Y Cyfarfod Llawn - Y Bumed Senedd
Plenary - Fifth Senedd
30/01/2018Cynnwys
Contents
Cyfarfu’r Cynulliad am 13:30 gyda’r Llywydd (Elin Jones) yn y Gadair.
The Assembly met at 13:30 with the Llywydd (Elin Jones) in the Chair.
Galw'r Aelodau i drefn.
I call Members to order.
Yr eitem gyntaf ar ein hagenda ni y prynhawn yma yw'r cwestiynau i'r Prif Weinidog, a'r cwestiwn cyntaf, Vikki Howells.
The first item on our agenda this afternoon is questions to the First Minister, and the first question, Vikki Howells.
1. A wnaiff y Prif Weinidog amlinellu pa gamau y mae Llywodraeth Cymru'n eu cymryd i fynd i'r afael â chyflog isel yng Nghymru? OAQ51651
1. Will the First Minister outline what actions the Welsh Government is taking to tackle the issue of low pay in Wales? OAQ51651
Growing our economy and spreading opportunity are at the heart of our recently published economic action plan, and the plan sets out actions we are taking to improve earnings and prosperity in Wales.
Mae tyfu ein heconomi a lledaenu cyfleoedd yn ganolog i'n cynllun gweithredu economaidd a gyhoeddwyd yn ddiweddar, ac mae'r cynllun yn nodi'r camau yr ydym ni'n eu cymryd i wella enillion a ffyniant yng Nghymru.
Thank you, First Minister. At the last meeting of the cross-party group on industrial communities, Professor Steve Fothergill presented evidence to us showing the stark association between low pay and the former industrial parts of Wales. Median pay in older industrial areas is just 90 per cent of the UK average. Women are more disadvantaged than men, and median pay in Rhondda Cynon Taf, for example, is just 67 per cent of that found in London. Will you outline how the Welsh Government will be prioritising tackling low pay in the former industrial parts of Wales, like my own constituency of Cynon Valley?
Diolch, Prif Weinidog. Yng nghyfarfod diwethaf y grŵp trawsbleidiol ar gymunedau diwydiannol, cyflwynodd yr Athro Steve Fothergill dystiolaeth i ni yn dangos y cysylltiad amlwg rhwng cyflogau isel a hen ardaloedd diwydiannol Cymru. Dim ond 90 y cant o gyfartaledd y DU yw'r cyflog canolrifol mewn hen ardaloedd diwydiannol. Mae menywod yn fwy difreintiedig na dynion, ac mae cyflog canolrifol yn Rhondda Cynon Taf, er enghraifft, yn 67 y cant yn unig o'r hyn a welir yn Llundain. A wnewch chi amlinellu sut y bydd Llywodraeth Cymru yn blaenoriaethu mynd i'r afael â chyflogau isel yn hen ardaloedd diwydiannol Cymru, fel fy etholaeth i, sef Cwm Cynon?
Yes, we're addressing the problems that were caused by the Conservative Government in the 1990s, where gross value added was deliberately suppressed per head, as well-paid jobs were removed and replaced with jobs that were on a much lower pay scale. We do recognise, of course, that current inequalities exist in different regions across Wales, and the economic action plan will spread opportunity and prosperity across the whole of Wales.
In terms of implementing the plan, alongside other strategies, we will deliver tangible results focusing on improving the quality of life for all the people of Wales, including the former industrial areas.
Gwnaf, rydym ni'n mynd i'r afael â'r problemau a achoswyd gan y Llywodraeth Geidwadol yn y 1990au, pan gafodd gwerth ychwanegol gros y pen ei gadw'n isel yn fwriadol, wrth i swyddi â chyflogau da gael eu dileu a'u newid am swyddi a oedd ar raddfa gyflog llawer is. Rydym ni'n cydnabod, wrth gwrs, bod anghydraddoldebau presennol yn bodoli mewn gwahanol ranbarthau ledled Cymru, a bydd y cynllun gweithredu economaidd yn lledaenu cyfleoedd a ffyniant ar draws Cymru gyfan.
O ran gweithredu'r cynllun, ochr yn ochr â strategaethau eraill, byddwn yn sicrhau canlyniadau pendant yn canolbwyntio ar wella ansawdd bywyd i holl bobl Cymru, gan gynnwys yr hen ardaloedd diwydiannol.
First Minister, we've recently as an Assembly passed legislation, or secondary legislation, brought forward by your Government, allowing care workers who've been on zero-hour contracts for more than three months to transfer to minimum hours contract if they choose to do so. A year or so ago, I would say, Bridgend County Borough Council had 344 members of staff all on zero-hour contracts, although, of course, not all care workers. Are you considering extending the offer that's being extended to care workers to non-care workers as well, when it comes from to transferring from zero-hour contracts to more permanent arrangements?
Prif Weinidog, rydym ni wedi pasio deddfwriaeth, neu is-ddeddfwriaeth, fel Cynulliad yn ddiweddar, a gyflwynwyd gan eich Llywodraeth chi, yn galluogi gweithwyr gofal sydd wedi bod ar gontractau dim oriau am fwy na thri mis i drosglwyddo i gontract isafswm oriau os ydynt yn dewis gwneud hynny. Flwyddyn neu ddwy yn ôl, byddwn i'n dweud, roedd gan Gyngor Bwrdeistref Sirol Pen-y-bont ar Ogwr 344 o aelodau o staff i gyd ar gontractau dim oriau, er, wrth gwrs, nid i gyd yn weithwyr gofal. A ydych chi'n ystyried ymestyn y cynnig sy'n cael ei wneud i weithwyr gofal i'r rheini nad ydynt yn weithwyr gofal hefyd, pan ddaw i drosglwyddo o gontractau dim oriau i drefniadau mwy parhaol?
Well, these are things that we continue to consider. Can I say that fair work is important to us, which is why a fair work board has been convened and is exploring how we can further leverage fair work outcomes from public spending and procurement practice in Wales. I can say that the fair work board does view fair and decent wages and a guaranteed hourly income as necessary to ensure greater financial security to individuals, and to enable them to access goods and services.
Wel, mae'r rhain yn bethau yr ydym ni'n dal i'w hystyried. Gallaf ddweud bod gwaith teg yn bwysig i ni, a dyna pam mae bwrdd gwaith teg wedi ei gynnull ac mae'n archwilio sut y gallwn ni ysgogi canlyniadau gwaith teg ymhellach o arferion gwariant a chaffael cyhoeddus yng Nghymru. Gallaf ddweud bod y bwrdd gwaith teg o'r farn bod cyflogau teg a derbyniol ac incwm gwarantedig yr awr yn angenrheidiol i sicrhau mwy o sicrwydd ariannol i unigolion, ac i'w galluogi i gael gafael ar nwyddau a gwasanaethau.
First Minister, outlined in your economic contract are calls to action, which businesses will be required to follow if they want to get direct Welsh Government support. But none of those calls to action specifically relate to requiring a living wage or any types of incentives around wages specifically. Given that Wales is a low-pay country, with wages £50 less per week than the rest of the UK, will you clarify whether or not businesses that wish to have support from your Government will or must pay a living wage as we move forward, and, if not, could you explain why not?
Prif Weinidog, mae galwadau i weithredu wedi'u cynnwys yn eich contract economaidd, y bydd yn ofynnol i fusnesau eu dilyn os byddant eisiau cael cymorth uniongyrchol gan Lywodraeth Cymru. Ond nid oes yr un o'r galwadau hynny i weithredu yn ymwneud yn benodol â mynnu cyflog byw nac unrhyw fathau o gymhellion ynghylch cyflogau yn benodol. O gofio bod Cymru yn wlad cyflog isel, â chyflogau £50 yn llai yr wythnos na gweddill y DU, a wnewch chi egluro pa un a fydd busnesau sy'n dymuno cael cymorth gan eich Llywodraeth yn talu cyflog byw wrth i ni symud ymlaen, neu a fydd yn rhaid iddyn nhw wneud hynny, ac, os na fyddant, a allech chi esbonio pam na fyddant?
I can say that we support, of course, the concept of a living wage. We have produced a guide to implementing the living wage through procurement, which has been made available to private, public and third sector organisations. We have taken decisive action to improve the well-being of workers involved in public sector supply chains in Wales and across the world, launching a code of practice for ethical employment in supply chains in Wales, and that code focuses on guaranteeing good employment practices and includes a commitment to consider paying all staff the living wage as set by the Living Wage Foundation.
In terms of fair work, I can say that the board itself, which is being led by Julie James, has made good progress, both in defining the meaning of fair work and in identifying the levers by which we can increase the availability of it across Wales.
Gallaf ddweud ein bod ni'n cefnogi, wrth gwrs, y cysyniad o gyflog byw. Rydym ni wedi llunio canllaw ar weithredu'r cyflog byw trwy gaffael, sydd wedi ei roi ar gael i sefydliadau'r sectorau preifat a chyhoeddus a'r trydydd sector. Rydym ni wedi cymryd camau pendant i wella llesiant gweithwyr sy'n rhan o gadwyni cyflenwi sector cyhoeddus yng Nghymru a ledled y byd, gan lansio cod ymarfer ar gyfer cyflogaeth foesegol mewn cadwyni cyflenwi yng Nghymru, ac mae'r cod hwnnw'n canolbwyntio ar sicrhau arferion cyflogaeth da ac yn cynnwys ymrwymiad i ystyried talu cyflog byw i bob aelod o staff fel y'i pennir gan y Living Wage Foundation.
O ran gwaith teg, gallaf ddweud bod y Bwrdd ei hun, sy'n cael ei arwain gan Julie James, wedi gwneud cynnydd da, o ran diffinio ystyr gwaith teg ac o ran nodi'r cymhellion y gallwn ni eu defnyddio i gynyddu faint ohono sydd ar gael ledled Cymru.
2. A wnaiff y Prif Weinidog ddatganiad am ymdrechion Llywodraeth Cymru i fynd i'r afael â'r broblem o ddigartrefedd yn Arfon? OAQ51655
2. Will the First Minister make a statement on Welsh Government efforts to tackle the issue of homelessness in Arfon? OAQ51655
Mae mynd i’r afael â digartrefedd ledled Cymru yn flaenoriaeth i’r Llywodraeth hon, fel y nodir yn 'Ffyniant i Bawb', ac, wrth gwrs, rydym yn cefnogi hynny drwy'r penderfyniadau rydym yn eu gwneud ynglŷn â'r gyllideb. Mae o leiaf 357 o aelwydydd wedi eu rhwystro rhag dod yn ddigartref yng Ngwynedd ers mis Ebrill 2015 o ganlyniad i’n deddfwriaeth, ein canllawiau a’n cyllid.
Tackling homelessness across Wales is a priority for this Government, as set out in 'Prosperity for All', and, of course, we support that through budget decisions. At least 357 households have been prevented from becoming homeless in Gwynedd since April 2015 as a result of our legislation, guidance and funding.
Mae'r cynnydd mewn cysgu allan yn cael ei weld fel problem i Gaerdydd a'r ardaloedd trefol mawr, ond mi rydw i'n bryderus o weld cynnydd ym Mangor, sy'n datblygu'n gyrchfan i'r rhai sydd yn ddigartref ar draws y gogledd-orllewin a thu draw. Mae yna beth cefnogaeth ar gael—mae yna ddwy hostel—ond mae angen canolfan ddydd yn y ddinas lle y gall pobl gael gafael ar gymorth ymarferol, meddygol ac emosiynol. Rydw i'n cyfarfod efo'r asiantaethau yr wythnos yma i drafod sut i gael cynllun fel hyn ar y gweill. A fedrwch chi gadarnhau y bydd peth o'r arian ychwanegol ar gyfer taclo digartrefedd ymhlith yr ifanc—yr arian yma y gwnaethoch chi ei gyhoeddi ym mis Rhagfyr—yn cael ei wario ym Mangor?
The increase in rough-sleeping is seen as a problem for Cardiff and the large urban areas, but I am very concerned to see an increase in Bangor, which is developing into a destination for homeless people from across north-west Wales and beyond. There is some support available—there are two hostels—but we do need a welfare centre in the city where people can access practical, medical and emotional support. I will be meeting with the agencies this week to see how we can get such a proposal up and running. Can you confirm that some of the additional funding for tackling homelessness among young people—this funding that you announced in December—will be spent in Bangor?
Wel, mae yna gwestiwn fan hyn i awdurdod Gwynedd. Gwynedd oedd yr unig awdurdod yng Nghymru i beidio gofyn am gyllid o dan y rhaglen y gwnaethom ni ei datgan yr haf diwethaf i helpu i daclo digartrefedd ymhlith pobl ifanc a hefyd pobl yn cysgu y tu fas. Mae swyddogion wedi cwrdd â swyddogion yr awdurdod lleol, yn pwyso arnyn nhw, er mwyn sicrhau eu bod yn cael gafael ar bob cyfle er mwyn dod â gafael ar y broblem hon. Ynglŷn â'r arian sydd wedi cael ei ddatgan, bydd hyn yn rhywbeth a fydd yn cael ei ystyried ynglŷn â pha ffordd yw'r ffordd orau i sicrhau bod y canlyniadau rydym ni'n moyn eu gweld yn dod i rym.
Well, there is a question here for the Gwynedd authority. Gwynedd was the only authority in Wales not to seek funding under a programme we issued last summer to tackle homelessness amongst young people and rough-sleepers. Officials have met with the local government officers and have urged them to ensure that they do take advantage of every opportunity to tackle this problem. As regards the funding that has been issued, this will be considered in terms of the best way of ensuring that the optimum results are achieved.
At last September's Digartref Ynys Môn and Bangor University event in the Assembly, we heard homeless young people themselves debating youth homelessness in Wales. And they said young people living in supported accommodation could have a host of issues to deal with and may struggle with this alongside studying and assignments. Last Friday, I visited the Hwb project—Grwp Cynefin's Hwb project—in Denbigh, to visit the supported accommodation project there, supporting young people and preparing them for independent living, and also the Denbigh youth shed, designed and created by young people from the HWB project, working with Scott Jenkinson and the 4:28 Training group, to provide a safe place for young people to explore who they are, develop pro-social relationships with suitable role models, and develop and learn skills. Will you firstly join me in congratulating those young people on forming the first youth shed in Wales, and secondly confirm whether the Welsh Government will support them in their vision to give every town in Wales a youth shed?
Yn nigwyddiad Digartref Ynys Môn a Phrifysgol Bangor yn y Cynulliad fis Medi diwethaf, clywsom bobl ifanc a oedd yn ddigartref eu hunain yn trafod digartrefedd ymhlith pobl ifanc yng Nghymru. A dywedasant y gallai fod gan bobl ifanc sy'n byw mewn llety â chymorth lu o broblemau i ymdrin â nhw ac y gallent fod yn brwydro â hyn ochr yn ochr ag astudio ac aseiniadau. Ddydd Gwener diwethaf, ymwelais â phrosiect Hwb—prosiect Hwb Grŵp Cynefin—yn Ninbych, i ymweld â'r prosiect llety â chymorth yno, sy'n cynorthwyo pobl ifanc ac yn eu paratoi ar gyfer byw yn annibynnol, a sied ieuenctid Dinbych hefyd, a gafodd ei dylunio a'i chreu gan bobl ifanc o brosiect HWB, gan weithio gyda Scott Jenkinson a'r grŵp hyfforddiant 4:28, i ddarparu lle diogel i bobl ifanc archwilio pwy ydyn nhw, i ddatblygu perthynas gymdeithasol gydag esiamplau priodol, ac i ddatblygu a dysgu sgiliau. A wnewch chi yn gyntaf ymuno â mi i longyfarch y bobl ifanc hynny ar ffurfio'r sied ieuenctid gyntaf yng Nghymru, ac yn ail cadarnhau pa un a wnaiff Llywodraeth Cymru eu cefnogi nhw yn eu gweledigaeth i roi sied ieuenctid i bob tref yng Nghymru?
Well, the question is about Arfon, but it's an important question, which I will answer. Firstly, of course I join with him in congratulating the initiative that young people have shown. I'd like to know more about it, and I'd be more than happy to receive further information as to what the process was in establishing the youth shed and how perhaps the model can be adopted across Wales.
Wel, mae'r cwestiwn yn ymwneud ag Arfon, ond mae'n gwestiwn pwysig, y byddaf yn ei ateb. Yn gyntaf, wrth gwrs, rwy'n ymuno ag ef i longyfarch y blaengarwch y mae pobl ifanc wedi ei ddangos. Hoffwn wybod mwy am hyn, a byddwn yn fwy na pharod i gael mwy o wybodaeth ynghylch beth oedd y broses ar gyfer sefydlu'r sied ieuenctid a sut efallai y gellir mabwysiadu'r model ledled Cymru.
Cwestiynau yn awr gan arweinwyr y pleidiau. Arweinydd yr wrthblaid, Andrew R.T. Davies.
Questions now from the party leaders. The leader of the opposition, Andrew R.T. Davies.
Thank you, Presiding Officer. First Minister, last Friday, the Permanent Secretary released her report into the leak inquiry that you commissioned from her around the Cabinet reshuffle that took place in November of last year. The report indicated that there had been no unauthorised leaking. Are you confident that there was no authorised leaking, and will you—will you—make that report available, so that we can read through that report and actually come to our own conclusions?
Diolch, Llywydd. Prif Weinidog, ddydd Gwener diwethaf, cyhoeddodd yr Ysgrifennydd Parhaol ei hadroddiad ar yr ymchwiliad i ddatgeliadau a gomisiynwyd gennych chi ganddi hi ynghylch ad-drefnu'r Cabinet ym mis Tachwedd y llynedd. Nododd yr adroddiad na fu unrhyw ddatgeliadau heb awdurdod. A ydych chi'n hyderus nad oedd unrhyw ddatgeliadau heb awdurdod, ac a wnewch chi— a wnewch chi— roi'r adroddiad hwnnw ar gael, fel y gallwn ni ddarllen drwy'r adroddiad hwnnw a dod i'n casgliadau ein hunain mewn gwirionedd?
Yes, I'm confident there was no authorised leaking, as he has put it. But can I say there's a very important point here to remember? People came forward to give evidence to this leak inquiry on the basis of confidentiality. What he is asking the Permanent Secretary to do—because it's her decision—is to out those people, for the evidence to be made available and their names. Such a course, I have to say, would be both dishonourable and dishonest, and would bring the Welsh Government into disrepute.
Secondly, there are other inquiries that are ongoing. It's hugely important that people feel able to come forward to give evidence to those inquiries. Now, if they are not able to have the assurance that they are going to be able to give evidence confidentially, then they will not come forward. There is a real risk that if the action that is—. This is not what he is urging on me, but the action he is urging on me could lead to witnesses being intimidated, and not coming forward. That is not something that he is actively suggesting, I understand that, but that is the outcome of that.
And so it is hugely wrong for any inquiry, where people are asked to give evidence confidentially, to then find that their evidence is in fact going to be made public, and their names. That does not help in terms of bringing or encouraging people to come forward, with evidence, in further inquiries.
Ydw, rwy'n ffyddiog nad oedd unrhyw ddatgeliadau heb awdurdod, fel y'i galwodd nhw. Ond a gaf i ddweud bod pwynt pwysig iawn i'w gofio yn y fan yma? Daeth pobl yn eu blaenau i roi tystiolaeth i'r ymchwiliad hwn i ddatgeliadau ar sail cyfrinachedd. Yr hyn y mae e'n gofyn i'r Ysgrifennydd Parhaol ei wneud—oherwydd ei phenderfyniad hi yw hwn—yw datgelu pwy yw'r bobl hynny, i'r dystiolaeth gael ei rhoi ar gael a'u henwau. Byddai cam o'r fath, mae'n rhaid i mi ddweud, yn waradwyddus ac yn anonest, a byddai'n dwyn anfri ar Lywodraeth Cymru.
Yn ail, mae ymchwiliadau eraill sy'n parhau. Mae'n bwysig dros ben bod pobl yn teimlo y gallant ddod ymlaen i roi tystiolaeth i'r ymchwiliadau hynny. Nawr, os nad ydynt yn gallu cael y sicrwydd eu bod nhw'n mynd i allu rhoi tystiolaeth yn gyfrinachol, yna ni fyddan nhw'n dod ymlaen. Ceir perygl gwirioneddol os yw'r cam sy'n—. Nid dyma y mae'n fy annog i'w wneud, ond gallai'r cam y mae'n fy annog i'w gymryd arwain at fygwth tystion, ac iddyn nhw beidio â dod ymlaen. Nid yw hynny'n rhywbeth y mae'n ei awgrymu mewn gwirionedd, rwy'n deall hynny, ond dyna yw canlyniad hynny.
Ac felly mae'n gwbl anghywir i unrhyw ymchwiliad, pryd y gofynnir i bobl roi tystiolaeth yn gyfrinachol, ganfod wedyn bod eu tystiolaeth yn mynd i gael ei chyhoeddi mewn gwirionedd, a'u henwau. Nid yw hynny'n helpu o ran pobl yn dod ymlaen neu'n cael eu hannog i ddod ymlaen, gyda thystiolaeth, mewn ymchwiliadau eraill.
I would agree with you, First Minister. I want to create an environment that encourages as many people as possible to engage with the various inquiries that are looking into the events surrounding the Cabinet reshuffle of last November. And certainly it wouldn't be my intention to out anyone, because that would be against the principles of any inquiry or investigation. But it's not unreasonable, for me or any other Members, in light of any one of 101 tweets I could point to—and I'll just use this one tweet that is on social media:
'told by sources that Carl Sargeant Communities Secretary is losing'.
An important thing is that it is not 'lost' but 'losing' his job, and that was before the Cabinet reshuffle happened. Now, that's not unreasonable, and I could point to many others from other journalists and lobbyists who used the same sort of language. So, it is not unreasonable for people who have witnessed what has gone on to pose the question: why was such language being used by people in a professional position and people we know who had access to the Government information machine to put such messages out there? Again, I'd ask you, using the redaction process and making sure people's identities are covered, that this report be made available so that we can consider its findings as we consider many other reports that are made available to this Assembly.
Rwyf yn cytuno â chi, Prif Weinidog. Hoffwn greu amgylchedd sy'n annog cymaint o bobl â phosibl i ymgysylltu â'r ymchwiliadau amrywiol sy'n ymchwilio i'r digwyddiadau sy'n gysylltiedig ag ad-drefnu'r Cabinet fis Tachwedd diwethaf. Ac yn sicr ni fyddwn yn bwriadu datgelu enw unrhyw un, oherwydd byddai hynny'n groes i egwyddorion unrhyw ymholiad neu ymchwiliad. Ond nid yw'n afresymol, i mi nac unrhyw Aelodau arall, yng ngoleuni unrhyw un o 101 o negeseuon trydar y gallaf gyfeirio atynt—a defnyddiaf ddim ond yr un neges trydar hwn sydd ar gyfryngau cymdeithasol:
cael fy hysbysu gan ffynonellau bod yr Ysgrifennydd Cymunedau Carl Sargeant yn colli.
Mae'n beth pwysig nad yw'n dweud 'wedi colli' ei swydd, ond 'yn colli ei swydd', ac roedd hynny cyn ad-drefnu'r Cabinet. Nawr, nid yw hynny'n afresymol, a gallwn gyfeirio at lawer o rai eraill gan newyddiadurwyr a lobïwyr a ddefnyddiodd yr un math o iaith. Felly, nid yw'n afresymol i bobl sydd wedi gweld beth sydd wedi digwydd ofyn y cwestiwn: pam oedd iaith o'r fath yn cael ei defnyddio gan bobl mewn swyddi proffesiynol a phobl y gwyddom fod ganddynt fynediad at beiriant gwybodaeth y Llywodraeth i gyhoeddi negeseuon o'r fath? Eto, byddwn yn gofyn i chi, gan ddefnyddio'r broses olygu a gwneud yn siŵr bod manylion adnabod pobl wedi eu cuddio, roi yr adroddiad hwn ar gael fel y gallwn ystyried ei ganfyddiadau wrth i ni ystyried llawer o adroddiadau eraill sy'n cael eu rhoi ar gael i'r Cynulliad hwn.
So, it's Twitter now, is it, that is used in order to judge whether—? [Interruption.] Twitter is not evidence. Twitter is not evidence; Twitter is gossip. There has been an inquiry. That inquiry was conducted by the Government's head of security. Unless there is evidence that the Welsh Conservatives have that that inquiry was in some way compromised, then the inquiry is over. I have given him the answer that he has required and I have to say to him that I am not prepared—it's not my decision; it's the Permanent Secretary's—to countenance a situation where people are told, 'Come forward, give evidence confidentially' and then they are told, 'Oh, now we are going to release all your evidence and your names'. That brings the Government into disrepute.
Felly, Twitter sy'n cael ei ddefnyddio nawr, ife, i farnu a yw—? [Torri ar draws.] Nid yw Twitter yn dystiolaeth. Nid yw Twitter yn dystiolaeth; clecs yw Twitter. Bu ymchwiliad. Cynhaliwyd yr ymchwiliad hwnnw gan bennaeth diogelwch y Llywodraeth. Oni bai fod gan y Ceidwadwyr Cymreig dystiolaeth bod yr ymchwiliad wedi ei gyfaddawdu mewn rhyw ffordd, yna mae'r ymchwiliad ar ben. Rwyf wedi rhoi iddo yr ateb yr oedd ei angen arno ac mae'n rhaid i mi ddweud wrtho nad wyf i'n fodlon—nid fy mhenderfyniad i yw hwn; penderfyniad yr Ysgrifennydd Parhaol ydyw— i ystyried sefyllfa lle y dywedir wrth bobl, 'Dewch ymlaen, rhowch dystiolaeth yn gyfrinachol' ac y dywedir wrthyn nhw wedyn, 'O, rydym ni'n mynd i gyhoeddi eich holl dystiolaeth a'ch enwau nawr'. Mae hynny'n dwyn anfri ar y Llywodraeth.
No-one's asking for names, First Minister, and there are plenty of processes that you can point to where people's identity is protected. I did point to Twitter, but I point you to social media as well. I've given you the examples here. That's the language from professional people that was being used around the time of the Cabinet reshuffle, and they were using it two or three days prior to the reshuffle. I would hope that you can be exonerated and that some of the horrendous allegations that are levelled at the Government and at you can be discounted, because ultimately we know what tragedy followed from it. But it is difficult for me, other Members and interested parties to have confidence in reports that we are prevented from seeing.
Now, I hear what you said twice to me today. I have three questions. There must be a way of allowing information to come forward that is redacted and that can give confidence that the opinions that have been formed around some of the allegations can be discounted by this report. Not having sight of this report makes it very difficult to argue that case. I would argue for you to sit down with the Permanent Secretary to come up with a formula that will allow us to have sight of as much of the report as possible, preventing any disclosure of names or identities of people, so that we can have that confidence, because the evidence—and I can pull out many other examples—points to information that was already in the public domain before Ministers and Cabinet Secretaries came in to have that discussion with you. That's a fact.
Does neb yn gofyn am enwau, Prif Weinidog, ac mae digon o brosesau y gallwch chi gyfeirio atyn nhw lle mae manylion adnabod pobl wedi ei cuddio. Fe wnes i gyfeirio at Twitter, ond rwy'n eich cyfeirio at gyfryngau cymdeithasol hefyd. Rwyf i wedi rhoi enghreifftiau i chi yn y fan yma. Dyna'r iaith gan bobl broffesiynol a oedd yn cael ei defnyddio tua adeg ad-drefnu'r Cabinet, ac roedden nhw'n ei defnyddio ddau neu dri diwrnod cyn yr ad-drefnu. Byddwn yn gobeithio y gellir eich rhyddhau o unrhyw fai ac y gellir diystyru rhai o'r honiadau echrydus y mae'r Llywodraeth yn cael ei chyhuddo ohonynt, oherwydd rydym ni'n gwybod y drasiedi a ddeilliodd ohonynt yn y pen draw. Ond mae'n anodd i mi, i Aelodau eraill ac i bartïon â buddiant fod â hyder mewn adroddiadau yr ydym ni'n cael ein hatal rhag eu gweld.
Nawr, rwy'n clywed yr hyn a ddywedasoch wrthyf i ddwywaith heddiw. Mae gen i dri chwestiwn. Mae'n rhaid bod ffordd o ganiatáu i wybodaeth gael ei chyflwyno sydd wedi ei golygu ac a all roi ffydd y gall yr adroddiad hwn ddiystyru safbwyntiau a ffurfiwyd ar sail rhai o'r honiadau. Mae peidio â chael cyfle i weld yr adroddiad hwn yn ei gwneud yn anodd iawn i ddadlau'r achos hwnnw. Byddwn yn dadlau y dylech eistedd i lawr gyda'r Ysgrifennydd Parhaol i lunio fformiwla a fydd yn caniatáu i ni gael golwg ar gymaint o'r adroddiad â phosibl, gan osgoi datgelu unrhyw enwau na manylion adnabod pobl, fel y gallwn ni fod â'r ffydd hwnnw, oherwydd mae'r dystiolaeth—a gallaf gynnig llawer o enghreifftiau eraill—yn cyfeirio at wybodaeth a oedd eisoes yn gyhoeddus cyn i Weinidogion ac Ysgrifenyddion y Cabinet ddod i mewn i gael y drafodaeth honno gyda chi. Mae hynny'n ffaith.
I have to say that if anything on Twitter is evidence then by all means never give evidence in court—never give evidence in court. It is innuendo, gossip, tittle-tattle, the kind of thing that some politicians love. I deal in evidence. There has been an inquiry. That inquiry has gone forward. People were invited to give evidence to that inquiry and it was a matter for them whether they gave evidence or not. Giving evidence to the inquiry was important and we encouraged people to come forward. That inquiry is now finished. The fact that it doesn't sit with the strange conspiracy theories of some people, I'm afraid, cannot be helped. But unless there is evidence that Members have that somehow the head of security of the Welsh Government was compromised, that the Permanent Secretary was compromised, the inquiry has reported and the inquiry is clear in terms of the results of that inquiry.
Mae'n rhaid i mi ddweud os oes unrhyw beth ar Twitter yn dystiolaeth, yna peidiwch byth â chyflwyno unrhyw dystiolaeth mewn llys ar unrhyw gyfrif—peidiwch byth â chyflwyno tystiolaeth mewn llys. Y cwbl yw hyn yw ensyniadau, clecs, clebran, y math o beth y mae rhai gwleidyddion yn hoff iawn ohono. Rwyf i'n ymdrin â thystiolaeth. Bu ymchwiliad. Mae'r ymchwiliad hwnnw wedi ei gynnal. Gwahoddwyd pobl i roi tystiolaeth i'r ymchwiliad hwnnw a mater iddyn nhw oedd pa un a oeddent yn rhoi tystiolaeth ai peidio. Roedd rhoi tystiolaeth i'r ymchwiliad yn bwysig ac anogwyd pobl i ddod ymlaen. Mae'r ymchwiliad hwnnw ar ben erbyn hyn. Ni ellir rhwystro'r ffaith nad yw'n cyd-fynd â damcaniaethau cynllwynio rhyfedd rhai pobl, mae gen i ofn. Ond oni bai fod gan yr Aelodau dystiolaeth fod pennaeth diogelwch Llywodraeth Cymru wedi ei gyfaddawdu rywsut, bod yr Ysgrifennydd Parhaol wedi cael ei gyfaddawdu, mae'r ymchwiliad wedi adrodd ac mae'r ymchwiliad yn eglur o ran canlyniadau'r ymchwiliad hwnnw.
Arweinydd grŵp UKIP, Neil Hamilton.
The leader of the UKIP group, Neil Hamilton.
Has the First Minister seen the report from the Centre for Cities entitled 'Cities Outlook 2018', which estimates that 112,000 jobs may be at risk in Cardiff, Newport and Swansea as a result of automation? There are those who unkindly say, of course, that Welsh Labour has led the way in robotics, but there is a serious point here as well, because the areas that are most likely to be affected by automation adversely are those areas which are already de-industrialised and where unemployment is highest. In fact, Alyn and Deeside, according to this report, faces the largest threat—35 per cent of jobs at risk from automation. So, can the First Minister tell the Assembly what concrete plans the Welsh Government has to deal with this looming threat that lies ahead of us?
A yw'r Prif Weinidog wedi gweld yr adroddiad gan y Centre for Cities o'r enw 'Cities Outlook 2018', sy'n amcangyfrif y gallai 112,000 o swyddi fod mewn perygl yng Nghaerdydd, Casnewydd ac Abertawe o ganlyniad i awtomeiddio? Ceir rhai sy'n dweud yn angharedig, wrth gwrs, bod Llafur Cymru wedi arwain y ffordd ym maes roboteg, ond ceir pwynt difrifol yma hefyd, oherwydd yr ardaloedd sydd fwyaf tebygol o gael eu heffeithio'n andwyol gan awtomeiddio yw'r ardaloedd hynny sydd eisoes wedi eu dad-ddiwydiannu ac lle mae diweithdra ar ei uchaf. A dweud y gwir, Alyn a Glannau Dyfrdwy, yn ôl yr adroddiad hwn, sy'n wynebu'r bygythiad mwyaf—35 y cant o swyddi mewn perygl oherwydd awtomeiddio. Felly, a all y Prif Weinidog ddweud wrth y Cynulliad pa gynlluniau pendant sydd gan Lywodraeth Cymru i ymdrin â'r bygythiad hwn sy'n ein hwynebu ar y gorwel?
Automation is very much part of the economic action plan. How we deal with automation is very much part of that. I know that many of my colleagues who sit on the back benches, Lee Waters amongst them, have been very vocal about the need for us to face this challenge. As I say, it is something that has been recognised in the economic action plan as something that we have to deal with. Now, how that is done depends on how fast automation goes, predicting which sectors will be automated first, and then, of course, upskilling our people. Training our people to look at new jobs is a hugely important part of ensuring that we have jobs in the future.
Mae awtomeiddio yn sicr yn rhan o'r cynllun gweithredu economaidd. Mae sut yr ydym ni'n ymdrin ag awtomeiddio yn sicr yn rhan o hynny. Gwn fod llawer o'm cyd-Aelodau sy'n eistedd ar y meinciau cefn, Lee Waters yn eu plith, wedi bod yn uchel eu cloch am yr angen i ni wynebu'r her hon. Fel y dywedaf, mae'n rhywbeth sydd wedi cael ei gydnabod yn y cynllun gweithredu economaidd fel rhywbeth y mae'n rhaid i ni ymdrin ag ef. Nawr, mae sut y gwneir hynny yn dibynnu ar ba mor gyflym y bydd awtomeiddio yn datblygu, darogan pa sectorau fydd yn cael eu hawtomeiddio gyntaf, ac yna, wrth gwrs, uwchsgilio ein pobl. Mae hyfforddi ein pobl i edrych ar swyddi newydd yn rhan hynod bwysig o sicrhau bod gennym ni swyddi yn y dyfodol.
I have no difficulty in agreeing with the First Minister on that, and, indeed, in paying tribute to the role of Lee Waters in raising this issue in the Assembly, but there are other things that can be done as well. The areas that are most likely to be affected by this, again, according to not only this report but also one by another organisation called Future Advocacy—it says that one in five jobs in every constituency in the whole of the United Kingdom could disappear by 2030. In the cities in particular, these are affected mostly by mass immigration. Without leaving the single market, of course, we won't be able to recover control of our borders and select the groups that have the skills that we will need in future, whilst also controlling the flow of those who will actually exacerbate problems that are going to take place of their own accord in any event. Even on the latest figures, which were substantially down on the previous period, net migration stands at 230,000 a year. Newport, Swansea, Cardiff and Wrexham are the cities that are most affected by this in Wales. These are the areas also that are most likely therefore to see wage compression further exacerbated as a result of automation. So, will the First Minister now accept that some sensible controls on migration are necessary? And that does mean leaving the single market.
Nid oes gen i unrhyw anhawster o ran cytuno â'r Prif Weinidog am hynny, ac, yn wir, yn talu teyrnged i swyddogaeth Lee Waters o ran codi'r mater hwn yn y Cynulliad, ond mae pethau eraill y gellir eu gwneud hefyd. Yr ardaloedd sydd fwyaf tebygol o gael eu heffeithio gan hyn, unwaith eto, yn ôl nid yn unig yr adroddiad hwn ond hefyd un gan sefydliad arall o'r enw Future Advocacy—mae'n dweud y gallai un o bob pump o swyddi ym mhob etholaeth yn y Deyrnas Unedig gyfan ddiflannu erbyn 2030. Yn y dinasoedd yn arbennig, mewnfudo ar raddfa fawr sydd yn effeithio fwyaf ar hyn. Heb adael y farchnad sengl, wrth gwrs, ni fyddwn yn gallu adennill rheolaeth dros ein ffiniau a dewis y grwpiau sydd â'r sgiliau y bydd eu hangen arnom ni yn y dyfodol, a hefyd rheoli llif y rheini a fydd yn gwaethygu problemau sy'n mynd i godi ohonynt eu hunain beth bynnag. Hyd yn oed ar sail y ffigurau diweddaraf, a oedd yn sylweddol is na'r cyfnod blaenorol, mae mewnfudo net yn 230,000 y flwyddyn. Casnewydd, Abertawe, Caerdydd a Wrecsam yw'r dinasoedd sy'n cael eu heffeithio fwyaf gan hyn yng Nghymru. Dyma'r ardaloedd hefyd sydd fwyaf tebygol felly o weld cywasgiad cyflogau yn cael ei waethygu ymhellach o ganlyniad i awtomeiddio. Felly, a wnaiff y Prif Weinidog dderbyn nawr bod rhai rheolaethau synhwyrol dros fewnfudo yn angenrheidiol? Ac mae hynny'n golygu gadael y farchnad sengl.
Well, no, it doesn't, because of course that would destroy the market that we sell in. He knows full well that 60 per cent of what we export goes to the single market and that 90 per cent of food and drink goes to the single market. If those exports are jeopardised, if demand drops for what we produce in those markets, we'll lose jobs. It's that simple. It's not a question of immigration, it's a question of making sure that we have the markets that we need in order to sustain demand for what we produce and then of course be able to sell. We know that the European single market is most important. If we cannot cut a deal with the European single market, there is no hope for cutting a deal with any other market.
Wel, nac ydy, dyw e ddim, oherwydd byddai hynny'n dinistrio'r farchnad yr ydym ni'n gwerthu ynddi, wrth gwrs. Mae'n gwybod yn iawn bod 60 y cant o'r hyn yr ydym ni'n ei allforio yn mynd i'r farchnad sengl a bod 90 y cant o fwyd a diod yn mynd i'r farchnad sengl. Os bydd yr allforion hynny'n cael eu peryglu, os bydd galw yn gostwng am yr hyn yr ydym ni'n ei gynhyrchu yn y marchnadoedd hynny, byddwn ni'n colli swyddi. Mae mor syml â hynny. Nid yw'n gwestiwn o fewnfudo, mae'n gwestiwn o wneud yn siŵr bod gennym ni'r marchnadoedd sydd eu hangen arnom i gynnal y galw am yr hyn yr ydym ni'n ei gynhyrchu ac yna'n gallu ei werthu, wrth gwrs. Rydym ni'n gwybod bod y farchnad sengl Ewropeaidd yn bwysig dros ben. Os na allwn ni ddod i gytundeb gyda'r farchnad sengl Ewropeaidd, nid oes unrhyw obaith o gael cytundeb gydag unrhyw farchnad arall.
Well, I certainly don't agree with that at all. It's not the case that trade will suddenly seize up if we leave the single market. It'll affect certain sectors more than others, that's certainly true, but there's massive scope for import substitution given the huge trade deficit that we've got with the EU—but I don't want to pursue that line any further now.
The other point that I want to make, though, is the pressure on housing in the whole of the country, and particularly in south-east Wales. We're likely to see this increase as a result of getting rid of the tolls on the Severn bridge, which we're all in favour of, but nevertheless there's bound to be some effect on the local property market as a result of the difference in house prices on this side of the Severn compared with on the other side of the Severn. The ONS has said that rents in the UK have gone up by 23 per cent in a decade, which is faster than the growth in incomes, so again the pressure is upon those who are at the bottom of the income scale more than anywhere else. Towns like Newport, of course, are relatively poor towns in income terms. So, will the First Minister agree with me that these are pressures that need to be taken fully into account and there needs to be a policy on the part of the Welsh Government to do something about this?
Wel, yn sicr nid wyf i'n cytuno â hynny o gwbl. Nid yw'n wir y bydd masnach yn dod i ben yn ddisymwth os byddwn ni'n gadael y farchnad sengl. Bydd yn effeithio ar sectorau penodol yn fwy nag eraill, mae hynny'n sicr yn wir, ond ceir cwmpas enfawr i amnewid mewnforion o ystyried y diffyg masnach enfawr sydd gennym ni gyda'r UE—ond nid wyf i eisiau mynd ar drywydd hynny ymhellach nawr.
Y pwynt arall yr hoffwn i ei wneud, fodd bynnag, yw'r pwysau ar dai yn y wlad gyfan, ac yn enwedig yn y de-ddwyrain. Rydym ni'n debygol o weld y cynnydd hwn o ganlyniad i gael gwared ar y tollau ar bont Hafren, yr ydym ni i gyd o'i blaid, ond serch hynny mae'n anochel y bydd rhywfaint o effaith ar y farchnad eiddo leol o ganlyniad i'r gwahaniaeth yn y prisiau tai ar yr ochr hon i afon Hafren o'i chymharu ag ochr arall afon Hafren. Mae'r Swyddfa Ystadegau Gwladol wedi dweud bod rhenti yn y DU wedi cynyddu 23 y cant mewn degawd, sy'n gyflymach na'r twf mewn incwm, felly unwaith eto mae'r pwysau ar y rheini sydd ar waelod y raddfa incwm fwy nag yn unman arall. Mae trefi fel Casnewydd, wrth gwrs, yn drefi cymharol dlawd o ran incwm. Felly, a wnaiff y Prif Weinidog gytuno â mi bod y rhain yn bwysau y mae angen eu hystyried yn llawn a bod angen polisi ar ran Llywodraeth Cymru i wneud rhywbeth ynghylch hyn?
We need more houses. It would help, of course, if people didn't object to every single housing application that appeared on their doorstep, which we know has happened in the past, and his party are well known for that opposition. We as a Government have a target of 20,000 affordable homes. We're well on track to deliver that and we need to make sure that the pressure is taken off the housing market by ensuring that there is more supply of houses. As a Government, that's precisely what we're doing.
Mae angen mwy o dai arnom ni. Byddai'n helpu, wrth gwrs, pe na byddai pobl yn gwrthwynebu pob un cais am dai sy'n ymddangos ar garreg eu drws, y gwyddom sydd wedi digwydd yn y gorffennol, ac mae ei blaid ef yn adnabyddus am y gwrthwynebiad hwnnw. Mae gennym ni fel Llywodraeth darged o 20,000 o gartrefi fforddiadwy. Rydym ni ar y trywydd iawn i gyflawni hynny ac mae angen i ni wneud yn siŵr bod y pwysau yn cael ei gymryd oddi ar y farchnad dai drwy sicrhau bod mwy o gyflenwad o dai. Fel Llywodraeth, dyna'n union yr hyn yr ydym ni'n ei wneud.
Ar ran Plaid Cymru, Rhun ap Iorwerth.
On behalf of Plaid Cymru, Rhun ap Iorwerth.
Diolch, Llywydd. Brif Weinidog, pan mae yna restrau aros hir am driniaeth, mae cwmnïau iechyd preifat yn cynnig y cyfle i gleifion osgoi amseroedd aros drwy dalu ffi. Mae nifer o etholwyr wedi dweud wrthyf i eu bod nhw wedi cael eu hannog i ystyried talu i fynd yn breifat am driniaeth neu ddiagnosis cyflymach. Mae hynny yn golygu bod triniaeth yn dod yn rhywbeth sy'n seiliedig ar y gallu i dalu. A ydych chi'n cytuno bod hyn gyfystyr â chreu system iechyd ddwy haen, ac onid preifateiddio graddol ydy hyn mewn difrif?
Thank you, Llywydd. First Minister, when there are lengthy waiting lists for treatment, private health companies give patients the opportunity to avoid those waiting times by paying a fee. Many constituents have informed me that they have been encouraged to consider paying to go private for treatment or swifter diagnosis. That means that treatment becomes something that is based on the ability to pay. Do you agree with me that that is akin to creating a two-tier health system, and isn’t that gradual privatisation, if truth be told?
Na, dim o gwbl. Rydym ni'n hollol yn erbyn preifateiddio; dyna pam, wrth gwrs, rydym wedi hala mwy ar iechyd nag erioed o'r blaen—er mwyn sicrhau bod y gwasanaeth ar gael i'n pobl.
No, not at all. We are completely against privatisation, and that is why we have spent more on health than ever before—in order to ensure that the services are available for our people.
I would argue that it is increasing the role of privatisation. There's another form of creeping privatisation going on that I can point you to. Are you aware that under your watch there are plans to privatise more dialysis services in the north of Wales? And we're not talking here about the contracting of a company to do a particular job of work, say, tackling a backlog of elective surgery; we're talking about outsourcing core NHS services to a private company. Figures seen by Plaid Cymru suggest that the saving will be around £700,000, and much of that saving, it seems, will come from staff entitlements to sickness pay, to holiday pay and pensions. You must agree that that is creeping NHS privatisation.
Byddwn i'n dadlau ei fod yn cynyddu swyddogaeth preifateiddio. Ceir math arall o breifateiddio graddol sy'n digwydd y gallaf eich cyfeirio ato. A ydych chi'n ymwybodol bod cynlluniau o dan eich goruchwyliaeth chi i breifateiddio mwy o wasanaethau dialysis yn y gogledd? A dydym ni ddim yn sôn yn y fan yma am gontractio cwmni i wneud gwaith penodol, dyweder, mynd i'r afael ag ôl-groniad o lawdriniaeth ddewisol; rydym ni'n sôn am osod gwasanaethau craidd y GIG ar gontract allanol i gwmni preifat. Mae ffigurau a welwyd gan Blaid Cymru yn awgrymu mai tua £700,000 fydd yn cael ei arbed, a bydd llawer o'r arbediad hwnnw, mae'n debyg, yn dod o hawliau staff i gael tâl salwch, tâl gwyliau a phensiynau. Mae'n rhaid i chi gytuno bod hynny'n breifateiddio graddol o'r GIG.
The facts, as he put it, I cannot agree with—I agree with him. I'm not aware of the situation as he describes it, but if he writes to me with details, I will, of course, investigate.
Y ffeithiau, fel y dywedodd, ni allaf gytuno â nhw—rwy'n cytuno ag ef. Nid wyf yn ymwybodol o'r sefyllfa fel y mae'n ei disgrifio, ond os gwnaiff ef ysgrifennu ataf gyda'r manylion, byddaf, wrth gwrs, yn ymchwilio.
I'll certainly send Betsi Cadwaladr's plans for the increased privatisation of dialysis to you. Those two examples are very, very different, but there's a common theme there, I think, of private companies playing an increasing role in healthcare, picking away at NHS services. I'm not really driven by ideology on this—at the end of the day, surely we want a better NHS for both patients and staff. But profiting from waiting times, profiting from core services, creating a two-tier system where the rich get signposted to quicker treatment, outsourcing to cut costs to the detriment of hard-working NHS staff—this is not acceptable, we know it's wrong, I'm quite confident that the public think it's wrong, so why is Labour in Wales allowing it to happen?
Byddaf yn sicr yn anfon cynlluniau Betsi Cadwaladr ar gyfer preifateiddio cynyddol o ddialysis atoch chi. Mae'r ddwy enghraifft hynny yn wahanol dros ben, ond ceir thema gyffredin yno, rwy'n credu, o gwmnïau preifat yn chwarae rhan gynyddol ym maes gofal iechyd, yn pigo'n raddol ar wasanaethau'r GIG. Nid wyf i wir yn cael fy ngyrru gan ideoleg yn hyn o beth—yn y pen draw, siawns nad ydym ni eisiau gwell GIG i gleifion ac i staff. Ond gwneud elw ar amseroedd aros, gwneud elw ar wasanaethau craidd, creu system dwy haen lle mae'r cyfoethog yn cael eu cyfeirio at driniaeth gyflymach, gweithredu gontractau allanol i dorri costau er anfantais staff gweithgar y GIG—nid yw hyn yn dderbyniol, rydym ni'n gwybod nad yw'n iawn, rwy'n eithaf ffyddiog bod y cyhoedd yn credu nad yw'n iawn, felly pam mae Llafur yng Nghymru yn caniatáu iddo ddigwydd?
We are not, but I'm surprised to hear him say he's not driven by ideology, because we are, I can tell you, on these benches. We are driven by the ideology of making sure that people have an NHS free at the point of service. Now, if Plaid Cymru doesn't believe in that or doesn't have an ideology on the health service of all things, then perhaps they could tell us more. No, we do not agree with privatisation. That is why, of course, we have set our face against initiatives such as private finance initiative, set our face against initiatives that we see in England, where the NHS is being privatised. In Wales, the NHS will remain in the public sector.
Dydym ni ddim, ond rwy'n synnu ei glywed yn dweud nad yw'n cael ei yrru gan ideoleg, oherwydd rydym ni yn, gallaf ddweud wrthych chi, ar y meinciau hyn. Rydym ni'n cael ein gyrru gan yr ideoleg o wneud yn siŵr bod gan bobl GIG sydd am ddim ar y pwynt gwasanaeth. Nawr, os nad yw Plaid Cymru yn credu yn hynny neu nad oes ganddi ideoleg ar y gwasanaeth iechyd o bopeth, yna efallai y gallen nhw ddweud mwy wrthym ni. Na, dydym ni ddim yn cytuno â phreifateiddio. Dyna pam, wrth gwrs, yr ydym ni wedi brwydro yn erbyn mentrau fel menter cyllid preifat, wedi brwydro yn erbyn mentrau yr ydym ni'n eu gweld yn Lloegr, lle mae'r GIG yn cael ei breifateiddio. Yng Nghymru, bydd y GIG yn parhau i fod yn y sector cyhoeddus.
3. Pa ganllawiau y mae Llywodraeth Cymru wedi'u darparu i fyrddau iechyd lleol ynghylch trawsnewid gwasanaethau clinigol? OAQ51661
3. What guidance has the Welsh Government provided to local health boards on the transformation of clinical services? OAQ51661
Mae Llywodraeth Cymru yn disgwyl i fyrddau iechyd gydweithio â’r cyhoedd, eu staff ac eraill i lunio a chyflenwi gwasanaethau cynaliadwy sy’n sicrhau’r canlyniadau iechyd gorau posibl i’r boblogaeth. Mae'r egwyddorion arweiniol ar gael yn fframwaith cynllunio’r gwasanaeth iechyd gwladol.
The Welsh Government expects health boards to work together with the public, their staff and others to design and deliver sustainable services that ensure the best possible health outcomes for the population. Guiding principles are contained within the NHS planning framework.
Wythnos diwethaf, Brif Weinidog, mewn perthynas â'r opsiynau sy'n cael eu hystyried gan fwrdd iechyd Hywel Dda, roeddech chi wedi dweud nad oedd gan Lywodraeth Cymru ddim polisi ar hyn o bryd, ond mi allai fod polisi gyda chi ar ddiwedd y broses. Nawr, onid y broblem yw na fyddai mandad gyda chi ar gyfer yr un o'r opsiynau yma achos nid oedd yr un ohonyn nhw wedi cael eu crybwyll yn ystod etholiad y Cynulliad? Felly, er mwyn i ni gael lleiafswm o atebolrwydd democrataidd, a fyddwch chi'n ymrwymo i gynnal pleidlais yn y Senedd yma pe bai un o'r opsiynau yna yn cael eu hargymell gan y Llywodraeth? Ac a ydym ni'n iawn i fwrw y bydd honno yn bleidlais rydd, o ystyried bod un o'ch Gweinidogion chi yn barod wedi ymrwymo—ac mae hwn yn dystiolaeth ar y cyfryngau cymdeithasol—i bleidleisio i wrthwynebu unrhyw argymhelliad sydd yn cau ysbytai, beth bynnag yw polisi y Llywodraeth? Neu a fydd y Prif Weinidog yn ceryddu'r Gweinidog yma, fel y gwnaethoch chi ar gyfer cyn Weinidog—mewn amgylchiadau digon tebyg—o'r enw Leighton Andrews rai blynyddoedd yn ôl?
Last week, First Minister, in relation to the options being considered by Hywel Dda health board, you said that the Welsh Government had no policy at present, but that you may have a policy at the end of the process. Isn’t the problem here that you wouldn’t have a mandate for any of these options, because none of them were mentioned during the Assembly election campaign? So, for us to have the minimum democratic accountability, would you commit to holding a vote in this Parliament if one of these options were to be recommended by the Government? Could we assume that that will be a free vote, given that one of your own Ministers has already committed—this is evidence from social media—to oppose any recommendation that would close hospitals, whatever the Government policy? Or will the First Minister censure this Minister, as you did with a former Minister in very similar circumstances? His name was Leighton Andrews.
Pam nad yw e'n chwarae rhan yn y broses? Achos nid yw e wedi lan i nawr. Gallaf ddweud bod y bwrdd iechyd wedi bod yn gweithio gyda gwleidyddion sydd wedi cael eu hethol. Maen nhw wedi bod yn gweithio er mwyn sicrhau bod yna weithgor yn cael ei greu gyda chynrychiolwyr ar draws y pleidiau gwleidyddol ac hefyd cynghorwyr, er mwyn sicrhau eu bod nhw'n gwybod beth yw—[Torri ar draws.] Gwranda a dysga, nawr—y gwaith trawsnewid sy'n digwydd. A gallaf ddweud wrth Adam Price—mae'n bwysig dros ben bod pobl yn gwybod hyn—fe wnaeth e ddatganiad i'r wasg gyda Jonathan Edwards yn dweud bod yn rhaid iddo fe gwrdd â'r bwrdd iechyd cyn gynted ag sy'n bosibl, ac yn gofyn beth yw barn y Llywodraeth Lafur. Wel, gallaf i ddweud bod y bwrdd iechyd wedi trial cysylltu â'i swyddfa fe. Ar 8 Rhagfyr, cafodd e-bost ei hala at Adam Price yn ei wahodd e i gwrdd â'r bwrdd iechyd er mwyn ystyried unrhyw gonsyrns oedd gyda fe. Dim ateb. Dim ateb. Gwnaeth e-bost arall fynd ar 8 Ionawr, unwaith eto yn ei wahodd e i siarad gyda'r bwrdd iechyd. Dim ateb. Dim ateb. Galwad—mae e wedi cael cynnig galwad gyda'r bwrdd iechyd. Cafodd yr alwad yna ei chynnig ar 23 Ionawr, ond trodd e hi lawr. Trodd e hi lawr. So, ar un adeg mae'n dweud bod e'n moyn siarad, ond na, y broblem yw ei fod e'n 'grandstand-io' yn y lle hwn heb wneud y gwaith o sefyll dros ei etholwyr. [Torri ar draws.]
Why isn’t he participating in the process? Because he hasn't up until now. I can say that the health board has been working with elected politicians. They’ve been working in order to ensure that a working party was established with representatives from across the political parties, and also councillors, in order to see—[Interruption.] Please, listen and learn—what the transformation work is. I can say to Adam Price—it’s extremely important that people know this—that he released a press statement with Jonathan Edwards saying that he intends to meet with the health board as soon as possible, and asking what is the view of the Labour Government. Well, I can say that the health board tried to contact his office. On 8 December, an e-mail was sent to Adam Price inviting him to meet with the health board in order to discuss any concerns that he may have, with no reply. No reply. Then, on 8 January, once again an e-mail was sent inviting him to speak to the health board—no response. No response. He was even offered a telephone call with the health board on 23 January, but he turned that down. He turned it down. So, on one hand he says that he wants to talk, but no, the problem is that he's grandstanding in this place, without doing the work on behalf of his constituents. [Interruption.]
Paul Davies. [Interruption.] Paul Davies. [Interruption.] Paul Davies. [Interruption.] I would just say that the local health board probably has information regarding whether I answered e-mails or phone calls to them as well. I wouldn't personally want that shared in this place. Paul Davies. [Interruption.]
Paul Davies. [Torri ar draws.] Paul Davies. [Torri ar draws.] Paul Davies. [Torri ar draws.] Byddwn ddim ond yn dweud ei bod hi'n debyg bod gan y bwrdd iechyd lleol wybodaeth ynghylch pa un a wyf i wedi ateb negeseuon e-bost neu alwadau ffôn iddyn nhw hefyd. Ni fyddwn i'n bersonol eisiau hynny i gael ei rannu yn y lle hwn. Paul Davies. [Torri ar draws.]
Ocê, ocê. Digon. Paul Davies. [Torri ar draws.] Paul Davies. [Torri ar draws.]
Okay, okay. Enough. Paul Davies. [Interruption.] Paul Davies. [Interruption.]
Brif Weinidog, os cawn ni ddod yn ôl i'r issue, mae pump o'r naw o opsiynau sy'n cael eu hystyried gan Fwrdd Iechyd Prifysgol Hywel Dda ar hyn o bryd yn arwain at gau ysbyty Llwynhelyg. Yn naturiol, mae hyn yn hollol annerbyniol i bobl sir Benfro. Felly, yn yr amgylchiadau, pan ddaw hi i unrhyw ymgynghoriad, pa sicrwydd y gallwch chi ei roi i'r bobl rydw i'n eu cynrychioli y bydd unrhyw ymgynghoriad yn un ystyrlon ac yn wirioneddol gynrychioli barn pobl leol? Beth byddwch chi fel Llywodraeth yn ei wneud i sicrhau bod hyn yn digwydd? Oherwydd nid oes dim hyder gan y bobl rydw i'n eu cynrychioli ym mwrdd iechyd Hywel Dda ar hyn o bryd.
First Minister, if we could return to the issue, five of the nine options being considered by the Hywel Dda University Health Board would lead to the closure of Withybush hospital. Naturally, this is entirely unacceptable to the people of Pembrokeshire. So, in those circumstances, when it comes to any consultation, what assurance can you give the people I represent that any consultation will be meaningful and will truly represent the views of local people? What will you as a Government do to ensure that this happens? Because the people I represent have no confidence in the Hywel Dda health board at the moment.
Fel y dywedais i, mae yna weithgor wedi cael ei greu er mwyn cael cynrychiolwyr o dros y pleidiau gwleidyddol a hefyd cynghorwyr er mwyn bod yn rhan o hynny ac er mwyn gallu bod yn rhan o'r gwaith trawsnewid. Mae yna wahoddiad agored i'r rheini sydd wedi cael eu hethol a rhai eraill er mwyn eu bod nhw'n gallu chwarae rhan yn y broses.
As I said, a working party has been established in order to secure the views of politicians across the political spectrum, and also councillors, so that they can be part of the transformation work. So, there is an open invitation to elected members and others so that they can play a part in that process.
First Minister, we accept that we can't deliver the health service in the same way we did 70 years ago—[Interruption.]
Prif Weinidog, rydym ni'n derbyn na allwn ni ddarparu'r gwasanaeth iechyd yn yr un modd ag yr oeddem ni 70 mlynedd yn ôl—[torri ar draws.]
I can't hear the question, Llywydd, sorry. I can't hear the question.
Nid wyf i'n gallu clywed y cwestiwn, Llywydd, mae'n ddrwg gen i. Nid wyf i'n gallu clywed y cwestiwn.
Caroline Jones, carry on. The Plaid Cymru group is agitated, but I understand why they may well be agitated. But can we allow questions to proceed, please? Caroline Jones.
Caroline Jones, ewch ymlaen. Mae grŵp Plaid Cymru wedi cynhyrfu, ond rwy'n deall yn iawn pam maen nhw wedi cynhyrfu. Ond a gawn ni ganiatáu i'r cwestiynau barhau, os gwelwch yn dda? Caroline Jones.
Diolch, Llywydd. First Minister, we accept that services have to change and that we can't deliver health in the same way we did 70 years ago. However, any change has to be based upon clinical need and be clinically led. By that, I don't mean the clinical director of the local health board. Change needs to be driven by the doctors and nurses and supported by doctors and nurses. I've been contacted by a number of staff protesting about the merger of wards at Morriston Hospital, which has proceeded without the support of clinical staff. Staff believe the change is financially driven. First Minister, can you guarantee that financial pressures will not lead to further such changes in future?
Diolch, Llywydd. Prif Weinidog, rydym ni'n derbyn bod yn rhaid i wasanaethau newid ac na allwn ni ddarparu iechyd yn yr un ffordd ag yr oeddem ni 70 mlynedd yn ôl. Fodd bynnag, mae'n rhaid i unrhyw newid fod yn seiliedig ar angen clinigol a chael ei arwain yn glinigol. Trwy ddweud hynny, nid wyf yn golygu cyfarwyddwr clinigol y bwrdd iechyd lleol. Mae angen i newid gael ei ysgogi gan y meddygon a'r nyrsys a chael ei gefnogi gan feddygon a nyrsys. Mae nifer o staff wedi cysylltu â mi yn protestio am uno wardiau yn ysbyty Treforys, sydd wedi mynd rhagddo heb gefnogaeth y staff clinigol. Mae'r staff yn credu bod y newid yn seiliedig ar faterion ariannol. Prif Weinidog, a allwch chi sicrhau na fydd pwysau ariannol yn arwain at newidiadau pellach o'r fath yn y dyfodol?
Financial pressures are not the issue here, it's a question of making sure that a service is sustainable and that they can attract the right staff and the right level of staff. That is what guides the guidance that we give to the health boards; mainly that they want to put in place a safe and sustainable service.
Nid pwysau ariannol yw'r broblem yn y fan yma, mae'n gwestiwn o wneud yn siŵr bod gwasanaeth yn gynaliadwy a'u bod nhw'n gallu denu'r staff cywir a'r lefel briodol o staff. Dyna sy'n llywio'r canllawiau yr ydym ni'n eu rhoi i'r byrddau iechyd; yn bennaf eu bod nhw eisiau sefydlu gwasanaeth diogel a chynaliadwy.
Cwestiwn 4, Janet Finch-Saunders.
Question 4, Janet Finch-Saunders.
First Minister, you may recall that I've previously raised on numerous occasions my concerns and those of my constituents—[Interruption.]
Prif Weinidog, efallai y byddwch chi'n cofio fy mod i wedi codi ar sawl achlysur yn y gorffennol fy mhryderon i a phryderon fy etholwyr—[Torri ar draws.]
You need to ask the question on the order paper.
Mae angen i chi ofyn y cwestiwn ar y papur trefn.
4. A wnaiff y Prif Weinidog ddatganiad am y ddarpariaeth o wasanaethau iechyd meddwl yng ngogledd Cymru? OAQ51690
4. Will the First Minister make a statement on the provision of mental health services in north Wales? OAQ51690
Yes. Improving mental health services across the whole of Wales continues to be a priority for the Welsh Government and we have committed a further £40 million specifically for mental health services over the next two years.
Gwnaf. Mae gwella gwasanaethau iechyd meddwl ar draws Cymru gyfan yn parhau i fod yn flaenoriaeth i Lywodraeth Cymru ac rydym ni wedi ymrwymo £40 miliwn arall ar gyfer gwasanaethau iechyd meddwl yn benodol dros y ddwy flynedd nesaf.
Thank you, First Minister. I have previously raised with you my immense concerns, on behalf of my constituents, about the current mental health provision in the Betsi Cadwaladr board in north Wales. Last term, I referenced correspondence from Professor David Healy, who is a widely respected consultant psychiatrist in north Wales. At that time, he raised issues around staff morale, suitability of staffing arrangements and the exit of senior nurses from the service. Again, a recent letter, which I've now received a copy of, from Professor Healy to the Cabinet Secretary, raises further concerns and notes that, following his visits to some mental health services within the Betsi board, in his words, in the Hergest unit, he was presented with a scene from Dante's purgatory or hell. On arrival at Roslin mental health centre, he found an equally apocalyptic scene. This theme correlates directly with constituents' views when they come to see me needing desperately this support. He finishes by saying that you now have every locum in the UK steering clear of here and patients finding themselves in settings unimaginable a few years ago—it's an extraordinary fall from grace.
Now, this service, First Minister, is failing and was, in fact, the primary trigger for the special measures being put in place. Two and a half years later, this service is in a mess. The response from the Cabinet Secretary shows disinterest. Will you take this matter seriously?
Diolch, Prif Weinidog. Rwyf i wedi codi gyda chi o'r blaen fy mhryderon aruthrol, ar ran fy etholwyr, am y ddarpariaeth iechyd meddwl bresennol ym mwrdd Betsi Cadwaladr yn y gogledd. Y tymor diwethaf, cyfeiriais at ohebiaeth gan yr Athro David Healy, sy'n seiciatrydd ymgynghorol uchel ei barch yn y gogledd. Bryd hynny, cododd faterion yn ymwneud ag ysbryd staff, addasrwydd trefniadau staffio ac ymadawiad uwch nyrsys o'r gwasanaeth. Unwaith eto, mae llythyr diweddar, yr wyf i wedi derbyn copi ohono erbyn hyn, gan yr Athro Healy i Ysgrifennydd y Cabinet, yn codi mwy o bryderon ac yn nodi, yn dilyn ei ymweliadau â rhai gwasanaethau iechyd meddwl ym mwrdd Betsi, yn ei eiriau ef, yn uned Hergest, iddo gael ei wynebu gan olygfa o burdan neu uffern Dante. Ar ôl cyrraedd canolfan iechyd meddwl Roslin, canfu olygfa yr un mor apocalyptaidd. Mae'r thema hon yn cyfateb yn uniongyrchol i safbwyntiau etholwyr pan fyddan nhw'n dod i fy ngweld i mewn angen dybryd am y cymorth hwn. Mae'n cloi trwy ddweud bod pob locwm yn y DU erbyn hyn yn cadw'n glir o'r fan hon a bod cleifion yn canfod eu hunain mewn lleoliadau na ellid eu dychmygu ychydig flynyddoedd yn ôl—mae'n gwymp aruthrol oddi wrth ras.
Nawr, mae'r gwasanaeth hwn, Prif Weinidog, yn methu a hwn, mewn gwirionedd, oedd y prif sbardun ar gyfer rhoi'r mesurau arbennig ar waith. Ddwy flynedd a hanner yn ddiweddarach, mae'r gwasanaeth hwn yn llanastr. Mae'r ymateb gan Ysgrifennydd y Cabinet yn dangos diffyg diddordeb. A wnewch chi gymryd y mater hwn o ddifrif?
That's absolutely not true.
Mae hynny'n gwbl anwir.
I have your response here—
Mae eich ymateb gen i yn y fan yma—
Just ask the question to the First Minister. Don't get diverted by—[Inaudible.]—the health Minister.
Gofynnwch y cwestiwn i'r Prif Weinidog. Peidiwch â gadael i'r—[Anhyglywadwy]—Gweinidog iechyd dynnu eich sylw.
I have the letter to Professor Healy. I have the response. First Minister, I would like to share these with you, but I am asking, on behalf of my constituents, on behalf of the staff who work in these units: will you please look at the service more carefully and actually maybe have a conversation with the Cabinet Secretary and perhaps just get him to show a little bit more enthusiasm and concern when issues of this nature are raised about mental health services in north Wales?
Mae'r llythyr at yr Athro Healy gen i. Mae'r ymateb gen i. Prif Weinidog, hoffwn rannu'r rhain gyda chi, ond rwy'n gofyn, ar ran fy etholwyr, ar ran y staff sy'n gweithio yn yr unedau hyn: a wnewch chi edrych ar y gwasanaeth yn fwy gofalus os gwelwch yn dda, a chael sgwrs gydag Ysgrifennydd Cabinet efallai, a'i gael i ddangos ychydig bach mwy o frwdfrydedd a phryder efallai, pan fydd materion o'r math yma yn cael eu codi am wasanaethau iechyd meddwl yn y gogledd?
I think it's hugely unfair to suggest that the Cabinet Secretary is not concerned—he is somebody who is passionate about the health service—and that certainly is not the impression he gives to the public, of that I am sure.
I am aware that the Member has written to the chief executive of the health board with a number of concerns about the provision of mental health services in north Wales. We have asked the chief executive of BCU to meet with you in person as soon as possible to discuss your concerns. In terms of the comments around the operation of Conwy community mental health team, I know that the chief executive and mental health director met the local authority scrutiny committee last week to discuss concerns and action directly with them.
Rwy'n credu ei bod hi'n annheg iawn i awgrymu nad oes ots gan Ysgrifennydd y Cabinet—mae e'n rhywun sy'n teimlo'n angerddol am y gwasanaeth iechyd—ac nid dyna'r argraff y mae'n ei rhoi i'r cyhoedd yn sicr, rwy'n siŵr o hynny.
Rwy'n ymwybodol bod yr Aelod wedi ysgrifennu at brif weithredwr y bwrdd iechyd gyda nifer o bryderon am y ddarpariaeth o wasanaethau iechyd meddwl yn y gogledd. Rydym ni wedi gofyn i brif weithredwr PBC gyfarfod â chi yn bersonol cyn gynted â phosibl i drafod eich pryderon. O ran y sylwadau am weithrediad tîm iechyd meddwl cymunedol Conwy, gwn fod y Prif Weithredwr a'r cyfarwyddwr iechyd meddwl wedi cyfarfod â phwyllgor craffu'r awdurdod lleol yr wythnos diwethaf i drafod pryderon a chamau gweithredu yn uniongyrchol â nhw.
5. A wnaiff y Prif Weinidog ddatganiad am y cymorth sydd ar gael ar gyfer plant a phobl ifanc ag anghenion dysgu ychwanegol yng Nghymru? OAQ51687
5. Will the First Minister make a statement on the support that is available for children and young people with additional learning needs in Wales? OAQ51687
Local authorities are responsible for providing a suitable education for all children and young people, including those with additional learning needs. By reforming the current system, we want to transform expectations, experiences and outcomes for children and young people with additional learning needs.
Awdurdodau lleol sy'n gyfrifol am ddarparu addysg briodol i'r holl blant a phobl ifanc, gan gynnwys y rheini ag anghenion dysgu ychwanegol. Trwy ddiwygio'r system bresennol, rydym ni eisiau gweddnewid disgwyliadau, profiadau a chanlyniadau i blant a phobl ifanc ag anghenion dysgu ychwanegol.
First Minister, you would probably have heard that Afasic Cymru, which is the charity that supports parents with children who have speech and language learning difficulties. The charity is closing its Cardiff office tomorrow and will close its north Wales office at the end of March. This is a charity that has very deep roots in south Wales, founded over 40 years ago. We'll continue to have a service from its London headquarters, but I'm very concerned that current policy, which has reduced core funding to key organisations—. I understand the logic behind that, but combined with the temporary nature of lottery funding, we are losing key skills and vital support networks, and these charities are faced with obtaining the equivalent of administrative support from a great many bodies—education authorities and health boards—across Wales. We really do need a strategy to ensure that this expertise is maintained because it's of such great public benefit, particularly when we are reforming an essential aspect of the law.
Prif Weinidog, mae'n debyg eich bod chi wedi clywed bod Afasic Cymru, sef yr elusen sy'n cefnogi rhieni â phlant sydd ag anawsterau dysgu lleferydd ac iaith. Mae'r elusen yn cau ei swyddfa yng Nghaerdydd yfory a bydd yn cau ei swyddfa yn y gogledd ddiwedd mis Mawrth. Mae hon yn elusen sydd wedi bwrw gwreiddiau dwfn iawn yn ne Cymru, a sefydlwyd dros 40 mlynedd yn ôl. Byddwn yn parhau i gael gwasanaeth o'i phencadlys yn Llundain, ond rwy'n bryderus iawn bod polisi cyfredol, sydd wedi lleihau cyllid craidd i sefydliadau allweddol—. Rwy'n deall y rhesymeg y tu ôl i hynny, ond ynghyd â natur dros dro arian Loteri, rydym ni'n colli sgiliau allweddol a rhwydweithiau cymorth hanfodol, ac mae'r elusennau hyn yn wynebu cael gafael ar yr hyn sy'n cyfateb i gymorth gweinyddol gan lawer iawn o gyrff—awdurdodau addysg a byrddau iechyd—ledled Cymru. Mae wir angen strategaeth arnom i sicrhau bod yr arbenigedd hwn yn cael ei gynnal oherwydd ei fod o gymaint o fudd i'r cyhoedd, yn enwedig pan ein bod ni'n diwygio agwedd hanfodol ar y gyfraith.
I'm disappointed to hear the decision to close Afasic Cymru. I do understand that Afasic, a UK-based charity, will still offer advice and support to families in Wales. It is, of course, the responsibility of health boards to ensure they provide adequate access to therapy services, including speech, language and communication therapy, and speech and language therapy is provided to all children and young people who are identified as having a need. We will of course monitor the closure of Afasic Cymru on service users.
Rwy'n siomedig o glywed y penderfyniad i gau Afasic Cymru. Rwyf yn deall y bydd Afasic, sy'n elusen wedi'i lleoli yn y DU, yn dal i gynnig cyngor a chymorth i deuluoedd yng Nghymru. Cyfrifoldeb byrddau iechyd, wrth gwrs, yw sicrhau eu bod nhw'n darparu mynediad digonol at wasanaethau therapi, gan gynnwys therapi lleferydd, iaith a chyfathrebu, a darperir therapi lleferydd ac iaith i'r holl blant a phobl ifanc y nodir bod angen arnynt. Byddwn wrth gwrs yn monitro effaith cau Afasic Cymru ar ddefnyddwyr gwasanaeth.
Rwy’n falch i glywed eich bod chi’n mynd i fonitro’r sefyllfa, oherwydd rydym ni hefyd yn gwybod, wrth i gyllidebau nifer o ysgolion lle rydym ni’n llywodraethwyr—nifer ohonom ni, rwy’n siŵr—grebachu, mae hynny’n golygu mai’r unig arbediad gwirioneddol y mae nifer o ysgolion yn gallu ei wneud yw lleihau nifer y staff, a chynorthwywyr dosbarth yn aml iawn yw’r cyntaf i gael eu torri. Yn yr hinsawdd lle mae’r Llywodraeth—. Wrth gwrs, rydym ni’n croesawu’r ffaith eich bod chi wedi deddfu er mwyn cryfhau’r gefnogaeth i ddisgyblion ag anghenion dysgu ychwanegol. Yn aml iawn, y cynorthwywyr dosbarth yna yw'r rhai sydd yn y rheng flaen ac sy'n rhoi'r gefnogaeth ychwanegol yna. Felly, pa asesiad ydych chi wedi'i wneud o'r effaith y mae crebachu cyllidebau a cholli cynorthwywyr dosbarth yn ei gael ar y Ddeddf newydd a llwyddiant, gobeithio, y Ddeddf honno?
I'm pleased to hear that you will be monitoring the situation, because we also know, as the budgets of a number of schools where many of us are governors are shrinking, that means that the only true saving that many schools can make is to reduce the staff numbers, and classroom assistants are very often the first to be cut. In a climate where the Government—. Of course, we welcome the fact that you have legislated in order to strengthen the support for pupils with additional learning needs. Very often, it’s those classroom assistants who are on the front line and who are providing that additional support. So, what assessment have you carried out of the impact that shrinking budgets and the loss of classroom assistants is having on the new Act and, hopefully, its success?
Mae yna becyn cyllido, wrth gwrs, wedi cael ei roi mewn lle—£20 miliwn—i gefnogi'r Ddeddf ei hunan a hefyd y cynlluniau rownd y Ddeddf. Mae hynny'n cynnwys, er enghraifft, datblygu'r gweithlu, sicrhau bod y rheini sydd yn y gweithle â'r sgiliau er mwyn gweithio'n effeithiol yn y system newydd, a hefyd, wrth gwrs, sicrhau bod pethau'n gwella i'r rheini sydd yn dysgu. Felly, mae'r arian yna, ac rŷm ni'n deall pa mor bwysig yw e i gael gweithlu sydd yn effeithiol.
A package of funding—£20 million—has been put in place to support the Act itself and all that is associated with the Act. It includes, for example, developing the workforce, ensuring that people in the workplace have the skills in order to work effectively within the new system, and also, of course, to ensure that things improve for the learners. So, the funding is in place, and we understand how important it is to have an effective workforce.
6. A wnaiff y Prif Weinidog ddatganiad am drin cyflyrau cronig yng Ngogledd Cymru? OAQ51648
6. Will the First Minister make a statement on the treatment of chronic conditions in North Wales? OAQ51648
We are taking a range of actions to prevent, diagnose and treat chronic conditions, both nationally and at health board level. These actions are set out in a suite of strategies and delivery plans.
Rydym ni'n cymryd amrywiaeth o gamau i atal, diagnosio a thrin cyflyrau cronig, yn genedlaethol ac ar lefel bwrdd iechyd. Nodir y camau hyn mewn cyfres o strategaethau a chynlluniau cyflawni.
Thank you. First Minister, most of the community-based services for chronic conditions are still only available on week days, and there is a need to better co-ordinate the work of the different staff groups and teams that care for patients with chronic conditions. What effort is the Welsh Government making to address these problems?
Diolch. Prif Weinidog, mae'r rhan fwyaf o wasanaethau cymunedol ar gyfer cyflyrau cronig yn dal i fod ar gael ar ddiwrnodau gwaith yn unig, ac mae angen cydgysylltu'n well gwaith y gwahanol grwpiau a thimau staff sy'n gofalu am gleifion â chyflyrau cronig. Pa ymdrech y mae Llywodraeth Cymru yn ei gwneud i fynd i'r afael â'r problemau hyn?
We know that the health board is working hard to meet these pressures and challenges in waiting times in the north, and I know that this is something that the Cabinet Secretary takes a personal interest in. In terms of chronic conditions, I can say, in the BCU area, the number of emergency admissions has fallen and the number of emergency readmissions has also fallen, and that's as a result of actions taken over the past few years across north Wales and, indeed, across Wales as a whole.
Rydym ni'n gwybod bod y bwrdd iechyd yn gweithio'n galed i ymateb i'r pwysau a'r heriau hyn o ran amseroedd aros yn y gogledd, a gwn fod hyn yn rhywbeth y mae Ysgrifennydd y Cabinet yn cymryd diddordeb personol ynddo. O ran cyflyrau cronig, gallaf ddweud, yn ardal PBC, mae nifer y derbyniadau brys wedi gostwng ac mae nifer yr aildderbyniadau brys wedi gostwng hefyd, ac mae hynny o ganlyniad i gamau a gymerwyd dros y blynyddoedd diwethaf ar draws y gogledd ac, yn wir, ar draws Cymru gyfan.
First Minister, you'll be aware that there's been some concern expressed over the past few days about death rates in Glan Clwyd's emergency department. The mortality rates in that emergency department are double what they were just a few years ago, and this is a cause of great concern for my constituents, many of whom are served by that hospital in emergency situations. Do you accept that the situation in north Wales is not acceptable? And given that this is a health board that is in special measures, what action is the Welsh Government going to take to investigate why this hospital death rate has doubled in recent years and why it's the worst in Wales? What action are you going to put in place in order to ensure that this situation is resolved urgently?
Prif Weinidog, byddwch yn ymwybodol y mynegwyd cryn bryder dros y dyddiau diwethaf ynghylch cyfraddau marwolaeth yn adran achosion brys Glan Clwyd. Mae'r cyfraddau marwolaeth yn yr adran achosion brys honno yn ddwbl yr hyn yr oeddent ychydig flynyddoedd yn ôl, ac mae hyn yn peri pryder mawr i'm hetholwyr, y mae llawer ohonynt yn cael eu gwasanaethu gan yr ysbyty hwnnw mewn sefyllfaoedd brys. A ydych chi'n derbyn nad yw'r sefyllfa yn y gogledd yn dderbyniol? Ac o gofio bod hwn yn fwrdd iechyd sy'n destun mesurau arbennig, pa gamau mae Llywodraeth Cymru yn mynd i'w cymryd i ymchwilio i pam mae cyfradd marwolaethau'r ysbyty hwn wedi dyblu yn y blynyddoedd diwethaf a pham mai hwn yw'r gwaethaf yng Nghymru? Pa gamau ydych chi'n mynd i'w rhoi ar waith i sicrhau bod y sefyllfa hon yn cael ei datrys ar frys?
Well, those A&E figures will be affected heavily by the age of patients attending, and the severity and complexity of their illness on attendance, all of which would impact, of course, on the risk of death. Now, the particular measure reported involved small numbers and it's consequently not age adjusted. Age is likely to be the main reason why this figure seems high, not least reflecting that Conwy has the highest percentage of over 75s in the whole of Wales.
More recent figures from the health board show some reduction in the peak reported. The overall in-hospital mortality rates for Ysbyty Glan Clwyd are in line with the Welsh average, but I can't say, of course, that these figures that he's mentioned are being used by the health board to look in detail at what is contributing to the numbers of deaths in the emergency department and across the site, and we do expect all deaths in hospital to be subject to an individual review to help identify themes to drive improvements in care as well as sharing good practice.
Wel, bydd y ffigurau damweiniau ac achosion brys hynny'n cael eu heffeithio'n drwm gan oedran y cleifion sy'n bresennol, a difrifoldeb a chymhlethdod eu salwch pan fyddant yn bresennol, ac mae pob un o'r rhain yn effeithio, wrth gwrs, ar y risg o farwolaeth. Nawr, roedd y mesur penodol yr adroddwyd amdano yn ymwneud â niferoedd bach ac nid yw wedi ei addasu ar sail oedran o ganlyniad i hynny. Oedran sy'n debygol o fod y prif reswm pam mae'r ffigur hwn yn ymddangos yn uchel, ac mae'n adlewyrchu'r ffaith mai Conwy sydd â'r ganran uchaf o bobl dros 75 oed yng Nghymru gyfan.
Mae ffigurau mwy diweddar gan y bwrdd iechyd yn dangos rhywfaint o ostyngiad i'r ffigur uchaf a adroddwyd. Mae'r cyfraddau marwolaeth cyffredinol yn yr ysbyty ar gyfer Ysbyty Glan Clwyd yn cyd-fynd â chyfartaledd Cymru, ond ni allaf ddweud, wrth gwrs, bod y ffigurau hyn y mae wedi eu crybwyll yn cael eu defnyddio gan y bwrdd iechyd i edrych yn fanwl ar yr hyn sy'n cyfrannu at nifer y marwolaethau yn yr adran frys ac ar draws y safle, ac rydym ni'n disgwyl i bob marwolaeth yn yr ysbyty fod yn destun adolygiad unigol i helpu i nodi themâu i ysgogi gwelliannau i ofal yn ogystal â rhannu arfer da.
7. Sut y mae Llywodraeth Cymru yn gweithio i gynyddu allbwn economaidd ar gyfer cymunedau Islwyn? OAQ51685
7. How is the Welsh Government working to increase economic output for the communities of Islwyn? OAQ51685
We are investing in developing the skills of our people, improving our infrastructure and supporting a competitive business environment.
Rydym ni'n buddsoddi mewn datblygu sgiliau ein pobl, gwella ein seilwaith a chefnogi amgylchedd busnes cystadleuol.
Diolch. First Minister, on 15 January, the Cardiff capital region cabinet unanimously agreed to support, in principle, the £180 million redevelopment of Wales's capital city's main transport hub, with £40 million of city deal funding. The money from the city deal investment fund will aim to assist with securing match funding from the UK Government and Welsh Government, as well as the private sector, to deliver the project. First Minister, it is a fact that 85 per cent of Wales's capital city jobs growth has arisen from an increase in net commuting into the city from adjacent communities like Islwyn. Therefore, what can the Welsh Government do to ensure that the economic benefits of a modernised Cardiff central train station, a new Cardiff central bus station and other innovative integrated transport infrastructures will benefit my constituents who will continue to commute to Cardiff for work?
Diolch. Prif Weinidog, ar 15 Ionawr, cytunodd cabinet prifddinas-ranbarth Caerdydd yn unfrydol i gefnogi, mewn egwyddor, ailddatblygiad £180 miliwn prif ganolfan drafnidiaeth prifddinas Cymru, gyda £40 miliwn o gyllid bargen dinas. Nod yr arian o gronfa fuddsoddi'r fargen dinas fydd cynorthwyo i sicrhau arian cyfatebol gan Lywodraeth y DU a Llywodraeth Cymru, yn ogystal â'r sector preifat, i ddarparu'r prosiect. Prif Weinidog, mae'n ffaith fod 85 y cant o dwf swyddi prifddinas Cymru wedi deillio o gynnydd i gymudo net i mewn i'r ddinas o gymunedau cyfagos fel Islwyn. Felly, beth all Llywodraeth Cymru ei wneud i sicrhau y bydd manteision economaidd gorsaf trên Caerdydd canolog wedi ei moderneiddio, gorsaf fysiau ganolog newydd i Gaerdydd a seilweithiau trafnidiaeth integredig arloesol eraill o fudd i'm hetholwyr a fydd yn parhau i gymudo i Gaerdydd i weithio?
Through our work on the ministerial taskforce for the Valleys, and, of course, through the development of the metro, we are looking to support change, maximise opportunities and improve economic outcomes in the Valleys. And we will place a particular emphasis on maximising benefits from new initiatives, such as the metro and such as city regions and city deals, to support those who commute into Cardiff, but also build on previous regeneration policies and programmes with the aim of creating better opportunities within the Valleys, reducing, of course, the need to commute.
Trwy ein gwaith ar y tasglu gweinidogol ar gyfer y Cymoedd, ac wrth gwrs, trwy ddatblygu'r metro, ein nod yw cynorthwyo newid, sicrhau cymaint o gyfleoedd â phosibl a gwella canlyniadau economaidd yn y Cymoedd. A byddwn yn rhoi pwyslais arbennig ar sicrhau'r budd mwyaf o fentrau newydd, fel y metro ac fel dinas-ranbarthau a bargeinion dinas, i gynorthwyo'r rheini sy'n cymudo i Gaerdydd, ond hefyd yn adeiladu ar bolisïau a rhaglenni adfywio blaenorol gyda'r nod o greu cyfleoedd gwell yn y Cymoedd, gan leihau, wrth gwrs, yr angen i gymudo.
First Minister, last week, I was privileged to attend the Severn growth summit, organised by the Secretary of State for Wales, really looking to maximise the benefit we can receive from when the Severn tolls are abolished at the end of this year. First Minister, what are you and what are Welsh Government doing to ensure that we in Wales reap the maximum possible benefits from the end of those tolls and, particularly, in Islwyn, in the Caerphilly council area, what are you doing to ensure that we can see more housing, more regeneration and more opportunity to benefit, not just people commuting to Cardiff, but people commuting to Bristol and, even more importantly, bringing economic development and jobs into those Valleys communities?
Prif Weinidog, cefais y fraint yr wythnos diwethaf o fynd i uwchgynhadledd twf Hafren, a drefnwyd gan Ysgrifennydd Gwladol Cymru, gan wir geisio sicrhau cymaint o fanteision â phosibl y gallwn eu cael pan fydd tollau pont Hafren yn cael eu diddymu ddiwedd y flwyddyn. Prif Weinidog, beth ydych chi a beth mae Llywodraeth Cymru yn ei wneud i sicrhau ein bod ni yng Nghymru yn cael cymaint o fanteision â phosibl o ddiwedd y tollau hynny ac, yn benodol, yn Islwyn, yn ardal Cyngor Caerffili, beth ydych chi'n ei wneud i sicrhau y gallwn ni weld mwy o dai, mwy o adfywio a mwy o gyfle i fod o fudd, nid yn unig i bobl sy'n cymudo i Gaerdydd, ond pobl sy'n cymudo i Fryste ac, yn bwysicach fyth, dod â datblygiad economaidd a swyddi i mewn i'r cymunedau hynny yn y Cymoedd?
His idea of a privilege is different to mine, but I can say this to him: the one thing we will not do is say that, somehow, there is no difficulty with Brexit, no matter how it happens, because we know that the economy of Islwyn and the whole of the Valleys would be affected adversely by a hard Brexit. We are working, of course, through the economic action plan, to develop regeneration and jobs. We are working to develop more housing through our housing target—affordable housing of 20,000 homes. I have to say, I hear what the Secretary of State says about connecting the south-east of Wales with the south-west of England. It's a shame the UK Government wouldn't allow us to run a train service between Cardiff and Bristol Temple Meads, which is a shame, because that would help, of course, to link the areas economically.
Mae ei syniad ef o fraint yn wahanol i fy un i, ond gallaf ddweud hyn wrtho: yr un peth na fyddwn ni'n ei wneud yw dweud, rywsut, nad oes unrhyw anhawster gyda Brexit, ni waeth sut y mae'n digwydd, gan ein bod ni'n gwybod y byddai economi Islwyn a'r Cymoedd i gyd yn cael ei heffeithio'n andwyol gan Brexit caled. Rydym ni'n gweithio, wrth gwrs, drwy'r cynllun gweithredu economaidd, i ddatblygu adfywiad a swyddi. Rydym ni'n gweithio i ddatblygu mwy o dai trwy ein targed tai—tai fforddiadwy o 20,000 o gartrefi. Mae'n rhaid i mi ddweud, rwy'n clywed yr hyn y mae'r Ysgrifennydd Gwladol yn ei ddweud am gysylltu de-ddwyrain Cymru â de-orllewin Lloegr. Mae'n drueni nad oedd Llywodraeth y DU yn fodlon caniatáu i ni redeg gwasanaeth trenau rhwng Caerdydd a Bryste Temple Meads, sy'n drueni, oherwydd byddai hynny'n helpu, wrth gwrs, i gysylltu'r ardaloedd yn economaidd.
8. Pa gamau y bydd Llywodraeth Cymru'n eu cymryd i wella economi de-ddwyrain Cymru yn ystod y pumed Cynulliad? OAQ51658
8. What action will the Welsh Government take to improve the economy of south-east Wales in the fifth Assembly? OAQ51658
The 'Prosperity for All' national strategy and economic action plan set out the actions we're taking to improve the economy and business environment across Wales.
Mae strategaeth a chynllun gweithredu economaidd cenedlaethol 'Ffyniant i Bawb' yn nodi'r camau yr ydym ni'n eu cymryd i wella'r economi a'r amgylchedd busnes ledled Cymru.
Thank you very much for the reply, First Minister. The abolition of tolls on the Severn crossing at the end of this year will remove one of the barriers hindering economic prosperity in south-east Wales. We just heard earlier, also—last week, the Secretary of State for Wales, Alun Cairns, held a summit in Newport on how we can transform the economic and cultural prospects of south Wales and the south-west of England, making it easier for businesses to increase inward investment and tourism to create jobs in the area—on both sides of the channel, I mean. Will the First Minister join me in welcoming this initiative and can he confirm that the Welsh Government will work with the UK Government in developing these links to improve living standards and job prospects in south-east Wales?
Diolch yn fawr iawn am yr ateb, Prif Weinidog. Bydd diddymu tollau ar bont Hafren ddiwedd y flwyddyn hon yn cael gwared ar un o'r rhwystrau sy'n atal ffyniant economaidd yn y de-ddwyrain. Clywsom yn gynharach, hefyd—yr wythnos diwethaf, cynhaliodd Ysgrifennydd Gwladol Cymru, Alun Cairns, uwchgynhadledd yng Nghasnewydd ar sut y gallwn ni weddnewid rhagolygon economaidd a diwylliannol de Cymru a de-orllewin Lloegr, gan ei gwneud yn haws i fusnesau gynyddu mewnfuddsoddiad a thwristiaeth i greu swyddi yn yr ardal—ar y ddwy ochr i fôr Hafren, hynny yw. A wnaiff y Prif Weinidog ymuno â mi i groesawu'r fenter hon ac a all ef gadarnhau y bydd Llywodraeth Cymru yn gweithio gyda Llywodraeth y DU i ddatblygu'r cysylltiadau hyn i wella safonau byw a'r rhagolygon o ran swyddi yn ne-ddwyrain Cymru?
There was an event held on 22 January, I understand, which an official attended from Welsh Government. Now, we're more than happy to actively participate in this initiative. We know that joint working will be beneficial for Wales and our regions, and I'm sure there will be more events such as this in which we will continue to contribute. But, of course, what is hugely important is this is not run solely by the Secretary of State. This is a joint initiative between the Welsh Government, Welsh local authorities and those across the border.
Cynhaliwyd digwyddiad ar 22 Ionawr, rwy'n deall, yr oedd swyddog o Lywodraeth Cymru yn bresennol ynddo. Nawr, rydym ni'n fwy na pharod i gymryd rhan weithredol yn y fenter hon. Rydym ni'n gwybod y bydd gweithio ar y cyd o fudd i Gymru a'n rhanbarthau, ac rwy'n siŵr y bydd mwy o ddigwyddiadau fel hyn lle byddwn yn parhau i gyfrannu. Ond, wrth gwrs, yr hyn sy'n hynod bwysig yw nad yw hyn yn cael ei redeg gan yr Ysgrifennydd Gwladol yn unig. Mae hon yn fenter ar y cyd rhwng Llywodraeth Cymru, awdurdodau lleol Cymru a'r rhai dros y ffin.
9. A wnaiff y Prif Weinidog ddatganiad am sgrinio am ganser y coluddyn yng Nghymru? OAQ51641
9. Will the First Minister make a statement on bowel cancer screening in Wales? OAQ51641
We have a well-established national population bowel screening programme in Wales, with nearly 147,000 men and women screened during 2016-17. We continually look for ways to increase uptake and recently announced the introduction of better and more user-friendly testing, which will be rolled out from January 2019.
Mae gennym ni raglen sgrinio'r coluddyn genedlaethol sefydledig ar gyfer y boblogaeth yng Nghymru, a sgriniwyd bron i 147,000 o ddynion a menywod yn ystod 2016-17. Rydym ni'n chwilio'n barhaus am ffyrdd o gynyddu'r nifer sy'n manteisio ar hyn a chyhoeddwyd cyflwyniad profion gwell a mwy ystyriol o ddefnyddwyr gennym yn ddiweddar, a fydd yn cael ei gyflwyno o fis Ionawr 2019.
Thank you for your answer, First Minister. Certainly, I have a constituent who's contacted me, who is over the age of 74, and their concern is they haven't been able to self-refer for a screening test themselves. This is something that is available in other parts of the UK—in England, Scotland and Northern Ireland, as I understand it—and I would be grateful if the Welsh Government could consider following the position of the UK Government and the other devolved administrations across the UK.
Diolch i chi am eich ateb, Prif Weinidog. Yn sicr, mae gen i etholwr sydd wedi cysylltu â mi, sydd dros 74 oed, a'i bryder ef yw nad yw wedi gallu cyfeirio ei hun ar gyfer prawf sgrinio ei hun. Mae hyn yn rhywbeth sydd ar gael mewn rhannau eraill o'r DU—yn Lloegr, yr Alban a Gogledd Iwerddon, fel y deallaf—a byddwn yn ddiolchgar pe gallai Llywodraeth Cymru ystyried dilyn safbwynt Llywodraeth y DU a'r gweinyddiaethau datganoledig eraill ledled y DU.
Was it FIT, the faecal immunochemical test, he mentioned?
Ai FIT, y prawf imiwnocemegol carthion, y soniodd amdano?
It was the bowel screening testing for over-74s.
Y profion sgrinio'r coluddyn ar gyfer pobl dros 74 oed.
We recently agreed to implement a more sensitive and user-friendly testing regime for bowel cancer screening in Wales. It's a key action within the revised cancer delivery plan. The roll-out of FIT within the bowel screening programme in Wales is planned for January 2019 and it's hoped it'll be more user-friendly and will improve uptake. That new test is expected to result in an increased demand for colonoscopy as a result of better uptake and slightly increased sensitivity.
Fe wnaethom gytuno yn ddiweddar i gyflwyno trefn fwy sensitif ac ystyriol o ddefnyddwyr ar gyfer sgrinio am ganser y coluddyn yng Nghymru. Mae'n gam allweddol yn y cynllun cyflawni ar ganser diwygiedig. Bwriedir cyflwyno FIT o fewn y rhaglen sgrinio'r coluddyn yng Nghymru ym mis Ionawr 2019 a gobeithir y bydd yn fwy ystyriol o ddefnyddwyr ac yn gwella'r nifer sy'n manteisio arno. Disgwylir y bydd y prawf newydd hwnnw yn arwain at alw cynyddol am golonosgopi o ganlyniad i niferoedd uwch yn ei ddefnyddio ac ychydig mwy o sensitifrwydd.
10. A wnaiff y Prif Weinidog ddatganiad am lywodraethu byrddau iechyd GIG Cymru? OAQ51686
10. Will the First Minister make a statement on the governance of NHS Wales health boards? OAQ51686
NHS bodies need to ensure that they have robust governance in place and act in a manner that upholds the values set for the Welsh public sector.
Mae angen i gyrff y GIG sicrhau bod ganddyn nhw drefniadau llywodraethu cadarn ar waith a'u bod nhw'n ymddwyn mewn modd sy'n cynnal y gwerthoedd a osodwyd ar gyfer sector cyhoeddus Cymru.
Well, one of the areas of governance that perhaps needs to be reconsidered as a result of today is the maintenance of confidentiality between health boards and Assembly Members. Perhaps the First Minister will address that in response, but the question I wanted to raise, prompted by what's going on in Hywel Dda at the moment, is the level of public dissatisfaction with the method by which decisions are taken and the lack of democracy in the national health service in Wales.
UKIP stood in the last Assembly election on a policy of making health boards elected—six out of the 11 in our proposal, with five professional executives—so that people who are going to be affected by decisions that are taken have a chance to elect the people who are making those decisions for them. What's happening at the moment is that people feel that whatever is going to emerge from this process will be something that's imposed upon them rather than something in which they've had any real role in developing.
Wel, un o'r meysydd llywodraethu y mae angen ei ailystyried efallai o ganlyniad i heddiw yw cynnal cyfrinachedd rhwng byrddau iechyd ac Aelodau Cynulliad. Efallai y gwnaiff y Prif Weinidog roi sylw i hynny yn ei ymateb, ond y cwestiwn yr oeddwn i eisiau ei godi, wedi ei gymell gan yr hyn sy'n digwydd yn Hywel Dda ar hyn o bryd, yw lefel anfodlonrwydd y cyhoedd gyda'r dull a ddefnyddir i wneud penderfyniadau a diffyg democratiaeth yn y gwasanaeth iechyd gwladol yng Nghymru.
Safodd UKIP yn etholiad diwethaf y Cynulliad ar sail polisi o wneud byrddau iechyd yn etholedig—chwech allan o 11 yn ein cynnig, gyda phump awdurdod gweithredol proffesiynol—fel bod pobl sy'n mynd i gael eu heffeithio gan benderfyniadau a wneir yn cael cyfle i ethol pobl sy'n gwneud y penderfyniadau hynny drostynt. Yr hyn sy'n digwydd ar hyn o bryd yw bod pobl yn teimlo y bydd beth bynnag sy'n mynd i ddod i'r amlwg o'r broses hon yn rhywbeth sy'n cael ei orfodi arnynt yn hytrach na rhywbeth y maen nhw wedi chwarae unrhyw ran wirioneddol yn ei ddatblygiad.
Well, as I said, the chair of the health board has confirmed that she will establish a reference group with representatives invited across political parties, and elected members at county level, to regularly update them on transformation work. That meeting will take place on a monthly basis, and invitations will be sent to all AMs, Members of Parliament and elected council members.
Wel, fel y dywedais, mae cadeirydd y bwrdd iechyd wedi cadarnhau y bydd hi'n sefydlu grŵp cyfeirio gyda chynrychiolwyr yn cael eu gwahodd o'r holl bleidiau gwleidyddol, ac aelodau etholedig ar lefel sirol, i'w diweddaru'n rheolaidd ar waith gweddnewid. Bydd y cyfarfod hwnnw'n cael ei gynnal yn fisol, a bydd gwahoddiadau yn cael eu hanfon at yr holl ACau, Aelodau Seneddol ac aelodau cyngor etholedig.
First Minister, the parliamentary review recommends the Good Governance Institute's maturity matrix as a way of measuring good governance in health boards. How do we measure good governance now?
Prif Weinidog, mae'r adolygiad seneddol yn argymell matrics aeddfedrwydd y Good Governance Institute fel ffordd o fesur llywodraethu da mewn byrddau iechyd. Sut ydym ni'n mesur llywodraethu da ar hyn o bryd?
Well, through their delivery they have to ensure, of course, a safe and sustainable service in their areas, and I believe that they do that. There will occasionally be difficult decisions that they will have to take; we know that. What is hugely important, though, is that we are able to measure them in terms of their public engagement. There have been problems in the past around this, and not least in Hywel Dda. That's why I do very much welcome what the chair of the health board has said.
Wel, mae'n rhaid iddyn nhw sicrhau trwy eu darpariaeth, wrth gwrs, gwasanaeth diogel a chynaliadwy yn eu hardaloedd, a chredaf eu bod nhw'n gwneud hynny. Bydd penderfyniadau anodd y bydd yn rhaid iddyn nhw eu gwneud yn achlysurol; rydym ni'n gwybod hynny. Yr hyn sy'n hynod bwysig, fodd bynnag, yw ein bod ni'n gallu eu mesur o ran eu hymgysylltiad cyhoeddus. Bu problemau yn y gorffennol ynghylch hyn, ac nid lleiaf yn Hywel Dda. Dyna pam yr wyf yn croesawu'n fawr yr hyn y mae cadeirydd y bwrdd iechyd wedi ei ddweud.
Diolch i'r Prif Weinidog. Pwynt o drefn yn codi allan o gwestiynau—Rhun ap Iorwerth.
Thank you, First Minister. Point of order arising from questions—Rhun ap Iorwerth.
I would like to raise a point of order under Standing Order 13.9. The Data Protection Act 1998 says that no-one should use data in ways that have unjustified adverse effects on the individuals concerned, and that you should handle people's personal data only in ways that they would reasonably expect. We are all data controllers in our own offices here in the Assembly, of course. The Standing Orders say that the Presiding Officer has a clear role in overseeing whether Members engage in conduct that constitutes an offence. On those grounds, would you, Llywydd, give an undertaking to review the response given by the First Minister to a question raised by Adam Price, the Member for Carmarthen East? I think we're talking here about improper use of data. We are talking about access that Government Ministers have to information being held by public services in Wales about Assembly Members, and we're talking about an issue of privileged information being used by Government to attack a Member of this Assembly.
Hoffwn godi pwynt o drefn o dan Reol Sefydlog 13.9. Mae Deddf Diogelu Data 1998 yn dweud na ddylai unrhyw un ddefnyddio data mewn ffyrdd sydd ag effeithiau andwyol na ellir eu cyfiawnhau ar yr unigolion dan sylw, ac y dylech chi drin data personol pobl dim ond mewn ffyrdd y bydden nhw'n ei ddisgwyl yn rhesymol. Rydym ni i gyd yn reolwyr data yn ein swyddfeydd ein hunain yma yn y Cynulliad, wrth gwrs. Mae'r Rheolau Sefydlog yn dweud bod gan y Llywydd swyddogaeth eglur o ran goruchwylio a yw Aelodau yn ymddwyn mewn modd sy'n gyfystyr â throsedd. Ar sail hynny, a wnewch chi, Llywydd, addo adolygu'r ymateb a roddwyd gan y Prif Weinidog i gwestiwn a ofynnwyd gan Adam Price, yr Aelod dros Ddwyrain Caerfyrddin? Rwy'n credu ein bod ni'n sôn yma am ddefnydd amhriodol o ddata. Rydym ni'n sôn am fynediad sydd gan Weinidogion y Llywodraeth at wybodaeth sy'n cael ei chadw gan wasanaethau cyhoeddus yng Nghymru am Aelodau Cynulliad, ac rydym ni'n sôn am fater o wybodaeth freintiedig yn cael ei defnyddio gan y Llywodraeth i ymosod ar Aelod o'r Cynulliad hwn.
Yes, First Minister.
Ie, Prif Weinidog.
A statement was sent out by the Member and another, which said,
'We will be keeping a close eye on these proposals as they develop, and intend meeting with health board representatives at the earliest opportunity.'
It is legitimate, in my mind, to point out that opportunities have been offered. It is perfectly legitimate and open to scrutiny. If Members say they want to meet at the earliest opportunity, it's important that there's an understanding amongst the public that opportunities have been offered, and that is something which apparently—[Interruption.] I heard Rhun ap Iorwerth without interrupting him. Perhaps he will grant me the same courtesy, and the rest of his party.
Anfonwyd datganiad gan yr Aelod ac un arall, a oedd yn dweud,
Byddwn yn cadw llygad gofalus ar y cynigion hyn wrth iddyn nhw ddatblygu, ac rydym ni'n bwriadu cyfarfod â chynrychiolwyr y bwrdd iechyd ar y cyfle cyntaf.
Mae'n gyfreithlon, yn fy marn i, i dynnu sylw at y cyfleoedd a gynigiwyd. Mae'n gwbl gyfreithlon ac yn agored i graffu. Os bydd Aelodau'n dweud eu bod nhw eisiau cyfarfod ar y cyfle cyntaf, mae'n bwysig bod dealltwriaeth ymhlith y cyhoedd bod cyfleoedd wedi eu cynnig, ac mae hynny'n rhywbeth y mae'n debyg— [Torri ar draws.] Gwrandawais ar Rhun ap Iorwerth heb dorri ar ei draws. Efallai y gwnaiff ef roi'r un cwrteisi i mi, a gweddill ei blaid.
Yes, he will. He will grant you that courtesy, and thank you for your response and the point of order. I have noted what's been said here this afternoon. I will give some further consideration to the sharing of data and its relevance to our Standing Orders here, but that is a matter that I will look at further and return to if needs be.
Gwnaiff, mi wnaiff. Bydd yn rhoi'r cwrteisi hwnnw i chi , a diolch am eich ateb a'r pwynt o drefn. Rwyf wedi nodi'r hyn a ddywedwyd yma y prynhawn yma. Byddaf yn rhoi mwy o ystyriaeth i rannu data a'i berthnasedd i'n Rheolau Sefydlog yma, ond mae hwnnw'n fater y byddaf yn ei ystyried ymhellach ac yn dychwelyd ato os bydd angen.
I am now moving on to the next item of the agenda—[Interruption.] We don't need further comment on that now, because we are moving on to the next item on the agenda, which is the business statement. I call on the leader of the house, Julie James. And let's be very quiet on the noises off and allow Julie James to make her statement.
Rwy'n symud ymlaen nawr at yr eitem nesaf ar yr agenda—[Torri ar draws.] Nid ydym ni angen rhagor o sylwadau ar hynny nawr, gan ein bod ni'n symud ymlaen at yr eitem nesaf ar yr agenda, sef y datganiad busnes. Galwaf ar arweinydd y tŷ, Julie James. A gadewch i ni fod yn dawel iawn o ran torri ar draws a chaniatáu i Julie James wneud ei datganiad.
Diolch, Llywydd. There is one change to this week's business: later this afternoon, the Cabinet Secretary for Education will make an oral statement on securing the right to a suitable education for all children. Business for the next three weeks is shown on the business statement and announcement found amongst the meeting papers, which are available to Members electronically.
Diolch, Llywydd. Mae un newid i fusnes yr wythnos hon: yn ddiweddarach y prynhawn yma, bydd Ysgrifennydd y Cabinet dros addysg yn gwneud datganiad llafar ar sicrhau yr hawl i addysg addas ar gyfer pob plentyn. Mae busnes y tair wythnos nesaf i'w weld ar y datganiad a chyhoeddiad busnes sydd ymhlith y papurau cyfarfod, sydd ar gael i'r Aelodau yn electronig.
Can I call for a single statement on autism assessment delays across Wales? You may have seen reports of BBC Wales research last week that children in parts of Wales were waiting, on average, two years for an autism assessment despite the Welsh Government's target of six months or 26 weeks. We heard that freedom of information requests to local health boards revealed the average wait to be 107 weeks and six days in Hywel Dda Local Health Board, covering Carmarthenshire, Ceredigion and Pembrokeshire, and an average of 39 weeks in the Betsi Cadwaladr University Local Health Board area, covering north Wales, for a child to be seen. But the quote from the Welsh Government was that the roll-out of a national integrated autism plan was continuing.
This month, I was contacted by a Flintshire mum who said her son was assessed by the child and adolescent mental health service at five, was recognised as displaying high-functioning autism, but a diagnosis wasn't given as they said they'd re-assess him in a few years rather than jump to conclusions. He was recently re-assessed by the new integrated autism service, and the outcome was that he didn't meet the autism criteria, but was neurologically different. She's requested a second opinion, as the written report clearly indicates that, in all areas, he is autistic, and this is supported by the many professionals they're currently working with.
I'm representing a large number of constituents in the autism community fighting to get the services needed by them or their loved ones, but being denied assessments, often on spurious grounds. I had a meeting with a health board clinical psychologist and a mum, herself on the spectrum, whose daughter was being denied assessment on the basis that she's so good at masking and coping in school before melting down at home. Instead, the health board clinical psychologist tried to psychoanalyse the mum in front of me. Another mum I met the other week with her daughter, aged 11—
A gaf i ofyn am ddatganiad unigol ynghylch yr oedi o ran asesiadau awtistiaeth ledled Cymru? Efallai eich bod chi wedi gweld adroddiadau ymchwil BBC Cymru yr wythnos diwethaf a oedd yn nodi bod plant mewn rhannau o Gymru yn aros dwy flynedd ar gyfartaledd, cyn cael eu hasesu ar gyfer awtistiaeth, er gwaethaf targed Llywodraeth Cymru o chwe mis neu 26 wythnos. Fe wnaethom glywed yn sgil y ceisiadau rhyddid gwybodaeth i fyrddau iechyd lleol mai'r amser aros ar gyfartaledd yw 107 wythnos a chwe diwrnod ym Mwrdd Iechyd Lleol Hywel Dda, sy'n cwmpasu Sir Gaerfyrddin, Ceredigion a Sir Benfro, a 39 wythnos ar gyfartaledd yn ardal Bwrdd Iechyd Lleol Prifysgol Betsi Cadwaladr, sy'n cwmpasu gogledd Cymru, tan fod plentyn yn cael ei weld. Ond yn ôl Llywodraeth Cymru, mae'r Cynllun Awtistiaeth Integredig Cenedlaethol yn parhau i gael ei gyflwyno.
Y mis hwn, cysylltodd mam o Sir y Fflint â mi, a ddywedodd bod ei mab wedi ei asesu gan y gwasanaethau iechyd meddwl plant a'r glasoed yn bum mlwydd oed, a nodwyd bod ganddo awtistiaeth gweithredu lefel uchel, ond ni chafodd ddiagnosis oherwydd fe wnaethon nhw ddweud y bydden nhw'n ei ailasesu ymhen ychydig o flynyddoedd yn hytrach na ddod i gasgliadau byrbwyll. Cafodd ei ailasesu'n ddiweddar gan y gwasanaeth awtistiaeth integredig newydd, a'r canlyniad oedd nad oedd e'n bodloni'r meini prawf awtistiaeth, ond yr oedd yn wahanol yn niwrolegol. Mae hi wedi gofyn am ail farn, gan fod yr adroddiad ysgrifenedig yn dangos yn glir, ei fod yn awtistig, ym mhob maes, ac ategir hyn gan y nifer o weithwyr proffesiynol y maen nhw'n gweithio gyda nhw ar hyn o bryd.
Rwyf i'n cynrychioli nifer fawr o etholwyr yn y gymuned awtistiaeth sy'n brwydro i gael y gwasanaethau sydd eu hangen ar gyfer eu hanwyliaid, ond caiff asesiadau eu gwrthod iddynt, yn aml ar sail annilys. Cefais gyfarfod gyda seicolegydd clinigol y bwrdd iechyd a gyda mam, sydd ar y sbectrwm ei hunan, y gwrthodwyd asesiad i'w merch ar y sail ei bod yn cuddio ei hanawsterau yn dda iawn ac yn ymdopi yn yr ysgol cyn iddi ymollwng yn llwyr yn y cartref. Yn hytrach, ceisiodd seicolegydd clinigol y bwrdd iechyd seicdreiddio'r fam ger fy mron. Fe wnes i gyfarfod â mam arall yr wythnos diwethaf gyda'i merch, sy'n 11 oed—
You do need to come to a question to the business Minister.
Mae'n rhaid i chi ddod at gwestiwn i'r Gweinidog busnes.
Right, well, how will you respond to this? Will you make a statement recognising, for example, that that young woman—that 11-year-old child—had an anxiety attack in front of me, in private, when confronted with the problems she's facing, and the years of her needs being denied by self-denying statutory bodies, just because she's learnt to cope so well in school?
Iawn, wel, sut y byddwch chi'n ymateb i hyn? A wnewch chi ddatganiad yn cydnabod, er enghraifft, bod y ferch ifanc honno—y plentyn 11 mlwydd oed hwnnw—bwl o orbryder yn fy ngŵydd, yn breifat, pan wynebodd hi ei phroblemau, a'r blynyddoedd o'i hanghenion yn cael eu gwrthod gan gyrff statudol ymwadol, dim ond oherwydd ei bod hi wedi dysgu i ymdopi cystal yn yr ysgol?
We will be publishing waiting times in general, and that will be fit for a statement. I suggest that if the Member has particular constituency issues that he wants to raise, with individual cases, that he raises them directly with the Cabinet Secretary. It's clearly not appropriate for a Government statement to address individual constituency matters. So, I suggest he takes the correct route for that. But we will be putting out a statement on waiting times in general.
Byddwn yn cyhoeddi amseroedd aros yn gyffredinol, a bydd hynny'n addas ar gyfer datganiad. Rwy'n awgrymu os oes gan yr Aelod faterion etholaethol penodol y mae ef yn dymuno eu codi, o ran achosion unigol, ei fod yn eu codi nhw yn uniongyrchol ag Ysgrifennydd y Cabinet. Mae'n amlwg nad yw'n briodol i ddatganiad gan y Llywodraeth fynd i'r afael â materion etholaethol unigol. Felly, rwy'n awgrymu ei fod yn dilyn y llwybr cywir ar gyfer hynny. Ond byddwn yn cyhoeddi datganiad ar amseroedd aros yn gyffredinol.
Just to say, I have more requests to speak in this business statement today than I've ever had, so, if Members could keep their contributions as succinct as possible, we will get through as many as we can. Dai Lloyd.
A gaf i ddweud, mae gen i fwy o geisiadau i siarad yn y datganiad busnes hwn heddiw nag yr wyf i wedi'u cael erioed o'r blaen, felly, pe gallai'r Aelodau gadw eu cyfraniadau mor gryno â phosibl, fe allwn ni fynd drwy gymaint ag y gallwn. Dai Lloyd.
Diolch, Llywydd. Can I call for a debate on specialised health services in Wales? Leader of the house, you will be, no doubt, aware of the current consultation on the future of the major trauma network in south Wales, which closes next Monday, 5 February. You'll also be aware of the current proposal to establish the major trauma centre in Cardiff at the expense of Morriston, coupled with the suggestion that Morriston’s excellent burns and plastics unit could also be moved to Cardiff. That undermines Morriston’s position as a regional centre of medical excellence. There's also a review of thoracic surgery in south Wales, which, once again, pits Morriston against Cardiff.
Following on from losing neurosurgery and paediatric neurosurgery services at Morriston Hospital, people in south-west Wales are understandably concerned at what appears to be yet more centralisation of key health services in Cardiff. In addition, previous UK-wide reviews of certain specialties, such as paediatric cardiac surgery, have seen a service that was based in Cardiff then subsequently lost to Bristol. The reason for that was the geographical proximity of Cardiff and Bristol. We must mitigate the risk of this type of domino effect, as centralising specialised services in Cardiff makes them vulnerable to a further move to Bristol in any subsequent UK review.
I could develop the argument, but the Llywydd—
Diolch, Llywydd. A gaf i ofyn am ddadl ar wasanaethau iechyd arbenigol yng Nghymru? Arweinydd y tŷ, byddwch chi, heb os, yn ymwybodol o'r ymgynghoriad presennol ar ddyfodol y rhwydwaith trawma mawr yn y de, sy'n dod i ben ddydd Llun nesaf, 5 Chwefror. Byddwch hefyd yn ymwybodol o'r cynnig presennol i sefydlu canolfan trawma mawr yng Nghaerdydd ar draul Treforys, ynghyd a'r awgrym y gellid hefyd symud yr uned llosgiadau a phlastig rhagorol yn Nhreforys i Gaerdydd. Mae hynny'n tanseilio sefyllfa Treforys fel canolfan ranbarthol rhagoriaeth feddygol. Hefyd, mae adolygiad yn cael ei gynnal ynghylch llawdriniaeth thorasig yn y de, sydd, unwaith eto, yn gosod Treforys yn erbyn Caerdydd.
Ar ôl colli gwasanaethau niwrolawdriniaeth a niwrolawdriniaeth bediatrig yn Ysbyty Treforys, mae pobl yn y de-orllewin yn naturiol yn pryderu am yr hyn sy'n ymddangos unwaith eto fel canoli gwasanaethau iechyd allweddol yng Nghaerdydd. Hefyd, mae adolygiadau blaenorol ledled y DU o arbenigeddau penodol, megis llawdriniaethau cardiaidd pediatrig, wedi gweld gwasanaeth a oedd wedi'i leoli yng Nghaerdydd yn cael ei golli i Fryste yn ddiweddarach. Y rheswm dros hynny oedd agosrwydd daearyddol Caerdydd a Bryste. Mae'n rhaid inni liniaru'r risg o'r math hwn o effaith ddomino, gan fod canoli gwasanaethau arbenigol yng Nghaerdydd yn golygu eu bod yn agored i gael eu symud i Fryste mewn unrhyw adolygiad dilynol y DU.
Fe allwn i ddatblygu'r ddadl, ond mae'r Llywydd—
No, you—
Na, chi—
The Llywydd has got that plaintive look in her eyes, so I'll draw my—
Mae'r Llywydd yn edrych yn flin arna i, felly fe wna i ddirwyn i ben—
Yes, I'm about to cut across you to remind you that the meaning of 'succinct' is 'short'.
Ydw, rwyf ar fin torri ar eich traws i'ch atgoffa mai ystyr 'cryno' yw 'byr'.
Short. And so I reiterate my call for a debate in Government time on this whole issue of specialised health services, ultimately to keep specialised health services in Wales. Diolch, Llywydd.
Byr. Ac felly rwy'n ailadrodd fy ngalwad am ddadl yn amser y Llywodraeth ar y mater cyfan hwn o wasanaethau iechyd arbenigol, i gadw gwasanaethau iechyd arbenigol yng Nghymru yn y pen draw. Diolch, Llywydd.
There is indeed an existing consultation about the location of the major trauma unit, and I am going to take this opportunity to encourage everybody to participate in that consultation, so that we hear the widest possible range of views. The Cabinet Secretary, I am sure, has heard the speech made—sorry, the question asked—by Dai Lloyd just now, and he will, I'm sure, be making a statement in due course when the results of that consultation are with us.
Mewn gwirionedd, mae ymgynghoriad yn cael ei gynnal ar hyn o bryd ynghylch lleoliad yr uned trawma mawr, ac rwy'n mynd i achub ar y cyfle hwn i annog pawb i gymryd rhan yn yr ymgynghoriad hwnnw, fel y gallwn ni glywed yr amrywiaeth ehangaf bosibl o safbwyntiau. Rwy'n siŵr bod Ysgrifennydd y Cabinet wedi clywed yr araith a wnaed—mae'n ddrwg gennyf, y cwestiwn a ofynnwyd— gan Dai Lloyd nawr, ac rwy'n siŵr y bydd ef yn gwneud datganiad maes o law pan fydd canlyniadau'r ymgynghoriad hwnnw gennym ni.
Leader of the house, you'll recall that last year I tabled a Member's legislative motion aimed at outlawing here in Wales the shameful practice known as sex for rent. This evening, the tv series Ein Byd will be showing shocking footage about the alarming sex-for-rent problem now facing some young people in our communities, and I believe the programme will reveal the true nature of the problem that I sought to highlight in my motion.
In debating my motion last year, the Cabinet Secretary at the time, Carl Sargeant, agreed that this activity was abhorrent to us all, and he rightly highlighted the Live Fear Free helpline for the reporting of concerns. He also suggested that the Welsh Government could consider the fit-and-proper-person test of the landlord and agent registration scheme, and that as an Assembly we'd be updated on the possibility of action through that mechanism. He said he would look at the possibility of acting against the sex-for-rent adverts, although we both acknowledged that that's not easy.
The Cabinet Secretary also promised to follow up and seek advice on criminal aspects of this activity, so that we could seek to help anyone feeling vulnerable in our communities, and we know that the UK Government have subsequently stated that such arrangements are a criminal offence under the Sexual Offences Act 2003. But, I believe that there are more practical steps that we can take. I accept that, obviously, there's been some understandable disruption in the work promised by the former Cabinet Secretary, but I believe the tv programme this evening will bring back into focus the need for us to renew our work on this issue.
So, will the leader of the house arrange for a statement to be made about the range of powers and the actions available to this Welsh Government in order to crack down on this vile problem? Because we owe a responsibility to everyone, especially the young and vulnerable, to keep them safe in the housing choices that they make, and we must play our part in ending exploitation and sexploitation. I feel strongly that the Assembly would appreciate the opportunity to make their views known again about this problem after the programme is broadcast this evening.
Arweinydd y tŷ, byddwch yn cofio fy mod i wedi cyflwyno cynnig deddfwriaethol gan Aelod y llynedd, gyda'r bwriad o wahardd yr arfer cywilyddus yng Nghymru, a elwir yn rhyw am rent. Heno, bydd y gyfres deledu Ein Byd yn dangos ffilm erchyll o'r broblem rhyw am rent frawychus, y mae rhai pobl ifanc yn ein cymunedau yn ei hwynebu ar hyn o bryd, ac rwy'n credu y bydd y rhaglen yn datgelu gwir natur y broblem, y gwnes i geisio pwysleisio yn fy nghynnig.
Wrth drafod fy nghynnig y llynedd, cytunodd yr Ysgrifennydd y Cabinet ar y pryd, Carl Sargeant, bod y gweithgaredd hwn yn atgas i ni i gyd, ac yn gwbl briodol fe dynnodd sylw at y llinell gymorth Byw Heb Ofn ar gyfer adrodd am bryderon. Awgrymodd hefyd y gallai Llywodraeth Cymru ystyried y prawf person addas a phriodol ar gyfer landlord a'r cynllun cofrestru asiant, ac y byddem ni fel Cynulliad yn cael yr wybodaeth ddiweddaraf am y posibilrwydd o weithredu drwy'r dull hwnnw. Dywedodd y byddai'n edrych ar y posibilrwydd o weithredu yn erbyn hysbysebion rhyw am rent, er bod y ddau ohonom wedi cydnabod nad yw hynny'n hawdd.
Addawodd Ysgrifennydd y Cabinet hefyd y byddai'n gwneud gwaith pellach ac yn gofyn am gyngor ar agweddau troseddol y gweithgaredd hwn, fel y gallem geisio helpu unrhyw un sy'n teimlo'n agored i niwed yn ein cymunedau, ac rydym yn gwybod bod Llywodraeth y DU wedi datgan yn ddiweddarach bod trefniadau o'r fath yn drosedd dan Ddeddf Troseddau Rhywiol 2003. Ond, yn fy marn i, mae camau mwy ymarferol y gallwn eu cymryd. Rwy'n derbyn, yn amlwg, y bu peth amhariad dealladwy o ran y gwaith a addawyd gan y cyn-Ysgrifennydd Cabinet, ond rwy'n credu y bydd y rhaglen deledu heno yn cadarnhau yr angen inni adnewyddu ein gwaith ar y mater hwn.
Felly, a wnaiff arweinydd y tŷ drefnu bod datganiad yn cael ei wneud ynghylch yr ystod o bwerau a'r camau sydd ar gael i Lywodraeth Cymru er mwyn mynd i'r afael â'r broblem ffiaidd hon? Gan fod gennym ni gyfrifoldeb i bawb, yn enwedig y bobl ifanc a'r rhai sy'n agored i niwed, i'w cadw'n ddiogel wrth iddyn nhw wneud eu dewisiadau tai, ac mae'n rhaid inni chwarae ein rhan o ran rhoi diwedd ar gamfanteisio a chamfanteisio rhywiol. Rwy'n teimlo'n gryf y byddai'r Cynulliad yn gwerthfawrogi'r cyfle i fynegi ei farn unwaith eto am y broblem hon ar ôl i'r rhaglen gael ei darlledu heno.
Well, thank you to Dawn Bowden for highlighting that very important point. I'll be very keen to speak with her again myself afterwards, and I'd also like to highlight the Live Fear Free helpline for anybody who is experiencing this kind of problem in their accommodation. The Minister is indicating to me that she'd be very happy to write to Members to clarify what the situation is in Wales and perhaps she, myself and Dawn could have a conversation about taking that forward afterwards.
Wel, diolch Dawn Bowden am dynnu sylw at y pwynt pwysig iawn yna. Byddwn i'n awyddus iawn i siarad â hi unwaith eto fy hun wedyn, a hoffwn hefyd dynnu sylw at y llinell gymorth Byw Heb Ofn ar gyfer unrhyw un sy'n wynebu problem o'r math hwn yn eu llety. Mae'r Gweinidog yn dangos i mi y byddai hi'n hapus iawn i ysgrifennu at yr Aelodau i egluro beth yw'r sefyllfa yng Nghymru ac efallai y gallai hi, minnau a Dawn gael sgwrs am fwrw ymlaen â hynny wedyn.
Leader of the house, I'd like to call for two statements: the first from the Cabinet Secretary for Health and Social Services. This is in regard to a campaign that most of us are aware of for both vaginal mesh transplants and for hernia transplants. They're very complicated operations. There's a high un-success rate—10 per cent of those who have it—and at the moment the UK Government have agreed to a retrospective audit of mesh in England. Could I ask that you ask the Cabinet Secretary if he could make a statement on the calls for such an audit to also take place in Wales? Written or oral, I would be most grateful.
The second statement would be one that is in regard to the threat to Audley Court in Shropshire. This is a specialised residential facility for veterans with combat stress, both physical and mental injuries, to be able to go on residential courses—sometimes short ones for six weeks or so, sometimes it's much more permanent. This residential facility is being run by the Combat Stress organisation. They're going to have to close it. There is nowhere else in Wales, and I'd be very grateful if the Cabinet Secretary for veterans would give us a statement on what the alternative provision might be in Wales to help our veterans.
Finally, Presiding Officer, if I may ask your indulgence, and that of the leader of the house, and through both of your good offices, ask all Assembly Members and Assembly Member support staff to consider voting for Wales in the BBC Countryfile magazine awards 2018. Pembrokeshire coast is a finalist in the holiday destination of the year competition, and we also have Anglesey, Bodnant gardens and Snowdonia as finalists in various categories. Everybody, please will you consider voting? Thank you, leader.
Arweinydd y tŷ, hoffwn alw am ddau ddatganiad: y cyntaf gan Ysgrifennydd y Cabinet dros Iechyd a Gwasanaethau Cymdeithasol. Mae hyn yn ymwneud â'r ymgyrch y mae'r rhan fwyaf ohonom yn ymwybodol ohoni, sef yr ymgyrch ar gyfer trawsblaniadau rhwyll gweiniol ac ar gyfer trawsblaniadau torgest. Maen nhw'n llawdriniaethau cymhleth iawn. Mae cyfradd y llawdriniaethau aflwyddiannus yn uchel—10 y cant o'r rheini sydd wedi cael y trawsblaniad—ac ar hyn o bryd mae Llywodraeth y DU wedi cytuno i gynnal archwiliad ôl-weithredol o rwyll yn Lloegr. A gaf i ofyn ichi ofyn i Ysgrifennydd y Cabinet pe gallai ef wneud datganiad ar y galw am i archwiliad o'r fath hefyd gael ei gynnal yng Nghymru? Boed hynny'n ysgrifenedig neu ar lafar, byddwn i'n ddiolchgar iawn.
Mae'r ail ddatganiad yn ymwneud â'r bygythiad i Audley Court yn Swydd Amwythig. Cyfleuster preswyl arbenigol yw hwn ar gyfer cyn-filwyr sy'n dioddef o straen brwydro, gan gynnwys anafiadau corfforol a meddyliol, i allu mynd ar gyrsiau preswyl—weithiau cyrsiau byr am ryw chwe wythnos, ac weithiau mae'r cyrsiau'n llawer mwy parhaol. Mae'r cyfleuster preswyl hwn yn cael ei gynnal gan y sefydliad Combat Stress. Bydd yn rhaid iddyn nhw gau'r cyfleuster. Nid oes unman arall yng Nghymru, a byddwn i'n ddiolchgar iawn pe byddai Ysgrifennydd y Cabinet dros gyn-filwyr yn rhoi datganiad ynghylch beth fyddai'r ddarpariaeth amgen yng Nghymru, i helpu ein cyn-filwyr.
Yn olaf, Llywydd, a gaf i ofyn am eich goddefgarwch, a goddefgarwch Arweinydd y tŷ, a thrwy eich cymwynasgarwch, gofyn i holl Aelodau'r Cynulliad a'r staff cymorth yr Aelodau Cynulliad i ystyried pleidleisio dros Gymru yng ngwobrau rhaglen gylchgrawn BBC Countryfile 2018. Mae arfordir Sir Benfro wedi cyrraedd y rownd derfynol yn y gystadleuaeth ar gyfer cyrchfan gwyliau y flwyddyn, a hefyd mae Ynys Môn, gerddi Bodnant ac Eryri wedi cyrraedd y rownd derfynol mewn gwahanol gategorïau. A wnewch chi i gyd ystyried pleidleisio os gwelwch yn dda? Diolch, arweinydd.
I'm very happy to endorse that last sentiment, of course, and I myself am very fond of walking the Pembrokeshire coast path, so I can totally get behind that.
In terms of the other two statements that she called for, the Cabinet Secretary for health has indicated to me that he's due to give a written statement very shortly on the vaginal mesh issues that she raised. In terms of Audley Court, the Cabinet Secretary for the armed forces is also indicating to me that he's also happy to give a written statement highlighting the issues at Audley Court that the Member highlighted.
Rwy'n hapus iawn i gymeradwyo'r cais olaf yna, wrth gwrs, ac rwyf innau hefyd yn hoff iawn o gerdded llwybr arfordir Sir Benfro, felly gallaf gefnogi hynny'n llwyr.
O ran y ddau ddatganiad arall a gofynnodd amdano, mae Ysgrifennydd y Cabinet dros Iechyd wedi dweud wrthyf ei fod yn mynd i roi datganiad ysgrifenedig cyn bo hir ar y materion yn ymwneud â rhwyll gweiniol y galwodd amdanynt. O ran Audley Court, mae Ysgrifennydd y Cabinet dros y lluoedd arfog hefyd yn awgrymu wrthyf ei fod yntau hefyd yn fodlon rhoi datganiad ysgrifenedig gan dynnu sylw at y problemau yn Audley Court a amlygwyd gan yr Aelod.
Could I ask for a statement from the Cabinet Secretary for the economy about the announcement last week by Kimberly-Clark that they're to reduce their workforce globally by between 5,000 and 5,500 employees? That's a reduction of around 12 per cent to 13 per cent of their global workforce. Now, it's unclear at the moment what the implications will be for their facilities at Flint, but, clearly, it is cause for concern. Could we have a statement, therefore, explaining what steps the Welsh Government are taking to leave no stones unturned in working with the company, with the trade unions, and other stakeholders, to protect those jobs.
A gaf i ofyn am ddatganiad gan Ysgrifennydd y Cabinet dros yr economi am y cyhoeddiad yr wythnos diwethaf gan Kimberly-Clark, a nododd eu bod am leihau eu gweithlu yn fyd-eang gan rhwng 5,000 a 5,500 o weithwyr? Mae hynny'n ostyngiad o tua 12 y cant i 13 y cant o'u gweithlu ledled y byd. Nawr, nid yw'n glir ar hyn o bryd beth fydd y goblygiadau ar gyfer eu cyfleusterau yn y Fflint, ond, yn amlwg, mae'n achosi pryder. A allwn ni gael datganiad, felly, yn esbonio pa gamau y mae Llywodraeth Cymru yn eu cymryd i sicrhau gwneud popeth o fewn ei gallu i weithio gyda'r cwmni, yr undebau llafur a rhanddeiliaid eraill, i ddiogelu'r swyddi hynny.
The Member raises a very important point. We do have—unfortunately, because it is always as a response to redundancy—a very good way of dealing with those sorts of issues. The Cabinet Secretary, I know, will be engaged in that matter. I think the best course would be for the Member to ask the Cabinet Secretary for an indication of exactly what is happening in this regard, so that he can become involved, and I'm sure, in due course, the Senedd will be updated.
Mae'r Aelod yn codi pwynt pwysig iawn. Mae gennym—yn anffodus, oherwydd y mae bob amser mewn ymateb i ddiswyddiadau—ffordd dda iawn o ymdrin â'r mathau hynny o broblemau. Gwn y bydd Ysgrifennydd y Cabinet yn ymgysylltu â'r mater hwnnw. Rwy'n credu mai'r peth gorau i'r Aelod ei wneud yw gofyn i Ysgrifennydd y Cabinet roi syniad o beth yn union sy'n digwydd yn hyn o beth, fel y gall ef gymryd rhan, ac rwy'n siŵr caiff y Senedd y wybodaeth ddiweddaraf maes o law.
I would like to ask for a statement on the Welsh Government's involvement in preparation for the 2021 census. Lower super-output data is used by the Welsh Government for the provision of services such as Flying Start, and it can mean, where areas are non-homogenous, that we can end up with some of the poorest areas left out and some of the richest areas put in. I think it really is important that these areas are as homogenous as possible, because I think the Welsh Government needs to become involved because they're using the data for something it wasn't initially intended for.
The other question is on Welsh speakers. Should the number living in the rest of the United Kingdom be counted, and should the question be 'How often do you speak Welsh?', which is objective, as opposed to 'Can you speak Welsh?', which is subjective?
Hoffwn ofyn am ddatganiad ar gyfraniad Llywodraeth Cymru i'r broses o baratoi ar gyfer cyfrifiad 2021. Mae Llywodraeth Cymru yn defnyddio data cynnyrch ehangach is ar gyfer darparu gwasanaethau megis Dechrau'n Deg, a gall hyn olygu, pan nad yw ardaloedd yn unffurf, y gall rhai o'r ardaloedd tlotaf gael eu gadael ar ôl a rhai o'r ardaloedd cyfoethocaf yn cael eu cynnwys. Rwy'n credu ei bod yn wirioneddol bwysig bod yr ardaloedd hyn mor unffurf ag sy'n bosibl, oherwydd rwy'n credu bod angen i Lywodraeth Cymru gymryd rhan oherwydd eu bod nhw'n defnyddio'r data ar gyfer rhywbeth nas bwriadwyd eu defnyddio ar ei gyfer yn wreiddiol.
Mae'r cwestiwn arall yn ymwneud â siaradwyr Cymraeg. A ddylai'r nifer sy'n byw yng ngweddill y Deyrnas Unedig gael eu cyfrif, ac a ddylai'r cwestiwn fod 'Pa mor aml ydych chi'n siarad Cymraeg?', sydd yn wrthrychol, yn hytrach na 'A allwch chi siarad Cymraeg?', sy'n oddrychol?
Well, thank you for those two very important points. The Office for National Statistics is now deep in preparation for the 2021 census of population in England and Wales. They've undertaken significant work on the proposed content for the 2021 census, and, in early 2017, undertook a large-scale test, which included parts of north Powys. It'll be mainly online for the first time, and we've been working very closely with ONS to make sure that it's as successful as possible in Wales. Census regulations for Wales will need to be considered by the Assembly, and it's important therefore that the Assembly is provided scrutiny on the ONS preparations at an early stage. That will ensure ONS have sufficient time to take into account any views expressed by the Assembly when they are designing the final census forms. The Member will certainly have an opportunity to put that point of view forward there.
Just after Christmas, I did write to the Llywydd to ask for relevant committees to consider inviting ONS to provide an update to them on preparations for the 2021 census, and I understand that the Culture, Welsh Language and Communications Committee are giving it initial consideration this Thursday. So, I think that's a very effective way to make sure that the Assembly is contributing towards the preparations for the census.
Wel, diolch i chi am y ddau bwynt pwysig iawn yna. Mae'r Swyddfa Ystadegau Gwladol bellach yn brysur yn paratoi ar gyfer cyfrifiad poblogaeth Cymru a Lloegr 2021. Maen nhw wedi cyflawni gwaith sylweddol ar y cynnwys arfaethedig ar gyfer cyfrifiad 2021, ac, ar ddechrau 2017, fe wnaethon nhw gynnal prawf ar raddfa fawr, a oedd yn cynnwys rhannau o ogledd Powys. Bydd yn bennaf ar-lein am y tro cyntaf, ac rydym wedi bod yn gweithio'n agos iawn gyda SYG i wneud yn siŵr ei fod mor llwyddiannus â phosibl yng Nghymru. Bydd angen i'r Cynulliad ystyried rheoliadau'r Cyfrifiad yng Nghymru, ac felly mae'n bwysig bod y Cynulliad yn cael craffu ar baratoadau SYG ar gam cynnar o'r broses. Bydd hynny'n sicrhau bod y Swyddfa Ystadegau Gwladol yn cael digon o amser i gymryd i ystyriaeth unrhyw safbwyntiau y mae'r Cynulliad yn eu mynegi pan ei bod yn dylunio ffurflenni terfynol y cyfrifiad. Bydd yr Aelod yn sicr yn cael y cyfle i fynegi ei safbwynt ar yr adeg honno.
Ychydig ar ôl y Nadolig, fe wnes i ysgrifennu at y Llywydd i ofyn i'r pwyllgorau perthnasol ystyried gwahodd y SYG i roi'r wybodaeth ddiweddaraf iddynt am y paratoadau ar gyfer cyfrifiad 2021, ac rwy'n deall bod y Pwyllgor Diwylliant, y Gymraeg a Chyfathrebu yn ystyried hyn am y tro cyntaf ddydd Iau. Felly, rwy'n credu bod honno'n ffordd effeithiol iawn o wneud yn siŵr bod y Cynulliad yn cyfrannu tuag at y paratoadau ar gyfer y cyfrifiad.
Leader of the house, may I ask for a statement from the Welsh Government on caring for looked-after children in Wales, please? Yesterday, the head of children and family services at Newport council, Sally Jenkins, told the Public Accounts Committee that there was a crisis in caring for looked-after children, with councils struggling with a lack of residential care and foster carers. She went on to say that most councils were overspent on their budgets. Could we have a statement, please, on this vitally important issue in Wales? Thank you.
Arweinydd y tŷ, a gaf i ofyn am ddatganiad gan Lywodraeth Cymru ar ofalu am blant sy'n derbyn gofal yng Nghymru, os gwelwch yn dda? Ddoe, dywedodd pennaeth gwasanaethau plant a theuluoedd cyngor Casnewydd, Sally Jenkins, wrth y Pwyllgor Cyfrifon Cyhoeddus bod argyfwng o ran gofalu am blant sy'n derbyn gofal, gan fod y cynghorau yn ei chael hi'n anodd oherwydd diffyg gofalwyr maeth a gofal preswyl. Aeth ymlaen i ddweud bod y rhan fwyaf o gynghorau wedi gorwario ar eu cyllidebau. A gawn ni datganiad, os gwelwch yn dda, ar y mater hollbwysig hwn yng Nghymru? Diolch.
The Member raises a very important point, but he does have the opportunity to raise that point in questions to the Minister. The Minister I think walked in as he was making his point, and I'm sure will be able to answer the questions in formal Assembly questions for him.
Mae'r Aelod yn codi pwynt pwysig iawn, ond mae ganddo'r cyfle i godi'r pwynt hwnnw yn ystod cwestiynau i'r Gweinidog. Cerddodd y Gweinidog i mewn rwy'n credu wrth iddo wneud ei bwynt, ac rwy'n siŵr y bydd yn gallu ateb y cwestiynau yn ystod cwestiynau ffurfiol y Cynulliad iddo.
If I may begin with the easy one, which is to note that Caerphilly cheese today got protected geographical indication status as the only indigenous Welsh cheese—which I'm very pleased to see, but it does give a wider context, of course, to what happens when we leave the European Union, both to PGI status, and, indeed, branding food from Wales. Because, at the moment, what you see currently in the shops is not necessarily guaranteed for the future, and the Department for Environment, Food and Rural Affairs need to come to agreement with the Welsh Government around how exports, particularly beyond the UK, get marked. We could have a situation where that very high-quality Welsh food getting PGI status—15, now, products in Wales—could be simply branded as food from the UK. Now, I've got nothing against food from the UK, I eat it all the time, but I want to see food from Wales branded properly in that way, so we can market and export that, particularly in new markets, of course. So, I'd very much welcome a debate, actually, on this from the Government, on a resolution of the Assembly, so we can send a very clear signal to the Westminster Government, who'll be negotiating trade agreements on our behalf, that we want and need to see Welsh food specifically designated as Welsh food. I'm not against a UK designation as part of that food chain, but I really want Welsh food to be designated as such.
The second issue I'd like to ask about is more to do with Hywel Dda, and it's to simply say this: I did want to ask about the reconfiguration and the plans that are going ahead, but I want to ask a much more specific now, which is around a statement from the Government around the protocol regarding health boards and their work with Assembly Members, in the light of the astonishing replies of the First Minister to my colleague, Adam Price.
So, to put on the record, I had two e-mails from Hywel Dda before Christmas, asking me to get involved in some very woolly and uncertain kinds of discussions. I thought that was an invite to give them political cover for serious consideration, and I wasn't prepared to engage with that. I got an e-mail on 23 January, saying, 'We tried to phone you'—no record they did, but—'We tried to phone you, and, by the way, this serious change is happening and it's about to break in the local press', which I then responded to and had a meeting with them on Friday. And I think it was just following a meeting that Angela Burns and Paul Davies also had with them. They told me in the meeting on Friday they wanted to set up a political reference group, which the First Minister referred to—[Interruption.]—which is the first I heard of it. They certainly haven't contacted me to say they want—they invited me to that group. But I have serious concerns now to join any such group, knowing that what I say, and what I e-mail them, will be revealed to the First Minister, and will then be used as political attacks on me in this Chamber. So, this is a quite serious question, despite some muttering by Ministers in this place. This is a serious question: is there a protocol regarding the way health boards deal with Assembly Members looking at serious reconfigurations of hospital services in their area? If such a protocol does not exist, will the Minister—the Cabinet Secretary concerned—ensure that such a protocol is in place, because, without such a protocol in place, I do not feel I can engage with Hywel Dda?
A gaf i ddechrau gyda'r un hawdd, sef nodi bod caws Caerffili wedi ennill statws dynodiad daearyddol gwarchodedig heddiw, fel yr unig gaws cynhenid yng Nghymru—ac rwy'n falch iawn o weld hynny, ond mae'n rhoi cyd-destun ehangach, wrth gwrs, i'r hyn a fydd yn digwydd pan fyddwn ni'n gadael yr Undeb Ewropeaidd, o ran statws dynodiad daearyddol gwarchodedig, ac, yn wir, brandio bwyd Cymru. Oherwydd, ar hyn o bryd, nid yw'n sicr y bydd yr hyn yr ydych yn ei weld yn y siopau heddiw, ar gael yn y siopau yn y dyfodol, ac mae angen i Adran yr Amgylchedd, Bwyd a Materion Gwledig ddod i gytundeb â Llywodraeth Cymru ynglŷn â sut y bydd allforion, yn enwedig tu hwnt i'r DU, yn cael eu marcio. Gallwn ni fod mewn sefyllfa lle gallai bwyd o ansawdd uchel iawn Cymru yn cael statws dynodiad daearyddol gwarchodedig—15, o gynhyrchion erbyn hyn yng Nghymru—gael ei brandio fel bwyd o'r DU. Nawr, does gen i ddim yn erbyn bwyd o'r DU, rwy'n ei fwyta drwy'r amser, ond rwyf eisiau gweld bwyd Cymru yn cael ei frandio'n gywir, fel y gallwn ei farchnata a'i allforio, yn enwedig mewn marchnadoedd newydd, wrth gwrs. Felly, byddwn wir yn croesawu dadl ar hyn, mewn gwirionedd, gan y Llywodraeth, ar benderfyniad y Cynulliad, fel y gallwn ni rhoi neges glir iawn i Lywodraeth San Steffan, a fydd yn trafod cytundebau masnach ar ein rhan, ein bod ni eisiau ac angen gweld bwyd Cymru yn cael ei ddisgrifio'n benodol fel bwyd Cymru. Nid wyf yn erbyn dynodiad y DU fel rhan o'r gadwyn fwyd honno, ond rwyf wir eisiau i fwyd Cymru i gael ei ddisgrifio fel y cyfryw.
Mae'r ail fater yr hoffwn i ofyn cwestiwn yn ei gylch yn ymwneud â Hywel Dda, ac yn syml hoffwn ddweud hyn: roeddwn i'n bwriadu gofyn am yr ad-drefnu a'r cynlluniau sy'n cael eu datblygu, ond rwyf am ofyn cwestiwn llawer mwy penodol yn awr, a hynny am ddatganiad gan y Llywodraeth ynglŷn â'r protocol ynghylch gwaith y byrddau iechyd ag Aelodau'r Cynulliad, yng ngoleuni atebion syfrdanol y Prif Weinidog i'm chyd-Aelod, Adam Price.
Felly, hoffwn ei roi ar y cofnod, fy mod wedi cael dau e-bost gan Hywel Dda cyn y Nadolig, yn gofyn i mi gymryd rhan mewn rhai trafodaethau niwlog ac ansicr iawn. Roeddwn i'n credu bod hynny'n wahoddiad i roi sicrwydd gwleidyddol ar gyfer ystyriaeth o ddifrif, ac nid oeddwn i'n barod i fod yn rhan o hynny. Cefais e-bost ar 23 Ionawr, yn dweud, 'Rydym wedi ceisio eich ffonio chi'—does dim unrhyw gofnod o hynny, ond—'fe wnaethom ni geisio eich ffonio chi, a, gyda llaw, mae'r newid pwysig hwn yn digwydd ac mae ar fin cael ei gyhoeddi yn y wasg leol', ac fe wnes i ymateb i'r e-bost a chyfarfod â hwy ddydd Gwener. Ac rwy'n credu bod y cyfarfod hwnnw'n dilyn y cyfarfod yr oedd Angela Burns a Paul Davies newydd ei gael â nhw hefyd. Dywedon nhw wrthyf yn y cyfarfod ddydd Gwener ei bod nhw'n dymuno sefydlu grŵp cyfeirio gwleidyddol, y cyfeiriodd y Prif Weinidog ato —[Torri ar draws.]—sef y tro cyntaf i mi glywed amdano. Yn sicr, nid ydyn nhw wedi cysylltu â mi i ddweud eu bod nhw eisiau—nhw wnaeth fy ngwahodd i i'r grŵp hwnnw. Ond mae gennyf bryderon difrifol bellach ynghylch ymuno ag unrhyw grŵp o'r fath, gan wybod bod yr hyn yr wyf yn ei ddweud, ac yn ei e-bostio atynt, yn cael ei ddatgelu i'r Prif Weinidog, ac yna'n cael ei ddefnyddio ar gyfer ymosodiadau gwleidyddol arnaf yn y Siambr hon. Felly, mae hwn yn gwestiwn eithaf difrifol, er gwaethaf peth mwmian gan Weinidogion yn y lle hwn. Mae hwn yn gwestiwn difrifol: a oes protocol ynghylch y ffordd y mae byrddau iechyd yn ymdrin ag Aelodau'r Cynulliad wrth ystyried ad-drefnu pwysig o wasanaethau ysbyty yn eu hardal? Os nad oes protocol o'r fath, a wnaiff y Gweinidog—yr Ysgrifennydd y Cabinet perthnasol—sicrhau bod protocol o'r fath yn cael ei sefydlu, oherwydd, os nad oes protocol o'r fath ar waith, nid wyf yn teimlo fy mod i'n gallu ymgysylltu â Hywel Dda?
On the first one, obviously PGI status is something we're all very proud of, and I'm very proud of our Welsh products that get it. It will be very much part of the case put forward by the devolved Governments that such status should be protected, and that, obviously, our market share should be protected accordingly. And it's one of our great concerns in the ongoing negotiations that such matters might take secondary status, where indeed they should be in the forefront of the minds of Ministers who are negotiating it. So, we are making very sure that that happens. There are a large number of arrangements already to update the Senedd and committees about the Brexit negotiations; I'm sure that they can accommodate the PGI status as part of the trade negotiations as part of that.
On the second issue, Llywydd, I'm not going to comment on that. You have undertaken to have a look at what happened during today's Plenary session, and I'm sure you will do so.
O ran yr un cyntaf, yn amlwg rydym yn falch iawn o'r statws dynodiad daearyddol gwarchodedig, ac rwy'n falch iawn o'r cynnyrch Cymreig sy'n ennill y statws hwnnw. Bydd yn rhan bwysig iawn o'r achos a gyflwynwyd gan y Llywodraethau datganoledig ynghylch diogelu statws o'r fath, ac, yn amlwg, dylai ein cyfran o'r farchnad gael ei diogelu yn unol â hynny. Ac mae hynny yn un o'n pryderon mawr wrth i'r trafodaethau fynd yn eu blaenau, bod materion o'r fath yn cael statws eilaidd, pan y dylen nhw wir fod yn flaenllaw ym meddyliau Gweinidogion sydd yn rhan o'r trafodaethau. Felly, rydym yn gwneud yn hollol siŵr bod hynny'n digwydd. Mae nifer fawr o drefniadau eisoes i ddiweddaru'r Senedd a phwyllgorau am drafodaethau Brexit; rwy'n siŵr y gallan nhw gynnwys y statws dynodiad daearyddol gwarchodedig yn rhan o'r trafodaethau masnach yn rhan o hynny.
O ran yr ail fater, Llywydd, nid wyf am wneud sylw ar hynny. Rydych chi wedi addo edrych ar beth ddigwyddodd yn ystod y cyfarfod llawn heddiw, ac rwy'n siŵr y byddwch chi'n gwneud hynny.
Last week, a barrister acting on behalf of the Welsh Government admitted in the High Court that the Welsh Government's inaction on air pollution was unlawful. Whilst the fact is to be regretted, I very much welcome the courage of the Welsh Government in acknowledging the problem, because that is very much in contrast to the UK Government, which is still in denial about the extent and seriousness of air pollution. We know that air pollution kills more people than road traffic accidents, and most recently we've learned that it also creates a spike in suicides. Now, I understand the Government has agreed to work with ClientEarth on this matter, and that's to be welcomed. But I wondered if we could also have a debate in this place so we can discuss what are the urgent short, medium and long-term proposals that we need to put in place. Clearly, the metro is one of the ones that's going to sort things out in Cardiff, but we need, as a matter of urgency, short-term measures to instantly reduce the number of people who are dying of air pollution.
Yr wythnos diwethaf, fe wnaeth bargyfreithiwr yn gweithredu ar ran Llywodraeth Cymru gyfaddef yn yr Uchel Lys fod diffyg gweithredu Llywodraeth Cymru ar lygredd yr aer yn anghyfreithlon. Er bod hynny'n destun gofid, rwy'n croesawu dewrder Llywodraeth Cymru wrth gydnabod y broblem, oherwydd mae hynny'n wahanol iawn i Lywodraeth y DU, sy'n dal i wrthod cydnabod maint a difrifoldeb llygredd yr aer. Rydym yn gwybod bod llygredd yr aer yn lladd mwy o bobl na damweiniau traffig ar y ffyrdd, ac yn ddiweddar rydym wedi dod i ddeall ei fod hefyd yn creu cynnydd sydyn mewn achosion o hunanladdiad. Nawr, rwy'n deall bod y Llywodraeth wedi cytuno i weithio gyda ClientEarth ar y mater hwn, ac mae hynny'n rhywbeth i'w groesawu. Ond tybed a allwn ni hefyd gael dadl yn y lle hwn fel y gallwn drafod pa gynigion tymor byr, canolig a hirdymor brys y mae angen inni eu rhoi ar waith. Yn amlwg, mae'r metro yn un o'r pethau a fydd yn rhoi trefn ar bethau yng Nghaerdydd, ond mae angen, fel mater o frys, mesurau tymor byr i leihau ar unwaith nifer y bobl sy'n marw oherwydd llygredd yr aer.
The Member highlights a very important point. There was a case heard on 25 January, and a judgment is expected within the next two weeks. ClientEarth are working with Welsh Ministers, and other parties, to agree a consent Order, and it's not appropriate to comment further until that's concluded. We have very recently had an Assembly debate, on 5 December—I believe it was the Minister's first major debate in taking up her portfolio—which was led by the Minister for Environment on the urgent need for cross-Welsh Government action to tackle poor air quality, which we very much recognise. I'm sure that the Minister will be updating us once we know what the outcome of the court case is so that we can take forward the—. It was a very good debate on 5 December and we agreed, for example, the establishment of a national air quality assessment and monitoring centre for Wales and a number of other things that came out in the debate. And I'm sure she'll update us on the case in due course when she has the Order.
Mae'r Aelod wedi tynnu sylw at bwynt pwysig iawn. Cafodd achos ei glywed ar 25 Ionawr, a disgwylir dyfarniad o fewn y pythefnos nesaf. Mae ClientEarth yn gweithio gyda Gweinidogion Cymru, a phartïon eraill, i gytuno ar Orchymyn cydsynio, ac nid yw'n briodol i wneud sylw pellach tan i hynny ddod i ben. Cawsom ddadl yn y Cynulliad yn ddiweddar, ar 5 Rhagfyr—rwy'n credu mai honno oedd dadl fawr cyntaf y Gweinidog ar ôl dechrau ar ei phortffolio—a arweiniwyd gan Weinidog yr Amgylchedd ar yr angen brys ar draws Llywodraeth Cymru i weithredu, er mwyn mynd i'r afael ag ansawdd aer gwael, ac rydym ni'n sicr yn cydnabod hynny. Rwy'n siŵr y bydd y Gweinidog yn rhoi'r wybodaeth ddiweddaraf inni pan fyddwn yn gwybod canlyniad yr achos llys fel y gallwn symud ymlaen â—. Roedd yn ddadl dda iawn ar 5 Rhagfyr, ac fe wnaethom ni gytuno, er enghraifft, i sefydlu canolfan asesu a monitro ansawdd aer genedlaethol ar gyfer Cymru a nifer o bethau eraill a ddaeth i'r amlwg yn y ddadl. Ac rwy'n siŵr y bydd hi'n rhoi'r wybodaeth ddiweddaraf inni ar yr achos hwn maes o law, pan fydd y Gorchymyn ganddi.
Leader of the house, last night I was pleased to attend the world premiere of the new BBC drama, Requiem, a joint venture with Netflix, which has been partially filmed at Cefn Tilla house in my constituency and shows off the Welsh countryside at its very best. Could we have a statement from the Welsh Government on the promotion of Wales as an international film location? There's clearly major economic potential if we do develop Wales in this way, and I think it would be helpful at this juncture, with increasing interest in Wales for this reason, if we had that statement.
Secondly, I visited Monmouth's new comprehensive school building last week—it's been a week of touring—a stunning building, state of the art, a product—a tribute, I should say—to Monmouthshire County Council's vision and also to the twenty-first century schools programme. It's been a fantastic example of collaboration between the Welsh Government and local authorities. I wonder if we can have an update from the Cabinet Secretary for Education on the further phases of that scheme and how we're going to ensure that county councils, such as Monmouthshire and others across Wales, can make the most of accessing that funding so that we do have school buildings that are truly fit for purpose.
And, finally, as I know time is short, the Welsh Revenue Authority have got a stand upstairs. I know many AMs have already been there to see them today. I think they're still there until 4 o'clock. Jocelyn Davies, former Assembly Member and former Finance Committee Chair, is up there as well. They're currently having a consultation on their new charter, which is about to go live. I think the consultation ends mid February. So, could the Welsh Government try to ensure that as many people as possible across Wales, and stakeholders and tax experts, do take part in that consultation to make sure that, when taxes do go live and the Welsh Revenue Authority is snowed under with all the work it has to do, that charter does ensure the best possible relationship between the tax industry and the revenue authority and Welsh Government?
Arweinydd y tŷ, neithiwr roeddwn i'n falch o fod yn narllediad cyntaf y byd o'r ddrama BBC newydd, Requiem, cyd-fenter gyda Netflix, sydd wedi ei ffilmio yn rhannol yn nhŷ Cefn Tilla yn fy etholaeth i ac mae'n dangos cefn gwlad Cymru ar ei orau. A gawn ni ddatganiad gan Lywodraeth Cymru ar hyrwyddo Cymru fel lleoliad ffilmio rhyngwladol? Mae potensial economaidd mawr yn amlwg os byddwn ni'n datblygu Cymru yn y modd hwn, a chredaf y byddai'n ddefnyddiol ar yr adeg hon, pan fo diddordeb cynyddol yng Nghymru am y rheswm hwn, pe byddem ni'n cael y datganiad hwnnw.
Yn ail, ymwelais ag adeilad newydd ysgol gyfun Trefynwy yr wythnos diwethaf—mae hi wedi bod yn wythnos o deithio—adeilad trawiadol, o'r radd flaenaf, canlyniad—teyrnged, ddylwn i ddweud—i weledigaeth Cyngor Sir Fynwy a hefyd i raglen ysgolion yr unfed ganrif ar hugain. Mae hon wedi bod yn enghraifft wych o gydweithio rhwng Llywodraeth Cymru ac awdurdodau lleol. Tybed a allwn ni gael diweddariad gan Ysgrifennydd y Cabinet dros Addysg ar gamau pellach y cynllun hwnnw a sut yr ydym ni'n mynd i sicrhau y gall cynghorau sir, fel Sir Fynwy ac eraill ledled Cymru, wneud y mwyaf o gael gafael ar y cyllid hwnnw fel y bydd gennym mi adeiladau ysgol sy'n wirioneddol addas i'w diben.
Ac, yn olaf, gan fy mod i'n gwybod bod amser yn brin, Mae gan Awdurdod Cyllid Cymru stondin i fyny'r grisiau. Rwy'n gwybod bod llawer o Aelodau'r Cynulliad eisoes wedi bod yno i'w gweld nhw heddiw. Rwy'n credu eu bod yn dal yno tan 4 o'r gloch. Mae Jocelyn Davies, cyn-Aelod Cynulliad a chyn-Gadeirydd y Pwyllgor Cyllid, yno hefyd. Ar hyn o bryd, maen nhw'n cael ymgynghoriad ar eu siarter newydd, sydd ar fin mynd yn fyw. Credaf y bydd yr ymgynghoriad yn dod i ben yng nghanol mis Chwefror. Felly, a allai Llywodraeth Cymru geisio sicrhau bod cynifer o bobl â phosibl ledled Cymru, a rhanddeiliaid ac arbenigwyr treth, yn cymryd rhan yn yr ymgynghoriad hwnnw i wneud yn siŵr, pan ddaw trethi yn fyw a phan fydd Awdurdod Refeniw Cymru yn cael ei foddi yn yr holl waith y mae'n rhaid iddo ei wneud, bod y siarter hwnnw yn sicrhau'r berthynas orau bosibl rhwng y diwydiant treth a'r awdurdod refeniw a Llywodraeth Cymru?
Well, thank you for those three issues, which were all three issues that the Welsh Government is extremely proud of. We're very proud of our countryside and we're very proud of our burgeoning film industry. I'm glad the Member had a chance to be involved in that. We make a series of statements about our success in both promoting our countryside and our film industry and I'm very happy to say that the Cabinet Secretary is always pushing both the Welsh tourism industry and the Welsh film industry as much as it possibly can be pushed.
In terms of Monmouth's new school buildings, it's always a real pleasure to go to one of the new school buildings. I've had the privilege of going to several of them over the last few years. We are, of course, incredibly proud of our twenty-first century schools programme. We have been able to secure a budget for that going onwards. It is an excellent example of good cross-Government local authority working and I hope that Members will all take advantage of visiting the new schools as they pop up in their various constituencies. We are immensely proud of that programme and rightly so.
In terms of the charter for the Welsh tax revenue authority, of course, we're very excited to be raising our first taxes for 800 years. I can't help but say that it's also a very good example of digitalisation of services. We've had an excellent team working on how to set the revenue authority up and what parts of it can be digital and good engagement with the various accountants and tax experts and so on about how things can be filled in online and so on. I absolutely take this opportunity to join with the Member in saying how proud we are of it and making sure we get as wide a recognition of that throughout Wales—[Interruption.] Yes, and that we get a good response to the consultation.
Wel, diolch i chi am y tri mater yna, y tri ohonynt yn faterion y mae Llywodraeth Cymru yn falch iawn ohonyn nhw. Rydym ni'n falch iawn o'n cefn gwlad ni ac rydym ni'n falch iawn o'n diwydiant ffilm sy'n tyfu. Rwy'n falch bod yr Aelod wedi cael cyfle i gymryd rhan yn hynny. Rydym ni'n gwneud cyfres o ddatganiadau am ein llwyddiant o ran hybu ein cefn gwlad ac ein diwydiant ffilm ac rwy'n hapus iawn i ddweud bod yr Ysgrifennydd y Cabinet bob amser yn hyrwyddo cymaint â phosib ar ddiwydiant twristiaeth Cymru a diwydiant ffilm Cymru.
O ran yr adeiladau ysgol newydd yn Nhrefynwy, mae bob amser yn bleser gwirioneddol mynd i un o'r adeiladau ysgol newydd. Rwyf wedi cael y fraint o fynd i sawl un ohonyn nhw dros yr ychydig flynyddoedd diwethaf. Rydym ni, wrth gwrs, yn falch iawn o'n rhaglen ysgolion yr unfed ganrif ar hugain. Rydym ni wedi llwyddo i sicrhau cyllideb i symud hynny ymlaen. Mae'n enghraifft ardderchog o weithio'n dda ar draws y Llywodraeth ac awdurdodau lleol ac rwy'n gobeithio y bydd yr holl Aelodau yn manteisio ar ymweld ag ysgolion newydd wrth iddynt ymddangos yn eu gwahanol etholaethau. Rydym ni'n hynod o falch o'r rhaglen honno ac yn briodol felly.
O ran y siarter ar gyfer awdurdod refeniw treth Cymru, wrth gwrs, rydym ni'n llawn cyffro o gael codi ein trethi cyntaf mewn 800 mlynedd. Mae'n rhaid i mi ddweud bod hyn hefyd yn enghraifft dda iawn o ddigido gwasanaethau. Roedd gennym dîm rhagorol yn gweithio ar sut i sefydlu'r awdurdod refeniw a pha rannau ohono all fod yn ddigidol, ac rydym ni hefyd wedi ymgysylltu'n dda â chyfrifwyr ac arbenigwyr treth amrywiol ac ati i weld sut y gellir llenwi pethau amrywiol ar-lein ac ati. Rwy'n bendant am achub ar y cyfle hwn i ymuno â'r Aelod i ddweud pa mor falch yr ydym ni o hynny ac i wneud yn siŵr ein bod yn cael cydnabyddiaeth mor eang â phosib am hynny ledled Cymru—[torri ar draws.] Ie, a'n bod yn cael ymateb da i'r ymgynghoriad.
I wanted to ask if we could have a debate on youth homelessness. It's in regard to a question that Siân Gwenllian asked of the First Minister about how the new money will be spent. It still seems unclear to us—here on these benches at least—how that money is going to be distributed. I also met with another housing association on my tour of housing associations that didn't know, again, about this announcement, that was made to the public, as opposed to here in Plenary, and didn't know, therefore, how they could utilise that fund. So, a debate in Government time would be welcome.
The second one I wanted to ask for was if we could have an updated statement from the Cabinet Secretary for Health and Social Services with regard to his announcement to review the eating disorders framework, which I'm very welcoming of. I had a letter about it but I wanted to understand if we could have a statement to AMs as to how they can contact Jacinta, who is going to be leading on this, via Swansea University, and how other AMs can put their views forward to a review of the eating disorders framework, considering that it is an issue that affects all Assembly Members. So, yes, thank you for doing it, but can we have a statement so that we know how to give evidence and contribute to the consultation that she will be engaging in across Wales?
Roeddwn i eisiau gofyn a allwn ni gael dadl ar ddigartrefedd ymhlith pobl ifanc. Mae hyn yn ymwneud â chwestiwn a ofynnwyd gan Siân Gwenllian i'r Prif Weinidog ynghylch sut y bydd yr arian newydd yn cael ei wario. Mae'n dal yn aneglur i ni—yma o leiaf, ar y meinciau hyn—sut y caiff yr arian hwnnw ei ddosbarthu. Cefais gyfarfod â chymdeithas tai arall hefyd, ar fy nhaith o amgylch cymdeithasau tai, nad oedd yn ymwybodol, unwaith eto, o'r cyhoeddiad hwn, a wnaed i'r cyhoedd, yn hytrach nag yma yn y cyfarfod llawn, ac nid oedden nhw'n gwybod, felly, sut y gallen nhw ddefnyddio'r gronfa honno. Felly, byddwn yn falch o gael dadl yn amser y Llywodraeth.
Yr ail un yr oeddwn i eisiau gofyn amdano, oedd a allem ni gael datganiad wedi'i ddiweddaru gan Ysgrifennydd y Cabinet dros Iechyd a'r Gwasanaethau Cymdeithasol o ran ei gyhoeddiad o fwriad i adolygu'r fframwaith anhwylderau bwyta, yr wyf yn ei groesawu’n fawr. Cefais lythyr am hyn ond roeddwn i eisiau cael gwybod a allwn ni gael datganiad i Aelodau'r Cynulliad ynghylch sut y gallan nhw gysylltu â Jacinta, pwy sy'n mynd i arwain ar hyn, drwy Brifysgol Abertawe, a sut gall ACau eraill roi eu barn ar yr adolygiad o'r fframwaith anhwylderau bwyta, o gofio bod hwn yn fater sy'n effeithio ar bob Aelod o'r Cynulliad. Felly, ie, diolch am ei wneud, ond a gawn ni ddatganiad fel y byddwn ni'n gwybod sut i roi tystiolaeth a chyfrannu at yr ymgynghoriad y bydd hi'n ymgysylltu ag ef ledled Cymru?
On the first one, it's very timely because the Minister will be making a statement in Plenary next week about homelessness, so I'm sure you'll be able to ask all of the questions you want to there.
The health Secretary is indicating to me that the letter in question has been placed in the Assembly library, but he's more than happy to copy it to all AMs to make sure that they understand the circumstances and how to get in touch.
Ar yr un cyntaf, mae'n amserol iawn gan y bydd y Gweinidog yn gwneud datganiad am ddigartrefedd yn y cyfarfod llawn yr wythnos nesaf, felly rwy'n siŵr y byddwch chi'n cael gofyn yr holl gwestiynau yr ydych chi eisiau bryd hynny.
Mae'r Ysgrifennydd dros Iechyd yn nodi wrthyf fod y llythyr dan sylw wedi'i roi yn Llyfrgell y Cynulliad, ond mae'n fwy na pharod i anfon copi at bob Aelod Cynulliad i wneud yn siŵr eu bod yn deall yr amgylchiadau a sut i gysylltu.
Leader of the house, I had two points I wanted to raise. First of all, last week, I was very pleased to sponsor the launch of the second annual state of child health report by the Royal College of Paediatrics and Child Health. I'm sure the leader of the house is aware that the report highlighted the progress that Wales is making in particular areas, especially tackling childhood obesity, maximising pregnant women's health and developing research capacity around children's health, and, actually, outstripping the rest of the UK. So, it's an extremely positive report about the Welsh health service. I wonder if it would be possible to have a full debate about this, particularly about the importance of these early years, as healthy children become healthy adults. That was the first point.
The second point: I wondered if the leader of the house had seen the letter in the i newspaper this morning from the Nevill Hall consultant—again, praising the Welsh health service—saying how the design of our health services in Wales has enabled Welsh Government and physicians to work together in a co-ordinated way to tackle many aspects of liver disease in particular, including hepatitis C? That, of course, is something we have debated a lot here in this Chamber. I think it would be useful if we were able to have an update about how the Welsh Government's goal of eradicating hepatitis C by 2030 is progressing, and acknowledging the great work that has been done in the way that our Welsh health service is designed and the great progress we're making.
Arweinydd y tŷ, roedd gennyf i ddau bwynt yr oeddwn yn awyddus i'w codi. Yn gyntaf oll, yr wythnos diwethaf, roeddwn i'n falch iawn o noddi'r lansiad o'r ail adroddiad blynyddol ar gyflwr iechyd plant gan y Coleg Brenhinol Pediatreg ac Iechyd Plant. Rwy'n siŵr bod arweinydd y tŷ yn ymwybodol bod yr adroddiad wedi amlygu'r cynnydd y mae Cymru yn ei wneud mewn meysydd penodol, yn enwedig o ran mynd i'r afael â gordewdra ymhlith plant, gwella iechyd menywod beichiog cymaint â phosibl a datblygu capasiti o ran ymchwil iechyd plant, ac, mewn gwirionedd, gwneud yn well na gweddill y DU. Felly, mae'n adroddiad cadarnhaol iawn am y gwasanaeth iechyd yng Nghymru. Tybed a fyddai'n bosibl cael dadl lawn am hyn, yn arbennig am bwysigrwydd y blynyddoedd cynnar hyn, gan fod plant iach yn tyfu i fod yn oedolion iach. Dyna oedd y pwynt cyntaf.
Yr ail bwynt: tybed a yw arweinydd y tŷ wedi gweld y llythyr ym mhapur newydd i y bore yma gan ymgynghorydd ysbyty Nevill Hall—unwaith eto, yn canmol y gwasanaeth iechyd yng Nghymru—yn dweud sut mae dyluniad ein gwasanaethau iechyd yng Nghymru wedi galluogi Llywodraeth Cymru a meddygon i weithio gyda'i gilydd mewn ffordd gydgysylltiedig i fynd i'r afael â llawer o agweddau ar glefyd yr afu yn enwedig, gan gynnwys hepatitis C? Mae hynny, wrth gwrs, yw rhywbeth yr ydym ni wedi trafod llawer arno yma yn y Siambr hon. Rwy'n credu y byddai'n ddefnyddiol pe byddai modd cael diweddariad ynghylch sut y mae nod Llywodraeth Cymru o ddileu hepatitis C erbyn 2030 yn dod yn ei flaen, a chydnabod y gwaith gwych sydd wedi'i wneud yn y ffordd y cynllunnir ein gwasanaeth iechyd yng Nghymru a'r cynnydd gwych yr ydym ni'n ei wneud.
The Member raises two very important points there. The RCPCH does praise the Welsh Government for making commitments and recognises significant progress against many of the recommendations outlined in the report, including in relation to breastfeeding, obesity and protecting children from tobacco—all of which are things I know the Member has complained vigorously on for most of her political career.
It does highlight areas that require more work, obviously, including some transition services, but we are continuing to work very closely with them to consider the recommendations and to make sure that we implement them.
The Member is also very right to point out that, of course, the way that we work here in Wales makes a huge difference in the way that our services are taken forward. We work very collaboratively across the board and we make sure that we hear a multiplicity of voices in all of our services to make sure that they do remain fit for the population as it goes forward. The health Secretary is indicating to me that he would be very happy in due course to bring a statement about where we are on those services and to say a little bit more about how we work in Wales and the benefits that brings to the Welsh population overall.
Mae'r Aelod yn codi dau bwynt pwysig iawn yn y fan yna. Mae'r Coleg Brenhinol Pediatreg ac Iechyd Plant yn canmol Llywodraeth Cymru am wneud ymrwymiadau ac yn cydnabod cynnydd sylweddol yn erbyn llawer o'r argymhellion a amlinellir yn yr adroddiad, gan gynnwys o ran bwydo ar y fron, gordewdra a diogelu plant rhag tybaco—pob un ohonyn nhw yn bethau y gwn fod yr Aelod wedi bod yn cwyno amdanynt bron drwy gydol ei gyrfa wleidyddol.
Mae hyn yn amlygu meysydd y mae angen mwy o waith arnyn nhw, yn amlwg, gan gynnwys rhai gwasanaethau pontio, ond rydym ni'n parhau i weithio'n agos iawn gyda nhw i ystyried yr argymhellion ac i wneud yn siŵr ein bod yn eu gweithredu.
Hefyd mae'r Aelod yn hollol iawn wrth nodi, wrth gwrs, bod y ffordd yr ydym ni'n gweithio yma yng Nghymru yn gwneud gwahaniaeth enfawr yn y ffordd y mae ein gwasanaethau yn cael eu datblygu. Rydym ni'n gwneud gwaith ar y cyd helaeth yn gyffredinol ac rydym ni'n gwneud yn siŵr ein bod yn gwrando ar y lleisiau amrywiol niferus ym mhob un o'n gwasanaethau i wneud yn siŵr eu bod yn parhau i fod yn addas ar gyfer y boblogaeth wrth symud ymlaen. Mae'r Ysgrifennydd dros Iechyd yn nodi wrthyf y byddai'n hapus iawn i gyflwyno datganiad ynghylch lle yr ydym ni arni o ran y gwasanaethau hynny maes o law ac i ddweud ychydig mwy am sut yr ydym ni'n gweithio yng Nghymru a'r manteision mae hynny'n ei olygu i boblogaeth Cymru yn gyffredinol.
Arweinydd y tŷ, mae’r cwestiwn yma wedi dod lan sawl gwaith o’r blaen ond heb ymateb clir. A fyddai’n bosib cael cadarnhad am ddyddiad cyhoeddi safonau'r Gymraeg mewn iechyd?
Leader of the house, this question has come up on a number of different occasions without a clear response. Would it be possible to have confirmation of the publication date for the Welsh standards in health?
Yes, I'm sure the Cabinet Secretary can provide you with that information and copy it to all Assembly Members.
Byddai, rwy'n siŵr y gall Ysgrifennydd y Cabinet ddarparu'r wybodaeth honno i chi, ac anfon copi at bob un o Aelodau'r Cynulliad.
Will the leader of the house join me in welcoming the initiative taken by Aston Martin to hold a graduate careers fair at Cardiff and Vale College tonight, which I'll be addressing? There are 750 new jobs being created at the St Athan plant in my constituency. Doesn't this indicate the strength of confidence in the Welsh economy, with Aston Martin badging each new car as 'made in Wales'? Will the Welsh Government make a statement to update the Assembly on this exciting new development?
The second question: I'm sure you welcome, as I do, the news that the UK Government decided not to challenge a court ruling that said changes to personal independence payments were unfair to people with mental health conditions. Every person receiving PIP will now have their claim reviewed. Will the Welsh Government make a statement calling on the UK Government to backdate reviewed claims and publish a timetable for action?
A wnaiff Arweinydd y tŷ ymuno â mi i groesawu menter a gyflwynwyd gan Aston Martin i gynnal ffair gyrfaoedd i raddedigion yng Ngholeg Caerdydd a'r Fro heno, lle byddaf i'n rhoi anerchiad? Mae 750 o swyddi newydd yn cael eu creu ar safle Sain Tathan yn fy etholaeth i. Onid yw hyn yn dangos cryfder y ffydd yn economi Cymru, gydag Aston Martin yn rhoi'r nod 'gwnaed yng Nghymru' ar bob car newydd. A fydd Llywodraeth Cymru yn gwneud datganiad i roi'r wybodaeth ddiweddaraf i'r Cynulliad ar y datblygiad newydd cyffrous hwn?
Yr ail gwestiwn: rwy'n siŵr eich bod yn croesawu, fel minnau, y newyddion bod Llywodraeth y DU wedi penderfynu peidio â herio dyfarniad llys a oedd yn datgan bod newidiadau i'r taliadau annibyniaeth bersonol yn annheg i bobl â chyflyrau iechyd meddwl. Bydd pob person sy'n derbyn taliad annibyniaeth bersonol bellach yn cael adolygiad o'i hawliad. A wnaiff Llywodraeth Cymru ddatganiad yn galw ar Lywodraeth y DU i ôl-ddyddio hawliadau a adolygwyd a chyhoeddi amserlen ar gyfer gweithredu?
In terms of the first one, yes, it's extremely good news and Aston Martin are an enormously beneficial member of the community, both in the Vale of Glamorgan and, actually, in Wales overall. And very much part of the reason they wanted to come to Wales was because they liked the collegiate way in which we engaged with them and also they liked the skills base surrounding them, and they also liked the collegiate way that we work right across Wales to make sure that they would get the skills they wanted. So, we're very pleased and proud to have them here. I will say the Cabinet Secretary and I had a little bit of an altercation about which one of us was going to go in the first made-in-Wales car, and that's still ongoing, that altercation, and I'd be pleased to update the Assembly when I've won.
In terms of the PIP assessments, that's a very important decision. I was very pleased to see that the UK Government decided not to challenge the court decision, which is absolutely the right thing for them to do. We want to do two things, though. We want to ensure that the reassessment of the claims is done in a light-touch way, because sometimes the reassessment process itself can be as traumatic as the experience. So, we want to be sure that they do that with the right light touch, and we also want to make sure that they do it in a responsible fashion that actually means that, when they roll out universal credit to go alongside it, people aren't doubly impacted by the roll-out of universal credit, which has been happening somewhere. We are keeping a very close eye on that, and I'm sure once we've got some information about how it will be ongoing we will be updating the Assembly in due course.
O ran yr un cyntaf, ydy, mae'n newyddion da dros ben ac mae Aston Martin yn aelod buddiol tu hwnt o'r gymuned, ym Mro Morgannwg ac, mewn gwirionedd, yng Nghymru yn gyffredinol. A rhan fawr o'r rheswm pam eu bod nhw eisiau dod i Gymru oedd oherwydd eu bod yn hoffi'r ffordd hawddgar y buom yn trafod gyda nhw, a hefyd eu bod yn hoffi'r sylfaen sgiliau sydd o'u cwmpas nhw, ac roedden nhw hefyd yn hoffi'r ffordd hawddgar yr ydym ni'n cydweithio ledled Cymru i wneud yn siŵr y bydden nhw'n cael y sgiliau yr oedd arnyn nhw eu heisiau. Felly, rydym ni'n falch iawn ac yn falch o'u cael nhw yma. Mae'n rhaid imi gyfaddef fod Ysgrifennydd y Cabinet a minnau wedi cael ychydig o ffrae ynglŷn â pha un ohonom ni fyddai'n mynd yn y car cyntaf a wnaed yng Nghymru, ac mae hynny'n dal i fudlosgi, y ffrae honno, a byddaf yn falch o roi gwybod i'r Cynulliad pan fyddaf i wedi ennill.
O ran yr asesiadau taliad annibyniaeth bersonol, mae hwnnw'n benderfyniad pwysig iawn. Roeddwn yn falch iawn o weld bod Llywodraeth y DU wedi penderfynu peidio â herio penderfyniad y llys, sef y peth hollol briodol iddyn nhw ei wneud. Rydym ni eisiau gwneud dau beth, serch hynny. Rydym eisiau sicrhau yr ailasesir yr hawliadau mewn modd sensitif, oherwydd weithiau gall y broses ailasesu ei hun fod mor drawmatig â'r profiad. Felly, rydym eisiau bod yn sicr eu bod yn gwneud hynny mewn modd sensitif, ac rydym hefyd yn awyddus i wneud yn siŵr eu bod yn gwneud hynny mewn modd cyfrifol sydd mewn gwirionedd yn golygu, pan maen nhw'n cyflwyno'r credyd cynhwysol i fynd ochr yn ochr â hynny, nad yw pobl yn cael eu taro ddwywaith drwy gyflwyno'r credyd cynhwysol, sydd wedi bod yn digwydd yn rhywle. Rydym yn cadw llygad manwl iawn ar hynny, ac rwy'n siŵr pan fydd gennym ni rywfaint o wybodaeth ynglŷn â sut y bydd hynny'n digwydd y byddwn yn diweddaru'r Cynulliad maes o law.
I'm looking for a Government statement on the equity of consultations. I welcome the consultation that's now being run around the Roath brook issue by Natural Resources Wales, but I'm questioning why the same courtesy is not being offered and given to the residents of Barry who are campaigning strongly against the incinerator there, because I think they should be treated in exactly the same way, and I'd like a statement on that, please.
Hoffwn i gael datganiad gan y Llywodraeth ynglŷn â thegwch ymgynghoriadau. Rwy'n croesawu'r ymgynghoriad a gynhelir gan Gyfoeth Naturiol Cymru ar hyn o bryd ynglŷn â'r mater gyda Nant y Rhath, ond rwy'n cwestiynu pam na roddir yr un cwrteisi i drigolion y Barri, sy'n ymgyrchu'n ddygn yn erbyn y llosgydd yno. Rwy'n credu y dylid eu trin yn yr un ffordd yn union ac fe hoffwn i gael datganiad ynglŷn â hynny, os gwelwch yn dda.
We carry out consultations extremely fairly. Some of those consultations the Member has mentioned are not a matter for Welsh Government. The second one, for example, is a matter for the local authority.
Rydym yn cynnal ymgynghoriadau mewn modd teg iawn. Nid yw rhai o'r ymgynghoriadau hynny y mae'r aelod wedi sôn amdanyn nhw yn fater i Lywodraeth Cymru. Mae'r ail un, er enghraifft, yn fater i'r awdurdod lleol.
Diolch i arweinydd y tŷ.
Thank you, leader of the house.
Yr eitem nesa, felly, yw'r datganiad gan Ysgrifennydd y Cabinet dros Lywodraeth Leol a Gwasanaethau Cyhoeddus ar ddiwygio trefniadau etholiadol llywodraeth leol, ac rydw i'n galw ar yr Ysgrifennydd Cabinet i wneud ei ddatganiad—Alun Davies.
The next item, therefore, is a statement by the Cabinet Secretary for Local Government and Public Services on reforming electoral arrangements in local government, and I call on the Cabinet Secretary to make the statement—Alun Davies.
Thank you very much, Presiding Officer. I wish to take this opportunity this afternoon to inform Members of my proposals for taking forward reforms to the arrangements for local government elections, including who can vote, how they are registered, how people vote and who can stand for election. My statement today focuses on arrangements for local elections, but I'm aware, Presiding Officer, of the work that you have in hand on reforms to this Assembly and that very much the same arrangements will also apply in the future to Welsh parliamentary elections. Legislative proposals concerning local government elections in Wales will be included in a local government Bill, which I intend to introduce later this year. The proposals are in keeping with the consultation last autumn, the detailed results of which I will be publishing very shortly.
Local democracy is all about participation. We want to boost the numbers registered as electors, make it easier for people to cast their votes and give more people the right to take part. We have seen how in recent years the move to individual registration—which I believe was rushed and underprepared—has led to some groups of people dropping off the register. I intend to counteract that in part by enabling and encouraging electoral registration officers to automatically add people to the register where they are satisfied with the information to hand. That should work particularly well with school students where local authorities already have their details and simply need to transfer these to the ERO. Anyone automatically registered would be added to the edited register, not the one available to marketing organisations, and they would be contacted to confirm their preferences and whether they would be happy to go on the full register or, in the case of anyone whose identity should not be revealed, to become registered anonymously.
I also intend to create an all-Wales electronic register, combining the registers held in each county with a common format, making managing the registers more efficient and making easier the process of splitting registers at elections that cross county boundaries.
Voting at elections in this country has been conducted in more or less the same way since the nineteenth century. Most of us go to a polling station and put a cross on a piece of paper using a heavy leaded pencil on a piece of string. Many people like this in fact, because it is a bit of an event, a chance to speak to the neighbours, and, in general, people do trust it. However, Presiding Officer, we also know that it is increasingly at odds with people’s everyday lives, and this is especially true for young people. For this reason, I intend to legislate for pilots at local elections and by-elections that would explore the options of electronic voting and counting, and voting in different places and on different days. The Electoral Commission would need to evaluate any pilot before we moved to make anything permanent and widespread, but time is overdue for making the voting process more modern and more flexible, observing, of course, the need to keep any new system completely secure.
Diolch yn fawr iawn, Llywydd. Fe hoffwn i achub ar y cyfle hwn y prynhawn yma i hysbysu'r Aelodau o'm cynigion ynglŷn â gwneud y diwygiadau o ran trefniadau etholiadau llywodraeth leol, gan gynnwys pwy sy'n cael pleidleisio, sut maen nhw'n cael eu cofrestru, sut y mae pobl yn pleidleisio a phwy all sefyll ar gyfer etholiad. Mae fy natganiad heddiw yn canolbwyntio ar y trefniadau ar gyfer etholiadau lleol, ond rwy'n ymwybodol, Llywydd, o'r gwaith sydd gennych chi ar y gweill ynglŷn â diwygio'r Cynulliad hwn ac y bydd yr un trefniadau i raddau helaeth iawn hefyd yn berthnasol yn y dyfodol i etholiadau Seneddol Cymru. Bydd cynigion deddfwriaethol sy'n ymwneud ag etholiadau llywodraeth leol yng Nghymru yn cael eu cynnwys mewn Bil llywodraeth leol, y bwriadaf ei gyflwyno yn ddiweddarach eleni. Mae'r cynigion yn gydnaws ag ymgynghoriad yr hydref diwethaf, a byddaf yn cyhoeddi canlyniadau manwl hwnnw cyn bo hir.
Mae democratiaeth leol yn ymwneud â chyfranogiad. Rydym ni eisiau cynyddu'r niferoedd sydd wedi cofrestru yn etholwyr, ei gwneud hi'n haws i bobl fwrw eu pleidleisiau a rhoi'r hawl i fwy o bobl gymryd rhan. Rydym ni wedi gweld yn y blynyddoedd diwethaf sut mae'r ymgyrch i gael pobl i gofrestru yn unigol—a gafodd ei rhuthro ac nad oedd digon o baratoi ar ei chyfer, rwy'n credu— wedi arwain at rai grwpiau o bobl yn diflannu oddi ar y gofrestr. Rwy'n bwriadu gwrthweithio hynny yn rhannol trwy alluogi ac annog swyddogion cofrestru etholiadol i ychwanegu pobl yn awtomatig at y gofrestr os ydyn nhw'n fodlon gyda'r wybodaeth sydd ganddyn nhw. Dylai hynny weithio yn arbennig o dda gyda myfyrwyr ysgol lle mae gan awdurdodau lleol eu manylion eisoes ac angen gwneud dim mwy na throsglwyddo'r rhain i'r Swyddog Cofrestru Etholiadol. Byddai unrhyw un sydd wedi ei gofrestru'n awtomatig yn cael eu hychwanegu at y gofrestr ddiwygiedig, nid yr un sydd ar gael i sefydliadau marchnata, a byddid yn cysylltu â nhw i gadarnhau eu dewisiadau ac a ydyn nhw'n hapus i fod ar y gofrestr lawn neu, yn achos rhywun na ddylid datgelu eu hunaniaeth, i gael eu cofrestru'n ddienw.
Rwyf hefyd yn bwriadu creu cofrestr electronig Cymru gyfan, gan gyfuno'r cofrestrau sy'n bodoli ym mhob sir gyda diwyg cyffredin, gan wneud y gwaith o reoli cofrestrau yn fwy effeithlon a'i gwneud hi'n haws hollti cofrestrau ar gyfer etholiadau sy'n croesi ffiniau sirol.
Mae pleidleisio mewn etholiadau yn y wlad hon yn digwydd fwy neu lai yn yr un ffordd ers y bedwaredd ganrif ar bymtheg. Mae'r rhan fwyaf ohonom ni'n mynd i orsaf bleidleisio ac yn taro croes ar ddarn o bapur gan ddefnyddio pensil plwm cydnerth ar ddarn o linyn. Mae llawer o bobl yn hoffi hyn mewn gwirionedd, oherwydd mae hi'n gryn ddigwyddiad, yn gyfle i siarad â'r cymdogion, ac, yn gyffredinol, mae pobl yn ymddiried yn y broses. Fodd bynnag, Llywydd, rydym ni hefyd yn gwybod bod hyn yn fwyfwy anghyson â bywydau bob dydd pobl, ac mae hyn yn arbennig o wir am bobl ifanc. Am y rheswm hwn, rwy'n bwriadu deddfu i gyflwyno cynlluniau arbrofol mewn etholiadau lleol ac isetholiadau a fyddai'n ymchwilio i'r dewisiadau o bleidleisio a chyfrif electronig, a phleidleisio mewn gwahanol fannau ar wahanol ddyddiau. Byddai angen i'r Comisiwn Etholiadol arfarnu unrhyw gynllun arbrofol cyn inni wneud unrhyw beth parhaol ac eang, ond mae hi'n hen bryd gwneud y broses bleidleisio yn fwy modern a mwy hyblyg, gan ystyried, wrth gwrs, yr angen i gadw unrhyw system newydd yn hollol ddiogel.
I am particularly pleased to be setting out these electoral reforms today because we will very shortly be celebrating the hundredth anniversary of the first women being allowed to vote in elections in the United Kingdom and the introduction of universal male suffrage. It is therefore fitting that I am able to state my intention, making use of the powers due to be transferred to this Parliament under the Wales Act 2017 from April, to extend the franchise further in a number of ways.
Presiding Officer, I intend that 16 and 17-year-olds will be able to vote at the next local elections. We will be following Scotland in this, and their experience already shows how much young people of that age welcome the opportunity and make use of it to further the democratic process. Within schools, the active citizenship theme of personal and social education will provide young people with an understanding of politics and the right to vote.
Everyone who has committed to life and living in Wales should be able to play a part in our inclusive democracy. We intend to allow anyone from any nationality who resides in Wales to be able to register and vote in our elections. This will transcend the debate over the future of EU citizens’ voting rights by making clear that people from all nations and nationalities who have made their homes here should be able to participate fully in our democracy.
I am also exploring options for extending the rights of prisoners to vote in local government elections if their due release date falls before the end of the term of office of the council being elected. They would be able to vote by post or by proxy on the basis of a connected address in Wales, usually their last address. People who are sent to prison need to feel part of the community when they are released, and the right to vote will form part of this.
Presiding Officer, I intend that local government will move to a five-year term, in keeping with this Parliament and that intended for the United Kingdom Parliament. Individual councils will be able to choose whether to change to the single transferable vote system. A change would first require two thirds of the council in question to vote in favour of changing. The new system would have to be used for the next two rounds of ordinary elections.
I also intend to make some changes governing candidacy at local elections. I want to follow the practice that already applies to parliamentary elections and allow candidates to publish just the ward where they live rather than their home address on election documents. I will also put arrangements in place to enable candidates to publish policy statements on a council website.
I also intend to make it easier for council employees to stand for election to their own council. At present, they have to resign before they can even stand as a candidate. I will change this so that they only have to resign if elected. However, I will also urge local authorities to offer career breaks for at least the first term of office.
Presiding Officer, that is my initial proposal. I am also aware that many Members feel that at least some council employees should be able to serve as councillors in their own authority, and I will listen carefully to the deliberations on this matter during scrutiny. I wish to put on record that I will positively look for ways in which we can accommodate these views when we come to legislate. I therefore will be approaching this with a completely open mind and will be looking at ways of enabling council employees to stand for election to their own authority.
I believe the central issue here is around remuneration. If the levels of payments made to councillors for doing their job was more comparable with wages, taking a break from other employment would become more realistic. I intend to review this matter, together with the independent remuneration panel, over coming months.
Presiding Officer, I strongly believe that Members of this Assembly should not also be councillors and I intend to legislate so that they become disqualified from council membership. I am also going to require candidates to declare any registered political party membership if they are not standing under a party banner. Failure to do so could result in disqualification.
Finally, I intend to amend legislation so that the role of returning officer will be undertaken by the council's chief executive. The returning officer, usually the council's most highly paid officer, will no longer be able to claim a personal fee from their own council or for running Welsh parliamentary elections. It is not publicly acceptable, particularly at a time when ordinary council workers are subject to such restraint. I commend this statement to the Chamber.
Rwy'n arbennig o falch o allu egluro'r diwygiadau etholiadol hyn heddiw oherwydd cyn bo hir byddwn yn dathlu canmlwyddiant y menywod cyntaf yn cael yr hawl i bleidleisio mewn etholiadau yn y Deyrnas Unedig a chyflwyno'r bleidlais i bob dyn. Mae'n briodol felly fy mod yn gallu datgan fy mwriad, gan ddefnyddio'r pwerau sydd ar fin cael eu trosglwyddo i'r Senedd hon o dan Ddeddf Cymru 2017 o fis Ebrill, i ymestyn yr etholfraint ymhellach mewn sawl ffordd.
Llywydd, fy mwriad yw y bydd pobl 16 a 17 mlwydd oed yn gallu pleidleisio yn yr etholiadau lleol nesaf. Byddwn yn dilyn yr Alban yn hyn o beth, ac mae eu profiad nhw eisoes yn dangos inni gymaint y mae pobl ifanc yr oedran hwnnw yn croesawu'r cyfle ac yn ei ddefnyddio i ddatblygu'r broses ddemocrataidd ymhellach. Mewn ysgolion, bydd y thema dinasyddiaeth weithgar mewn addysg bersonol a chymdeithasol yn rhoi dealltwriaeth i bobl ifanc o wleidyddiaeth a'r hawl i bleidleisio.
Dylai pawb sydd wedi ymrwymo i fywyd yng Nghymru ac sy'n byw yma allu cymryd rhan yn ein democratiaeth gynhwysol. Rydym yn bwriadu caniatáu i unrhyw un o unrhyw genedligrwydd sy'n preswylio yng Nghymru allu cofrestru a phleidleisio yn ein hetholiadau. Bydd hyn yn codi uwchlaw'r ddadl dros ddyfodol hawliau pleidleisio dinasyddion yr UE drwy ei gwneud hi'n glir y dylai pobl o bob gwlad a chenedl sydd wedi gwneud eu cartrefi yma allu cymryd rhan lawn yn ein democratiaeth.
Rwyf hefyd yn ystyried y posibiliadau ar gyfer ymestyn hawliau carcharorion i bleidleisio mewn etholiadau llywodraeth leol os yw dyddiad arfaethedig eu rhyddhau cyn diwedd cyfnod y cyngor sy'n cael ei ethol. Byddent yn gallu pleidleisio drwy'r post neu drwy ddirprwy os oes ganddyn nhw gysylltiad â chyfeiriad yng Nghymru, fel arfer eu cyfeiriad diwethaf. Mae angen i bobl sy'n cael eu hanfon i'r carchar deimlo'n rhan o'r gymuned ar ôl iddynt gael eu rhyddhau, a bydd yr hawl i bleidleisio yn ffurfio rhan o hyn.
Llywydd, fy mwriad i yw y bydd llywodraeth leol yn symud i gyfnod o bum mlynedd, fel sy'n digwydd gyda'r Senedd hon a'r hyn a fwriedir ar gyfer Senedd y Deyrnas Unedig. Bydd cynghorau unigol yn gallu gwneud y dewis i newid i system y bleidlais sengl drosglwyddadwy. Er mwyn newid byddai angen yn gyntaf i ddwy ran o dair y cyngor dan sylw bleidleisio o blaid newid . Byddai'n rhaid defnyddio'r system newydd ar gyfer y ddwy gyfres nesaf o etholiadau cyffredin.
Rwyf hefyd yn bwriadu gwneud rhai newidiadau o ran ymgeisio mewn etholiadau lleol. Rwyf eisiau dilyn yr arfer sydd eisoes yn berthnasol i etholiadau seneddol a galluogi ymgeiswyr i gyhoeddi dim ond y ward lle maen nhw'n byw yn hytrach na'u cyfeiriad cartref ar ddogfennau etholiadol. Byddaf hefyd yn rhoi trefniadau ar waith i alluogi'r ymgeiswyr i gyhoeddi datganiadau polisi ar wefan cyngor.
Rwyf hefyd yn bwriadu ei gwneud hi'n haws i weithwyr cyngor sefyll etholiad ar gyfer eu cyngor eu hunain. Ar hyn o bryd, mae'n rhaid iddyn nhw ymddiswyddo cyn y gallan nhw hyd yn oed ymgeisio. Byddaf yn newid hyn fel nad oes angen iddyn nhw ymddiswyddo dim ond os cânt eu hethol. Fodd bynnag, byddaf hefyd yn annog awdurdodau lleol i gynnig seibiant gyrfa am o leiaf tymor cyntaf eu swyddogaeth.
Llywydd, dyna yw fy nghynnig cychwynnol. Rwyf hefyd yn ymwybodol bod llawer o'r Aelodau yn teimlo y dylai o leiaf rhai o weithwyr y cyngor allu bod yn gynghorwyr yn eu hawdurdod eu hunain, a byddaf yn gwrando'n astud ar y trafodaethau ynglŷn â'r mater hwn yn ystod y gwaith craffu. Hoffwn i ddweud ar goedd y byddaf yn ystyried mewn modd cadarnhaol y ffyrdd y gallwn ni gynnwys y safbwyntiau hyn pan ddaw hi'n bryd inni ddeddfu. Byddaf felly yn ymdrin â hyn gyda meddwl hollol agored a byddaf yn edrych ar ffyrdd o alluogi gweithwyr cyngor i sefyll mewn etholiadau yn eu hawdurdod eu hunain.
Rwy'n credu bod a wnelo'r mater canolog hwn â thal. Pe bai maint y taliadau a wneir i gynghorwyr am wneud eu gwaith yn fwy cydnaws â chyflogau, byddai cymryd seibiant o waith arall yn fwy realistig. Bwriadaf adolygu'r mater hwn, law yn llaw â'r panel annibynnol ar gydnabyddiaeth ariannol, dros y misoedd sydd i ddod.
Llywydd, rwy'n credu'n gryf na ddylai Aelodau o'r Cynulliad hwn fod yn gynghorwyr hefyd ac rwy'n bwriadu deddfu fel eu bod yn cael eu gwahardd rhag bod yn aelod cyngor. Rwyf hefyd yn bwriadu ei gwneud hi'n ofynnol i ymgeiswyr ddatgan aelodaeth o unrhyw blaid wleidyddol gofrestredig os nad ydyn nhw'n sefyll o dan faner plaid. Gallai peidio â gwneud hynny arwain at gael eu gwahardd.
Yn olaf, rwy'n bwriadu diwygio'r ddeddfwriaeth fel mai Prif Weithredwr y Cyngor fydd y swyddog canlyniadau. Ni fydd y swyddog canlyniadau, fel arfer y swyddog cyngor sy'n cael y cyflog mwyaf, yn gallu hawlio ffi bersonol mwyach oddi ar eu cyngor eu hunain nac am gynnal etholiadau seneddol yng Nghymru. Nid yw'n dderbyniol i'r cyhoedd, yn enwedig ar adeg pan fo gweithwyr cyngor cyffredin yn wynebu'r fath gyfyngiadau. Rwy'n cyflwyno'r datganiad hwn i'r Siambr.
I thank the Cabinet Secretary for this statement. It does present some opportunities, but it also presents a number of questions. Of course, we recognise the need, as highlighted by the Electoral Reform Society, to increase participation in local democracy. However, the issue of whether to seek the reforms outlined to tackle the root causes of the problem of voter disengagement and the disconnect with politics felt by so many residents in Wales will be covered by the proposals you are bringing forward.
Local authority representation in Wales is in danger of becoming a closed shop. In the 2017 local government elections, 7 per cent of county borough councils seats were left vacant. At town and community council level, 81 per cent of seats were either uncontested or vacant. Further, engagement with local councillors is appallingly low in Wales, with a whopping 84 per cent of respondents to the national survey for Wales saying that they had not contacted their councillor in the previous 12 months. And as we've alluded to on numerous occasions here, a lack of transparency is endemic, because between 2016 and 2017, local authorities fully or partially excluded the public from 39 per cent of cabinet meetings, and in Bridgend this was 93 per cent.
Welsh Conservatives have pushed for a more thorough package of reforms, aimed at increasing voter engagement, for many years, including the community rights agenda under the Localism Act 2011, yet the Welsh Government has failed to give any credit to this, or any more powers or any more controls to local communities. And really, it is fair to say that you've failed in terms of local democracy and allowing local communities to have their say more on democratic issues. Cabinet Secretary, can you explain how your proposals address the urgent need to increase participation and engagement in these areas?
Now, concerns are already being raised about automatic registration of potential voters. Cabinet Secretary, can you advise as to how you envisage this being balanced in terms of data protection legislation and the use of personal data, as well as how you would ensure that this process is to be completely protected and free from voter fraud?
On this matter also, I would like to ask the Cabinet Secretary how you intend to go forward with postal votes, given allegations last year of duplicating voting and, of course, issues raised around the practice in Tower Hamlets. What a missed opportunity if you're bringing in local government electoral reform. Anybody here who's ever stood in any election at any level knows that postal votes with some of our older demographic can be an absolutely vital tool and help them to vote, but it can be very complex also with signatures sometimes with a slight difference. Those votes are then cast aside and not actually registered as a vote. So, I would ask you, Cabinet Secretary, whether you would look at how we can simplify the postal vote process so that, actually, people are more confident at using it than they are at the moment.
In relation to your proposals for pilots for electronic voting, voting in different places and on different days, you'll be aware, Cabinet Secretary, that previously the Electoral Commission found that a trial of additional facilities for voting by the then Labour UK Government had little success in targeting opportunist voters such as the young and the elderly, with a majority stating that they would have voted anyway. Therefore, I would be interested in the costings that you can evidence in regard to these schemes to enable proper cost-benefit analysis prior to any pilots being given the green light.
You expressed the intention to enable 16 and 17-year olds to vote at the next local elections. How do you balance giving 16 and 17-year olds the vote when this Assembly has legislated against them previously, for example, using a sunbed? And parental permission is still required to marry or serve in the forces. I would also at this point mention that, as a serial campaigner, the 18 to 30-year-olds are often disenfranchised because, of course, politics isn't taught in schools. There is that sort of void—[Interruption.] Yes, all my schools in Aberconwy would like to see the political system more on the curriculum. So, I would ask you how you intend to ensure we have greater participation of those people who are already able to vote now.
As regards your proposals to allow individual councils to change to the single transferable vote system, you will recall that, in response to the ‘Reforming Local Government: Resilient and Renewed’ White Paper, 60 per cent of respondents favoured first past the post as it was felt it was better understood, and 94 per cent felt it was better to keep the one voting system for the whole of Wales. This response seems contrary to your proposals today, so how can you justify that?
We welcome the requirement for candidates to register political party membership if not standing under a party banner and the improved transparency and accountability that this would provide, because we're all aware—and in police commissioner elections—where people actually stand as independents when, in reality, they are members of a political party. I know that three members in Conwy County Borough Council who were elected as Plaid Cymru last May are now of no political party within that council.
And finally, we greatly welcome—and we've been calling for this—the proposed changes in terms of ending the remuneration of returning officers by their own councils. It is wrong, as you've rightly pointed out, that you can have a chief executive on a higher salary than the Prime Minister of this country and yet they can also earn another 20-odd thousand pounds as a returning officer. That is wrong. If you're stopping the double-jobbing of Assembly Members and councillors, then you should be looking at that and I endorse that.
And absolutely finally, in relation to changes to eligibility of candidates, I wonder what costs might be entailed by local authorities giving career breaks for candidates who are successful at election who are council employees, where conflicts of interest are likely to arise. Also, again, there will be costings if departments are allowing people to fulfill duties as a councillor—how their work and things will be covered in terms of costing.
So, I think there are a lot of questions there for you, Cabinet Secretary. I look forward to scrutinising this as it comes forward. I will just say this: I'm glad that you've had the courtesy at last to bring this to this Assembly. It was disappointing to see UK Labour tweeting this announcement before we, as Assembly Members, had had any courtesy shown to us. I would just say that that is not the best way to get off on a good footing when you want to bring such serious change to our electoral system. Thank you.
Diolch i Ysgrifennydd y Cabinet am y datganiad hwn. Mae hyn yn cynnig rhai cyfleoedd, ond mae hefyd yn esgor ar nifer o gwestiynau. Wrth gwrs, rydym yn cydnabod yr angen, fel yr amlygwyd gan y Gymdeithas Diwygio Etholiadol, i gynyddu cyfranogiad mewn democratiaeth leol. Fodd bynnag, bydd y cynigion yr ydych chi'n eu cyflwyno yn mynd i'r afael ag a ddylid gofyn am y diwygiadau a amlinellwyd er mwyn mynd i'r afael ag achosion sydd wrth wraidd y broblem o ymddieithrio ymhlith pleidleiswyr a'r diffyg cysylltiad y mae cymaint o drigolion yn ei deimlo â gwleidyddiaeth yng Nghymru.
Mae cynrychiolaeth ar awdurdodau lleol yng Nghymru mewn perygl o fod yn rhywbeth cyfyngedig iawn. Yn etholiadau llywodraeth leol 2017, gadawyd 7 y cant o'r seddi cynghorau bwrdeistref sirol yn wag. Ar lefel cyngor tref a chymuned, roedd 81 y cant o'r seddi naill ai'n ddi-gystadleuaeth neu'n wag. Ymhellach, mae ymgysylltu â chynghorwyr lleol yn arswydus o isel yng Nghymru, gyda'r swm anferth o 84 y cant o'r bobl a ymatebodd i Arolwg Cenedlaethol Cymru yn dweud nad oedden nhw wedi cysylltu â'u cynghorydd yn y 12 mis blaenorol. Ac fel yr ydych chi wedi cyfeirio ato sawl gwaith yn y fan yma, mae diffyg tryloywder yn rhemp, oherwydd rhwng 2016 a 2017, roedd awdurdodau lleol wedi gwahardd y cyhoedd yn llawn neu'n rhannol o 39 y cant o'r cyfarfodydd cabinet, ac ym Mhen-y-bont ar Ogwr y ffigur oedd 93 y cant.
Mae Ceidwadwyr Cymru wedi gwthio am gyfres fwy trylwyr o ddiwygiadau, gyda'r nod o gynyddu ymgysylltiad pleidleiswyr, ers blynyddoedd lawer, gan gynnwys yr agenda hawliau cymunedol o dan Ddeddf Lleoliaeth 2011, ac eto methodd Llywodraeth Cymru â rhoi unrhyw ystyriaeth i hyn, nac unrhyw rymoedd ychwanegol na mwy o reolaeth o unrhyw fath i gymunedau. Ac mewn gwirionedd, mae'n deg dweud eich bod wedi methu o ran democratiaeth leol a chaniatáu i gymunedau gael mwy o lais ar faterion democrataidd. Ysgrifennydd y Cabinet, a allwch chi egluro sut y mae eich cynigion yn ymdrin â'r angen dybryd i gynyddu cyfranogiad ac ymgysylltiad yn y meysydd hyn?
Nawr, mae pryderon eisoes yn cael eu lleisio ynghylch cofrestru pleidleiswyr posib yn awtomatig. Ysgrifennydd y Cabinet, a allwch chi gynghori ynghylch sut yr ydych chi'n rhagweld cydbwysedd yn hyn o beth o ran deddfwriaeth diogelu data a defnyddio data personol, yn ogystal â sut y byddwch yn sicrhau bod y broses hon yn gwbl sicr ac yn rhydd rhag twyll pleidleisiwr?
Ar y mater hwn hefyd, hoffwn i ofyn i Ysgrifennydd y Cabinet sut yr ydych chi'n bwriadu bwrw ymlaen â phleidleisiau post, o ystyried cyhuddiadau o ddyblygu pleidleisiau y llynedd ac, wrth gwrs, y sôn a fu am yr hyn a ddigwyddodd yn Tower Hamlets. Dyma golli cyfle euraid os ydych chi'n dechrau diwygio etholiadau llywodraeth leol. Mae pawb yn y fan yma sydd erioed wedi sefyll mewn unrhyw etholiad ar unrhyw lefel yn gwybod y gall pleidleisiau post gyda rhai o'n pobl hŷn fod yn gyfrwng hollol hanfodol a'u helpu i bleidleisio, ond gall fod yn gymhleth iawn hefyd gyda mymryn o wahaniaeth weithiau rhwng llofnodion. Caiff y pleidleisiau hynny eu rhoi o'r neilltu ac mewn gwirionedd nid ydynt yn cael eu cofrestru'n bleidlais. Felly, hoffwn i ofyn ichi, Ysgrifennydd y Cabinet, a fyddwch chi'n rhoi sylw i sut y gallwn ni symleiddio'r broses o bleidleisio drwy'r post fel bod pobl, mewn gwirionedd, yn fwy hyderus wrth wneud hynny nag y maen nhw ar hyn o bryd.
O ran eich cynigion o ran cynlluniau arbrofol ar gyfer pleidleisio electronig, pleidleisio mewn mannau gwahanol ac ar ddyddiau gwahanol, byddwch yn ymwybodol, Ysgrifennydd y Cabinet, fod y Comisiwn Etholiadol wedi canfod cyn hyn fod arbrawf a wnaed gan Lywodraeth Lafur Prydain ar y pryd ynglŷn â chyfleusterau ychwanegol ar gyfer pleidleisio wedi bod yn aflwyddiannus ar y cyfan yn targedu pleidleiswyr mympwyol megis yr ifanc a'r henoed, gyda'r mwyafrif yn dweud y byddent wedi pleidleisio beth bynnag. Felly, byddai gennyf ddiddordeb yn y costau y gallwch chi eu dangos inni o ran y cynlluniau hyn er mwyn ein galluogi ni i wneud dadansoddiad cost-budd priodol cyn rhoi sêl bendith i unrhyw gynlluniau arbrofol.
Fe wnaethoch sôn am y bwriad i alluogi pobl 16 ac 17 oed i bleidleisio yn yr etholiadau lleol nesaf. Sut ydych chi'n cysoni rhoi pleidlais i bobl 16 a 17 oed pan fo'r Cynulliad hwn wedi deddfu yn eu herbyn yn y gorffennol, er enghraifft, o ran defnyddio gwely haul? Ac mae caniatâd rhieni yn dal yn ofynnol i briodi neu i wasanaethu yn y lluoedd arfog. Hoffwn grybwyll hefyd ar y pwynt hwn, fel rhywun sydd wedi hen arfer ymgyrchu, fod pobl 18 i 30 oed yn aml yn cael eu heithrio achos, wrth gwrs, ni chaiff gwleidyddiaeth ei dysgu mewn ysgolion. Ceir y math hwnnw o wacter — [torri ar draws.] Byddai, byddai fy holl ysgolion yn Aberconwy yn hoffi gweld mwy o sylw i'r system wleidyddol yn y maes llafur. Felly, hoffwn i ofyn ichi sut yr ydych chi'n bwriadu sicrhau bod y bobl hynny sydd eisoes yn gallu pleidleisio yn cyfranogi mwy.
O ran eich cynigion i ganiatáu i gynghorau unigol newid i system y bleidlais sengl drosglwyddadwy, byddwch yn cofio, mewn ymateb i'r Papur Gwyn 'Diwygio Llywodraeth Leol: Cadernid ac Adnewyddiad', fod 60 y cant o'r rhai a ymatebodd yn ffafrio trefn y cyntaf i'r felin oherwydd y teimlad oedd bod pobl yn ei deall yn well, ac roedd 94 y cant o'r farn ei bod yn well cadw at un system bleidleisio ar gyfer Cymru gyfan. Mae'r ymateb hwn yn ymddangos yn groes i'ch cynigion chi heddiw, felly sut allwch chi gyfiawnhau hynny?
Croesawn y gofyniad i ymgeiswyr gofrestru aelodaeth plaid wleidyddol os nad ydyn nhw'n sefyll o dan faner plaid a'r gwell tryloywder ac atebolrwydd a fyddai'n dod gyda hyn. Rydym i gyd yn gwybod—mewn etholiadau comisiynwyr yr heddlu—pan fo pobl yn sefyll fel aelodau annibynnol, mewn gwirionedd, maen nhw'n aelodau o blaid wleidyddol. Rwy'n gwybod nad yw tri aelod ar Gyngor Bwrdeistref Sirol Conwy a etholwyd o dan faner Plaid Cymru fis Mai diwethaf yn aelodau o unrhyw blaid wleidyddol ar y cyngor hwnnw bellach.
Ac yn olaf, croesawn yn fawr—ac rydym ni wedi bod yn galw am hyn—y newidiadau arfaethedig o ran rhoi terfyn ar swyddogion canlyniadau yn cael eu talu gan eu cynghorau eu hunain. Nid yw'n iawn, fel yr ydych chi yn gwbl gywir yn cyfeirio ato, fod prif weithredwr yn gallu bod ar gyflog mwy na Phrif Weinidog y wlad hon ac eto gall ennill oddeutu ugain mil o bunnoedd yn ychwanegol drwy fod yn swyddog canlyniadau. Mae hynny'n anghywir. Os ydych yn mynd i roi terfyn ar Aelodau Cynulliad yn gwneud gwaith cynghorwyr hefyd, dylech chi fod yn rhoi sylw i hynny ac rwy'n cefnogi hynny.
Ac yn olaf oll, o ran newidiadau i gymhwysedd ymgeiswyr, tybed beth fyddai'r gost petai awdurdodau lleol yn rhoi seibiant gyrfa i ymgeiswyr sy'n llwyddiannus yn yr etholiad sydd yn gyflogedig gan y cyngor, lle mae gwrthdaro buddiannau yn debygol. Hefyd, eto, bydd costau'n digwydd os yw adrannau'n caniatáu i bobl gyflawni eu dyletswyddau fel cynghorwyr—sut y telir y gost o ran cyflenwi eu gwaith ac ati.
Felly, rwy'n credu bod llawer o gwestiynau yma i chi, Ysgrifennydd y Cabinet. Edrychaf ymlaen at graffu ar hyn pan gaiff ei gyflwyno. Hoffwn ddweud hyn: rwy'n falch eich bod wedi cael y cwrteisi o'r diwedd i gyflwyno hyn yn y Cynulliad hwn. Roedd yn siomedig gweld Plaid Lafur y DU yn trydar y cyhoeddiad hwn cyn y rhoddwyd unrhyw fath o gwrteisi i ni, Aelodau Cynulliad. Byddwn ond yn dweud wrthych nad hon yw'r ffordd orau o wneud cychwyn da pan rydych eisiau gwneud newidiadau mor ddifrifol i'n system etholiadol. Diolch i chi.
Presiding Officer, I think the whole Chamber will be with me when I say I'm delighted that I'm not always accountable to this place for the actions of the United Kingdom Labour Party and their press office.
I would say to the Conservative spokesperson to perhaps move away from her counsel of despair. We seem to have listened to five or six minutes of a list of all problems and difficulties that are faced in making any change whatsoever. I have to say to the Member concerned and to other Members that we will increase participation when we persuade people there's a purpose to voting and that voting can change something and that voting can have a purpose in shaping the future of our communities. Simply listing problems facing people does not, I would suggest, inspire change anywhere with anyone.
I will say to the Conservative spokesperson that town and community councils will not be affected by the announcements I'm making this afternoon. She will be aware that there is a review currently taking place, which was announced by my predecessor, the now Cabinet Secretary for Finance, and I will be making further statements on the future of town and community councils when that review reports, which I expect to be at some point in the early summer.
Can I say, in terms of attempting to answer at least some of the questions that she has asked this afternoon, that this is a part of a package of reforms? She will be aware from questions that we had last week and the statement I made on the local government settlement that I have asked all Members here, as well as council leaders and Members of the UK Parliament, what powers they believe should rest with principal local authorities. Now, I trust that the Conservative Member for Aberconwy on this occasion has written to me by tomorrow's deadline in order to provide me with her views on these—[Interruption.] She didn't give me her views on anything. I wish she had. It would make my job easier. Let me say this: I presume—[Interruption.] I can only presume—. I don't want to get into the issue here of what e-mails have been sent or not sent, but I presume that she will be writing to me this evening to provide me with that package of proposals that she has.
I am putting together a series of reforms to and with local government to underpin local democracy to ensure that we do have participation in local elections and to ensure that local councils and local authorities are more powerful in the future than they are today. This is a part of that package of reform. It is not the totality of that package of reform, and it is also the first statement that I make here on the whole reform process.
The Conservative spokesperson has asked questions about voter fraud and data protection. I have to say to her that, where this is already being practised in Scotland, there is no evidence of any of those issues being an issue for the Scottish authorities. We don't expect them to be an issue for us. We will ensure that there is proper protection in place for all those on the register, whether they are 16 or 17 or in fact anybody who is vulnerable in any way. And we will ensure that there are proper guidelines in place to ensure that data protection and voter fraud are not issues of any new system.
I do accept the point that's been made about the ability to simplify postal votes. Clearly, many people we know and many electors do rely on postal votes, whether it's because of infirmity or because of work commitments that mean they're unable to vote in person. I hope that we'll be able to continue to simplify the process of postal votes, but I have to say that we will need to ensure as well that postal votes remain a secure form of voting. The reason, Presiding Officer, I am seeking permissive powers in this legislation in order to provide us with the pilots to enable us to consider different changes to the voting system is to do exactly as the Member suggests, which is to understand in practice how these proposals will work in terms of how we elect new councillors in the future.
I hope that we will be able to look at a diversity of different proposals to improve and drive up turnout. I hope that people will be able to vote electronically in the future. I hope that we'll be able to vote on our telephones in the future, and I hope that, even if we are unable to do that in the near future, we will be able to move to a system of electronic counting in the near future. I will say to the Member, who seems very—how shall I put it—lukewarm about the suggestion that we should increase the franchise to 16 and 17-year-olds, that I see young people as being motivated to take part in the political process where politicians are able to demonstrate there's a purpose and a view to voting. I think it is our responsibility here and elsewhere to explain to people how voting can change something and the importance of taking part in the election process.
It's a matter for others to take some of the views that have been expressed in terms of proportional representation versus first past the post. I have to say to the Member for Aberconwy that part of personal and social education is around active citizenship. I'm surprised that she is not aware of that. Our ability to communicate and to educate young people about the importance of the political structures of governance of Wales, of local government and of the United Kingdom will help us, I hope, engage a new generation of people in taking part in our democracy and holding, I hope, us all to account.
Llywydd, credaf y bydd y Siambr gyfan o'r un farn â mi pan ddywedaf fy mod yn falch iawn nad wyf i bob amser yn atebol i'r lle hwn am weithredoedd Plaid Lafur y Deyrnas Unedig a'u swyddfa'r wasg.
Hoffwn ofyn i lefarydd y Ceidwadwyr liniaru ychydig o bosib ar ei darogan gwae. Mae'n ymddangos ein bod wedi gwrando ar restr pum neu chwe munud o hyd o'r holl broblemau a'r anawsterau fydd yn ein hwynebu wrth wneud unrhyw newid o gwbl. Mae'n rhaid imi ddweud wrth yr Aelod dan sylw ac wrth Aelodau eraill y byddwn ni'n cynyddu nifer y bobl sy'n cymryd rhan drwy eu perswadio bod diben pleidleisio ac y gall pleidleisio newid rhywbeth ac y gall fod diben i bleidleisio o ran llunio dyfodol ein cymunedau. Awgrymaf nad yw gwneud dim byd ond rhestru problemau yn ysgogi unrhyw un nac unrhyw le i gofleidio newid.
Rwy'n dweud wrth lefarydd y Ceidwadwyr na fydd y cyhoeddiadau yr wyf yn eu gwneud y prynhawn yma yn effeithio ar gynghorau tref a chymuned. Bydd hi'n ymwybodol fod adolygiad yn cael ei gynnal ar hyn o bryd, a gyhoeddwyd gan fy rhagflaenydd, sydd bellach yn Ysgrifennydd Cabinet dros Gyllid, a byddaf yn gwneud datganiadau pellach ynglŷn â dyfodol y cynghorau tref a chymuned pan ddaw'n bryd cyflwyno'r adroddiad ar yr adolygiad hwnnw. Disgwyliaf i hynny fod ar ryw adeg ddechrau'r haf.
A gaf i ddweud, o ran ceisio ateb o leiaf rhai o'r cwestiynau y mae hi wedi eu gofyn y prynhawn yma, fod hyn yn rhan o gyfres o ddiwygiadau? Bydd hi'n ymwybodol o'r cwestiynau a gawsom ni yr wythnos ddiwethaf a'r datganiad a wnes i ar setliad i lywodraeth leol fy mod i wedi gofyn i'r holl Aelodau sydd yma, yn ogystal ag arweinwyr cynghorau ac aelodau o Senedd y DU, pa bwerau y credant y dylai fod gan y prif awdurdodau lleol. Nawr, hyderaf fod yr Aelod Ceidwadol dros Aberconwy wedi ysgrifennu ataf ar yr achlysur hwn erbyn y dyddiad cau, sef yfory, yn rhoi i mi ei barn ar hyn—[torri ar draws.] Nid yw hi wedi rhoi ei barn i mi am unrhyw beth. Byddwn wrth fy modd petai hi wedi gwneud hynny. Byddai'n gwneud fy ngwaith yn haws. Gadewch imi ddweud hyn: Rwy'n tybio—[torri ar draws.] Ni allaf ond tybio—. Nid wyf eisiau dechrau trafod yn y fan hon pa negeseuon e-bost a anfonwyd neu na chawsant eu hanfon, ond tybiaf y bydd hi'n ysgrifennu ataf heno gyda'r gyfres honno o gynigion sydd ganddi.
Rwyf yn llunio cyfres o ddiwygiadau i lywodraeth leol, a hefyd gyda nhw, i fod yn sail i ddemocratiaeth leol a sicrhau bod pobl yn cyfrannu at etholiadau lleol a bod cynghorau lleol ac awdurdodau lleol yn fwy pwerus yn y dyfodol nag ydyn nhw heddiw. Mae hyn yn rhan o'r pecyn diwygio hwnnw, nid y pecyn yn ei gyfanrwydd, a dyma hefyd y datganiad cyntaf yr wyf yn ei wneud yma ynglŷn â'r broses ddiwygio gyfan.
Mae llefarydd ar ran y Ceidwadwyr wedi gofyn cwestiynau ynglŷn â thwyll pleidleiswyr a diogelu data. Mae'n rhaid imi ddweud wrthi, lle mae hyn yn digwydd eisoes yn yr Alban, nid oes unrhyw dystiolaeth bod unrhyw un o'r materion hynny yn destun pryder i awdurdodau yn yr Alban. Nid ydym yn disgwyl iddyn nhw fod yn broblemau i ni. Byddwn yn sicrhau bod trefniadau diogelwch priodol ar waith ar gyfer y rhai ar y gofrestr, p'un a ydyn nhw'n 16 neu 17 oed neu yn wir unrhyw un sy'n agored i niwed mewn unrhyw ffordd. A byddwn yn sicrhau bod canllawiau priodol ar waith i sicrhau nad yw twyll pleidleiswyr a diogelu data yn broblemau mewn unrhyw system newydd.
Rwyf yn derbyn y pwynt a wnaed am y gallu i symleiddio'r pleidleisiau drwy'r post. Yn amlwg, mae llawer o bobl yr ydym ni'n eu hadnabod a llawer o etholwyr yn dibynnu ar bleidleisiau drwy'r post, boed hynny oherwydd eiddilwch neu oherwydd bod ymrwymiadau gwaith yn golygu na allan nhw bleidleisio'n bersonol. Rwy'n gobeithio y byddwn ni'n gallu parhau i symleiddio'r broses o bleidleisio drwy'r post, ond rhaid imi ddweud y bydd angen inni sicrhau hefyd fod pleidleisiau post yn parhau i fod yn ffurf ddiogel o bleidleisio. Y rheswm, Llywydd, pam rwy'n ceisio pwerau caniataol yn y ddeddfwriaeth hon yw er mwyn rhoi cynlluniau arbrofol ar waith i ni allu ystyried gwahanol newidiadau yn y system bleidleisio, i wneud yn union yr hyn y mae'r Aelod yn ei awgrymu, sef deall yn ymarferol sut fydd y cynigion hyn yn gweithio o ran sut yr ydym ni'n ethol cynghorwyr newydd yn y dyfodol.
Rwy'n gobeithio y gallwn ystyried amrywiaeth o gynigion gwahanol er mwyn gwella a chynyddu nifer y pleidleiswyr. Rwy'n gobeithio y bydd pobl yn gallu bwrw pleidlais yn electronig yn y dyfodol. Rwy'n gobeithio y byddwn ni'n gallu pleidleisio ar ein ffonau yn y dyfodol, a gobeithio, hyd yn oed os na allwn ni wneud hynny yn y dyfodol agos, y gallwn ni symud at system o gyfrif electronig yn y dyfodol agos. Rwy'n dweud wrth yr Aelod, sydd yn ymddangos—sut allaf i fynegi hyn—yn llugoer ynghylch yr awgrym y dylem ni ehangu'r bleidlais i bobl 16 ac 17 oed, fy mod i'n gweld pobl ifanc yn frwdfrydig dros gymryd rhan yn y broses wleidyddol lle mae gwleidyddion yn gallu dangos bod diben ac amcan i bleidleisio. Credaf mai ein cyfrifoldeb ni yma ac mewn mannau eraill yw egluro i bobl sut y gall pleidleisio newid rhywbeth a phwysigrwydd cymryd rhan yn y broses etholiadau.
Mae'n fater i bobl eraill ymateb i rai o'r safbwyntiau a wnaed o ran cynrychiolaeth gyfrannol o'i gymharu â'r cyntaf i'r felin. Mae'n rhaid imi ddweud wrth yr Aelod dros Aberconwy bod rhan o addysg bersonol a chymdeithasol yn ymwneud â dinasyddiaeth weithgar. Rwy'n synnu nad yw hi'n ymwybodol o hynny. Bydd ein gallu i gyfathrebu ac addysgu pobl ifanc am bwysigrwydd strwythurau gwleidyddol llywodraeth Cymru, llywodraeth leol a'r Deyrnas Unedig yn ein helpu, gobeithio, i danio cenhedlaeth newydd o bobl i gymryd rhan yn ein democratiaeth a, gobeithio, i ddal pob un ohonom ni i gyfrif.
Rwyf am ganolbwyntio ar dair agwedd yr ydych chi wedi’u nodi yn eich datganiad y prynhawn yma, ac mae’r tair yn ymwneud â chynyddu diddordeb a chael gwell cynrychiolaeth o fewn llywodraeth leol. Mae’r ffordd y mae pobl ifanc yn dod i gysylltiad â gwleidyddiaeth yn eu blynyddoedd cynnar yn hollbwysig i ddyfodol democratiaeth gynrychioladol, felly mae Plaid Cymru yn croesawu eich bwriad chi fel Llywodraeth i estyn yr etholfraint i gynnwys pobl ifanc 16 ac 17 oed ar gyfer etholiadau llywodraeth leol. Ond, heb os, mae yna ddiffyg dealltwriaeth o wleidyddiaeth yng Nghymru. Er enghraifft, a ydy pobl yn gwybod pa Lywodraeth sy'n gyfrifol am redeg gwahanol wasanaethau? Mae hyn yn ymestyn i bob oedran. Mae yna asesiadau gan Brifysgol Caerdydd, er enghraifft, yn dangos bod yna broblem o ran diffyg diddordeb a gwybodaeth ymysg myfyrwyr yng Nghymru mewn gwleidyddiaeth yn gyffredinol, ond hyd yn oed llai o ddiddordeb mewn gwleidyddiaeth leol.
Felly, wrth groesawu'r newydd cadarnhaol yma, mae rhywun yn troi’i olygon at addysg wleidyddol, ac rydym ni wedi trafod hynny’n fras yn barod. Rydw i’n gweld bod yna gyfle euraidd—law yn llaw â chyflwyno’r bleidlais i bobl ifanc, mae angen hefyd rhoi mwy o bwyslais ar wella addysg wleidyddol fel rhan o’r cwricwlwm. Rydych chi wedi sôn am ddinasyddiaeth o dan addysg bersonol a chymdeithasol, ond buaswn i’n licio cael eich barn chi tybed a oes angen gwneud mwy. A oes gennych chi gynlluniau i edrych yn bellach na beth sydd ar gael ar hyn o bryd o fewn y cwricwlwm?
Mae’n ddealladwy, onid ydy, fod dieithrio gwleidyddol yn digwydd mewn cymdeithas lle nad ydy pobl yn gweld gwerth mewn pleidleisio, ac felly ddim yn cymryd sylw o wleidyddiaeth oherwydd efallai eu bod nhw'n teimlo nad yw eu pleidlais nhw bob tro yn cyfrif efo’r system etholiadol first-past-the-post? Felly, rydw i’n croesawu’ch ymrwymiad chi, yn y gorffennol ac yn y datganiad heddiw, i gyflwyno STV ar gyfer etholiadau lleol, ond nid yw’n mynd i ddigwydd, oni bai ei fod o'n cael ei wneud yn rhywbeth gorfodol ar gyfer holl awdurdodau lleol Cymru, ac yn fandadol ar gyfer pob awdurdod lleol—ddim yn rhywbeth iddyn nhw gael dewis yn ôl mympwy. Mewn gwirionedd, nid cynghorau ddylai gael penderfynu os ydyn nhw am fod yn atebol i’w hetholwyr drwy system etholiadol deg, a dweud y gwir; y Llywodraeth ddylai fod yn penderfynu ar fater o egwyddor fawr fel yna. Mae peidio â gwneud y newid yn fandadol yn dangos diffyg arweinyddiaeth, rydw i’n credu, ar ran y Llywodraeth. Hefyd, mae’n osgoi dyletswydd, fel Llywodraeth genedlaethol—mi ddylai’r arweiniad yna fod yno.
Rydym ni’n gwybod beth ydy manteision STV. Mae STV wedi cael ei ddefnyddio mewn etholiadau lleol yn yr Alban ac yng Ngogledd Iwerddon, ar gyfer etholiadau’r Cynulliad yn fanna hefyd, ac, o ganlyniad, mae etholiadau llywodraeth leol yn llawer mwy cystadleuol. Mae cyfansoddiad llywodraeth leol ei hun yn clymu’n agosach at ddymuniadau’r boblogaeth ac mae yna lot fwy o ddiddordeb mewn etholiadau pan maen nhw’n cael eu cynnal drwy’r system STV. Felly, nid wyf i dal wedi fy argyhoeddi efo’r ddadl rydych chi’n ceisio’i wneud ynglŷn â gwneud STV yn rhywbeth dewisol—nid wyf yn deall, heblaw am resymau, efallai, o hunanddiddordeb pleidiol. Ni welaf i un ddadl arall, resymegol dros ei gwneud hi’n gwbl fandadol i STV fod yn rhan o etholiadau lleol yng Nghymru.
I barhau efo’r thema o gynrychioli’r boblogaeth yn well, rydw i’n mynd i faes efallai nad ydych chi’n ei grybwyll. Nid yw’r ddogfen ymgynghorol ar ddiwygio trefniadau etholiadol yn trafod sut i gynyddu cynrychiolaeth grwpiau lleiafrifol ar ein cynghorau ni, ac nid yw, ychwaith, yn mynd i ymafael â sut i gyrraedd at gydraddoldeb rhywedd. Dim ond 28 y cant o gynghorwyr sydd yn fenywod, wrth gwrs, ac mae’n rhaid inni fynd i’r afael â’r broblem sylfaenol yma o ddiffyg cydraddoldeb.
Rydw i’n meddwl fy mod wedi eich clywed chi ar y teledu ddydd Sul yn sôn bod angen mwy o ymgynghori ar eich cynigion ar gyfer rhanbartholi gwasanaethau. Os oes yna fwy o ymgynghori i ddigwydd, tybed a wnewch chi ystyried ymgynghori hefyd ar wahanol opsiynau i sicrhau cydraddoldeb rhywedd o fewn ein cynghorau ni. Wedi’r cyfan, mae cydraddoldeb rhywedd yn ein Cynulliad wedi cael ei dderbyn mewn egwyddor gan y Prif Weinidog a chan y Gweinidog cydraddoldeb yn y Siambr yma, felly beth amdani? Beth am wneud rhywbeth o fewn llywodraeth leol hefyd? Mae’r drafodaeth yna’n fyw iawn ar hyn o bryd, ac rydw i’n credu ei bod yn amserol hefyd i ystyried sut i ddefnyddio’r system etholiadol i gyrraedd cydraddoldeb yn ein cynghorau lleol ac fe fuaswn i’n licio cael eich barn chi ar hynny. Diolch.
I want to focus on three aspects that you've noted in your statement this afternoon, and all three relate to increasing participation and better representation within local government. The way that young people come into contact with politics in their early years is crucially important for the future of representative democracy, and therefore Plaid Cymru welcomes your intention, as a Government, to extend the franchise to include young people of 16 and 17 years of age for local government elections. But, without doubt, there is a lack of understanding of politics in Wales. For example, do people know which Government is responsible for the various services? This extends to all age groups. Assessments have been carried out by Cardiff University, for example, that demonstrate that there is a problem in terms of a lack of interest and information among students in Wales in politics in general, but there’s even less interest in local politics.
So, in welcoming this positive change, one turns their sights to political education, and we’ve discussed that in broad terms already. I believe that there’s a golden opportunity here—along with introducing the vote for young people, we must also give more emphasis on improving political education as part of the curriculum. You’ve mentioned citizenship under personal and social education, but I would like to hear your views as to whether more needs to be done. Do you have any plans to look further than what’s currently proposed within the curriculum?
It’s understandable, isn't it, that political alienation can happen in a society where people don’t see the value of voting, and therefore don't take notice of politics because perhaps they feel that their vote doesn’t always count with the first-past-the-post electoral system? Therefore, I welcome your commitment, in the past and in the statement today, to introduce STV for local elections, but it simply isn’t going to happen unless it is mandatory for all local authorities in Wales. It must be mandatory for all local authorities—it shouldn’t be an arbitrary option. In reality, it’s not councils that should decide whether they want to be accountable to their constituents through a fair electoral system; the Government should make that decision on an issue of such great principle. Not making that a mandatory change does show a lack of leadership, in my view, from the Government. It also avoids the duty that the national Government should have—that leadership should be shown.
We know the benefits of STV. STV has been used in local elections in Scotland and Northern Ireland, and for the Assembly elections there too, and, as a result, local elections are far more competitive, the make-up of local government is closer to the wishes of the people and there’s far more interest in elections when they are held through the STV system. So, I remain to be convinced of the argument that you’re trying to make in making STV an option. I simply don’t understand, apart from the issues, perhaps, of self-interest and party interest involved here. I don’t see any other rational argument for not making STV mandatory for local elections in Wales.
To continue with the theme of representing the population more accurately, I’m going into an area that you perhaps haven’t touched on. The consultation document on electoral reform doesn’t discuss how to enhance the representation of minority groups on our councils, and it doesn’t either tackle the issue of how we reach gender equality. Only 28 per cent of councillors are women, of course, and we must tackle that problem, which is a fundamental problem in terms of a lack of equality.
I think I heard you on the television on Sunday saying that we need more consultation on your proposals for the regionalisation of services. If there’s to be more consultation, I wonder whether you would consider also consulting on various options to ensure gender equality within our councils. After all, gender equality in our Assembly has been accepted in principle by the First Minister and by the Minister for equality in this Chamber, so why not do that? So, why not do something within local government too? That discussion is a very lively one at the moment, and I do think that it’s very timely for us to consider how we can use the electoral system to achieve equality in our local authorities, and I’d like to hear your views on that. Thank you.
Rydw i'n ddiolchgar i lefarydd Plaid Cymru am ei chroeso cyffredinol i'r cynigion rydym ni'n eu gwneud y prynhawn yma. Rwy'n cyd-fynd â lot fawr o'r pwyntiau mae'r Aelod wedi eu gwneud, Llywydd. Rwy’n cyd-fynd â chi pan rydych chi'n sôn amboutu'r diffyg dealltwriaeth o wleidyddiaeth yng Nghymru. Rydw i'n gwybod bod fy nghyfaill yr Ysgrifennydd addysg, er enghraifft, yn ysgrifennu at y BBC heddiw ar ôl eu hadroddiad nhw ar Today ddoe yn sôn amboutu polisi addysg Cymru a Lloegr—a 'Lloegr a Chymru' rwy'n credu yr oedden nhw'n ei ddweud. Rydw i'n meddwl bod yna ddiffyg dealltwriaeth o wleidyddiaeth yng Nghymru ac o natur gwleidyddiaeth yng Nghymru, nid yn arbennig ymhlith yr ifanc, er enghraifft, ond yn ein plith ni i gyd, oherwydd nad oes gennym ni'r math o le yn y byd gwleidyddol neu'r byd cyfryngol ym Mhrydain sy'n esbonio sut mae Prydain ei hun yn cael ei llywodraethu a chyfansoddiad Prydain. Rydw i'n credu bod hynny'n rhywbeth mae'n rhaid inni ei ystyried ymhellach. Rydw i'n gweld bod y Gweinidog ar gyfer darlledu yn y Siambr y prynhawn yma, ac rydw i'n siŵr ei fod e'n mynd i barhau i godi'r materion yma.
I’m grateful to the Plaid Cymru spokesperson for her general welcome of our proposals this afternoon. I concur with very many of the points that the Member has made, Llywydd. I agree with you when you talk about the lack of understanding of politics in Wales. I know that my friend the Secretary for education, for example, will be writing to the BBC today after their report on Today yesterday talking about the education policy in Wales and England—and I think they were saying 'England and Wales'. I do think that there is a lack of understanding of Welsh politics and politics in Wales and the nature of Welsh politics, not particularly among young people but amongst us all, because we don’t have a platform within the political world or the media world in the UK that explains how the UK is governed and the constitution of the United Kingdom. I think that that is something that we need to consider further. I see that the Minister for broadcasting is present in the Chamber this afternoon, and I’m sure that he will continue to raise these issues.
Mae dinasyddiaeth yn beth hanfodol bwysig. Mae'n bwysig ei bod hi'n cael ei dysgu yn ein hysgolion ni, ond hefyd, mi fuaswn i'n dweud bod dinasyddiaeth yn beth pwysig i ni i gyd, ac mae deall sut rydym ni'n cyd-fyw gyda'n gilydd yn rhywbeth sy'n hanfodol bwysig. Rydw i'n mawr obeithio bod y ffordd rydym ni'n newid ein gwleidyddiaeth ni i estyn y franchise i bobl ifanc, a sicrhau ein bod ni'n newid hefyd y ffordd rydym ni'n ymgyrchu pan rydym ni'n sefyll etholiad—. Rydw i'n credu bod hynny'n mynd i fod yn hollbwysig wrth ysbrydoli pobl i bleidleisio am y tro cyntaf.
Mae'r Aelod hefyd yn fy nhemtio i, unwaith eto—sut allaf i ddweud hyn—ar fater STV a sut rydym ni'n pleidleisio. Mae fy marn bersonol i yn gwbl glir, ac mae'r Aelod yn gwybod lle'r ydw i'n sefyll ar hyn. Rydw i'n cefnogi STV ar gyfer etholiadau yma, yn San Steffan ac i lywodraeth leol. Nid oes gen i ddim amheuon ac rydw i'n cyd-fynd â'r Aelod ar beth mae'n ei ddweud amboutu manteision STV. Mi fuasai hynny, wrth gwrs, hefyd yn helpu datrys y broblem yr oedd Janet Finch-Saunders wedi ei chodi yn ei chyfraniad hi pan roedd hi'n sôn amboutu diffyg cystadleuaeth ar gyfer rhai seddi mewn rhai rhannau o Gymru.
Ond mae'n rhaid i fi, ac mi fuaswn i'n awgrymu bod yn rhaid i chi hefyd, gydnabod nad oes yna ddigon o gefnogaeth ar hyn o bryd i symud at y system yma. Heb fod yna gefnogaeth gyffredinol ar draws y wlad, nid wyf i'n credu y dylem ni orfodi newid i'r system etholiadol ar bobl. Rydym ni'n creu'r pwerau yma, y pwerau newydd i alluogi cynghorau i wneud penderfyniadau eu hunain os ydyn nhw'n meddwl bod y bobl maen nhw'n eu cynrychioli eisiau iddyn nhw symud i gyfeiriad felly. Ond yr unig ffordd y buaswn i'n newid y system yn gyffredinol byddai gwthio hynny drwyddo, ac nid wyf i'n credu fy mod i eisiau gwneud hynny, ac nid wyf i'n credu, ar hyn o bryd, fod yna gefnogaeth gyffredinol ar draws y Siambr i wneud hynny. Mi fuaswn i siŵr o fod yn ymgyrchu gydag Aelodau eraill i efallai newid hynny yn y dyfodol, ond dyna le'r ydym ni heddiw, ac rydw i'n credu bod y datganiad rydw i wedi ei wneud heddiw yn adlewyrchu'r sefyllfa bresennol.
Rydw i'n cyd-fynd â chi pan rydych chi'n sôn am gydraddoldebau a sut rydym ni'n gallu defnyddio'r strwythurau ar gyfer llywodraeth leol i sicrhau bod grwpiau lleiafrifol yn cael eu cynrychioli mewn cynghorau ar draws y wlad. Mae hyn, wrth gwrs, wedi bod yn fater trafod yn o leiaf un o'r Papurau Gwyn rydym ni wedi eu gweld ar lywodraeth leol yn ystod y blynyddoedd diwethaf. Mae yn fy meddwl i ar hyn o bryd—nid yw e'n rhan ganolog o'r datganiad rydw i wedi ei wneud y prynhawn yma, ond mi wnes i awgrymu yn ystod y datganiad fy mod i'n mynd i ystyried sut rydym ni'n talu cynghorwyr ar gyfer y dyfodol i sicrhau ein bod ni'n gallu apelio at fwy o bobl a chreu mwy o gyfle i bobl sefyll etholiad yn y dyfodol. Rydw i'n meddwl y buasai hynny'n helpu i sicrhau bod gyda ni fwy o gydraddoldeb y tu mewn i siambrau cynghorau ar draws y wlad yn y dyfodol. Felly, mi fydd yna drafodaeth, ac rydw i'n gobeithio y byddaf i'n arwain trafodaeth ar hyn yn ystod y misoedd nesaf.
Citizenship is vitally important. It’s important that it’s taught in our schools, but also, I would say that citizenship is important to us all, and understanding how we all live together is something that is vitally important. I very much hope that the way in which we change our politics to extend the franchise to young people, and to also ensure that we change the way in which we campaign when we stand for election—. I think that is going to be extremely important in inspiring people to vote for the first time.
The Member also tempts me once again—how shall I put this—on the issue of STV and the voting system. My personal view is completely clear, and the Member knows where I stand on this. I support STV for elections both here, Westminster and local government. I have no doubts on that and I agree with the Member on the benefits of STV. Of course, that would also assist to resolve the problem that Janet Finch-Sunders raised in her contribution with regard to the lack of competition for some seats in some parts of Wales.
But I, and I would suggest that you too, will have to acknowledge that there is not sufficient support currently to move to this system. Without general support across the country, I don’t believe that we should force or impose change of the electoral system on people. We create these new powers to enable councils to make their own decisions if they think the people they represent wish them to move in such a direction. But the only way we can change the general system is by pushing it through, and I don’t believe that I wish to do that, and I don’t believe that there is currently enough general support across the Chamber to do that. I’m sure that I would campaign with other Members to perhaps change that in the future, but that is where we are today, and I believe that the statement that I have made today reflects the current situation.
I agree with you when you talk about equalities and the way in which we can use the structures in local authorities to ensure that minority groups are represented in councils across the country. This has, of course, been a matter of discussion in at least one of the White Papers that we’ve seen on local government over the past few years. I am considering it at present—it’s not a central part of the statement that I have made this afternoon, but I did suggest in my statement that we would consider how we remunerate councillors in future in order to ensure that we can appeal to more people and create more opportunities for people to stand for election in the future. I do think that that would assist in ensuring that we have a more equal representation within chambers across the country in the future. So, I hope there will will be a discussion, and I will lead a discussion and debate on this in the ensuing months.
Thanks to the Minister for today's statement. There are a few sensible points in that statement that we would broadly support, and some more contentious ones. To start off with the good stuff: the role of the council chief executive as the returning officer in local government elections. We would agree with you that it should now be a statutory role for the council chief executive, and the excessive remuneration for that role of returning officer should be ended, particularly in these times of cash-strapped local councils. So, we fully agree with you on that. We spent a little time talking about STV. I think that's an interesting issue—interesting because we now have a Minister who has publicly supported that system, which is a good development. The question is: will your presence as the Minister be able to have any meaningful effect on local council elections and the way in which they are held?
Now, David Melding is sat over there, and he will probably, with his memory of things that have been enacted in this Chamber, or not enacted, remember that this was an issue in the first Assembly term, when Rhodri Morgan was broadly in favour of changing the voting system but nothing happened. And here we are, 15 or 16 years later. Now, we have moved to a position where you are going to say that councils will be allowed to move to a system of STV, but it's not going to be mandatory. Okay, you could make the point that you need to consult and you can't force councils into doing something, and you need to uphold the principle of localism. You could come up with various arguments, but the problem is that you are going to end up, probably, with many Labour-run councils, which are simply going to stick with first-past-the-post. I mean, that's blindingly obvious. So, we will look with interest as to what happens as a result of you enabling local councils to move to the new system, but I do share Siân Gwenllian's scepticism as to what will actually ensue.
Now, the other points—many were raised by Janet Finch-Saunders in her rather comprehensive look at what you were doing. I tend to agree with lots of the points she made. I won't rehash them, of course, but just to reiterate the points she was making about potential voter fraud. I agree, e-voting—it's interesting. You could enhance the engagement of more voters—that's a laudable aim. You cite the fact that in Scotland, where there's been a pilot, there hasn't been much evidence of fraud. Well, please keep an eye on this, because we don't want to hear in four or five years' time that there is lots of fraud going on.
We've already had the issue of the massive increase in postal voting, which has led to instances of electoral fraud—as Janet cited, the example of Tower Hamlets. So, I would also ask if you could include in your review a review of this massive increase of postal voting. And do you agree that postal votes should only be available to those that genuinely need them? So, that would be one question. Another question is: what particular safeguards are you going to bring in regarding e-voting?
The issue of 16- and 17-year-olds—well, you had a little pop at Janet when she talked about the education system, but it's actually many of the young campaigners who want votes at 16 and 17 that have raised the issue of what they call 'unbiased political education'. So, they do seem to feel that that is lacking in the system. So, I would ask again, as others have asked today: is some change to the education curriculum required? But, of course, there's also the problem of how on earth you actually provide unbiased political education. So, it is rather a double-edged sword, that issue. So, that is going to be difficult as you proceed.
Lastly, prisoner votes—this does seem rather a perverse move, as it seems to be completely unsupported by the general population. The most recent opinion polls seem to indicate that 70 per cent of the population are against giving votes to prisoners. If you are going to try to give prisoners the vote, will any effort be made to increase the vote among serving armed forces personnel? Thank you.
Diolch i'r Gweinidog am y datganiad heddiw. Mae yna rai pwyntiau synhwyrol yn y datganiad hwnnw y byddem ni ar y cyfan yn eu cefnogi, a rhai mwy dadleuol. I ddechrau gyda'r pethau da: swyddogaeth prif weithredwr y Cyngor fel y swyddog canlyniadau mewn etholiadau llywodraeth leol. Byddem yn cytuno â chi y dylai hon bellach fod yn swyddogaeth statudol ar gyfer prif weithredwr y cyngor, ac y dylid diddymu'r tâl mawr am y swyddogaeth honno y mae'r swyddog canlyniadau yn ei chyflawni, yn enwedig yn yr amseroedd hyn pan mae cynghorau lleol yn brin o arian. Felly, cytunwn yn llwyr â chi ar hynny. Fe wnaethom ni dreulio ychydig o amser yn sôn am bleidlais sengl drosglwyddadwy. Credaf fod hynny'n fater diddorol—ddiddorol oherwydd erbyn hyn mae gennym ni Weinidog sydd wedi cefnogi'r system honno yn gyhoeddus, sy'n ddatblygiad da. Y cwestiwn yw hyn: a fydd eich presenoldeb chi, y Gweinidog, yn gallu cael unrhyw effaith ystyrlon ar etholiadau cynghorau lleol a'r ffordd y maent yn cael eu cynnal?
Nawr, mae David Melding yn eistedd draw yn y fan yna, a bydd yn debyg, gyda'i atgofion o'r pethau y deddfwyd o'u plaid neu na ddeddfwyd o'u plaid yn y Siambr hon, yn cofio bod hyn yn destun trafodaeth yn nhymor cyntaf y Cynulliad, pan oedd Rhodri Morgan yn fras o blaid newid y system bleidleisio ond ni ddigwyddodd hynny. A dyma ni, 15 neu 16 mlynedd yn ddiweddarach. Nawr, rydym bellach mewn sefyllfa lle rydych chi'n mynd i ddweud y bydd cynghorau yn cael symud i system y bleidlais sengl drosglwyddadwy, ond na fydd hi'n orfodol. Iawn, fe allech chi wneud y pwynt bod angen ichi ymgynghori ac na allwch chi orfodi cynghorau i wneud rhywbeth, ac mae angen ichi gynnal yr egwyddor o wneud pethau'n lleol. Gallech chi gyflwyno dadleuon amrywiol, ond y broblem yw mai'r hyn a gewch chi yn y pen draw, mae'n debyg, yw llawer o gynghorau Llafur, sy'n mynd i gadw, yn syml, at y system cyntaf i'r felin. Wrth gwrs, mae hynny mor amlwg â'r dydd. Felly, byddwn yn edrych â diddordeb i weld beth sy'n digwydd o ganlyniad i alluogi cynghorau lleol i symud at system newydd. Ond rwyf yn rhannu amheuon Siân Gwenllian ynglŷn â beth fydd yn dilyn mewn gwirionedd.
Nawr, y pwyntiau eraill—codwyd nifer gan Janet Finch-Saunders yn ei darlun cynhwysfawr braidd o'r hyn yr oeddech yn ei wneud. Tueddaf i gytuno â llawer o'i phwyntiau hi. Ni wnaf eu hailadrodd, wrth gwrs, ond dim ond cyfeirio eto at y pwyntiau yr oedd hi'n eu gwneud ynghylch twyll posib gan bleidleiswyr. Cytunaf, e-bleidleisio—mae'n ddiddorol. Gallech chi ennyn diddordeb mwy o bleidleiswyr—mae hwnnw'n nod canmoladwy. Rydych chi'n cyfeirio at yr Alban, lle bu cynllun arbrofol, ac ni chafwyd llawer o dystiolaeth o dwyll. Wel, cadwch lygad ar hyn, da chi, oherwydd nid ydym eisiau clywed mewn pedair neu bum mlynedd bod llawer o dwyll yn digwydd.
Rydym eisoes wedi clywed am y cynnydd enfawr mewn pleidleisio drwy'r post, sydd wedi arwain at achosion o dwyll etholiadol—fel y nododd Janet, enghraifft Tower Hamlets. Felly, rwyf hefyd yn gofyn a allech chi gynnwys adolygiad o'r cynnydd enfawr hwn mewn pleidleisio drwy'r post yn eich adolygiad. Ac a ydych chi'n cytuno y dylai pleidleisiau post fod ar gael dim ond i'r rhai sydd wirioneddol eu hangen? Felly, dyna un cwestiwn. Cwestiwn arall yw hyn: pa fesurau diogelu penodol yr ydych chi'n dymuno eu cyflwyno o ran e-bleidleisio?
Y mater o bobl 16 a 17-oed—wel, roeddech chi'n annifyr braidd gyda Janet pan soniodd hi am y system addysg, ond mewn gwirionedd nifer o'r ymgyrchwyr ifanc sydd eisiau pleidlais yn 16 a 17 oed sydd wedi crybwyll yr hyn y maen nhw'n ei alw yn 'addysg wleidyddol ddiduedd'. Felly, ymddengys eu bod nhw'n teimlo bod hynny'n ddiffyg yn y system. Felly, hoffwn i ofyn eto, fel y mae eraill yn gofyn heddiw: a oes angen rhywfaint o newid ar y cwricwlwm addysg? Ond, wrth gwrs, ceir hefyd y broblem o sut ar y ddaear mewn gwirionedd mae darparu addysg wleidyddol ddiduedd. Felly, mae'n gleddyf daufiniog braidd, y mater hwnnw. Bydd hynny'n anodd wrth ichi fwrw ymlaen.
Yn olaf, pleidleisiau carcharorion—ymddengys fod hyn yn gynnig gwrthnysig braidd, oherwydd ymddengys nad oes unrhyw fath o gefnogaeth iddo ymysg y boblogaeth yn gyffredinol. Ymddengys fod y polau piniwn diweddaraf yn dangos bod 70 y cant o'r boblogaeth yn erbyn rhoi'r bleidlais i garcharorion. Os ydych chi'n mynd i geisio rhoi'r bleidlais i garcharorion, a gaiff unrhyw ymdrech ei wneud i gynyddu'r bleidlais ymysg gweithwyr y lluoedd arfog? Diolch.
Presiding Officer, whenever we debate these matters, there's a clear divide in politics, where parties of the left wish to increase participation and to encourage people to vote, and those conservative parties of the right seek to prevent people from voting, and take part in voter suppression and seek to find ways of placing barriers in terms of enabling people to vote. And let me say this: I want to persuade and to encourage, and even, dare I say, to inspire people to vote and to take part in our democracy. And you do not do that, Presiding Officer, by listing difficulties, listing problems and giving us the counsel of despair time and time again.
I stood for election, not simply to describe the difficulties of the communities I sought to represent, but to find answers to those problems and find solutions to the issues that we face. And that is why, in seeking to make this statement this afternoon, I want to encourage more people to vote. I want 16 and 17-year-olds in this country to feel part of this community and have a stake in the future of their families and their communities. And we will give them the right to vote, and we will ensure that they feel able to exercise that right. We will do that simply through education, but we will also do it by the way in which we campaign as political parties, and by the way in which we govern as politicians and Ministers. And we will inspire people to vote. That's my approach. It's what I want and expect the whole of this Government and others to do.
But let me say this: the whole purpose, the purpose of providing for permissive powers to enable us to look at different options, and to look at different potentials and possibilities, to enable us to make these changes, are to understand the consequences of those changes, and to understand the consequences of what we're seeking to propose. Therefore, we will ensure that all pilots are looked at and considered by the Electoral Commission, completely independently of Government, and before we make any fundamental permanent changes to the electoral system, we will ensure that it is secure, we will ensure it is protected against fraud, and we will ensure that it performs as we expect it to do, and that means increasing participation as well.
But let me say this: in ensuring that 16 and 17-year-olds are able to vote, we are looking at increasing the franchise and giving them a stake in our society and in our communities. Let me say this: I want to ensure that those people, particularly those people serving relatively short prison sentences, also feel that they have a stake in the society and the community in which they will be living. We need to ensure that, mainly in this case, young men, feel that they have a stake in their community, and we need to put a clear emphasis on rehabilitation, on training, on ensuring that people don't feel that they're being locked out of society, but feel that they've been given opportunities to play a full part in our society. And we will do that by ensuring that people who are serving these short sentences are able to vote in local elections, and feel that they are appreciated and valued in our society, and that we will invest in their futures as well as our futures.
Llywydd, pryd bynnag yr ydym ni'n trafod y materion hyn, mae rhaniad clir mewn gwleidyddiaeth, lle mae pleidiau'r chwith yn dymuno cynyddu cyfranogiad ac annog pobl i bleidleisio, a'r pleidiau ceidwadol hynny ar y dde yn ceisio atal pobl rhag pleidleisio, ac yn ceisio mygu pleidleiswyr ac yn ceisio dod o hyd i ffyrdd o osod rhwystrau o ran galluogi pobl i bleidleisio. A chaniatéwch imi ddweud hyn: rwyf eisiau perswadio ac annog, a hyd yn oed, os gaf i fod mor hy a dweud, i ysbrydoli pobl i bleidleisio ac i gymryd rhan yn ein democratiaeth. Ac nid ydych chi'n gwneud hynny, Llywydd, drwy restru'r anawsterau, rhestru problemau a darogan gwae inni dro ar ôl tro.
Sefais ar gyfer etholiad, nid er mwyn gwneud dim ond disgrifio anawsterau'r cymunedau roeddwn i'n ceisio eu cynrychioli, ond i ddarganfod atebion i'r problemau hynny a cheisio datrys y problemau yr ydym ni'n eu hwynebu. A dyna pam, wrth geisio gwneud y datganiad hwn y prynhawn yma, rwyf eisiau annog mwy o bobl i bleidleisio. Rwyf eisiau i bobl 16 ac 17 oed yn y wlad hon deimlo'n rhan o'r gymuned hon a bod yn rhan o ddyfodol eu teuluoedd a'u cymunedau. A byddwn yn rhoi hawl iddyn nhw bleidleisio, a byddwn yn sicrhau eu bod yn gallu arfer yr hawl honno. Byddwn yn gwneud hynny yn syml drwy gyfrwng addysg, ond fe wnawn ni hynny hefyd drwy'r ffordd y byddwn ni, bleidiau gwleidyddol, yn ymgyrchu, a thrwy'r ffordd y byddwn ni wleidyddion a Gweinidogion yn llywodraethu. A byddwn yn ysbrydoli pobl i bleidleisio. Dyna fy agwedd i. Dyna rwy'n ei ddymuno ac yn disgwyl i'r Llywodraeth hon yn ei chyfanrwydd ac i eraill ei wneud.
Ond caniatewch i mi ddweud hyn: holl bwrpas, y diben o ddarparu ar gyfer pwerau caniataol i'n galluogi i edrych ar ddewisiadau gwahanol, ac i edrych ar wahanol bosibiliadau a dyheadau, i'n galluogi i wneud y newidiadau hyn, yw deall goblygiadau'r newidiadau hynny, ac i ddeall goblygiadau'r hyn yr ydym ni yn ceisio ei gynnig. Felly, byddwn yn sicrhau y bydd y Comisiwn Etholiadol yn rhoi sylw ac ystyriaeth i bob prosiect peilot, yn gwbl annibynnol ar y Llywodraeth, a chyn inni wneud unrhyw newidiadau parhaol sylfaenol i'r system etholiadol, byddwn yn sicrhau ei bod yn ddiogel, byddwn yn sicrhau y caiff ei diogelu rhag twyll, a byddwn yn sicrhau ei bod yn perfformio fel yr ydym yn disgwyl iddi wneud, ac mae hynny'n golygu cynyddu cyfranogiad hefyd.
Ond caniatewch i mi ddweud hyn: wrth sicrhau bod modd i bobl 16 a 17 mlwydd oed bleidleisio, rydym ni'n edrych ar gynyddu'r hawl i bleidleisio a rhoi cyfran iddyn nhw yn ein cymdeithas ac yn ein cymunedau. Caniatewch imi ddweud hyn: rwyf eisiau sicrhau bod y bobl hynny, yn enwedig y bobl hynny sy'n cyflawni dedfrydau carchar cymharol fyr, hefyd yn teimlo bod ganddyn nhw ran yn y gymdeithas a'r gymuned lle maen nhw'n byw. Mae angen inni sicrhau bod, yn bennaf yn yr achos hwn, dynion ifanc, yn teimlo bod ganddyn nhw gyfran yn eu cymuned, ac mae angen inni roi pwyslais clir ar adsefydlu, ar hyfforddiant, ar sicrhau nad yw pobl yn teimlo eu bod nhw wedi eu heithrio o gymdeithas, ond yn teimlo eu bod nhw wedi cael cyfleoedd i chwarae rhan lawn yn ein cymdeithas. A byddwn yn gwneud hynny drwy sicrhau bod pobl sydd dan glo am gyfnodau byr yn gallu pleidleisio mewn etholiadau lleol, ac yn teimlo y cawn nhw eu gwerthfawrogi a'u bod yn werthfawr yn ein cymdeithas, ac y byddwn yn buddsoddi yn eu dyfodol nhw ynghyd ag yn ein dyfodol ni.
I welcome the opportunity to ask questions on the local government statement. My view, although possibly not held by everyone here, is that we do not discuss local government anywhere near enough.
I welcome the proposals to boost the numbers of registered electors, to make it easier for people to cast their votes, and give more people the right to take part. Surely that's what democracy is about—making it easier for more people to vote. I warmly welcome votes for 16 and 17-year-olds. My daughter and her friends, who are 16 and 17, felt highly aggrieved that they could not vote in the European referendum, which they thought was going to have a big effect on their future. Moving every election to a common fixed term is important because it stops elections to different spheres of Government being on the same day, so each one can have their own mandate. Whilst I support councillors seeing out their term after election to the Assembly, no Assembly Member should be able to stand for any council. For highly paid chief executives to be paid extra to be a returning officer makes no sense, and some councils have already made it part of the chief executive's role. I welcome the pilot schemes.
Four questions. Why can't we use a common electronic register so that people can vote at any polling station? On electronic voting, I have confidence in the security against hacking. What safeguards will there be against people harvesting the codes and then using them? On electronic counting, what is to stop the type of hanging chad debacle that cost Al Gore the presidency?
On people working for local authorities, can you not distinguish between those who are directly employed and those who are indirectly employed? We had the example of people working for organisations that are partly funded by a council, you find examples historically of people working in polytechnics, you've got schoolteachers who are all excluded, and, although they're paid by the council, they're sort of one step removed in terms of their employment. So, can we have some means of distinguishing those who are directly employed, and those whose employment, whilst paid for by the council, is indirect?
Rwy'n croesawu'r cyfle i ofyn cwestiynau am y datganiad yn trafod llywodraeth leol agos ddigon.
Rwy'n croesawu'r cynigion i roi hwb i niferoedd yr etholwyr cofrestredig, i'w gwneud hi'n haws i bobl fwrw eu pleidleisiau, a rhoi'r hawl i fwy o bobl gymryd rhan. Onid hynny yw diben democratiaeth—ei gwneud hi'n haws i fwy o bobl bleidleisio. Rwy'n rhoi croeso brwd i roi'r bleidlais i bobl 16 ac 17 mlwydd oed. Roedd fy merch a'i ffrindiau, sy'n 16 a 17oed, yn teimlo'n ddig iawn na allen nhw bleidleisio yn y refferendwm Ewropeaidd, gan eu bod yn teimlo y byddai'n cael effaith fawr ar eu dyfodol. Mae symud pob etholiad i gyfnod penodol cyffredin yn bwysig oherwydd mae'n atal etholiadau i haenau gwahanol Llywodraeth rhag gael eu cynnal ar yr un diwrnod, felly gall pob un ohonyn nhw gael eu mandad eu hunain. Er fy mod i'n cefnogi cynghorwyr yn gwasanaethu hyd at ddiwedd eu cyfnod ar ôl cael eu hethol i'r Cynulliad, ni ddylai unrhyw aelod o'r Cynulliad allu sefyll ar gyfer unrhyw gyngor. Nid yw'n gwneud unrhyw synnwyr bod prif weithredwyr ar gyflogau bras yn cael tâl ychwanegol am fod yn swyddog canlyniadau, ac mae rhai cynghorau eisoes wedi gwneud hyn yn rhan o swyddogaeth y Prif Weithredwr. Rwy'n croesawu'r cynlluniau arbrofol.
Pedwar cwestiwn. Pam na allwn ni ddefnyddio cofrestr electronig gyffredin fel y gall pobl bleidleisio mewn unrhyw orsaf bleidleisio? Ynglŷn â phleidleisio electronig, mae gennyf ffydd yn y diogelwch yn erbyn hacio. Pa drefniadau diogelu a fydd yna i rwystro pobl rhag casglu'r codau a'u defnyddio wedyn? Ynglŷn â chyfrif electronig, beth sydd i atal y llanast a fu gyda phapurau na thyllwyd yn gywir ac a gostiodd yr arlywyddiaeth i Al Gore?
Ynglŷn â phobl sy'n gweithio i awdurdodau lleol, allwch chi ddim gwahaniaethu rhwng y rhai a gyflogir yn uniongyrchol a'r rhai a gyflogir yn anuniongyrchol? Cawsom yr enghraifft o bobl yn gweithio ar gyfer sefydliadau sy'n cael eu cyllido'n rhannol gan gyngor, mae yna enghreifftiau hanesyddol o bobl sy'n gweithio yn y colegau polytechnig, mae yna athrawon ysgol sydd i gyd wedi'u heithrio ac, er eu bod yn cael eu talu gan y cyngor, maen nhw hyd braich oddi wrtho rywsut o ran eu cyflogaeth. Felly, a allwn ni gael rhyw ffordd o wahaniaethu rhwng y rhai a gyflogir yn uniongyrchol, a'r rhai y mae eu cyflogaeth, er mai'r cyngor sy'n eu talu nhw, yn anuniongyrchol?
Presiding Officer, nobody would ever accuse Mike Hedges of not talking enough about local government, and we welcome his experience and knowledge of the subject. I told Members last week that I would never challenge him again, and I hope to stick to that in this answer today.
I hope that, in terms of establishing a national electronic register, we will be able to move to a situation whereby we will be able to vote when we're not necessarily in our ward, or constituency. Certainly, I would welcome that myself, and I assume that those are the sorts of issues that we would rely upon technology in order to solve. I see the leader of the house, who is responsible for digital matters in this Government, is nodding, and I'm delighted that she is, which gives me reassurance that, at least on this issue, I'm hopefully getting things right.
In terms of the safeguards in terms of codes and other matters, we will ensure, clearly, that these matters are secure. That is why we are seeking to introduce pilots, and not moving straight to new systems. And I think the pilots that we operate we will learn from, and we will, I hope, ensure that we have a participative democracy, where people feel able to take part in elections wherever they are, and to do so easily.
In terms of electronic counting, the systems that we have viewed in operation are different systems to those that the Member describes in Florida. And of course it is counting the votes rather than registering the vote that we are talking about in terms of electronic counting. I'm absolutely confident that that is one reform that we could introduce very, very quickly.
I made, Presiding Officer, a point in my statement of seeking to ensure that we do have an open view on issues around directly and indirectly employed by local authorities. The point that the Member has raised is absolutely correct. It is not our wish to prevent people from taking part or standing for election if there is any way at all in which we're able to encourage people and enable them to do so. So, the conversation that we will be having over the next couple of months will be a practical conversation about how we can enable people to stand for election to authorities from which they will receive a payment, and not a point of principle or a negative conversation about how that can be stopped. It will be a positive and open conversation about seeking to enable more people to stand for election, and how that can be managed.
Llywydd, ni fyddai unrhyw un byth yn cyhuddo Mike Hedges o beidio â siarad digon am lywodraeth leol, ac rydym ni'n croesawu ei brofiad a'i wybodaeth am y pwnc. Dywedais wrth yr Aelodau yr wythnos diwethaf na fyddwn i byth yn ei herio eto, a gobeithiaf lynu at hynny yn yr ateb hwn heddiw.
Gobeithio, o ran sefydlu cofrestr electronig genedlaethol, y gallwn ni symud at sefyllfa lle gallwn bleidleisio pan na fyddwn ni o reidrwydd yn ein wardiau, neu etholaeth. Yn sicr, byddwn yn croesawu hynny fy hun, ac rwy'n tybio mai materion o'r fath y byddem yn dibynnu ar dechnoleg i'w datrys. Gwelaf fod arweinydd y tŷ, sy'n gyfrifol am faterion digidol yn y Llywodraeth hon, yn amneidio, ac rwy'n falch iawn o hynny. Mae'n rhoi tawelwch meddwl imi, o leiaf ar y mater hwn, fy mod i, gobeithio, yn dod i'r canlyniadau cywir.
Ynglŷn â'r trefniadau diogelu o safbwynt codau a materion eraill, byddwn yn sicrhau, yn amlwg, bod y materion hyn yn ddiogel. Dyna pam rydym ni'n ceisio cyflwyno cynlluniau arbrofol, ac nid ydym yn mabwysiadu systemau newydd yn syth. A chredaf y byddwn ni'n dysgu o'r cynlluniau arbrofol y byddwn yn eu gweithredu, a byddwn, gobeithio, yn sicrhau bod gennym ddemocratiaeth gyfranogol, lle mae pobl yn teimlo y gallan nhw gymryd rhan mewn etholiadau ble bynnag y maent, ac yn gwneud hynny'n hawdd.
O ran cyfrif electronig, mae'r systemau yr ydym ni wedi eu gweld ar waith yn systemau gwahanol i'r rhai y mae'r Aelod yn eu disgrifio yn Fflorida. Ac wrth gwrs, rydym yn sôn am gyfri'r pleidleisiau yn hytrach na chofrestru'r bleidlais o safbwynt cyfrif electronig. Rwy'n hollol ffyddiog bod hynny'n un diwygiad y gallem ni ei gyflwyno yn gyflym iawn, iawn.
Fe wnes i bwynt yn fy natganiad, Llywydd, o geisio sicrhau bod gennym ni farn agored am faterion yn ymwneud â phobl yn cael eu cyflogi yn uniongyrchol neu'n anuniongyrchol gan awdurdodau lleol. Mae'r pwynt a wnaeth yr Aelod yn gwbl gywir. Nid ein dymuniad ni yw atal pobl rhag cymryd rhan neu sefyll mewn etholiad os oes unrhyw ffordd o gwbl lle gallwn ni annog pobl a'u galluogi i wneud hynny. Felly, bydd y sgwrs y byddwn yn ei chael dros y misoedd nesaf yn sgwrs ymarferol ynghylch sut y gallwn ni alluogi pobl i sefyll etholiad i awdurdodau y maen nhw'n cael eu talu ganddo, ac ni fyd yn bwynt o egwyddor neu sgwrs negyddol ynghylch sut y gellir atal hynny. Bydd yn sgwrs gadarnhaol ac agored ynghylch ceisio galluogi mwy o bobl i sefyll mewn etholiad, a sut y gellir rheoli hynny.
There's much in this statement that I generally welcome. I realise that we've got a few months ahead of us before the legislation is brought into the Assembly, so I do hope the Cabinet Secretary is in listening mode. And, myself, I think extending the franchise to 16 and 17-year-olds will allow us to spend more time on discussing education, particularly for the under-18s. I don't think we do discuss education enough. I have always thought it crazy that Britain remains, I think, the only modern, industrialised state that has the divide between elementary and secondary school education at 11. I mean, nearly every other nation I know of does it much later, and we may discuss some of these fundamentals more.
However, I do have some reservations, and I'm just raising these now because, as I said, I do agree with a lot of what the Cabinet Secretary has said. I think breaking the link between citizenship and the right to vote is troublesome, and we do need to consider this in much more detail; it needs very, very careful thought. Unless we propose the same reform for Assembly elections, then we risk degrading the value of the vote for local authority elections, by allowing non-citizens to vote in their elections. So, I think we need to be very, very careful. If we allow non-citizens to vote, should they also have the right to stand for election? And this again, I think, would be a troubling precedent. I know we've allowed European Union citizens to vote, but that's because we subscribe to—well, at the time—a common EU citizenship, and for very similar historical reasons, Commonwealth citizens have also been allowed to vote, and our citizens have had reciprocal rights elsewhere, for instance, in the Republic of Ireland.
Secondly, and I know why this has been proposed, and it is difficult to co-ordinate the electoral cycle, but I think five-year terms are simply too long. They're too long here. By the fifth year, we're all exhausted and we need a new influx of talent and ideas. And the other thing is that the legislative cycle is also affected. If you give people five years it can take them a long time to get ahead and do essential reforms. We're still waiting for a real flow of the most important legislation that will come before the fifth Assembly and it was exactly the same in the fourth Assembly. Five-year terms are too long.
Finally, disqualifying councillors from being Assembly Members, I think, again, is troubling. You should allow the local electorate to decide. Being a member of more than one legislature, I think, is something you could say is a profound conflict of interest. But, being a councillor is no more of a conflict of interest than holding a job. We have our Standing Orders that allow for that to be managed through declarations of interest. In the Westminster model we have the mother, not of all Parliaments, but of all contradictions and conflicts of interest, in having members of the Government—pretty much a full-time job, I would say—in the legislature. So, I simply don't think there are very convincing theoretical arguments to say that councillors cannot sit in this Chamber.
Mae llawer yn y datganiad hwn yr wyf yn ei groesawu'n gyffredinol. Rwy'n sylweddoli bod ychydig fisoedd o'n blaen cyn y cyflwynir y ddeddfwriaeth i'r Cynulliad, felly rwyf yn gobeithio bod Ysgrifennydd y Cabinet yn barod i wrando. O'm rhan i, rwy'n credu y bydd ymestyn yr etholfraint i blant 16 ac 17 mlwydd oed yn ein galluogi i dreulio mwy o amser yn trafod addysg, yn enwedig ar gyfer pobl dan 18 oed. Nid wyf yn credu ein bod yn trafod digon ar addysg. Rwyf wedi credu erioed ei bod yn wallgof mai Prydain yw'r unig wladwriaeth fodern, ddiwydiannol lle ceir rhaniad o hyd rhwng addysg ysgolion elfennol ac uwchradd yn 11 oed. Ym mhob pob gwlad arall bron y gwn i am amdani, mae'r rhaniad yn digwydd yn ddiweddarach o lawer, a gallwn drafod rhai o'r cwestiynau mwy sylfaenol hyn ymhellach.
Fodd bynnag, mae gennyf rai amheuon, a dim ond cyfeirio yr wyf i at y rhain yn awr oherwydd, fel y dywedais, rwyf yn cytuno â llawer o'r hyn a ddywedodd Ysgrifennydd y Cabinet. Rwy'n credu bod torri'r cysylltiad rhwng dinasyddiaeth a'r hawl i bleidleisio yn broblem, ac mae angen inni ystyried hyn yn fanylach o lawer; mae angen meddwl yn ofalus iawn, iawn. Oni bai ein bod yn cynnig diwygio etholiadau'r Cynulliad yn yr un modd, yna mae peryg inni ddiraddio gwerth pleidlais ar gyfer etholiadau awdurdod lleol, drwy ganiatáu i bobl nad ydyn nhw'n ddinasyddion bleidleisio yn yr etholiadau. Felly, credaf fod angen inni fod yn ofalus iawn. Os caniatawn i bobl nad ydyn nhw'n ddinasyddion bleidleisio, a ddylen nhw hefyd gael yr hawl i sefyll mewn etholiad? Byddai hyn eto, rwy'n credu, yn gynsail fyddai'n achosi problem. Rwy'n gwybod ein bod wedi caniatáu i ddinasyddion yr Undeb Ewropeaidd bleidleisio, ond roedd hynny oherwydd ein bod ni'n arddel—wel, ar y pryd—ddinasyddiaeth gyffredin yn yr UE, ac am resymau hanesyddol tebyg iawn, mae dinasyddion y Gymanwlad hefyd wedi cael pleidleisio, a bu gan ein dinasyddion ni hawliau cyffelyb mewn mannau eraill, er enghraifft, yng Ngweriniaeth Iwerddon.
Yn ail, a gwn pam y cynigwyd hyn, ac mae'n anodd cydlynu'r cylch etholiadol, ond rwy'n credu bod cyfnodau pum mlynedd yn rhy hir. Maen nhw'n rhy hir yma. Erbyn y bumed flwyddyn, rydym ni i gyd wedi blino'n lân ac mae angen llif newydd o dalent a syniadau. A'r peth arall yw yr effeithir ar y cylch deddfwriaethol hefyd. Os ydych chi'n rhoi pum mlynedd i bobl gall gymryd amser maith i wneud cynnydd a gwneud diwygiadau hanfodol. Rydym yn dal i aros am lif gwirioneddol y ddeddfwriaeth fwyaf pwysig a fydd yn dod cyn y Pumed Cynulliad, ac roedd hi yn union yr un fath yn y Pedwerydd Cynulliad. Mae cyfnodau pum mlynedd yn rhy hir.
Yn olaf, mae gwahardd cynghorydd rhag bod yn Aelodau Cynulliad, rwy'n credu, unwaith eto, yn peri gofid. Dylech ganiatáu i'r etholwyr lleol benderfynu. Mae bod yn aelod o fwy nag un ddeddfwrfa, yn fy marn i, yn rhywbeth y gallech chi ddweud bod gwrthdaro buddiannau dwys iawn yn ei gylch. Ond nid yw bod yn gynghorydd yn golygu mwy o wrthdaro buddiannau na bod mewn swydd. Mae gennym ni ein Rheolau Sefydlog sy'n caniatáu ar gyfer rheoli hynny drwy gael datganiadau o fuddiant. Ym model San Steffan mae gennym ni fam, nid yr holl seneddau, ond yr holl wrthddywediadau a'r gwrthdaro buddiannau, drwy gael aelodau o'r Llywodraeth—sydd fwy neu lai yn swydd lawn amser, yn fy nhyb i—yn y ddeddfwrfa. Felly, nid wyf yn credu bod dadleuon damcaniaethol argyhoeddiadol iawn i ddweud na all cynghorwyr eistedd yn y Siambr hon.
I hope I can reassure David Melding that I'm very much in listening mode. I hope that I always am, of course, but certainly in terms of providing a statement this afternoon, this concludes a period of consultation, but we haven't yet, of course, moved forward to legislate and we won't be doing that before the autumn. It certainly is my intention, as I said in reply to Mike Hedges earlier, to actively listen to what is said.
I'm afraid I probably must disagree with David Melding on the issue of citizenship. I do recognise the point he makes and I don't necessarily feel it's an entirely invalid point. However, I think more important to us is the cohesiveness of our communities and the sense that people should be able to play a full role in our communities if they are ordinarily resident in that community. So, I hope that we will find a solution. We understand already that a person seeking asylum could not vote until their application had been determined and they'd been granted leave to remain in the United Kingdom. Those granted asylum and resident in Wales would be entitled to register to vote. For me, the sense of inclusivity in our community and in our society is the issue that drives me and why I believe that we should ensure that everybody who is resident in a community should be able to play a part in shaping that community.
On the issue of five-year terms, I have to say that I have a great deal of sympathy with David Melding on this. I've argued publicly and privately for some time that I believe four years is a sufficient term for this place, for the United Kingdom Parliament and it would be for local government as well. I feel that the point he makes about an institution becoming tired after a long period of time without an election is a good point, and all of us who have served a number of terms here understand and appreciate the point he makes. For me, I would prefer all of our democratic institutions to serve fixed four-year terms. However, since we are in a position, at the moment, of this place moving to a five-year term and the United Kingdom Parliament having whatever term it seems to choose, despite the legislation that's been passed there, then it seems to me that local government should be treated in the same way. However, if we were to reopen that debate, my vote would be for a four-year and not a five-year term.
The final point he makes is that of disqualification of councillors in the National Assembly. He and I have sat together in the Constitutional and Legislative Affairs Committee, as have others, and have debated this point on previous occasions, and we've all taken part in debates here in the Chamber on the matter. I feel the argument has been made and has been won in terms of—. There is a clear conflict of interest between people who come here and sit in this place and also sit elsewhere. Can I say this? I don't believe the issue of a time constraint that others have said is especially important and convincing and persuasive for me. What is important for me is the role of this place and the place of this place in our democracy. It is important that—I hope in the future that local government will be seen to be a full-time role, representing the people there, but if, for example—. I'm trying to avoid using any examples as I speak. If, for example—let's use me—I had been elected to represent, when I represented Mid and West Wales, but I represented a ward in Aberystwyth. I think people in Pembrokeshire or Powys would have reason to ask significant questions about me, about where my priorities would lie. We've seen, time and time again, people who sit in an individual council return to their ward issues here when, really, we should be representing the whole of the constituency, whether that's an electoral constituency or a regional constituency.
I also believe that since we do take decisions here—. And I do disagree with the point of principle that David Melding has raised here; we take decisions here on funding and on statutory matters that will then be an issue for local government. It is not right, it is not proper, that a councillor should then be involved in taking those decisions at both levels.
Gobeithio y gallaf dawelu meddwl David Melding fy mod i'n barod iawn i wrando. Gobeithio fy mod i bob amser yn barod i wneud hynny, wrth gwrs, ond yn sicr o ran darparu datganiad y prynhawn yma, mae hyn yn cloi cyfnod o ymgynghori, ond nid ydym ni hyd yn hyn, wrth gwrs, wedi dechrau deddfu ac ni fyddwn yn gwneud hynny cyn yr hydref. Mae'n sicr yn fwriad gennyf, fel y dywedais wrth ateb Mike Hedges yn gynharach, i wrando o ddifrif ar yr hyn a ddywedir.
Yn anffodus, mae'n debyg fod yn rhaid imi anghytuno â David Melding ar y mater o ddinasyddiaeth. Rwy'n cydnabod y pwynt y mae'n ei wneud, ac nid wyf o reidrwydd yn teimlo ei fod yn bwynt hollol annilys. Fodd bynnag, rwy'n credu mai'r hyn sy'n bwysicach i ni yw undod ein cymunedau a'r ffaith y dylai pobl allu chwarae rhan lawn yn ein cymunedau os ydyn nhw fel arfer yn byw yn y gymuned honno. Felly, gobeithio y gallwn ddod o hyd i ateb. Rydym wedi cael ar ddeall eisoes na allai person sy'n ceisio lloches bleidleisio hyd nes y penderfynir ar ei gais a'i fod wedi cael caniatâd i aros yn y Deyrnas Unedig. Byddai'r rhai fyddai'n cael lloches ac yn byw yng Nghymru yn cael yr hawl i gofrestru i bleidleisio. I mi, yr ymdeimlad o undod yn ein cymuned ac yn ein cymdeithas yw'r mater sy'n fy ngyrru, a dyna pam y credaf y dylem sicrhau y gall bawb sy'n byw mewn cymuned chwarae rhan yn llunio'r gymuned honno.
O ran cyfnodau o bum mlynedd, mae'n rhaid imi ddweud bod gennyf lawer iawn o gydymdeimlad â David Melding ynglŷn â hyn. Rwyf wedi dadlau'n gyhoeddus ac yn breifat ers peth amser fy mod i'n credu bod pedair blynedd yn gyfnod digon hir ar gyfer y lle hwn, ar gyfer Senedd y Deyrnas Unedig ac y byddai ar gyfer llywodraeth leol hefyd. Teimlaf fod ei sylw ynglŷn â sefydliad yn dechrau blino ar ôl cyfnod hir o amser heb etholiad yn bwynt da, ac mae pob un ohonom sydd wedi gwasanaethu sawl cyfnod yma yn deall ac yn gwerthfawrogi'r sylw y mae'n ei wneud. I mi, byddai'n well gennyf pe byddai ein holl sefydliadau democrataidd yn gwasanaethu cyfnod penodol o bedair blynedd. Fodd bynnag, gan ein bod ni ar hyn o bryd mewn sefyllfa yn y lle hwn o symud i gyfnod o bum mlynedd a bod Senedd y Deyrnas Unedig, fe ymddengys, yn cael pa gyfnod bynnag y mae'n ei ddewis, er gwaethaf y ddeddfwriaeth a basiwyd yno, yna ymddengys i mi y dylid trin llywodraeth leol yn yr un modd. Serch hynny, pe byddem yn ailagor y ddadl honno, byddwn i'n pleidleisio dros gyfnod o bedair blynedd ac nid pum mlynedd.
Mae ei bwynt olaf yn ymwneud â gwahardd cynghorwyr yn y Cynulliad Cenedlaethol. Mae ef a minnau wedi eistedd gyda'n gilydd yn y Pwyllgor Materion Cyfansoddiadol a Deddfwriaethol, fel y mae eraill wedi gwneud, ac wedi trafod y pwynt hwn ar achlysuron blaenorol, ac mae pob un ohonom wedi cymryd rhan mewn dadleuon yma yn y Siambr ar y mater. Teimlaf fod y ddadl wedi ei gwyntyllu a'i hennill o ran—. Mae gwrthdaro buddiannau amlwg rhwng pobl sy'n dod yma ac yn eistedd yn y lle hwn a hefyd yn eistedd mewn mannau eraill. A gaf i ddweud hyn? Nid wyf yn credu bod materion megis cyfyngiadau amser y mae eraill wedi eu crybwyll yn arbennig o bwysig nac yn fy argyhoeddi na'm perswadio i. Yr hyn sy'n bwysig i mi yw swyddogaeth y man hwn a lle'r man hwn yn ein democratiaeth. Mae'n bwysig—yn y dyfodol, rwy'n gobeithio y caiff llywodraeth leol ei weld yn swyddogaeth lawn amser, sy'n cynrychioli'r bobl yno, ond os, er enghraifft —. Rwy'n ceisio osgoi defnyddio unrhyw enghreifftiau wrth siarad. Os, er enghraifft—gadewch i ni ddefnyddio fi— cefais i fy ethol i gynrychioli, pan oeddwn yn cynrychioli'r Canolbarth a'r Gorllewin, ond fy mod yn cynrychioli ward yn Aberystwyth. Credaf y byddai gan bobl yn Sir Benfro neu Bowys reswm i ofyn cwestiynau arwyddocaol amdanaf i, ynghylch fy mlaenoriaethau. Rydym ni wedi gweld, dro ar ôl tro, bobl sy'n eistedd ar gyngor yn mynd yn ôl at faterion eu ward nhw yn y fan hon pan ddylem, mewn gwirionedd, fod yn cynrychioli'r etholaeth gyfan, boed hynny yn etholaeth ranbarthol neu etholaethol.
Credaf hefyd, oherwydd ein bod ni'n gwneud penderfyniadau yma—. Ac rwyf yn anghytuno â'r pwynt o egwyddor a gododd David Melding yma; rydym yn gwneud penderfyniadau yn y fan hon ar gyllid ac ar faterion statudol y byddan nhw wedyn yn fater i lywodraeth leol. Nid yw'n iawn, nid yw'n briodol, y dylai cynghorydd wedyn fod yn rhan o wneud y penderfyniadau hynny ar y ddwy lefel.
I have four more speakers wanting to speak. If everybody can keep to a very succinct question, I'll try and call all. Jenny Rathbone.
Mae gennyf bedwar siaradwr arall sydd eisiau siarad. Os gall pawb gadw at gwestiwn cryno iawn, mi geisiaf alw pawb. Jenny Rathbone.
Diolch, Llywydd. I disagree with Janet Finch-Saunders that we should simplify the postal vote verification system. We have to make sure that the person who's casting the vote is the person who's entitled to do so. But I do wonder whether—. I agree that many votes are actually put in the bin because they haven't filled in the form properly, and I wondered whether we can consider sending back that vote to the person who failed to complete the verification, explaining that the vote was null and void, and that would then possibly enable them to consider not voting by post next time.
I think people with literacy or learning difficulties should be discouraged from voting by post because it's much simpler to go to a polling station, where all they've got to do is find the candidate they wish to vote for on the list. But I do think your proposals around electronic voting and different days for voting enable us to ensure that people who have difficulty going to a particular place, which is open for 15 hours—. We could have roving voting polling stations, for example, in care homes or in supermarkets for very short periods of time, which would enable people who have difficulty walking to the polling station—enable the polling station to come to them. That is what electronic voting systems would enable us to do.
When you're thinking about how we actually improve the accuracy of the electoral register, don't let's just think of school students, but those who are providing homecare ought to be able to automatically register somebody who'd dropped off the register because of their illness. Registered care homes and nursing homes ought to be obliged to register people who become their residents, who may indeed have difficulties conducting that sort of registration electronically.
I'm happy to see—
Diolch, Llywydd. Rwy'n anghytuno â Janet Finch-Saunders y dylem symleiddio'r system sy'n gwirio pleidleisiau drwy'r post. Mae'n rhaid inni wneud yn siŵr mai'r person sy'n bwrw'r bleidlais yw'r person sydd â'r hawl i wneud hynny. Ond rwyf yn tybio pa un ai—. Rwy'n cytuno y rhoddir llawer o bleidleisiau mewn gwirionedd yn y bin gan na chafodd y ffurflen ei llenwi'n iawn. Tybed a oes modd ystyried anfon y bleidlais honno yn ôl at y person na lwyddodd i gwblhau'r dilysiad, gan egluro nad oedd y bleidlais yn ddilys, ac y byddai hynny o bosib yn eu galluogi i ystyried peidio â phleidleisio drwy'r post y tro nesaf.
Rwy'n credu y dylid ceisio annog pobl ag anawsterau dysgu neu lythrennedd i beidio â phleidleisio drwy'r post oherwydd mae'n symlach o lawer iddynt fynd i orsaf bleidleisio. Y cyfan y mae'n rhaid iddyn nhw ei wneud yno yw dod o hyd i'r ymgeisydd y maen nhw eisiau pleidleisio drosto ar y rhestr. Ond rwyf yn credu bod eich cynigion ynglŷn â phleidleisio electronig a diwrnodau gwahanol ar gyfer pleidleisio yn golygu y gallwn sicrhau bod pobl sy'n cael anhawster mynd i fan arbennig, sydd ar agor am 15 awr—. Gallem gael gorsafoedd pleidleisio symudol, er enghraifft, mewn cartrefi gofal neu mewn archfarchnadoedd am gyfnodau byr iawn o amser, a fyddai'n galluogi pobl sy'n cael anhawster cerdded i'r orsaf bleidleisio—yn galluogi i'r orsaf bleidleisio ddod atyn nhw. Dyna beth fyddai systemau pleidleisio electronig yn ein galluogi ni i wneud.
Pan feddyliwch sut yr ydym mewn gwirionedd yn gwella cywirdeb y gofrestr etholiadol, ni ddylem feddwl am fyfyrwyr ysgol yn unig, ond hefyd am y rheini sy'n darparu gofal cartref a allai gofrestru rhywun yn awtomatig sydd wedi diflannu oddi ar y gofrestr oherwydd eu salwch. Dylai fod yn ofynnol i gartrefi gofal cofrestredig a chartrefi nyrsio gofrestru pobl sy'n dod yn breswylwyr gyda nhw, a allai'n wir gael anawsterau wrth gofrestru'n electronig.
Rwy'n hapus i weld—
You will need to come to a question now.
Bydd angen i chi ofyn cwestiwn nawr.
Okay. On the questions of STV, will turkeys vote for Christmas? Because those who have been elected under the single, past-the-post system are unlikely to want to change the system to another one. Therefore, how else could we proceed on this matter?
Iawn. Ynglŷn â'r cwestiynau o bleidlais sengl drosglwyddadwy, a fyddai tyrcwn yn pleidleisio o blaid y Nadolig? Mae'r rheini a gafodd eu hethol dan y system cyntaf i'r felin yn annhebygol o fod eisiau newid i system arall. Felly, pa ffordd arall y gallwn ni gael y maen i'r wal ar y mater hwn?
I was hoping that Jenny Rathbone would continue her final question on STV and provide me with an answer to the question. Look, I'm a strong supporter of fair votes, to ensure that your vote counts wherever you happen to live and to encourage people to participate in elections. And I think proportional representation does do that. However, we must all recognise that we don't have the mandate for that at present, and we don't have the support to do that at present, although I would say that, most of the studies that I have seen, in terms of how the outcomes of some of these elections don't produce some of the radical changes that some claim that they would as well. So, I hope that people would seek—and I hope that we will have this debate in this place about what is best for the institution and best for Wales rather than what would be best for perhaps for Jenny Rathbone or Alun Davies, and I hope that all people would approach the debate in that sense.
Can I say I think we should always look towards simplifying how we vote and to ensure that voting is seen to be as straightforward and as easy as possible? Clearly, the balance is to ensure that we don't have fraudulent voting and that we don't feel that the system is open to abuse. We're always looking, and, as a Minister, I will always look, towards simplifying the voting process, the electoral process, and we'll do that in a positive way. I agree very much with the points that you've made about the registration of electors, and to ensure that we have polling stations, or the ability to vote, in different places.
Roeddwn yn gobeithio y byddai Jenny Rathbone yn parhau gyda'i chwestiwn terfynol ynglŷn â'r bleidlais sengl drosglwyddadwy ac yn rhoi ateb i'r cwestiwn imi. Rwy'n gefnogwr cryf o bleidleisiau teg, er mwyn sicrhau bod eich pleidlais yn cyfrif ym mhle bynnag yr ydych chi'n byw ac i annog pobl i gymryd rhan mewn etholiadau. Ac rwy'n credu bod cynrychiolaeth gyfrannol yn gwneud hynny. Fodd bynnag, mae'n rhaid i bob un ohonom gydnabod nad oes gennym ni fandad ar gyfer hynny ar hyn o bryd, ac nid oes gennym ni'r gefnogaeth i wneud hynny ar hyn o bryd. Er hynny, byddwn i'n dweud, mae'r rhan fwyaf o'r astudiaethau a welais i, o ran sut nad yw canlyniadau rhai o'r etholiadau hyn yn creu'r newidiadau radical y mae rhai yn honni y byddent yn ei wneud. Felly, rwy'n gobeithio y bydd pobl yn ceisio—a gobeithio y cawn ni'r ddadl hon yn y lle hwn am yr hyn sydd orau i'r sefydliad ac sydd orau i Gymru yn hytrach na beth fyddai orau i efallai Jenny Rathbone neu i Alun Davies, a gobeithio y byddai pawb yn ystyried y ddadl yn yr ysbryd hwnnw.
A gaf i ddweud y credaf y dylem ni bob amser ystyried symleiddio'r dull o bleidleisio a sicrhau y caiff pleidleisio ei ystyried yn rhywbeth syml ac mor hawdd â phosib? Yn amlwg, y cydbwysedd yw sicrhau nad yw pleidleisio twyllodrus yn digwydd ac nad ydym yn teimlo bod y system yn agored i'w cham-drin. Byddwn bob amser yn chwilio, ac, fel Gweinidog, byddaf bob amser yn ystyried sut i symleiddio'r broses bleidleisio, y broses etholiadol, a byddwn ni'n gwneud hynny mewn ffordd gadarnhaol. Cytunaf yn gryf â'r pwyntiau a wnaethoch chi ynghylch cofrestru etholwyr, a sicrhau bod gennym orsafoedd pleidleisio, neu'r gallu i bleidleisio, mewn gwahanol leoedd.
I'm going to touch on and question the culture of this Government in denying people choice. I really would like an explanation as to why you can be a landlord, with your proposals, and an Assembly Member, you can be a company director and an Assembly Member, you can be a university lecturer, even, and an Assembly Member, you can even be a Member of the European Parliament and an Assembly Member, and, of course, you can also be a member of the House of Lords and an Assembly Member. So, why is it that there's a focus on local government? And, yes, I'll declare my interest in being a councillor here.
Rwy'n mynd i gyfeirio at ddiwylliant y Llywodraeth hon o warafun dewis i bobl, a chwestiynu hynny. Buaswn yn wirioneddol hoffi eglurhad ynghylch pam y gallwch chi fod yn landlord, gyda'ch cynigion, ac yn Aelod Cynulliad, gallwch fod yn gyfarwyddwr cwmni ac yn Aelod Cynulliad, gallwch fod yn ddarlithydd prifysgol, hyd yn oed, ac yn Aelod Cynulliad, a gallwch hyd yn oed fod yn aelod o'r Senedd Ewropeaidd ac yn Aelod Cynulliad, ac, wrth gwrs, gallwch hefyd fod yn aelod o Dy'r Arglwyddi ac yn Aelod Cynulliad. Felly, pam y pwyslais ar lywodraeth leol? Ac, ydw, rwy'n datgan diddordeb fy mod yn gynghorydd yma.
Rydw i'n cynrychioli'r Tyllgoed yma yng Nghaerdydd.
I represent Fairwater here in Cardiff.
I'm very proud of representing my community on Cardiff Council.
But I think the public sees through this. It's pretty obvious that you're trying to play party politics and achieve through legislation what you're unable to achieve through the ballot box. Two thousand, four hundred and fourteen people voted for me to sit over there last May, and, as a matter of democratic principle, you do not have the right to tell those people how they should think.
Rwy'n falch iawn o gynrychioli fy nghymuned ar Gyngor Caerdydd.
Ond rwy'n credu bod y cyhoedd yn gweld drwy hyn. Mae'n eithaf amlwg eich bod yn ceisio chwarae gwleidyddiaeth plaid a chyflawni drwy ddeddfwriaeth yr hyn na allwch chi ei chyflawni drwy'r blwch pleidleisio. Pleidleisiodd dwy fil, pedwar cant a phedwar ar ddeg o bobl imi eistedd yn y fan yna fis Mai diwethaf, ac, fel mater o egwyddor ddemocrataidd, nid oes yr hawl gennych i ddweud wrth bobl sut y dylen nhw feddwl.
You will need to come to a question.
Bydd angen i chi ddod at y cwestiwn.
I'm glad that Councillor McEvoy declared his interest. I have to say to him that, in terms of any personal antipathy here, I think he should look towards his former party rather than this Government.
Rwy'n falch fod y Cynghorydd McEvoy wedi datgan ei ddiddordeb. Mae'n rhaid imi ddweud wrtho, o ran unrhyw ddrwgdeimlad personol yma, rwy'n credu y dylai edrych tuag at ei gyn blaid yn hytrach na'r Llywodraeth hon.
I will be succinct, Llywydd. Cabinet Secretary, I gave you earlier a copy of this document, 'Votes @ 16', which was really a summation of views from working groups in Y Pant School and Bryn Celynnog Comprehensive School in my constituency. Can I say how incredibly enthused they were, and I think are now, about this actual proposal? Let me just focus on a couple of points, and a question at the end. The first point that has been made, very succinctly, is that it would be non-understandable by that generation to talk about them having the right to vote if it can't be done online. Everything is done online, and I very much welcome the commitment you have about actually working out a mechanism on that.
The final point I want to make and ask you a question about is that the one thing that is absolutely clear is that the overwhelming majority of 16 to 17-year-olds want the right to vote, but provided they have the information, the capacity, to do so. That is a point they've made time and time again, and, in fact, when you originally asked them, they split 50:50 on this, but when you said 'if you were provided with the information that would enable you to participate properly', it rose to almost 100 per cent. It seems to me that the key challenge that we have to make for that generation, for those new voters, is the ability to engage from a very early age. And we have to get away from this obsession that we have about, 'Oh, you mustn't have politics in school'. Life is about politics, society is about politics, and we have to give the opportunity, from 12, 13, 14, 15 on—the ability to engage with them on political issues, on trade union issues, on social and economic issues, all the way through. Some of the schools that have their restrictions on that, I think we have to look at. So, we need a policy that is about positive and fair engagement with citizenship and social responsibility and that, it seems to me, is the biggest challenge of all in terms of the extending of the voting to 16 and 17-year-olds, even to the extent that quite a number actually said that, without that, they wouldn't want that opportunity. So, that is the challenge, Cabinet Secretary. How do you propose to deal with it?
Byddaf yn gryno, Llywydd. Ysgrifennydd Cabinet, rhoddais ichi'n gynharach gopi o'r ddogfen hon, 'Votes@16', a oedd mewn gwirionedd yn grynodeb o'r safbwyntiau gan grwpiau gwaith yn Ysgol Y Pant ac Ysgol Gyfun Bryn Celynnog yn fy etholaeth i. A gaf i ddweud mor hynod o frwd yr oedden nhw, ac y maen nhw yn awr, rwy'n credu, ynglŷn â'r cynnig pendant hwn? Gadewch imi ganolbwyntio ar un neu ddau o bwyntiau yn unig, a rhoi cwestiwn ar y diwedd. Y pwynt cyntaf a wnaed, yn fyr iawn, yw na fyddai'r genhedlaeth honno yn deall unrhyw siarad am roi'r hawl iddyn nhw bleidleisio os nad oedd modd gwneud hynny ar-lein. Caiff popeth ei wneud ar-lein, ac rwy'n croesawu'n fawr eich ymrwymiad i benderfynu ar drefniant yn hynny o beth.
Y pwynt olaf yr hoffwn i ei wneud a gofyn cwestiwn ichi yn ei gylch yw mai'r hyn sy'n gwbl glir yw bod y mwyafrif llethol o bobl 16 i 17 mlwydd oed eisiau'r hawl i bleidleisio, ond cyn belled â bod ganddyn nhw'r wybodaeth, a'r gallu, i wneud hynny. Mae hwnnw'n bwynt y maen nhw wedi ei wneud dro ar ôl tro, ac, yn wir, pan ofynnwyd iddyn nhw'n wreiddiol, roedden nhw'n rhanedig, hanner cant y cant yr un ynghylch hyn. Ond os oeddech chi'n dweud 'petaech chi'n cael yr wybodaeth a fyddai'n eich galluogi chi i gymryd rhan yn briodol', cododd hynny i bron iawn 100 y cant. Ymddengys i mi mai'r her allweddol y mae'n rhaid inni ei rhoi i'r genhedlaeth honno, ar gyfer y pleidleiswyr newydd hynny, yw'r gallu i gymryd rhan o oedran cynnar iawn. Ac mae'n rhaid inni gefnu ar yr obsesiwn hwn sydd gennym ni ynghylch 'O, rhaid ichi beidio â chael gwleidyddiaeth yn yr ysgol'. Mae a wnelo bywyd â gwleidyddiaeth, mae a wnelo cymdeithas â gwleidyddiaeth, ac mae'n rhaid inni roi cyfle o 12, 13, 14, 15 oed ymlaen—y gallu i ennyn eu diddordeb mewn materion gwleidyddol, materion yn ymwneud ag undebau llafur, materion cymdeithasol ac economaidd, a phob cam ar ôl hynny. Mae gan rai o'r ysgolion gyfyngiadau ynglŷn â hynny, ac rwy'n credu bod angen inni edrych ar y rheini. Felly, mae angen polisi arnom sy'n ymwneud ag ymgysylltu cadarnhaol a theg â dinasyddiaeth a chyfrifoldeb cymdeithasol, a dyna, mae'n ymddangos i mi, yw'r her fwyaf oll o ran ehangu'r bleidlais i bobl 16 ac 17 mlwydd oed, hyd yn oed i'r graddau fod nifer sylweddol wedi dweud, yn wir, heb hynny, na fydden nhw eisiau'r cyfle hwnnw. Felly, dyna'r her, Ysgrifennydd y Cabinet. Sut ydych chi'n bwriadu ymdrin ag ef?
I would take a leaf out of your book, Mick Antoniw. I think if Members haven't seen the document that he's produced, it is a first-class document and demonstrates how you actually do go about engaging with people. Let me, without testing your patience too much, Presiding Officer, just quote two sentences from it: 'Without exception, the students engaged in debates in an enthusiastic and thoughtful way. Their views were expressed with great clarity and conviction.'
I agree very much with the point that Mick Antoniw has made in terms of how to engage with people—and I think, if you don't mind me saying so, we've got a textbook example of how to do that in the way that Mick Antoniw has spoken with the students in Y Pant School in his constituency, and that is a great way forward for all of us.
But let me say, as I conclude, on this matter, we have expected and we expect young people to take decisions on their future life chances at 16. We should not exclude them from taking decisions on their community at 16. The American revolutionaries in the eighteenth century made it very clear to the British Government of that time that there would be no taxation without representation. It's something that many of us believe resonates down the centuries and that this Government will ensure that everybody in our community feels a part of that community and can play a role in shaping the future of that community.
Byddwn yn dilyn eich esiampl chi, Mick Antoniw. Credaf, os nad yw'r Aelodau wedi gweld y ddogfen a gynhyrchodd, mae'n ddogfen o'r radd flaenaf ac yn dangos sut yr ydych chi mewn gwirionedd yn mynd ati i ymgysylltu â phobl. Gadewch imi, heb fod yn ormod o dreth ar eich amynedd, Llywydd, ddyfynnu dwy frawddeg yn unig ohono: 'Yn ddieithriad, bu'r myfyrwyr yn cymryd rhan mewn dadleuon mewn ffordd frwdfrydig a meddylgar. Mynegwyd eu safbwyntiau gydag eglurder ac argyhoeddiad mawr.'
Cytunaf yn gryf â'r pwynt a wnaeth Mick Antoniw o ran sut i ymgysylltu â phobl—ac rwy'n credu, os nad oes ots gennych chi imi ddweud hynny, mae gennym enghraifft fendigedig o sut i wneud hynny yn y ffordd y mae Mick Antoniw wedi siarad gyda myfyrwyr yn Ysgol Y Pant yn ei etholaeth, ac mae hynny'n ffordd wych ymlaen i bob un ohonom.
Ond gadewch imi ddweud, wrth imi gloi'r mater hwn, rydym wedi disgwyl ac rydym yn disgwyl i bobl ifanc wneud penderfyniadau ynglŷn â chyfleoedd bywyd yn y dyfodol pan maen nhw'n 16 oed. Ni ddylem ni eu heithrio o wneud penderfyniadau am eu cymuned yn 16 oed. Roedd y chwyldroadwyr yn America yn y ddeunawfed ganrif wedi ei gwneud hi'n glir iawn i Lywodraeth Prydain ar y pryd na fyddai unrhyw drethiant heb gynrychiolaeth. Mae'n rhywbeth y mae llawer ohonom ni'n credu sy'n atseinio drwy'r canrifoedd a bydd y Llywodraeth hon yn sicrhau bod pawb yn ein cymuned yn teimlo'n rhan o'r gymuned honno ac yn gallu chwarae rhan yn y broses o lunio dyfodol y gymuned honno.
Ac, yn olaf, Julie Morgan.
And, finally, Julie Morgan.
Diolch. I welcome this statement. I think it's very positive, very forward looking. I, for a long time, have been part of a campaign to get votes for 16 and 17-year-olds. I had a private Member's Bill in the House of Commons in 2008 that ran out of time, but it certainly changed Labour Party policy. So, I'm really pleased today that we're actually making a move towards 16 and 17-year-olds voting, even if it is just in local government elections, because I hope this will follow very swiftly for Assembly elections. One of the main reasons I think that it will be so good to have 16 and 17-years-olds voting is that we will then listen to them, because what they have to say I think is so important.
I just have some few quick questions. I think automatic registration makes absolute sense, and I wondered if the Cabinet Secretary had considered the method of identifying young voters when they receive their national insurance numbers in order to get them automatically identified straight away. I'm concerned about the large numbers, the thousands of people, who are not registered and I'm particularly concerned about the fact that the black and minority ethnic communities are under-represented. The figures by the Electoral Reform Society show that 85.9 per cent of white people were registered to vote, but only 76 per cent of black and minority ethnic citizens were registered to vote. So, that inequality does exist, so how does the Minister think that we would be able to tackle that?
I support all the different ways he's suggested of trying to vote to try and increase participation. I welcome the idea of voting on different days. I wondered if he'd considered having a period of time to vote, like stretching over a weekend or over five days, as is done in some countries and some states in the United States. So, I wondered if that might be a way of increasing participation.
I support Siân Gwenllian's points about trying to get women more involved and I think—. I just want to finish, really, with the point that the Minister made, that you have to make people feel that there is something worth voting for if you vote, and that's absolutely crucial. My constituency of Cardiff North has consistently had the highest turnout in the Assembly elections and also in the Westminster elections. The reason it has that highest turnout is that you never know what's going to happen there; you never know who's going to win, and so people feel they have a real reason to vote. But, going beyond that, I think it is beholden on us as politicians to try to make politics relevant to people's lives because politics is exciting, but people don't always realise that.
Diolch. Rwy'n croesawu'r datganiad hwn. Rwy'n credu ei fod yn gadarnhaol iawn, yn flaengar iawn. Rwyf i, ers amser maith, wedi bod yn rhan o ymgyrch i gael pleidleisiau o bobl ifanc 16 ac 17 mlwydd oed. Roedd gennyf Fil Aelod preifat yn Nhŷ'r Cyffredin yn 2008 ond daeth yr amser i ben cyn iddo gwblhau ei gwrs, ond yn sicr newidiodd bolisi'r Blaid Lafur. Felly, rwy'n falch iawn heddiw ein bod ni mewn gwirionedd yn cymryd cam tuag at bobl ifanc 16 ac 17 mlwydd oed yn pleidleisio, hyd yn oed os mai dim ond mewn etholiadau llywodraeth leol y mae hynny, oherwydd rwy'n gobeithio y bydd hyn yn dilyn yn gyflym iawn ar gyfer etholiadau'r Cynulliad. Un o'r prif resymau pam rwy'n credu y bydd hi mor dda rhoi'r bleidlais i rai 16 ac 17 oed yw y byddwn ni wedyn yn gwrando arnyn nhw, oherwydd mae'r hyn sydd ganddyn nhw i'w ddweud, rwy'n credu, mor bwysig.
Dim ond rhai cwestiynau cyflym sydd gennyf. Rwy'n credu bod cofrestru awtomatig yn gwneud synnwyr llwyr, ac yn meddwl tybed a oedd Ysgrifennydd y Cabinet wedi ystyried y dull o nodi pleidleiswyr ifanc wrth iddynt gael eu rhifau Yswiriant Gwladol er mwyn gallu eu hadnabod yn awtomatig ar unwaith. Rwy'n poeni am y niferoedd mawr, y miloedd o bobl, nad ydyn nhw wedi cofrestru ac rwy'n arbennig o bryderus ynghylch y ffaith bod cymunedau pobl dduon a lleiafrifoedd ethnig wedi'u tangynrychioli. Dengys y ffigurau gan y Gymdeithas Diwygio Etholiadol bod 85.9 y cant o bobl wyn wedi'u cofrestru i bleidleisio, ond mai dim ond 76 y cant o ddinasyddion du a lleiafrifoedd ethnig oedd wedi'u cofrestru i bleidleisio. Felly, mae'r anghydraddoldeb hwnnw'n bodoli, felly sut mae'r Gweinidog yn credu y gallwn ni fynd i'r afael â hynny?
Rwy'n cefnogi'r holl wahanol ffyrdd a awgrymodd o geisio pleidleisio er mwyn ceisio cynyddu cyfranogiad. Rwy'n croesawu'r syniad o bleidleisio ar wahanol ddyddiau. Tybed a yw wedi ystyried cael cyfnod o amser ar gyfer pleidleisio, megis dros gyfnod o benwythnos neu bum diwrnod, fel y gwneir mewn rhai gwledydd, ac mewn rhai taleithiau yn yr Unol Daleithiau. Felly, tybed allai hynny fod yn ffordd o gynyddu cyfranogiad.
Rwy'n cefnogi pwyntiau Siân Gwenllian ynglŷn â cheisio cael merched i gymryd mwy o ran ac rwy'n credu—. Hoffwn i orffen, mewn gwirionedd, gyda'r pwynt a wnaeth y Gweinidog, bod yn rhaid ichi gael pobl i deimlo bod rhywbeth yn werth pleidleisio drosto os ydych chi'n pleidleisio, ac mae hynny'n gwbl hanfodol. Mae fy etholaeth i, sef Gogledd Caerdydd wedi gweld yn gyson y nifer mwyaf o bleidleiswyr yn etholiadau'r Cynulliad a hefyd yn etholiadau San Steffan. Y rheswm pam bod nifer y pleidleiswyr mor uchel yw na wyddoch chi byth beth sy'n mynd i ddigwydd yno; dydych chi byth yn gwybod pwy sy'n mynd i ennill, ac felly mae pobl yn teimlo bod ganddyn nhw reswm gwirioneddol dros bleidleisio. Ond, y tu hwnt i hynny, rwy'n credu ei bod hi'n ddyletswydd arnom ni wleidyddion i geisio sicrhau bod gwleidyddiaeth yn berthnasol i fywydau pobl oherwydd mae gwleidyddiaeth yn gyffrous, ond nid yw pobl bob amser yn sylweddoli hynny.
Of course, the real reason for the high turnout in Cardiff North is that you have a fantastic candidate in Julie Morgan to vote for and an equally fantastic Member of Parliament in Anna McMorrin to support and to elect.
Wrth gwrs, y gwir reswm dros y nifer fawr o bleidleiswyr yng Ngogledd Caerdydd yw bod gennych chi ymgeisydd gwych yn Julie Morgan i bleidleisio drosti ac Aelod Seneddol yr un mor wych yn Anna McMorrin i'w chefnogi a'i hethol.
Declare an interest.
Datganwch fuddiant.
Can I say that I agree very much with the points that the Member's made? Let me return to the point on diversity, because it hasn't fully figured in the debate this afternoon. We need to ensure that people feel able and are able to participate in our electoral process. But we also need to ensure that people are able to serve after that election. My concern is, all too often, we've seen descriptions of the current cohort of local authority members and it is not representative of society as a whole. We recognise that. I believe we have to go much, much further and have a much more serious debate about how we provide remuneration and how we provide ability for people to serve as local authority representatives. It is absolutely my determination to address these issues. I will be addressing these issues in a further consultation in the next few months, and I will be ensuring that we're able to move forward on that matter.
The Member mentioned that she introduced a private Member's Bill some years ago in the House of Commons on reducing the age of the franchise. One of the first meetings I spoke in in this place was in favour of people who reach the age of 16 being able to participate in our elections here. Presiding Officer, you and I have met in order to discuss the proposals that I'm making today. I hope that we will be able to move forward to have a common franchise and a common set of electoral arrangements for our national elections to our Parliament and also our elections to local government in the future. Certainly, I will be working and doing my best to ensure that we're able to do that.
A gaf i ddweud fy mod i'n cytuno'n fawr iawn gyda'r pwyntiau a wnaeth yr Aelod? Gadewch imi fynd yn ôl at y pwynt ynglŷn ag amrywiaeth, oherwydd nid yw wedi cael lle amlwg yn y ddadl y prynhawn yma. Mae angen inni sicrhau bod pobl yn teimlo y gallan nhw, ac y gallan nhw mewn gwirionedd gymryd rhan yn ein proses etholiadol. Ond mae angen hefyd inni sicrhau bod pobl yn gallu gwasanaethu ar ôl yr etholiad hwnnw. Fy mhryder i yw, yn rhy aml, ein bod yn gweld disgrifiadau o'r garfan bresennol o aelodau awdurdod lleol ac nid yw hynny'n cynrychioli cymdeithas yn ei chyfanrwydd. Rydym yn cydnabod hynny. Credaf fod angen inni fynd yn llawer, llawer iawn pellach a chael dadl fwy difrifol o lawer ynglŷn â sut yr ydym yn talu a sut yr ydym yn galluogi pobl i wasanaethu fel cynrychiolwyr yr awdurdod lleol. Rwy'n gwbl benderfynol o fynd i'r afael â'r materion hyn. Byddaf yn rhoi sylw i'r materion hyn mewn ymgynghoriad pellach yn yr ychydig fisoedd nesaf, a byddaf yn sicrhau ein bod ni'n gallu symud ymlaen ar y mater hwnnw.
Soniodd yr Aelod y bu iddi gyflwyno Bil Aelod preifat rai blynyddoedd yn ôl yn Nhŷ'r Cyffredin ynglŷn â gostwng yr oedran pleidleisio. Roedd un o'r cyfarfodydd cyntaf y siaradais i ynddyn nhw yn y lle hwn o blaid pobl sy'n cyrraedd 16 oed yn gallu cymryd rhan yn ein hetholiadau ni yma. Llywydd, rydych chi a minnau wedi cyfarfod er mwyn trafod y cynigion yr wyf yn eu gwneud heddiw. Hyderaf y byddwn yn gallu symud ymlaen i fod ag etholfraint gyffredin a set gyffredin o drefniadau etholiadol ar gyfer ein hetholiadau cenedlaethol i’n Senedd a hefyd ein hetholiadau i lywodraeth leol yn y dyfodol. Yn sicr, byddaf yn gweithio ac yn gwneud fy ngorau i sicrhau ein bod ni'n gallu gwneud hynny.
Diolch i'r Ysgrifennydd Cabinet.
Thank you, Cabinet Secretary.
Yr eitem nesaf, felly, yw'r datganiad gan arweinydd y tŷ ar Cyflymu Cymru, ac rydw i'n galw arni i wneud y datganiad. Julie James.
The next item, therefore, is a statement by the leader of the house on Superfast Cymru and I call on her to make the statement. Julie James.
Diolch, Llywydd. Today I want to update you on our plans to extend the coverage of high-speed broadband following the end of the build phase of the Superfast Cymru project. Through Superfast Cymru, we have fundamentally altered the broadband landscape in Wales, bringing superfast broadband to areas of Wales that simply would not have been connected. Since the project began in 2013, the availability of superfast broadband across Wales has more than doubled thanks directly to this project and to our investment. The latest Ofcom report shows that Wales now has the highest availability of superfast broadband—over 30 Mbps—amongst the devolved nations despite the obvious challenges that our topography presents in the roll-out of broadband networks. We must not lose sight of the significant achievement that this large scale engineering project represents. Homes and businesses the length and breadth of Wales are now enjoying the benefits of this investment and accessing digital services.
Diolch, Llywydd. Hoffwn i heddiw roi'r wybodaeth ddiweddaraf ichi am ein cynlluniau i ymestyn cwmpas band eang cyflym yn dilyn diwedd cyfnod adeiladu prosiect Cyflymu Cymru. Drwy Cyflymu Cymru, rydym wedi newid y tirlun band eang yn sylfaenol yng Nghymru, gan ddod â band eang cyflym iawn i ardaloedd yng Nghymru na fyddai wedi eu cysylltu o gwbl fel arall. Ers i'r prosiect ddechrau yn 2013, mae'r band eang cyflym iawn sydd ar gael ledled Cymru wedi mwy na dyblu yn uniongyrchol oherwydd y prosiect hwn a'n buddsoddiad ni. Mae adroddiad diweddaraf Ofcom yn dangos mai Cymru erbyn hyn sydd â'r argaeledd uchaf o fand eang cyflym iawn—dros 30 Mbps—o blith y gwledydd datganoledig er gwaethaf heriau amlwg ein topograffi wrth gyflwyno rhwydweithiau band eang. Mae'n rhaid i ni beidio â cholli golwg ar gyflawniad sylweddol y prosiect peirianneg mawr hwn. Mae cartrefi a busnesau ar hyd a lled Cymru erbyn hyn yn elwa ar fanteision y buddsoddiad hwn ac yn defnyddio gwasanaethau digidol.
Daeth y Dirprwy Lywydd (Ann Jones) i’r Gadair.
The Deputy Presiding Officer (Ann Jones) took the Chair.
Members will be keen to understand how many premises in their constituencies and regions were connected through the Superfast Cymru project and how many premises were connected overall. I will release this information as soon as I have it. We are currently reviewing the latest data presented by Openreach and working through our robust testing and verification process. I aim to announce the final confirmed figures in the spring.
Despite the success of Superfast Cymru in transforming broadband connectivity across Wales, there is clearly more work to be done. My own postbag continues to swell with letters from individuals, communities and businesses frustrated by the absence of high-speed broadband where they live or work. This Government shares that frustration and is committed to taking further action to addressing those broadband issues.
We have identified 88,000 premises across Wales that will not be served over the next three years without Government intervention. A detailed map showing these premises is available on the website. As I outlined in my oral statement of 8 November 2016, we have committed £80 million to enable this work. It is important to recognise, however, that the work to be done will get progressively more difficult and a one-size-fits-all approach may not deliver the best outcome. So, today I am announcing a suite of measures and proposals that, when taken together, will help us to realise the ambition described in 'Taking Wales Forward' to bring people together digitally by offering fast, reliable broadband to every property in Wales.
Firstly, I'm pleased to announce that we have now invited suppliers to tender for the successor scheme to Superfast Cymru. We have invited the market to present solutions in three lots with an emphasis on rural delivery, business prioritisation and ultrafast 100 Mbps services. Superfast Cymru delivered access to vast numbers of premises in rural areas, but there is more work to be done in parts of Powys and Ceredigion in particular. To address this, we have encouraged solutions that connect premises in those areas and in areas with lower 4G mobile data coverage. The tender assessment will also recognise those bidders that target premises suffering the lowest download speeds. Businesses are taking advantage of the opportunities that having a fast connection affords, but we recognise that there are areas that businesses could be better served. We have, therefore, encouraged bidders to pay particular attention to business premises in their responses to the invitation to tender.
The demand for connectivity and the speed of that connectivity continues to grow exponentially. In the home, for example, video streaming to 4K and now 8K televisions are putting ever greater pressure on bandwidth and we need to ensure that the infrastructure keeps up with this demand. We also need to ensure wherever possible that we minimise the need for future public intervention by encouraging sustainable solutions that are scalable in future without the need for additional public investment. We have, therefore, encouraged the market to focus on the delivery of ultrafast and gigabit connectivity in their responses to the invitation to tender. I know that uncertainty around which premises will be connected and time frames for connectivity caused some frustration during the delivery of Superfast Cymru. To help alleviate this, the successful bidder will be required to identify from the outset the specific premises that will be served in any given lot. Not only will this provide greater certainty for residents and businesses in the plan, it will also enable those premises not addressed to focus on alternative approaches.
I am acutely aware that slippage of delivery timescales dogged Superfast Cymru and was the source of endless frustration for those whose dates changed. While it is unlikely that project slippage can be entirely eradicated given the complexity of the engineering involved and the scale of the challenge, we will encourage suppliers to consider how delays will be minimised and premises will be notified when changes inevitably occur. I have to be clear, however, that the funding available is unlikely to deliver fast broadband to every premises that we have identified. The invitation to tender represents one part of a suite of interlinked interventions designed to improve connectivity. Our Access Broadband Cymru and ultrafast connectivity voucher schemes will continue to provide funding in parallel to this work. Both schemes are being reviewed to ensure that they continue to provide the right solutions and complement the new Superfast Cymru successor scheme and the wider broadband landscape.
We also plan to introduce an additional, novel scheme that supports communities demonstrating tangible demand, particularly targeting those communities that are not covered by suppliers in their response to the ITT. We are seeking to establish a broadband outreach team to support this approach and to work with clusters of homes or businesses to harness this demand, define a local project, and procure a solution. There is much work to be done on this approach, but I will provide more detail in due course.
Finally, concerns have been raised about those premises where the infrastructure required to connect them appears to have been deployed by Openreach, yet the work has not been completed. In such circumstances, Members can be assured that the Welsh Government has not funded any aspect of that infrastructure. We have invited Openreach to provide detail on these structures and we will explore how we can support their completion through the gainshare mechanism in the grant agreement so that as many premises as possible can be addressed. In addition to this, I have also agreed to a request from Openreach to extend the build phase of the Superfast Cymru project by two months so that the delayed works to around 2,500 premises can be completed and commissioned. This will not lead to any further costs to the Welsh Government.
While I firmly believe that the success of Superfast Cymru should not be underestimated, and while I encourage Members to consider not only the challenges within their constituencies but also the considerable achievements, I do recognise that we have much to do. Above all, we need to ensure that fast broadband is available to everyone so that Wales can to meet the ever-growing demand for greater bandwidth and increasing digitisation. Together, the successor scheme, the community scheme, and our voucher schemes will provide a comprehensive package of interventions that will help us meet the challenges ahead.
Bydd yr Aelodau yn awyddus i ddeall faint o safleoedd yn eu hetholaethau a'u rhanbarthau a gysylltwyd drwy brosiect Cyflymu Cymru a sawl safle a gysylltwyd i gyd. Byddaf yn rhyddhau'r wybodaeth hon cyn gynted ag y bydd gennyf. Ar hyn o bryd, rydym yn adolygu'r data diweddaraf a gyflwynwyd gan Openreach ac yn gweithio drwy ein profion cadarn a'n proses ddilysu. Fy nod yw cyhoeddi'r ffigurau terfynol wedi'u cadarnhau yn y gwanwyn.
Er gwaethaf llwyddiant Cyflymu Cymru wrth drawsnewid cysylltedd band eang ledled Cymru, mae'n amlwg bod mwy o waith i'w wneud. Rwy'n dal i dderbyn llwythi o lythyrau gan unigolion, cymunedau a busnesau sy'n rhwystredig oherwydd diffyg band eang cyflym lle maen nhw'n byw neu'n gweithio. Mae'r Llywodraeth hon yn rhannu'r rhwystredigaeth honno ac yn ymrwymedig i weithredu i fynd i'r afael â'r problemau band eang hynny.
Rydym ni wedi nodi 88,000 o safleoedd ledled Cymru na chaiff eu gwasanaethu dros y tair blynedd nesaf heb ymyrraeth gan y Llywodraeth. Mae map manwl yn dangos y safleoedd hyn ar gael ar y wefan. Fel yr amlinellais yn fy natganiad llafar ar 8 Tachwedd 2016, rydym ni wedi ymrwymo £80 miliwn i alluogi'r gwaith hwn. Mae'n bwysig cydnabod, fodd bynnag, y bydd y gwaith sydd i'w wneud yn mynd yn fwy anodd ac efallai na fydd dull gweithredu unffurf yn sicrhau'r canlyniad gorau. Felly, rwyf i heddiw yn cyhoeddi cyfres o fesurau a chynigion a fydd, gyda'i gilydd, yn ein helpu i wireddu'r uchelgais a ddisgrifir yn 'Symud Cymru ymlaen' i ddod â phobl at ei gilydd yn ddigidol drwy gynnig band eang cyflym, dibynadwy i bob eiddo yng Nghymru.
Yn gyntaf, rwy'n falch o gyhoeddi ein bod erbyn hyn wedi gwahodd cyflenwyr i dendro ar gyfer y cynllun olynol i Cyflymu Cymru. Rydym ni wedi gwahodd y farchnad i gyflwyno atebion mewn tair lot gyda phwyslais ar ddarparu gwledig, blaenoriaethu busnes a gwasanaethau gwibgyswllt 100 Mbps. Gwnaeth Cyflymu Cymru ddarparu mynediad i nifer fawr o safleoedd mewn ardaloedd gwledig, ond mae mwy o waith i'w wneud mewn rhannau o Bowys a Cheredigion yn arbennig. I fynd i'r afael â hyn, rydym ni wedi annog atebion sy'n cysylltu safleoedd yn yr ardaloedd hynny ac mewn ardaloedd â chwmpas data symudol 4G is. Bydd asesiad y tendr hefyd yn cydnabod y cynigwyr hynny sy'n targedu safleoedd sy'n dioddef y cyflymderau lawrlwytho isaf. Mae busnesau yn manteisio ar y cyfleoedd y mae bod â chysylltiad cyflym yn eu cynnig, ond rydym yn cydnabod bod meysydd lle gallai busnesau gael eu gwasanaethu'n well. Rydym ni, felly, wedi annog cynigwyr i roi sylw arbennig i safleoedd busnes yn eu hymatebion i'r gwahoddiad i dendro.
Mae'r galw am gysylltedd a chyflymder y cysylltedd hwnnw yn parhau i dyfu. Yn y cartref, er enghraifft, mae ffrydio fideo i setiau teledu 4K ac 8K erbyn hyn yn rhoi mwy a mwy o bwysau ar led band ac mae angen inni sicrhau bod y seilwaith yn parhau i ddiwallu'r galw hwn. Mae angen inni hefyd sicrhau, pryd bynnag y bo'n bosibl, ein bod yn lleihau'r angen am ymyrraeth gyhoeddus yn y dyfodol cymaint â phosibl drwy annog atebion cynaliadwy y gellir eu datblygu yn y dyfodol heb yr angen am ragor o fuddsoddiad cyhoeddus. Rydym ni, felly, wedi annog y farchnad i ganolbwyntio ar gyflawni cysylltedd gwibgyswllt a gigabit yn eu hymatebion i'r gwahoddiad i dendr. Rwy'n gwybod bod ansicrwydd ynghylch pa safleoedd a gaiff eu cysylltu â'r amserlenni ar gyfer eu cysylltu wedi achosi rhywfaint o rwystredigaeth wrth ddarparu Cyflymu Cymru. I helpu i liniaru hyn, bydd y cynigiwr llwyddiannus yn gorfod nodi o'r cychwyn cyntaf y safleoedd penodol a fydd yn cael eu gwasanaethu mewn unrhyw lot penodol. Bydd hyn yn rhoi mwy o sicrwydd i drigolion a busnesau yn y cynllun, a bydd hefyd yn galluogi'r safleoedd hynny na fydd yn cael eu cynnwys i ganolbwyntio ar ddulliau amgen.
Rwy'n ymwybodol iawn bod llithriant yn yr amserlenni cyflawni wedi bod yn bla i Cyflymu Cymru a gwnaeth hyn achosi rhwystredigaeth ddiddiwedd i'r rheini y newidiwyd eu dyddiadau. Er ei bod yn annhebygol y gellir dileu llithriant yn y prosiect yn llwyr oherwydd cymhlethdod y beirianneg dan sylw a maint yr her, byddwn yn annog cyflenwyr i ystyried sut y gellir lleihau oedi ac i roi gwybod i safleoedd pan fydd newidiadau na ellir eu hosgoi yn codi. Er hyn, mae'n rhaid imi fod yn glir ei bod yn annhebygol y bydd y cyllid sydd ar gael yn darparu band eang cyflym i bob safle a nodwyd gennym. Mae'r gwahoddiad i dendro yn cynrychioli un rhan o gyfres o ymyriadau cydgysylltiedig a gynlluniwyd i wella cysylltedd. Bydd ein cynllun Allwedd Band Eang Cymru a'r cynllun talebau cysylltedd cyflym iawn yn parhau i ddarparu cyllid ochr yn ochr â'r gwaith hwn. Mae'r ddau gynllun yn cael eu hadolygu i sicrhau eu bod yn parhau i ddarparu'r atebion cywir ac yn ategu'r cynllun newydd i olynu Cyflymu Cymru newydd a'r tirlun band eang ehangach.
Rydym hefyd yn bwriadu cyflwyno cynllun newydd, ychwanegol sy'n cefnogi cymunedau sy'n dangos galw pendant, gan dargedu yn arbennig y cymunedau hynny na fydd cyflenwyr yn eu cynnwys yn eu hymateb i'r gwahoddiad i dendro. Rydym yn ceisio sefydlu tîm allgymorth band eang i gefnogi'r dull hwn ac i weithio gyda chlystyrau o gartrefi neu fusnesau i harneisio'r galw hwn, diffinio prosiect lleol, a chaffael ateb. Mae llawer o waith i'w wneud ar y dull hwn, ond byddaf yn rhoi mwy o fanylion maes o law.
Yn olaf, codwyd pryderon am y safleoedd hynny lle mae'n ymddangos bod y seilwaith sydd ei angen i'w cysylltu nhw wedi ei osod gan Openreach, ond nad yw'r gwaith wedi'i gwblhau. Mewn amgylchiadau o'r fath, gall Aelodau fod yn sicr nad yw Llywodraeth Cymru wedi ariannu unrhyw agwedd ar y seilwaith hwnnw. Rydym ni wedi gwahodd Openreach i roi manylion am y strwythurau hyn a byddwn yn ystyried sut y gallwn ni gefnogi'r gwaith o'u cwblhau drwy'r dull cyfran enillion yn y cytundeb grant fel y gellir ymdrin â chynifer o safleoedd â phosibl. Yn ogystal â hyn, rwyf hefyd wedi cytuno i gais gan Openreach i ymestyn dau fis ar gyfnod adeiladu prosiect Cyflymu Cymru er mwyn i'r gwaith sydd wedi'i oedi ar ryw 2,500 o safleoedd gael ei gwblhau a'i gomisiynu. Ni fydd hyn yn arwain at unrhyw gostau ychwanegol i Lywodraeth Cymru.
Er fy mod i'n credu'n gryf na ddylid tanbrisio llwyddiant Cyflymu Cymru, ac er fy mod yn annog yr Aelodau i ystyried y llwyddiannau sylweddol yn eu hetholaethau yn ogystal â'r heriau, rwyf yn cydnabod bod gennym lawer i'w wneud. Yn anad dim, mae angen inni sicrhau bod band eang cyflym ar gael i bawb er mwyn i Gymru allu ateb y galw cynyddol am led band cyflymach a digido cynyddol. Gyda'i gilydd, bydd y cynllun olynol, y cynllun cymunedol, a'n cynlluniau talebau yn darparu pecyn cynhwysfawr o ymyriadau a fydd yn ein helpu i gyflawni heriau'r dyfodol.
Can I agree with the leader of the house that I think we must celebrate the fact that the Superfast Cymru project has been successful in delivering fibre broadband to many homes and businesses across Wales? The consequence of that improvement, of course, is that there's a sense of injustice that grows for those that are left behind, and the sense of injustice has been made worse, I think, by continued delays, poor communication and a lack of capacity that has left a significant minority of residents wondering whether they will ever get the upgrade that they have been repeatedly promised—or should I say 'scheduled'? I'm genuinely pleased, of course, leader of the house, that you have recognised this frustration in your statement and I'm encouraged that the new scheme will bind the winner of any given lot to set out which premises will be served. I think that's very much to be welcomed and I think that's a lesson learnt from the Superfast Cymru scheme.
As you would expect, I have a series of questions on the new scheme. Of the 88,000 premises included in the new scheme, how many were identified as part of the open market review and how many were previously in scope for an upgrade under the Superfast Cymru scheme? Last week, Openreach, in the committee session, suggested that they do have those details, so I would be grateful it you could provide detail in that regard, in writing if not today. In your statement, you also said that there will be three lots, but some telecoms experts suggest that too few lots may mean that little is gained by splitting them up in this way. So, do you recognise this view? And, if you are awarding a lot for the whole of rural Wales, how will you ensure that the mix of technologies is flexible enough for different areas that have unique requirements due to challenging topography?
An Ofcom-commissioned report into the cost modelling of universal broadband appeared to suggest that one needs to be extremely careful about how the mix of technologies are deployed in rural areas, saying that the cost of fibre to the premises if it is clustered is two thirds less than fixed wireless access, while the cost of FTTP if it is dispersed was around a fifth more than fixed wireless access. So, I would be interested in hearing about how you have considered this Ofcom report in designing the different lots to take into account that, so that public funds are, of course, spent effectively and reach as many people as possible.
You've also confirmed that the budget for this scheme will be £80 million, which is only around £900 per premises, and this seems to suggest a technology mix where fibre to the cabinet and wireless will be dominant, which is a major stumbling block, I'd suggest, for those residents with long lines in deep rural Wales, such as Powys and Ceredigion, for example. Therefore, can I ask how you will guard against the prospect of rolling out an inferior technology that fails to deliver for the deep rural locations? I'll give an example. If Openreach were to win a lot, it would surely be a step backwards if they were to decide to deploy more fibre to the cabinet to save costs, rather than pushing forward with fibre to the premises for the long-range VDSL technology, which has already been successfully trialled in the highlands of Scotland.
I'm assuming that the three lots for the new scheme are expected to be awarded later in the spring, so therefore the roll-out won't begin until later in the summer or the autumn, and this will be many months, of course, after the Superfast Cymru project has ended, leaving many thousands of premises in limbo in the meantime. So, can I ask why didn't you ensure that the scheme dovetailed with the Superfast Cymru scheme to avoid the inevitable delay that will now occur, and what will happen if you deem that none of the bids are acceptable for one or more of the lots, or if no company is interested in one or more of the lots?
And finally, you say in your statement that in some communities the infrastructure has been partially rolled out, and many of us have heard reports, of course, as you mentioned, of cables hanging from poles awaiting to be connected. What will happen to those part-built Superfast Cymru FTTP connections that simply ran out of time? Can you confirm that you will use the gainshare windfall to ensure that there is 100 per cent superfast footprint in these communities?
A gaf i gytuno ag arweinydd y tŷ fy mod yn credu bod yn rhaid inni ddathlu'r ffaith bod prosiect Cyflymu Cymru wedi bod yn llwyddiannus wrth ddarparu band eang ffeibr i lawer o gartrefi a busnesau ledled Cymru? Canlyniad y gwelliant hwnnw, wrth gwrs, yw bod ymdeimlad o anghyfiawnder yn cynyddu ymhlith y rhai hynny sydd wedi'u gadael ar ôl, ac mae'r ymdeimlad o anghyfiawnder yn cael ei waethygu, rwy'n meddwl, gan oedi parhaus, cyfathrebu gwael a diffyg capasiti sydd wedi gadael lleiafrif sylweddol o drigolion yn meddwl tybed a fyddan nhw byth yn cael hyn a addawyd iddynt dro ar ôl tro—neu a ddylwn i ddweud 'ei amserlennu'? Rwy'n wirioneddol falch, wrth gwrs, arweinydd y tŷ, eich bod wedi cydnabod y rhwystredigaeth hon yn eich datganiad ac rwyf wedi fy nghalonogi y bydd y cynllun newydd yn rhwymo enillwyr unrhyw lotiau penodol i nodi pa safleoedd a gaiff eu gwasanaethu. Credaf fod hynny i'w groesawu yn fawr iawn ac rwy'n credu bod honno'n wers a ddysgwyd o'r cynllun Cyflymu Cymru.
Fel y byddech yn ei ddisgwyl, mae gen i gyfres o gwestiynau am y cynllun newydd. O'r 88,000 o safleoedd sydd wedi'u cynnwys yn y cynllun newydd, faint a nodwyd yn rhan o'r adolygiad o'r farchnad agored a faint ohonyn nhw a oedd wedi'u cynnwys yn flaenorol ar gyfer eu huwchraddio o dan gynllun Cyflymu Cymru? Yr wythnos diwethaf, awgrymodd Openreach, yn sesiwn y pwyllgor, bod ganddyn nhw'r manylion hynny, felly byddwn yn ddiolchgar pe gallech chi roi inni'r manylion hynny, yn ysgrifenedig, os nad heddiw. Yn eich datganiad, dywedasoch chi hefyd y bydd tair lot, ond mae rhai arbenigwyr telathrebu yn awgrymu y gallai rhy ychydig o lotiau olygu na fydd llawer o fudd drwy eu rhannu yn y modd hwn. Felly, a ydych chi'n cydnabod y farn hon? Ac, os ydych chi'n dyfarnu lot ar gyfer Cymru wledig gyfan, sut byddwch chi'n sicrhau fod y cymysgedd o dechnolegau yn ddigon hyblyg ar gyfer gwahanol ardaloedd sydd â gofynion unigryw oherwydd topograffeg heriol?
Roedd hi'n ymddangos bod adroddiad a gomisiynwyd gan Ofcom ar fodelu costau band eang i bawb yn awgrymu bod angen bod yn ofalus iawn ynghylch sut y mae'r cymysgedd o dechnolegau yn cael eu defnyddio mewn ardaloedd gwledig, gan ddweud bod cost ffeibr i'r safle, os yw wedi'i glystyru, ddwy ran o dair yn llai na mynediad di-wifr sefydlog, tra bod cost cysylltiad ffeibr i'r adeilad, os yw'n wasgaredig, tua un rhan o bump yn fwy na mynediad di-wifr sefydlog. Felly, byddai gennyf ddiddordeb i glywed sut yr ydych chi wedi ystyried yr adroddiad hwn gan Ofcom wrth ddylunio'r gwahanol lotiau er mwyn ystyried hynny, fel bod arian cyhoeddus, wrth gwrs, yn cael ei wario'n effeithiol ac yn gwasanaethu cynifer o bobl â phosibl.
Rydych chi hefyd wedi cadarnhau y bydd y gyllideb ar gyfer y cynllun hwn yn £80 miliwn, sef dim ond tua £900 fesul safle, ac mae'n ymddangos bod hyn yn awgrymu cymysgedd o dechnoleg lle bydd ffeibr i'r cabinet a di-wifr yn dominyddu, sy'n faen tramgwydd mawr, byddwn i'n awgrymu, i'r preswylwyr hynny sydd â llinellau hir ym mherfeddion cefn gwlad Cymru, fel Powys a Cheredigion, er enghraifft. Felly, a gaf i ofyn sut y byddwch chi'n gochel rhag y posibilrwydd o gyflwyno technoleg israddol sy'n methu â chyflawni mewn lleoliadau gwledig anghysbell? Gwnaf roi enghraifft. Pe byddai Openreach yn ennill lot, siawns y byddai hynny'n gam yn ôl pe bydden nhw'n penderfynu defnyddio mwy o ffeibr i'r cabinet i arbed costau, yn hytrach na bwrw ymlaen â ffeibr i'r safle ar gyfer y dechnoleg VDSL pellgyrhaeddol, sydd eisoes wedi ei dreialu'n llwyddiannus yn ucheldiroedd yr Alban.
Rwy'n cymryd y disgwylir i'r lotiau i gyd ar gyfer y cynllun newydd gael eu dyfarnu yn nes ymlaen yn y gwanwyn, felly ni fydd yn dechrau cael ei gyflwyno tan yn hwyrach yn yr haf neu'r hydref, a bydd hyn fisoedd lawer, wrth gwrs, ar ôl i brosiect Cyflymu Cymru ddod i ben, gan adael miloedd o safleoedd yn angof yn y cyfamser. Felly, a gaf i ofyn pam na wnaethoch chi sicrhau bod y cynllun yn dilyn yn union ar ôl cynllun Cyflymu Cymru er mwyn osgoi'r oedi anochel hwn, a beth fydd yn digwydd os ydych chi'n barnu nad yw'r un o'r cynigion yn dderbyniol ar gyfer un neu fwy o'r lotiau, neu os nad oes gan yr un cwmni ddiddordeb mewn un neu fwy o'r lotiau?
Ac yn olaf, rydych chi'n dweud yn eich datganiad bod y seilwaith wedi'i gyflwyno'n rhannol mewn rhai cymunedau, ac mae llawer ohonom wedi clywed adroddiadau, wrth gwrs, fel y soniasoch chi, am geblau yn hongian o bolion yn aros i gael eu cysylltu. Beth fydd yn digwydd i'r cysylltiadau ffeibr i'r adeilad hynny a gyflwynwyd yn rhannol gan Cyflymu Cymru sydd a redodd allan o amser? A wnewch chi gadarnhau y byddwch yn defnyddio'r arian cyfran enillion i sicrhau bod ôl-troed cyflym iawn i'w weld 100 y cant yn y cymunedau hyn?
Thank you for that series of questions. We've considered at great length how we can solve some of the issues that Russell George rightly highlights, and we've gone for the series of lots in order to have very specific provision for specific types of community. That's why there's also a community lot in there, because we want to be able to ensure that we do get the right flexible technologies for different communities. And so, there's quite a bit of work to be done for some of the bespoke communities about how the best technology fix will work, what internet service providers might be attracted once the technology is in place, what the relationship between those ISPs and some of the big providers might be, and so on.
I'll give him a bit of an anecdotal example, because it illustrates the problem. Oftentimes, if I'm talking to somebody with very slow broadband—0.02 Mbps or some such—they tell me that they don't care about 30 Mbps; they'd be delighted to have 7 Mbps or whatever. They only want to upload their single farm payment, and so on. And therein lies the difficulty, because, first of all, we're talking about download speeds, but often people are talking about upload issues. There are real issues with what happens when you do get 7K and find you can't actually stream Sky and your teenage children can't do their homework, and all the rest of it. And we know from our business advisers that, actually, once people have their foot on that ladder, they're not suddenly satisfied with 7 Mbps; they want to climb that ladder. So, we need to ensure that we have a futureproof system in place that doesn't deliver shadow speeds of that sort. So, a mix will be absolutely essential.
You heard me detailing that we have listened to the whole issue around the scheduling and people falling in and out of scope, and so on. So, we now have a very specific map of identified premises. We've done a lot of work to make sure that we know where those premises are. There is a shadow on the map, which is where we've had some indication through the open market review from providers that they are themselves going to provide superfast or ultrafast in those areas. Russell George will acutely remember how we did it last time, and the fact that we had to then vary the contract for another 42,000 premises when those plans were revised. We've learnt that lesson and so we've structured it in a such a way that those shadow premises will come in or out of the contract when we see whether they're connected or not. So, in answer to your question about that, as it becomes absolutely clear whether there's a commercial roll-out or whether it's part of this extension or not, those people will come in and out of the various lots and we've deliberately flexed it so that we can do that so we don't have that problem.
The reason we've kept the voucher scheme in place, though, is because—I make no secret of this—£18 million, although it's a substantial sum of money and a big investment from the Government, isn't enough to get to all premises in Wales. There will be still some people who are inaccessible in one regard or another and we will therefore be expecting the voucher scheme to come into play where they pay a part-share of that and we continue to pay a part-share of that, to reach those really difficult premises. I'm completely upfront about that. The topography of Wales is such that it is just—that's just life.
I will say this, though: I'm always amazed by the number of individuals who write to me saying that they recently bought their house and now they're very upset about their broadband speeds. Deputy Presiding Officer, I will say this to the house sellers and purchasers of Wales: why not check first? If it's going to cost you £25,000 to get broadband, why not consider knocking that off the price of the house you're buying? Really, until we get some commercial reality into this, we can't be expected to just get state aid all the time. I completely accept that if you've been in your house for a long time and through no fault of your own, technology has changed and so on, but if you're buying a new house or you're buying new premises, for goodness' sake, why not check before you buy?
Diolch i chi am y gyfres honno o gwestiynau. Rydym ni wedi ystyried yn fanwl sut y gallwn ddatrys rhai o'r materion y mae Russell George yn ddilys iawn wedi tynnu sylw atyn nhw, ac rydym ni wedi mynd am y gyfres o lotiau er mwyn cael darpariaeth benodol iawn ar gyfer mathau penodol o gymunedau. Dyna pam y mae lot cymunedol yno hefyd, oherwydd rydym ni eisiau gallu sicrhau ein bod yn cael y technolegau hyblyg cywir ar gyfer cymunedau gwahanol. Ac felly, mae cryn dipyn o waith i'w wneud ar gyfer rhai o'r cymunedau unigryw o ran sut y bydd datrysiad technoleg gorau yn gweithio, pa ddarparwyr gwasanaethau rhyngrwyd y gellid eu denu pan fydd y dechnoleg ar waith, pa fath o berthynas fyddai rhwng y darparwyr gwasanaeth rhyngrwyd hynny a rhai o'r darparwyr mawr, ac ati.
Fe soniaf am un enghraifft wrtho, oherwydd mae'n dangos y broblem. Yn aml, os wyf i'n siarad â rhywun sydd â band eang araf iawn—0.02 Mbps neu rywbeth o'r fath—mae'n dweud wrthyf i nad yw'n poeni am 30 Mbps; byddai'n falch iawn o gael 7 Mbps neu beth bynnag. Dim ond eisiau lanlwytho ei daliad sengl ac ati sydd arno eisiau ei wneud. A dyna'r anhawster, oherwydd, yn gyntaf oll, rydym ni'n sôn am gyflymderau lawrlwytho, ond yn aml bydd pobl yn sôn am broblemau uwchlwytho. Mae yna broblemau gwirioneddol o ran beth sy'n digwydd pan rydych chi'n cael 7K ac yn canfod na allwch chi ffrydio Sky mewn gwirionedd ac nad yw eich plant yn eu harddegau yn gallu gwneud eu gwaith cartref, ac yn y blaen. A rydym wedi cael gwybod gan ein cynghorwyr busnes, mewn gwirionedd, pan fo pobl yn camu ar yr ysgol honno, nad ydyn nhw, yn sydyn, yn fodlon â 7 Mbps; maen nhw eisiau dringo'r ysgol honno. Felly, mae angen inni sicrhau bod gennym ni system ar waith sy'n ddiogel at y dyfodol nad yw'n achosi problemau o'r math hwnnw. Felly, bydd cymysgedd yn gwbl hanfodol.
Fe wnaethoch chi fy nghlywed i'n nodi ein bod wedi gwrando ar y mater ynghylch amserlennu a phobl yn cael eu cynnwys neu eu hepgor, ac ati. Felly, mae gennym bellach fap penodol iawn sy'n nodi safleoedd. Rydym wedi gwneud llawer o waith i wneud yn siŵr ein bod yn gwybod ymhle mae'r safleoedd hynny. Mae cysgod ar y map, sef lle rydym wedi cael rhyw arwydd drwy'r adolygiad o'r farchnad agored gan ddarparwyr eu bod nhw eu hunain yn mynd i ddarparu band eang cyflym iawn neu gwibgyswllt yn yr ardaloedd hynny. Bydd Russell George yn cofio'n dda sut y gwnaethom ni hynny y tro diwethaf, a'r ffaith ein bod ni wedi gorfod amrywio'r contract ar gyfer 42,000 o safleoedd eraill pan adolygwyd y cynlluniau hynny. Rydym ni wedi dysgu'r wers honno ac felly rydym ni wedi ei strwythuro mewn modd sy'n golygu y bydd y safleoedd hynny yn y cysgod yn dod i mewn i'r contract neu'n cael eu hepgor pan welwn ni eu bod nhw wedi'u cysylltu neu beidio. Felly, i ateb eich cwestiwn am hynny, wrth iddo ddod yn hollol glir pa un a fydd yna gyflwyno masnachol ai peidio neu a ydynt yn rhan o'r estyniad hwn ai peidio, fe fydd y bobl hynny yn dod i mewn ac allan o'r lotiau amrywiol ac rydym ni yn fwriadol wedi ei ystwytho er mwyn inni allu gwneud hynny ac nad oes gennym y broblem honno.
Y rheswm yr wyf wedi cadw'r cynllun talebau ar waith, er hyn, yw oherwydd—nid yw hyn yn gyfrinach—nad yw £18 miliwn, er ei fod yn swm sylweddol o arian ac yn fuddsoddiad mawr gan y Llywodraeth, yn ddigon i gyrraedd pob safle yng Nghymru. Bydd rhai pobl yn dal i fod yn anhygyrch mewn un ffordd neu'r llall ac felly byddwn yn disgwyl i'r cynllun talebau fod yn weithredol lle byddan nhw'n talu cyfran a byddwn ni'n parhau i dalu cyfran, i gyrraedd y safleoedd hynny sy'n anodd iawn eu cyrraedd Rwy'n gwbl agored ynglŷn â hynny. Mae topograffi Cymru yn golygu mai dyna'r sefyllfa—dyna'r sefyllfa.
Dywedaf hyn, fodd bynnag: rwyf bob amser yn rhyfeddu at nifer yr unigolion sy'n ysgrifennu ataf i ddweud eu bod wedi prynu tŷ yn ddiweddar a'u bod erbyn hyn yn siomedig iawn â'u cyflymder band eang. Dirprwy Lywydd, byddwn yn dweud hyn wrth werthwyr a phrynwyr tai yng Nghymru: beth am wirio hyn yn gyntaf? Os yw'n mynd i gostio £25,000 i chi i gael band eang, beth am ystyried tynnu'r gost honno oddi ar pris y tŷ yr ydych chi'n ei brynu? Mewn gwirionedd, hyd nes inni gael rhywfaint o realiti masnachol i hyn, ni allwn ni ddisgwyl cael cymorth y wladwriaeth bob amser. Rwy'n derbyn yn llwyr os ydych chi wedi bod yn eich tŷ chi am amser hir ac nad oes unrhyw fai arnoch chi, bod technoleg wedi newid ac ati, ond os ydych chi'n prynu tŷ newydd neu os ydych chi'n prynu safle newydd, er mwyn y nefoedd, pam na wnewch chi wirio cyn prynu?
It may be that just people assume that we're part of the twenty-first century, so I'm not sure that I'm with the leader of the house there. Progress that has been made absolutely should be welcomed, and I do sense in the leader of the house's statement an acceptance, though, that there is a great feeling of anger and injustice among many individuals and many communities that I and other honourable Members represent. That's a tragedy in a way because this technology, which was meant to lead to the death of distance—actually, to lessen the disadvantage that rural communities face—has actually exacerbated it. It was not meant to be that way. That's what this statement has to be about addressing now. So, can I ask—I welcome, obviously, the rural delivery plan that she's suggested—has she considered, given the broken promises that unfortunately were a constant feature of Superfast Cymru, the introduction of penalty clauses in that contract should those kinds of promises be broken in future?
She mentioned Ceredigion and Powys, where certainly there is a lot more work to be done, but can I also ask her as well to put on the record that other areas of Wales—Carmarthenshire, my own constituency, has one of the lowest superfast connections of all of Wales—will also be covered?
She mentioned the—she said as well that we cannot promise that all premises in Wales will even be connected as a result of these interventions, so can she give us a figure—a percentage? Are we talking about 0.1 per cent or less than 0.1 per cent?
She mentioned the 2,500 properties that Openreach have promised to do further work on because of the appalling position where constituents—and I have and other Members have seen their coiled-up cables outside their doors sometimes and yet they can't get a connection—can she give us any information on where those 2,500 properties are going to be located, when will we know, and will she be able to influence the choice of where that further investment is made?
And finally, she mentioned there are three packages: rural delivery, ultrafast and business premises. Can I urge her, rather than doing rural at the end of the line this first time, could we have the ultrafast investment focused in areas, in post-industrial communities, in the northern Valleys and elsewhere in rural Wales, so that those areas actually are the test beds rather than that investment of the next wave always happening in urban areas that actually already have a better connection?
Mae'n bosibl bod pobl yn tybio ein bod ni'n rhan o'r unfed ganrif ar hugain, felly dydw i ddim yn siŵr a wyf yn cytuno ag arweinydd y tŷ yn y fan yna. Dylid croesawu'r cynnydd a wnaed yn llwyr, ac rwy'n synhwyro yn natganiad arweinydd y tŷ ei bod yn amgyffred, fodd bynnag, teimladau o ddicter ac anghyfiawnder ymysg llawer o unigolion a llawer o gymunedau yr wyf i ac Aelodau eraill anrhydeddus yn eu cynrychioli. Mae hynny'n drasiedi mewn ffordd, oherwydd mae'r dechnoleg hon, a oedd i fod i arwain at ddiddymu pellter—i leihau'r anfantais sy'n wynebu cymunedau gwledig—mewn gwirionedd wedi ei waethygu. Nid oedd i fod felly. Dyna beth y mae'n rhaid i'r datganiad hwn fynd i'r afael ag ef. Felly, a gaf i ofyn—yn amlwg, rwy'n croesawu'r cynllun cyflenwi gwledig y mae hi wedi awgrymu—a yw hi wedi ystyried, o gofio'r torri addewidion a oedd, yn anffodus, yn nodwedd gyson o Cyflymu Cymru, cyflwyno cymalau cosb yn y contract hwnnw pe byddai'r mathau hynny o addewidion yn cael eu torri yn y dyfodol?
Soniodd am Geredigion a Phowys, a heb os mae llawer mwy o waith i'w wneud yno, ond a gaf i ofyn iddi hefyd roi ar y cofnod y bydd ardaloedd eraill o Gymru—Sir Gaerfyrddin, fy etholaeth fy hun, sydd ag un o'r cysylltiadau cyflym iawn isaf o bob rhan o Gymru—yn cael eu cynnwys hefyd?
Soniodd am y—dywedodd hefyd na allwn addo y bydd pob safle yng Nghymru hyd yn oed yn cael ei gysylltu o ganlyniad i'r ymyriadau hyn, felly a wnaiff hi roi ffigur i ni—canran? A ydym ni'n sôn am 0.1 y cant neu lai na 0.1 y cant?
Cyfeiriodd at y 2,500 eiddo y mae Openreach wedi addo gwneud rhagor o waith arnyn nhw oherwydd y sefyllfa warthus lle mae gan etholwyr—ac rwyf i ac Aelodau eraill wedi gweld achosion lle mae eu ceblau wedi eu clymu i fyny y tu allan i'w drysau ac eto ni allan nhw gael cysylltiad—a wnaiff hi roi unrhyw wybodaeth inni am ble y bydd y 2,500 o safleoedd hynny wedi eu lleoli, pryd fyddwn ni'n gwybod, ac a fydd hi'n gallu dylanwadu ar y dewis o lle y gwneir y buddsoddiad ychwanegol hwnnw?
Ac yn olaf, soniodd bod yna dri phecyn: cyflawni gwledig, gwibgyswllt a safleoedd busnes. A gaf i ei hannog, yn hytrach na gwneud y gwaith gwledig ar y diwedd y tro cyntaf hwn, a gawn ni ganolbwyntio'r buddsoddiad gwibgyswllt mewn ardaloedd, cymunedau ôl-ddiwydiannol, yn y cymoedd gogleddol ac mewn mannau eraill o'r Gymru wledig, fel bod yr ardaloedd hynny mewn gwirionedd yn ardaloedd prawf yn hytrach na bod buddsoddiad y don nesaf bob amser yn digwydd mewn ardaloedd trefol sydd eisoes â gwell cysylltiad?
Well, the Member raises a number of really important points, but let me just set the record straight, Deputy Presiding Officer, just on that rural point. I represent the centre of Swansea. There is no Superfast Cymru there. This is a market intervention, so it is primarily a rural or very rural programme. The whole of the superfast first-phase programme was done off the back of an open-market review where we asked the commercial providers where they were going to go, and this is a state aid intervention. So, we are only able to go where the market told us they would not go. So, there is no Superfast Cymru at all in the centre of Cardiff, for example, or in the centre of Swansea or indeed in Wrexham or in large populous areas, because, as you can imagine, that's where the good commercial outlay is. That's where they get the best return for their commercially invested money and so on. So, this has always been a rural or semi-rural programme. So, we will continue to do that.
I wasn't trying to say that we'll have rural delivery or ultrafast. I was trying to say that we are concentrating on rural delivery business prioritisation and ultrafast. The Member made a very good point and I absolutely concur with him about it. There's absolutely no reason why rural communities should have to climb some sort of invisible ladder. There's no reason why they shouldn't leap from nothing to 100, and that will be what we will be looking to do. But I want to be completely honest with Members today and say that it will be very expensive indeed to get to some of the isolated premises in Wales, and it will not be possible with the £80 million that we have on the table. So, for us, it's always going to be a trade-off between getting to as many people as possible and making sure we have bespoke solutions for communities of people who are in a particular area that we can get to. That is always a difficult trade-off. It was for the first programme and it is for this one. That's why I've been touring Wales talking to communities—I'm very happy to come to any that you know of—about bespoke solutions for them so that we can get that out there.
But we are hampered in a number of ways as well. There is a difficulty about the way the UK Government continues to view broadband and spectrum as a cash cow for sale to the highest bidder—that is a big problem for public services in Wales—and also that they are still reluctant to regard it as utility. So, we start all of the problems of wayleaves and so on, because this is still regarded as a luxury, which it clearly is not any more. So, for example, there is no right to cross land. So, if you were getting an electricity supply, you would have the right to cross land. You would have to pay a good sum of money for the wayleave that was necessary, but you would be able to do it. We cannot. So, we have thousands of premises in Wales stuck behind wayleaves that we need to negotiate on a commercial basis, and that is a continuing difficulty. So, there are some ideological issues. Sorry to use that word—I know it can be emotive, but it is absolutely the case. I think this should be public infrastructure like roads, it's so essential. Unfortunately, the UK Government still regard it as a luxury product that people would have as an optional extra, and that is hampering the way that we roll it out.
We've tried, in structuring this new tender, to cover off some of the issues that people have raised with me as I've toured around Wales.
Wel, mae'r Aelod yn codi nifer o bwyntiau pwysig iawn, ond gadewch imi eich cywiro chi, Dirprwy Lywydd, ar y pwynt gwledig hwnnw. Rwy'n cynrychioli canol Abertawe. Does dim Cyflymu Cymru yno. Ymyriad marchnad yw hwn, felly mae'n bennaf yn rhaglen wledig neu wledig iawn. Gwnaethpwyd y cyfan o gam cyntaf rhaglen cyflym iawn ar sail adolygiad marchnad agored pan wnaethom ofyn i ddarparwyr masnachol lle yr oeddyn nhw yn mynd i fynd, ac mae hwn yn ymyriad cymorth gwladol. Felly, dim ond i'r lleoedd yr oedd y farchnad yn dweud wrthym na fydden nhw'n mynd yr ydym ni'n gallu mynd. Felly, does dim Cyflymu Cymru o gwbl yng nghanol Caerdydd, er enghraifft, nac yng nghanol Abertawe neu yn wir yn Wrecsam neu mewn ardaloedd poblog mawr, oherwydd, fel y gallwch chi ddychmygu, dyna ble mae'r gwariant masnachol da. Dyna ble y gallan nhw gael yr elw gorau am yr arian y maen nhw'n ei fuddsoddi'n fasnachol ac ati. Felly, mae hon wedi bod yn rhaglen wledig neu'n lled-wledig bob amser. Felly, byddwn yn parhau â hynny.
Nid oeddwn i'n ceisio dweud y byddwn yn sicrhau cyflawni gwledig neu gwibgyswllt. Roeddwn i'n ceisio dweud ein bod ni'n canolbwyntio ar flaenoriaethu cyflenwi busnesau gwledig a gwibgyswllt. Gwnaeth yr Aelod bwynt da iawn ac rwy'n cytuno'n llwyr ag ef yn ei gylch. Nid oes unrhyw rheswm o gwbl pam y dylai cymunedau gwledig orfod dringo rhyw fath o ysgol anweledig. Nid oes unrhyw reswm pam na ddylen nhw neidio o ddim i 100, a dyna beth y byddwn ni'n ceisio ei wneud. Ond rwyf i eisiau bod yn gwbl onest â'r Aelodau heddiw a dweud y bydd yn ddrud iawn yn wir i gyrraedd rhai o'r safleoedd anghysbell yng Nghymru, ac ni fydd yn bosibl gyda'r £80 miliwn sydd gennym. Felly, i ni, bydd hi bob amser yn gyfaddawd rhwng cyrraedd cymaint o bobl â phosibl a gwneud yn siŵr bod gennym atebion pwrpasol ar gyfer cymunedau o bobl sydd mewn ardal benodol y gallwn ni ei chyrraedd. Mae hynny'n gyfaddawd anodd bob amser. Roedd yn anodd ar gyfer y rhaglen gyntaf ac mae'n anodd yn hon. Dyna pam yr wyf i wedi bod yn teithio o gwmpas Cymru yn siarad â chymunedau—rwy'n hapus iawn i ddod i unrhyw gymuned y gwyddoch chi amdani—am atebion pwrpasol iddyn nhw er mwyn gallu gwneud hynny yno.
Ond rydym ni'n cael ein llesteirio mewn nifer o ffyrdd hefyd. Mae anhawster ynghylch y ffordd y mae Llywodraeth y DU yn parhau i ystyried band eang a sbectrwm fel menter broffidiol i'w gwerthu i'r cynigydd uchaf—mae honno'n broblem fawr i'r gwasanaethau cyhoeddus yng Nghymru—a hefyd eu bod yn dal yn amharod i'w ystyried yn un o'r cyfleustodau. Felly, rydym ni'n dechrau'r holl broblemau o fforddfreintiau ac ati, oherwydd bod hwn yn dal i gael ei ystyried yn gynnyrch moethus, ac mae'n amlwg nad yw erbyn hyn. Felly, er enghraifft, nid oes unrhyw hawl i groesi tir. Felly, petaech yn cael cyflenwad trydan, byddai gennych chi'r hawl i groesi tir. Byddai'n rhaid i chi dalu swm da o arian am y fforddfraint a oedd yn angenrheidiol, ond byddech chi'n gallu gwneud hynny. Ni allwn ni. Felly, mae gennym filoedd o safleoedd yng Nghymru sy'n sownd y tu ôl i fforddfreintiau y mae angen inni eu negodi ar sail fasnachol, ac mae hynny'n anhawster parhaus. Felly, mae yna rai materion ideolegol. Mae'n ddrwg gen i ddefnyddio'r gair hwnnw—rwy'n gwybod ei fod yn gallu ennyn teimladau cryf, ond mae'n hollol wir. Credaf y dylai fod yn seilwaith cyhoeddus yn yr un modd â ffyrdd, mae mor hanfodol. Yn anffodus, mae Llywodraeth y DU yn dal i'w ystyried yn gynnyrch moethus y byddai pobl yn dewis ei gael ac mae hynny'n llesteirio'r ffordd y gallwn ni ei gyflwyno.
Rydym wedi ceisio, wrth strwythuro'r tendr newydd hwn, ymdrin â rhai o'r materion y mae pobl wedi eu codi gyda mi wrth i mi deithio o amgylch Cymru.
Minister, you were right to say that this is a key utility and we should acknowledge that without the direct market intervention of the Welsh Government thousands of my constituents would be now without broadband. But of course there remain the frustrations of those who are left behind. I had a lively public meeting on Friday night in the community of Bynea just outside Llanelli, where there is palpable frustration at the way they've been treated. You mentioned earlier that, when people are buying their homes, they should check first that they are going to be connected. People in Bynea did check, and they were told it would be connected. They have screenshots, they have e-mails from Openreach right up until the end of December with a date saying that this was going to be connected, only to be told that that is not now going to happen, with the maddening explanation for some of them that they've been connected to the Swansea exchange, not the Llanelli exchange, which was being enabled and which just defies all common sense.
I welcome the schemes that the Minister has set out. Can I ask her specifically if she could look at the case of my constituents in Bynea and work with me to see what can be done to help them, because I really do think they've been treated very shabbily indeed?
Gweinidog, roeddech chi'n iawn i ddweud bod hwn yn un o'r cyfleustodau allweddol, a dylem ni gydnabod y byddai miloedd o'm hetholwyr, heb ymyrraeth marchnad uniongyrchol gan Lywodraeth Cymru, heb fand eang ar hyn o bryd. Ond wrth gwrs mae'r rheini sydd wedi'u gadael ar ôl yn dal i fod yn rhwystredig. Cefais gyfarfod cyhoeddus bywiog nos Wener yng nghymuned y Bynie ger Llanelli, lle mae yna rwystredigaeth amlwg am y ffordd y maen nhw wedi cael eu trin. Soniasoch chi'n gynharach, pan fydd pobl yn prynu eu cartrefi, y dylen nhw wirio'n gyntaf y bydd ganddyn nhw gysylltiad. Fe wnaeth pobl yn y Bynie wirio, a dywedwyd wrthyn nhw y byddai yna gysylltiad. Mae ganddyn nhw sgrinluniau, mae ganddyn nhw negeseuon e-bost gan Openreach hyd at ddiwedd mis Rhagfyr a dyddiad yn dweud y byddai'n cael ei gysylltu, dim ond i gael gwybod na fyddai bellach yn digwydd, gydag esboniad pryfoclyd i rhai ohonyn nhw eu bod wedi'u cysylltu â chyfnewidfa Abertawe, nid cyfnewidfa Llanelli, a oedd yn cael ei galluogi ac sy'n mynd yn groes i bob synnwyr cyffredin.
Rwy'n croesawu'r cynlluniau a nodwyd gan y Gweinidog. A gaf i ofyn iddi'n benodol a wnaiff hi ystyried achos fy etholwyr yn y Bynie a gweithio gyda mi i weld beth y gellir ei wneud i'w helpu, oherwydd rwyf wir yn credu eu bod nhw wedi cael eu trin yn wael iawn?
The Member makes some very valid points, and I've rehearsed in this Chamber many times the frustration of people who are left at the end of the superfast project. The connection was always scheduled, never promised, but, nevertheless, after something's been scheduled for a very long period of time it can feel very much like a promise. I'm not trying to get out of that on a semantic point, but it is a very important point the Member makes. I'm more than happy to either come with him to the community or to explore as a paper solution what can be done for a specific community there.
There are some issues around connections to which particular exchange, and if it's a fibre-to-the-cabinet connection via the copper networks then one of the difficulties has been that BT has not reconfigured its copper network in order to have the broadband roll-out, and that's one of the things we are also—. Many people have brought this up with me over the years and that is something we are trying to address in these next three lots. But there is a big issue about the UK Government's approach and Ofcom's approach to the BT copper network and what needs to be done to reconfigure that in order to facilitate some of the broadband connections as well. But I'm more than happy to come and talk to the community in question.
Mae'r Aelod yn gwneud rhai pwyntiau dilys iawn, ac rwyf wedi ailadrodd droeon yn y Siambr hon rwystredigaeth pobl sy'n cael eu gadael ar ddiwedd y prosiect cyflym iawn. Roedd y cysylltiad wedi'i amserlennu, ond nid ei addo, ond, serch hynny, ar ôl amserlennu rhywbeth am gyfnod hir iawn o amser gall hynny deimlo'n debyg iawn i addewid. Nid wyf yn ceisio esgusodi fy hun drwy ddefnyddio semanteg, ond mae'n bwynt pwysig iawn y mae'r Aelod yn ei wneud. Rwy'n fwy na pharod i ddod gydag ef i'r gymuned neu i ystyried, fel ateb ar bapur, beth y gellir ei wneud ar gyfer y gymuned benodol yn y fan yna.
Ceir rhai problemau o ran â pha gyfnewidfa benodol y mae'r cysylltiad, ac os yw'n gysylltiad ffeibr i'r cabinet drwy rwydweithiau copr yna un o'r anawsterau yw nad yw BT wedi ad-drefnu ei rwydwaith copr er mwyn cyflwyno band eang, a dyna un o'r pethau yr ydym ni hefyd—. Mae llawer o bobl wedi codi hyn gyda mi dros y blynyddoedd ac mae hynny'n rhywbeth yr ydym ni'n ceisio mynd i'r afael ag ef yn y lotiau nesaf. Ond mae yna broblem fawr ynghylch ymagwedd Llywodraeth y DU ac ymagwedd Ofcom at rhwydwaith copr BT a'r hyn sydd angen ei wneud i ad-drefnu hwnnw er mwyn hwyluso rhai o'r cysylltiadau band eang hefyd. Ond rwy'n fwy na pharod i ddod i siarad â'r gymuned dan sylw.
I welcome the statement and I'm happy to commend the leader of the house for the energy and commitment that she has brought to this part of her duties. I think it's fair to commend Ministers when they have been successful at what they're doing, and I appreciate the practical difficulties that she's had to grapple with. At the end of the day, no reasonable person could disagree with what she said about it. It may be practically impossible to connect every single house or premises in the country, regardless of cost, although we do accept that for other utilities like electricity connections and so on, and, indeed, the universal postal service, although that doesn't require the kind of infrastructure investment that this requires.
I agree with everything that she said and indeed everything that other Members have said in the course of this debate and I shan't repeat anything that's been said before. I'd just like to ask in respect of the delivery slippage timescales of which we've heard much.
One of the things that has been referred to, I think by Lee Waters, a moment ago, is the frustration of people who have been told one thing only to discover that the truth is another. I wonder if, in the future, there could be some obligation placed upon the suppliers or the providers of these services to publicise the precise actions and plans that they're putting in place to minimise time slippage and to have some kind of system—we can't entirely eradicate delays because nobody's totally in control of events in these circumstances, but we need to have some sort of system of better communication and more honest and transparent communication that, perhaps, could be organised from the centre more easily than simply waiting for the companies to act of their own accord. The broadband outreach team, for example, which she mentioned in the statement—could that be broadened to include the monitoring of delivery slippage and timescales, noting cases of particular problems and working with providers to expedite the resolution of difficulties?
Rwy'n croesawu'r datganiad ac rwy'n hapus i gymeradwyo arweinydd y tŷ am ei hegni a'i hymrwymiad yn y rhan hon o'i dyletswyddau. Rwy'n credu ei bod yn deg i ganmol Gweinidogion pan fyddan nhw wedi bod yn llwyddiannus yn yr hyn y maen nhw'n ei wneud, ac rwy'n cydnabod yr anawsterau ymarferol y mae hi wedi gorfod ymdopi â nhw. Yn y pen draw, ni allai unrhyw berson rhesymol anghytuno â'r hyn y dywedodd. Mae'n bosibl ei bod hi bron yn amhosibl i gysylltu pob un tŷ neu safle yn y wlad, beth bynnag yw'r gost, er ein bod yn derbyn hynny ar gyfer cyfleustodau eraill fel cysylltiadau trydan ac ati, ac, yn wir, y gwasanaeth post cyffredinol, ond nid yw hynny'n gofyn am y math o fuddsoddiad seilwaith y mae hyn yn ei fynnu.
Rwy'n cytuno â phopeth a ddywedodd hi ac yn wir popeth y mae'r Aelodau eraill wedi ei ddweud yn ystod y ddadl hon ac ni wnaf ailadrodd unrhyw beth sydd wedi'i ddweud o'r blaen. Hoffwn i ofyn ynghylch y llithriant yn yr amserlenni cyflawni yr ydym ni wedi clywed llawer yn ei gylch.
Un o'r pethau y cyfeiriwyd ato, gan Lee Waters rwy'n credu, eiliad yn ôl, yw rhwystredigaeth pobl y dywedwyd un peth wrthyn nhw dim ond i ddarganfod nad oedd yn wir. Tybed os, yn y dyfodol, y gallai fod rhywfaint o orfodaeth ar gyflenwyr neu ddarparwyr y gwasanaethau hyn i roi cyhoeddusrwydd i'r camau a'r cynlluniau manwl gywir y maen nhw'n eu sefydlu i leihau llithriant amser a bod â rhyw fath o system—ni allwn ni ddileu oedi'n llwyr oherwydd nid oes neb yn gallu rheoli digwyddiadau'n gyfan gwbl yn yr amgylchiadau hyn, ond mae angen inni fod â rhyw fath o system well o gyfathrebu a chyfathrebu mwy onest a thryloyw a allai, efallai, gael ei threfnu yn haws yn ganolog, yn hytrach na dim ond aros i'r cwmnïau weithredu eu hunain. Y tîm allgymorth band eang, er enghraifft, y cyfeiriodd hi ato yn y datganiad—a allai hwnnw gael ei ehangu i gynnwys monitro llithriant o ran cyflawni ac amserlenni, gan nodi achosion o broblemau penodol a gweithio gyda darparwyr i hwyluso'r broses o ddatrys anawsterau?
Thank you for those important points. I will just address—. I didn't address, when I answered Adam Price, the 2,500 premises that are in this shadow area—apologies. So, I'll just do that, because Neil Hamilton raised a similar issue.
There are several groups of people who we're trying to deal with. There is the group of people who were being promised Superfast Cymru and then have gone over the edge of the contract. We've done an enormous piece of work with BT Openreach over the last few months to identify where those premises are and we've negotiated with them that those people will be connected, if they're 98 per cent—I'm not going to be held to the percentage—but very close to completion, and that will be done at no extra cost to us under the grant scheme of the contract. So, we've extended the deadline of the contract, but with no cost on that, so it's part of the original scheme, but with no cost on that. That's been negotiated specifically because of the frustration of people who can see it arriving and then it stops just before.
Another piece of work is being done to identify where infrastructure has been put into the ground—I hasten to say, at no cost to the public purse, because all of the upfront investment is done by Openreach BT; we only pay once it arrives at the premises—to identify where that is. I'm afraid it's called 'stranded resources'—you get very jargonistic when you deal with these people quite a lot. And to understand exactly where that is and what investment it might take to make something of the investment that's already there and that's an ongoing negotiation. Indeed, I know all kinds of jargon I didn't know before about this stuff.
And then there are some places where no build has occurred. You’ll have heard me say in this statement that I absolutely accept the points about comms that absolutely everybody has made. That's partly occurred because of the way we did the first contract, which was an all-Wales contract. We only specified the number of premises, I didn't specify where they should be, who they should be, or anything else, and in order to get to that number of premises, it was necessary for the contractors to overbuild, because if they were going to hit a problem halfway through and they couldn’t make it, they didn't want the very considerable penalties in the contract. So, they were overbuilding. So, what we're now doing is investigating where that overbuild is to see if we can capitalise on it. So, from the point of view of the public purse, it's a good thing, although I do not take away from the frustration of the people at the other end of some of that overbuilding and some of the comms.
In this new contract, we are asking them to specify the premises, so they will be telling us exactly where they're going and how, and then we will have timescales, and they will be monitored. As I've said, there's no way that slippage of delivery timescales can be eliminated, because it's a contract, and an engineering one, but, this time, we will know why, and that will be communicated properly to the householder. It may well be that, having said that we're going specifically to get to 32 Acacia Gardens somewhere, actually, it turns out to be impossible because who knows what engineering problems there might be along the way, but that will be communicated clearly, that premise will know exactly where they are, and we can refer them to the voucher schemes and all the rest of it.
I just also wanted to say, Deputy Presiding Officer, that we're not technology dependent here; we're very open to any technology that will get us to wherever we want to go.
Diolch i chi am y pwyntiau pwysig hynny. Fe wnaf ymdrin—. Ni wnes i ymdrin, pan atebais Adam Price, â'r 2,500 o safleoedd sydd yn y cysgod hwn—ymddiheuriadau. Felly, fe wnaf hynny gan fod Neil Hamilton wedi codi mater tebyg.
Mae sawl grŵp o bobl yr ydym ni'n ceisio ymdrin â nhw. Mae'r grŵp o bobl yr addawyd Cyflymu Cymru iddyn nhw ond sydd wedi syrthio allan o gwmpas y contract. Rydym ni wedi gwneud darn enfawr o waith gyda BT Openreach dros yr ychydig fisoedd diwethaf i nodi ble mae'r safleoedd hynny ac rydym wedi negodi gyda nhw y bydd y bobl hynny yn cael eu cysylltu, os oes 98 y cant ohonyn nhw wedi'u cwblhau—nid wyf am fod yn atebol am y canran—ond yn agos iawn at gael eu cwblhau, a bydd hynny'n cael ei wneud heb unrhyw gost ychwanegol i ni o dan gynllun grant y contract. Felly, rydym wedi ymestyn dyddiad terfyn y contract, ond ni fydd unrhyw gost i hynny, felly mae'n rhan o'r cynllun gwreiddiol, heb unrhyw gost i hynny. Mae hynny wedi'i negodi yn benodol oherwydd rhwystredigaeth pobl sy'n gallu ei weld yn dod, ond yna mae'n stopio ychydig cyn eu cyrraedd nhw.
Mae darn arall o waith yn cael ei wneud i nodi ymhle y mae seilwaith wedi ei roi yn y ddaear—prysuraf i ddweud, heb unrhyw gost i'r pwrs cyhoeddus, oherwydd Openreach BT sy'n gwneud yr holl fuddsoddiad ymlaen llaw; dim ond pan fydd yn cyrraedd y safle y byddwn ni'n talu—i ganfod ble y mae hwnnw. Mae arnaf ofn eu bod yn cael eu galw'n 'adnoddau a adawyd'—rydych chi'n dechrau defnyddio llawer o jargon pan fyddwch chi'n ymdrin â'r bobl hyn. Ac i ddeall yn union ble mae hynny a pha fuddsoddiad y gallai fod ei angen i wneud rhywbeth o'r buddsoddiad sydd eisoes yno ac mae hwnnw'n drafodaeth barhaus. Yn wir, rwy'n gwybod bob math o jargon nad oeddwn yn ei wybod cyn hyn.
Ac wedyn mae yna rai lleoedd lle nad oes unrhyw adeiladu wedi digwydd. Byddwch chi wedi fy nghlywed yn dweud yn y datganiad hwn fy mod yn derbyn y pwyntiau a wnaeth pawb ynghylch cyfathrebu. Digwyddodd hynny yn rhannol oherwydd y modd y gwnaethom y contract cyntaf, a oedd yn gontract Cymru gyfan. Dim ond nifer y safleoedd a bennwyd gennym, ni wnes i bennu lle y dylen nhw fod, pwy ddylen nhw fod, nac unrhyw beth arall, ac er mwyn cyrraedd y nifer hwnnw o safleoedd, roedd yn ofynnol i'r contractwyr oradeiladu, oherwydd os oeddynt yn mynd i daro ar broblem hanner ffordd drwyddo ac na allent gyflawni'r niferoedd, doedden nhw ddim eisiau cael y cosbau sylweddol iawn yn y contract. Felly, roedden nhw'n goradeiladu. Felly, beth rydym ni'n ei wneud nawr yw ymchwilio i ble mae'r goradeiladu hwnnw wedi digwydd i weld a allwn fanteisio arno. Felly, o safbwynt y pwrs cyhoeddus, mae'n beth da, ond nid wyf yn bychanu rhwystredigaeth pobl ar ben arall rhywfaint o'r goradeiladu hwnnw a rhywfaint o'r cyfathrebu.
Yn y contract newydd hwn, rydym yn gofyn iddyn nhw nodi'r safle, felly byddan nhw'n dweud wrthym ni'n union ble y byddan nhw'n mynd a sut, ac yna bydd gennym ni amserlenni, a byddan nhw'n cael eu monitro. Fel yr wyf wedi dweud, nid yw'n bosibl dileu llithriant yn yr amserlenni cyflenwi, oherwydd mae'n gontract, ac yn un peirianneg, ond, y tro hwn, byddwn ni'n gwybod pam, a byddwn yn cyfathrebu hynny'n briodol â deiliad yr aelwyd. Mae'n ddigon posibl, ar ôl dweud y byddwn ni yn benodol yn cyrraedd 32 Acacia Gardens yn rhywle, mewn gwirionedd, ei bod yn amhosibl gwneud hynny yn y pen draw oherwydd pwy a ŵyr pa broblemau peirianneg a allai godi yn ystod y gwaith, ond bydd hynny'n cael ei gyfleu'n glir, bydd y safle hwnnw yn gwybod yn union beth yw ei sefyllfa, a gallwn eu cyfeirio at y cynlluniau talebau ac yn y blaen.
Roeddwn i eisiau dweud hefyd, Dirprwy Lywydd, nad ydym yn ddibynnol ar dechnoleg yn y fan yma; rydym ni'n agored iawn i unrhyw dechnoleg a fydd yn ein harwain i'r man lle'r ydym ni eisiau bod.
Thank you very much. I will just now very gently remind the next set of speakers that it should be a very short statement before you ask your question. Paul Davies.
Diolch yn fawr iawn. Fe wnaf i yn awr atgoffa'r gyfres nesaf o siaradwyr yn garedig y dylai fod yn ddatganiad byr iawn cyn i chi ofyn eich cwestiwn. Paul Davies.
Thank you, Deputy Presiding Officer. It'll come as no surprise to the leader of the house that I, too, continue to receive representations from constituents regarding the lack of delivery when it comes to broadband services. I have whole villages in my constituency, like Mynachlog-ddu, for example, where some infrastructure has been upgraded, but not completed. I know that other Members have made reference to this today. I note from your statement that you intend to explore how you can support the completion of these infrastructure projects, so can you give my constituents, like the ones living in Mynachlog-ddu, reassurance that they will receive the broadband services they deserve? And what mechanisms will the Welsh Government be using to make sure that these services are actually being delivered on time or within acceptable timescales? Finally, Deputy Presiding Officer, could the leader of the house tell us what specific criteria will be used to determine the areas that will be targeted under this new successor scheme she's announced today, especially when she receives the latest data around the number of premises that have not been connected through Superfast Cymru?
Diolch ichi, Dirprwy Lywydd. Bydd hi ddim yn syndod i arweinydd y tŷ, fy mod innau, hefyd, yn parhau i gael gwybod gan etholwyr am ddiffyg cyflawni ym maes gwasanaethau band eang. Mae gen i bentrefi cyfan yn fy etholaeth i, fel Mynachlog-ddu, er enghraifft, lle mae peth o'r seilwaith wedi'i uwchraddio, ond heb ei gwblhau. Gwn fod Aelodau eraill wedi cyfeirio at hyn heddiw. Sylwaf o'ch datganiad eich bod yn bwriadu archwilio sut y gallwch gefnogi cwblhau'r prosiectau seilwaith hyn, felly a allwch chi roi sicrwydd i fy etholwyr i, fel y rhai sy'n byw yn Mynachlog-ddu, y byddan nhw'n cael y gwasanaethau band eang y maen nhw'n eu haeddu? A pha ddulliau y bydd Llywodraeth Cymru yn eu defnyddio i wneud yn siŵr bod y gwasanaethau hyn yn cael eu cyflenwi ar amser, mewn gwirionedd, ac o fewn amserlenni derbyniol? Yn olaf, Dirprwy Lywydd, a wnaiff arweinydd y tŷ ddweud wrthym ni pa feini prawf penodol a ddefnyddir i benderfynu pa ardaloedd fydd yn cael eu targedu o dan y cynllun olynol newydd hwn y mae hi wedi ei gyhoeddi heddiw, yn enwedig pan fydd yn derbyn y data diweddaraf ynghylch nifer y safleoedd sydd heb eu cysylltu drwy Cyflymu Cymru?
Thank you for those important things. So, as I've said a number of times already, the structure of the new contracts will be very different to the structure of the old contract, so we will have defined premises. We're not, at this point, saying which premises, we're asking the market to tell us where they can get to with this money and how they can do it, and they are being asked to specify the premises that they can get to. When we get that back in, we'll be doing a contract evaluation to see what gives us the best value for money, what gets us to the most premises and so on. There will be some trade-off between very rural, isolated premises and villages, such as the one that you speak of and many other Assembly Members speak of as well. There are some villages where we have partial superfast, perhaps in the centre of a village, with scattered houses going out from a village in a classic geographical pattern that, if you did urban geography, you will have learnt about. There are some issues around how we get to some of the scattered communities, and that's when I'm talking about bespoke solutions for some of them, and that might be a range of things: it might be wireless; it might be closed LANs; it might be a number of things that we can investigate.
If the Member wants to write to me highlighting specific communities where there is a cluster problem of that sort, I'd really like to know that, so that we could be sure to take those into account. Deputy Presiding Officer, that's an offer I make to all Members in the Chamber—that we'd very much like to understand what that looks like.
We will be able to tell you whether you're in the 2,500 premises, because we've had those identified. So, again, if you want to ask me very specifically about any premises, then we'll be able to tell you back where that is. Obviously, I don't have all of that information with me today, but if you tell me a phone line or a postcode, then we can tell you that information back.
Diolch i chi am y pethau pwysig hynny. Felly, fel yr wyf wedi dweud sawl gwaith eisoes, bydd strwythur y contractau newydd yn wahanol iawn i strwythur yr hen gontract, felly bydd gennym safleoedd wedi'u diffinio. Nid ydym, ar hyn o bryd, yn dweud pa safleoedd, rydym yn gofyn i'r farchnad ddweud wrthym pa leoedd y gallan nhw eu cyrraedd gyda'r arian hwn a sut y gallan nhw ei wneud, a gofynnir iddyn nhw nodi y safleoedd y gallan nhw eu cyrraedd. Pan gawn ni'r wybodaeth honno, byddwch ni'n gwerthuso'r contract i weld beth sy'n rhoi'r gwerth gorau am arian i ni, sy'n mynd â ni at y mwyaf o safleoedd ac ati. Bydd rhywfaint o gyfaddawdu rhwng safleoedd gwledig, ynysig iawn a phentrefi, fel yr un yr ydych chi'n sôn amdano ac y mae llawer o Aelodau Cynulliad eraill yn sôn amdanyn nhw hefyd. Mae rhai pentrefi lle mae gennym ni fand eang cyflym iawn yn rhannol, efallai yng nghanol pentref, a thai gwasgaredig yn mynd allan o bentref yn y patrwm daearyddol clasurol hwnnw, os gwnaethoch chi ddaearyddiaeth drefol, y byddwch chi wedi dysgu amdano. Mae rhai materion yn ymwneud â sut yr ydym yn cyrraedd rhai o'r cymunedau gwasgaredig, a dyna pryd yr wyf yn sôn am atebion pwrpasol ar gyfer rhai ohonyn nhw, a gallai hynny fod yn amrywiaeth o bethau: gallai fod yn ddi-wifr; gallai fod yn LANs caeëdig; gallai fod yn nifer o bethau y gallwn ymchwilio iddyn nhw.
Os yw'r Aelod yn dymuno ysgrifennu ataf yn tynnu sylw at gymunedau penodol lle ceir problem clwstwr o'r math hwnnw, hoffwn i gael gwybod hynny, er mwyn i ni allu sicrhau ein bod yn eu hystyried. Dirprwy Lywydd, mae hwnnw'n gynnig i'r holl Aelodau yn y Siambr—hoffem yn fawr iawn ddeall beth yw'r sefyllfa.
Byddwn ni'n gallu dweud wrthych chi a ydych chi yn y 2,500 o safleoedd, oherwydd rydym wedi nodi'r rhai hynny. Felly, unwaith eto, os ydych chi eisiau gofyn imi yn benodol iawn am unrhyw safle, yna byddwn ni'n gallu dweud wrthych chi beth yw'r sefyllfa. Yn amlwg, does gen i ddim yr holl wybodaeth honno heddiw, ond os rowch chi llinell ffôn neu god post i mi, yna gallwn ni roi'r wybodaeth honno i chi.
Rwy'n croesawu'r datganiad heddiw gan yr Ysgrifennydd Cabinet, ac yn edrych ymlaen yn fawr iawn at ohebu yn gyson gyda hi dros y misoedd a'r blynyddoedd i ddod hefyd, gan ddweud nad wyf i'n ei hystyried hi'n stranded resource, o gwbl, ac rwy'n ddiolchgar iddi hi am ateb mor gyson i ohebiaeth gen i.
Rwyf i jest am ofyn yn glou iawn i'r Ysgrifennydd Cabinet: yr £80 miliwn mae hi wedi sôn amdano sydd ar gael ar gyfer hyn, beth yw ffynhonnell yr arian yma? A ydym ni'n dal i ddefnyddio arian Ewrop tuag at y pwrpas yna ac a oes sicrwydd bod yr arian yna yn mynd i fod ar gael ar hyd y cyfnod?
Rydw i'n croesawu beth rydych chi wedi ei ddweud am y 2,500. Rydw i'n siŵr bod rhai o'r pethau rydw i wedi bod yn gohebu amdanynt gyda chi o bosib yn dod i mewn i hynny. Pryd fyddwn ni'n cael adroddiad nôl drwy ddatganiad ysgrifenedig neu rywbeth fod y gwaith yna wedi ei gwblhau, fel ei bod hi'n glir inni ein bod ni'n symud at yr un nesaf?
A gaf i jest ofyn yn glou am fusnesau? Mae llawer o fusnesau, yn enwedig yng nghefn gwlad, ond angen 10 MB neu beth bynnag. Maen nhw'n fusnesau, ond nid ydynt yn fusnesau trosglwyddo data fel y cyfryw; maen nhw'n defnyddio broadband jest i redeg y busnes. Pan fydd gennych chi fusnes trosglwyddo data, ie, dylai'r busnes fuddsoddi ei hun yn hynny, ond rydw i jest eisiau bod yn glir fod y gefnogaeth sydd gyda chi yn y cynllun yma yn ddigonol ar gyfer y busnesau SME sydd yn digwydd yng nghefn gwlad, achos yn rhy gyson, maen nhw'n cael gan BT, 'Ond mae'n rhaid i chi dalu eich hunain', lle rydw i'n teimlo, fel chithau, mae'n siŵr, fod seilwaith cyhoeddus fan hyn ar gyfer busnesau yn mynd o gwmpas busnes bob dydd. Eto, nid ydw i'n sôn am rywbeth sy'n defnyddio data fel y cyfryw.332
A jest ar y pwynt olaf yna, ynglŷn â seilwaith cyhoeddus, rydych chi wedi crybwyll eich hun ynglŷn ag Ofcom. Rydw i o'r farn y dylai Ofcom osod mynediad at ryw gyflymder fel rhyw fath o hawl i bawb, lle bo hynny'n gwbl ymarferol. Mae'n amlwg nad ydyn nhw wedi gwneud y penderfyniad yna am resymau gwleidyddol. A ydych chi mewn trafodaeth gydag Ofcom yn barhaus ar hyn, ac a oes gan Lywodraeth Cymru agwedd tuag at droi'r ffordd rydym ni'n ei wneud e ar hyn o bryd yn rhyw fath o waith statudol a mynediad statudol i fand eang?
I welcome today’s statement from the Cabinet Secretary, and I look forward very much to corresponding with her regularly over the next months and years too, saying that I don’t consider her to be a stranded resource in any way whatsoever, and I’m grateful to her for responding to my correspondence.
If I could just ask the Cabinet Secretary very briefly about this £80 million that she’s mentioned that’s available: what’s the source of that funding? Are we still using European funding for that purpose, and are there assurances that that funding will be available throughout this period?
I welcome what you’ve had to say about the 2,500. I’m sure that many of the things that I’ve been corresponding with you on will come into that. When will we get some feedback, through a written statement or something similar, that that work has been completed, so it’s clear to us that we are moving on to the next phase?
Could I ask very briefly about businesses? A number of businesses, particularly in rural areas, only need 10 MB, or whatever they are. They are businesses, but they are not data transfer businesses; they just use broadband to run their businesses. When you have a data transfer businesses, well, yes, that business should invest in that itself, but I just want some clarity that the support available in this programme is sufficient for those SMEs that exist in rural Wales, because far too often they’re told by BT, 'You have to pay for yourself', whereas I feel, as I’m sure you do, that public infrastructure is for businesses going about their daily business. I’m not talking about data transfer businesses, as such, here.
On that final point on public infrastructure, you have mentioned Ofcom yourself. I’m of the view that Ofcom should actually set a certain speed as a right for all where that’s entirely practical. Clearly, they haven’t done that, for political reasons. Are you having any discussions with Ofcom on this, and does the Welsh Government have a view on changing our approach into a statutory approach providing statutory access to broadband?
Yes. Simon Thomas raises a number of very pertinent issues. I will update the Senedd as soon as I have the figures on the outturn, which, as I say, will be about 16 weeks from the end of the contract. As soon as I have them, I will of course update Members with those. That update will include numbers of premises connected in each constituency, and also the uptake figures.
I just wanted to use this opportunity to talk a little bit about the uptake figures, because Simon Thomas specifically asked what the £80 million is, and he's absolutely right: it's a mixture of European funding, a small amount of UK Government funding, and Welsh Government funding. It's also got the gain share funding in there, and I'll just remind Members that as soon as we go over 21 per cent uptake on any one resource, we start to get a gain share, and that gain share goes off into the future. So, the more people that get connected the more money we have, and I cannot emphasise enough that for those of you in low-uptake areas—and I will be contacting Assembly Members individually to talk about what can be done—we need to get that uptake taken up, because obviously, the more money we have, the more I can spend on getting to more premises. But the European funding is secure for this stage of the project; we're not worried about that. We're spending it as fast as we can go, and we have the gain share to make the money up, alongside others.
In terms of Ofcom and the UK Government, we've had many conversations with them about the right to this service. We have not been able to win the argument about this being infrastructure as yet, but I have not given up. I am currently engaged in a conversation about 5G spectrum sales and how that might be done. There are clear issues there for automation and autonomous vehicles and all sorts of stuff. I don't want my Vodafone signal to go out in mid Wales driving my autonomous car, and neither does anybody else. So, there are some real issues there to be considered, and we are still in very active engagement with the UK Government. We also have to negotiate all of this with BT UK, because this is all done under state aid exemptions from the European Union, so it's quite a complex process to negotiate, but we have done it.
In terms of the businesses, there is a bespoke business exploitation fund. We're very happy to come out to any business—it doesn't matter how tiny—and talk to them about their needs. It is surprising how little some of them understand about what will come when superfast comes, and sometimes it is just really obvious that they need an ethernet connection, and we can help them with a voucher system to do just that, or indeed if they need superfast, we can be sure to have them registered on our radar. So, it's worth pointing them out.
Ydy. Mae Simon Thomas yn codi nifer o faterion perthnasol iawn. Byddaf yn diweddaru'r Senedd cyn gynted ag y bydd gennyf y ffigurau ar yr alldro, a fydd, fel rwy'n dweud, tua 16 wythnos o ddiwedd y contract. Cyn gynted ag y byddan nhw gen i, byddaf wrth gwrs yn rhoi'r wybodaeth ddiweddaraf i'r Aelodau. Bydd y diweddariad hwnnw yn cynnwys nifer y safleoedd sydd wedi'u cysylltu ym mhob etholaeth, a hefyd y ffigurau sy'n manteisio ar y gwasanaeth hwnnw.
Roeddwn i eisiau achub ar y cyfle hwn i sôn ychydig am y ffigurau manteisio, oherwydd gofynnodd Simon Thomas yn benodol beth yw'r £80 miliwn, ac mae'n hollol iawn: mae'n gymysgedd o gyllid Ewropeaidd, swm bach o gyllid Llywodraeth y DU, a chyllid Llywodraeth Cymru. Mae hefyd yn cynnwys y gyfran enillion, ac fe atgoffaf yr Aelodau y byddwn ni, cyn gynted ag yr ydym yn mynd dros 21 y cant o fanteisio ar unrhyw un adnodd, yn dechrau cael cyfran enillion, ac mae'r gyfran enillion honno yn mynd ymlaen i'r dyfodol. Felly, po fwyaf o bobl sy'n cael eu cysylltu y mwyaf o arian sydd gennym, ac ni allaf bwysleisio digon i'r rhai hynny ohonoch chi sydd mewn ardaloedd â niferoedd manteisio isel—a byddaf yn cysylltu ag Aelodau Cynulliad unigol i drafod yr hyn y gellir ei wneud—mae angen inni gynyddu'r nifer sy'n manteisio, oherwydd yn amlwg, po fwyaf o arian sydd gennym, y mwyaf y gallaf ei wario ar ddarpariaeth i fwy o safleoedd. Ond mae'r cyllid Ewropeaidd yn ddiogel ar gyfer y cam hwn o'r prosiect; dydyn ni ddim yn poeni am hynny. Rydym ni'n gwario'r arian hwn cyn gyflymed ag y gallwn, ac mae gennym ni'r gyfran enillion i gynyddu'r arian, ochr yn ochr ag eraill.
O ran Ofcom a Llywodraeth y DU, rydym ni wedi cael llawer o sgyrsiau gyda nhw am yr hawl i'r gwasanaeth hwn. Nid ydym ni wedi gallu ennill y ddadl bod hwn yn seilwaith hyd yn hyn, ond nid wyf wedi rhoi'r gorau i hynny. Rwyf ar hyn o bryd yn cael sgwrs am werthiannau sbectrwm 5G a sut y gellid gwneud hynny. Mae yna faterion clir ar gyfer awtomeiddio a cherbydau awtonomaidd a phob math o bethau. Dydw i ddim eisiau i fy signal Vodafone ddiflannu yn y canolbarth wrth yrru fy nghar awtonomaidd, ac nid yw neb arall eisiau hynny ychwaith. Felly, mae yna faterion gwirioneddol i'w hystyried, ac rydym ni'n dal i ymgysylltu'n weithgar iawn â Llywodraeth y DU. Mae'n rhaid i ni hefyd negodi hyn i gyd gyda BT y DU, oherwydd gwneir hyn i gyd o dan esemptiadau cymorth gwladwriaethol yr Undeb Ewropeaidd, felly mae'n broses eithaf cymhleth i'w negodi, ond rydym ni wedi gwneud hynny.
O ran busnesau, mae cronfa ymelwa busnes pwrpasol. Rydym ni'n hapus i ddod at unrhyw fusnes—does dim ots pa mor fach ydyn nhw—i siarad â nhw am eu hanghenion. Mae'n syndod cyn lleied y mae rhai ohonyn nhw'n ei ddeall am yr hyn a ddaw pan fydd band eang cyflym iawn yn dod, ac weithiau mae'n amlwg iawn bod angen cysylltiad ether-rwyd arnyn nhw, a gallwn ni eu helpu nhw â system dalebau i wneud yr union beth hynny, neu yn wir os oes angen band eang cyflym iawn arnyn nhw, gallwn ni sicrhau eu bod wedi'u cofrestru gyda ni. Felly, mae'n werth eu nodi.
I'm not going to repeat everything said, but I do welcome the progress, and I'm even old enough to remember the dial-up system in the 1990s. But we did have Openreach at committee stage last week, and I raised the issue about what constitutes a business model for them in terms of new properties. The answer I got was 30 properties. We all know that in rural areas, that in itself is now going to be the problem of the future. So, to that end, I want to ask the Cabinet Secretary what conversations you're having with planning authorities, when they're giving planning permission for new builds, and at what point—and I asked this of Openreach—they're looking ahead in terms of new developments, so that we can already track progress in this when it comes to new builds. Because it has to be treated like any other utility is treated, and I look forward to that. The reason I ask that is because, in the rural areas where we have a minimum of 30 properties being considered as investment by Openreach, there is a risk of further depopulation of those communities that are already being depopulated because of access to services.
Nid wyf yn mynd i ailadrodd popeth a ddywedwyd, ond rwy'n croesawu'r datblygiadau, ac rwyf hyd yn oed yn ddigon hen i gofio y system ddeialu yn y 1990au. Ond daeth Openreach i'r pwyllgor yr wythnos diwethaf, a chodais y mater ynglŷn â beth yw model busnes iddyn nhw o ran eiddo newydd. Yr ateb a gefais oedd 30 eiddo. Rydym ni i gyd yn gwybod, mewn ardaloedd gwledig, bydd hynny ynddo'i hun yn broblem yn y dyfodol. Felly, i'r perwyl hwnnw, rwyf eisiau gofyn i Ysgrifennydd y Cabinet pa sgyrsiau ydych chi'n eu cael ag awdurdodau cynllunio, pan fyddan nhw'n rhoi caniatâd cynllunio ar gyfer adeiladau newydd, ac ar ba bwynt—a gofynais hyn i Openreach—y maen nhw'n edrych i'r dyfodol o ran datblygiadau newydd, er mwyn i ni allu olrhain cynnydd eisoes yn hyn ym maes adeiladau newydd. Oherwydd mae'n rhaid ei drin yn yr un modd ag y caiff unrhyw un o'r cyfleustodau eraill eu trin, ac rwy'n edrych ymlaen at hynny. Y rheswm yr wyf yn gofyn yw oherwydd, yn yr ardaloedd gwledig lle mae gennym o leiaf 30 eiddo yn cael eu hystyried yn fuddsoddiad gan Openreach, mae perygl o ddiboblogi pellach yn y cymunedau hynny sydd eisoes yn cael eu diboblogi oherwydd mynediad at wasanaethau.
The Member makes an extremely important point. I've had a range of conversations already, both with the Cabinet Secretary for public services and with my colleague the Minister for Housing and Regeneration about what we can do. Certainly, a large number of house builders in Wales routinely put up less than 30 properties, but there is a range of things that can already be done: it can be included in a section 106 agreement when the council adopts the roads, for example. It's much easier to put the infrastructure in in the first place than it is to retrofit it.
We've done some stuff. I did some work on this with the late Carl Sargeant, actually, about building regulations and what can be done inside a house to facilitate some of this. One of the ironies of this is that our new insulation standards and so on mean that we create, effectively, a Faraday cage quite frequently, and so signal doesn't pass through it. So, if you're using a mobile phone inside your house, you'll be very frustrated unless it's been wired in a particular way. So, there are some big things around building regulations to make sure that we actually enforce some of the standards. That work is ongoing.
Also, my colleague Lesley Griffiths has a piece of work with planning colleagues—there's a piece of research, which we're due to receive any minute now, about mobile, and some of that also includes what we're doing for broadband infrastructure in some of our more rural communities to make sure that new-build houses are connected. But I'll also make the point I made before: if it affects the house prices that small builders can get for them, then they will take notice of that because it affects their bottom line. So, if, when you buy your new-build house in wherever, you find that's going to cost you £10,000 as part of our ultrafast connectivity scheme to connect your small business that you plan to run from your garage, then you're going to be very cross. So, I enjoin people to ask that question first and then price the house accordingly.
Mae aelod yn gwneud pwynt hynod bwysig. Rwyf i wedi cael amrywiaeth o sgyrsiau eisoes, gydag Ysgrifennydd y Cabinet ar gyfer gwasanaethau cyhoeddus a chyda fy nghyd-Aelod y Gweinidog Tai ac Adfywio ynghylch beth y gallwn ni ei wneud. Yn sicr, mae nifer fawr o adeiladwyr tai yng Nghymru yn codi llai na 30 eiddo fel mater o drefn, ond mae amrywiaeth o bethau y gellir ei wneud eisoes am hynny: gellir ei gynnwys mewn cytundeb adran 106 pan fo'r cyngor yn mabwysiadu'r ffyrdd, er enghraifft. Mae'n llawer haws rhoi'r seilwaith yn ei le yn y lle cyntaf nag ydyw i'w ôl-osod.
Rydym ni wedi gwneud rhai pethau. Fe wnes i rywfaint o waith ar hyn gyda'r diweddar Carl Sargeant, mewn gwirionedd, ynghylch rheoliadau adeiladu a'r hyn y gellir ei wneud y tu mewn i dŷ i hwyluso hyn. Un peth eironig am hyn yw bod ein safonau inswleiddio newydd ac ati yn golygu ein bod yn creu, yn ymarferol, cawell Faraday yn eithaf aml, ac felly nid yw signal yn mynd drwyddo. Felly, os ydych chi'n defnyddio ffôn symudol y tu mewn i'ch tŷ, bydd yn rhwystredig iawn i chi os nad yw wedi'i wifrio mewn modd benodol. Felly, mae yna rai materion mawr ynghylch rheoliadau adeiladu i wneud yn siŵr ein bod mewn gwirionedd yn gorfodi rhai o'r safonau. Mae'r gwaith hwnnw'n parhau.
Hefyd, mae gan fy nghyd-Aelod Lesley Griffiths ddarn o waith gyda chydweithwyr ym maes cynllunio—mae yna ddarn o ymchwil, yr ydym ni i fod i'w dderbyn unrhyw funud nawr, am seilwaith ffonau symudol, ac mae rhywfaint o hynny hefyd yn cynnwys yr hyn yr ydym ni'n ei wneud ar gyfer seilwaith band eang mewn rhai o'n cymunedau i wneud yn siŵr bod tai newydd yn cael eu cysylltu. Ond gadewch i mi wneud y pwynt y gwnes i yn gynharach: os yw'n effeithio ar y pris y gall adeiladwyr bychain ei gael am dai, yna byddan nhw'n ystyried hynny oherwydd ei fod yn effeithio ar eu helw. Felly, os, pan fyddwch chi'n prynu eich tŷ newydd yn lle bynnag y bo, y gwelwch chi ei bod yn mynd i gostio £10,000 yn rhan o'n cynllun cysylltedd cyflym iawn i gysylltu eich busnes bach yr ydych chi'n bwriadu ei redeg o'ch garej, yna rydych chi'n mynd i fod yn flin iawn. Felly, rwy'n annog pobl i ofyn y cwestiwn hwnnw yn gyntaf a phrisio'r tŷ yn unol â hynny.
Thank you, Minister, for your statement. I share the concerns about the ability of the planning process to actually deal with some of these issues for new housing estates, but in addition to that, of course, we need to look at our permitted development rights, so that people who might need a mobile solution to their broadband needs can also get one. I think we need to be forcing operators to share masts, and in addition to that we need to raise the potential heights of masts that can go ahead without permitted development rights here in Wales, which are obviously much lower than they are in other parts of the UK at the moment. So, I do think there are some things that can be done on that front.
One other opportunity, as well, Minister, that you haven't referred to is the ability to reap some benefits from the public sector broadband aggregation scheme. I've got schools in some of my communities with fantastic broadband speeds, and none of the properties around them can benefit from those speeds because they're not allowed to connect somehow to the cabling that's managed to get the fantastic speeds into the schools. It's absolutely ludicrous. So, we need to be able to overcome some of these challenges, so that where there are high speeds being piped into some of these communities that are getting very poor speeds from the BT Openreach network, there are opportunities to connect.
I've got the misfortune, Minister, as you will know, of having a community with the lowest access to speeds of over 10 megabits per second in my own constituency, in rural Denbighshire, in Llanbedr Dyffryn Clwyd, where just 6 per cent of the households there are able to access a decent broadband speed, whilst 90-odd per cent are able to access a better one elsewhere. I've appreciated your interest in my own constituency. One thing that concerns me, though, about your statement is it would appear to me that you've extended BT's contract for works that were already scheduled but they didn't complete. Are BT Openreach going to face a penalty for failing to complete the work that they promised to complete by 31 December? Because that's not clear from your statement.
The other thing that concerns me is that you're making this statement now, but we knew what the end date of the contract was going to be. It was going to be 31 December last year. Why on earth didn't you make a statement before 31 December to allow people to put together possible bids, to think about these things so that we don't have this long waiting period now while we're waiting for other potential suppliers to come forward with ideas? I think it is disappointing that you haven't brought something forward sooner than today.
Diolch, Gweinidog, am eich datganiad. Rwy'n rhannu'r pryderon ynglŷn â gallu'r broses gynllunio i ymdrin â rhai o'r materion hyn ar gyfer ystadau tai newydd, mewn gwirionedd, ond yn ogystal â hynny, wrth gwrs, mae angen inni edrych ar ein hawliau datblygu a ganiateir, fel bod pobl a allai fod angen ateb symudol i'w hanghenion band eang yn gallu cael un hefyd. Rwy'n credu y dylem ni fod yn gorfodi gweithredwyr i rannu mastiau, ac yn ogystal â hynny mae angen inni gynyddu uchder posibl mastiau y gellir eu codi heb hawliau datblygu a ganiateir yma yng Nghymru, sydd yn amlwg yn llawer is nag y maen nhw mewn rhannau eraill o'r DU ar hyn o bryd. Felly, rwy'n credu bod rhai pethau y gellir eu gwneud yn y maes hwnnw.
Un cyfle arall hefyd, Gweinidog, nad ydych chi wedi cyfeirio ato, yw'r gallu i gael rhywfaint o fudd o gynllun cydgasglu band eang y sector cyhoeddus. Mae gen i ysgolion yn rhai o fy nghymunedau â cyflymder band eang gwych, ond ni all dim o'r eiddo o'u hamgylch fanteisio ar y cyflymder hwnnw oherwydd na chaniateir iddyn nhw gysylltu rywsut i'r ceblau sydd wedi llwyddo i gael y cyflymderau gwych hyn i'r ysgolion. Mae'n hollol hurt. Felly, mae angen i ni allu goresgyn rhai o'r heriau hyn, er mwyn bod yna gyfleoedd i gysylltu pan fo cyflymderau uchel yn cael eu darparu i rai yn y cymunedau hyn sy'n dioddef cyflymderau gwael iawn o rwydwaith BT Openreach.
Gennyf i y mae'r anffawd, Gweinidog, fel y gwyddoch chi, o fod â'r gymuned â'r mynediad isaf at gyflymderau o fwy na 10 megabeit yr eiliad yn fy etholaeth i, yn Sir Ddinbych wledig, yn Llanbedr Dyffryn Clwyd. Dim ond 6 y cant o'r aelwydydd yn y fan honno sy'n gallu cael cyflymder band eang derbyniol, tra bod tua 90 y cant yn gallu cael mynediad at un gwell mewn mannau eraill. Rwyf wedi gwerthfawrogi eich diddordeb yn fy etholaeth i. Un peth sy'n fy mhryderu i, er hynny, am eich datganiad yw ei bod yn ymddangos i mi eich bod wedi ymestyn contract BT am waith a oedd eisoes wedi'i amserlennu ond na wnaethon nhw ei gwblhau. A fydd BT Openreach yn wynebu cosb am beidio â chwblhau'r gwaith y gwnaethon nhw addo ei gwblhau erbyn 31 Rhagfyr? Oherwydd nid yw hynny'n glir yn eich datganiad.
Y peth arall sy'n fy mhryderu yw eich bod chi'n gwneud y datganiad hwn nawr, ond roeddem ni'n gwybod beth oedd dyddiad terfyn y contract. 31 Rhagfyr y llynedd oedd y dyddiad hwnnw. Pam ar y ddaear na wnaethoch chi ddatganiad cyn 31 Rhagfyr i alluogi pobl i lunio cynigion posibl, i feddwl am y pethau hyn fel nad oes gennym ni'r cyfnod aros hir hwn yn awr tra'r ydym ni'n aros am gyflenwyr posibl eraill i gyflwyno syniadau? Rwy'n credu ei bod yn siomedig nad ydych chi wedi cyflwyno rhywbeth cyn heddiw.
Well, addressing that last point first, of course we've been running the consultation with the market since last summer, because the build phase started in June of last year for this, and so we've had extensive consultation with the market about the structure of this and who might be available. So, I can assure you that this is not the first time that anybody in Wales who is interested in this will have heard about it. In fact we've had extensive consultation with them.
The Member raised a series of interesting points. I'm very well aware of some of the communities in his constituency, and indeed across Wales, that have very low connection in a particular community, and, as I said, we're going to be trying to look at the lowest connections first to try and lift them. As I said to Adam Price, I'm not asking people to climb the ladder; we're trying to leapfrog them to the top. So, that's one of the aims of the new sets of contracts that we'll be looking to put out.
In terms of the public sector broadband aggregation, that's an interesting issue that I've discussed many times with my colleague the Cabinet Secretary for Education, and indeed we've had some cross-fertilisation of the Superfast Cymru scheme to connect some of our rural primary schools to speeds that are suitable for running Hwb and all the rest of it. So, that's an ongoing conversation. I'm pleased to say that that programme is going very well indeed and we're very pleased with it.
There are some very serious—which I won't go into here, to test the patience of the Deputy Presiding Officer, but I'm more than happy to have a meeting with the Member—. There are some really big legal issues around connection to PSBA if you're not inside the Government protocols, because it's a secure network to level whatever it is, and there are some issues. But we are looking at some community schemes that we might be able to run off the back of that. There are some thorny legal issues even in that, but we are looking to see if we could broadcast, for example, a Wi-Fi signal that would be accessible to certain communities and so on. So, we're on that, but there are numerous hurdles to face. But I'm happy to have that discussion with him.
In terms of the contract itself, we've extended the build phase to the 2,500 at no cost to ourselves. I can assure you that we will be holding BT and Openreach's toes to the proverbial fire in terms of how many premises they got to, and, as I said, we are going through the very vigorous verification and testing process as we speak to verify the figures. They are telling me that they made the contract. I very much hope that's true, but I will be very certain by the time I report back to the Senedd next time.
Wel, i roi sylw i'r pwynt olaf hwnnw yn gyntaf, wrth gwrs rydym ni wedi bod yn cynnal yr ymgynghoriad gyda'r farchnad ers haf diwethaf, oherwydd dechreuodd y cyfnod adeiladu ym mis Mehefin y llynedd ar gyfer hyn, ac felly rydym ni wedi ymgynghori'n helaeth â'r farchnad am strwythur hwn a phwy allai fod ar gael. Felly, gallaf eich sicrhau nad dyma'r tro cyntaf y bydd unrhyw un yng Nghymru sydd â diddordeb yn hyn wedi clywed amdano. Yn wir, rydym ni wedi ymgynghori'n helaeth â nhw.
Cododd yr Aelod gyfres o bwyntiau diddorol. Rwy'n ymwybodol iawn o rai o'r cymunedau yn ei etholaeth ef, ac yn wir ledled Cymru, sydd â chysylltedd isel iawn mewn cymuned benodol, ac, fel y dywedais, rydym ni'n mynd i fod yn ceisio edrych ar y cysylltiadau isaf yn gyntaf i geisio eu cynyddu. Fel y dywedais wrth Adam Price, nid wyf yn gofyn i bobl ddringo'r ysgol; rydym ni'n ceisio rhoi hwb iddyn nhw i ben uchaf yr ysgol. Felly, dyna un o amcanion y gyfres newydd o gontractau y byddwn ni'n gobeithio eu cyflwyno.
O ran cydgasglu band eang y sector cyhoeddus, mae hwnnw'n fater diddorol yr wyf wedi'i drafod droeon â'm cyd-Aelod, Ysgrifennydd y Cabinet dros Addysg, ac yn wir mae peth cydweithio wedi bod gyda chynllun Cyflymu Cymru i gysylltu rhai o'n hysgolion cynradd gwledig i gyflymderau sy'n addas ar gyfer rhedeg Hwb ac yn y blaen. Felly, mae honno'n sgwrs barhaus. Rwy'n falch o ddweud bod y rhaglen honno yn mynd yn dda iawn ac rydym ni'n falch iawn â hi.
Mae rhai materion difrifol iawn—ac ni wnaf sôn am y rheiny yn y fan hyn, i herio amynedd y Dirprwy Lywydd, ond rwy'n fwy na pharod i gael cyfarfod gyda'r Aelod—. Mae yna rai problemau cyfreithiol mawr iawn ynghylch cysylltiad â Phrosiect Cydgasglu Band Eang y Sector Cyhoeddus os nad ydych chi o fewn protocolau y Llywodraeth, oherwydd mae'n rhwydwaith diogel i ba bynnag lefel ydyw, ac mae yna rai materion yn hynny o beth. Ond rydym ni'n edrych ar rai cynlluniau cymunedol y gallem ni fanteisio arnyn nhw. Ceir rhai materion cyfreithiol dyrys yn hynny hyd yn oed, ond rydym ni'n ceisio gweld a allem ni, er enghraifft, ddarlledu signal Wi-Fi a fyddai'n hygyrch i gymunedau penodol ac ati. Felly, rydym ni'n mynd i'r afael â hynny, ond mae nifer o rwystrau i'w hwynebu. Ond rwy'n barod i drafod hynny ag ef.
O ran y contract ei hun, rydym ni wedi ymestyn y cyfnod adeiladu i'r 2,500 heb unrhyw gost i ni ein hunain. Gallaf eich sicrhau chi y byddwn ni'n dwyn BT ac Openreach i gyfrif o ran faint o safleoedd y gwnaethon nhw eu cyrraedd, ac, fel y dywedais i, rydym ni'n mynd drwy broses ddilysu a phrofi gadarn iawn wrth inni siarad i wirio'r ffigurau. Maen nhw'n dweud wrthyf i eu bod wedi cyflawni'r contract. Rwy'n gobeithio'n fawr iawn bod hynny'n wir, ond byddaf yn sicr iawn erbyn i mi adrodd yn ôl i'r Senedd y tro nesaf.
Thank you. Nick Ramsay.
Diolch. Nick Ramsay.
I will keep this very brief, Deputy Presiding Officer—
Fe wnaf gadw hyn yn fyr iawn, Dirprwy Lywydd—
You will indeed.
Byddwch wir.
—because I can see you've got that glint in your eye. Two quick questions—[Interruption.] That was a compliment, sort of.
—oherwydd rwy'n gallu gweld bod gennych chi'r olwg yna yn eich llygaid. Dau gwestiwn cyflym—[Torri ar draws.] Roedd hwnnw'n ganmoliaeth, o ryw fath.
Rather backhanded.
Braidd yn ffuantus.
Firstly, leader of the house, a success—. A positive start. A success with a constituent from near Newcastle—not the Newcastle, a Newcastle just north of Monmouth—who has faced a long delay with accessing a fibre to the premises connection, which I know is complex. It turned out that the reason for the delay in that connection was that the records that were being kept by BT broadband were wrong, and that they thought that he couldn't actually receive it. But it turns out that he could get it, so his frustration was unnecessary. Can you tell us how you're going to deal with those sort of problems in future? Because, if we are able, if constituents are able to receive broadband, it's even more frustrating if, after they get it, they discover they could have had it all along.
Secondly, and finally, your visits and your tours of the deepest, darkest rural parts of Monmouthshire aside, there is a perception that Monmouthshire, along with some other rural areas, is often at the back of BT's broadband queue, certainly when it comes to supplying superfast. I think in Monmouthshire the figure is 20 per cent below target at the end of the first programme. Can you tell us what you're going to do stop this happening with future phases? Basically, you've heard this criticism from AMs, now, over many months and years, and it's clear that we'd like to see the next phase managed by BT a little bit better than it has been in the past.
Yn gyntaf, arweinydd y tŷ, llwyddiant—. Cychwyn cadarnhaol. Llwyddiant gydag etholwr o Gastell-newydd, ychydig i'r gogledd o Drefynwy—sydd wedi wynebu oedi hir wrth gael mynediad at gysylltiad ffeibr i'r safle, ac rwy'n gwybod bod hynny'n gymhleth. Gwelwyd mai'r rheswm am yr oedi yn y cysylltiad hwnnw oedd bod y cofnodion a oedd yn cael eu cadw gan wasanaethau band eang BT yn anghywir, a'u bod yn meddwl na allai ef ei gael mewn gwirionedd. Ond mae'n ymddangos ei fod yn gallu ei gael, felly roedd ei rwystredigaeth yn ddiangen. A allwch chi ddweud wrthym ni sut rydych chi'n mynd i ymdrin â'r mathau hyn o broblemau yn y dyfodol? Oherwydd, os ydym ni'n gallu, os yw etholwyr yn gallu derbyn band eang, mae hi hyd yn oed yn fwy rhwystredig os, ar ôl iddyn nhw ei gael, eu bod yn darganfod y gallen nhw fod wedi ei gael ar hyd yr amser.
Yn ail, ac yn olaf, heblaw am eich ymweliadau a'ch teithiau i rannau gwledig dyfnaf, tywyllaf Sir Fynwy, ceir canfyddiad bod Sir Fynwy, ynghyd â rhai ardaloedd gwledig eraill, yn aml yng nghefn y ciw ar gyfer band eang BT, yn sicr o ran cyflenwi band eang cyflym iawn. Rwy'n credu yn Sir Fynwy bod y ffigur 20 y cant islaw'r targed ar ddiwedd y rhaglen gyntaf. A wnewch chi ddweud wrthym ni beth rydych chi'n mynd i'w wneud i atal hyn rhag digwydd gyda chamau yn y dyfodol? Yn y bôn, rydych chi wedi clywed y feirniadaeth hon gan Aelodau'r Cynulliad, nawr, ers misoedd a blynyddoedd lawer, ac mae'n amlwg yr hoffem weld y cam nesaf yn cael ei reoli ychydig yn well gan BT nag a wnaed yn y gorffennol.
Thank you very much for those comments. Just to emphasise yet again that rural areas are not being left out; they are the ones served by this contract. So, I can assure you that I've a postbag full of people who are very cheesed off indeed with commercial roll-out in the centre of Swansea who I cannot help at all, because this is a rural programme, delivering broadband to areas that would never have got it without Government intervention. I do think it's important, as—. Obviously, I'm happy to deal with the frustrations of those people who haven't got it, but I will emphasise, Deputy Presiding Officer, that we have got it to not far short of 700,000 premises in Wales who would never have got a service under any commercial roll-out. So, this is an incredible success for Wales. That takes nothing away from the frustration of those at the end, but it nevertheless is a huge success, and we have the biggest connectivity of any devolved nation, so it's a very important thing to say.
There was no target for Monmouthshire, so they can't have been 20 per cent below it. There was no such target. The target has always been for the whole of Wales. I've never specified any target for any area of Wales in the first phase. We are going to be addressing that in the second phase. We will have specific targets for specific communities and premises in the second phase because now we know exactly where they are, and we're able to get bids back saying exactly who will get to what premises. So, that will not be the case in the future; we will have a different programme. But, in the first phase, there was no target for Monmouthshire; it was only ever for the whole of Wales.
I'm more than happy to continue my tour of Wales to listen to specific issues and to have specific solutions put to me. We will be continuing all our voucher schemes, which are able to be combined into community schemes where necessary so that we can continue to get to as many people as possible.
Diolch yn fawr iawn ichi am y sylwadau hynny. Dim ond i bwysleisio unwaith eto na chaiff ardaloedd gwledig eu hepgor; nhw yw'r rhai a wasanaethir gan y contract hwn. Felly, gallaf i eich sicrhau bod gen i sach bost yn llawn llythyron gan bobl sy'n flin iawn yn wir gan y cyflwyno masnachol yng nghanol Abertawe, ac ni allaf eu helpu o gwbl, oherwydd mae hon yn rhaglen wledig, yn cyflenwi band eang i ardaloedd na fyddai byth wedi ei gael heb ymyrraeth y Llywodraeth. Rwy'n credu ei bod yn bwysig, fel—. Yn amlwg, rwy'n hapus i ymdrin â rhwystredigaethau y bobl hynny nad yw ganddyn nhw, ond fe wnaf bwysleisio, Dirprwy Lywydd, ein bod wedi cyrraedd bron i 700,000 o safleoedd yng Nghymru na fyddai byth wedi cael gwasanaeth o dan unrhyw brosiect cyflwyno masnachol. Felly, mae hwn yn llwyddiant anhygoel i Gymru. Nid yw hynny'n lleddfu dim ar rwystredigaeth y rheini ar waelod y rhestr, ond serch hynny mae'n llwyddiant enfawr, ac mae gennym ni'r cysylltedd mwyaf o unrhyw genedl ddatganoledig, felly mae'n beth pwysig iawn i'w ddweud.
Nid oedd targed wedi'i bennu ar gyfer Sir Fynwy, felly ni allan nhw fod 20 y cant islaw iddo. Doedd dim targed o'r fath. Mae'r targed wedi bod ar gyfer Cymru gyfan bob amser. Nid wyf i byth wedi pennu unrhyw darged ar gyfer unrhyw ardal o Gymru yn y cam cyntaf. Byddwn ni'n rhoi sylw i hynny yn yr ail gam. Bydd gennym dargedau penodol ar gyfer cymunedau a safleoedd penodol yn yr ail gam oherwydd rydym ni'n gwybod yn union lle y maen nhw, ac rydym ni'n gallu cael cynigion yn ôl yn dweud pwy yn union fydd yn mynd i ba safle. Felly, ni fydd hynny'n wir yn y dyfodol; bydd gennym raglen wahanol. Ond, yn y cam cyntaf, nid oedd unrhyw darged ar gyfer Sir Fynwy; dim ond ar gyfer Cymru gyfan yr oedd.
Rwy'n fwy na hapus i barhau â'm taith o gwmpas Cymru er mwyn gwrando ar faterion penodol ac er mwyn i bobl gyflwyno atebion penodol i mi. Byddwn ni'n parhau â'n holl gynlluniau talebau, sy'n gallu cael eu cyfuno yn gynlluniau cymunedol pan fo angen er mwyn i ni allu parhau i gyrraedd cymaint o bobl â phosibl.
Finally, and briefly, Mark Isherwood.
Yn olaf, ac yn fyr, Mark Isherwood.
I won't revisit the cases and concerns I raised with you in committee last week. However, how much of the £80 million that you've committed to the successor programme to Superfast Cymru do you anticipate coming from the refund from BT linked to their achieving targets under the clawback clause you have with them? And how certain are you that the money you're anticipating will come back to you?
Ni fyddaf yn ailedrych ar yr achosion a'r pryderon a godais gyda chi yn y Pwyllgor yr wythnos ddiwethaf. Serch hynny, pa gyfran o'r £80 miliwn a ymrwymwyd i'r rhaglen fydd yn olynu Cyflymu Cymru yr ydych yn ei rhagweld fydd yn dod o'r ad-daliad gan BT sy'n gysylltiedig â chyflawniad eu targedau dan y cymal adfachu sydd gennych chi â nhw? A pha mor sicr yr ydych y bydd yr arian yr ydych chi'n ei ddisgwyl yn dod yn ôl i chi?
Well, we're not—. We're not—. We're projecting the gainshare on the amount of take-up that we have, so we know exactly what that will be. And, as I keep enjoining Members, if you can get more people to connect, then I'll get more money. But I'm not spending money in anticipation of that; we're spending the money we know we have because we know what the percentage connection is. As that percentage connection rises, that money will rise, and we've committed to put that money into this programme and not elsewhere. We're not obligated to do that but we have committed to do that, and so we will be doing that.
In terms of the percentages, I don't have those in front of me, but, as we let the contracts, I will be putting a statement to the Senedd saying what we're doing on the contract letting, and that will become clear.
Wel, nid ydym—. Nid ydym—. Rydym yn rhagweld cyfran yr hyn a enillir ar sail maint y defnydd, fel ein bod yn gwybod yn union beth fydd hynny. Ac, fel yr wyf i'n parhau i siarsio'r Aelodau, os cewch ragor o bobl yn cysylltu, yna caf ragor o arian. Ond nid wyf yn gwario arian gan ddisgwyl hynny; rydym yn gwario'r arian y gwyddom sydd gennym oherwydd ein bod yn gwybod beth yw'r cysylltiad canrannol. Wrth i'r cysylltiad canrannol hwnnw gynyddu, bydd yr arian hwnnw'n codi, ac rydym wedi ymrwymo i roi'r arian hwnnw i'r rhaglen hon ac nid i fan arall. Nid oes raid inni wneud hynny, ond rydym wedi ymrwymo i wneud hynny, ac felly byddwn yn gwneud hynny.
O ran y canrannau, nid yw'r rheini gennyf yma o'm blaen, ond, wrth inni osod y contractau, byddaf yn rhoi datganiad i'r Senedd yn nodi'r hyn yr ydym yn ei wneud o ran gosod y contractau, a daw hynny'n glir.
Thank you very much, leader of the house. Thank you.
Diolch yn fawr iawn, arweinydd y tŷ. Diolch.
Item 5 on the agenda this afternoon is a statement by the Cabinet Secretary for Education on securing the right to a suitable education for all children. I invite Kirsty Williams, the Cabinet Secretary for Education, to make that statement.
Eitem 5 ar yr agenda y prynhawn yma yw datganiad gan Ysgrifennydd y Cabinet dros Addysg ar ddiogelu'r hawl i bob plentyn gael addysg addas. Rwy'n gwahodd Kirsty Williams, Ysgrifennydd y Cabinet dros Addysg, i wneud y datganiad hwnnw.
Thank you very much, Deputy Presiding Officer. This Government is committed to ensuring that every child and young person receives an education that inspires, motivates and equips them with the skills and knowledge necessary to fulfil their potential. In Wales, we have an education system that partners equity with excellence. Our system provides a range of choices to meet the different needs and abilities of learners of all ages and abilities. While most parents choose to have their children educated in school, there is a proportion of parents who decide to educate their children at home. Members will know that this is known as elective home education.
Local authorities are under a duty to make arrangements to establish the identities of children who are of compulsory school age and not receiving a suitable education. They currently have powers in relation to school attendance, but there is a challenge for them being able to identify children not registered at a school or receiving a suitable education otherwise than at school. We are in a situation where, frankly, the Welsh Government is unable to provide reliable figures on how many children are educated at home, and that is simply not acceptable.
I have given careful consideration to the need to strengthen the policy and legislative framework around home education. In the course of developing this approach, we have looked at other international approaches, and I think, Deputy Presiding Officer, it is fair to say that home education legislation in Wales is one of the most light touch in Europe. By comparison, a number of European neighbours have had systems of registration in place for some time.
Today, I'm announcing my intention to assist local authorities in meeting their existing duties to identify children not receiving a suitable education. I intend to consult on using existing powers found in section 29 of the Children Act 2004 to require local authorities to establish a database to assist them in identifying children not receiving suitable education. The consultation will also consider which partners will be able to provide the most complete database, such as local health boards.
Deputy Presiding Officer, there is currently no obligation on independent schools to inform local authorities of children in their care. Therefore, I will consider making regulations under section 537A of the Education Act 1996 to require the proprietors in independent schools to give certain information to local authorities in respect of pupils attending their schools.
The main focus of our approach will be to assist local authorities to identify who is home educated, and to assess if they are receiving suitable education. To support local authorities in the operation of the database and in the arrangements to assess the suitability of education to children on the database, I propose to consult on statutory guidance to be issued to local authorities under section 436A of the Education Act 1996. This approach presents us with an opportunity to consider how our universal services, programmes and initiatives are delivered to home-educated children. This means we will be better placed to deliver our aim, set out in 'Prosperity for All', to support all children and young people to have the very best start in life and to achieve their ambitions.
But let me be absolutely clear: we will not be compelling parents to register that their child is being home educated. Instead, it will enable the local authority to compile a database of children not on any local authority education or independent school register. This approach will allow us to test the limitation of existing legislation and we can commence work immediately on developing the regulations and the statutory guidance. It will ensure the level of engagement by local authorities will no longer be inconsistent.
I am aware, Deputy Presiding Officer, that, currently, home-educating families have limited and varied levels of support from local authorities, and no support from the Welsh Government. I am committed to strengthening the support available to home educators, and, to that end, we are developing a package of educational support. This package will include making Hwb available to home-educated children, additional learning needs support, help with exam registration, and exploring options for home-educating families to learn Welsh and a clear offer of support from Careers Wales. My officials will be working with local authorities and home educators to ensure the package of support meets the needs of the home-educating community.
Deputy Presiding Officer, I have weighed up what will be perceived by some home educators as a disproportionate intrusion into their family life against what I expect the wider benefits will be for all home-educated children in terms of their education and overall welfare.
In concluding, I want to make one final thing clear: I fully respect the choice of parents to home educate their children, and nothing that I'm considering or proposing will change that. I have no doubt that the vast, vast majority of home-educating parents choose to do so for valid reasons, and that, in some cases, it may well be the very best choice for the child, but I also believe that the Government has a moral duty to ensure that all children receive a suitable education, and an expectation that local authorities will act on their legal duties to intervene when children are not receiving a suitable education or may be experiencing neglect. I am convinced that the proposals put forward today are proportionate, reasonable, and in the best interests of all our young people.
Diolch yn fawr iawn, Dirprwy Lywydd. Mae'r Llywodraeth hon wedi ymrwymo i sicrhau bod pob plentyn a pherson ifanc yn derbyn addysg sy'n ysbrydoli, yn cymell ac yn rhoi iddyn nhw'r sgiliau a'r wybodaeth angenrheidiol i gyflawni eu potensial. Yng Nghymru, mae gennym system addysg sy'n paru cydraddoldeb â rhagoriaeth. Mae ein system yn darparu ystod o ddewisiadau i ddiwallu gwahanol anghenion a galluoedd dysgwyr o bob oed a gallu. Er bod y rhan fwyaf o rieni yn dewis bod eu plant yn cael eu haddysg mewn ysgol, mae cyfran yn penderfynu addysgu eu plant gartref. Bydd yr Aelodau yn gwybod y gelwir hynny'n addysg ddewisol yn y cartref.
Mae'n ddyletswydd ar awdurdodau lleol i wneud trefniadau i ddarganfod pwy yw'r plant sydd o oedran ysgol gorfodol nad ydynt yn derbyn addysg addas. Ar hyn o bryd mae ganddynt bwerau o ran presenoldeb yn yr ysgol, ond mae'n her iddynt nodi'r plant nad ydynt wedi eu cofrestru mewn ysgol neu'n derbyn addysg addas ar wahân i'r ysgol. A dweud y gwir, rydym mewn sefyllfa lle na all Llywodraeth Cymru roi ffigurau dibynadwy am faint o blant sydd yn cael eu haddysgu yn y cartref, ac nid yw hynny'n dderbyniol.
Rwyf wedi rhoi ystyriaeth ofalus i'r angen i gryfhau'r polisi a'r fframwaith deddfwriaethol ynghylch addysg yn y cartref. Wrth ddatblygu'r dull hwn, rydym wedi edrych ar ddulliau gweithredu rhyngwladol eraill, a chredaf, Dirprwy Lywydd, ei bod yn deg dweud mai'r ddeddfwriaeth addysg yn y cartref yng Nghymru yw un o'r rhai llai manwl yn Ewrop. Mewn cymhariaeth, mae gan nifer o gymdogion Ewropeaidd systemau cofrestru ar waith ers peth amser.
Heddiw, rwy'n cyhoeddi fy mwriad i gynorthwyo awdurdodau lleol i fodloni eu dyletswyddau presennol i nodi'r plant nad ydynt yn cael addysg addas. Rwy'n bwriadu ymgynghori ar ddefnyddio pwerau presennol a geir yn adran 29 Deddf Plant 2004 sy'n ei gwneud yn ofynnol i awdurdodau lleol sefydlu cronfa ddata i'w helpu i nodi plant nad ydynt yn cael addysg addas. Bydd yr ymgynghoriad hefyd yn ystyried pa bartneriaid fydd yn gallu rhoi'r gronfa ddata fwyaf cyflawn, megis byrddau iechyd lleol.
Dirprwy Lywydd, ar hyn o bryd nid oes rhwymedigaeth ar ysgolion annibynnol i hysbysu awdurdodau lleol am y plant yn eu gofal. Felly, byddaf yn ystyried gwneud rheoliadau o dan adran 537A o Ddeddf Addysg 1996 i orfodi perchnogion ysgolion annibynnol i roi gwybodaeth benodol i awdurdodau lleol o ran disgyblion sy'n mynychu eu hysgolion.
Prif bwyslais ein dull ni fydd cynorthwyo awdurdodau lleol i nodi pwy sy'n cael eu haddysg yn y cartref, ac asesu a ydynt yn derbyn addysg addas. Er mwyn cefnogi awdurdodau lleol i weithredu'r gronfa ddata a'u cefnogi gyda threfniadau asesu addasrwydd yr addysg i blant sydd ar y gronfa ddata, rwy'n cynnig ymgynghori ar ganllawiau statudol a gyhoeddir i awdurdodau lleol o dan adran 436A o Ddeddf Addysg 1996. Bydd y dull hwn o weithredu yn gyfle inni ystyried sut y caiff ein gwasanaethau, rhaglenni a mentrau cyffredinol eu cyflwyno i phlant sy'n cael eu haddysgu gartref. Mae hyn yn golygu y byddwn mewn sefyllfa well i gyflawni ein hamcan, a nodir yn 'Ffyniant i Bawb', sef cefnogi'r holl blant a phobl ifanc i gael y cychwyn gorau posibl mewn bywyd ac i gyflawni eu dyheadau.
Ond gadewch i mi fod yn hollol glir: nid fyddwn yn gorfodi rhieni i gofrestru bod eu plentyn yn cael ei addysg yn y cartref. Yn hytrach, bydd hyn yn galluogi awdurdodau lleol i lunio cronfa ddata o blant nad ydyn nhw ar unrhyw gofrestr addysg awdurdod lleol neu ysgol annibynnol. Bydd y dull hwn yn caniatáu inni roi prawf ar gyfyngiadau'r ddeddfwriaeth bresennol a gallwn ddechrau ar unwaith ar y gwaith o ddatblygu rheoliadau a chanllawiau statudol. Bydd yn sicrhau na fydd lefel yr ymgysylltu gan awdurdodau lleol yn anghyson mwyach.
Rwy'n ymwybodol, Dirprwy Lywydd, mai cyfyngedig ac amrywiol yw'r cymorth sydd ar gael oddi wrth yr awdurdodau lleol ar hyn o bryd i deuluoedd sy'n addysgu yn y cartref, a dim cefnogaeth gan Lywodraeth Cymru. Rwyf wedi ymrwymo i gryfhau'r gefnogaeth sydd ar gael i addysgwyr cartref, ac, i'r perwyl hwnnw, rydym yn datblygu pecyn cymorth addysgol. Bydd y pecyn hwn yn sicrhau bod Hwb ar gael i blant a gaiff eu haddysgu yn y cartref, a bydd cymorth anghenion dysgu ychwanegol ar gael a chymorth gyda chofrestru ar gyfer arholiadau. Bydd y pecyn hefyd yn ystyried opsiynau ar gyfer teuluoedd sy'n addysgu gartref i ddysgu Cymraeg, a bydd cynnig clir o gefnogaeth gan Gyrfa Cymru. Bydd fy swyddogion yn gweithio gydag awdurdodau lleol ac addysgwyr yn y cartref i sicrhau bod y pecyn cymorth yn diwallu anghenion y gymuned addysg yn y cartref.
Dirprwy Lywydd, rwyf wedi pwyso a mesur yr hyn y bydd rhai addysgwyr yn y cartref yn ei ystyried yn ymyrraeth anghymesur â'u bywyd teuluol yn erbyn yr hyn a ystyriaf i'n fanteision ehangach i'r holl blant sy'n cael eu haddysgu yn y cartref o ran eu haddysg a'u lles cyffredinol.
Wrth gloi, hoffwn wneud un peth olaf yn glir: rwy'n llwyr barchu dewis rhieni i addysgu eu plant yn y cartref, ac ni fydd unrhyw beth yr wyf yn ei ystyried neu'n ei gynnig yn newid hynny. Nid oes gennyf unrhyw amheuaeth fod mwyafrif llethol y rhieni sy'n addysgwyr cartref yn dewis gwneud hynny am resymau dilys, ac, mewn rhai achosion, gallai hynny fod y dewis gorau ar gyfer y plentyn. Ond credaf hefyd fod y Llywodraeth dan ddyletswydd foesol i sicrhau bod pob plentyn yn cael addysg addas, a bod disgwyliad y bydd awdurdodau lleol yn gweithredu ar eu dyletswyddau cyfreithiol i ymyrryd pan nad yw plentyn yn derbyn addysg addas neu o bosib yn cael ei esgeuluso. Rwyf wedi fy argyhoeddi bod y cynigion a gyflwynir heddiw yn gymesur, yn rhesymol, ac er lles ein pobl ifanc i gyd.
Thank you, Cabinet Secretary, for your statement and for the briefing that you shared with me and other spokespeople prior to today. Can I say that I welcome your statement? I think that it's a balanced approach. I think it's one that, in my view, addresses many of the concerns that have been raised in this Chamber on a number of occasions about ensuring that there is adequate support available to parents and other guardians who home educate their children. I'm pleased also to hear you, on behalf of the Government, reaffirming your commitment to the right of parents to home educate their children, to take them out of the school system.
I have to say, though, that there are some issues that I just think I'd like you to clarify for me. You issued guidance just 12 months ago—non-statutory guidance—for local authorities to follow. I'm not aware of any assessment of the impact of that guidance and whether it was actually delivering any change in terms of levels of support for parents and for children who are educated other than in a school setting. Will you be able to share an evaluation with Assembly Members of your assessment of the effectiveness of that guidance? Because I do think that jumping into a statutory guidance position without showing us the evidence that the existing non-statutory guidance hasn't worked is perhaps a little premature.
We know also, Cabinet Secretary, that many parents choose to home educate their children because they're not satisfied with the schooling that they can get in their local authority schools. We've heard evidence that pupils and learners with additional learning needs are not getting adequate support from their local authorities and that that is causing many of them, even with the ALN support system that is there, to withdraw their children. We know also that some parents, because they are concerned about the standards in local schools, are withdrawing their children and choosing to educate them in a different way. I wonder whether this new system, this new database system, will incorporate any views from parents and perhaps from pupils on the reasons that they have withdrawn their children from the state system, because I think that would give us an insight, really, into whether this is a particular issue in terms of standards in our schools that's leading to this particular phenomenon, because we have seen a rise in the number of home-educated children in recent years.
I do think you're absolutely right to have an approach that looks at extending children's rights, if you like. I know that the children's commissioner has spoken about her concerns about the lack of going to a full compulsory registration system, but I disagree with the children's commissioner on that. One thing I do agree with the children's commissioner about is that we need to realise children's rights. Effectively, you're wanting to extend those rights, it seems to me, to ensure that there's access to additional learning needs support, access to learning the Welsh language, and access to some of the other technology and support that's available to learners that wouldn't otherwise be available to learners who were educated at home. It would be good to know that you've actually assessed your decision against the children's rights impact assessments that all ministerial decisions are supposed to be screened through, if you like. I'd be grateful if you could let us know and confirm that there has been a children's rights impact assessment in respect of the decision that you've announced to the Chamber today.
Is there a timetable for the implementation of all of this work? You didn't allude specifically to a timetable in terms of the announcements you've made. I'd be grateful to know precisely when you expect to have completed your consultation with the various stakeholders and when we can expect some further significant development in terms of an actually statutory set of guidelines to be made available and published, and from when you expect those to be implemented. I'd also be interested in the costs that might arise from this, both for the Welsh Government and indeed local authorities. Again, there's no financial information in your statement. I assume that there's been some sort of financial impact assessment, particularly if you're going to be issuing statutory guidance. It would be interesting to see the results of that.
But, as I say, on balance, I think you've gotten it about right. I think both sides of the argument here, those who don't want compulsory registration and those who do, will feel dissatisfied, frankly, from the statement that you've made today. But, you're right to focus on the obligations that local authorities already have to make sure that people are receiving an appropriate education where they are of compulsory school age. I believe, frankly, that the best local authorities have already adopted this sort of approach that you are hoping to roll out and make consistent across the country. So, I welcome your statement, but I look forward to your answers to my questions.
Diolch ichi, Ysgrifennydd y Cabinet, am eich datganiad ac am y briff a roesoch i minnau a llefarwyr eraill cyn heddiw. A gaf i ddweud fy mod yn croesawu eich datganiad? Credaf ei fod yn ddull o weithredu cytbwys. Credaf ei fod yn un sydd, yn fy marn i, yn ymdrin â llawer o'r pryderon a godwyd yn y Siambr hon ar sawl achlysur o ran sicrhau bod cymorth digonol ar gael i rieni a gwarcheidwaid eraill sy'n addysgu eu plant gartref. Rwyf hefyd yn falch o'ch clywed chi, ar ran y Llywodraeth, yn ailddatgan eich ymrwymiad i hawl rhieni i addysgu eu plant gartref, eu cymryd allan o'r system ysgol.
Mae'n rhaid imi ddweud, fodd bynnag, bod yna rai materion y byddwn i'n gofyn i chi eu hegluro i mi. Fe wnaethoch chi gyhoeddi canllawiau 12 mis yn ôl—canllawiau anstatudol—i awdurdodau lleol eu dilyn. Nid wyf yn ymwybodol o unrhyw asesiad ar effaith y canllawiau hynny ac a oedden nhw mewn gwirionedd yn cyflawni unrhyw newid o ran lefelau'r gefnogaeth i rieni ac i blant nad ydynt yn cael eu haddysgu mewn ysgol. A fyddech yn gallu rhannu gydag Aelodau'r Cynulliad werthusiad o'ch asesiad chi o effeithiolrwydd y canllawiau hynny? Oherwydd rwyf i o'r farn ei bod ychydig yn rhy gynnar i neidio i safiad o ran canllawiau statudol heb ddangos inni'r dystiolaeth nad yw'r canllawiau anstatudol presennol yn gweithio.
Rydym hefyd yn gwybod, Ysgrifennydd y Cabinet, fod llawer o rieni yn dewis addysgu eu plant yn y cartref oherwydd nad ydyn nhw'n fodlon ar yr addysg sydd ar gael yn ysgolion eu hawdurdod lleol. Rydym wedi clywed tystiolaeth nad yw disgyblion a dysgwyr sydd ag anghenion dysgu ychwanegol yn cael cymorth digonol gan eu hawdurdodau lleol. Mae hynny'n achosi i lawer ohonyn nhw dynnu eu plant allan o'r ysgol, hyd yn oed gyda'r system cymorth Anghenion Dysgu Ychwanegol sy'n bodoli. Gwyddom hefyd fod rhai rhieni, oherwydd eu bod yn pryderu am y safonau mewn ysgolion lleol, yn tynnu eu plant o'r ysgol ac yn dewis eu haddysgu mewn ffordd wahanol. Tybed a fydd y system newydd hon, y system gronfa ddata newydd hon, yn cynnwys unrhyw sylwadau gan rieni ac efallai gan ddisgyblion am y rhesymau dros dynnu eu plant o system y wladwriaeth, oherwydd rwy'n credu y byddai hynny'n rhoi syniad inni, mewn gwirionedd, ai problem o ran safonau ein hysgolion sy'n arwain at y ffenomen benodol hon, oherwydd rydym wedi gweld cynnydd yn nifer y plant sy'n cael eu haddysgu gartref yn y blynyddoedd diwethaf.
Rwy'n credu eich bod yn llygad eich lle i gael dull sy'n edrych ar ymestyn hawliau plant, os hoffech chi. Rwy'n gwybod bod y Comisiynydd Plant wedi sôn am ei phryderon ynglŷn â'r diffyg wrth fynd i system lawn o gofrestru gorfodol, ond rwy'n anghytuno â'r Comisiynydd Plant ar hynny. Un peth yr wyf yn cytuno arno gyda'r Comisiynydd Plant yw bod angen inni wireddu hawliau plant. I bob pwrpas, rydych yn awyddus i ymestyn yr hawliau hynny, mae'n ymddangos i mi, ar gyfer sicrhau bod cefnogaeth ar gael i anghenion dysgu ychwanegol, cyfle ar gael i ddysgu Cymraeg, a bod technoleg a chymorth arall ar gael i'r dysgwyr hynny na fydden nhw ar gael fel arall i ddysgwyr sydd yn cael eu haddysg yn y cartref. Byddai'n dda inni gael gwybod eich bod mewn gwirionedd wedi asesu eich penderfyniad yn ôl asesiadau effaith ar hawliau plant y dylai'r holl benderfyniadau gweinidogol gael eu sgrinio drwyddyn nhw, os hoffech chi. Byddwn yn ddiolchgar pe gallech roi gwybod inni a chadarnhau y gwnaed asesiad o effaith y penderfyniad yr ydych wedi ei gyhoeddi gerbron y Siambr heddiw ar hawliau plant.
A oes amserlen ar gyfer gweithredu'r holl waith hwn? Ni wnaethoch grybwyll yn benodol amserlen o ran y cyhoeddiadau yr ydych wedi eu gwneud. Byddwn yn falch o gael gwybod yn union pryd yr ydych yn disgwyl cwblhau eich ymgynghoriad â rhanddeiliaid amrywiol a phryd y cawn ni weld rhywfaint o ddatblygiad sylweddol pellach o ran cyhoeddi cyfres o ganllawiau statudol a'u bod ar gael yn hawdd, a hoffwn wybod pryd y byddwch yn disgwyl y bydd y rheini'n cael eu rhoi ar waith. Byddwn hefyd yn hoffi cael gwybod am y costau a allai godi yn sgil hyn, ar gyfer Llywodraeth Cymru ac yn wir yr awdurdodau lleol. Unwaith yn rhagor, nid oes unrhyw wybodaeth ariannol yn eich datganiad. Rwy'n cymryd y bu rhyw fath o asesiad o'r effaith ariannol, yn arbennig felly os ydych chi'n mynd i gyhoeddi canllawiau statudol. Byddai'n ddiddorol cael gweld canlyniadau hynny.
Ond ar y cyfan, rwyf i o'r farn eich bod yn weddol agos i'ch lle. Rwy'n credu. a dweud y gwir, mai anfodlon fydd dwy ochr y ddadl hon, y rhai nad ydyn nhw'n dymuno cael cofrestru gorfodol a'r rhai sy'n dymuno gweld hynny, â'r datganiad a wnaethoch chi heddiw. Ond, rydych chi'n iawn i ganolbwyntio ar y rhwymedigaethau sydd eisoes gan awdurdodau lleol i wneud yn siŵr bod pobl yn cael addysg briodol pan fyddant o oedran addysg orfodol. A dweud y gwir, rwy'n credu bod yr awdurdodau lleol gorau eisoes wedi mabwysiadu'r math hwn o ddull yr ydych yn gobeithio ei gyflwyno a'i wneud yn gyson ledled y wlad. Felly, croesawaf eich datganiad, ond edrychaf ymlaen at eich atebion i'm cwestiynau.
Thank you very much, Darren. I guess a cautious welcome is the best I could have hoped for from Darren Millar, given previous statements that he's made on this subject.
Can I say that it is my intention—indeed, it is a requirement placed upon me by Standing Orders—that there will be a full consultation on these issues, with Wales and anybody in Wales who has an interest in this regard? My officials will commence work immediately to develop the draft regulations and the statutory guidance to enable that consultation to take place. I expect that to be done in a timely fashion. I want to make progress, but, Darren, you will be aware from previous attempts by previous Ministers with regard to this agenda that they have usually elicited a great deal of response, so I anticipate that this will be a very busy time. I don't want to say that I will definitely get it done by the end of the year, because we'll have to wait and weigh up all the responses that come in, and because I'd want it to be a genuine consultation and to reflect all the views that come in. But work will begin immediately in this regard. That consultation will indeed give the home educating community, as well as local authorities and children themselves, an opportunity to feed into the process in terms of the regulations, the statutory guidance and what a comprehensive package of support will look like for home-educating parents.
I am aware that there will be some home-educating parents who feel that they don't need support or they don't want it, but I am aware that there are some home-educating parents who do want support, and who have found it frustrating that oftentimes local authorities perhaps have washed their hands of those children and then access to examinations has been difficult—a whole host of things. We want to work with that community to identify a package of support, should families wish to avail themselves of it.
Darren did ask a genuine question about the fact that, 12 months ago, we did non-statutory guidance, and why move. Well, research in this field is continually being developed, so we have been in receipt of the Cascade report that has been done that identified yet again that we really do not have a handle on the size of the home-educating population. We don't know what's going on, although we expect the trend to be going up. That makes very uneasy reading for me. Local authorities continue to correspond to say that they are finding it difficult to be able to fulfil their duties under ensuring that children are in receipt. So, given that continuous feedback and continually looking, as I made a commitment to do last year—that we would continue to look at these issues—that's what I've continued to do, and I've come to the conclusion that this is the appropriate way forward.
In terms of financial assessment, that will be developed alongside the statutory regulations. We've already made a small amount of funding available to the WLGA to begin to work up some of the costs, and to get some feedback from them on how a database could be managed and the costs associated. So, we've already done a little bit of seed-corn funding to be able to better inform us as we go forward in this research. Of course, again, Standing Orders would require me to be able to satisfy Members with a financial assessment alongside the legislation.
I'm grateful for the open-mindedness that Darren has come to the Chamber with today to look at how we can improve this system, which I do believe gives us a good balance between the rights of a parent to choose to home educate if they wish, and the rights of a child to have an adequate and suitable education.
Diolch yn fawr iawn ichi, Darren. Mae'n debyg mai croeso gofalus yw'r gorau y gallwn i fod wedi gobeithio amdano gan Darren Millar, o ystyried y datganiadau y mae wedi eu gwneud ar y pwnc hwn yn flaenorol.
A gaf i ddweud mai fy mwriad i yw—yn wir, mae'n ofyniad arnaf yn ôl y Rheolau Sefydlog—y bydd ymgynghoriad llawn ar y materion hyn, gyda Chymru gyfan ac unrhyw un yng Nghymru sydd â diddordeb yn hyn o beth? Bydd fy swyddogion yn dechrau gwaith ar unwaith i ddatblygu rheoliadau drafft a'r canllawiau statudol i alluogi'r ymgynghoriad hwnnw i ddigwydd. Rwy'n disgwyl y bydd hynny'n cael ei wneud mewn modd amserol. Rwy'n awyddus i gael cynnydd, ond, Darren, byddwch yn ymwybodol o ymdrechion blaenorol gan Weinidogion blaenorol o ran yr agenda hon eu bod fel arfer yn ennyn llawer o ymateb,ac felly rwy'n rhagweld y bydd yn adeg brysur iawn. Nid wyf yn dymuno dweud yn bendant y bydd wedi ei orffen erbyn diwedd y flwyddyn, oherwydd bydd yn rhaid aros i bwyso a mesur yr ymatebion a ddaw i law, ac rwyf yn dymuno iddo fod yn ymgynghoriad gwirioneddol a fydd yn adlewyrchu pob barn. Ond bydd gwaith yn dechrau ar unwaith yn hyn o beth. Bydd yr ymgynghoriad hwnnw yn wir yn rhoi i'r gymuned addysg yn y cartref, yn ogystal ag awdurdodau lleol a'r plant eu hunain, gyfle i fwydo i mewn i'r broses o ran y rheoliadau, y canllawiau statudol a ffurf y pecyn cynhwysfawr o gymorth i rieni sy'n addysgu yn y cartref.
Rwy'n ymwybodol y bydd yna rai rhieni sy'n addysgu yn y cartref yn teimlo nad oes angen cymorth arnyn nhw neu nad ydyn nhw'n dymuno ei gael. Ond rwy'n ymwybodol bod rhai rhieni sy'n addysgu yn y cartref yn awyddus i gael cymorth, a'u bod wedi ei chael hi'n rhwystredig bod awdurdodau lleol yn aml o bosib wedi golchi eu dwylo o ran y plant hynny ac yna mae'r mynediad i allu sefyll arholiadau wedi bod yn anodd—llu o bethau. Rydym yn awyddus i weithio gyda'r gymuned honno i ddod o hyd i becyn o gymorth, pe byddai teuluoedd yn dymuno manteisio arno.
Fe wnaeth Darren ofyn cwestiwn dilys ynghylch y ffaith, 12 mis yn ôl, ein bod ni wedi cyflwyno canllawiau anstatudol, a pham symud. Wel, mae ymchwil yn y maes hwn yn cael ei ddatblygu'n barhaus, ac felly rydym yn derbyn yr adroddiad rhaeadru sydd wedi'i wneud a nododd eto nad oes gennym ni syniad mewn gwirionedd o faint y boblogaeth addysgu yn y cartref. Nid ydym yn gwybod beth sy'n digwydd, er ein bod yn disgwyl bod y duedd yn cynyddu. Mae darllen hynny'n achos gofid mawr i mi. Mae awdurdodau lleol yn parhau i ddweud eu bod yn ei chael hi'n anodd cyflawni eu dyletswyddau o ran sicrhau bod plant yn ei dderbyn. Felly, o ystyried adborth parhaus ac ymchwil barhaus, fel yr ymrwymais i'w wneud y llynedd—y byddem yn parhau i edrych ar y materion hyn—dyna'r hyn yr wyf yn parhau i'w wneud, a deuthum i'r casgliad mai hon yw'r ffordd briodol ymlaen.
O ran asesiad ariannol, bydd hynny'n cael ei ddatblygu'n gyfochrog â'r rheoliadau statudol. Rydym eisoes wedi sicrhau bod swm bach o arian ar gael i Gymdeithas Llywodraeth Leol Cymru i ddechrau gweithio ar rai o'r costau, ac i gael peth adborth ganddyn nhw ar sut y gellid rheoli cronfa ddata a'r costau cysylltiedig. Felly, rydym eisoes wedi sicrhau ychydig bach o arian ysgogi er mwyn inni gael rhagor o wybodaeth wrth inni symud ymlaen gyda'r ymchwil hon. Wrth gwrs, byddai Rheolau Sefydlog yn ei gwneud yn ofynnol imi allu bodloni'r Aelodau gydag asesiad ariannol yn gyfochrog â'r ddeddfwriaeth.
Rwy'n ddiolchgar am feddwl agored Darren yn y Siambr heddiw wrth edrych ar sut y gallwn wella'r system hon sydd, yn fy marn i, yn rhoi cydbwysedd da rhwng hawliau'r rhiant i ddewis addysgu yn y cartref os dymunant, a hawliau'r plentyn i gael addysg addas a digonol.
A gaf innau ddiolch i'r Ysgrifennydd Cabinet am ei datganiad y prynhawn yma? Efallai y byddech chi'n disgwyl bod gen i deimladau cymysg am y datganiad sydd wedi cael ei wneud. Yn sicr, rwy'n falch eich bod chi yn ailgydio yn y mater yma wedi o leiaf ddau o'ch rhagflaenwyr fethu, yn fy marn i, â mynd i'r afael yn ddigonol â'r mater yma. Ond rydych chi yn stopio'n fyr o beth mae nifer ohonom ni wedi bod yn galw amdano fe ers blynyddoedd—ac rwyf i a Phlaid Cymru wedi bod yn glir ynglŷn â'r hyn y byddem ni yn dymuno ei weld—ond rwyf yn cydnabod bod hwn yn gam i'r cyfeiriad iawn, beth bynnag, os nad yw'n mynd i'r union bwynt y byddwn i'n dymuno i chi fynd iddo.
Mi fydd, hyd y gwelaf i, yn cryfhau'r fframwaith polisi a deddfwriaethol o gwmpas addysgu gartref, ond mae yn gadael rhai cwestiynau yn fy meddwl i o hyd, ac mae'n bosibl y daw'r rhain yn gliriach wrth i fwy o fanylion gael eu rhyddhau. Byddwn i yn gofyn eto pam nad ydych chi yn dilyn cyngor y comisiynydd plant, yr NSPCC, y bwrdd diogelu annibynnol cenedlaethol a'r adolygiad arfer plant—y child practice review diweddar—sydd oll wedi galw am gofrestr statudol. Rydych chi yn cydnabod yn y datganiad bod gwledydd eraill wedi gweithredu systemau cofrestru ers blynyddoedd, ond eto rydych chi'n gwrthod hynny yma yng Nghymru.
Hefyd, sut fydd gofyn i awdurdodau lleol ddod o hyd i'r plant yma sy'n cael eu haddysgu adref a'u rhoi nhw ar fas data yn fwy effeithiol na rhoi disgwyliad ar y rhieni i'w cofrestru nhw? Byddwn yn tybio y byddai mwy o blant yn cael eu hadnabod os yw rhieni yn gorfod eu cofrestru nhw, yn hytrach na rhywsut bod awdurdodau lleol yn gorfod trio eu tracio nhw lawr. Felly, rwy'n dal yn stryglo gyda hynny i raddau, ac fe fyddwn i yn ddiolchgar pe baech chi'n gallu jest ymateb i hynny. Roeddwn i hefyd am godi'r goblygiadau cyllidebol ac a oedd yna rai, gan y byddai yna ddisgwyliad ychwanegol ar awdurdodau lleol. A fyddai yna adnoddau ychwanegol yn cael eu gwneud ar gael iddyn nhw?
Mae yna lot o bethau positif yn y datganiad—peidiwch â'm camddeall i. Rydw i yn gweld hwn yn gyfle i sicrhau gwell cysondeb ar draws Cymru o safbwynt y modd y mae awdurdodau lleol yn ymwneud â, ac yn cefnogi, teuluoedd sydd yn dewis addysgu eu plant gartref. Rŷch chi wedi cyfeirio at well mynediad i adnoddau fel labordai, Hwb ac yn y blaen, ac mae gen i ddiddordeb arbennig yn y cyfeiriad rŷch chi wedi ei wneud at, wrth gwrs, yr ymdrech efallai i gynnig cyfle i ddysgu Cymraeg. Rwy'n gwybod eich bod chi'n mynd i edrych i mewn i'r opsiynau hynny. Os oes gennych chi rai syniadau penodol, byddwn i'n falch i'w clywed nhw nawr, achos, yn amlwg, mae hynny yn rhywbeth y byddwn i â diddordeb ynddo fe.
Nawr, mae'r comisiynydd plant, wrth gwrs, yn gyson wedi ein hatgoffa ni bod yna feini prawf penodol y byddai hi'n chwilio amdanyn nhw mewn unrhyw approach i'r maes yma.
May I thank the Cabinet Secretary for her statement this afternoon? You may expect me to have mixed feelings about the statement that has been made. Certainly, I am pleased that you are getting to grips with this issue once again, after at least two of your predecessors failed, in my view, to sufficiently tackle the issue. But, you do fall short of what many of us have been calling for for many years—and I and Plaid Cymru have been clear on what we would wish to see—but I do recognise that this is a step in the right direction, even though it doesn’t go to the very point that we would wish.
As far as I can see, it will strengthen the legislative and policy framework around home education, but it does leave some questions unanswered in my own mind, and these may become clearer as more details are published. I would ask once again why you are not taking the advice of the children’s commissioner, the NSPCC, the independent safeguarding board and the child practice review, which have all called for a statutory register. You recognise in your statement that other nations have implemented registration systems for many years, but you reject that for Wales.
Also, how will asking local authorities to identify these home-educated children and put them on a database be more effective than placing a requirement on the parents to register them? I would assume that more children would be identified if parents had to register them, rather than that, somehow, local authorities had to track them down in some way. So, I’m still struggling with that, to a certain extent, and I would be grateful if you could just respond to that point. I also wanted to raise the financial implications and whether there were any, because there would be additional requirements on local authorities. Would there be additional resources made available to them?
There are a number of positives in this statement—don’t misunderstand me. I do see this as an opportunity to secure more consistency across Wales in the way that local authorities do deal with and support families who choose to home educate. You’ve referred to the improved access to resources, such as laboratories, Hwb and so on, and I’m particularly interested to the reference you made to the effort to provide opportunities to learn Welsh. I know that you will be looking into all of those options. If you do have specific ideas, I’d be pleased to hear about them now, because, clearly, that is something that I would interested in.
The children’s commissioner, of course, has consistently reminded us that there are specific criteria that she would be seeking in any approach in this area.
The children's commissioner is quite clear that there is a series of litmus tests, if you like, in terms of what she'd be looking for—primarily, of course, that all children in Wales can be accounted for and that none slip under the radar of universal services and society more widely. Well, you know, even a statutory register can't guarantee that and that's something I know that we've touched on previously. But I honestly believe that it would better achieve that aim than a local authority database, albeit that's probably moving closer to what I'd like to see.
The second litmus test, of course, is that every child receives a suitable education. I think, on that front, this is where I find the greatest positivity in your statement today, in that that is being firmed up. Hopefully we'll see that being more effectively articulated and implemented. But also, of course, that every child should have the opportunity to be seen and their views and experiences listened to. That's another key test for the children's commissioner. So, I just need more clarity, really, about whether your proposed statutory guidance will include that opportunity for children but also include that right for the authorities to have access to those pupils being home educated. One way of testing all of this, of course, is through a children's rights impact assessment and I would like you to confirm whether the Government will be producing a detailed children's rights impact assessment on these proposals as part of the process. As I say, that hopefully will go a long way in demonstrating whether you meet some of the children's commissioner's tests.
Finally, two questions to close. Some members of the home education community will be more willing to engage with local authorities and the Welsh Government than others maybe, so how will you ensure that the voices of more hard-to-reach children are heard within this process? I'd be interested in hearing your answer to that. And finally as well, there's a whole other cohort, of course, of children who haven't started at school or who aren't at school age yet and I'd be interested in hearing what discussions have occurred across Welsh Government on how the health, social care and education sectors could work together to more effectively include children under compulsory school age as well in some of these areas that we're currently deliberating.
Mae'r comisiynydd plant yn eglur iawn fod cyfres o brofion litmws, os mynnwch, o ran beth fyddai hi yn ei geisio—yn bennaf, wrth gwrs, y gellir rhoi cyfrif o bob plentyn yng Nghymru ac nac oes un yr yn ohonyn nhw yn golledig i'r gwasanaethau cyffredinol a chymdeithas yn fwy eang. Wel, wyddoch chi, ni all hyd yn oed gofrestr statudol warantu hynny ac mae hynny'n rhywbeth y gwn ein bod wedi'i gyffwrdd o'r blaen. Ond rwy'n credu'n wir y byddai'n cyrraedd y nod hwnnw'n well na chronfa ddata awdurdod lleol, er y byddai hynny, mae'n debyg, yn symud yn nes at yr hoffwn ei weld.
Yr ail brawf litmws, wrth gwrs, yw fod pob plentyn yn cael addysg addas. Credaf, yn hynny o beth, mai dyma'r man y caf i'r agwedd fwyaf cadarnhaol yn eich datganiad heddiw, yw fod hynny'n cael ei atgyfnerthu. Gobeithio y cawn weld hynny'n cael ei fynegi a'i weithredu yn fwy effeithiol. Ond hefyd, wrth gwrs, y dylai pob plentyn gael y cyfle i'w gweld a chlywed ei farn a'i brofiadau. Mae hynny'n brawf allweddol arall ar gyfer y Comisiynydd Plant. Felly, dim ond angen mwy o eglurder sydd arnaf i, mewn gwirionedd, am a fydd eich canllawiau statudol arfaethedig yn cynnwys y cyfle hwnnw i blant ond hefyd yn cynnwys yr hawl i awdurdodau i gael mynd at y disgyblion hynny sy'n cael eu haddysg yn y cartref. Un ffordd o brofi hyn i gyd, wrth gwrs, yw drwy asesiad o'r effaith ar hawliau plant a hoffwn ichi gadarnhau a bydd y Llywodraeth yn llunio asesiad effaith hawliau plant manwl ar y cynigion hyn yn rhan o'r broses. Fel yr wy'n ei ddweud, gobeithio y bydd hynny'n mynd ffordd bell i ddangos eich bod yn bodloni rhai o brofion y Comisiynydd Plant.
Yn olaf, dau gwestiwn i gloi. Bydd rhai aelodau o'r gymuned addysg yn y cartref yn fwy parod nac eraill i ymgysylltu ag awdurdodau lleol a Llywodraeth Cymru efallai, felly sut y gwnewch chi sicrhau y clywir lleisiau'r plant sy'n fwy anodd eu cyrraedd yn y broses hon? Byddai gennyf ddiddordeb i glywed eich ateb i hynny. Ac yn olaf hefyd, mae carfan gyfan arall, wrth gwrs, o blant sydd heb ddechrau yn yr ysgol neu heb gyrraedd oedran ysgol eto, a byddai gennyf ddiddordeb i glywed pa drafodaethau sydd wedi digwydd ledled Llywodraeth Cymru ar sut gallai'r sectorau iechyd, gofal cymdeithasol ac addysg weithio gyda'i gilydd i gynnwys yn fwy effeithiol blant o dan oedran ysgol gorfodol yn ogystal â'r rhai yn y meysydd hyn yr ydym ni'n eu trafod ar hyn o bryd.
Thank you, Llyr. Can I start with the issue of—? Apologies to Darren Millar. When considering the approach, I have indeed looked at the legal obligations that we as Welsh Government are under, and that includes the United Nations Convention on the Rights of the Child. Improving outcomes for all learners, whether electively home educated or in mainstream education, I believe, contributes to article 3, article 4, article 5, article 12, and articles 18, 19, 24, 28 and 29 of the UNCRC and we will continue, as we develop the statutory guidance, to ensure that a full children's rights impact assessment is carried out at those stages. Certainly, those have been at the forefront of my consideration in looking at these issues.
The Member asks, 'Why not a register?' and actually wouldn't a register be easier. Well, a compulsory register—a compulsory register that would potentially criminalise parents if they failed to register—relies on those parents to do that. The issue is that that legislation would only be as good as our ability to enforce it, which means you need to know who hasn't registered. So, there's a bit of a chicken-and-egg scenario there. I have thought very carefully about it. If a parent, for whatever reason, is determined to not have their child known to services, I suspect this element of compulsion could have the unintended consequence—the very real unintended consequence—of driving those parents further away from engagement with statutory services. By placing the requirement on local authorities rather than parents, I think that gives us the best possible chance of identifying as many children as possible, recognising—and, Llyr, you and I have had this conversation before—that this is not the answer to all our children's safeguarding issues, because whether you have a compulsory register that puts the legal emphasis on the parents or whether you take this approach, which puts the emphasis on local authorities, this only applies to children of a compulsory school age, and that is five to 16. So, it would be remiss of us to think that any approach around bigger regulation of elective home education solves that problem of a small minority of families who decide, for whatever reasons, to keep their children away from universal services.
Diolch, Llŷr. A gaf i ddechrau â mater—? Ymddiheuriadau i Darren Millar. Wrth i mi ystyried y dull gweithredu, rwyf yn wir wedi edrych ar y rhwymedigaethau cyfreithiol sydd arnom ni fel Llywodraeth Cymru, ac mae hynny'n cynnwys Confensiwn y Cenhedloedd Unedig ar Hawliau'r Plentyn. Mae gwella canlyniadau ar gyfer pob dysgwr, boed hynny mewn addysg ddewisol yn y cartref neu mewn addysg brif ffrwd, yn fy marn i, yn cyfrannu at erthygl 3, erthygl 4, erthygl 5, erthygl 12, ac erthyglau 18, 19, 24, 28 a 29 y Confensiwn, a byddwn yn parhau, wrth inni ddatblygu'r canllawiau statudol, i sicrhau y cynhelir asesiad llawn o'r effaith ar hawliau plant ar y camau hynny. Yn sicr, mae'r rheini wedi bod yn flaenllaw yn fy ystyriaethau wrth imi edrych ar y materion hyn.
Mae'r Aelod yn gofyn, 'Pam ddim cofrestr?' ac mewn gwirionedd oni fyddai cofrestr yn haws. Wel, mae cofrestr orfodol—cofrestr orfodol a fyddai o bosibl yn gwneud rhieni'n droseddwyr pe na byddent yn cofrestru—yn dibynnu ar y rhieni i wneud fel hynny. Y broblem yw na fyddai'r ddeddfwriaeth honno ond cystal a'n gallu ni i'w gorfodi, sy'n golygu eich bod yn gwybod pwy sydd heb gofrestru. Felly, y cwestiwn i ryw raddau yw pa un ddaeth gyntaf, yr ŵy ynteu'r iâr? Rwyf wedi ystyried y peth yn ofalus iawn. Os yw rhiant, am ba reswm bynnag, yn benderfynol o beidio a rhoi gwybod i'r gwasanaethau am eu plentyn, yr amheuaeth sydd gennyf i yw y gallai'r elfen hon o orfodaeth gael y canlyniad anfwriadol—y canlyniad anfwriadol gwirioneddol—o yrru'r rhieni ymhellach i ffwrdd o unrhyw ymgysylltiad â'r gwasanaethau statudol. Drwy osod y gofyniad hwn ar awdurdodau lleol yn hytrach nag ar y rhieni, credaf fod hynny'n rhoi'r cyfle gorau posib o nodi cymaint o blant â phosib, gan gydnabod—a, Llŷr, rydych chi a minnau wedi cael y sgwrs hon o'r blaen—nid dyma'r ateb i'r holl faterion sy'n ymwneud â diogelu plant. Os oes gennych gofrestr orfodol sy'n rhoi'r pwyslais cyfreithiol ar y rhieni, neu os ydych yn defnyddio'r dull hwn, sy'n rhoi'r pwyslais ar awdurdodau lleol, mae hyn ond yn berthnasol i blant o oedran addysg orfodol, rhwng pump ac 16 oed. Felly, byddem ar fai i feddwl y byddai unrhyw ddull sy'n golygu mwy o reoleiddio o ran addysg ddewisol yn y cartref yn datrys y broblem honno o nifer fach iawn o deuluoedd sydd, am ba resymau bynnag, yn penderfynu cadw eu plant rhag cael mynediad i wasanaethau cyffredinol.
What's crucial is that we make the database as robust as it possibly can be, which is why we are closing the loophole, for instance, with regard to independent schools, so that we can populate the database with those children. That's why we'll be working across Government with colleagues in health to be able to check live birth registers alongside local education maintained schools' registers to identify those children who suddenly are not appearing.
So, I believe that this gives us the best chance—. By putting the emphasis and the responsibility on the state to do this work, I think it gives us the best chance of being able to identify, where at all possible, where these children are and, crucially, then being able to assess whether those children are in receipt of a suitable education. This approach allows us to act now, whereas primary legislation would take longer, and again this is a consideration. But, Llyr, I would be the first person to admit that, having tested the full extent of what this legislation allows us to do—and there are still concerns—we will have to look again. But this gives us an opportunity to act now, and it gives us a real opportunity to test the fullest extent of existing legislation. But you're right that we need to continue to work across Government, below and post compulsory school age, which is why I, the Cabinet Secretary for health and the Minister for social services continue to meet and work on this agenda.
You'll be aware that a task and finish group has been set up by Keith Towler, the previous children's commissioner, to give advice to the Government around issues around invisibility to universal services, and we continue to work with the national independent safeguarding board on how we can improve issues around this area with below and post-compulsory-school-age children.
We need to be a bit careful. This is not about tracking anybody down, Llyr, because that gives a wrong impression, I think, about what we're trying to achieve here. We are trying to assist local authorities to carry out their duty to ensure that children are in receipt of a suitable education. So, we're not looking to track anybody down. I think the words you did use, maybe in inverted commas, were 'track people down'.
Crucial also is the support package. We know that, if children were in school, they would have access to Welsh-medium lessons. That may be an area where, perhaps, home-educating parents feel less confident and less well equipped to be able to offer those opportunities, so we'll be looking at working with the home-educating community to look at realistic proposals about how they can gain the skills to offer that sort of tuition at home or working collectively as a group in some circumstances. So, we're very open to ideas, but this principle of ensuring that children have access to Welsh-medium education and that that might be an area where parents feel less confident is a really important one to me, as well as looking at other issues about, as we said, examination centres, careers advice—. All those things that are available to children who are in mainstream schools I want to make sure are available to children who are home educated also. And I think that's part of our responsibility towards those families.
All of this, I just want to reassure everybody again, is subject to a consultation. So, if the Member has ideas about how he wants this to feed in, then that would be very welcome. But I believe that this gives us the opportunity to really strengthen the law in this area and to give the local authorities the ability for them to be able to be sure. Does that mean we see a child? I don't think it would be possible to make an informed judgment about whether a child is in receipt of an adequate education without seeing a child, and we'll be working on how that should be approached via the statutory guidance.
Yr hyn sy'n hollbwysig yw ein bod yn gwneud y gronfa ddata mor gadarn ag y gall fod, a dyna pam ein bod yn cau'r bwlch, er enghraifft, o ran ysgolion annibynnol, fel y gallwn roi'r plant hynny yn y gronfa ddata honno. Dyna pam y byddwn yn gweithio ledled y Llywodraeth gyda chydweithwyr ym maes iechyd i allu gwirio cofrestrau genedigaethau byw ochr yn ochr â chofrestrau ysgolion awdurdodau lleol i ddod o hyd i'r plant hynny nad ydyn nhw, yn sydyn, yn ymddangos.
Felly, rwyf i o'r farn fod hyn yn rhoi'r cyfle gorau inni—. Drwy roi'r pwyslais a'r cyfrifoldeb ar y wladwriaeth i wneud y gwaith hwn, credaf ei bod yn rhoi'r cyfle gorau inni allu nodi, os oes modd o gwbl, ble mae'r plant hyn ac, yn hollbwysig, yna allu asesu a yw'r plant hynny'n derbyn addysg addas. Mae'r dull hwn yn caniatáu inni weithredu nawr, tra byddai deddfwriaeth sylfaenol yn cymryd mwy o amser, ac mae hynny eto'n ystyriaeth. Ond, Llŷr, fi fyddai'r cyntaf i gyfaddef, ar ôl profi'n llawn hyd a lled yr hyn y bydd y ddeddfwriaeth hon yn caniatáu inni ei wneud—ac mae pryderon o hyd—y bydd yn rhaid inni edrych eto. Ond mae hyn yn gyfle inni weithredu nawr, ac mae'n gyfle gwirioneddol inni brofi hyd a lled eithaf y ddeddfwriaeth bresennol. Ond rydych chi'n iawn fod angen inni barhau i weithio ar draws y Llywodraeth, o dan oedran addysg orfodol a thros yr oedran hwnnw, a dyna pam yr wyf i, Ysgrifennydd y Cabinet dros Iechyd a'r Gweinidog dros wasanaethau cymdeithasol yn parhau i gwrdd a gweithio ar yr agenda hon.
Byddwch yn ymwybodol fod grŵp gorchwyl a gorffen wedi cael ei sefydlu gan Keith Towler, y Comisiynydd Plant blaenorol, i roi cyngor i'r Llywodraeth ar faterion sy'n ymwneud â bod yn anweledig i wasanaethau cyffredinol. Rydym yn parhau i weithio gyda'r bwrdd diogelu cenedlaethol annibynnol ar y modd y gallwn wella materion sy'n ymwneud â phlant sydd o dan oedran addysg orfodol a thros yr oedran hwnnw.
Mae angen inni fod yn lled ofalus. Nid yw hyn yn ymwneud â mynd ar drywydd unrhyw un, Llŷr, gan bod hynny'n rhoi'r argraff anghywir, yn fy marn i, o'r hyn yr ydym yn ceisio ei gyflawni yn y fan hon. Rydym yn ceisio cynorthwyo awdurdodau lleol i gyflawni eu dyletswydd i sicrhau bod plant yn cael addysg addas. Felly, nid ydym yn bwriadu mynd ar drywydd unrhyw un. Credaf mai'r geiriau y gwnaethoch chi eu defnyddio oedd, efallai mewn dyfynodau, 'mynd ar drywydd pobl'.
Mae'r pecyn cymorth yn hanfodol hefyd. Gwyddom fod plant yn yr ysgol yn gallu cael gwersi drwy gyfrwng y Gymraeg. Gallai hwnnw fod o bosib yn faes y byddai rhieni sy'n addysgwyr cartref yn teimlo'n llai hyderus yn ei gylch ac nad oes ganddynt yr adnodd cystal i allu cynnig y cyfleoedd hynny. Felly byddwn yn edrych ar weithio gyda'r gymuned addysg yn y cartref i edrych ar gynigion realistig o ran sut y gallan nhw ennill y sgiliau i gynnig y math hwnnw o addysg yn y cartref neu i weithio gyda'i gilydd fel grŵp mewn rhai amgylchiadau. Felly, rydym yn agored iawn i syniadau, ond mae'r egwyddor hon o sicrhau bod plant yn gallu cael addysg drwy gyfrwng y Gymraeg, a bod hynny efallai yn faes y mae rhieni'n teimlo'n llai hyderus yn ei gylch, yn un bwysig iawn i mi, yn ogystal ag edrych ar faterion eraill megis, fel y dywedasom, ganolfannau arholiadau, cyngor gyrfaoedd—. Y pethau hynny sydd ar gael i blant mewn ysgolion prif ffrwd, rwyf eisiau gwneud yn siŵr eu bod ar gael i blant sy'n cael eu haddysg yn y cartref hefyd. Ac rwy'n credu bod hynny'n rhan o'n cyfrifoldeb ni tuag at y teuluoedd hynny.
Mae hyn i gyd, rwyf eisiau sicrhau pawb eto, yn destun ymgynghoriad. Felly, os oes gan yr Aelod syniadau am sut y mae e'n awyddus i gyfrannu i hyn, yna buasai hynny'n dderbyniol iawn. Ond credaf fod hyn yn gyfle inni gryfhau'r gyfraith yn y maes hwn a rhoi i'r awdurdodau lleol y gallu i fod yn sicr. A yw hynny'n golygu ein bod yn gweld y plentyn? Nid wyf i'n credu y byddai modd gwneud dyfarniad cytbwys ynghylch a yw plentyn yn derbyn addysg ddigonol heb weld y plentyn hwnnw, a byddaf yn gweithio ar sut y dylid mynd ati o ran hynny drwy gyfrwng y canllawiau statudol.
Thank you for your statement, Cabinet Secretary. I think every Member here is committed to seeing that children and young people in Wales receive an education that is inspiring, motivating and provides them with the skills they need to fulfil their potential, as you said in your statement. We have very different ideas about how that can be achieved, but I think everybody is approaching this from the same perspective—we want the best for all children and young people in Wales.
I should first give credit where credit's due to the Cabinet Secretary for admitting that Welsh Government is unable to provide reliable data on how many children are educated at home. To be fair, ascertaining those numbers of children who are being home-schooled is far from being a simple matter. You can't simply compare birth and death records, for instance, with school records, because families move around, obviously. I welcome the measures the Cabinet Secretary has announced today to try and address this lack of information.
With regard to the proposal that independent schools be required to give certain information to local authorities, I wouldn't normally welcome something that might be seen as an intrusion by the state, however, on this occasion, I think the Cabinet Secretary doesn't really have anything else that she can do, because I don't see how accurate data can be gathered by local authorities if they don't know which children are in independent education.
I support the objective to ensure that children and young people who are being home-schooled receive a good, rounded education. You've said that you want to ensure that children receive a suitable education. It's vital that the assessment of whether a child is receiving a suitable education is made fairly and that 'suitability' is not a euphemism for 'state approved'. The essence of home-schooling for many parents is that the parent has the ability to decide curriculum and pace for their child. Recognition therefore needs to be given to parents' right to decide the contents of their child's education. It's key that parents who home-school their children have a full voice in the development of the assessment criteria and a means of challenging a local authority's assessment of the education being provided to their child.
I welcome the Cabinet Secretary's intention to put statutory guidance out to consultation and I would encourage parents to contribute. Is the Cabinet Secretary able to confirm today when the consultation documents will be issued and how long the consultation period will be? I also welcome the intentions expressed by the Cabinet Secretary to consider how services are provided to home-schooled children and to provide assistance to parents, such as support with additional learning needs. I take the Cabinet Secretary at her word that her intention is to support parents who wish to home-school, rather than to sit in judgment of their decisions, which, I'm certain, is not her intention.
I believe that parents who home-school their children, whilst welcoming additional support and assistance, would be concerned that this represents the thin end of the wedge to state interference in the choices they have made for their child. So, would the Cabinet Secretary be prepared today to give parents her personal assurance that the measures you introduce will not have the effect of placing pressure on parents to stop home-schooling their children, or lead to local authorities effectively deciding the content of education provided at home? Thank you.
Diolch ichi am eich datganiad, Ysgrifennydd y Cabinet. Rwy'n credu bod pob Aelod yma wedi ymrwymo i sicrhau bod plant a phobl ifanc yng Nghymru yn cael addysg sydd yn ysbrydoli, yn ysgogi ac yn rhoi iddyn nhw'r sgiliau sydd eu hangen i gyflawni eu posibiliadau, fel y gwnaethoch chi ei ddweud yn eich datganiad. Mae gennym syniadau gwahanol iawn am sut y gellir cyflawni hynny, ond rwy'n credu bod pawb yn ymdrin â hyn o'r un safbwynt—rydym yn dymuno'r gorau i holl blant a phobl ifanc Cymru.
Dylwn yn gyntaf roi clod lle mae'n ddyledus i Ysgrifennydd y Cabinet am gyfaddef nad yw Llywodraeth Cymru yn gallu rhoi data dibynadwy ar faint o blant sy'n cael eu haddysg yn y cartref. I fod yn deg, mae canfod y niferoedd hynny o blant sy'n cael eu haddysg gartref ymhell o fod yn fater syml. Ni allwch yn syml gymharu cofnodion geni a marwolaeth, er enghraifft, â chofnodion ysgol, oherwydd bod teuluoedd yn symud o gwmpas, yn amlwg. Rwy'n croesawu'r mesurau y mae Ysgrifennydd y Cabinet wedi eu cyhoeddi heddiw i geisio mynd i'r afael â'r diffyg hwn gyda gwybodaeth.
O ran y cynnig bod angen i ysgolion annibynnol roi gwybodaeth benodol i awdurdodau lleol, ni fyddwn fel arfer yn croesawu rhywbeth allai gael ei ystyried yn ymyrraeth gan y wladwriaeth. Er hynny, ar yr achlysur hwn, credaf nad oes gan Ysgrifennydd y Cabinet unrhyw beth arall y gallai ei wneud, oherwydd ni allaf weld sut y gall awdurdodau lleol gasglu data cywir os nad ydyn nhw'n gwybod pa blant sydd mewn addysg annibynnol.
Rwy'n cefnogi'r amcan i sicrhau bod plant a phobl ifanc sy'n cael eu haddysgu yn y cartref yn cael addysg dda a chyflawn. Rydych wedi dweud eich bod yn awyddus i sicrhau bod plant yn cael addysg addas. Mae'n hanfodol fod yr asesiad a wneir i weld a yw plentyn yn cael addysg addas yn un teg ac nad yw 'addasrwydd' yn gyfystyr i 'gymeradwy gan y wladwriaeth'. Hanfod addysg yn y cartref i lawer o rieni yw bod gan y rhiant y gallu i benderfynu ar gwricwlwm a chyflymder addas i'r plentyn. Felly, mae angen rhoi cydnabyddiaeth i hawl y rhieni i benderfynu ar gynnwys addysg eu plentyn. Mae'n allweddol bod llais cryf gan y rhieni sy'n rhoi addysg yn y cartref i'w plant wrth ddatblygu meini prawf yr asesu a bod ganddynt y modd i herio asesiad awdurdod lleol o'r addysg a ddarperir i'w plentyn.
Rwy'n croesawu bwriad Ysgrifennydd y Cabinet i gael ymgynghoriad ar y canllawiau statudol a byddwn yn annog rhieni i wneud cyfraniad. A wnaiff Ysgrifennydd y Cabinet gadarnhau heddiw pryd y caiff y dogfennau ymgynghori eu cyhoeddi a pha mor hir fydd y cyfnod ymgynghori? Rwy'n croesawu hefyd y bwriadau a fynegwyd gan Ysgrifennydd y Cabinet i ystyried sut y darperir gwasanaethau i blant sy'n cael addysg yn y cartref a'r ddarpariaeth o gymorth i rieni, fel cymorth gydag anghenion dysgu ychwanegol. Cymeraf yr Ysgrifennydd Cabinet ar ei gair mai ei bwriad yw cynorthwyo rhieni sy'n dymuno addysgu yn y cartref, yn hytrach na barnu eu penderfyniadau, ac rwy'n sicr nad yw hynny'n fwriad ganddi.
Credaf y byddai rhieni sy'n dewis addysgu eu plant yn y cartref, er y byddent yn croesawu'r cymorth a'r gefnogaeth ychwanegol, yn pryderu y gallai hyn gynrychioli blaen y gyllell o ran ymyrraeth y wladwriaeth yn y dewisiadau y maen nhw wedi'u gwneud er mwyn eu plentyn. Felly, a fyddai Ysgrifennydd y Cabinet yn barod heddiw i roi ei sicrwydd personol i rieni na fydd y mesurau yr ydych yn eu cyflwyno yn cael yr effaith o roi pwysau ar rieni i roi'r gorau i addysgu eu plant gartref, nac yn arwain at awdurdodau lleol i bob pwrpas yn penderfynu ar gynnwys yr addysg a ddarperir yn y cartref? Diolch.
Can I thank the Member for her questions? With regard to the independent sector, officials have been in touch with the Welsh Independent Schools Council to outline our intentions to legislate in this area, and they are very supportive of the approach that we are taking. They have no qualms at all and are happy to play their role in addressing these issues. I'm grateful to the Welsh Independent Schools Council for their initial welcome of these proposals and their willingness to engage with us in this regard. I appreciate that.
This is not about imposing a curriculum on our home-educating parents, but there is already existing legislation in Wales that says that every child has the right to a suitable education. Now, you're quite right, there are probably many different views around this Chamber about what constitutes a suitable education, but I'm sure we could all agree that ensuring that a child is literate and ensuring that a child is numerate are the basic building blocks that any person needs to go on to fulfil their potential and to live successfully, and I don't think that's about imposing a state-run curriculum on a child. But those skills that I believe are necessary are the ones that we'll be focusing on. What's important is that there is a consistency across Wales—that we don't have 22 different approaches to what a suitable education looks like, and that there is fairness, and that there is transparency in that process. That's why it is necessary, I believe, to introduce statutory guidance to local authorities about how they should carry out their functions in this regard, because I don't want 22 different approaches, I want there to be a consistency across the piece, and I want that to be clear about what our expectations are. There will be an opportunity via the consultation, which will happen later on this year, for Members to feed into that consultation on what the statutory guidance looks like.
I thought I had made it very clear in my statement that I respect the right of a parent to choose home education for their child if they believe that is in the best interests of their children. I am aware that parents do that for a whole host of reasons. One of the things that Darren mentioned is whether some parents feel forced into that choice, and I think there's a job of work to do—. If people have felt that they're being forced into this choice because of a lack of provision in mainstream education, we need to work harder to address that. There's been some horrible anecdotal evidence about schools encouraging parents to deregister their children just before the exams, so that issues around attendance and issues around exam performance don't count against the school's performance measures. That's clearly not acceptable. There's a whole host of other policy interventions we need to make with regard to how we manage performance in schools, to address those things. So, this is not about making a judgment on those choices that parents make, but it is about saying, 'In balancing the right you have as a parent to home educate your child, we, as a state, need to know where those children are.' I think most people out there will probably be surprised, listening to this debate or watching the news this evening, that we don't already do it—we don't already have this information. It's just knowing where those children are and being able to satisfy ourselves that those children are in receipt of a suitable education, balancing the rights of parents, but also the rights of the child.
A gaf i ddiolch i'r Aelod am ei chwestiynau? O ran y sector annibynnol, mae swyddogion wedi bod mewn cysylltiad â Chyngor Ysgolion Annibynnol Cymru i amlinellu ein bwriadau i ddeddfu yn y maes hwn, ac maen nhw'n gefnogol iawn i'r dull yr ydym yn ei gymryd. Nid ydyn nhw'n poeni dim ac maen nhw'n hapus i wneud eu rhan wrth fynd i'r afael â'r materion hyn. Rwy'n ddiolchgar i Gyngor Ysgolion Annibynnol Cymru am eu croeso cychwynnol i'r cynigion hyn ac am eu parodrwydd i ymgysylltu â ni yn hyn o beth. Rwy'n gwerthfawrogi hynny.
Nid oes a wnelo hyn â gorfodi cwricwlwm ar rieni sy'n addysgwyr cartref, ond mae deddfwriaeth eisoes yn bodoli yng Nghymru sy'n dweud bod gan bob plentyn yr hawl i addysg addas. Nawr, rydych yn llygad eich lle, mae'n debyg fod llawer o wahanol safbwyntiau ledled y Siambr hon ynglŷn â beth yn union yw addysg addas. Ond rwy'n siŵr y gall pawb gytuno bod sicrhau bod plentyn yn llythrennog ac yn rhifog yn gonglfeini sylfaenol sydd eu hangen ar unrhyw un i fynd ymlaen i gyflawni eu potensial a chael bywyd llwyddiannus, ac nid wyf i o'r farn fod a wnelo hynny a gorfodi plentyn i ddilyn cwricwlwm sy'n cael ei redeg gan wladwriaeth. Ond y sgiliau hynny y credaf eu bod yn angenrheidiol yw'r rhai y byddwn yn canolbwyntio arnynt. Yr hyn sy'n bwysig yw cael cysondeb ledled Cymru—nad oes gennym 22 o wahanol ddulliau o'r hyn y mae addysg addas yn ei olygu, a bod tegwch i'w gael, a bod tryloywder yn y broses honno. Dyna pam, yn fy marn i, y mae'n angenrheidiol cyflwyno canllawiau statudol i awdurdodau lleol ar sut y dylen nhw gyflawni eu swyddogaethau yn hyn o beth, oherwydd nid wyf i eisiau gweld 22 o wahanol ddulliau. Rwy'n dymuno sicrhau cysondeb ac rwy'n dymuno i hynny fod yn glir o ran ein disgwyliadau ni. Bydd cyfle drwy'r ymgynghoriad, a fydd yn digwydd yn ddiweddarach eleni, i'r Aelodau gyfrannu at yr ymgynghoriad hwnnw ar ffurf y canllawiau statudol.
Roeddwn i'n credu fy mod wedi egluro yn fy natganiad fy mod yn parchu hawl rhieni i ddewis addysg yn y cartref i'w plentyn os ydyn nhw'n credu bod hynny er lles gorau eu plentyn. Rwy'n ymwybodol fod rhieni'n gwneud hynny am lu o resymau. Un o'r pethau y cyfeiriodd Darren atyn nhw yw fod rhai rhieni yn teimlo eu bod dan orfodaeth i wneud y dewis hwnnw, a chredaf fod cryn waith i'w wneud—. Os yw pobl yn teimlo'u bod nhw'n cael eu gorfodi i wneud y dewis hwn oherwydd diffyg yn y ddarpariaeth addysg prif ffrwd, mae angen inni weithio'n galetach i ymdrin â hynny. Bu peth tystiolaeth anecdotaidd ofnadwy am ysgolion yn annog rhieni i ddadgofrestru eu plant cyn yr arholiadau, fel na fydd materion yn ymwneud â phresenoldeb a materion yn ymwneud â pherfformiad mewn arholiadau yn cyfrif yn erbyn mesurau perfformiad yr ysgol. Yn amlwg, nid yw hynny'n dderbyniol. Ceir llu o ymyriadau polisi eraill, y mae angen inni eu gwneud o ran sut yr ydym yn rheoli perfformiad mewn ysgolion, er mwyn newid y pethau hynny. Felly, nid oes a wnelo hyn â barnu'r dewisiadau y mae rhieni'n eu gwneud, ond mae a wnelo â dweud, 'Wrth gydbwyso'r hawl sydd gennych fel rhiant i ddarparu addysg yn y cartref i'ch plentyn, mae angen i ni, fel gwladwriaeth, wybod ym mha le y mae'r plant hynny.' Rwy'n credu y byddai'r rhan fwyaf o bobl yn synnu, fwy na thebyg, wrth wrando ar y ddadl hon neu wrth wylio'r newyddion heno, nad ydym yn gwneud hynny'n barod—nid yw'r wybodaeth gennym ni'n barod. Mae'n fater o wybod ble yn union y mae'r plant hynny a'n bod ni'n bodloni ein hunain eu bod yn cael addysg addas, gan gydbwyso hawliau'r rhieni, ond hawliau'r plentyn hefyd.
Thank you very much. And thank you, Cabinet Secretary.
Item 6, the Land Transaction Tax (Transitional Provisions) (Wales) Regulations 2018, and item 7, the Land Transaction Tax and Anti-avoidance of Devolved Taxes (Wales) Act 2017 (Amendment to Schedule 5) Regulations 2018—in accordance with Standing Order 12.24, I propose the following two motions, item 6 and item 7, are grouped for debate. Does any Member object? No. Good, because I couldn't read them all out again. [Laughter.]
Diolch yn fawr iawn. A diolch i chi, Ysgrifennydd y Cabinet.
Eitem 6, Rheoliadau Treth Trafodiadau Tir (Darpariaethau Trosiannol) (Cymru) 2018, ac eitem 7, Rheoliadau Treth Trafodiadau Tir a Deddf Gwrthweithio Osgoi Trethi Datganoledig (Cymru) 2017 (Diwygio Atodlen 5) 2018—yn unol â Rheol Sefydlog 12.24, rwy'n cynnig bod y ddau gynnig canlynol, eitem 6 ac eitem 7, yn cael eu rhoi gyda'i gilydd ar gyfer y ddadl. A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? Na. Da iawn, oherwydd ni allwn eu darllen nhw i gyd eto. [Chwerthin.]
Can I call on the Cabinet Secretary for Finance to move the motions? Mark Drakeford.
A gaf i alw ar Ysgrifennydd y Cabinet dros Gyllid i wneud y cynigion? Mark Drakeford.
Cynnig NDM6637 Julie James
Cynnig bod Cynulliad Cenedlaethol Cymru, yn unol â Rheol Sefydlog 27.5:
1. Yn cymeradwyo bod y fersiwn ddrafft o Reoliadau Treth Trafodiadau Tir (Darpariaethau Trosiannol) (Cymru) 2018 yn cael ei llunio yn unol â’r fersiwn ddrafft a osodwyd yn y Swyddfa Gyflwyno ar 8 Ionawr 2018.
Cynnig NDM6639 Julie James
Cynnig bod Cynulliad Cenedlaethol Cymru, yn unol â Rheol Sefydlog 27.5:
1. Yn cymeradwyo bod y fersiwn ddrafft o Reoliadau Deddf Treth Trafodiadau Tir a Gwrthweithio Osgoi Trethi Datganoledig (Cymru) 2017 (Diwygio Atodlen 5) 2018 yn cael ei llunio yn unol â’r fersiwn ddrafft a osodwyd yn y Swyddfa Gyflwyno ar 8 Ionawr 2018.
Motion NDM6637 Julie James
To propose that the National Assembly for Wales, in accordance with Standing Order 27.5:
1. Approves that the draft Land Transaction Tax (Transitional Provisions) (Wales) Regulations 2018 are made in accordance with the draft laid in the Table Office on 8 January 2018.
NDM6639 Julie James
To propose that the National Assembly for Wales, in accordance with Standing Order 27.5:
1. Approves that the draft Land Transaction Tax and Anti-avoidance of Devolved Taxes (Wales) Act 2017 (Amendment to Schedule 5) Regulations 2018 were made in accordance with the draft laid in the Table Office on 8 January 2018.
Cynigiwyd y cynigion.
Motions moved.
Diolch yn fawr, Dirprwy Lywydd. Ddydd Gwener diwethaf fe wnes i gytuno â Phrif Ysgrifennydd y Trysorlys fod digon o waith paratoi wedi cael ei wneud i alluogi Llywodraeth y Deyrnas Unedig i drefnu na fydd treth dir y dreth stamp na’r dreth gwarediadau tirlenwi yn weithredol ar ôl diwedd mis Mawrth nesaf. Bydd hynny’n caniatáu inni gyflwyno’r trethi Cymreig datganoledig cyntaf ers canrifoedd. Bydd y Trysorlys nawr yn gosod y Gorchmynion angenrheidiol.
Felly, mae’r rheoliadau sydd gerbron y Cynulliad y prynhawn yma yn ceisio creu’r sefyllfa y bydd trethdalwyr Cymru yn ei hwynebu o fis Ebrill eleni ymlaen. Hoffwn gofnodi fy niolch i’r Pwyllgor Cyllid ac i’r Pwyllgor Materion Cyfansoddiadol a Deddfwriaethol am eu gwaith yn ystyried y rheoliadau. O dan yr eitem agenda hon byddaf i'n cyflwyno dwy set o reoliadau ar gyfer y dreth trafodiadau tir.
Thank you very much, Deputy Presiding Officer. Last Friday, I agreed with the Chief Secretary to the Treasury that enough preparatory work had been done to enable the UK Government to arrange that stamp duty land tax and landfill tax will no longer be operational in Wales at the end of next March. That will allow us to introduce the first Welsh devolved taxes for centuries. The Treasury will now lay the necessary Orders.
Therefore, the regulations before the Assembly this afternoon try to create the situation that Welsh taxpayers will face from this April onwards. I would like to put on record my thanks to the Finance Committee and the Constitutional and Legislative Affairs Committee for their work in considering the regulations. Under this item on the agenda, I will be introducing two sets of regulations for land transaction tax.
Both sets of regulations, Dirprwy Lywydd, are essentially technical in nature in this group. Firstly, the land transaction tax transitional provisions regulations, and these are made under section 78(1) of the Act, ensure that land transactions that take place on or after 1 April this year receive the required treatment during the transition from stamp duty land tax to land transaction tax. This will ensure transactions are not taxed twice under LTT and SDLT, or that they are not taxed at all. The regulations will ensure no taxpayer is unfairly disadvantaged or advantaged by the switch, and are likely to apply in only a small number of cases. Regulations 3 and 4 deal with the circumstances where a contract was entered into under SDLT, but not completed by April 2018. Regulations 5 and 6 provide that alternative financial arrangements available under SDLT can continue under land transaction tax. Regulations 7 and 8 deal with partnership arrangements under each regime. Regulations 9 to 11 provide transitional rules for leases. Regulation 12 introduces transitional rules in relation to second homes higher rates, to ensure that the same period to complete the purchase of a replacement main home will be available under LTT as is currently available under SDLT. This means, then, Dirprwy Lywydd, that in the transition from the current regime to the one that will apply after April of this year, there is fairness for taxpayers.
The second set of regulations in this group are made under section 24 of the Act and relate to higher rates residential property transactions. The regulations seek to ensure that the higher rate rules are applied consistently to married couples and civil partnerships. These rules currently exempt people from the higher rate when acquiring additional interest, such as a lease extension, in their current main residence. The regulations before the Assembly this afternoon extend the scope of this exception for acquisitions of interests in the same main residence. This means that where the acquisition is made by a spouse or civil partner who does not own an interest in the main residence—for example in the case of a re-mortgage—the higher rates do not apply. The change will ensure the higher rates rules are applied consistently, that is to say that married couples or civil partners are treated as owning what their spouse owns. Dirprwy Lywydd, both sets of regulations under this agenda item are essentially technical in nature, both are designed to ensure greater fairness in the operation of the system, and I hope that Members will support them today.
Mae'r ddwy set o Reoliadau, Dirprwy Lywydd, yn eu hanfod yn dechnegol eu natur yn y grŵp hwn. Yn gyntaf, rheoliadau darpariaethau trosiannol y dreth trafodiadau tir, ac mae'r rhain yn cael eu llunio o dan adran 78(1) y Ddeddf, yn sicrhau bod trafodiadau tir sy'n digwydd ar neu ar ôl 1 Ebrill y flwyddyn hon yn cael y driniaeth angenrheidiol yn ystod y cyfnod pontio rhwng treth dir y dreth stamp a'r dreth trafodiadau tir. Bydd hyn yn sicrhau nad yw trafodiadau yn cael eu trethu ddwywaith o dan y dreth trafodiadau tir a threth dir y dreth stamp neu nad ydyn nhw'n yn cael eu trethu o gwbl. Bydd y rheoliadau yn sicrhau na fydd unrhyw drethdalwr o dan anfantais annheg neu'n cael mantais annheg gan y newid, ac maen nhw'n yn debygol o fod yn berthnasol mewn nifer fach o achosion yn unig. Mae rheoliadau 3 a 4 yn ymdrin ag amgylchiadau lle'r ymrwymwyd i gontract o dan dreth dir y dreth stamp, ond nad yw hwnnw wedi ei gwblhau erbyn mis Ebrill 2018. Mae Rheoliadau 5 a 6 yn rhoi'r ddarpariaeth y gall y trefniadau ariannol amgen sydd ar gael o dan dreth dir y dreth stamp barhau o dan y dreth trafodiadau tir. Mae rheoliadau 7 ac 8 yn ymdrin â threfniadau partneriaeth o dan bob system. Mae rheoliadau 9 i 11 yn darparu rheolau trosiannol ar gyfer prydlesau. Mae rheoliad 12 yn cyflwyno rheolau trosiannol mewn cysylltiad ag ardrethi uwch ar ail gartrefi, i sicrhau y bydd yr un cyfnod ar gael i gwblhau pryniant prif gartref newydd o dan y dreth trafodiadau tir ag sydd ar gael ar hyn o bryd o dan dreth dir y dreth stamp. Mae hyn yn golygu, wedyn, Dirprwy Lywydd, yn y cyfnod pontio rhwng y gyfundrefn gyfredol a'r un a fydd yn berthnasol ar ôl Ebrill eleni, y bydd tegwch i drethdalwyr.
Mae'r ail set o reoliadau yn y grŵp hwn yn cael eu llunio o dan adran 24 o'r Ddeddf ac maen nhw'n ymwneud â thrafodiadau eiddo preswyl ardrethi uwch. Mae'r rheoliadau yn ceisio sicrhau bod y rheolau ardrethi uwch yn cael eu cymhwyso'n gyson i barau priod a phartneriaethau sifil. Mae'r rheolau hyn ar hyn o bryd yn eithrio pobl rhag yr ardreth uwch wrth gaffael buddiant ychwanegol, megis estyn prydles, yn eu prif breswylfa gyfredol. Mae'r rheoliadau sydd gerbron y Cynulliad y prynhawn yma yn ehangu cwmpas yr eithriad hwn ar gyfer caffaeliadau buddiannau yn yr un brif breswylfa. Mae hyn yn golygu os gwneir y caffaeliad gan briod neu bartner sifil sydd heb fudd yn y prif breswylfa—er enghraifft, yn achos ailforgeisio—nid yw'r ardrethi uwch yn berthnasol. Bydd y newid yn sicrhau bod y rheolau ardrethi uwch yn cael eu defnyddio'n gyson, hynny yw bod parau priod neu bartneriaid sifil yn cael eu trin fel pe bydden nhw'n berchen ar yr hyn y mae eu priod yn berchen arno. Dirprwy Lywydd, mae'r ddwy set o reoliadau o dan yr eitem agenda hon yn eu hanfod yn dechnegol eu natur, mae'r ddwy wedi'u cynllunio i sicrhau mwy o degwch o ran gweithrediad y system, ac rwy'n gobeithio y bydd Aelodau yn eu cefnogi heddiw.
Thank you. Simon Thomas. No. Thank you. Jane Hutt.
Diolch. Simon Thomas. Na. Diolch. Jane Hutt.
Yes. Last week, I welcomed this historical step, which sees the first tax for 800 years on the statute book, ready for implementation from April 2018. I mentioned, last week, Kathryn Bishop, the chair of the Welsh Revenue Authority, which of course will be collecting our new taxes, and I just wanted to say I was very glad to meet with Kathryn Bishop today—I hope other Assembly Members managed to meet her—and also former Finance Committee Chair, Jocelyn Davies, and say how much I welcome the charter, the taxpayers' charter, which was launched by them today. The fact that the charter—. They are trying to approach this in a very different way from HMRC charters, working together to deliver a fair tax system for Wales. I think it's important to say that there is a consultation, which is closing on 13 February. So, obviously we want to help ensure that the public in our constituencies engage in that, because of course it will be important for them, as we welcome these new taxes from 1 April.
Finally, Deputy Presiding Officer, I do want to welcome—. I know the regs are technical in nature, but I want to welcome the decisions the finance Secretary has made on the rates and bands for land transaction tax, as under these, almost two thirds of all homebuyers will pay no tax under the main rates. Wales will also have the most generous starting threshold for this type of property tax in the UK from next April, so I welcome the opportunity to speak in support of these regulations.
Ie. Yr wythnos diwethaf, croesewais y cam hanesyddol hwn, sy'n gweld y dreth gyntaf ers 800 mlynedd ar y llyfr statud, yn barod i'w gweithredu o fis Ebrill 2018. Soniais, yr wythnos diwethaf, am Kathryn Bishop, Cadeirydd Awdurdod Refeniw Cymru, a fydd wrth gwrs yn casglu ein trethi newydd, a dim ond eisiau dweud oeddwn i fy mod yn falch iawn o gyfarfod â Kathryn Bishop heddiw—rwy'n gobeithio fod Aelodau Cynulliad eraill wedi llwyddo i gwrdd â hi—a Chyn-gadeirydd y Pwyllgor Cyllid, Jocelyn Davies, hefyd, a dweud cymaint yr wyf yn croesawu'r siarter, siarter y trethdalwyr, a lansiwyd ganddyn nhw heddiw. Mae'r ffaith bod y Siarter—. Maen nhw'n ceisio ymdrin â hyn mewn ffordd wahanol iawn i siarter Cyllid a Thollau EM, gan weithio gyda'i gilydd i ddarparu system dreth deg ar gyfer Cymru. Rwy'n credu ei bod hi'n bwysig dweud bod ymgynghoriad ar y gweill, sy'n dod i ben ar 13 Chwefror. Felly, yn amlwg rydym ni eisiau helpu i sicrhau bod y cyhoedd yn ein hetholaethau yn rhan o hynny, oherwydd wrth gwrs fe fydd yn bwysig iddyn nhw, wrth i ni groesawu'r trethi newydd hyn o 1 Ebrill.
Yn olaf, Dirprwy Lywydd, rwyf eisiau croesawu—. Rwy'n gwybod fod y rheoliadau yn dechnegol eu natur, ond fe hoffwn i groesawu'r penderfyniadau a wnaeth yr Ysgrifennydd cyllid ynglŷn â'r cyfraddau a'r bandiau ar gyfer y dreth trafodiadau tir, oherwydd o dan y rhain, ni fydd bron i ddwy ran o dair o holl brynwyr tai yn talu dim treth o dan y prif gyfraddau. Gan Gymru hefyd fydd y trothwy mwyaf hael ar gyfer y math hwn o dreth eiddo yn y DU o fis Ebrill nesaf, felly, rwy'n croesawu'r cyfle i siarad o blaid y rheoliadau hyn.
Thank you. I call on the Cabinet Secretary for Finance to reply.
Diolch. Galwaf ar Ysgrifennydd y Cabinet dros Gyllid i ymateb.
Can I thank Jane Hutt for those remarks, and Nick Ramsay for his earlier drawing attention to the presence of the Welsh Revenue Authority here? He was the champion of the charter during the passage of the Bill, and it's good to see copies of it in the Chamber this afternoon. Much of the work that we are talking about this afternoon had its origins in the Act, which Jane Hutt took through this Assembly during the last Assembly term, and I'm very glad to see that the regulations in front of the Assembly meet with her approval.
A gaf i ddiolch i Jane Hutt am y sylwadau hynny, ac i Nick Ramsay am dynnu sylw yn gynharach at bresenoldeb Awdurdod Refeniw Cymru yma? Ef oedd eiriolwr y Siarter yn ystod hynt y Bil, ac mae'n dda gweld copïau ohono yn y Siambr y prynhawn yma. Roedd gwreiddiau llawer o'r gwaith yr ydym ni'n sôn amdano y prynhawn yma yn y Ddeddf, yr aeth Jane Hutt â hi drwy'r Cynulliad hwn yn ystod tymor diwethaf y Cynulliad, ac rwy'n falch iawn o weld bod y rheoliadau gerbron y Cynulliad yn cael ei chymeradwyaeth.
Thank you very much. The proposal is to agree the motion under item 6. Does any Member object? [Objection.] Objecting. Okay. Thank you. Well, we'll defer voting on that item until voting time.
The proposal is to agree the motion under item 7. Does any Member object? [Objection.] Therefore, we defer voting under this item until voting time.
Diolch yn fawr iawn. Y cynnig yw cytuno ar y cynnig o dan eitem 6. A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? [Gwrthwynebiad.] Gwrthwynebu. Iawn. Diolch. Wel, byddwn yn gohirio'r pleidleisio ar yr eitem honno tan y cyfnod pleidleisio.
Y cynnig yw cytuno ar y cynnig o dan eitem 7. A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? [Gwrthwynebiad.] Felly, rydym ni'n gohirio'r pleidleisio ar yr eitem hon tan y cyfnod pleidleisio.
Gohiriwyd y pleidleisio tan y cyfnod pleidleisio.
Voting deferred until voting time.
Item 8, item 9 and item 10 all refer to the land disposals tax Wales regulations. Again, in accordance with Standing Order 12.24, I propose the following three motions, under items 8, 9 and 10, are grouped for debate. Does any Member object? [Objection.] Right. Okay, so we'll take them separately.
Mae eitem 8, eitem 9 ac eitem 10 i gyd yn cyfeirio at reoliadau gwarediadau tir yng Nghymru. Unwaith eto, yn unol â Rheol Sefydlog 12.24, cynigiaf fod y tri chynnig canlynol, o dan eitemau 8, 9 a 10, yn cael eu rhoi gyda'i gilydd ar gyfer y ddadl. A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? [Gwrthwynebiad.] Iawn. Iawn, felly byddwn yn eu trafod ar wahân.
So, we'll do item 8 first. Can I call on the Cabinet Secretary to move the motion under item 8, please?
Felly, byddwn yn ymdrin ag eitem 8 yn gyntaf. A gaf i alw ar Ysgrifennydd y Cabinet i gynnig y cynnig o dan eitem 8, os gwelwch yn dda?
Cynnig NDM6640 Julie James
Cynnig bod Cynulliad Cenedlaethol Cymru, yn unol â Rheol Sefydlog 27.5:
1. Yn cymeradwyo bod y fersiwn ddrafft o Reoliadau Treth Gwarediadau Tirlenwi (Cyfraddau Treth) (Cymru) 2018 yn cael ei llunio yn unol â’r fersiwn ddrafft a osodwyd yn y Swyddfa Gyflwyno ar 8 Ionawr 2018.
Motion NDM6640 Julie James
To propose that the National Assembly for Wales, in accordance with Standing Order 27.5:
1. Approves that the draft Landfill Disposals Tax (Tax Rates) (Wales) Regulations 2018 are made in accordance with the draft laid in the Table Office on 8 January 2018.
Cynigiwyd y cynnig.
Motion moved.
Diolch yn fawr, Dirprwy Lywydd. I will move the motion under item 8, which relates to landfill disposals tax. This first set of regulations sets the standard, lower and unauthorised disposals rates for landfill disposals tax, which, subject to today’s debate, will apply to taxable disposals made on or after 1 April here in Wales.
The second set of regulations specify the tax bands and percentage tax rates for land transaction tax. In relation to landfill disposals tax, and in accordance with my announcement in October, the standard and lower rates of LDT will remain consistent with the UK tax for the next two years, providing the stability that businesses have so clearly told us they need.
The regulations also establish the unauthorised disposals rate, set at 150 per cent of the standard rate. Wales will be the first country in the United Kingdom to set a higher rate for unauthorised landfill disposals, reflecting the additional cost associated in tackling illegal disposals and the fact that the costs of running a legitimate landfill site are not incurred by those people who dispose of landfill illegally. It will also create a financial deterrent to avoiding environmental obligations and disposing of waste illegally.
I laid out these proposed bands earlier in the budget-making process. They are unaltered in front of the Assembly this afternoon, and I hope that Members will feel willing to support them.
Diolch yn fawr, Dirprwy Lywydd. Rwy'n cynnig y cynnig o dan eitem 8, sy'n ymwneud â'r dreth gwarediadau tirlenwi. Mae'r set gyntaf o reoliadau yn gosod y cyfraddau gwarediadau safonol, is ac anawdurdodedig ar gyfer y dreth gwarediadau tirlenwi, a fyddant, yn amodol ar y ddadl heddiw, yn berthnasol i warediadau trethadwy a wneir ar neu ar ôl 1 Ebrill yma yng Nghymru.
Mae'r ail set o reoliadau yn pennu bandiau treth a chyfraddau canran treth ar gyfer treth trafodiadau tir. O ran treth gwarediadau tirlenwi, ac yn unol â'm cyhoeddiad ym mis Hydref, bydd y cyfraddau safonol ac is o dreth gwarediadau tirlenwi yn parhau'n gyson â threth y DU am y ddwy flynedd nesaf, gan ddarparu'r sefydlogrwydd y mae busnesau wedi dweud wrthym ni mor eglur sydd ei angen arnynt.
Mae'r rheoliadau hefyd yn sefydlu'r gyfradd gwarediadau anawdurdodedig, sydd wedi ei bennu ar 150 y cant o'r gyfradd safonol. Cymru fydd y wlad gyntaf yn y Deyrnas Unedig i bennu cyfradd uwch ar gyfer gwarediadau tirlenwi anawdurdodedig, sy'n adlewyrchu'r gost ychwanegol ynghlwm wrth ymdrin â gwaredu anghyfreithlon a'r ffaith nad yw y bobl hynny sy'n cael gwared ar wastraff tirlenwi yn anghyfreithlon yn cyfrannu at y costau o redeg safle tirlenwi dilys. Bydd hefyd yn gosod dirwy ariannol am osgoi rhwymedigaethau amgylcheddol a gwaredu gwastraff yn anghyfreithlon.
Cyflwynais y bandiau arfaethedig hyn yn gynharach yn y broses o lunio cyllideb. Maen nhw yma heb eu newid o flaen y Cynulliad y prynhawn yma, a gobeithiaf y bydd Aelodau yn teimlo'n fodlon eu cefnogi.
Thank you. Can I call on the Chair of the Finance Committee, Simon Thomas?
Diolch. A gaf i alw ar Gadeirydd y Pwyllgor Cyllid, Simon Thomas?
Diolch yn fawr, Dirprwy Lywydd. Wrth gwrs, rwy’n parchu’r ffaith bod y Cynulliad yn gallu penderfynu ei hun sut i ymdrin â gwahanol reoliadau yma, ond nid wyf ond yn bwriadu siarad unwaith wrth drafod yr hyn sydd gerbron.
A gaf i, yn gyntaf oll, jyst nodi’r ffaith bod Awdurdod Cyllid Cymru wedi bod yn bresennol, fel sydd wedi’i grybwyll eisoes, heddiw yn y Cynulliad? Rwy’n gobeithio bod Aelodau wedi manteisio ar y cyfle i gwrdd â’r awdurdod—cwrdd ag aelodau’r awdurdod. Rydym ni yn y Pwyllgor Cyllid, wrth gwrs, yn edrych ymlaen at gydweithio â’r awdurdod ar y trethi newydd yma a’r ffordd y maen nhw’n cael eu gweithredu yng Nghymru.
Roedd hi’n dda gennyf i glywed heddiw, o dan y rheoliadau yr ydym ni’n eu trafod, fod y cofnod cyntaf wedi cael ei wneud yn swyddogol gan Awdurdod Cyllid Cymru o’r person cyntaf sydd wedi talu treth o dan Ddeddf Treth Gwarediadau Tirlenwi (Cymru) 2017. Felly, dyna'r person sydd wedi gwneud hanes—troednodyn, o leiaf, pwy bynnag yw’r cwmni hwnnw, yn hanes trethu yng Nghymru.
Fel y dywedodd yr Ysgrifennydd Cabinet wrth osod y ddadl yn gynharach, dyma ni heddiw yn ymdrin â threthi am y tro cyntaf yn hanes y Cynulliad, yn sicr—y tro cyntaf am rai canrifoedd, rwy’n meddwl yr oedd yr Ysgrifennydd Cabinet wedi’i ddweud. Mae hanes trethi yng Nghymru yn astrus iawn. Nid yw hi mor glir â dweud ein bod ni ddim wedi cael trethi ers 800 mlynedd. Yn sicr, roedd rhai o drethi’r tywysogion yn parhau ar ôl Llywelyn ein Llyw Olaf, ac yn sicr, hyd at ddyddiad y ddwy Ddeddf uno, roedd trethi’n cael eu gwneud yn lleol o dan yr hen gyfundrefn Gymreig. Felly, nid yw'n gwbl newydd inni drethu yng Nghymru, ond mae trethi wedi newid—nid oes doubt am hynny.
Rydym ni’n sôn heddiw am y dreth tirlenwi, a byddwn ni’n sôn yn y man am y dreth trafodion tir—ddim cweit y dreth ar wartheg a oedd gan yr hen Llywelyn, efallai, neu dreth yn lle gwasanaeth milwrol, neu'r dreth hyfryd gwestfa, sef casglu bwyd tuag at y brenin. Yr Arglwydd Rhys, nid tywysogion y gogledd, ond yr Arglwydd Rhys, a wnaeth droi gwestfa yn daliad ariannol yn hytrach na thaliad bwyd, a'i alw fe'n 'twnc'. Felly, os ydych chi am gyflwyno treth newydd, dyma enw i'ch treth newydd i chi: twnc. Talu teyrnged, wrth gwrs, yw twnc, ond enw da am dreth yw twnc.
Felly, mae yna hanes yng Nghymru o drethu; hanes a ddiddymwyd, wrth gwrs, gyda'r goresgyniad, ac a ddiddymwyd yn benodol gyda'r ddwy Ddeddf uno. Ond, yn y cyfnod ar ôl i ni golli ein tywysogion ein hunain—wel, brenhinoedd oedden nhw; roedden nhw'n cael eu galw'n dywysogion gan y brenhinoedd Saesneg, er mwyn gwneud gwahaniaeth, wrth gwrs, ond roedden nhw'n frenhinoedd mewn gwirionedd. Ar ôl colli ein pendefigion union ein hunain, roeddem ni'n dibynnu ar Senedd San Steffan i drethu yng Nghymru. Nid oedd modd am gyfnod hir iawn i San Steffan drethu yng Nghymru, achos nid oedd Aelodau Seneddol yn cael eu hethol, wrth gwrs, o Gymru i fynd i San Steffan er mwyn gwneud yr awdurdodaeth honno. Dim ond ar ôl yr ail Ddeddf uno, a dweud y gwir, y cawsom ni drethi yng Nghymru go iawn am y tro cyntaf, wedi'u mynnu gan y brenin, a hynny oedd sybsidi y brenin. Ar y pryd hwnnw, roedd hawl gan y brenin i godi sybsidi ar Gymru. A byth ers hynny, rydym ni wedi bod o dan y drefn trethu sydd yn deillio o San Steffan yn hytrach na'r fan hyn, a dyma ni yn dechrau tynnu'r grym yn ôl, tynnu'r rheolaeth yn ôl, hawlio rheolaeth eto, a pheth o'r grymoedd dros drethi yng Nghymru.
Wrth gwrs, dim ond dwy dreth sydd o dan ystyriaeth y prynhawn yma. Mae treth incwm yn mynd i ddod. Efallai y bydd mwy o ddadlau a mwy o anghytuno pan ddown ni at drethi incwm, ond mae'n bwysig i nodi, rydw i'n meddwl, fod hanes yn cael ei gwneud y prynhawn yma, yn y Siambr yma, gan ein bod ni'n gosod cyfraddau treth am y tro cyntaf—ac nid 3c y pen, fel yr oedd hi ar gyfer yr hen wartheg, ond rhywbeth llawer mwy sylweddol yn ôl y trethi tirlenwi a'r trethi trafodion tir, does bosib.
Hoffwn i hefyd droi at waith mwy priodol y Pwyllgor Cyllid, efallai, a jest atgoffa Aelodau ein bod ni'n gosod treth ac yn pleidleisio y prynhawn yma mewn ffordd wahanol i'r hyn y byddwn yn ei wneud yn y dyfodol. Mae'r ddwy dreth sydd yn ein galluogi ni i drethu yn fan hyn yn rhoi hawl i Lywodraeth, y tro nesaf, i gyflwyno trethi ar y diwrnod, os oes angen, a bydd y trethi yn dod mewn dros nos, a bydd hyd at 28 diwrnod gan y Cynulliad wedyn i fwrw pleidlais ar y trethi yna. Os yw'r Cynulliad yn anghytuno â'r Ysgrifennydd Cabinet, bydd yn rhaid i'r Llywodraeth, wrth gwrs, ac Awdurdod Cyllid Cymru dalu nôl y trethi, gan fod y Cynulliad wedi anghytuno â bwriad y Llywodraeth. Felly, rydw i'n nodi hefyd eich bod chi'n pleidleisio mewn ffordd wahanol y tro yma nag, efallai, y tro nesaf, gan ddibynnu, wrth gwrs, ar yr union drefn y bydd y Llywodraeth yn dymuno ei defnyddio. Felly, mae'r dull pleidleisio am newid yn y dyfodol.
Gan fod fy nghyfaill Adam Price, sydd yn llefarydd Plaid Cymru, wedi cael ei ddwyn ymaith gan y busnes Hywel Dda, am ryw reswm, yn ystod y trafodion yma, byddwn i jest yn rhoi ar gofnod fod Plaid Cymru am gefnogi'r cyfraddau treth heddiw. Mae'n sicr y cawn ni fwy o drafodaeth gyda threth incwm, a mwy o drafodaeth ac anghytuno ar draws y Siambr, efallai, ynghylch treth incwm. Ond un peth sydd yn sicr: rydym ni'n gosod hanes yma heddiw, ac rydym ni'n gosod cywair newydd yn atebolrwydd unrhyw Lywodraeth i'r bobl, gan ein bod ni'n nawr yn trafod nid yn unig gwario arian yng Nghymru, ond codi arian yng Nghymru.
Thank you very much, Deputy Presiding Officer. Of course, I respect the fact that the Assembly can decide for itself how to deal with various regulations here, but I only intend to contribute once in discussing the issues at hand.
May I, first of all, note the fact that the Welsh Revenue Authority has been in attendance, as has already been mentioned? They've been at the Assembly, and I hope that Members have taken the opportunity to meet the authority—to meet its members. We, as the Finance Committee, look forward to working with the WRA on these new taxes and their implementation in Wales.
I was pleased to hear today, under the regulations that we're discussing, that the first official record has been made by the WRA of the first person who is to pay tax under the Landfill Disposals Tax (Wales) Act 2017. So, that's an individual who has made history—a footnote in history, at least, whoever that company may be. It's a footnote in the history of taxation in Wales.
As the Cabinet Secretary said, in opening the previous debate, we today are dealing with taxes for the first time in the history of this Assembly, and the first time for many centuries. I think that's what the Cabinet Secretary said. The history of taxation in Wales is very complex. It's not as clear as to say that we've not had any tax powers for 800 years. Certainly, some of the taxes of the Welsh princes remained after the days of Llywelyn the Last, and certainly up until the Acts of union, taxes were levied locally under the old Welsh system. So, it's not entirely new for us to be levying taxes in Wales, but taxes have changed, certainly—there's no doubt about that.
We are talking about the landfill disposals tax, and we will be discussing land transaction tax—it's not quite the taxes on cattle that Llywelyn had, or taxes in lieu of military service, or the gwestfa tax, which is collection of food for the king. It was Lord Rhys, not the princes of north Wales, but Lord Rhys, that turned gwestfa into a financial payment rather than a payment of food, and he described it as twnc. So, if you want to introduce a new tax, then that's the name for your new tax: twnc. That's paying tribute, but it's a good name for a tax, in my view.
So, there is some history of taxation in Wales; a history that was done away with, of course, with the two Acts of union. But, in the period after we lost our princes—well, they were kings to all intents and purposes; they were called princes by the English kings to mark that difference. Once we lost our direct rulers, we were reliant on the Westminster Parliament to levy taxes in Wales. It wasn't possible, for a long period of time, for Westminster to levy taxes in Wales, because there were no Members of Parliament elected from Wales to go to Westminster in order to provide that authority. It was only after the second Act of union that we saw real taxes in Wales for the very first time, and they were set by the king, of course, and that was the king’s subsidy. At that time, of course, the king had a right to levy a subsidy in Wales. Ever since then, we have been under a tax system that emerges from Westminster, rather than this place, and here we are, starting to draw those powers back and to take back control over some of the taxation powers in Wales.
Of course, there are only two taxes being considered this afternoon. Income tax is to come, and there may be more disagreement when we start to deal with income tax, but it is important to note, I think, that history is being made this afternoon in this Chamber, as we are setting tax rates for the first time. It’s not 3p per head, as it was for cattle in the past, but something far more substantial, according to the land transaction tax and the landfill disposals tax.
I’d like to turn to the work of the Finance Committee and remind Members that we are setting a tax and voting this afternoon in way that is different to what the approach will be in future. The two taxes that we’re dealing with today give Government the opportunity, next time, to introduce taxes on that day, if required, and the taxes will be introduced overnight, and the Assembly will have up to 28 days to cast a vote on those taxes. If the Assembly disagrees with the Cabinet Secretary, the Government and the WRA will have to repay those taxes, because the Assembly has not agreed with the Government. So, I note that the voting is different today to what it will be in future, perhaps, depending on what the Government intends to do. So, the voting procedure is to change in future.
As my colleague Adam Price, who is the Plaid Cymru spokesperson, has been detained elsewhere by the Hywel Dda business during proceedings, for some reason, I would just like to place on record that Plaid Cymru will support the tax rates today. We’ll certainly have more of a debate around income tax, and there may be some more disagreement across the Chamber on income tax. But, one thing is certain: we are making history today, and we are setting a new tone to the accountability of any Government to the people, because we are now discussing not only spending money in Wales, but raising money in Wales.
I call on the Chair of the Constitutional and Legislative Affairs Committee, Mick Antoniw.
Galwaf ar Gadeirydd y Pwyllgor Materion Cyfansoddiadol a Deddfwriaethol, Mick Antoniw.
Thank you. Unfortunately, the remit of the Constitutional and Legislative Affairs Committee provides less scope for such an elegant historical narrative, but I will do my best.
The Constitutional and Legislative Affairs Committee, with regard to the Land Transaction Tax (Tax Bands and Tax Rates) (Wales) Regulations 2018, considered these instruments at our meeting on 22 January. We reported three merit points identified under Standing Order 21.3. For the purpose of this debate I'm going to focus on the third point reported by the committee, which relates to the accessibility and transparency of these regulations.
These regulations set out the first tax bands and percentage tax rates for land transaction tax as introduced by the Land Transaction Tax and Anti-avoidance of Devolved Taxes (Wales) Act 2017. These tax bands are new to Wales. They are particularly important to the public as these regulations have effect in relation to chargeable transactions such as residential property transactions and chargeable considerations including rent from 1 April 2018. The term 'NRL zero rate band' is not defined in the Schedule. The committee believes that if something small can be done to help readers understand legislation—including something as simple as including a footnote in these regulations to provide clarification of a term used—then that should always be done.
We acknowledge that an explanation of the term is provided in the parent Act. However, the Cabinet Secretary may be surprised at the range of queries the committee receives from members of the public who have misunderstood the meaning and application of legislation that passes through the Assembly. But then again, he may not. This is equally true for lawyers providing services to clients who come across difficulties relating to definitions as not everyone is a tax expert. We expect that the issues of clarity will come up regularly as the committee continues to scrutinise tax-related instruments. Given their importance to Welsh citizens, the committee will continue to report where it thinks that legislation could be made more accessible and easier to read.
I've asked that the Cabinet Secretary ensures that the Counsel General is also aware of our concerns and that we would expect this issue to be considered as part of the development of any future interpretation Bill for Wales. Cabinet Secretary, I told you I would not disappoint.
Diolch. Yn anffodus, mae cylch gwaith y Pwyllgor Materion Cyfansoddiadol a Deddfwriaethol yn rhoi llai o gyfle i adrodd hanes huawdl o'r fath, ond byddaf yn gwneud fy ngorau.
O ran Rheoliadau'r Dreth Trafodiadau Tir (Bandiau Treth a Chyfraddau Treth) (Cymru) 2018, ystyriodd y Pwyllgor Materion Cyfansoddiadol a Deddfwriaethol yr offerynnau hyn yn ein cyfarfod ar 22 Ionawr. Fe wnaethom ni grybwyll tri phwynt rhagoriaeth a nodwyd dan Reol Sefydlog 21.3. At ddibenion y ddadl hon rwy'n mynd i ganolbwyntio ar y trydydd pwynt y nododd y Pwyllgor, sy'n ymwneud â hygyrchedd a thryloywder y rheoliadau hyn.
Mae'r rheoliadau hyn yn nodi'r prif fandiau treth a chyfraddau treth canran ar gyfer y dreth trafodiadau tir fel y'i cyflwynwyd gan y Dreth Trafodiadau Tir a Deddf Gwrthweithio Trethi Datganoledig (Cymru) 2017. Mae'r bandiau treth hyn yn newydd i Gymru. Maen nhw'n arbennig o bwysig i'r cyhoedd gan fod y rheoliadau hyn yn cael effaith ar drafodiadau trethadwy megis trafodiadau eiddo preswyl a chydnabyddiaethau trethadwy, gan gynnwys rhent o 1 Ebrill 2018. Nid yw'r term 'Band cyfradd sero NRL' yn cael ei ddiffinio yn yr Atodlen. Mae'r Pwyllgor yn credu os oes rhywbeth bach y gellir ei wneud i helpu darllenwyr i ddeall deddfwriaeth—gan gynnwys rhywbeth mor syml â chynnwys troednodyn yn y rheoliadau hyn i roi eglurhad o'r term a ddefnyddir—yna dylid gwneud hynny bob amser.
Rydym ni'n cydnabod y rhoddir eglurhad ynglŷn â'r term yn y Ddeddf. Fodd bynnag, efallai y bydd Ysgrifennydd y Cabinet yn synnu at yr ystod o ymholiadau a gaiff y Pwyllgor gan aelodau o'r cyhoedd sydd wedi camddeall ystyr a defnydd y ddeddfwriaeth y mae'r Cynulliad yn ymdrin â hi. Ond eto, efallai nad ydyw. Mae hyn yr un mor wir am gyfreithwyr sy'n darparu gwasanaethau i gleientiaid sy'n darganfod anawsterau yn ymwneud â diffiniadau gan nad yw pawb yn arbenigwr treth. Rydym yn disgwyl y bydd materion ynglŷn ag eglurder yn codi'n rheolaidd wrth i'r pwyllgor barhau i graffu ar offerynnau sy'n gysylltiedig â threthi. O ystyried eu pwysigrwydd i ddinasyddion Cymru, bydd y pwyllgor yn parhau i adrodd lle mae'n credu y gellid gwneud deddfwriaeth yn fwy hygyrch a haws i'w darllen.
Rwyf wedi gofyn i Ysgrifennydd y Cabinet sicrhau bod y Cwnsler Cyffredinol hefyd yn ymwybodol o'n pryderon ac y byddem yn disgwyl i'r mater hwn gael ei ystyried yn rhan o'r gwaith o ddatblygu unrhyw Fil dehongli i Gymru yn y dyfodol. Ysgrifennydd y Cabinet, dywedais wrthych na fyddwn yn siomi.
You didn't disappoint, Mick, no. Can I thank the Cabinet Secretary for bringing this motion here today and these regulations? I'm pleased that Jane Hutt mentioned the charter for the Welsh Revenue Authority. It seems a while back now that I first proposed one of the amendments that has led to the creation of the charter. First there was the dream, now there is the reality. It's good to see that that is suited to the Welsh context as well; it's not just simply been a carbon copy of the HMRC charter, which, whilst it serves them okay, we didn't feel in the committee was suitable for the Welsh context.
This is, in many ways, the final chapter of this long process that Government and the Finance Committee have been involved in. It seems like forever, probably a couple of years now—and longer, going back into the last Assembly. I'm pleased that we've finally got to the setting of the rates and bands. The Cabinet Secretary will recall that there were calls from some quarters during the finance process—well, mainly from me and Mark Reckless—for the rates and the bands to be clearer on the face of the Bill. Well, the Welsh Government didn't agree with that, and that's the past now. We did come to the compromise of having those rates and bands revealed towards the end of the process, and we do now have these regulations before us, so that's to be welcomed.
Many of the points that I was going to ask have been covered, but can I just ask the Cabinet Secretary, in terms of the process now, running up to the switching on of the Welsh taxes on 1 April—? I believe you met with the Chief Secretary to the Treasury last week, and, as I understand it, the new Welsh taxes cannot be finally switched on until the UK taxes are switched off, for obvious reasons. I believe that requires an Order in Westminster. Can you clarify as to how that process is going to work?
And, from your discussions with the Chief Secretary to the Treasury, are you confident—? Well, first of all, are you getting sufficient co-operation from the officials in Westminster, and are you confident that the process is going to be smooth enough so that, overnight, or whenever it is—I think it's overnight, running into 1 April—the new landfill disposals tax and land transaction tax in Wales, the first taxes in 800 years or however long it is, will come into being as originally envisaged?
Wnaethoch chi ddim siomi, Mick, naddo. Gaf i ddiolch i Ysgrifennydd y Cabinet am gyflwyno'r cynnig hwn yma heddiw a'r rheoliadau hyn? Rwy'n falch bod Jane Hutt wedi sôn am y Siarter ar gyfer Awdurdod Cyllid Cymru. Mae'n ymddangos fel peth amser yn ôl bellach y cynigiais gyntaf un o'r gwelliannau sydd wedi arwain at greu'r Siarter. Yn gyntaf roedd y freuddwyd, bellach ceir y gwirionedd. Mae'n dda gweld bod hynny'n addas ar gyfer cyd-destun Cymru hefyd; nid dim ond copi carbon o Siarter Cyllid a Thollau EM ydyw, nad oeddem ni, er ei fod yn eu gwasanaethu nhw'n iawn, yn teimlo yn y Pwyllgor ei fod yn addas ar gyfer cyd-destun Cymru.
Dyma, mewn sawl ffordd, bennod olaf y broses hir hon y mae'r Llywodraeth a'r Pwyllgor Cyllid wedi cymryd rhan ynddi. Mae'n ymddangos fel oes, ychydig flynyddoedd bellach mae'n debyg—a hirach, yn mynd yn ôl i'r Cynulliad diwethaf. Rwy'n falch ein bod o'r diwedd yn pennu cyfraddau a bandiau. Bydd Ysgrifennydd y Cabinet yn cofio bod galwadau gan rai yn ystod y broses gyllid—wel, gennyf i a Mark Reckless yn bennaf—i'r cyfraddau a'r bandiau fod yn fwy eglur ar wyneb y Bil. Wel, nid oedd Llywodraeth Cymru yn cytuno â hynny, a dyna'r gorffennol erbyn hyn. Daethom i gyfaddawd o gael y cyfraddau a'r bandiau wedi'u datgelu tuag at ddiwedd y broses, a bellach mae gennym y rheoliadau hyn ger ein bron, felly mae hynny i'w groesawu.
Mae llawer o'r pwyntiau yr oeddwn i am eu gofyn wedi eu trafod, ond gaf i ofyn i Ysgrifennydd y Cabinet, o ran y broses nawr, hyd at gychwyn trethi Cymru ar 1 Ebrill—? Credaf ichi gwrdd â Phrif Ysgrifennydd y Trysorlys yr wythnos diwethaf, ac, fel y deallaf i, ni ellir cychwyn y trethi newydd yng Nghymru tan fydd trethi'r DU yn cael eu diffodd, am resymau amlwg. Rwy'n credu bod angen Gorchymyn ar hynny yn San Steffan. A allwch chi egluro sut y mae'r broses honno yn mynd i weithio?
Ac, o'ch trafodaethau â Phrif Ysgrifennydd y Trysorlys, a ydych chi'n ffyddiog—? Wel, yn gyntaf oll, ydych chi'n cael digon o gydweithrediad gan y swyddogion yn San Steffan, ac a ydych chi'n hyderus bod y broses yn mynd i fod yn ddigon esmwyth fel y bydd, dros nos, neu pryd bynnag y bydd—credaf y bydd dros nos, cyn 1 Ebrill—y dreth gwarediadau tirlenwi newydd a'r dreth trafodiadau tir yng Nghymru, y trethi cyntaf mewn 800 mlynedd neu pa gyn hired bynnag ydyw, yn dod i fodolaeth fel y rhagwelwyd yn wreiddiol?
Broadly speaking, I welcome what the Finance Secretary is doing in these regulations. I support the devolution of taxes to Wales because I see it as one way in which we can make Wales more competitive and attractive for people to come and live and work here. If the taxes are used in a sensible way, then they can help to boost the size of the Welsh economy and the tax base that that brings about.
When we look at the rates and bands that the Finance Secretary has chosen, broadly speaking, I think this is an improvement. Ninety per cent of people will either pay the same or less under the Welsh rates and bands compared with what they would do under the UK bands, which is a very good thing. But stamp duties themselves on property are a very bad tax, generally speaking, because, fundamentally, it's a tax upon moving house. It reduces labour mobility and it ends up with, particularly older people, in effect, being imprisoned in their own houses because they don't want to pay the costs of moving, which is a bad thing because we need more houses and we need to occupy the properties that we have more intensively. The evidence from England is that stamp duty rates at their current levels will probably reduce people moving around by as much as a third. Of course, Welsh property prices are far less than in England, so it may be that this competitive advantage will disguise some of these features. We're expecting a bit of a property boom in south-east Wales as a result of the abolition of tolls on the Severn bridge. Property here, on this side of the Severn, is, of course, a lot less than on the other side. So, it probably will produce a windfall for the Welsh Treasury, and I therefore fully understand why the Finance Secretary has introduced the higher rate bands. But, broadly speaking, I'm in favour of taxes that are lower than in England in Wales, both in absolute terms as well as in relative terms.
It's a pity, I think, that the stamp duty rates at these high levels are likely to act as an inhibitor of the economy in future. It may be to a very small extent, because we don't have that many properties in the very high levels of these bands. The average house price in Wales is, I believe, £150,000, and, for the average buyer, they'll be paying £500 less, I believe, under these rates, than they would have been otherwise. So, that is a good thing. But I would make a plea for the future that, where we do have devolved taxes, we should use them as levers of improvements in the economy to encourage people to come to Wales, because it is the poorest part of the United Kingdom and we need every bit of assistance that we can from the tax system to try to correct the problems that have been inherited from the past.
I should say that, although we have called for a division on this, that is only so that we can abstain, so that—. Because I'm in favour of the reductions in the imposition, but we're against the increases. But we don't see, on balance, that this is a bad thing and, therefore, we're going to abstain rather than vote against the motions.
A siarad yn gyffredinol, rwy'n croesawu'r hyn y mae'r Ysgrifennydd Cyllid yn ei wneud yn y Rheoliadau hyn. Rwy'n cefnogi datganoli trethi i Gymru oherwydd rwy'n ei weld fel un ffordd y gallwn wneud Cymru'n fwy cystadleuol a deniadol i bobl ddod i fyw a gweithio yma. Os defnyddir y trethi mewn ffordd synhwyrol, gall helpu i roi hwb i faint economi Cymru a sail y dreth a ddaw yn ei sgil.
Wrth inni edrych ar y cyfraddau a'r bandiau y mae'r Ysgrifennydd Cyllid wedi'u dewis, a siarad yn gyffredinol, credaf fod hyn yn welliant. Bydd naw deg y cant o bobl naill ai yn talu'r un faint neu lai o dan fandiau a chyfraddau Cymru o'i gymharu â beth y bydden nhw'n ei wneud o dan fandiau'r DU, sy'n beth da iawn. Ond mae'r dreth stamp ei hun ar eiddo yn dreth wael iawn, a siarad yn gyffredinol, oherwydd, yn y bôn, mae'n dreth ar symud tŷ. Mae'n lleihau symudedd llafur ac yn y pen draw, mae'n golygu bod pobl yn cael eu carcharu yn eu tai eu hunain, pobl hŷn yn arbennig, i bob pwrpas, oherwydd nad ydyn nhw eisiau talu costau symud, sy'n beth drwg gan fod angen mwy o dai arnom ni ac mae angen inni feddiannu'r eiddo sydd gennym yn fwy dwys. Y dystiolaeth o Loegr yw y bydd cyfraddau'r dreth stamp ar eu lefelau presennol fwy na thebyg yn lleihau niferoedd y bobl sy'n symud o gwmpas gan gymaint â thraean. Wrth gwrs, mae prisiau eiddo Cymru lawer yn is nag yn Lloegr, felly mae'n bosibl y bydd y fantais gystadleuol hon yn cuddio rhai o'r nodweddion hyn. Rydyn ni'n disgwyl ychydig o ymchwydd eiddo yn y de-ddwyrain o ganlyniad i ddiddymu'r tollau ar bont Hafren. Mae eiddo yma, ar yr ochr hon o afon Hafren, wrth gwrs, lawer llai nag ar yr ochr arall. Felly, mae'n debyg y bydd yn cynhyrchu arian annisgwyl ar gyfer Trysorlys Cymru, ac felly rwy'n deall yn llwyr pam y cyflwynodd yr Ysgrifennydd Cyllid y bandiau cyfradd uwch. Ond, a siarad yn gyffredinol, rwyf o blaid trethi is nag yn Lloegr yng Nghymru, mewn termau absoliwt yn ogystal ag mewn termau cymharol.
Mae'n drueni, rwy'n credu, bod cyfraddau'r dreth stamp ar y lefelau uchel hyn yn debygol o atal yr economi yn y dyfodol. Mae'n bosibl y bydd i raddau bach iawn, oherwydd nad oes gennym gymaint â hynny o eiddo yn lefelau uchel iawn y bandiau hyn. Mae pris tŷ ar gyfartaledd yng Nghymru, rwy'n credu, yn £150,000, ac, ar gyfer y prynwr cyfartalog, byddan nhw'n talu £500 yn llai, rwy'n credu, dan y cyfraddau hyn, nag a fydden nhw fel arall. Felly, mae hynny'n beth da. Ond byddwn yn gwneud apêl ar gyfer y dyfodol, pan fo gennym drethi datganoledig, dylem eu defnyddio fel i ysgogi gwelliannau yn yr economi i annog pobl i ddod i Gymru, oherwydd dyma ran dlotaf y Deyrnas Unedig ac mae angen pob cymorth y gallwn ei gael o'r system dreth i geisio cywiro'r problemau a etifeddwyd o'r gorffennol.
Dylwn ddweud, er ein bod wedi galw am raniad ar hyn, mae hynny dim fel y gallwn ymatal, fel bod—. Oherwydd rwyf o blaid y gostyngiadau mewn gosod, ond rydym ni yn erbyn y cynnydd. Ond nid ydym yn gweld, ar y cyfan, bod hyn yn beth drwg ac, felly, rydym ni'n mynd i ymatal yn hytrach na phleidleisio yn erbyn y cynigion.
Thank you. Can I now call on the Cabinet Secretary for Finance to reply to the debate?
Diolch. A gaf i yn awr alw ar Ysgrifennydd y Cabinet dros gyllid i ymateb i'r ddadl?
Diolch, Dirprwy Lywydd. As we are debating the three sets of regulations separately, with your permission, I'll reply to the general points that have been raised in the debate and then I'll say something specifically on this set of regulations.
Diolch, Dirprwy Lywydd. Gan ein bod yn trafod y tair gyfres o reoliadau ar wahân, gyda'ch caniatâd, byddaf yn ymateb i'r pwyntiau cyffredinol a godwyd yn y ddadl, ac yna byddaf yn dweud rhywbeth yn benodol ar y set hon o reoliadau.
So, a gaf i ddechrau drwy ddweud gair o ddiolch i Simon Thomas? Pan ydym ni'n gwneud rhywbeth am y tro cyntaf, mae'n wych i gael y cyd-destun hanesyddol o'n blaenau ni, ac rydw i'n diolch am beth a ddywedodd ef am gefnogaeth Plaid Cymru yn y bleidlais y prynhawn yma.
So, may I start by saying a word of thanks to Simon Thomas? When we're doing something for the first time, it's great to have the historical context for that, and I'm grateful for what he said about Plaid Cymru's support in the vote this afternoon.
Mick Antoniw raised the reporting point that the Constitutional and Legislative Affairs Committee has raised. Dirprwy Lywydd, can I say that I absolutely understand and share the committee's desire to make our legislation as clear and accessible as possible? But I didn't feel I could simply depart from the established approach of the Welsh Government on a one-off occasion. What we are doing, however, is to follow up the recent consultation on the possibility of developing an interpretation Act for Wales, and the Counsel General has heard the comments made here this afternoon and I know that, when he is considering how the 1978 Act operates and the steps that can be taken to improve accessibility of Welsh law, he will directly take into account the point that the committee has made in relation to these regulations.
Can I thank Nick Ramsay for his further points, for the work that he did on the charter? His neighbour to his left will be pleased to know that Jocelyn Davies very specifically told me that the charter was based on the principles of co-production, that it was providing for a relationship not of a provider and a user, but trying to see the Welsh Revenue Authority as an organisation that would be jointly involved with the people who use it in the business of providing the services on which they will rely.
Can I answer the points that were made as well in relation to the switch off? When I met the Chief Secretary on Friday, our discussion of this matter was the result of a very significant piece of work done by senior officials of the Welsh Government and of the Treasury, who tested the system that we are proposing and the readiness of HMRC against 24 different criteria to satisfy themselves that they could recommend to us that the current system could be switched off in order to allow our new taxes to take effect. It will require the Chief Secretary to lay an Order in Parliament in order to switch off the current system. She told me on Friday that she was happy now to do that, and I'm happy to say that the co-operation we've had at official level, and indeed with the Chief Secretary, on this matter has been very productive.
Can I turn then, Dirprwy Lywydd, to the specifics of this set of regulations? I said in relation to the previous ones on landfill disposals tax that I was able to sustain the proposals made back in October right through to today; that isn't the case in relation to land transaction tax. Again, Nick Ramsay said that, during the passage of the Bill, there were those who argued strongly that rates and bands should have been set out on the face of the Bill. One of the reasons why I was reluctant to accede to those arguments was an anxiety that, with a major fiscal event at the UK level during the time that these regulations would be discussed in Wales, we may have to undo the work of the Act by bringing new regulations forward.
As a result of the budget, the UK Government's autumn budget, I have indeed announced revised LTT residential rates, altering the ones that were published at the start of October. What we're now able to do, and what is reflected in the regulations in front of you, is to increase the starting threshold for residential main rates to £180,000, and in doing so that makes possible a reduction in tax for over 24,000 home buyers in Wales compared to what they would have been paying under SDLT, and without the additional complexity of a new relief as in England.
This is by far the highest starting threshold anywhere in the United Kingdom, and fully £55,000 higher than stamp duty land tax. This means, as Neil Hamilton said, that the average home buyer in Wales will have a tax cut of over £500. Furthermore, around 80 per cent of first-time buyers in Wales will pay no tax. This is the same proportion as will pay no tax under the first-time buyer relief in England, but the changes here also benefit equally hard-pressed citizens seeking to buy an affordable home.
For commercial transactions, Wales will have the lowest starting rate of tax for businesses anywhere in the United Kingdom. This means businesses will either pay no tax or less tax than under SDLT for all property purchases up to £1.1 million. This will benefit small and medium-sized businesses right across Wales.
For both residential and non-residential rates, I have increased the progressivity of the tax. This does mean that those buying the most expensive property in Wales will pay more, but it is right that those who can afford to pay more. Nevertheless, nine out of 10 transactions in Wales will pay less or the same tax than under LTT, and we will have acted to make this tax suit the needs of Wales and to make it fairer for people who live here. Once again, I hope that Members will be willing to support those regulations.
Cododd Mick Antoniw y pwynt adrodd y mae'r Pwyllgor Materion Cyfansoddiadol a Deddfwriaethol wedi'i godi. Dirprwy Lywydd, a gaf i ddweud fy mod yn deall yn iawn ac yn rhannu awydd y Pwyllgor i wneud ein deddfwriaeth mor glir a hygyrch â phosibl? Ond nid oeddwn yn teimlo y gallem ni wyro oddi wrth dull sefydledig Llywodraeth Cymru ar achlysur untro. Yr hyn yr ydym ni'n ei wneud, fodd bynnag, yw canlyn yr ymgynghoriad diweddar ar y posibilrwydd o ddatblygu Deddf ddehongli ar gyfer Cymru ac mae'r Cwnsler Cyffredinol wedi clywed y sylwadau a wnaed yma y prynhawn yma a gwn, pan fydd yn ystyried sut mae Deddf 1978 yn gweithredu a'r camau y gellir eu cymryd i wella hygyrchedd cyfraith Cymru, bydd yn ystyried yn uniongyrchol y pwynt a wnaed gan y Pwyllgor ynghylch y rheoliadau hyn.
A gaf i ddiolch i Nick Ramsay am ei bwyntiau pellach, am y gwaith a wnaeth ar y Siarter? Bydd ei gymydog ar ei ochr chwith yn falch o wybod bod Jocelyn Davies yn benodol iawn wedi dweud wrthyf fod y Siarter yn seiliedig ar egwyddorion cyd-gynhyrchu, ei bod yn darparu ar gyfer perthynas nid darparwr a'r defnyddiwr, ond ceisio gweld Awdurdod Cyllid Cymru fel sefydliad a fyddai yn ymwneud ar y cyd â'r bobl sy'n ei ddefnyddio yn y busnes o ddarparu gwasanaethau y byddan nhw'n dibynnu arnynt.
A gaf i ateb y pwyntiau a wnaed hefyd ynghylch y diffodd? Pan gyfarfûm â'r Prif Ysgrifennydd ddydd Gwener, roedd ein trafodaeth ar y mater hwn yn ganlyniad darn o waith sylweddol iawn a wnaed gan uwch swyddogion Llywodraeth Cymru a'r Trysorlys, wnaeth brofi'r system yr ydym ni'n ei chynnig a pharodrwydd Cyllid a Thollau EM o gymharu â 24 o wahanol feini prawf i fodloni eu hunain y gallen nhw argymell i ni y gellid diffodd y system bresennol er mwyn caniatáu i'n trethi newydd ddod i rym. Bydd yn ofynnol i'r Prif Ysgrifennydd gyflwyno Gorchymyn yn y Senedd er mwyn diffodd y system bresennol. Dywedodd hi wrthyf i ddydd Gwener ei bod yn hapus i wneud hynny yn awr, ac rwy'n falch o ddweud bod y cydweithredu a gawsom ar lefel swyddogol, ac yn wir gyda'r Prif Ysgrifennydd, ar y mater hwn wedi bod yn gynhyrchiol iawn.
A gaf i droi felly, Dirprwy Lywydd, at fanylion y gyfres hon o reoliadau? Dywedais ynghylch y rhai blaenorol ar y dreth gwarediadau tirlenwi fy mod yn gallu cynnal y cynigion a wnaed ym mis Hydref hyd at heddiw; dyw hynny ddim yn wir ynghylch y dreth trafodiadau tir. Unwaith eto, dywedodd Nick Ramsay, yn ystod hynt y Bil, fod rhai a ddadleuodd yn gryf y dylai'r cyfraddau a'r bandiau fod wedi cael eu gosod ar wyneb y Bil. Un o'r rhesymau pam yr oeddwn yn amharod i dderbyn y dadleuon hynny oedd pryder, gyda digwyddiad cyllidol mawr ar lefel y DU yn ystod yr amser y byddai'r rheoliadau hyn yn cael eu trafod yng Nghymru, efallai y byddai'n rhaid i ni ddad-wneud gwaith y Ddeddf drwy gyflwyno rheoliadau newydd.
O ganlyniad i'r gyllideb, cyllideb yr hydref Llywodraeth y DU, rwyf yn wir wedi cyhoeddi cyfraddau treth trafodiadau tir preswyl diwygiedig, gan newid y rhai a gyhoeddwyd ar ddechrau mis Hydref. Beth yr ydym yn gallu ei wneud nawr, a beth a adlewyrchir yn y Rheoliadau o'ch blaen chi, yw cynyddu trothwy cychwyn ar gyfer prif gyfraddau preswyl i £180,000, ac wrth wneud hynny mae'n gwneud gostyngiad yn y dreth yn bosibl ar gyfer dros 24,000 o brynwyr cartrefi yng Nghymru o'i gymharu â beth y bydden nhw wedi bod yn ei dalu o dan dreth dir y dreth stamp, a heb y cymhlethdod ychwanegol o ryddhad newydd fel yn Lloegr.
Dyma o bell ffordd y trothwy uchaf yn unrhyw le yn y Deyrnas Unedig, ac yn £55,000 yn gyfan gwbl uwch na threth dir y dreth stamp. Mae hyn yn golygu, fel y mae Neil Hamilton wedi dweud, y bydd y prynwr cartref cyfartalog yng Nghymru yn cael toriad treth o dros £500. At hynny, bydd tua 80 y cant o brynwyr tro cyntaf yng Nghymru ddim yn talu unrhyw dreth. Mae hyn yr un gyfran ag a fydd yn talu dim treth o dan y rhyddhad ardrethi prynwr tro cyntaf yn Lloegr, ond mae'r newidiadau yma hefyd yn rhoi budd yn yr un modd i ddinasyddion sydd dan bwysau sy'n ceisio prynu cartref fforddiadwy.
Ar gyfer trafodion masnachol, bydd gan Gymru y gyfradd gychwyn isaf o dreth i fusnesau yn unrhyw le yn y Deyrnas Unedig. Mae hyn yn golygu y bydd busnesau un ai yn talu dim treth neu lai o dreth nag o dan dreth dir y dreth stamp ar gyfer pob eiddo a brynir hyd at £1.1 miliwn. Bydd hyn o fudd i fusnesau bach a chanolig ledled Cymru.
Ar gyfer cyfraddau preswyl a dibreswyl, rwyf wedi cynyddu cynyddolder y dreth. Mae hyn yn golygu y bydd rhai sy'n prynu'r eiddo drutaf yng Nghymru yn talu mwy, ond mae'n iawn bod y rhai sy'n gallu fforddio talu mwy yn gwneud hynny. Serch hynny, bydd trafodion naw o bob 10 yng Nghymru yn talu llai neu yr un dreth nag o dan y dreth trafodiadau tir, a byddwn wedi gweithredu i wneud y dreth hon yn addas i anghenion Cymru ac i'w gwneud yn decach i bobl sy'n byw yma. Unwaith eto, gobeithiaf y bydd yr Aelodau yn fodlon cefnogi'r rheoliadau hynny.
Thank you very much. The proposal is to agree the motion under item 8. Does any Member object? [Objection.] Object. Therefore, we'll vote on item 8 in voting time.
Diolch yn fawr iawn. Y cynnig yw derbyn y cynnig o dan eitem 8. A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? [Gwrthwynebiad.] Gwrthwynebu. Felly, byddwn yn pleidleisio ar eitem 8 yn ystod amser pleidleisio.
Gohiriwyd y pleidleisio tan y cyfnod pleidleisio.
Voting deferred until voting time.
We now move to debate the regulations under item 9 on our agenda, which are the Land Transaction Tax (Tax Bands and Tax Rates) (Wales) Regulations 2018. Can I call on the Cabinet Secretary for Finance to move that motion, please?
Symudwn yn awr i drafod y rheoliadau dan eitem 9 ar ein hagenda, sef Rheoliadau Treth Trafodiadau Tir (Bandiau Treth a Chyfraddau Treth) (Cymru) 2018. A gaf i alw ar yr Ysgrifennydd y Cabinet dros gyllid i gynnig y cynnig hwnnw, os gwelwch yn dda?
Cynnig NDM6638 Julie James
Cynnig bod Cynulliad Cenedlaethol Cymru, yn unol â Rheol Sefydlog 27.5:
1. Yn cymeradwyo bod y fersiwn ddrafft o Reoliadau Treth Trafodiadau Tir (Bandiau Treth a Chyfraddau Treth) (Cymru) 2018 yn cael ei llunio yn unol â’r fersiwn ddrafft a osodwyd yn y Swyddfa Gyflwyno ar 8 Ionawr 2018.
Motion NDM6638 Julie James
To propose that the National Assembly for Wales, in accordance with Standing Order 27.5:
1. Approves that the draft Land Transaction Tax (Tax Bands and Tax Rates) (Wales) Regulations 2018 are made in accordance with the draft laid in the Table Office on 8 January 2018.
Cynigiwyd y cynnig.
Motion moved.
Diolch yn fawr, Dirprwy Lywydd. This final set of regulations specifies the amount of relevant rent under Schedule 6 to the LTTA Act. These regulations will be used to activate an anti-avoidance rule in that Schedule. It is intended to increase fairness by preventing taxpayers from being able to benefit from two nil-rate thresholds that would otherwise be applicable to the rent and premium in leasehold transactions. Setting the amount of relevant rent at £9,000, however, also ensures an unnecessary tax burden is not created for those who pay only a small amount of annual rent on their non-residential transaction.
This set of regulations protect the Welsh taxpayer from what otherwise might be an ability to avoid paying tax, but sets it in a proportionate way that ensures that those who would have been captured and have an unnecessary burden placed on them are not captured by the regulations before you.
Diolch yn fawr, Dirprwy Lywydd. Mae'r gyfres derfynol hon o reoliadau yn pennu swm y rhent perthnasol dan Atodlen 6 i'r Ddeddf Treth Trafodiadau Tir. Defnyddir y rheoliadau hyn i ysgogi rheol atal osgoi yn yr Atodlen honno. Ei bwriad yw cynyddu tegwch drwy atal trethdalwyr rhag gallu elwa ar ddau drothwy â chyfradd o ddim a fyddai fel arall yn berthnasol i'r rhent a'r premiwm mewn trafodiadau lesddaliad. Mae pennu swm y rhent perthnasol ar £9,000, fodd bynnag, yn sicrhau hefyd na chaiff baich treth diangen ei greu ar gyfer y rhai sy'n talu swm bach o rent blynyddol ar eu trafodiadau di-breswyl.
Mae'r gyfres hon o reoliadau yn amddiffyn trethdalwyr Cymru rhag yr hyn a allai fel arall fod yn allu i osgoi talu treth, ond mae'n ei bennu mewn ffordd gymesur sy'n sicrhau bod y rhai sydd wedi'u cofnodi ac sydd â baich diangen wedi'u gosod arnyn nhw heb eu cynnwys yn y rheoliadau ger eich bron.
Thank you very much. Can I call on the Chair of the Constitutional and Legislative Affairs Committee, Mick Antoniw, to speak?
Diolch yn fawr iawn. A gaf i alw ar Gadeirydd y Pwyllgor Materion Cyfansoddiadol a Deddfwriaethol, Mick Antoniw, i siarad?
No, I refer to the statement I made earlier.
Na, cyfeiriaf at y datganiad a wneuthum yn gynharach.
Fine, thank you very much. Nick Ramsay. No. Neil Hamilton. No. Thank you. Well, there's nothing to reply to unless you want to add something further, Cabinet Secretary.
Iawn, diolch yn fawr iawn. Nick Ramsay. Na. Neil Hamilton. Na. Diolch. Wel, does dim byd i ymateb iddo os nad ydych chi'n dymuno ychwanegu rhywbeth ymhellach, Ysgrifennydd y Cabinet.
No, thank you.
Dim diolch.
Thank you. So, the proposal is to agree the motion under item 9. Does any Member object? No. Therefore, item 9, in accordance with Standing Order 12.36, is agreed.
Diolch. Felly, y cynnig yw derbyn y cynnig o dan eitem 9. A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? Na. Felly, derbynnir eitem 9, yn unol â Rheol Sefydlog 12.36.
Derbyniwyd y cynnig yn unol â Rheol Sefydlog 12.36.
Motion agreed in accordance with Standing Order 12.36.
We now move to item 10 on our agenda, which is the Land Transaction Tax (Specified Amount of Relevant Rent) (Wales) Regulations 2018.
Symudwn yn awr at eitem 10 ar ein hagenda, sef Rheoliadau Treth Trafodiadau Tir (Swm Penodol o Rent Perthnasol) (Cymru) 2018.
Cynnig NDM6641 Julie James
Cynnig bod Cynulliad Cenedlaethol Cymru, yn unol â Rheol Sefydlog 27.5:
1. Yn cymeradwyo bod y fersiwn ddrafft o Reoliadau Treth Trafodiadau Tir (Swm Penodedig o Rent Perthnasol) (Cymru) 2018 yn cael ei llunio yn unol â’r fersiwn ddrafft a osodwyd yn y Swyddfa Gyflwyno ar 8 Ionawr 2018.
Motion NDM6641 Julie James
To propose that the National Assembly for Wales, in accordance with Standing Order 27.5:
1. Approves that the draft Land Transaction Tax (Specified Amount of Relevant Rent) (Wales) Regulations 2018 are made in accordance with the draft laid in the Table Office on 8 January 2018.
Cynigiwyd y cynnig.
Motion moved.
Formally.
Yn ffurfiol.
Formally. Thank you. Does any Member wish to speak? No. [Interruption.] Yes, you can all speak formally if you like. The proposal is to agree the motion under item 10. Does any Member object? No. Therefore, the motion under item 10 is agreed in accordance with Standing Order 12.36.
Yn ffurfiol. Diolch. A oes unrhyw Aelod yn dymuno siarad? Na. [Torri ar draws.] Ie, gallwch i gyd siarad yn ffurfiol os hoffech chi. Y cynnig yw derbyn y cynnig o dan eitem 10. A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? Na. Felly, derbynnir y cynnig o dan eitem 10 yn unol â Rheol Sefydlog 12.36.
Derbyniwyd y cynnig yn unol â Rheol Sefydlog 12.36.
Motion agreed in accordance with Standing Order 12.36.
Unless three Members wish for the bell to be rung, I intend to proceed directly to voting time. Okay, so we now go to voting time.
Oni bai bod tri aelod yn dymuno i'r gloch gael ei chanu, rwy'n bwriadu symud ymlaen yn syth i'r cyfnod pleidleisio. Iawn, felly awn yn awr at y cyfnod pleidleisio.
The first vote this afternoon is a vote on the Land Transaction Tax (Transitional Provisions) (Wales) Regulations 2018, and I call for a vote on the motion tabled in the name of Julie James. Open the vote. Close the vote. For the motion 50, three abstentions, none against. Therefore, the motion is agreed.
Y bleidlais gyntaf y prynhawn yma yw'r bleidlais ar Reoliadau Treth Trafodiadau Tir (Darpariaethau Trosiannol) (Cymru) 2018, ac rwy'n galw am bleidlais ar y cynnig a gyflwynwyd yn enw Julie James. Agorwch y bleidlais. Caewch y bleidlais. O blaid y cynnig 50, tri yn ymatal, dim yn erbyn. Felly, derbynnir y cynnig.
NDM6637 - Rheoliadau Treth Trafodiadau Tir (Darpariaethau Trosiannol) (Cymru) 2018: O blaid: 50, Yn erbyn: 0, Ymatal: 3
Derbyniwyd y cynnig
NDM6637 - The Land Transaction Tax (Transitional Provisions) (Wales) Regulations 2018: For: 50, Against: 0, Abstain: 3
Motion has been agreed
We now move to vote on the Land Transaction Tax and Anti-avoidance of Devolved Taxes (Wales) Act 2017 (Amendment to Schedule 5) Regulations 2018. I call for a vote on the motion tabled in the name of Julie James. Open the vote. Close the vote. For the motion 50, three abstentions, none against. Therefore, the motion is agreed.
Symudwn yn awr i bleidleisio ar Reoliadau Treth Trafodiadau Tir a Deddf Gwrthweithio Osgoi Trethi Datganoledig (Cymru) 2017 (Diwygio Atodlen 5) 2018. Galwaf am bleidlais ar y cynnig a gyflwynwyd yn enw Julie James. Agorwch y bleidlais. Caewch y bleidlais. O blaid y cynnig 50, tri yn ymatal, dim yn erbyn. Felly, derbynnir y cynnig.
NDM6639 - Rheoliadau Deddf Treth Trafodiadau Tir a Gwrthweithio Osgoi Trethi Datganoledig (Cymru) 2017 (Diwygio Atodlen 5) 2018: O blaid: 50, Yn erbyn: 0, Ymatal: 3
Derbyniwyd y cynnig
NDM6639 - The Land Transaction Tax and Anti-avoidance of Devolved Taxes (Wales) Act 2017 (Amendment to Schedule 5) Regulations 2018 : For: 50, Against: 0, Abstain: 3
Motion has been agreed
We now move to vote on the Land Transaction Tax (Tax Bands and Tax Rates) (Wales) Regulations 2018, and I call for a vote on the motion—. Sorry, I've got the wrong one. Sorry. I'm not surprised. I've got my landfills and my land transactions—. Sorry, it's the Landfill Disposals Tax (Tax Rates) (Wales) Regulations 2018. I do apologise. So, just because I've made the mistake, I'll read it again. It's the Landfill Disposals Tax (Tax Rates) (Wales) Regulations 2018. So, I call for a vote on the motion tabled in the name of Julie James. Open the vote. Close the vote. For the motion 50, three abstentions, none against. Therefore, that motion is agreed.
Symudwn yn awr i bleidleisio ar Reoliadau Treth Trafodiadau Tir (Bandiau Treth a Chyfraddau Treth) (Cymru) 2018, ac rwy'n galw am bleidlais ar y cynnig—. Mae'n ddrwg gennyf, rwyf wedi cael yr un anghywir. Mae'n flin gen i. Nid wyf yn synnu. Rwy'n cymysgu fy safleoedd tirlenwi a fy nhrafodiadau tir—. Mae'n ddrwg gennyf, Rheoliadau Treth Gwarediadau Tirlenwi (Cyfraddau Treth) (Cymru) 2018 ydyw. Rwy'n ymddiheuro. Felly, dim ond oherwydd fy mod wedi gwneud y camgymeriad, byddaf yn ei ddarllen unwaith eto. Rheoliadau Treth Gwarediadau Tirlenwi (Cyfraddau Treth) (Cymru) 2018 ydyw. Felly, galwaf am bleidlais ar y cynnig a gyflwynwyd yn enw Julie James. Agorwch y bleidlais. Caewch y bleidlais. O blaid y cynnig 50, tri yn ymatal, dim yn erbyn. Felly, derbynnir y cynnig hwnnw.
NDM6640 - Rheoliadau Treth Gwarediadau Tirlenwi (Cyfraddau Treth) (Cymru) 2018: O blaid: 50, Yn erbyn: 0, Ymatal: 3
Derbyniwyd y cynnig
NDM6640 - The Landfill Disposals Tax (Tax Rates) (Wales) Regulations 2018: For: 50, Against: 0, Abstain: 3
Motion has been agreed
And that brings today's proceedings to a close. Thank you.
A daw hynny â thrafodion heddiw i ben. Diolch.
Daeth y cyfarfod i ben am 18:04.
The meeting ended at 18:04.