Y Cyfarfod Llawn - Y Bumed Senedd
Plenary - Fifth Senedd
30/01/2018Cynnwys
Contents
Cyfarfu’r Cynulliad am 13:30 gyda’r Llywydd (Elin Jones) yn y Gadair.
The Assembly met at 13:30 with the Llywydd (Elin Jones) in the Chair.
Galw'r Aelodau i drefn.
I call Members to order.
Yr eitem gyntaf ar ein hagenda ni y prynhawn yma yw'r cwestiynau i'r Prif Weinidog, a'r cwestiwn cyntaf, Vikki Howells.
The first item on our agenda this afternoon is questions to the First Minister, and the first question, Vikki Howells.
1. A wnaiff y Prif Weinidog amlinellu pa gamau y mae Llywodraeth Cymru'n eu cymryd i fynd i'r afael â chyflog isel yng Nghymru? OAQ51651
1. Will the First Minister outline what actions the Welsh Government is taking to tackle the issue of low pay in Wales? OAQ51651
Growing our economy and spreading opportunity are at the heart of our recently published economic action plan, and the plan sets out actions we are taking to improve earnings and prosperity in Wales.
Mae tyfu ein heconomi a lledaenu cyfleoedd yn ganolog i'n cynllun gweithredu economaidd a gyhoeddwyd yn ddiweddar, ac mae'r cynllun yn nodi'r camau yr ydym ni'n eu cymryd i wella enillion a ffyniant yng Nghymru.
Thank you, First Minister. At the last meeting of the cross-party group on industrial communities, Professor Steve Fothergill presented evidence to us showing the stark association between low pay and the former industrial parts of Wales. Median pay in older industrial areas is just 90 per cent of the UK average. Women are more disadvantaged than men, and median pay in Rhondda Cynon Taf, for example, is just 67 per cent of that found in London. Will you outline how the Welsh Government will be prioritising tackling low pay in the former industrial parts of Wales, like my own constituency of Cynon Valley?
Diolch, Prif Weinidog. Yng nghyfarfod diwethaf y grŵp trawsbleidiol ar gymunedau diwydiannol, cyflwynodd yr Athro Steve Fothergill dystiolaeth i ni yn dangos y cysylltiad amlwg rhwng cyflogau isel a hen ardaloedd diwydiannol Cymru. Dim ond 90 y cant o gyfartaledd y DU yw'r cyflog canolrifol mewn hen ardaloedd diwydiannol. Mae menywod yn fwy difreintiedig na dynion, ac mae cyflog canolrifol yn Rhondda Cynon Taf, er enghraifft, yn 67 y cant yn unig o'r hyn a welir yn Llundain. A wnewch chi amlinellu sut y bydd Llywodraeth Cymru yn blaenoriaethu mynd i'r afael â chyflogau isel yn hen ardaloedd diwydiannol Cymru, fel fy etholaeth i, sef Cwm Cynon?
Yes, we're addressing the problems that were caused by the Conservative Government in the 1990s, where gross value added was deliberately suppressed per head, as well-paid jobs were removed and replaced with jobs that were on a much lower pay scale. We do recognise, of course, that current inequalities exist in different regions across Wales, and the economic action plan will spread opportunity and prosperity across the whole of Wales.
In terms of implementing the plan, alongside other strategies, we will deliver tangible results focusing on improving the quality of life for all the people of Wales, including the former industrial areas.
Gwnaf, rydym ni'n mynd i'r afael â'r problemau a achoswyd gan y Llywodraeth Geidwadol yn y 1990au, pan gafodd gwerth ychwanegol gros y pen ei gadw'n isel yn fwriadol, wrth i swyddi â chyflogau da gael eu dileu a'u newid am swyddi a oedd ar raddfa gyflog llawer is. Rydym ni'n cydnabod, wrth gwrs, bod anghydraddoldebau presennol yn bodoli mewn gwahanol ranbarthau ledled Cymru, a bydd y cynllun gweithredu economaidd yn lledaenu cyfleoedd a ffyniant ar draws Cymru gyfan.
O ran gweithredu'r cynllun, ochr yn ochr â strategaethau eraill, byddwn yn sicrhau canlyniadau pendant yn canolbwyntio ar wella ansawdd bywyd i holl bobl Cymru, gan gynnwys yr hen ardaloedd diwydiannol.
First Minister, we've recently as an Assembly passed legislation, or secondary legislation, brought forward by your Government, allowing care workers who've been on zero-hour contracts for more than three months to transfer to minimum hours contract if they choose to do so. A year or so ago, I would say, Bridgend County Borough Council had 344 members of staff all on zero-hour contracts, although, of course, not all care workers. Are you considering extending the offer that's being extended to care workers to non-care workers as well, when it comes from to transferring from zero-hour contracts to more permanent arrangements?
Prif Weinidog, rydym ni wedi pasio deddfwriaeth, neu is-ddeddfwriaeth, fel Cynulliad yn ddiweddar, a gyflwynwyd gan eich Llywodraeth chi, yn galluogi gweithwyr gofal sydd wedi bod ar gontractau dim oriau am fwy na thri mis i drosglwyddo i gontract isafswm oriau os ydynt yn dewis gwneud hynny. Flwyddyn neu ddwy yn ôl, byddwn i'n dweud, roedd gan Gyngor Bwrdeistref Sirol Pen-y-bont ar Ogwr 344 o aelodau o staff i gyd ar gontractau dim oriau, er, wrth gwrs, nid i gyd yn weithwyr gofal. A ydych chi'n ystyried ymestyn y cynnig sy'n cael ei wneud i weithwyr gofal i'r rheini nad ydynt yn weithwyr gofal hefyd, pan ddaw i drosglwyddo o gontractau dim oriau i drefniadau mwy parhaol?
Well, these are things that we continue to consider. Can I say that fair work is important to us, which is why a fair work board has been convened and is exploring how we can further leverage fair work outcomes from public spending and procurement practice in Wales. I can say that the fair work board does view fair and decent wages and a guaranteed hourly income as necessary to ensure greater financial security to individuals, and to enable them to access goods and services.
Wel, mae'r rhain yn bethau yr ydym ni'n dal i'w hystyried. Gallaf ddweud bod gwaith teg yn bwysig i ni, a dyna pam mae bwrdd gwaith teg wedi ei gynnull ac mae'n archwilio sut y gallwn ni ysgogi canlyniadau gwaith teg ymhellach o arferion gwariant a chaffael cyhoeddus yng Nghymru. Gallaf ddweud bod y bwrdd gwaith teg o'r farn bod cyflogau teg a derbyniol ac incwm gwarantedig yr awr yn angenrheidiol i sicrhau mwy o sicrwydd ariannol i unigolion, ac i'w galluogi i gael gafael ar nwyddau a gwasanaethau.
First Minister, outlined in your economic contract are calls to action, which businesses will be required to follow if they want to get direct Welsh Government support. But none of those calls to action specifically relate to requiring a living wage or any types of incentives around wages specifically. Given that Wales is a low-pay country, with wages £50 less per week than the rest of the UK, will you clarify whether or not businesses that wish to have support from your Government will or must pay a living wage as we move forward, and, if not, could you explain why not?
Prif Weinidog, mae galwadau i weithredu wedi'u cynnwys yn eich contract economaidd, y bydd yn ofynnol i fusnesau eu dilyn os byddant eisiau cael cymorth uniongyrchol gan Lywodraeth Cymru. Ond nid oes yr un o'r galwadau hynny i weithredu yn ymwneud yn benodol â mynnu cyflog byw nac unrhyw fathau o gymhellion ynghylch cyflogau yn benodol. O gofio bod Cymru yn wlad cyflog isel, â chyflogau £50 yn llai yr wythnos na gweddill y DU, a wnewch chi egluro pa un a fydd busnesau sy'n dymuno cael cymorth gan eich Llywodraeth yn talu cyflog byw wrth i ni symud ymlaen, neu a fydd yn rhaid iddyn nhw wneud hynny, ac, os na fyddant, a allech chi esbonio pam na fyddant?
I can say that we support, of course, the concept of a living wage. We have produced a guide to implementing the living wage through procurement, which has been made available to private, public and third sector organisations. We have taken decisive action to improve the well-being of workers involved in public sector supply chains in Wales and across the world, launching a code of practice for ethical employment in supply chains in Wales, and that code focuses on guaranteeing good employment practices and includes a commitment to consider paying all staff the living wage as set by the Living Wage Foundation.
In terms of fair work, I can say that the board itself, which is being led by Julie James, has made good progress, both in defining the meaning of fair work and in identifying the levers by which we can increase the availability of it across Wales.
Gallaf ddweud ein bod ni'n cefnogi, wrth gwrs, y cysyniad o gyflog byw. Rydym ni wedi llunio canllaw ar weithredu'r cyflog byw trwy gaffael, sydd wedi ei roi ar gael i sefydliadau'r sectorau preifat a chyhoeddus a'r trydydd sector. Rydym ni wedi cymryd camau pendant i wella llesiant gweithwyr sy'n rhan o gadwyni cyflenwi sector cyhoeddus yng Nghymru a ledled y byd, gan lansio cod ymarfer ar gyfer cyflogaeth foesegol mewn cadwyni cyflenwi yng Nghymru, ac mae'r cod hwnnw'n canolbwyntio ar sicrhau arferion cyflogaeth da ac yn cynnwys ymrwymiad i ystyried talu cyflog byw i bob aelod o staff fel y'i pennir gan y Living Wage Foundation.
O ran gwaith teg, gallaf ddweud bod y Bwrdd ei hun, sy'n cael ei arwain gan Julie James, wedi gwneud cynnydd da, o ran diffinio ystyr gwaith teg ac o ran nodi'r cymhellion y gallwn ni eu defnyddio i gynyddu faint ohono sydd ar gael ledled Cymru.
2. A wnaiff y Prif Weinidog ddatganiad am ymdrechion Llywodraeth Cymru i fynd i'r afael â'r broblem o ddigartrefedd yn Arfon? OAQ51655
2. Will the First Minister make a statement on Welsh Government efforts to tackle the issue of homelessness in Arfon? OAQ51655
Mae mynd i’r afael â digartrefedd ledled Cymru yn flaenoriaeth i’r Llywodraeth hon, fel y nodir yn 'Ffyniant i Bawb', ac, wrth gwrs, rydym yn cefnogi hynny drwy'r penderfyniadau rydym yn eu gwneud ynglŷn â'r gyllideb. Mae o leiaf 357 o aelwydydd wedi eu rhwystro rhag dod yn ddigartref yng Ngwynedd ers mis Ebrill 2015 o ganlyniad i’n deddfwriaeth, ein canllawiau a’n cyllid.
Tackling homelessness across Wales is a priority for this Government, as set out in 'Prosperity for All', and, of course, we support that through budget decisions. At least 357 households have been prevented from becoming homeless in Gwynedd since April 2015 as a result of our legislation, guidance and funding.
Mae'r cynnydd mewn cysgu allan yn cael ei weld fel problem i Gaerdydd a'r ardaloedd trefol mawr, ond mi rydw i'n bryderus o weld cynnydd ym Mangor, sy'n datblygu'n gyrchfan i'r rhai sydd yn ddigartref ar draws y gogledd-orllewin a thu draw. Mae yna beth cefnogaeth ar gael—mae yna ddwy hostel—ond mae angen canolfan ddydd yn y ddinas lle y gall pobl gael gafael ar gymorth ymarferol, meddygol ac emosiynol. Rydw i'n cyfarfod efo'r asiantaethau yr wythnos yma i drafod sut i gael cynllun fel hyn ar y gweill. A fedrwch chi gadarnhau y bydd peth o'r arian ychwanegol ar gyfer taclo digartrefedd ymhlith yr ifanc—yr arian yma y gwnaethoch chi ei gyhoeddi ym mis Rhagfyr—yn cael ei wario ym Mangor?
The increase in rough-sleeping is seen as a problem for Cardiff and the large urban areas, but I am very concerned to see an increase in Bangor, which is developing into a destination for homeless people from across north-west Wales and beyond. There is some support available—there are two hostels—but we do need a welfare centre in the city where people can access practical, medical and emotional support. I will be meeting with the agencies this week to see how we can get such a proposal up and running. Can you confirm that some of the additional funding for tackling homelessness among young people—this funding that you announced in December—will be spent in Bangor?
Wel, mae yna gwestiwn fan hyn i awdurdod Gwynedd. Gwynedd oedd yr unig awdurdod yng Nghymru i beidio gofyn am gyllid o dan y rhaglen y gwnaethom ni ei datgan yr haf diwethaf i helpu i daclo digartrefedd ymhlith pobl ifanc a hefyd pobl yn cysgu y tu fas. Mae swyddogion wedi cwrdd â swyddogion yr awdurdod lleol, yn pwyso arnyn nhw, er mwyn sicrhau eu bod yn cael gafael ar bob cyfle er mwyn dod â gafael ar y broblem hon. Ynglŷn â'r arian sydd wedi cael ei ddatgan, bydd hyn yn rhywbeth a fydd yn cael ei ystyried ynglŷn â pha ffordd yw'r ffordd orau i sicrhau bod y canlyniadau rydym ni'n moyn eu gweld yn dod i rym.
Well, there is a question here for the Gwynedd authority. Gwynedd was the only authority in Wales not to seek funding under a programme we issued last summer to tackle homelessness amongst young people and rough-sleepers. Officials have met with the local government officers and have urged them to ensure that they do take advantage of every opportunity to tackle this problem. As regards the funding that has been issued, this will be considered in terms of the best way of ensuring that the optimum results are achieved.
At last September's Digartref Ynys Môn and Bangor University event in the Assembly, we heard homeless young people themselves debating youth homelessness in Wales. And they said young people living in supported accommodation could have a host of issues to deal with and may struggle with this alongside studying and assignments. Last Friday, I visited the Hwb project—Grwp Cynefin's Hwb project—in Denbigh, to visit the supported accommodation project there, supporting young people and preparing them for independent living, and also the Denbigh youth shed, designed and created by young people from the HWB project, working with Scott Jenkinson and the 4:28 Training group, to provide a safe place for young people to explore who they are, develop pro-social relationships with suitable role models, and develop and learn skills. Will you firstly join me in congratulating those young people on forming the first youth shed in Wales, and secondly confirm whether the Welsh Government will support them in their vision to give every town in Wales a youth shed?
Yn nigwyddiad Digartref Ynys Môn a Phrifysgol Bangor yn y Cynulliad fis Medi diwethaf, clywsom bobl ifanc a oedd yn ddigartref eu hunain yn trafod digartrefedd ymhlith pobl ifanc yng Nghymru. A dywedasant y gallai fod gan bobl ifanc sy'n byw mewn llety â chymorth lu o broblemau i ymdrin â nhw ac y gallent fod yn brwydro â hyn ochr yn ochr ag astudio ac aseiniadau. Ddydd Gwener diwethaf, ymwelais â phrosiect Hwb—prosiect Hwb Grŵp Cynefin—yn Ninbych, i ymweld â'r prosiect llety â chymorth yno, sy'n cynorthwyo pobl ifanc ac yn eu paratoi ar gyfer byw yn annibynnol, a sied ieuenctid Dinbych hefyd, a gafodd ei dylunio a'i chreu gan bobl ifanc o brosiect HWB, gan weithio gyda Scott Jenkinson a'r grŵp hyfforddiant 4:28, i ddarparu lle diogel i bobl ifanc archwilio pwy ydyn nhw, i ddatblygu perthynas gymdeithasol gydag esiamplau priodol, ac i ddatblygu a dysgu sgiliau. A wnewch chi yn gyntaf ymuno â mi i longyfarch y bobl ifanc hynny ar ffurfio'r sied ieuenctid gyntaf yng Nghymru, ac yn ail cadarnhau pa un a wnaiff Llywodraeth Cymru eu cefnogi nhw yn eu gweledigaeth i roi sied ieuenctid i bob tref yng Nghymru?
Well, the question is about Arfon, but it's an important question, which I will answer. Firstly, of course I join with him in congratulating the initiative that young people have shown. I'd like to know more about it, and I'd be more than happy to receive further information as to what the process was in establishing the youth shed and how perhaps the model can be adopted across Wales.
Wel, mae'r cwestiwn yn ymwneud ag Arfon, ond mae'n gwestiwn pwysig, y byddaf yn ei ateb. Yn gyntaf, wrth gwrs, rwy'n ymuno ag ef i longyfarch y blaengarwch y mae pobl ifanc wedi ei ddangos. Hoffwn wybod mwy am hyn, a byddwn yn fwy na pharod i gael mwy o wybodaeth ynghylch beth oedd y broses ar gyfer sefydlu'r sied ieuenctid a sut efallai y gellir mabwysiadu'r model ledled Cymru.
Cwestiynau yn awr gan arweinwyr y pleidiau. Arweinydd yr wrthblaid, Andrew R.T. Davies.
Questions now from the party leaders. The leader of the opposition, Andrew R.T. Davies.
Thank you, Presiding Officer. First Minister, last Friday, the Permanent Secretary released her report into the leak inquiry that you commissioned from her around the Cabinet reshuffle that took place in November of last year. The report indicated that there had been no unauthorised leaking. Are you confident that there was no authorised leaking, and will you—will you—make that report available, so that we can read through that report and actually come to our own conclusions?
Diolch, Llywydd. Prif Weinidog, ddydd Gwener diwethaf, cyhoeddodd yr Ysgrifennydd Parhaol ei hadroddiad ar yr ymchwiliad i ddatgeliadau a gomisiynwyd gennych chi ganddi hi ynghylch ad-drefnu'r Cabinet ym mis Tachwedd y llynedd. Nododd yr adroddiad na fu unrhyw ddatgeliadau heb awdurdod. A ydych chi'n hyderus nad oedd unrhyw ddatgeliadau heb awdurdod, ac a wnewch chi— a wnewch chi— roi'r adroddiad hwnnw ar gael, fel y gallwn ni ddarllen drwy'r adroddiad hwnnw a dod i'n casgliadau ein hunain mewn gwirionedd?
Yes, I'm confident there was no authorised leaking, as he has put it. But can I say there's a very important point here to remember? People came forward to give evidence to this leak inquiry on the basis of confidentiality. What he is asking the Permanent Secretary to do—because it's her decision—is to out those people, for the evidence to be made available and their names. Such a course, I have to say, would be both dishonourable and dishonest, and would bring the Welsh Government into disrepute.
Secondly, there are other inquiries that are ongoing. It's hugely important that people feel able to come forward to give evidence to those inquiries. Now, if they are not able to have the assurance that they are going to be able to give evidence confidentially, then they will not come forward. There is a real risk that if the action that is—. This is not what he is urging on me, but the action he is urging on me could lead to witnesses being intimidated, and not coming forward. That is not something that he is actively suggesting, I understand that, but that is the outcome of that.
And so it is hugely wrong for any inquiry, where people are asked to give evidence confidentially, to then find that their evidence is in fact going to be made public, and their names. That does not help in terms of bringing or encouraging people to come forward, with evidence, in further inquiries.
Ydw, rwy'n ffyddiog nad oedd unrhyw ddatgeliadau heb awdurdod, fel y'i galwodd nhw. Ond a gaf i ddweud bod pwynt pwysig iawn i'w gofio yn y fan yma? Daeth pobl yn eu blaenau i roi tystiolaeth i'r ymchwiliad hwn i ddatgeliadau ar sail cyfrinachedd. Yr hyn y mae e'n gofyn i'r Ysgrifennydd Parhaol ei wneud—oherwydd ei phenderfyniad hi yw hwn—yw datgelu pwy yw'r bobl hynny, i'r dystiolaeth gael ei rhoi ar gael a'u henwau. Byddai cam o'r fath, mae'n rhaid i mi ddweud, yn waradwyddus ac yn anonest, a byddai'n dwyn anfri ar Lywodraeth Cymru.
Yn ail, mae ymchwiliadau eraill sy'n parhau. Mae'n bwysig dros ben bod pobl yn teimlo y gallant ddod ymlaen i roi tystiolaeth i'r ymchwiliadau hynny. Nawr, os nad ydynt yn gallu cael y sicrwydd eu bod nhw'n mynd i allu rhoi tystiolaeth yn gyfrinachol, yna ni fyddan nhw'n dod ymlaen. Ceir perygl gwirioneddol os yw'r cam sy'n—. Nid dyma y mae'n fy annog i'w wneud, ond gallai'r cam y mae'n fy annog i'w gymryd arwain at fygwth tystion, ac iddyn nhw beidio â dod ymlaen. Nid yw hynny'n rhywbeth y mae'n ei awgrymu mewn gwirionedd, rwy'n deall hynny, ond dyna yw canlyniad hynny.
Ac felly mae'n gwbl anghywir i unrhyw ymchwiliad, pryd y gofynnir i bobl roi tystiolaeth yn gyfrinachol, ganfod wedyn bod eu tystiolaeth yn mynd i gael ei chyhoeddi mewn gwirionedd, a'u henwau. Nid yw hynny'n helpu o ran pobl yn dod ymlaen neu'n cael eu hannog i ddod ymlaen, gyda thystiolaeth, mewn ymchwiliadau eraill.
I would agree with you, First Minister. I want to create an environment that encourages as many people as possible to engage with the various inquiries that are looking into the events surrounding the Cabinet reshuffle of last November. And certainly it wouldn't be my intention to out anyone, because that would be against the principles of any inquiry or investigation. But it's not unreasonable, for me or any other Members, in light of any one of 101 tweets I could point to—and I'll just use this one tweet that is on social media:
'told by sources that Carl Sargeant Communities Secretary is losing'.
An important thing is that it is not 'lost' but 'losing' his job, and that was before the Cabinet reshuffle happened. Now, that's not unreasonable, and I could point to many others from other journalists and lobbyists who used the same sort of language. So, it is not unreasonable for people who have witnessed what has gone on to pose the question: why was such language being used by people in a professional position and people we know who had access to the Government information machine to put such messages out there? Again, I'd ask you, using the redaction process and making sure people's identities are covered, that this report be made available so that we can consider its findings as we consider many other reports that are made available to this Assembly.
Rwyf yn cytuno â chi, Prif Weinidog. Hoffwn greu amgylchedd sy'n annog cymaint o bobl â phosibl i ymgysylltu â'r ymchwiliadau amrywiol sy'n ymchwilio i'r digwyddiadau sy'n gysylltiedig ag ad-drefnu'r Cabinet fis Tachwedd diwethaf. Ac yn sicr ni fyddwn yn bwriadu datgelu enw unrhyw un, oherwydd byddai hynny'n groes i egwyddorion unrhyw ymholiad neu ymchwiliad. Ond nid yw'n afresymol, i mi nac unrhyw Aelodau arall, yng ngoleuni unrhyw un o 101 o negeseuon trydar y gallaf gyfeirio atynt—a defnyddiaf ddim ond yr un neges trydar hwn sydd ar gyfryngau cymdeithasol:
cael fy hysbysu gan ffynonellau bod yr Ysgrifennydd Cymunedau Carl Sargeant yn colli.
Mae'n beth pwysig nad yw'n dweud 'wedi colli' ei swydd, ond 'yn colli ei swydd', ac roedd hynny cyn ad-drefnu'r Cabinet. Nawr, nid yw hynny'n afresymol, a gallwn gyfeirio at lawer o rai eraill gan newyddiadurwyr a lobïwyr a ddefnyddiodd yr un math o iaith. Felly, nid yw'n afresymol i bobl sydd wedi gweld beth sydd wedi digwydd ofyn y cwestiwn: pam oedd iaith o'r fath yn cael ei defnyddio gan bobl mewn swyddi proffesiynol a phobl y gwyddom fod ganddynt fynediad at beiriant gwybodaeth y Llywodraeth i gyhoeddi negeseuon o'r fath? Eto, byddwn yn gofyn i chi, gan ddefnyddio'r broses olygu a gwneud yn siŵr bod manylion adnabod pobl wedi eu cuddio, roi yr adroddiad hwn ar gael fel y gallwn ystyried ei ganfyddiadau wrth i ni ystyried llawer o adroddiadau eraill sy'n cael eu rhoi ar gael i'r Cynulliad hwn.
So, it's Twitter now, is it, that is used in order to judge whether—? [Interruption.] Twitter is not evidence. Twitter is not evidence; Twitter is gossip. There has been an inquiry. That inquiry was conducted by the Government's head of security. Unless there is evidence that the Welsh Conservatives have that that inquiry was in some way compromised, then the inquiry is over. I have given him the answer that he has required and I have to say to him that I am not prepared—it's not my decision; it's the Permanent Secretary's—to countenance a situation where people are told, 'Come forward, give evidence confidentially' and then they are told, 'Oh, now we are going to release all your evidence and your names'. That brings the Government into disrepute.
Felly, Twitter sy'n cael ei ddefnyddio nawr, ife, i farnu a yw—? [Torri ar draws.] Nid yw Twitter yn dystiolaeth. Nid yw Twitter yn dystiolaeth; clecs yw Twitter. Bu ymchwiliad. Cynhaliwyd yr ymchwiliad hwnnw gan bennaeth diogelwch y Llywodraeth. Oni bai fod gan y Ceidwadwyr Cymreig dystiolaeth bod yr ymchwiliad wedi ei gyfaddawdu mewn rhyw ffordd, yna mae'r ymchwiliad ar ben. Rwyf wedi rhoi iddo yr ateb yr oedd ei angen arno ac mae'n rhaid i mi ddweud wrtho nad wyf i'n fodlon—nid fy mhenderfyniad i yw hwn; penderfyniad yr Ysgrifennydd Parhaol ydyw— i ystyried sefyllfa lle y dywedir wrth bobl, 'Dewch ymlaen, rhowch dystiolaeth yn gyfrinachol' ac y dywedir wrthyn nhw wedyn, 'O, rydym ni'n mynd i gyhoeddi eich holl dystiolaeth a'ch enwau nawr'. Mae hynny'n dwyn anfri ar y Llywodraeth.
No-one's asking for names, First Minister, and there are plenty of processes that you can point to where people's identity is protected. I did point to Twitter, but I point you to social media as well. I've given you the examples here. That's the language from professional people that was being used around the time of the Cabinet reshuffle, and they were using it two or three days prior to the reshuffle. I would hope that you can be exonerated and that some of the horrendous allegations that are levelled at the Government and at you can be discounted, because ultimately we know what tragedy followed from it. But it is difficult for me, other Members and interested parties to have confidence in reports that we are prevented from seeing.
Now, I hear what you said twice to me today. I have three questions. There must be a way of allowing information to come forward that is redacted and that can give confidence that the opinions that have been formed around some of the allegations can be discounted by this report. Not having sight of this report makes it very difficult to argue that case. I would argue for you to sit down with the Permanent Secretary to come up with a formula that will allow us to have sight of as much of the report as possible, preventing any disclosure of names or identities of people, so that we can have that confidence, because the evidence—and I can pull out many other examples—points to information that was already in the public domain before Ministers and Cabinet Secretaries came in to have that discussion with you. That's a fact.
Does neb yn gofyn am enwau, Prif Weinidog, ac mae digon o brosesau y gallwch chi gyfeirio atyn nhw lle mae manylion adnabod pobl wedi ei cuddio. Fe wnes i gyfeirio at Twitter, ond rwy'n eich cyfeirio at gyfryngau cymdeithasol hefyd. Rwyf i wedi rhoi enghreifftiau i chi yn y fan yma. Dyna'r iaith gan bobl broffesiynol a oedd yn cael ei defnyddio tua adeg ad-drefnu'r Cabinet, ac roedden nhw'n ei defnyddio ddau neu dri diwrnod cyn yr ad-drefnu. Byddwn yn gobeithio y gellir eich rhyddhau o unrhyw fai ac y gellir diystyru rhai o'r honiadau echrydus y mae'r Llywodraeth yn cael ei chyhuddo ohonynt, oherwydd rydym ni'n gwybod y drasiedi a ddeilliodd ohonynt yn y pen draw. Ond mae'n anodd i mi, i Aelodau eraill ac i bartïon â buddiant fod â hyder mewn adroddiadau yr ydym ni'n cael ein hatal rhag eu gweld.
Nawr, rwy'n clywed yr hyn a ddywedasoch wrthyf i ddwywaith heddiw. Mae gen i dri chwestiwn. Mae'n rhaid bod ffordd o ganiatáu i wybodaeth gael ei chyflwyno sydd wedi ei golygu ac a all roi ffydd y gall yr adroddiad hwn ddiystyru safbwyntiau a ffurfiwyd ar sail rhai o'r honiadau. Mae peidio â chael cyfle i weld yr adroddiad hwn yn ei gwneud yn anodd iawn i ddadlau'r achos hwnnw. Byddwn yn dadlau y dylech eistedd i lawr gyda'r Ysgrifennydd Parhaol i lunio fformiwla a fydd yn caniatáu i ni gael golwg ar gymaint o'r adroddiad â phosibl, gan osgoi datgelu unrhyw enwau na manylion adnabod pobl, fel y gallwn ni fod â'r ffydd hwnnw, oherwydd mae'r dystiolaeth—a gallaf gynnig llawer o enghreifftiau eraill—yn cyfeirio at wybodaeth a oedd eisoes yn gyhoeddus cyn i Weinidogion ac Ysgrifenyddion y Cabinet ddod i mewn i gael y drafodaeth honno gyda chi. Mae hynny'n ffaith.
I have to say that if anything on Twitter is evidence then by all means never give evidence in court—never give evidence in court. It is innuendo, gossip, tittle-tattle, the kind of thing that some politicians love. I deal in evidence. There has been an inquiry. That inquiry has gone forward. People were invited to give evidence to that inquiry and it was a matter for them whether they gave evidence or not. Giving evidence to the inquiry was important and we encouraged people to come forward. That inquiry is now finished. The fact that it doesn't sit with the strange conspiracy theories of some people, I'm afraid, cannot be helped. But unless there is evidence that Members have that somehow the head of security of the Welsh Government was compromised, that the Permanent Secretary was compromised, the inquiry has reported and the inquiry is clear in terms of the results of that inquiry.
Mae'n rhaid i mi ddweud os oes unrhyw beth ar Twitter yn dystiolaeth, yna peidiwch byth â chyflwyno unrhyw dystiolaeth mewn llys ar unrhyw gyfrif—peidiwch byth â chyflwyno tystiolaeth mewn llys. Y cwbl yw hyn yw ensyniadau, clecs, clebran, y math o beth y mae rhai gwleidyddion yn hoff iawn ohono. Rwyf i'n ymdrin â thystiolaeth. Bu ymchwiliad. Mae'r ymchwiliad hwnnw wedi ei gynnal. Gwahoddwyd pobl i roi tystiolaeth i'r ymchwiliad hwnnw a mater iddyn nhw oedd pa un a oeddent yn rhoi tystiolaeth ai peidio. Roedd rhoi tystiolaeth i'r ymchwiliad yn bwysig ac anogwyd pobl i ddod ymlaen. Mae'r ymchwiliad hwnnw ar ben erbyn hyn. Ni ellir rhwystro'r ffaith nad yw'n cyd-fynd â damcaniaethau cynllwynio rhyfedd rhai pobl, mae gen i ofn. Ond oni bai fod gan yr Aelodau dystiolaeth fod pennaeth diogelwch Llywodraeth Cymru wedi ei gyfaddawdu rywsut, bod yr Ysgrifennydd Parhaol wedi cael ei gyfaddawdu, mae'r ymchwiliad wedi adrodd ac mae'r ymchwiliad yn eglur o ran canlyniadau'r ymchwiliad hwnnw.
Arweinydd grŵp UKIP, Neil Hamilton.
The leader of the UKIP group, Neil Hamilton.
Has the First Minister seen the report from the Centre for Cities entitled 'Cities Outlook 2018', which estimates that 112,000 jobs may be at risk in Cardiff, Newport and Swansea as a result of automation? There are those who unkindly say, of course, that Welsh Labour has led the way in robotics, but there is a serious point here as well, because the areas that are most likely to be affected by automation adversely are those areas which are already de-industrialised and where unemployment is highest. In fact, Alyn and Deeside, according to this report, faces the largest threat—35 per cent of jobs at risk from automation. So, can the First Minister tell the Assembly what concrete plans the Welsh Government has to deal with this looming threat that lies ahead of us?
A yw'r Prif Weinidog wedi gweld yr adroddiad gan y Centre for Cities o'r enw 'Cities Outlook 2018', sy'n amcangyfrif y gallai 112,000 o swyddi fod mewn perygl yng Nghaerdydd, Casnewydd ac Abertawe o ganlyniad i awtomeiddio? Ceir rhai sy'n dweud yn angharedig, wrth gwrs, bod Llafur Cymru wedi arwain y ffordd ym maes roboteg, ond ceir pwynt difrifol yma hefyd, oherwydd yr ardaloedd sydd fwyaf tebygol o gael eu heffeithio'n andwyol gan awtomeiddio yw'r ardaloedd hynny sydd eisoes wedi eu dad-ddiwydiannu ac lle mae diweithdra ar ei uchaf. A dweud y gwir, Alyn a Glannau Dyfrdwy, yn ôl yr adroddiad hwn, sy'n wynebu'r bygythiad mwyaf—35 y cant o swyddi mewn perygl oherwydd awtomeiddio. Felly, a all y Prif Weinidog ddweud wrth y Cynulliad pa gynlluniau pendant sydd gan Lywodraeth Cymru i ymdrin â'r bygythiad hwn sy'n ein hwynebu ar y gorwel?
Automation is very much part of the economic action plan. How we deal with automation is very much part of that. I know that many of my colleagues who sit on the back benches, Lee Waters amongst them, have been very vocal about the need for us to face this challenge. As I say, it is something that has been recognised in the economic action plan as something that we have to deal with. Now, how that is done depends on how fast automation goes, predicting which sectors will be automated first, and then, of course, upskilling our people. Training our people to look at new jobs is a hugely important part of ensuring that we have jobs in the future.
Mae awtomeiddio yn sicr yn rhan o'r cynllun gweithredu economaidd. Mae sut yr ydym ni'n ymdrin ag awtomeiddio yn sicr yn rhan o hynny. Gwn fod llawer o'm cyd-Aelodau sy'n eistedd ar y meinciau cefn, Lee Waters yn eu plith, wedi bod yn uchel eu cloch am yr angen i ni wynebu'r her hon. Fel y dywedaf, mae'n rhywbeth sydd wedi cael ei gydnabod yn y cynllun gweithredu economaidd fel rhywbeth y mae'n rhaid i ni ymdrin ag ef. Nawr, mae sut y gwneir hynny yn dibynnu ar ba mor gyflym y bydd awtomeiddio yn datblygu, darogan pa sectorau fydd yn cael eu hawtomeiddio gyntaf, ac yna, wrth gwrs, uwchsgilio ein pobl. Mae hyfforddi ein pobl i edrych ar swyddi newydd yn rhan hynod bwysig o sicrhau bod gennym ni swyddi yn y dyfodol.
I have no difficulty in agreeing with the First Minister on that, and, indeed, in paying tribute to the role of Lee Waters in raising this issue in the Assembly, but there are other things that can be done as well. The areas that are most likely to be affected by this, again, according to not only this report but also one by another organisation called Future Advocacy—it says that one in five jobs in every constituency in the whole of the United Kingdom could disappear by 2030. In the cities in particular, these are affected mostly by mass immigration. Without leaving the single market, of course, we won't be able to recover control of our borders and select the groups that have the skills that we will need in future, whilst also controlling the flow of those who will actually exacerbate problems that are going to take place of their own accord in any event. Even on the latest figures, which were substantially down on the previous period, net migration stands at 230,000 a year. Newport, Swansea, Cardiff and Wrexham are the cities that are most affected by this in Wales. These are the areas also that are most likely therefore to see wage compression further exacerbated as a result of automation. So, will the First Minister now accept that some sensible controls on migration are necessary? And that does mean leaving the single market.
Nid oes gen i unrhyw anhawster o ran cytuno â'r Prif Weinidog am hynny, ac, yn wir, yn talu teyrnged i swyddogaeth Lee Waters o ran codi'r mater hwn yn y Cynulliad, ond mae pethau eraill y gellir eu gwneud hefyd. Yr ardaloedd sydd fwyaf tebygol o gael eu heffeithio gan hyn, unwaith eto, yn ôl nid yn unig yr adroddiad hwn ond hefyd un gan sefydliad arall o'r enw Future Advocacy—mae'n dweud y gallai un o bob pump o swyddi ym mhob etholaeth yn y Deyrnas Unedig gyfan ddiflannu erbyn 2030. Yn y dinasoedd yn arbennig, mewnfudo ar raddfa fawr sydd yn effeithio fwyaf ar hyn. Heb adael y farchnad sengl, wrth gwrs, ni fyddwn yn gallu adennill rheolaeth dros ein ffiniau a dewis y grwpiau sydd â'r sgiliau y bydd eu hangen arnom ni yn y dyfodol, a hefyd rheoli llif y rheini a fydd yn gwaethygu problemau sy'n mynd i godi ohonynt eu hunain beth bynnag. Hyd yn oed ar sail y ffigurau diweddaraf, a oedd yn sylweddol is na'r cyfnod blaenorol, mae mewnfudo net yn 230,000 y flwyddyn. Casnewydd, Abertawe, Caerdydd a Wrecsam yw'r dinasoedd sy'n cael eu heffeithio fwyaf gan hyn yng Nghymru. Dyma'r ardaloedd hefyd sydd fwyaf tebygol felly o weld cywasgiad cyflogau yn cael ei waethygu ymhellach o ganlyniad i awtomeiddio. Felly, a wnaiff y Prif Weinidog dderbyn nawr bod rhai rheolaethau synhwyrol dros fewnfudo yn angenrheidiol? Ac mae hynny'n golygu gadael y farchnad sengl.
Well, no, it doesn't, because of course that would destroy the market that we sell in. He knows full well that 60 per cent of what we export goes to the single market and that 90 per cent of food and drink goes to the single market. If those exports are jeopardised, if demand drops for what we produce in those markets, we'll lose jobs. It's that simple. It's not a question of immigration, it's a question of making sure that we have the markets that we need in order to sustain demand for what we produce and then of course be able to sell. We know that the European single market is most important. If we cannot cut a deal with the European single market, there is no hope for cutting a deal with any other market.
Wel, nac ydy, dyw e ddim, oherwydd byddai hynny'n dinistrio'r farchnad yr ydym ni'n gwerthu ynddi, wrth gwrs. Mae'n gwybod yn iawn bod 60 y cant o'r hyn yr ydym ni'n ei allforio yn mynd i'r farchnad sengl a bod 90 y cant o fwyd a diod yn mynd i'r farchnad sengl. Os bydd yr allforion hynny'n cael eu peryglu, os bydd galw yn gostwng am yr hyn yr ydym ni'n ei gynhyrchu yn y marchnadoedd hynny, byddwn ni'n colli swyddi. Mae mor syml â hynny. Nid yw'n gwestiwn o fewnfudo, mae'n gwestiwn o wneud yn siŵr bod gennym ni'r marchnadoedd sydd eu hangen arnom i gynnal y galw am yr hyn yr ydym ni'n ei gynhyrchu ac yna'n gallu ei werthu, wrth gwrs. Rydym ni'n gwybod bod y farchnad sengl Ewropeaidd yn bwysig dros ben. Os na allwn ni ddod i gytundeb gyda'r farchnad sengl Ewropeaidd, nid oes unrhyw obaith o gael cytundeb gydag unrhyw farchnad arall.
Well, I certainly don't agree with that at all. It's not the case that trade will suddenly seize up if we leave the single market. It'll affect certain sectors more than others, that's certainly true, but there's massive scope for import substitution given the huge trade deficit that we've got with the EU—but I don't want to pursue that line any further now.
The other point that I want to make, though, is the pressure on housing in the whole of the country, and particularly in south-east Wales. We're likely to see this increase as a result of getting rid of the tolls on the Severn bridge, which we're all in favour of, but nevertheless there's bound to be some effect on the local property market as a result of the difference in house prices on this side of the Severn compared with on the other side of the Severn. The ONS has said that rents in the UK have gone up by 23 per cent in a decade, which is faster than the growth in incomes, so again the pressure is upon those who are at the bottom of the income scale more than anywhere else. Towns like Newport, of course, are relatively poor towns in income terms. So, will the First Minister agree with me that these are pressures that need to be taken fully into account and there needs to be a policy on the part of the Welsh Government to do something about this?
Wel, yn sicr nid wyf i'n cytuno â hynny o gwbl. Nid yw'n wir y bydd masnach yn dod i ben yn ddisymwth os byddwn ni'n gadael y farchnad sengl. Bydd yn effeithio ar sectorau penodol yn fwy nag eraill, mae hynny'n sicr yn wir, ond ceir cwmpas enfawr i amnewid mewnforion o ystyried y diffyg masnach enfawr sydd gennym ni gyda'r UE—ond nid wyf i eisiau mynd ar drywydd hynny ymhellach nawr.
Y pwynt arall yr hoffwn i ei wneud, fodd bynnag, yw'r pwysau ar dai yn y wlad gyfan, ac yn enwedig yn y de-ddwyrain. Rydym ni'n debygol o weld y cynnydd hwn o ganlyniad i gael gwared ar y tollau ar bont Hafren, yr ydym ni i gyd o'i blaid, ond serch hynny mae'n anochel y bydd rhywfaint o effaith ar y farchnad eiddo leol o ganlyniad i'r gwahaniaeth yn y prisiau tai ar yr ochr hon i afon Hafren o'i chymharu ag ochr arall afon Hafren. Mae'r Swyddfa Ystadegau Gwladol wedi dweud bod rhenti yn y DU wedi cynyddu 23 y cant mewn degawd, sy'n gyflymach na'r twf mewn incwm, felly unwaith eto mae'r pwysau ar y rheini sydd ar waelod y raddfa incwm fwy nag yn unman arall. Mae trefi fel Casnewydd, wrth gwrs, yn drefi cymharol dlawd o ran incwm. Felly, a wnaiff y Prif Weinidog gytuno â mi bod y rhain yn bwysau y mae angen eu hystyried yn llawn a bod angen polisi ar ran Llywodraeth Cymru i wneud rhywbeth ynghylch hyn?
We need more houses. It would help, of course, if people didn't object to every single housing application that appeared on their doorstep, which we know has happened in the past, and his party are well known for that opposition. We as a Government have a target of 20,000 affordable homes. We're well on track to deliver that and we need to make sure that the pressure is taken off the housing market by ensuring that there is more supply of houses. As a Government, that's precisely what we're doing.
Mae angen mwy o dai arnom ni. Byddai'n helpu, wrth gwrs, pe na byddai pobl yn gwrthwynebu pob un cais am dai sy'n ymddangos ar garreg eu drws, y gwyddom sydd wedi digwydd yn y gorffennol, ac mae ei blaid ef yn adnabyddus am y gwrthwynebiad hwnnw. Mae gennym ni fel Llywodraeth darged o 20,000 o gartrefi fforddiadwy. Rydym ni ar y trywydd iawn i gyflawni hynny ac mae angen i ni wneud yn siŵr bod y pwysau yn cael ei gymryd oddi ar y farchnad dai drwy sicrhau bod mwy o gyflenwad o dai. Fel Llywodraeth, dyna'n union yr hyn yr ydym ni'n ei wneud.
Ar ran Plaid Cymru, Rhun ap Iorwerth.
On behalf of Plaid Cymru, Rhun ap Iorwerth.
Diolch, Llywydd. Brif Weinidog, pan mae yna restrau aros hir am driniaeth, mae cwmnïau iechyd preifat yn cynnig y cyfle i gleifion osgoi amseroedd aros drwy dalu ffi. Mae nifer o etholwyr wedi dweud wrthyf i eu bod nhw wedi cael eu hannog i ystyried talu i fynd yn breifat am driniaeth neu ddiagnosis cyflymach. Mae hynny yn golygu bod triniaeth yn dod yn rhywbeth sy'n seiliedig ar y gallu i dalu. A ydych chi'n cytuno bod hyn gyfystyr â chreu system iechyd ddwy haen, ac onid preifateiddio graddol ydy hyn mewn difrif?
Thank you, Llywydd. First Minister, when there are lengthy waiting lists for treatment, private health companies give patients the opportunity to avoid those waiting times by paying a fee. Many constituents have informed me that they have been encouraged to consider paying to go private for treatment or swifter diagnosis. That means that treatment becomes something that is based on the ability to pay. Do you agree with me that that is akin to creating a two-tier health system, and isn’t that gradual privatisation, if truth be told?
Na, dim o gwbl. Rydym ni'n hollol yn erbyn preifateiddio; dyna pam, wrth gwrs, rydym wedi hala mwy ar iechyd nag erioed o'r blaen—er mwyn sicrhau bod y gwasanaeth ar gael i'n pobl.
No, not at all. We are completely against privatisation, and that is why we have spent more on health than ever before—in order to ensure that the services are available for our people.
I would argue that it is increasing the role of privatisation. There's another form of creeping privatisation going on that I can point you to. Are you aware that under your watch there are plans to privatise more dialysis services in the north of Wales? And we're not talking here about the contracting of a company to do a particular job of work, say, tackling a backlog of elective surgery; we're talking about outsourcing core NHS services to a private company. Figures seen by Plaid Cymru suggest that the saving will be around £700,000, and much of that saving, it seems, will come from staff entitlements to sickness pay, to holiday pay and pensions. You must agree that that is creeping NHS privatisation.
Byddwn i'n dadlau ei fod yn cynyddu swyddogaeth preifateiddio. Ceir math arall o breifateiddio graddol sy'n digwydd y gallaf eich cyfeirio ato. A ydych chi'n ymwybodol bod cynlluniau o dan eich goruchwyliaeth chi i breifateiddio mwy o wasanaethau dialysis yn y gogledd? A dydym ni ddim yn sôn yn y fan yma am gontractio cwmni i wneud gwaith penodol, dyweder, mynd i'r afael ag ôl-groniad o lawdriniaeth ddewisol; rydym ni'n sôn am osod gwasanaethau craidd y GIG ar gontract allanol i gwmni preifat. Mae ffigurau a welwyd gan Blaid Cymru yn awgrymu mai tua £700,000 fydd yn cael ei arbed, a bydd llawer o'r arbediad hwnnw, mae'n debyg, yn dod o hawliau staff i gael tâl salwch, tâl gwyliau a phensiynau. Mae'n rhaid i chi gytuno bod hynny'n breifateiddio graddol o'r GIG.
The facts, as he put it, I cannot agree with—I agree with him. I'm not aware of the situation as he describes it, but if he writes to me with details, I will, of course, investigate.
Y ffeithiau, fel y dywedodd, ni allaf gytuno â nhw—rwy'n cytuno ag ef. Nid wyf yn ymwybodol o'r sefyllfa fel y mae'n ei disgrifio, ond os gwnaiff ef ysgrifennu ataf gyda'r manylion, byddaf, wrth gwrs, yn ymchwilio.
I'll certainly send Betsi Cadwaladr's plans for the increased privatisation of dialysis to you. Those two examples are very, very different, but there's a common theme there, I think, of private companies playing an increasing role in healthcare, picking away at NHS services. I'm not really driven by ideology on this—at the end of the day, surely we want a better NHS for both patients and staff. But profiting from waiting times, profiting from core services, creating a two-tier system where the rich get signposted to quicker treatment, outsourcing to cut costs to the detriment of hard-working NHS staff—this is not acceptable, we know it's wrong, I'm quite confident that the public think it's wrong, so why is Labour in Wales allowing it to happen?
Byddaf yn sicr yn anfon cynlluniau Betsi Cadwaladr ar gyfer preifateiddio cynyddol o ddialysis atoch chi. Mae'r ddwy enghraifft hynny yn wahanol dros ben, ond ceir thema gyffredin yno, rwy'n credu, o gwmnïau preifat yn chwarae rhan gynyddol ym maes gofal iechyd, yn pigo'n raddol ar wasanaethau'r GIG. Nid wyf i wir yn cael fy ngyrru gan ideoleg yn hyn o beth—yn y pen draw, siawns nad ydym ni eisiau gwell GIG i gleifion ac i staff. Ond gwneud elw ar amseroedd aros, gwneud elw ar wasanaethau craidd, creu system dwy haen lle mae'r cyfoethog yn cael eu cyfeirio at driniaeth gyflymach, gweithredu gontractau allanol i dorri costau er anfantais staff gweithgar y GIG—nid yw hyn yn dderbyniol, rydym ni'n gwybod nad yw'n iawn, rwy'n eithaf ffyddiog bod y cyhoedd yn credu nad yw'n iawn, felly pam mae Llafur yng Nghymru yn caniatáu iddo ddigwydd?
We are not, but I'm surprised to hear him say he's not driven by ideology, because we are, I can tell you, on these benches. We are driven by the ideology of making sure that people have an NHS free at the point of service. Now, if Plaid Cymru doesn't believe in that or doesn't have an ideology on the health service of all things, then perhaps they could tell us more. No, we do not agree with privatisation. That is why, of course, we have set our face against initiatives such as private finance initiative, set our face against initiatives that we see in England, where the NHS is being privatised. In Wales, the NHS will remain in the public sector.
Dydym ni ddim, ond rwy'n synnu ei glywed yn dweud nad yw'n cael ei yrru gan ideoleg, oherwydd rydym ni yn, gallaf ddweud wrthych chi, ar y meinciau hyn. Rydym ni'n cael ein gyrru gan yr ideoleg o wneud yn siŵr bod gan bobl GIG sydd am ddim ar y pwynt gwasanaeth. Nawr, os nad yw Plaid Cymru yn credu yn hynny neu nad oes ganddi ideoleg ar y gwasanaeth iechyd o bopeth, yna efallai y gallen nhw ddweud mwy wrthym ni. Na, dydym ni ddim yn cytuno â phreifateiddio. Dyna pam, wrth gwrs, yr ydym ni wedi brwydro yn erbyn mentrau fel menter cyllid preifat, wedi brwydro yn erbyn mentrau yr ydym ni'n eu gweld yn Lloegr, lle mae'r GIG yn cael ei breifateiddio. Yng Nghymru, bydd y GIG yn parhau i fod yn y sector cyhoeddus.
3. Pa ganllawiau y mae Llywodraeth Cymru wedi'u darparu i fyrddau iechyd lleol ynghylch trawsnewid gwasanaethau clinigol? OAQ51661
3. What guidance has the Welsh Government provided to local health boards on the transformation of clinical services? OAQ51661
Mae Llywodraeth Cymru yn disgwyl i fyrddau iechyd gydweithio â’r cyhoedd, eu staff ac eraill i lunio a chyflenwi gwasanaethau cynaliadwy sy’n sicrhau’r canlyniadau iechyd gorau posibl i’r boblogaeth. Mae'r egwyddorion arweiniol ar gael yn fframwaith cynllunio’r gwasanaeth iechyd gwladol.
The Welsh Government expects health boards to work together with the public, their staff and others to design and deliver sustainable services that ensure the best possible health outcomes for the population. Guiding principles are contained within the NHS planning framework.
Wythnos diwethaf, Brif Weinidog, mewn perthynas â'r opsiynau sy'n cael eu hystyried gan fwrdd iechyd Hywel Dda, roeddech chi wedi dweud nad oedd gan Lywodraeth Cymru ddim polisi ar hyn o bryd, ond mi allai fod polisi gyda chi ar ddiwedd y broses. Nawr, onid y broblem yw na fyddai mandad gyda chi ar gyfer yr un o'r opsiynau yma achos nid oedd yr un ohonyn nhw wedi cael eu crybwyll yn ystod etholiad y Cynulliad? Felly, er mwyn i ni gael lleiafswm o atebolrwydd democrataidd, a fyddwch chi'n ymrwymo i gynnal pleidlais yn y Senedd yma pe bai un o'r opsiynau yna yn cael eu hargymell gan y Llywodraeth? Ac a ydym ni'n iawn i fwrw y bydd honno yn bleidlais rydd, o ystyried bod un o'ch Gweinidogion chi yn barod wedi ymrwymo—ac mae hwn yn dystiolaeth ar y cyfryngau cymdeithasol—i bleidleisio i wrthwynebu unrhyw argymhelliad sydd yn cau ysbytai, beth bynnag yw polisi y Llywodraeth? Neu a fydd y Prif Weinidog yn ceryddu'r Gweinidog yma, fel y gwnaethoch chi ar gyfer cyn Weinidog—mewn amgylchiadau digon tebyg—o'r enw Leighton Andrews rai blynyddoedd yn ôl?
Last week, First Minister, in relation to the options being considered by Hywel Dda health board, you said that the Welsh Government had no policy at present, but that you may have a policy at the end of the process. Isn’t the problem here that you wouldn’t have a mandate for any of these options, because none of them were mentioned during the Assembly election campaign? So, for us to have the minimum democratic accountability, would you commit to holding a vote in this Parliament if one of these options were to be recommended by the Government? Could we assume that that will be a free vote, given that one of your own Ministers has already committed—this is evidence from social media—to oppose any recommendation that would close hospitals, whatever the Government policy? Or will the First Minister censure this Minister, as you did with a former Minister in very similar circumstances? His name was Leighton Andrews.
Pam nad yw e'n chwarae rhan yn y broses? Achos nid yw e wedi lan i nawr. Gallaf ddweud bod y bwrdd iechyd wedi bod yn gweithio gyda gwleidyddion sydd wedi cael eu hethol. Maen nhw wedi bod yn gweithio er mwyn sicrhau bod yna weithgor yn cael ei greu gyda chynrychiolwyr ar draws y pleidiau gwleidyddol ac hefyd cynghorwyr, er mwyn sicrhau eu bod nhw'n gwybod beth yw—[Torri ar draws.] Gwranda a dysga, nawr—y gwaith trawsnewid sy'n digwydd. A gallaf ddweud wrth Adam Price—mae'n bwysig dros ben bod pobl yn gwybod hyn—fe wnaeth e ddatganiad i'r wasg gyda Jonathan Edwards yn dweud bod yn rhaid iddo fe gwrdd â'r bwrdd iechyd cyn gynted ag sy'n bosibl, ac yn gofyn beth yw barn y Llywodraeth Lafur. Wel, gallaf i ddweud bod y bwrdd iechyd wedi trial cysylltu â'i swyddfa fe. Ar 8 Rhagfyr, cafodd e-bost ei hala at Adam Price yn ei wahodd e i gwrdd â'r bwrdd iechyd er mwyn ystyried unrhyw gonsyrns oedd gyda fe. Dim ateb. Dim ateb. Gwnaeth e-bost arall fynd ar 8 Ionawr, unwaith eto yn ei wahodd e i siarad gyda'r bwrdd iechyd. Dim ateb. Dim ateb. Galwad—mae e wedi cael cynnig galwad gyda'r bwrdd iechyd. Cafodd yr alwad yna ei chynnig ar 23 Ionawr, ond trodd e hi lawr. Trodd e hi lawr. So, ar un adeg mae'n dweud bod e'n moyn siarad, ond na, y broblem yw ei fod e'n 'grandstand-io' yn y lle hwn heb wneud y gwaith o sefyll dros ei etholwyr. [Torri ar draws.]
Why isn’t he participating in the process? Because he hasn't up until now. I can say that the health board has been working with elected politicians. They’ve been working in order to ensure that a working party was established with representatives from across the political parties, and also councillors, in order to see—[Interruption.] Please, listen and learn—what the transformation work is. I can say to Adam Price—it’s extremely important that people know this—that he released a press statement with Jonathan Edwards saying that he intends to meet with the health board as soon as possible, and asking what is the view of the Labour Government. Well, I can say that the health board tried to contact his office. On 8 December, an e-mail was sent to Adam Price inviting him to meet with the health board in order to discuss any concerns that he may have, with no reply. No reply. Then, on 8 January, once again an e-mail was sent inviting him to speak to the health board—no response. No response. He was even offered a telephone call with the health board on 23 January, but he turned that down. He turned it down. So, on one hand he says that he wants to talk, but no, the problem is that he's grandstanding in this place, without doing the work on behalf of his constituents. [Interruption.]
Paul Davies. [Interruption.] Paul Davies. [Interruption.] Paul Davies. [Interruption.] I would just say that the local health board probably has information regarding whether I answered e-mails or phone calls to them as well. I wouldn't personally want that shared in this place. Paul Davies. [Interruption.]
Paul Davies. [Torri ar draws.] Paul Davies. [Torri ar draws.] Paul Davies. [Torri ar draws.] Byddwn ddim ond yn dweud ei bod hi'n debyg bod gan y bwrdd iechyd lleol wybodaeth ynghylch pa un a wyf i wedi ateb negeseuon e-bost neu alwadau ffôn iddyn nhw hefyd. Ni fyddwn i'n bersonol eisiau hynny i gael ei rannu yn y lle hwn. Paul Davies. [Torri ar draws.]
Ocê, ocê. Digon. Paul Davies. [Torri ar draws.] Paul Davies. [Torri ar draws.]
Okay, okay. Enough. Paul Davies. [Interruption.] Paul Davies. [Interruption.]
Brif Weinidog, os cawn ni ddod yn ôl i'r issue, mae pump o'r naw o opsiynau sy'n cael eu hystyried gan Fwrdd Iechyd Prifysgol Hywel Dda ar hyn o bryd yn arwain at gau ysbyty Llwynhelyg. Yn naturiol, mae hyn yn hollol annerbyniol i bobl sir Benfro. Felly, yn yr amgylchiadau, pan ddaw hi i unrhyw ymgynghoriad, pa sicrwydd y gallwch chi ei roi i'r bobl rydw i'n eu cynrychioli y bydd unrhyw ymgynghoriad yn un ystyrlon ac yn wirioneddol gynrychioli barn pobl leol? Beth byddwch chi fel Llywodraeth yn ei wneud i sicrhau bod hyn yn digwydd? Oherwydd nid oes dim hyder gan y bobl rydw i'n eu cynrychioli ym mwrdd iechyd Hywel Dda ar hyn o bryd.
First Minister, if we could return to the issue, five of the nine options being considered by the Hywel Dda University Health Board would lead to the closure of Withybush hospital. Naturally, this is entirely unacceptable to the people of Pembrokeshire. So, in those circumstances, when it comes to any consultation, what assurance can you give the people I represent that any consultation will be meaningful and will truly represent the views of local people? What will you as a Government do to ensure that this happens? Because the people I represent have no confidence in the Hywel Dda health board at the moment.
Fel y dywedais i, mae yna weithgor wedi cael ei greu er mwyn cael cynrychiolwyr o dros y pleidiau gwleidyddol a hefyd cynghorwyr er mwyn bod yn rhan o hynny ac er mwyn gallu bod yn rhan o'r gwaith trawsnewid. Mae yna wahoddiad agored i'r rheini sydd wedi cael eu hethol a rhai eraill er mwyn eu bod nhw'n gallu chwarae rhan yn y broses.
As I said, a working party has been established in order to secure the views of politicians across the political spectrum, and also councillors, so that they can be part of the transformation work. So, there is an open invitation to elected members and others so that they can play a part in that process.
First Minister, we accept that we can't deliver the health service in the same way we did 70 years ago—[Interruption.]
Prif Weinidog, rydym ni'n derbyn na allwn ni ddarparu'r gwasanaeth iechyd yn yr un modd ag yr oeddem ni 70 mlynedd yn ôl—[torri ar draws.]
I can't hear the question, Llywydd, sorry. I can't hear the question.
Nid wyf i'n gallu clywed y cwestiwn, Llywydd, mae'n ddrwg gen i. Nid wyf i'n gallu clywed y cwestiwn.
Caroline Jones, carry on. The Plaid Cymru group is agitated, but I understand why they may well be agitated. But can we allow questions to proceed, please? Caroline Jones.
Caroline Jones, ewch ymlaen. Mae grŵp Plaid Cymru wedi cynhyrfu, ond rwy'n deall yn iawn pam maen nhw wedi cynhyrfu. Ond a gawn ni ganiatáu i'r cwestiynau barhau, os gwelwch yn dda? Caroline Jones.
Diolch, Llywydd. First Minister, we accept that services have to change and that we can't deliver health in the same way we did 70 years ago. However, any change has to be based upon clinical need and be clinically led. By that, I don't mean the clinical director of the local health board. Change needs to be driven by the doctors and nurses and supported by doctors and nurses. I've been contacted by a number of staff protesting about the merger of wards at Morriston Hospital, which has proceeded without the support of clinical staff. Staff believe the change is financially driven. First Minister, can you guarantee that financial pressures will not lead to further such changes in future?
Diolch, Llywydd. Prif Weinidog, rydym ni'n derbyn bod yn rhaid i wasanaethau newid ac na allwn ni ddarparu iechyd yn yr un ffordd ag yr oeddem ni 70 mlynedd yn ôl. Fodd bynnag, mae'n rhaid i unrhyw newid fod yn seiliedig ar angen clinigol a chael ei arwain yn glinigol. Trwy ddweud hynny, nid wyf yn golygu cyfarwyddwr clinigol y bwrdd iechyd lleol. Mae angen i newid gael ei ysgogi gan y meddygon a'r nyrsys a chael ei gefnogi gan feddygon a nyrsys. Mae nifer o staff wedi cysylltu â mi yn protestio am uno wardiau yn ysbyty Treforys, sydd wedi mynd rhagddo heb gefnogaeth y staff clinigol. Mae'r staff yn credu bod y newid yn seiliedig ar faterion ariannol. Prif Weinidog, a allwch chi sicrhau na fydd pwysau ariannol yn arwain at newidiadau pellach o'r fath yn y dyfodol?
Financial pressures are not the issue here, it's a question of making sure that a service is sustainable and that they can attract the right staff and the right level of staff. That is what guides the guidance that we give to the health boards; mainly that they want to put in place a safe and sustainable service.
Nid pwysau ariannol yw'r broblem yn y fan yma, mae'n gwestiwn o wneud yn siŵr bod gwasanaeth yn gynaliadwy a'u bod nhw'n gallu denu'r staff cywir a'r lefel briodol o staff. Dyna sy'n llywio'r canllawiau yr ydym ni'n eu rhoi i'r byrddau iechyd; yn bennaf eu bod nhw eisiau sefydlu gwasanaeth diogel a chynaliadwy.
Cwestiwn 4, Janet Finch-Saunders.
Question 4, Janet Finch-Saunders.
First Minister, you may recall that I've previously raised on numerous occasions my concerns and those of my constituents—[Interruption.]
Prif Weinidog, efallai y byddwch chi'n cofio fy mod i wedi codi ar sawl achlysur yn y gorffennol fy mhryderon i a phryderon fy etholwyr—[Torri ar draws.]
You need to ask the question on the order paper.
Mae angen i chi ofyn y cwestiwn ar y papur trefn.
4. A wnaiff y Prif Weinidog ddatganiad am y ddarpariaeth o wasanaethau iechyd meddwl yng ngogledd Cymru? OAQ51690
4. Will the First Minister make a statement on the provision of mental health services in north Wales? OAQ51690
Yes. Improving mental health services across the whole of Wales continues to be a priority for the Welsh Government and we have committed a further £40 million specifically for mental health services over the next two years.
Gwnaf. Mae gwella gwasanaethau iechyd meddwl ar draws Cymru gyfan yn parhau i fod yn flaenoriaeth i Lywodraeth Cymru ac rydym ni wedi ymrwymo £40 miliwn arall ar gyfer gwasanaethau iechyd meddwl yn benodol dros y ddwy flynedd nesaf.
Thank you, First Minister. I have previously raised with you my immense concerns, on behalf of my constituents, about the current mental health provision in the Betsi Cadwaladr board in north Wales. Last term, I referenced correspondence from Professor David Healy, who is a widely respected consultant psychiatrist in north Wales. At that time, he raised issues around staff morale, suitability of staffing arrangements and the exit of senior nurses from the service. Again, a recent letter, which I've now received a copy of, from Professor Healy to the Cabinet Secretary, raises further concerns and notes that, following his visits to some mental health services within the Betsi board, in his words, in the Hergest unit, he was presented with a scene from Dante's purgatory or hell. On arrival at Roslin mental health centre, he found an equally apocalyptic scene. This theme correlates directly with constituents' views when they come to see me needing desperately this support. He finishes by saying that you now have every locum in the UK steering clear of here and patients finding themselves in settings unimaginable a few years ago—it's an extraordinary fall from grace.
Now, this service, First Minister, is failing and was, in fact, the primary trigger for the special measures being put in place. Two and a half years later, this service is in a mess. The response from the Cabinet Secretary shows disinterest. Will you take this matter seriously?
Diolch, Prif Weinidog. Rwyf i wedi codi gyda chi o'r blaen fy mhryderon aruthrol, ar ran fy etholwyr, am y ddarpariaeth iechyd meddwl bresennol ym mwrdd Betsi Cadwaladr yn y gogledd. Y tymor diwethaf, cyfeiriais at ohebiaeth gan yr Athro David Healy, sy'n seiciatrydd ymgynghorol uchel ei barch yn y gogledd. Bryd hynny, cododd faterion yn ymwneud ag ysbryd staff, addasrwydd trefniadau staffio ac ymadawiad uwch nyrsys o'r gwasanaeth. Unwaith eto, mae llythyr diweddar, yr wyf i wedi derbyn copi ohono erbyn hyn, gan yr Athro Healy i Ysgrifennydd y Cabinet, yn codi mwy o bryderon ac yn nodi, yn dilyn ei ymweliadau â rhai gwasanaethau iechyd meddwl ym mwrdd Betsi, yn ei eiriau ef, yn uned Hergest, iddo gael ei wynebu gan olygfa o burdan neu uffern Dante. Ar ôl cyrraedd canolfan iechyd meddwl Roslin, canfu olygfa yr un mor apocalyptaidd. Mae'r thema hon yn cyfateb yn uniongyrchol i safbwyntiau etholwyr pan fyddan nhw'n dod i fy ngweld i mewn angen dybryd am y cymorth hwn. Mae'n cloi trwy ddweud bod pob locwm yn y DU erbyn hyn yn cadw'n glir o'r fan hon a bod cleifion yn canfod eu hunain mewn lleoliadau na ellid eu dychmygu ychydig flynyddoedd yn ôl—mae'n gwymp aruthrol oddi wrth ras.
Nawr, mae'r gwasanaeth hwn, Prif Weinidog, yn methu a hwn, mewn gwirionedd, oedd y prif sbardun ar gyfer rhoi'r mesurau arbennig ar waith. Ddwy flynedd a hanner yn ddiweddarach, mae'r gwasanaeth hwn yn llanastr. Mae'r ymateb gan Ysgrifennydd y Cabinet yn dangos diffyg diddordeb. A wnewch chi gymryd y mater hwn o ddifrif?
That's absolutely not true.
Mae hynny'n gwbl anwir.
I have your response here—
Mae eich ymateb gen i yn y fan yma—
Just ask the question to the First Minister. Don't get diverted by—[Inaudible.]—the health Minister.
Gofynnwch y cwestiwn i'r Prif Weinidog. Peidiwch â gadael i'r—[Anhyglywadwy]—Gweinidog iechyd dynnu eich sylw.
I have the letter to Professor Healy. I have the response. First Minister, I would like to share these with you, but I am asking, on behalf of my constituents, on behalf of the staff who work in these units: will you please look at the service more carefully and actually maybe have a conversation with the Cabinet Secretary and perhaps just get him to show a little bit more enthusiasm and concern when issues of this nature are raised about mental health services in north Wales?
Mae'r llythyr at yr Athro Healy gen i. Mae'r ymateb gen i. Prif Weinidog, hoffwn rannu'r rhain gyda chi, ond rwy'n gofyn, ar ran fy etholwyr, ar ran y staff sy'n gweithio yn yr unedau hyn: a wnewch chi edrych ar y gwasanaeth yn fwy gofalus os gwelwch yn dda, a chael sgwrs gydag Ysgrifennydd Cabinet efallai, a'i gael i ddangos ychydig bach mwy o frwdfrydedd a phryder efallai, pan fydd materion o'r math yma yn cael eu codi am wasanaethau iechyd meddwl yn y gogledd?
I think it's hugely unfair to suggest that the Cabinet Secretary is not concerned—he is somebody who is passionate about the health service—and that certainly is not the impression he gives to the public, of that I am sure.
I am aware that the Member has written to the chief executive of the health board with a number of concerns about the provision of mental health services in north Wales. We have asked the chief executive of BCU to meet with you in person as soon as possible to discuss your concerns. In terms of the comments around the operation of Conwy community mental health team, I know that the chief executive and mental health director met the local authority scrutiny committee last week to discuss concerns and action directly with them.
Rwy'n credu ei bod hi'n annheg iawn i awgrymu nad oes ots gan Ysgrifennydd y Cabinet—mae e'n rhywun sy'n teimlo'n angerddol am y gwasanaeth iechyd—ac nid dyna'r argraff y mae'n ei rhoi i'r cyhoedd yn sicr, rwy'n siŵr o hynny.
Rwy'n ymwybodol bod yr Aelod wedi ysgrifennu at brif weithredwr y bwrdd iechyd gyda nifer o bryderon am y ddarpariaeth o wasanaethau iechyd meddwl yn y gogledd. Rydym ni wedi gofyn i brif weithredwr PBC gyfarfod â chi yn bersonol cyn gynted â phosibl i drafod eich pryderon. O ran y sylwadau am weithrediad tîm iechyd meddwl cymunedol Conwy, gwn fod y Prif Weithredwr a'r cyfarwyddwr iechyd meddwl wedi cyfarfod â phwyllgor craffu'r awdurdod lleol yr wythnos diwethaf i drafod pryderon a chamau gweithredu yn uniongyrchol â nhw.
5. A wnaiff y Prif Weinidog ddatganiad am y cymorth sydd ar gael ar gyfer plant a phobl ifanc ag anghenion dysgu ychwanegol yng Nghymru? OAQ51687
5. Will the First Minister make a statement on the support that is available for children and young people with additional learning needs in Wales? OAQ51687
Local authorities are responsible for providing a suitable education for all children and young people, including those with additional learning needs. By reforming the current system, we want to transform expectations, experiences and outcomes for children and young people with additional learning needs.
Awdurdodau lleol sy'n gyfrifol am ddarparu addysg briodol i'r holl blant a phobl ifanc, gan gynnwys y rheini ag anghenion dysgu ychwanegol. Trwy ddiwygio'r system bresennol, rydym ni eisiau gweddnewid disgwyliadau, profiadau a chanlyniadau i blant a phobl ifanc ag anghenion dysgu ychwanegol.
First Minister, you would probably have heard that Afasic Cymru, which is the charity that supports parents with children who have speech and language learning difficulties. The charity is closing its Cardiff office tomorrow and will close its north Wales office at the end of March. This is a charity that has very deep roots in south Wales, founded over 40 years ago. We'll continue to have a service from its London headquarters, but I'm very concerned that current policy, which has reduced core funding to key organisations—. I understand the logic behind that, but combined with the temporary nature of lottery funding, we are losing key skills and vital support networks, and these charities are faced with obtaining the equivalent of administrative support from a great many bodies—education authorities and health boards—across Wales. We really do need a strategy to ensure that this expertise is maintained because it's of such great public benefit, particularly when we are reforming an essential aspect of the law.
Prif Weinidog, mae'n debyg eich bod chi wedi clywed bod Afasic Cymru, sef yr elusen sy'n cefnogi rhieni â phlant sydd ag anawsterau dysgu lleferydd ac iaith. Mae'r elusen yn cau ei swyddfa yng Nghaerdydd yfory a bydd yn cau ei swyddfa yn y gogledd ddiwedd mis Mawrth. Mae hon yn elusen sydd wedi bwrw gwreiddiau dwfn iawn yn ne Cymru, a sefydlwyd dros 40 mlynedd yn ôl. Byddwn yn parhau i gael gwasanaeth o'i phencadlys yn Llundain, ond rwy'n bryderus iawn bod polisi cyfredol, sydd wedi lleihau cyllid craidd i sefydliadau allweddol—. Rwy'n deall y rhesymeg y tu ôl i hynny, ond ynghyd â natur dros dro arian Loteri, rydym ni'n colli sgiliau allweddol a rhwydweithiau cymorth hanfodol, ac mae'r elusennau hyn yn wynebu cael gafael ar yr hyn sy'n cyfateb i gymorth gweinyddol gan lawer iawn o gyrff—awdurdodau addysg a byrddau iechyd—ledled Cymru. Mae wir angen strategaeth arnom i sicrhau bod yr arbenigedd hwn yn cael ei gynnal oherwydd ei fod o gymaint o fudd i'r cyhoedd, yn enwedig pan ein bod ni'n diwygio agwedd hanfodol ar y gyfraith.
I'm disappointed to hear the decision to close Afasic Cymru. I do understand that Afasic, a UK-based charity, will still offer advice and support to families in Wales. It is, of course, the responsibility of health boards to ensure they provide adequate access to therapy services, including speech, language and communication therapy, and speech and language therapy is provided to all children and young people who are identified as having a need. We will of course monitor the closure of Afasic Cymru on service users.
Rwy'n siomedig o glywed y penderfyniad i gau Afasic Cymru. Rwyf yn deall y bydd Afasic, sy'n elusen wedi'i lleoli yn y DU, yn dal i gynnig cyngor a chymorth i deuluoedd yng Nghymru. Cyfrifoldeb byrddau iechyd, wrth gwrs, yw sicrhau eu bod nhw'n darparu mynediad digonol at wasanaethau therapi, gan gynnwys therapi lleferydd, iaith a chyfathrebu, a darperir therapi lleferydd ac iaith i'r holl blant a phobl ifanc y nodir bod angen arnynt. Byddwn wrth gwrs yn monitro effaith cau Afasic Cymru ar ddefnyddwyr gwasanaeth.
Rwy’n falch i glywed eich bod chi’n mynd i fonitro’r sefyllfa, oherwydd rydym ni hefyd yn gwybod, wrth i gyllidebau nifer o ysgolion lle rydym ni’n llywodraethwyr—nifer ohonom ni, rwy’n siŵr—grebachu, mae hynny’n golygu mai’r unig arbediad gwirioneddol y mae nifer o ysgolion yn gallu ei wneud yw lleihau nifer y staff, a chynorthwywyr dosbarth yn aml iawn yw’r cyntaf i gael eu torri. Yn yr hinsawdd lle mae’r Llywodraeth—. Wrth gwrs, rydym ni’n croesawu’r ffaith eich bod chi wedi deddfu er mwyn cryfhau’r gefnogaeth i ddisgyblion ag anghenion dysgu ychwanegol. Yn aml iawn, y cynorthwywyr dosbarth yna yw'r rhai sydd yn y rheng flaen ac sy'n rhoi'r gefnogaeth ychwanegol yna. Felly, pa asesiad ydych chi wedi'i wneud o'r effaith y mae crebachu cyllidebau a cholli cynorthwywyr dosbarth yn ei gael ar y Ddeddf newydd a llwyddiant, gobeithio, y Ddeddf honno?
I'm pleased to hear that you will be monitoring the situation, because we also know, as the budgets of a number of schools where many of us are governors are shrinking, that means that the only true saving that many schools can make is to reduce the staff numbers, and classroom assistants are very often the first to be cut. In a climate where the Government—. Of course, we welcome the fact that you have legislated in order to strengthen the support for pupils with additional learning needs. Very often, it’s those classroom assistants who are on the front line and who are providing that additional support. So, what assessment have you carried out of the impact that shrinking budgets and the loss of classroom assistants is having on the new Act and, hopefully, its success?
Mae yna becyn cyllido, wrth gwrs, wedi cael ei roi mewn lle—£20 miliwn—i gefnogi'r Ddeddf ei hunan a hefyd y cynlluniau rownd y Ddeddf. Mae hynny'n cynnwys, er enghraifft, datblygu'r gweithlu, sicrhau bod y rheini sydd yn y gweithle â'r sgiliau er mwyn gweithio'n effeithiol yn y system newydd, a hefyd, wrth gwrs, sicrhau bod pethau'n gwella i'r rheini sydd yn dysgu. Felly, mae'r arian yna, ac rŷm ni'n deall pa mor bwysig yw e i gael gweithlu sydd yn effeithiol.
A package of funding—£20 million—has been put in place to support the Act itself and all that is associated with the Act. It includes, for example, developing the workforce, ensuring that people in the workplace have the skills in order to work effectively within the new system, and also, of course, to ensure that things improve for the learners. So, the funding is in place, and we understand how important it is to have an effective workforce.
6. A wnaiff y Prif Weinidog ddatganiad am drin cyflyrau cronig yng Ngogledd Cymru? OAQ51648
6. Will the First Minister make a statement on the treatment of chronic conditions in North Wales? OAQ51648
We are taking a range of actions to prevent, diagnose and treat chronic conditions, both nationally and at health board level. These actions are set out in a suite of strategies and delivery plans.
Rydym ni'n cymryd amrywiaeth o gamau i atal, diagnosio a thrin cyflyrau cronig, yn genedlaethol ac ar lefel bwrdd iechyd. Nodir y camau hyn mewn cyfres o strategaethau a chynlluniau cyflawni.
Thank you. First Minister, most of the community-based services for chronic conditions are still only available on week days, and there is a need to better co-ordinate the work of the different staff groups and teams that care for patients with chronic conditions. What effort is the Welsh Government making to address these problems?
Diolch. Prif Weinidog, mae'r rhan fwyaf o wasanaethau cymunedol ar gyfer cyflyrau cronig yn dal i fod ar gael ar ddiwrnodau gwaith yn unig, ac mae angen cydgysylltu'n well gwaith y gwahanol grwpiau a thimau staff sy'n gofalu am gleifion â chyflyrau cronig. Pa ymdrech y mae Llywodraeth Cymru yn ei gwneud i fynd i'r afael â'r problemau hyn?
We know that the health board is working hard to meet these pressures and challenges in waiting times in the north, and I know that this is something that the Cabinet Secretary takes a personal interest in. In terms of chronic conditions, I can say, in the BCU area, the number of emergency admissions has fallen and the number of emergency readmissions has also fallen, and that's as a result of actions taken over the past few years across north Wales and, indeed, across Wales as a whole.
Rydym ni'n gwybod bod y bwrdd iechyd yn gweithio'n galed i ymateb i'r pwysau a'r heriau hyn o ran amseroedd aros yn y gogledd, a gwn fod hyn yn rhywbeth y mae Ysgrifennydd y Cabinet yn cymryd diddordeb personol ynddo. O ran cyflyrau cronig, gallaf ddweud, yn ardal PBC, mae nifer y derbyniadau brys wedi gostwng ac mae nifer yr aildderbyniadau brys wedi gostwng hefyd, ac mae hynny o ganlyniad i gamau a gymerwyd dros y blynyddoedd diwethaf ar draws y gogledd ac, yn wir, ar draws Cymru gyfan.
First Minister, you'll be aware that there's been some concern expressed over the past few days about death rates in Glan Clwyd's emergency department. The mortality rates in that emergency department are double what they were just a few years ago, and this is a cause of great concern for my constituents, many of whom are served by that hospital in emergency situations. Do you accept that the situation in north Wales is not acceptable? And given that this is a health board that is in special measures, what action is the Welsh Government going to take to investigate why this hospital death rate has doubled in recent years and why it's the worst in Wales? What action are you going to put in place in order to ensure that this situation is resolved urgently?
Prif Weinidog, byddwch yn ymwybodol y mynegwyd cryn bryder dros y dyddiau diwethaf ynghylch cyfraddau marwolaeth yn adran achosion brys Glan Clwyd. Mae'r cyfraddau marwolaeth yn yr adran achosion brys honno yn ddwbl yr hyn yr oeddent ychydig flynyddoedd yn ôl, ac mae hyn yn peri pryder mawr i'm hetholwyr, y mae llawer ohonynt yn cael eu gwasanaethu gan yr ysbyty hwnnw mewn sefyllfaoedd brys. A ydych chi'n derbyn nad yw'r sefyllfa yn y gogledd yn dderbyniol? Ac o gofio bod hwn yn fwrdd iechyd sy'n destun mesurau arbennig, pa gamau mae Llywodraeth Cymru yn mynd i'w cymryd i ymchwilio i pam mae cyfradd marwolaethau'r ysbyty hwn wedi dyblu yn y blynyddoedd diwethaf a pham mai hwn yw'r gwaethaf yng Nghymru? Pa gamau ydych chi'n mynd i'w rhoi ar waith i sicrhau bod y sefyllfa hon yn cael ei datrys ar frys?
Well, those A&E figures will be affected heavily by the age of patients attending, and the severity and complexity of their illness on attendance, all of which would impact, of course, on the risk of death. Now, the particular measure reported involved small numbers and it's consequently not age adjusted. Age is likely to be the main reason why this figure seems high, not least reflecting that Conwy has the highest percentage of over 75s in the whole of Wales.
More recent figures from the health board show some reduction in the peak reported. The overall in-hospital mortality rates for Ysbyty Glan Clwyd are in line with the Welsh average, but I can't say, of course, that these figures that he's mentioned are being used by the health board to look in detail at what is contributing to the numbers of deaths in the emergency department and across the site, and we do expect all deaths in hospital to be subject to an individual review to help identify themes to drive improvements in care as well as sharing good practice.
Wel, bydd y ffigurau damweiniau ac achosion brys hynny'n cael eu heffeithio'n drwm gan oedran y cleifion sy'n bresennol, a difrifoldeb a chymhlethdod eu salwch pan fyddant yn bresennol, ac mae pob un o'r rhain yn effeithio, wrth gwrs, ar y risg o farwolaeth. Nawr, roedd y mesur penodol yr adroddwyd amdano yn ymwneud â niferoedd bach ac nid yw wedi ei addasu ar sail oedran o ganlyniad i hynny. Oedran sy'n debygol o fod y prif reswm pam mae'r ffigur hwn yn ymddangos yn uchel, ac mae'n adlewyrchu'r ffaith mai Conwy sydd â'r ganran uchaf o bobl dros 75 oed yng Nghymru gyfan.
Mae ffigurau mwy diweddar gan y bwrdd iechyd yn dangos rhywfaint o ostyngiad i'r ffigur uchaf a adroddwyd. Mae'r cyfraddau marwolaeth cyffredinol yn yr ysbyty ar gyfer Ysbyty Glan Clwyd yn cyd-fynd â chyfartaledd Cymru, ond ni allaf ddweud, wrth gwrs, bod y ffigurau hyn y mae wedi eu crybwyll yn cael eu defnyddio gan y bwrdd iechyd i edrych yn fanwl ar yr hyn sy'n cyfrannu at nifer y marwolaethau yn yr adran frys ac ar draws y safle, ac rydym ni'n disgwyl i bob marwolaeth yn yr ysbyty fod yn destun adolygiad unigol i helpu i nodi themâu i ysgogi gwelliannau i ofal yn ogystal â rhannu arfer da.
7. Sut y mae Llywodraeth Cymru yn gweithio i gynyddu allbwn economaidd ar gyfer cymunedau Islwyn? OAQ51685
7. How is the Welsh Government working to increase economic output for the communities of Islwyn? OAQ51685
We are investing in developing the skills of our people, improving our infrastructure and supporting a competitive business environment.
Rydym ni'n buddsoddi mewn datblygu sgiliau ein pobl, gwella ein seilwaith a chefnogi amgylchedd busnes cystadleuol.
Diolch. First Minister, on 15 January, the Cardiff capital region cabinet unanimously agreed to support, in principle, the £180 million redevelopment of Wales's capital city's main transport hub, with £40 million of city deal funding. The money from the city deal investment fund will aim to assist with securing match funding from the UK Government and Welsh Government, as well as the private sector, to deliver the project. First Minister, it is a fact that 85 per cent of Wales's capital city jobs growth has arisen from an increase in net commuting into the city from adjacent communities like Islwyn. Therefore, what can the Welsh Government do to ensure that the economic benefits of a modernised Cardiff central train station, a new Cardiff central bus station and other innovative integrated transport infrastructures will benefit my constituents who will continue to commute to Cardiff for work?
Diolch. Prif Weinidog, ar 15 Ionawr, cytunodd cabinet prifddinas-ranbarth Caerdydd yn unfrydol i gefnogi, mewn egwyddor, ailddatblygiad £180 miliwn prif ganolfan drafnidiaeth prifddinas Cymru, gyda £40 miliwn o gyllid bargen dinas. Nod yr arian o gronfa fuddsoddi'r fargen dinas fydd cynorthwyo i sicrhau arian cyfatebol gan Lywodraeth y DU a Llywodraeth Cymru, yn ogystal â'r sector preifat, i ddarparu'r prosiect. Prif Weinidog, mae'n ffaith fod 85 y cant o dwf swyddi prifddinas Cymru wedi deillio o gynnydd i gymudo net i mewn i'r ddinas o gymunedau cyfagos fel Islwyn. Felly, beth all Llywodraeth Cymru ei wneud i sicrhau y bydd manteision economaidd gorsaf trên Caerdydd canolog wedi ei moderneiddio, gorsaf fysiau ganolog newydd i Gaerdydd a seilweithiau trafnidiaeth integredig arloesol eraill o fudd i'm hetholwyr a fydd yn parhau i gymudo i Gaerdydd i weithio?
Through our work on the ministerial taskforce for the Valleys, and, of course, through the development of the metro, we are looking to support change, maximise opportunities and improve economic outcomes in the Valleys. And we will place a particular emphasis on maximising benefits from new initiatives, such as the metro and such as city regions and city deals, to support those who commute into Cardiff, but also build on previous regeneration policies and programmes with the aim of creating better opportunities within the Valleys, reducing, of course, the need to commute.
Trwy ein gwaith ar y tasglu gweinidogol ar gyfer y Cymoedd, ac wrth gwrs, trwy ddatblygu'r metro, ein nod yw cynorthwyo newid, sicrhau cymaint o gyfleoedd â phosibl a gwella canlyniadau economaidd yn y Cymoedd. A byddwn yn rhoi pwyslais arbennig ar sicrhau'r budd mwyaf o fentrau newydd, fel y metro ac fel dinas-ranbarthau a bargeinion dinas, i gynorthwyo'r rheini sy'n cymudo i Gaerdydd, ond hefyd yn adeiladu ar bolisïau a rhaglenni adfywio blaenorol gyda'r nod o greu cyfleoedd gwell yn y Cymoedd, gan leihau, wrth gwrs, yr angen i gymudo.
First Minister, last week, I was privileged to attend the Severn growth summit, organised by the Secretary of State for Wales, really looking to maximise the benefit we can receive from when the Severn tolls are abolished at the end of this year. First Minister, what are you and what are Welsh Government doing to ensure that we in Wales reap the maximum possible benefits from the end of those tolls and, particularly, in Islwyn, in the Caerphilly council area, what are you doing to ensure that we can see more housing, more regeneration and more opportunity to benefit, not just people commuting to Cardiff, but people commuting to Bristol and, even more importantly, bringing economic development and jobs into those Valleys communities?
Prif Weinidog, cefais y fraint yr wythnos diwethaf o fynd i uwchgynhadledd twf Hafren, a drefnwyd gan Ysgrifennydd Gwladol Cymru, gan wir geisio sicrhau cymaint o fanteision â phosibl y gallwn eu cael pan fydd tollau pont Hafren yn cael eu diddymu ddiwedd y flwyddyn. Prif Weinidog, beth ydych chi a beth mae Llywodraeth Cymru yn ei wneud i sicrhau ein bod ni yng Nghymru yn cael cymaint o fanteision â phosibl o ddiwedd y tollau hynny ac, yn benodol, yn Islwyn, yn ardal Cyngor Caerffili, beth ydych chi'n ei wneud i sicrhau y gallwn ni weld mwy o dai, mwy o adfywio a mwy o gyfle i fod o fudd, nid yn unig i bobl sy'n cymudo i Gaerdydd, ond pobl sy'n cymudo i Fryste ac, yn bwysicach fyth, dod â datblygiad economaidd a swyddi i mewn i'r cymunedau hynny yn y Cymoedd?
His idea of a privilege is different to mine, but I can say this to him: the one thing we will not do is say that, somehow, there is no difficulty with Brexit, no matter how it happens, because we know that the economy of Islwyn and the whole of the Valleys would be affected adversely by a hard Brexit. We are working, of course, through the economic action plan, to develop regeneration and jobs. We are working to develop more housing through our housing target—affordable housing of 20,000 homes. I have to say, I hear what the Secretary of State says about connecting the south-east of Wales with the south-west of England. It's a shame the UK Government wouldn't allow us to run a train service between Cardiff and Bristol Temple Meads, which is a shame, because that would help, of course, to link the areas economically.
Mae ei syniad ef o fraint yn wahanol i fy un i, ond gallaf ddweud hyn wrtho: yr un peth na fyddwn ni'n ei wneud yw dweud, rywsut, nad oes unrhyw anhawster gyda Brexit, ni waeth sut y mae'n digwydd, gan ein bod ni'n gwybod y byddai economi Islwyn a'r Cymoedd i gyd yn cael ei heffeithio'n andwyol gan Brexit caled. Rydym ni'n gweithio, wrth gwrs, drwy'r cynllun gweithredu economaidd, i ddatblygu adfywiad a swyddi. Rydym ni'n gweithio i ddatblygu mwy o dai trwy ein targed tai—tai fforddiadwy o 20,000 o gartrefi. Mae'n rhaid i mi ddweud, rwy'n clywed yr hyn y mae'r Ysgrifennydd Gwladol yn ei ddweud am gysylltu de-ddwyrain Cymru â de-orllewin Lloegr. Mae'n drueni nad oedd Llywodraeth y DU yn fodlon caniatáu i ni redeg gwasanaeth trenau rhwng Caerdydd a Bryste Temple Meads, sy'n drueni, oherwydd byddai hynny'n helpu, wrth gwrs, i gysylltu'r ardaloedd yn economaidd.
8. Pa gamau y bydd Llywodraeth Cymru'n eu cymryd i wella economi de-ddwyrain Cymru yn ystod y pumed Cynulliad? OAQ51658
8. What action will the Welsh Government take to improve the economy of south-east Wales in the fifth Assembly? OAQ51658
The 'Prosperity for All' national strategy and economic action plan set out the actions we're taking to improve the economy and business environment across Wales.
Mae strategaeth a chynllun gweithredu economaidd cenedlaethol 'Ffyniant i Bawb' yn nodi'r camau yr ydym ni'n eu cymryd i wella'r economi a'r amgylchedd busnes ledled Cymru.
Thank you very much for the reply, First Minister. The abolition of tolls on the Severn crossing at the end of this year will remove one of the barriers hindering economic prosperity in south-east Wales. We just heard earlier, also—last week, the Secretary of State for Wales, Alun Cairns, held a summit in Newport on how we can transform the economic and cultural prospects of south Wales and the south-west of England, making it easier for businesses to increase inward investment and tourism to create jobs in the area—on both sides of the channel, I mean. Will the First Minister join me in welcoming this initiative and can he confirm that the Welsh Government will work with the UK Government in developing these links to improve living standards and job prospects in south-east Wales?
Diolch yn fawr iawn am yr ateb, Prif Weinidog. Bydd diddymu tollau ar bont Hafren ddiwedd y flwyddyn hon yn cael gwared ar un o'r rhwystrau sy'n atal ffyniant economaidd yn y de-ddwyrain. Clywsom yn gynharach, hefyd—yr wythnos diwethaf, cynhaliodd Ysgrifennydd Gwladol Cymru, Alun Cairns, uwchgynhadledd yng Nghasnewydd ar sut y gallwn ni weddnewid rhagolygon economaidd a diwylliannol de Cymru a de-orllewin Lloegr, gan ei gwneud yn haws i fusnesau gynyddu mewnfuddsoddiad a thwristiaeth i greu swyddi yn yr ardal—ar y ddwy ochr i fôr Hafren, hynny yw. A wnaiff y Prif Weinidog ymuno â mi i groesawu'r fenter hon ac a all ef gadarnhau y bydd Llywodraeth Cymru yn gweithio gyda Llywodraeth y DU i ddatblygu'r cysylltiadau hyn i wella safonau byw a'r rhagolygon o ran swyddi yn ne-ddwyrain Cymru?
There was an event held on 22 January, I understand, which an official attended from Welsh Government. Now, we're more than happy to actively participate in this initiative. We know that joint working will be beneficial for Wales and our regions, and I'm sure there will be more events such as this in which we will continue to contribute. But, of course, what is hugely important is this is not run solely by the Secretary of State. This is a joint initiative between the Welsh Government, Welsh local authorities and those across the border.
Cynhaliwyd digwyddiad ar 22 Ionawr, rwy'n deall, yr oedd swyddog o Lywodraeth Cymru yn bresennol ynddo. Nawr, rydym ni'n fwy na pharod i gymryd rhan weithredol yn y fenter hon. Rydym ni'n gwybod y bydd gweithio ar y cyd o fudd i Gymru a'n rhanbarthau, ac rwy'n siŵr y bydd mwy o ddigwyddiadau fel hyn lle byddwn yn parhau i gyfrannu. Ond, wrth gwrs, yr hyn sy'n hynod bwysig yw nad yw hyn yn cael ei redeg gan yr Ysgrifennydd Gwladol yn unig. Mae hon yn fenter ar y cyd rhwng Llywodraeth Cymru, awdurdodau lleol Cymru a'r rhai dros y ffin.
9. A wnaiff y Prif Weinidog ddatganiad am sgrinio am ganser y coluddyn yng Nghymru? OAQ51641
9. Will the First Minister make a statement on bowel cancer screening in Wales? OAQ51641
We have a well-established national population bowel screening programme in Wales, with nearly 147,000 men and women screened during 2016-17. We continually look for ways to increase uptake and recently announced the introduction of better and more user-friendly testing, which will be rolled out from January 2019.
Mae gennym ni raglen sgrinio'r coluddyn genedlaethol sefydledig ar gyfer y boblogaeth yng Nghymru, a sgriniwyd bron i 147,000 o ddynion a menywod yn ystod 2016-17. Rydym ni'n chwilio'n barhaus am ffyrdd o gynyddu'r nifer sy'n manteisio ar hyn a chyhoeddwyd cyflwyniad profion gwell a mwy ystyriol o ddefnyddwyr gennym yn ddiweddar, a fydd yn cael ei gyflwyno o fis Ionawr 2019.
Thank you for your answer, First Minister. Certainly, I have a constituent who's contacted me, who is over the age of 74, and their concern is they haven't been able to self-refer for a screening test themselves. This is something that is available in other parts of the UK—in England, Scotland and Northern Ireland, as I understand it—and I would be grateful if the Welsh Government could consider following the position of the UK Government and the other devolved administrations across the UK.
Diolch i chi am eich ateb, Prif Weinidog. Yn sicr, mae gen i etholwr sydd wedi cysylltu â mi, sydd dros 74 oed, a'i bryder ef yw nad yw wedi gallu cyfeirio ei hun ar gyfer prawf sgrinio ei hun. Mae hyn yn rhywbeth sydd ar gael mewn rhannau eraill o'r DU—yn Lloegr, yr Alban a Gogledd Iwerddon, fel y deallaf—a byddwn yn ddiolchgar pe gallai Llywodraeth Cymru ystyried dilyn safbwynt Llywodraeth y DU a'r gweinyddiaethau datganoledig eraill ledled y DU.
Was it FIT, the faecal immunochemical test, he mentioned?
Ai FIT, y prawf imiwnocemegol carthion, y soniodd amdano?
It was the bowel screening testing for over-74s.
Y profion sgrinio'r coluddyn ar gyfer pobl dros 74 oed.
We recently agreed to implement a more sensitive and user-friendly testing regime for bowel cancer screening in Wales. It's a key action within the revised cancer delivery plan. The roll-out of FIT within the bowel screening programme in Wales is planned for January 2019 and it's hoped it'll be more user-friendly and will improve uptake. That new test is expected to result in an increased demand for colonoscopy as a result of better uptake and slightly increased sensitivity.
Fe wnaethom gytuno yn ddiweddar i gyflwyno trefn fwy sensitif ac ystyriol o ddefnyddwyr ar gyfer sgrinio am ganser y coluddyn yng Nghymru. Mae'n gam allweddol yn y cynllun cyflawni ar ganser diwygiedig. Bwriedir cyflwyno FIT o fewn y rhaglen sgrinio'r coluddyn yng Nghymru ym mis Ionawr 2019 a gobeithir y bydd yn fwy ystyriol o ddefnyddwyr ac yn gwella'r nifer sy'n manteisio arno. Disgwylir y bydd y prawf newydd hwnnw yn arwain at alw cynyddol am golonosgopi o ganlyniad i niferoedd uwch yn ei ddefnyddio ac ychydig mwy o sensitifrwydd.
10. A wnaiff y Prif Weinidog ddatganiad am lywodraethu byrddau iechyd GIG Cymru? OAQ51686
10. Will the First Minister make a statement on the governance of NHS Wales health boards? OAQ51686
NHS bodies need to ensure that they have robust governance in place and act in a manner that upholds the values set for the Welsh public sector.
Mae angen i gyrff y GIG sicrhau bod ganddyn nhw drefniadau llywodraethu cadarn ar waith a'u bod nhw'n ymddwyn mewn modd sy'n cynnal y gwerthoedd a osodwyd ar gyfer sector cyhoeddus Cymru.
Well, one of the areas of governance that perhaps needs to be reconsidered as a result of today is the maintenance of confidentiality between health boards and Assembly Members. Perhaps the First Minister will address that in response, but the question I wanted to raise, prompted by what's going on in Hywel Dda at the moment, is the level of public dissatisfaction with the method by which decisions are taken and the lack of democracy in the national health service in Wales.
UKIP stood in the last Assembly election on a policy of making health boards elected—six out of the 11 in our proposal, with five professional executives—so that people who are going to be affected by decisions that are taken have a chance to elect the people who are making those decisions for them. What's happening at the moment is that people feel that whatever is going to emerge from this process will be something that's imposed upon them rather than something in which they've had any real role in developing.
Wel, un o'r meysydd llywodraethu y mae angen ei ailystyried efallai o ganlyniad i heddiw yw cynnal cyfrinachedd rhwng byrddau iechyd ac Aelodau Cynulliad. Efallai y gwnaiff y Prif Weinidog roi sylw i hynny yn ei ymateb, ond y cwestiwn yr oeddwn i eisiau ei godi, wedi ei gymell gan yr hyn sy'n digwydd yn Hywel Dda ar hyn o bryd, yw lefel anfodlonrwydd y cyhoedd gyda'r dull a ddefnyddir i wneud penderfyniadau a diffyg democratiaeth yn y gwasanaeth iechyd gwladol yng Nghymru.
Safodd UKIP yn etholiad diwethaf y Cynulliad ar sail polisi o wneud byrddau iechyd yn etholedig—chwech allan o 11 yn ein cynnig, gyda phump awdurdod gweithredol proffesiynol—fel bod pobl sy'n mynd i gael eu heffeithio gan benderfyniadau a wneir yn cael cyfle i ethol pobl sy'n gwneud y penderfyniadau hynny drostynt. Yr hyn sy'n digwydd ar hyn o bryd yw bod pobl yn teimlo y bydd beth bynnag sy'n mynd i ddod i'r amlwg o'r broses hon yn rhywbeth sy'n cael ei orfodi arnynt yn hytrach na rhywbeth y maen nhw wedi chwarae unrhyw ran wirioneddol yn ei ddatblygiad.
Well, as I said, the chair of the health board has confirmed that she will establish a reference group with representatives invited across political parties, and elected members at county level, to regularly update them on transformation work. That meeting will take place on a monthly basis, and invitations will be sent to all AMs, Members of Parliament and elected council members.
Wel, fel y dywedais, mae cadeirydd y bwrdd iechyd wedi cadarnhau y bydd hi'n sefydlu grŵp cyfeirio gyda chynrychiolwyr yn cael eu gwahodd o'r holl bleidiau gwleidyddol, ac aelodau etholedig ar lefel sirol, i'w diweddaru'n rheolaidd ar waith gweddnewid. Bydd y cyfarfod hwnnw'n cael ei gynnal yn fisol, a bydd gwahoddiadau yn cael eu hanfon at yr holl ACau, Aelodau Seneddol ac aelodau cyngor etholedig.
First Minister, the parliamentary review recommends the Good Governance Institute's maturity matrix as a way of measuring good governance in health boards. How do we measure good governance now?
Prif Weinidog, mae'r adolygiad seneddol yn argymell matrics aeddfedrwydd y Good Governance Institute fel ffordd o fesur llywodraethu da mewn byrddau iechyd. Sut ydym ni'n mesur llywodraethu da ar hyn o bryd?
Well, through their delivery they have to ensure, of course, a safe and sustainable service in their areas, and I believe that they do that. There will occasionally be difficult decisions that they will have to take; we know that. What is hugely important, though, is that we are able to measure them in terms of their public engagement. There have been problems in the past around this, and not least in Hywel Dda. That's why I do very much welcome what the chair of the health board has said.
Wel, mae'n rhaid iddyn nhw sicrhau trwy eu darpariaeth, wrth gwrs, gwasanaeth diogel a chynaliadwy yn eu hardaloedd, a chredaf eu bod nhw'n gwneud hynny. Bydd penderfyniadau anodd y bydd yn rhaid iddyn nhw eu gwneud yn achlysurol; rydym ni'n gwybod hynny. Yr hyn sy'n hynod bwysig, fodd bynnag, yw ein bod ni'n gallu eu mesur o ran eu hymgysylltiad cyhoeddus. Bu problemau yn y gorffennol ynghylch hyn, ac nid lleiaf yn Hywel Dda. Dyna pam yr wyf yn croesawu'n fawr yr hyn y mae cadeirydd y bwrdd iechyd wedi ei ddweud.
Diolch i'r Prif Weinidog. Pwynt o drefn yn codi allan o gwestiynau—Rhun ap Iorwerth.
Thank you, First Minister. Point of order arising from questions—Rhun ap Iorwerth.
I would like to raise a point of order under Standing Order 13.9. The Data Protection Act 1998 says that no-one should use data in ways that have unjustified adverse effects on the individuals concerned, and that you should handle people's personal data only in ways that they would reasonably expect. We are all data controllers in our own offices here in the Assembly, of course. The Standing Orders say that the Presiding Officer has a clear role in overseeing whether Members engage in conduct that constitutes an offence. On those grounds, would you, Llywydd, give an undertaking to review the response given by the First Minister to a question raised by Adam Price, the Member for Carmarthen East? I think we're talking here about improper use of data. We are talking about access that Government Ministers have to information being held by public services in Wales about Assembly Members, and we're talking about an issue of privileged information being used by Government to attack a Member of this Assembly.
Hoffwn godi pwynt o drefn o dan Reol Sefydlog 13.9. Mae Deddf Diogelu Data 1998 yn dweud na ddylai unrhyw un ddefnyddio data mewn ffyrdd sydd ag effeithiau andwyol na ellir eu cyfiawnhau ar yr unigolion dan sylw, ac y dylech chi drin data personol pobl dim ond mewn ffyrdd y bydden nhw'n ei ddisgwyl yn rhesymol. Rydym ni i gyd yn reolwyr data yn ein swyddfeydd ein hunain yma yn y Cynulliad, wrth gwrs. Mae'r Rheolau Sefydlog yn dweud bod gan y Llywydd swyddogaeth eglur o ran goruchwylio a yw Aelodau yn ymddwyn mewn modd sy'n gyfystyr â throsedd. Ar sail hynny, a wnewch chi, Llywydd, addo adolygu'r ymateb a roddwyd gan y Prif Weinidog i gwestiwn a ofynnwyd gan Adam Price, yr Aelod dros Ddwyrain Caerfyrddin? Rwy'n credu ein bod ni'n sôn yma am ddefnydd amhriodol o ddata. Rydym ni'n sôn am fynediad sydd gan Weinidogion y Llywodraeth at wybodaeth sy'n cael ei chadw gan wasanaethau cyhoeddus yng Nghymru am Aelodau Cynulliad, ac rydym ni'n sôn am fater o wybodaeth freintiedig yn cael ei defnyddio gan y Llywodraeth i ymosod ar Aelod o'r Cynulliad hwn.
Yes, First Minister.
Ie, Prif Weinidog.
A statement was sent out by the Member and another, which said,
'We will be keeping a close eye on these proposals as they develop, and intend meeting with health board representatives at the earliest opportunity.'
It is legitimate, in my mind, to point out that opportunities have been offered. It is perfectly legitimate and open to scrutiny. If Members say they want to meet at the earliest opportunity, it's important that there's an understanding amongst the public that opportunities have been offered, and that is something which apparently—[Interruption.] I heard Rhun ap Iorwerth without interrupting him. Perhaps he will grant me the same courtesy, and the rest of his party.
Anfonwyd datganiad gan yr Aelod ac un arall, a oedd yn dweud,
Byddwn yn cadw llygad gofalus ar y cynigion hyn wrth iddyn nhw ddatblygu, ac rydym ni'n bwriadu cyfarfod â chynrychiolwyr y bwrdd iechyd ar y cyfle cyntaf.
Mae'n gyfreithlon, yn fy marn i, i dynnu sylw at y cyfleoedd a gynigiwyd. Mae'n gwbl gyfreithlon ac yn agored i graffu. Os bydd Aelodau'n dweud eu bod nhw eisiau cyfarfod ar y cyfle cyntaf, mae'n bwysig bod dealltwriaeth ymhlith y cyhoedd bod cyfleoedd wedi eu cynnig, ac mae hynny'n rhywbeth y mae'n debyg— [Torri ar draws.] Gwrandawais ar Rhun ap Iorwerth heb dorri ar ei draws. Efallai y gwnaiff ef roi'r un cwrteisi i mi, a gweddill ei blaid.
Yes, he will. He will grant you that courtesy, and thank you for your response and the point of order. I have noted what's been said here this afternoon. I will give some further consideration to the sharing of data and its relevance to our Standing Orders here, but that is a matter that I will look at further and return to if needs be.
Gwnaiff, mi wnaiff. Bydd yn rhoi'r cwrteisi hwnnw i chi , a diolch am eich ateb a'r pwynt o drefn. Rwyf wedi nodi'r hyn a ddywedwyd yma y prynhawn yma. Byddaf yn rhoi mwy o ystyriaeth i rannu data a'i berthnasedd i'n Rheolau Sefydlog yma, ond mae hwnnw'n fater y byddaf yn ei ystyried ymhellach ac yn dychwelyd ato os bydd angen.
I am now moving on to the next item of the agenda—[Interruption.] We don't need further comment on that now, because we are moving on to the next item on the agenda, which is the business statement. I call on the leader of the house, Julie James. And let's be very quiet on the noises off and allow Julie James to make her statement.
Rwy'n symud ymlaen nawr at yr eitem nesaf ar yr agenda—[Torri ar draws.] Nid ydym ni angen rhagor o sylwadau ar hynny nawr, gan ein bod ni'n symud ymlaen at yr eitem nesaf ar yr agenda, sef y datganiad busnes. Galwaf ar arweinydd y tŷ, Julie James. A gadewch i ni fod yn dawel iawn o ran torri ar draws a chaniatáu i Julie James wneud ei datganiad.
Diolch, Llywydd. There is one change to this week's business: later this afternoon, the Cabinet Secretary for Education will make an oral statement on securing the right to a suitable education for all children. Business for the next three weeks is shown on the business statement and announcement found amongst the meeting papers, which are available to Members electronically.
Diolch, Llywydd. Mae un newid i fusnes yr wythnos hon: yn ddiweddarach y prynhawn yma, bydd Ysgrifennydd y Cabinet dros addysg yn gwneud datganiad llafar ar sicrhau yr hawl i addysg addas ar gyfer pob plentyn. Mae busnes y tair wythnos nesaf i'w weld ar y datganiad a chyhoeddiad busnes sydd ymhlith y papurau cyfarfod, sydd ar gael i'r Aelodau yn electronig.
Can I call for a single statement on autism assessment delays across Wales? You may have seen reports of BBC Wales research last week that children in parts of Wales were waiting, on average, two years for an autism assessment despite the Welsh Government's target of six months or 26 weeks. We heard that freedom of information requests to local health boards revealed the average wait to be 107 weeks and six days in Hywel Dda Local Health Board, covering Carmarthenshire, Ceredigion and Pembrokeshire, and an average of 39 weeks in the Betsi Cadwaladr University Local Health Board area, covering north Wales, for a child to be seen. But the quote from the Welsh Government was that the roll-out of a national integrated autism plan was continuing.
This month, I was contacted by a Flintshire mum who said her son was assessed by the child and adolescent mental health service at five, was recognised as displaying high-functioning autism, but a diagnosis wasn't given as they said they'd re-assess him in a few years rather than jump to conclusions. He was recently re-assessed by the new integrated autism service, and the outcome was that he didn't meet the autism criteria, but was neurologically different. She's requested a second opinion, as the written report clearly indicates that, in all areas, he is autistic, and this is supported by the many professionals they're currently working with.
I'm representing a large number of constituents in the autism community fighting to get the services needed by them or their loved ones, but being denied assessments, often on spurious grounds. I had a meeting with a health board clinical psychologist and a mum, herself on the spectrum, whose daughter was being denied assessment on the basis that she's so good at masking and coping in school before melting down at home. Instead, the health board clinical psychologist tried to psychoanalyse the mum in front of me. Another mum I met the other week with her daughter, aged 11—
A gaf i ofyn am ddatganiad unigol ynghylch yr oedi o ran asesiadau awtistiaeth ledled Cymru? Efallai eich bod chi wedi gweld adroddiadau ymchwil BBC Cymru yr wythnos diwethaf a oedd yn nodi bod plant mewn rhannau o Gymru yn aros dwy flynedd ar gyfartaledd, cyn cael eu hasesu ar gyfer awtistiaeth, er gwaethaf targed Llywodraeth Cymru o chwe mis neu 26 wythnos. Fe wnaethom glywed yn sgil y ceisiadau rhyddid gwybodaeth i fyrddau iechyd lleol mai'r amser aros ar gyfartaledd yw 107 wythnos a chwe diwrnod ym Mwrdd Iechyd Lleol Hywel Dda, sy'n cwmpasu Sir Gaerfyrddin, Ceredigion a Sir Benfro, a 39 wythnos ar gyfartaledd yn ardal Bwrdd Iechyd Lleol Prifysgol Betsi Cadwaladr, sy'n cwmpasu gogledd Cymru, tan fod plentyn yn cael ei weld. Ond yn ôl Llywodraeth Cymru, mae'r Cynllun Awtistiaeth Integredig Cenedlaethol yn parhau i gael ei gyflwyno.
Y mis hwn, cysylltodd mam o Sir y Fflint â mi, a ddywedodd bod ei mab wedi ei asesu gan y gwasanaethau iechyd meddwl plant a'r glasoed yn bum mlwydd oed, a nodwyd bod ganddo awtistiaeth gweithredu lefel uchel, ond ni chafodd ddiagnosis oherwydd fe wnaethon nhw ddweud y bydden nhw'n ei ailasesu ymhen ychydig o flynyddoedd yn hytrach na ddod i gasgliadau byrbwyll. Cafodd ei ailasesu'n ddiweddar gan y gwasanaeth awtistiaeth integredig newydd, a'r canlyniad oedd nad oedd e'n bodloni'r meini prawf awtistiaeth, ond yr oedd yn wahanol yn niwrolegol. Mae hi wedi gofyn am ail farn, gan fod yr adroddiad ysgrifenedig yn dangos yn glir, ei fod yn awtistig, ym mhob maes, ac ategir hyn gan y nifer o weithwyr proffesiynol y maen nhw'n gweithio gyda nhw ar hyn o bryd.
Rwyf i'n cynrychioli nifer fawr o etholwyr yn y gymuned awtistiaeth sy'n brwydro i gael y gwasanaethau sydd eu hangen ar gyfer eu hanwyliaid, ond caiff asesiadau eu gwrthod iddynt, yn aml ar sail annilys. Cefais gyfarfod gyda seicolegydd clinigol y bwrdd iechyd a gyda mam, sydd ar y sbectrwm ei hunan, y gwrthodwyd asesiad i'w merch ar y sail ei bod yn cuddio ei hanawsterau yn dda iawn ac yn ymdopi yn yr ysgol cyn iddi ymollwng yn llwyr yn y cartref. Yn hytrach, ceisiodd seicolegydd clinigol y bwrdd iechyd seicdreiddio'r fam ger fy mron. Fe wnes i gyfarfod â mam arall yr wythnos diwethaf gyda'i merch, sy'n 11 oed—
You do need to come to a question to the business Minister.
Mae'n rhaid i chi ddod at gwestiwn i'r Gweinidog busnes.
Right, well, how will you respond to this? Will you make a statement recognising, for example, that that young woman—that 11-year-old child—had an anxiety attack in front of me, in private, when confronted with the problems she's facing, and the years of her needs being denied by self-denying statutory bodies, just because she's learnt to cope so well in school?
Iawn, wel, sut y byddwch chi'n ymateb i hyn? A wnewch chi ddatganiad yn cydnabod, er enghraifft, bod y ferch ifanc honno—y plentyn 11 mlwydd oed hwnnw—bwl o orbryder yn fy ngŵydd, yn breifat, pan wynebodd hi ei phroblemau, a'r blynyddoedd o'i hanghenion yn cael eu gwrthod gan gyrff statudol ymwadol, dim ond oherwydd ei bod hi wedi dysgu i ymdopi cystal yn yr ysgol?
We will be publishing waiting times in general, and that will be fit for a statement. I suggest that if the Member has particular constituency issues that he wants to raise, with individual cases, that he raises them directly with the Cabinet Secretary. It's clearly not appropriate for a Government statement to address individual constituency matters. So, I suggest he takes the correct route for that. But we will be putting out a statement on waiting times in general.
Byddwn yn cyhoeddi amseroedd aros yn gyffredinol, a bydd hynny'n addas ar gyfer datganiad. Rwy'n awgrymu os oes gan yr Aelod faterion etholaethol penodol y mae ef yn dymuno eu codi, o ran achosion unigol, ei fod yn eu codi nhw yn uniongyrchol ag Ysgrifennydd y Cabinet. Mae'n amlwg nad yw'n briodol i ddatganiad gan y Llywodraeth fynd i'r afael â materion etholaethol unigol. Felly, rwy'n awgrymu ei fod yn dilyn y llwybr cywir ar gyfer hynny. Ond byddwn yn cyhoeddi datganiad ar amseroedd aros yn gyffredinol.
Just to say, I have more requests to speak in this business statement today than I've ever had, so, if Members could keep their contributions as succinct as possible, we will get through as many as we can. Dai Lloyd.
A gaf i ddweud, mae gen i fwy o geisiadau i siarad yn y datganiad busnes hwn heddiw nag yr wyf i wedi'u cael erioed o'r blaen, felly, pe gallai'r Aelodau gadw eu cyfraniadau mor gryno â phosibl, fe allwn ni fynd drwy gymaint ag y gallwn. Dai Lloyd.
Diolch, Llywydd. Can I call for a debate on specialised health services in Wales? Leader of the house, you will be, no doubt, aware of the current consultation on the future of the major trauma network in south Wales, which closes next Monday, 5 February. You'll also be aware of the current proposal to establish the major trauma centre in Cardiff at the expense of Morriston, coupled with the suggestion that Morriston’s excellent burns and plastics unit could also be moved to Cardiff. That undermines Morriston’s position as a regional centre of medical excellence. There's also a review of thoracic surgery in south Wales, which, once again, pits Morriston against Cardiff.
Following on from losing neurosurgery and paediatric neurosurgery services at Morriston Hospital, people in south-west Wales are understandably concerned at what appears to be yet more centralisation of key health services in Cardiff. In addition, previous UK-wide reviews of certain specialties, such as paediatric cardiac surgery, have seen a service that was based in Cardiff then subsequently lost to Bristol. The reason for that was the geographical proximity of Cardiff and Bristol. We must mitigate the risk of this type of domino effect, as centralising specialised services in Cardiff makes them vulnerable to a further move to Bristol in any subsequent UK review.
I could develop the argument, but the Llywydd—
Diolch, Llywydd. A gaf i ofyn am ddadl ar wasanaethau iechyd arbenigol yng Nghymru? Arweinydd y tŷ, byddwch chi, heb os, yn ymwybodol o'r ymgynghoriad presennol ar ddyfodol y rhwydwaith trawma mawr yn y de, sy'n dod i ben ddydd Llun nesaf, 5 Chwefror. Byddwch hefyd yn ymwybodol o'r cynnig presennol i sefydlu canolfan trawma mawr yng Nghaerdydd ar draul Treforys, ynghyd a'r awgrym y gellid hefyd symud yr uned llosgiadau a phlastig rhagorol yn Nhreforys i Gaerdydd. Mae hynny'n tanseilio sefyllfa Treforys fel canolfan ranbarthol rhagoriaeth feddygol. Hefyd, mae adolygiad yn cael ei gynnal ynghylch llawdriniaeth thorasig yn y de, sydd, unwaith eto, yn gosod Treforys yn erbyn Caerdydd.
Ar ôl colli gwasanaethau niwrolawdriniaeth a niwrolawdriniaeth bediatrig yn Ysbyty Treforys, mae pobl yn y de-orllewin yn naturiol yn pryderu am yr hyn sy'n ymddangos unwaith eto fel canoli gwasanaethau iechyd allweddol yng Nghaerdydd. Hefyd, mae adolygiadau blaenorol ledled y DU o arbenigeddau penodol, megis llawdriniaethau cardiaidd pediatrig, wedi gweld gwasanaeth a oedd wedi'i leoli yng Nghaerdydd yn cael ei golli i Fryste yn ddiweddarach. Y rheswm dros hynny oedd agosrwydd daearyddol Caerdydd a Bryste. Mae'n rhaid inni liniaru'r risg o'r math hwn o effaith ddomino, gan fod canoli gwasanaethau arbenigol yng Nghaerdydd yn golygu eu bod yn agored i gael eu symud i Fryste mewn unrhyw adolygiad dilynol y DU.
Fe allwn i ddatblygu'r ddadl, ond mae'r Llywydd—
No, you—
Na, chi—
The Llywydd has got that plaintive look in her eyes, so I'll draw my—
Mae'r Llywydd yn edrych yn flin arna i, felly fe wna i ddirwyn i ben—
Yes, I'm about to cut across you to remind you that the meaning of 'succinct' is 'short'.
Ydw, rwyf ar fin torri ar eich traws i'ch atgoffa mai ystyr 'cryno' yw 'byr'.
Short. And so I reiterate my call for a debate in Government time on this whole issue of specialised health services, ultimately to keep specialised health services in Wales. Diolch, Llywydd.
Byr. Ac felly rwy'n ailadrodd fy ngalwad am ddadl yn amser y Llywodraeth ar y mater cyfan hwn o wasanaethau iechyd arbenigol, i gadw gwasanaethau iechyd arbenigol yng Nghymru yn y pen draw. Diolch, Llywydd.
There is indeed an existing consultation about the location of the major trauma unit, and I am going to take this opportunity to encourage everybody to participate in that consultation, so that we hear the widest possible range of views. The Cabinet Secretary, I am sure, has heard the speech made—sorry, the question asked—by Dai Lloyd just now, and he will, I'm sure, be making a statement in due course when the results of that consultation are with us.
Mewn gwirionedd, mae ymgynghoriad yn cael ei gynnal ar hyn o bryd ynghylch lleoliad yr uned trawma mawr, ac rwy'n mynd i achub ar y cyfle hwn i annog pawb i gymryd rhan yn yr ymgynghoriad hwnnw, fel y gallwn ni glywed yr amrywiaeth ehangaf bosibl o safbwyntiau. Rwy'n siŵr bod Ysgrifennydd y Cabinet wedi clywed yr araith a wnaed—mae'n ddrwg gennyf, y cwestiwn a ofynnwyd— gan Dai Lloyd nawr, ac rwy'n siŵr y bydd ef yn gwneud datganiad maes o law pan fydd canlyniadau'r ymgynghoriad hwnnw gennym ni.
Leader of the house, you'll recall that last year I tabled a Member's legislative motion aimed at outlawing here in Wales the shameful practice known as sex for rent. This evening, the tv series Ein Byd will be showing shocking footage about the alarming sex-for-rent problem now facing some young people in our communities, and I believe the programme will reveal the true nature of the problem that I sought to highlight in my motion.
In debating my motion last year, the Cabinet Secretary at the time, Carl Sargeant, agreed that this activity was abhorrent to us all, and he rightly highlighted the Live Fear Free helpline for the reporting of concerns. He also suggested that the Welsh Government could consider the fit-and-proper-person test of the landlord and agent registration scheme, and that as an Assembly we'd be updated on the possibility of action through that mechanism. He said he would look at the possibility of acting against the sex-for-rent adverts, although we both acknowledged that that's not easy.
The Cabinet Secretary also promised to follow up and seek advice on criminal aspects of this activity, so that we could seek to help anyone feeling vulnerable in our communities, and we know that the UK Government have subsequently stated that such arrangements are a criminal offence under the Sexual Offences Act 2003. But, I believe that there are more practical steps that we can take. I accept that, obviously, there's been some understandable disruption in the work promised by the former Cabinet Secretary, but I believe the tv programme this evening will bring back into focus the need for us to renew our work on this issue.
So, will the leader of the house arrange for a statement to be made about the range of powers and the actions available to this Welsh Government in order to crack down on this vile problem? Because we owe a responsibility to everyone, especially the young and vulnerable, to keep them safe in the housing choices that they make, and we must play our part in ending exploitation and sexploitation. I feel strongly that the Assembly would appreciate the opportunity to make their views known again about this problem after the programme is broadcast this evening.
Arweinydd y tŷ, byddwch yn cofio fy mod i wedi cyflwyno cynnig deddfwriaethol gan Aelod y llynedd, gyda'r bwriad o wahardd yr arfer cywilyddus yng Nghymru, a elwir yn rhyw am rent. Heno, bydd y gyfres deledu Ein Byd yn dangos ffilm erchyll o'r broblem rhyw am rent frawychus, y mae rhai pobl ifanc yn ein cymunedau yn ei hwynebu ar hyn o bryd, ac rwy'n credu y bydd y rhaglen yn datgelu gwir natur y broblem, y gwnes i geisio pwysleisio yn fy nghynnig.
Wrth drafod fy nghynnig y llynedd, cytunodd yr Ysgrifennydd y Cabinet ar y pryd, Carl Sargeant, bod y gweithgaredd hwn yn atgas i ni i gyd, ac yn gwbl briodol fe dynnodd sylw at y llinell gymorth Byw Heb Ofn ar gyfer adrodd am bryderon. Awgrymodd hefyd y gallai Llywodraeth Cymru ystyried y prawf person addas a phriodol ar gyfer landlord a'r cynllun cofrestru asiant, ac y byddem ni fel Cynulliad yn cael yr wybodaeth ddiweddaraf am y posibilrwydd o weithredu drwy'r dull hwnnw. Dywedodd y byddai'n edrych ar y posibilrwydd o weithredu yn erbyn hysbysebion rhyw am rent, er bod y ddau ohonom wedi cydnabod nad yw hynny'n hawdd.
Addawodd Ysgrifennydd y Cabinet hefyd y byddai'n gwneud gwaith pellach ac yn gofyn am gyngor ar agweddau troseddol y gweithgaredd hwn, fel y gallem geisio helpu unrhyw un sy'n teimlo'n agored i niwed yn ein cymunedau, ac rydym yn gwybod bod Llywodraeth y DU wedi datgan yn ddiweddarach bod trefniadau o'r fath yn drosedd dan Ddeddf Troseddau Rhywiol 2003. Ond, yn fy marn i, mae camau mwy ymarferol y gallwn eu cymryd. Rwy'n derbyn, yn amlwg, y bu peth amhariad dealladwy o ran y gwaith a addawyd gan y cyn-Ysgrifennydd Cabinet, ond rwy'n credu y bydd y rhaglen deledu heno yn cadarnhau yr angen inni adnewyddu ein gwaith ar y mater hwn.
Felly, a wnaiff arweinydd y tŷ drefnu bod datganiad yn cael ei wneud ynghylch yr ystod o bwerau a'r camau sydd ar gael i Lywodraeth Cymru er mwyn mynd i'r afael â'r broblem ffiaidd hon? Gan fod gennym ni gyfrifoldeb i bawb, yn enwedig y bobl ifanc a'r rhai sy'n agored i niwed, i'w cadw'n ddiogel wrth iddyn nhw wneud eu dewisiadau tai, ac mae'n rhaid inni chwarae ein rhan o ran rhoi diwedd ar gamfanteisio a chamfanteisio rhywiol. Rwy'n teimlo'n gryf y byddai'r Cynulliad yn gwerthfawrogi'r cyfle i fynegi ei farn unwaith eto am y broblem hon ar ôl i'r rhaglen gael ei darlledu heno.
Well, thank you to Dawn Bowden for highlighting that very important point. I'll be very keen to speak with her again myself afterwards, and I'd also like to highlight the Live Fear Free helpline for anybody who is experiencing this kind of problem in their accommodation. The Minister is indicating to me that she'd be very happy to write to Members to clarify what the situation is in Wales and perhaps she, myself and Dawn could have a conversation about taking that forward afterwards.
Wel, diolch Dawn Bowden am dynnu sylw at y pwynt pwysig iawn yna. Byddwn i'n awyddus iawn i siarad â hi unwaith eto fy hun wedyn, a hoffwn hefyd dynnu sylw at y llinell gymorth Byw Heb Ofn ar gyfer unrhyw un sy'n wynebu problem o'r math hwn yn eu llety. Mae'r Gweinidog yn dangos i mi y byddai hi'n hapus iawn i ysgrifennu at yr Aelodau i egluro beth yw'r sefyllfa yng Nghymru ac efallai y gallai hi, minnau a Dawn gael sgwrs am fwrw ymlaen â hynny wedyn.
Leader of the house, I'd like to call for two statements: the first from the Cabinet Secretary for Health and Social Services. This is in regard to a campaign that most of us are aware of for both vaginal mesh transplants and for hernia transplants. They're very complicated operations. There's a high un-success rate—10 per cent of those who have it—and at the moment the UK Government have agreed to a retrospective audit of mesh in England. Could I ask that you ask the Cabinet Secretary if he could make a statement on the calls for such an audit to also take place in Wales? Written or oral, I would be most grateful.
The second statement would be one that is in regard to the threat to Audley Court in Shropshire. This is a specialised residential facility for veterans with combat stress, both physical and mental injuries, to be able to go on residential courses—sometimes short ones for six weeks or so, sometimes it's much more permanent. This residential facility is being run by the Combat Stress organisation. They're going to have to close it. There is nowhere else in Wales, and I'd be very grateful if the Cabinet Secretary for veterans would give us a statement on what the alternative provision might be in Wales to help our veterans.
Finally, Presiding Officer, if I may ask your indulgence, and that of the leader of the house, and through both of your good offices, ask all Assembly Members and Assembly Member support staff to consider voting for Wales in the BBC Countryfile magazine awards 2018. Pembrokeshire coast is a finalist in the holiday destination of the year competition, and we also have Anglesey, Bodnant gardens and Snowdonia as finalists in various categories. Everybody, please will you consider voting? Thank you, leader.
Arweinydd y tŷ, hoffwn alw am ddau ddatganiad: y cyntaf gan Ysgrifennydd y Cabinet dros Iechyd a Gwasanaethau Cymdeithasol. Mae hyn yn ymwneud â'r ymgyrch y mae'r rhan fwyaf ohonom yn ymwybodol ohoni, sef yr ymgyrch ar gyfer trawsblaniadau rhwyll gweiniol ac ar gyfer trawsblaniadau torgest. Maen nhw'n llawdriniaethau cymhleth iawn. Mae cyfradd y llawdriniaethau aflwyddiannus yn uchel—10 y cant o'r rheini sydd wedi cael y trawsblaniad—ac ar hyn o bryd mae Llywodraeth y DU wedi cytuno i gynnal archwiliad ôl-weithredol o rwyll yn Lloegr. A gaf i ofyn ichi ofyn i Ysgrifennydd y Cabinet pe gallai ef wneud datganiad ar y galw am i archwiliad o'r fath hefyd gael ei gynnal yng Nghymru? Boed hynny'n ysgrifenedig neu ar lafar, byddwn i'n ddiolchgar iawn.
Mae'r ail ddatganiad yn ymwneud â'r bygythiad i Audley Court yn Swydd Amwythig. Cyfleuster preswyl arbenigol yw hwn ar gyfer cyn-filwyr sy'n dioddef o straen brwydro, gan gynnwys anafiadau corfforol a meddyliol, i allu mynd ar gyrsiau preswyl—weithiau cyrsiau byr am ryw chwe wythnos, ac weithiau mae'r cyrsiau'n llawer mwy parhaol. Mae'r cyfleuster preswyl hwn yn cael ei gynnal gan y sefydliad Combat Stress. Bydd yn rhaid iddyn nhw gau'r cyfleuster. Nid oes unman arall yng Nghymru, a byddwn i'n ddiolchgar iawn pe byddai Ysgrifennydd y Cabinet dros gyn-filwyr yn rhoi datganiad ynghylch beth fyddai'r ddarpariaeth amgen yng Nghymru, i helpu ein cyn-filwyr.
Yn olaf, Llywydd, a gaf i ofyn am eich goddefgarwch, a goddefgarwch Arweinydd y tŷ, a thrwy eich cymwynasgarwch, gofyn i holl Aelodau'r Cynulliad a'r staff cymorth yr Aelodau Cynulliad i ystyried pleidleisio dros Gymru yng ngwobrau rhaglen gylchgrawn BBC Countryfile 2018. Mae arfordir Sir Benfro wedi cyrraedd y rownd derfynol yn y gystadleuaeth ar gyfer cyrchfan gwyliau y flwyddyn, a hefyd mae Ynys Môn, gerddi Bodnant ac Eryri wedi cyrraedd y rownd derfynol mewn gwahanol gategorïau. A wnewch chi i gyd ystyried pleidleisio os gwelwch yn dda? Diolch, arweinydd.
I'm very happy to endorse that last sentiment, of course, and I myself am very fond of walking the Pembrokeshire coast path, so I can totally get behind that.
In terms of the other two statements that she called for, the Cabinet Secretary for health has indicated to me that he's due to give a written statement very shortly on the vaginal mesh issues that she raised. In terms of Audley Court, the Cabinet Secretary for the armed forces is also indicating to me that he's also happy to give a written statement highlighting the issues at Audley Court that the Member highlighted.
Rwy'n hapus iawn i gymeradwyo'r cais olaf yna, wrth gwrs, ac rwyf innau hefyd yn hoff iawn o gerdded llwybr arfordir Sir Benfro, felly gallaf gefnogi hynny'n llwyr.
O ran y ddau ddatganiad arall a gofynnodd amdano, mae Ysgrifennydd y Cabinet dros Iechyd wedi dweud wrthyf ei fod yn mynd i roi datganiad ysgrifenedig cyn bo hir ar y materion yn ymwneud â rhwyll gweiniol y galwodd amdanynt. O ran Audley Court, mae Ysgrifennydd y Cabinet dros y lluoedd arfog hefyd yn awgrymu wrthyf ei fod yntau hefyd yn fodlon rhoi datganiad ysgrifenedig gan dynnu sylw at y problemau yn Audley Court a amlygwyd gan yr Aelod.
Could I ask for a statement from the Cabinet Secretary for the economy about the announcement last week by Kimberly-Clark that they're to reduce their workforce globally by between 5,000 and 5,500 employees? That's a reduction of around 12 per cent to 13 per cent of their global workforce. Now, it's unclear at the moment what the implications will be for their facilities at Flint, but, clearly, it is cause for concern. Could we have a statement, therefore, explaining what steps the Welsh Government are taking to leave no stones unturned in working with the company, with the trade unions, and other stakeholders, to protect those jobs.
A gaf i ofyn am ddatganiad gan Ysgrifennydd y Cabinet dros yr economi am y cyhoeddiad yr wythnos diwethaf gan Kimberly-Clark, a nododd eu bod am leihau eu gweithlu yn fyd-eang gan rhwng 5,000 a 5,500 o weithwyr? Mae hynny'n ostyngiad o tua 12 y cant i 13 y cant o'u gweithlu ledled y byd. Nawr, nid yw'n glir ar hyn o bryd beth fydd y goblygiadau ar gyfer eu cyfleusterau yn y Fflint, ond, yn amlwg, mae'n achosi pryder. A allwn ni gael datganiad, felly, yn esbonio pa gamau y mae Llywodraeth Cymru yn eu cymryd i sicrhau gwneud popeth o fewn ei gallu i weithio gyda'r cwmni, yr undebau llafur a rhanddeiliaid eraill, i ddiogelu'r swyddi hynny.
The Member raises a very important point. We do have—unfortunately, because it is always as a response to redundancy—a very good way of dealing with those sorts of issues. The Cabinet Secretary, I know, will be engaged in that matter. I think the best course would be for the Member to ask the Cabinet Secretary for an indication of exactly what is happening in this regard, so that he can become involved, and I'm sure, in due course, the Senedd will be updated.
Mae'r Aelod yn codi pwynt pwysig iawn. Mae gennym—yn anffodus, oherwydd y mae bob amser mewn ymateb i ddiswyddiadau—ffordd dda iawn o ymdrin â'r mathau hynny o broblemau. Gwn y bydd Ysgrifennydd y Cabinet yn ymgysylltu â'r mater hwnnw. Rwy'n credu mai'r peth gorau i'r Aelod ei wneud yw gofyn i Ysgrifennydd y Cabinet roi syniad o beth yn union sy'n digwydd yn hyn o beth, fel y gall ef gymryd rhan, ac rwy'n siŵr caiff y Senedd y wybodaeth ddiweddaraf maes o law.
I would like to ask for a statement on the Welsh Government's involvement in preparation for the 2021 census. Lower super-output data is used by the Welsh Government for the provision of services such as Flying Start, and it can mean, where areas are non-homogenous, that we can end up with some of the poorest areas left out and some of the richest areas put in. I think it really is important that these areas are as homogenous as possible, because I think the Welsh Government needs to become involved because they're using the data for something it wasn't initially intended for.
The other question is on Welsh speakers. Should the number living in the rest of the United Kingdom be counted, and should the question be 'How often do you speak Welsh?', which is objective, as opposed to 'Can you speak Welsh?', which is subjective?
Hoffwn ofyn am ddatganiad ar gyfraniad Llywodraeth Cymru i'r broses o baratoi ar gyfer cyfrifiad 2021. Mae Llywodraeth Cymru yn defnyddio data cynnyrch ehangach is ar gyfer darparu gwasanaethau megis Dechrau'n Deg, a gall hyn olygu, pan nad yw ardaloedd yn unffurf, y gall rhai o'r ardaloedd tlotaf gael eu gadael ar ôl a rhai o'r ardaloedd cyfoethocaf yn cael eu cynnwys. Rwy'n credu ei bod yn wirioneddol bwysig bod yr ardaloedd hyn mor unffurf ag sy'n bosibl, oherwydd rwy'n credu bod angen i Lywodraeth Cymru gymryd rhan oherwydd eu bod nhw'n defnyddio'r data ar gyfer rhywbeth nas bwriadwyd eu defnyddio ar ei gyfer yn wreiddiol.
Mae'r cwestiwn arall yn ymwneud â siaradwyr Cymraeg. A ddylai'r nifer sy'n byw yng ngweddill y Deyrnas Unedig gael eu cyfrif, ac a ddylai'r cwestiwn fod 'Pa mor aml ydych chi'n siarad Cymraeg?', sydd yn wrthrychol, yn hytrach na 'A allwch chi siarad Cymraeg?', sy'n oddrychol?
Well, thank you for those two very important points. The Office for National Statistics is now deep in preparation for the 2021 census of population in England and Wales. They've undertaken significant work on the proposed content for the 2021 census, and, in early 2017, undertook a large-scale test, which included parts of north Powys. It'll be mainly online for the first time, and we've been working very closely with ONS to make sure that it's as successful as possible in Wales. Census regulations for Wales will need to be considered by the Assembly, and it's important therefore that the Assembly is provided scrutiny on the ONS preparations at an early stage. That will ensure ONS have sufficient time to take into account any views expressed by the Assembly when they are designing the final census forms. The Member will certainly have an opportunity to put that point of view forward there.
Just after Christmas, I did write to the Llywydd to ask for relevant committees to consider inviting ONS to provide an update to them on preparations for the 2021 census, and I understand that the Culture, Welsh Language and Communications Committee are giving it initial consideration this Thursday. So, I think that's a very effective way to make sure that the Assembly is contributing towards the preparations for the census.
Wel, diolch i chi am y ddau bwynt pwysig iawn yna. Mae'r Swyddfa Ystadegau Gwladol bellach yn brysur yn paratoi ar gyfer cyfrifiad poblogaeth Cymru a Lloegr 2021. Maen nhw wedi cyflawni gwaith sylweddol ar y cynnwys arfaethedig ar gyfer cyfrifiad 2021, ac, ar ddechrau 2017, fe wnaethon nhw gynnal prawf ar raddfa fawr, a oedd yn cynnwys rhannau o ogledd Powys. Bydd yn bennaf ar-lein am y tro cyntaf, ac rydym wedi bod yn gweithio'n agos iawn gyda SYG i wneud yn siŵr ei fod mor llwyddiannus â phosibl yng Nghymru. Bydd angen i'r Cynulliad ystyried rheoliadau'r Cyfrifiad yng Nghymru, ac felly mae'n bwysig bod y Cynulliad yn cael craffu ar baratoadau SYG ar gam cynnar o'r broses. Bydd hynny'n sicrhau bod y Swyddfa Ystadegau Gwladol yn cael digon o amser i gymryd i ystyriaeth unrhyw safbwyntiau y mae'r Cynulliad yn eu mynegi pan ei bod yn dylunio ffurflenni terfynol y cyfrifiad. Bydd yr Aelod yn sicr yn cael y cyfle i fynegi ei safbwynt ar yr adeg honno.
Ychydig ar ôl y Nadolig, fe wnes i ysgrifennu at y Llywydd i ofyn i'r pwyllgorau perthnasol ystyried gwahodd y SYG i roi'r wybodaeth ddiweddaraf iddynt am y paratoadau ar gyfer cyfrifiad 2021, ac rwy'n deall bod y Pwyllgor Diwylliant, y Gymraeg a Chyfathrebu yn ystyried hyn am y tro cyntaf ddydd Iau. Felly, rwy'n credu bod honno'n ffordd effeithiol iawn o wneud yn siŵr bod y Cynulliad yn cyfrannu tuag at y paratoadau ar gyfer y cyfrifiad.
Leader of the house, may I ask for a statement from the Welsh Government on caring for looked-after children in Wales, please? Yesterday, the head of children and family services at Newport council, Sally Jenkins, told the Public Accounts Committee that there was a crisis in caring for looked-after children, with councils struggling with a lack of residential care and foster carers. She went on to say that most councils were overspent on their budgets. Could we have a statement, please, on this vitally important issue in Wales? Thank you.
Arweinydd y tŷ, a gaf i ofyn am ddatganiad gan Lywodraeth Cymru ar ofalu am blant sy'n derbyn gofal yng Nghymru, os gwelwch yn dda? Ddoe, dywedodd pennaeth gwasanaethau plant a theuluoedd cyngor Casnewydd, Sally Jenkins, wrth y Pwyllgor Cyfrifon Cyhoeddus bod argyfwng o ran gofalu am blant sy'n derbyn gofal, gan fod y cynghorau yn ei chael hi'n anodd oherwydd diffyg gofalwyr maeth a gofal preswyl. Aeth ymlaen i ddweud bod y rhan fwyaf o gynghorau wedi gorwario ar eu cyllidebau. A gawn ni datganiad, os gwelwch yn dda, ar y mater hollbwysig hwn yng Nghymru? Diolch.
The Member raises a very important point, but he does have the opportunity to raise that point in questions to the Minister. The Minister I think walked in as he was making his point, and I'm sure will be able to answer the questions in formal Assembly questions for him.
Mae'r Aelod yn codi pwynt pwysig iawn, ond mae ganddo'r cyfle i godi'r pwynt hwnnw yn ystod cwestiynau i'r Gweinidog. Cerddodd y Gweinidog i mewn rwy'n credu wrth iddo wneud ei bwynt, ac rwy'n siŵr y bydd yn gallu ateb y cwestiynau yn ystod cwestiynau ffurfiol y Cynulliad iddo.
If I may begin with the easy one, which is to note that Caerphilly cheese today got protected geographical indication status as the only indigenous Welsh cheese—which I'm very pleased to see, but it does give a wider context, of course, to what happens when we leave the European Union, both to PGI status, and, indeed, branding food from Wales. Because, at the moment, what you see currently in the shops is not necessarily guaranteed for the future, and the Department for Environment, Food and Rural Affairs need to come to agreement with the Welsh Government around how exports, particularly beyond the UK, get marked. We could have a situation where that very high-quality Welsh food getting PGI status—15, now, products in Wales—could be simply branded as food from the UK. Now, I've got nothing against food from the UK, I eat it all the time, but I want to see food from Wales branded properly in that way, so we can market and export that, particularly in new markets, of course. So, I'd very much welcome a debate, actually, on this from the Government, on a resolution of the Assembly, so we can send a very clear signal to the Westminster Government, who'll be negotiating trade agreements on our behalf, that we want and need to see Welsh food specifically designated as Welsh food. I'm not against a UK designation as part of that food chain, but I really want Welsh food to be designated as such.
The second issue I'd like to ask about is more to do with Hywel Dda, and it's to simply say this: I did want to ask about the reconfiguration and the plans that are going ahead, but I want to ask a much more specific now, which is around a statement from the Government around the protocol regarding health boards and their work with Assembly Members, in the light of the astonishing replies of the First Minister to my colleague, Adam Price.
So, to put on the record, I had two e-mails from Hywel Dda before Christmas, asking me to get involved in some very woolly and uncertain kinds of discussions. I thought that was an invite to give them political cover for serious consideration, and I wasn't prepared to engage with that. I got an e-mail on 23 January, saying, 'We tried to phone you'—no record they did, but—'We tried to phone you, and, by the way, this serious change is happening and it's about to break in the local press', which I then responded to and had a meeting with them on Friday. And I think it was just following a meeting that Angela Burns and Paul Davies also had with them. They told me in the meeting on Friday they wanted to set up a political reference group, which the First Minister referred to—[Interruption.]—which is the first I heard of it. They certainly haven't contacted me to say they want—they invited me to that group. But I have serious concerns now to join any such group, knowing that what I say, and what I e-mail them, will be revealed to the First Minister, and will then be used as political attacks on me in this Chamber. So, this is a quite serious question, despite some muttering by Ministers in this place. This is a serious question: is there a protocol regarding the way health boards deal with Assembly Members looking at serious reconfigurations of hospital services in their area? If such a protocol does not exist, will the Minister—the Cabinet Secretary concerned—ensure that such a protocol is in place, because, without such a protocol in place, I do not feel I can engage with Hywel Dda?
A gaf i ddechrau gyda'r un hawdd, sef nodi bod caws Caerffili wedi ennill statws dynodiad daearyddol gwarchodedig heddiw, fel yr unig gaws cynhenid yng Nghymru—ac rwy'n falch iawn o weld hynny, ond mae'n rhoi cyd-destun ehangach, wrth gwrs, i'r hyn a fydd yn digwydd pan fyddwn ni'n gadael yr Undeb Ewropeaidd, o ran statws dynodiad daearyddol gwarchodedig, ac, yn wir, brandio bwyd Cymru. Oherwydd, ar hyn o bryd, nid yw'n sicr y bydd yr hyn yr ydych yn ei weld yn y siopau heddiw, ar gael yn y siopau yn y dyfodol, ac mae angen i Adran yr Amgylchedd, Bwyd a Materion Gwledig ddod i gytundeb â Llywodraeth Cymru ynglŷn â sut y bydd allforion, yn enwedig tu hwnt i'r DU, yn cael eu marcio. Gallwn ni fod mewn sefyllfa lle gallai bwyd o ansawdd uchel iawn Cymru yn cael statws dynodiad daearyddol gwarchodedig—15, o gynhyrchion erbyn hyn yng Nghymru—gael ei brandio fel bwyd o'r DU. Nawr, does gen i ddim yn erbyn bwyd o'r DU, rwy'n ei fwyta drwy'r amser, ond rwyf eisiau gweld bwyd Cymru yn cael ei frandio'n gywir, fel y gallwn ei farchnata a'i allforio, yn enwedig mewn marchnadoedd newydd, wrth gwrs. Felly, byddwn wir yn croesawu dadl ar hyn, mewn gwirionedd, gan y Llywodraeth, ar benderfyniad y Cynulliad, fel y gallwn ni rhoi neges glir iawn i Lywodraeth San Steffan, a fydd yn trafod cytundebau masnach ar ein rhan, ein bod ni eisiau ac angen gweld bwyd Cymru yn cael ei ddisgrifio'n benodol fel bwyd Cymru. Nid wyf yn erbyn dynodiad y DU fel rhan o'r gadwyn fwyd honno, ond rwyf wir eisiau i fwyd Cymru i gael ei ddisgrifio fel y cyfryw.
Mae'r ail fater yr hoffwn i ofyn cwestiwn yn ei gylch yn ymwneud â Hywel Dda, ac yn syml hoffwn ddweud hyn: roeddwn i'n bwriadu gofyn am yr ad-drefnu a'r cynlluniau sy'n cael eu datblygu, ond rwyf am ofyn cwestiwn llawer mwy penodol yn awr, a hynny am ddatganiad gan y Llywodraeth ynglŷn â'r protocol ynghylch gwaith y byrddau iechyd ag Aelodau'r Cynulliad, yng ngoleuni atebion syfrdanol y Prif Weinidog i'm chyd-Aelod, Adam Price.
Felly, hoffwn ei roi ar y cofnod, fy mod wedi cael dau e-bost gan Hywel Dda cyn y Nadolig, yn gofyn i mi gymryd rhan mewn rhai trafodaethau niwlog ac ansicr iawn. Roeddwn i'n credu bod hynny'n wahoddiad i roi sicrwydd gwleidyddol ar gyfer ystyriaeth o ddifrif, ac nid oeddwn i'n barod i fod yn rhan o hynny. Cefais e-bost ar 23 Ionawr, yn dweud, 'Rydym wedi ceisio eich ffonio chi'—does dim unrhyw gofnod o hynny, ond—'fe wnaethom ni geisio eich ffonio chi, a, gyda llaw, mae'r newid pwysig hwn yn digwydd ac mae ar fin cael ei gyhoeddi yn y wasg leol', ac fe wnes i ymateb i'r e-bost a chyfarfod â hwy ddydd Gwener. Ac rwy'n credu bod y cyfarfod hwnnw'n dilyn y cyfarfod yr oedd Angela Burns a Paul Davies newydd ei gael â nhw hefyd. Dywedon nhw wrthyf yn y cyfarfod ddydd Gwener ei bod nhw'n dymuno sefydlu grŵp cyfeirio gwleidyddol, y cyfeiriodd y Prif Weinidog ato —[Torri ar draws.]—sef y tro cyntaf i mi glywed amdano. Yn sicr, nid ydyn nhw wedi cysylltu â mi i ddweud eu bod nhw eisiau—nhw wnaeth fy ngwahodd i i'r grŵp hwnnw. Ond mae gennyf bryderon difrifol bellach ynghylch ymuno ag unrhyw grŵp o'r fath, gan wybod bod yr hyn yr wyf yn ei ddweud, ac yn ei e-bostio atynt, yn cael ei ddatgelu i'r Prif Weinidog, ac yna'n cael ei ddefnyddio ar gyfer ymosodiadau gwleidyddol arnaf yn y Siambr hon. Felly, mae hwn yn gwestiwn eithaf difrifol, er gwaethaf peth mwmian gan Weinidogion yn y lle hwn. Mae hwn yn gwestiwn difrifol: a oes protocol ynghylch y ffordd y mae byrddau iechyd yn ymdrin ag Aelodau'r Cynulliad wrth ystyried ad-drefnu pwysig o wasanaethau ysbyty yn eu hardal? Os nad oes protocol o'r fath, a wnaiff y Gweinidog—yr Ysgrifennydd y Cabinet perthnasol—sicrhau bod protocol o'r fath yn cael ei sefydlu, oherwydd, os nad oes protocol o'r fath ar waith, nid wyf yn teimlo fy mod i'n gallu ymgysylltu â Hywel Dda?
On the first one, obviously PGI status is something we're all very proud of, and I'm very proud of our Welsh products that get it. It will be very much part of the case put forward by the devolved Governments that such status should be protected, and that, obviously, our market share should be protected accordingly. And it's one of our great concerns in the ongoing negotiations that such matters might take secondary status, where indeed they should be in the forefront of the minds of Ministers who are negotiating it. So, we are making very sure that that happens. There are a large number of arrangements already to update the Senedd and committees about the Brexit negotiations; I'm sure that they can accommodate the PGI status as part of the trade negotiations as part of that.
On the second issue, Llywydd, I'm not going to comment on that. You have undertaken to have a look at what happened during today's Plenary session, and I'm sure you will do so.
O ran yr un cyntaf, yn amlwg rydym yn falch iawn o'r statws dynodiad daearyddol gwarchodedig, ac rwy'n falch iawn o'r cynnyrch Cymreig sy'n ennill y statws hwnnw. Bydd yn rhan bwysig iawn o'r achos a gyflwynwyd gan y Llywodraethau datganoledig ynghylch diogelu statws o'r fath, ac, yn amlwg, dylai ein cyfran o'r farchnad gael ei diogelu yn unol â hynny. Ac mae hynny yn un o'n pryderon mawr wrth i'r trafodaethau fynd yn eu blaenau, bod materion o'r fath yn cael statws eilaidd, pan y dylen nhw wir fod yn flaenllaw ym meddyliau Gweinidogion sydd yn rhan o'r trafodaethau. Felly, rydym yn gwneud yn hollol siŵr bod hynny'n digwydd. Mae nifer fawr o drefniadau eisoes i ddiweddaru'r Senedd a phwyllgorau am drafodaethau Brexit; rwy'n siŵr y gallan nhw gynnwys y statws dynodiad daearyddol gwarchodedig yn rhan o'r trafodaethau masnach yn rhan o hynny.
O ran yr ail fater, Llywydd, nid wyf am wneud sylw ar hynny. Rydych chi wedi addo edrych ar beth ddigwyddodd yn ystod y cyfarfod llawn heddiw, ac rwy'n siŵr y byddwch chi'n gwneud hynny.
Last week, a barrister acting on behalf of the Welsh Government admitted in the High Court that the Welsh Government's inaction on air pollution was unlawful. Whilst the fact is to be regretted, I very much welcome the courage of the Welsh Government in acknowledging the problem, because that is very much in contrast to the UK Government, which is still in denial about the extent and seriousness of air pollution. We know that air pollution kills more people than road traffic accidents, and most recently we've learned that it also creates a spike in suicides. Now, I understand the Government has agreed to work with ClientEarth on this matter, and that's to be welcomed. But I wondered if we could also have a debate in this place so we can discuss what are the urgent short, medium and long-term proposals that we need to put in place. Clearly, the metro is one of the ones that's going to sort things out in Cardiff, but we need, as a matter of urgency, short-term measures to instantly reduce the number of people who are dying of air pollution.
Yr wythnos diwethaf, fe wnaeth bargyfreithiwr yn gweithredu ar ran Llywodraeth Cymru gyfaddef yn yr Uchel Lys fod diffyg gweithredu Llywodraeth Cymru ar lygredd yr aer yn anghyfreithlon. Er bod hynny'n destun gofid, rwy'n croesawu dewrder Llywodraeth Cymru wrth gydnabod y broblem, oherwydd mae hynny'n wahanol iawn i Lywodraeth y DU, sy'n dal i wrthod cydnabod maint a difrifoldeb llygredd yr aer. Rydym yn gwybod bod llygredd yr aer yn lladd mwy o bobl na damweiniau traffig ar y ffyrdd, ac yn ddiweddar rydym wedi dod i ddeall ei fod hefyd yn creu cynnydd sydyn mewn achosion o hunanladdiad. Nawr, rwy'n deall bod y Llywodraeth wedi cytuno i weithio gyda ClientEarth ar y mater hwn, ac mae hynny'n rhywbeth i'w groesawu. Ond tybed a allwn ni hefyd gael dadl yn y lle hwn fel y gallwn drafod pa gynigion tymor byr, canolig a hirdymor brys y mae angen inni eu rhoi ar waith. Yn amlwg, mae'r metro yn un o'r pethau a fydd yn rhoi trefn ar bethau yng Nghaerdydd, ond mae angen, fel mater o frys, mesurau tymor byr i leihau ar unwaith nifer y bobl sy'n marw oherwydd llygredd yr aer.
The Member highlights a very important point. There was a case heard on 25 January, and a judgment is expected within the next two weeks. ClientEarth are working with Welsh Ministers, and other parties, to agree a consent Order, and it's not appropriate to comment further until that's concluded. We have very recently had an Assembly debate, on 5 December—I believe it was the Minister's first major debate in taking up her portfolio—which was led by the Minister for Environment on the urgent need for cross-Welsh Government action to tackle poor air quality, which we very much recognise. I'm sure that the Minister will be updating us once we know what the outcome of the court case is so that we can take forward the—. It was a very good debate on 5 December and we agreed, for example, the establishment of a national air quality assessment and monitoring centre for Wales and a number of other things that came out in the debate. And I'm sure she'll update us on the case in due course when she has the Order.
Mae'r Aelod wedi tynnu sylw at bwynt pwysig iawn. Cafodd achos ei glywed ar 25 Ionawr, a disgwylir dyfarniad o fewn y pythefnos nesaf. Mae ClientEarth yn gweithio gyda Gweinidogion Cymru, a phartïon eraill, i gytuno ar Orchymyn cydsynio, ac nid yw'n briodol i wneud sylw pellach tan i hynny ddod i ben. Cawsom ddadl yn y Cynulliad yn ddiweddar, ar 5 Rhagfyr—rwy'n credu mai honno oedd dadl fawr cyntaf y Gweinidog ar ôl dechrau ar ei phortffolio—a arweiniwyd gan Weinidog yr Amgylchedd ar yr angen brys ar draws Llywodraeth Cymru i weithredu, er mwyn mynd i'r afael ag ansawdd aer gwael, ac rydym ni'n sicr yn cydnabod hynny. Rwy'n siŵr y bydd y Gweinidog yn rhoi'r wybodaeth ddiweddaraf inni pan fyddwn yn gwybod canlyniad yr achos llys fel y gallwn symud ymlaen â—. Roedd yn ddadl dda iawn ar 5 Rhagfyr, ac fe wnaethom ni gytuno, er enghraifft, i sefydlu canolfan asesu a monitro ansawdd aer genedlaethol ar gyfer Cymru a nifer o bethau eraill a ddaeth i'r amlwg yn y ddadl. Ac rwy'n siŵr y bydd hi'n rhoi'r wybodaeth ddiweddaraf inni ar yr achos hwn maes o law, pan fydd y Gorchymyn ganddi.
Leader of the house, last night I was pleased to attend the world premiere of the new BBC drama, Requiem, a joint venture with Netflix, which has been partially filmed at Cefn Tilla house in my constituency and shows off the Welsh countryside at its very best. Could we have a statement from the Welsh Government on the promotion of Wales as an international film location? There's clearly major economic potential if we do develop Wales in this way, and I think it would be helpful at this juncture, with increasing interest in Wales for this reason, if we had that statement.
Secondly, I visited Monmouth's new comprehensive school building last week—it's been a week of touring—a stunning building, state of the art, a product—a tribute, I should say—to Monmouthshire County Council's vision and also to the twenty-first century schools programme. It's been a fantastic example of collaboration between the Welsh Government and local authorities. I wonder if we can have an update from the Cabinet Secretary for Education on the further phases of that scheme and how we're going to ensure that county councils, such as Monmouthshire and others across Wales, can make the most of accessing that funding so that we do have school buildings that are truly fit for purpose.
And, finally, as I know time is short, the Welsh Revenue Authority have got a stand upstairs. I know many AMs have already been there to see them today. I think they're still there until 4 o'clock. Jocelyn Davies, former Assembly Member and former Finance Committee Chair, is up there as well. They're currently having a consultation on their new charter, which is about to go live. I think the consultation ends mid February. So, could the Welsh Government try to ensure that as many people as possible across Wales, and stakeholders and tax experts, do take part in that consultation to make sure that, when taxes do go live and the Welsh Revenue Authority is snowed under with all the work it has to do, that charter does ensure the best possible relationship between the tax industry and the revenue authority and Welsh Government?
Arweinydd y tŷ, neithiwr roeddwn i'n falch o fod yn narllediad cyntaf y byd o'r ddrama BBC newydd, Requiem, cyd-fenter gyda Netflix, sydd wedi ei ffilmio yn rhannol yn nhŷ Cefn Tilla yn fy etholaeth i ac mae'n dangos cefn gwlad Cymru ar ei orau. A gawn ni ddatganiad gan Lywodraeth Cymru ar hyrwyddo Cymru fel lleoliad ffilmio rhyngwladol? Mae potensial economaidd mawr yn amlwg os byddwn ni'n datblygu Cymru yn y modd hwn, a chredaf y byddai'n ddefnyddiol ar yr adeg hon, pan fo diddordeb cynyddol yng Nghymru am y rheswm hwn, pe byddem ni'n cael y datganiad hwnnw.
Yn ail, ymwelais ag adeilad newydd ysgol gyfun Trefynwy yr wythnos diwethaf—mae hi wedi bod yn wythnos o deithio—adeilad trawiadol, o'r radd flaenaf, canlyniad—teyrnged, ddylwn i ddweud—i weledigaeth Cyngor Sir Fynwy a hefyd i raglen ysgolion yr unfed ganrif ar hugain. Mae hon wedi bod yn enghraifft wych o gydweithio rhwng Llywodraeth Cymru ac awdurdodau lleol. Tybed a allwn ni gael diweddariad gan Ysgrifennydd y Cabinet dros Addysg ar gamau pellach y cynllun hwnnw a sut yr ydym ni'n mynd i sicrhau y gall cynghorau sir, fel Sir Fynwy ac eraill ledled Cymru, wneud y mwyaf o gael gafael ar y cyllid hwnnw fel y bydd gennym mi adeiladau ysgol sy'n wirioneddol addas i'w diben.
Ac, yn olaf, gan fy mod i'n gwybod bod amser yn brin, Mae gan Awdurdod Cyllid Cymru stondin i fyny'r grisiau. Rwy'n gwybod bod llawer o Aelodau'r Cynulliad eisoes wedi bod yno i'w gweld nhw heddiw. Rwy'n credu eu bod yn dal yno tan 4 o'r gloch. Mae Jocelyn Davies, cyn-Aelod Cynulliad a chyn-Gadeirydd y Pwyllgor Cyllid, yno hefyd. Ar hyn o bryd, maen nhw'n cael ymgynghoriad ar eu siarter newydd, sydd ar fin mynd yn fyw. Credaf y bydd yr ymgynghoriad yn dod i ben yng nghanol mis Chwefror. Felly, a allai Llywodraeth Cymru geisio sicrhau bod cynifer o bobl â phosibl ledled Cymru, a rhanddeiliaid ac arbenigwyr treth, yn cymryd rhan yn yr ymgynghoriad hwnnw i wneud yn siŵr, pan ddaw trethi yn fyw a phan fydd Awdurdod Refeniw Cymru yn cael ei foddi yn yr holl waith y mae'n rhaid iddo ei wneud, bod y siarter hwnnw yn sicrhau'r berthynas orau bosibl rhwng y diwydiant treth a'r awdurdod refeniw a Llywodraeth Cymru?
Well, thank you for those three issues, which were all three issues that the Welsh Government is extremely proud of. We're very proud of our countryside and we're very proud of our burgeoning film industry. I'm glad the Member had a chance to be involved in that. We make a series of statements about our success in both promoting our countryside and our film industry and I'm very happy to say that the Cabinet Secretary is always pushing both the Welsh tourism industry and the Welsh film industry as much as it possibly can be pushed.
In terms of Monmouth's new school buildings, it's always a real pleasure to go to one of the new school buildings. I've had the privilege of going to several of them over the last few years. We are, of course, incredibly proud of our twenty-first century schools programme. We have been able to secure a budget for that going onwards. It is an excellent example of good cross-Government local authority working and I hope that Members will all take advantage of visiting the new schools as they pop up in their various constituencies. We are immensely proud of that programme and rightly so.
In terms of the charter for the Welsh tax revenue authority, of course, we're very excited to be raising our first taxes for 800 years. I can't help but say that it's also a very good example of digitalisation of services. We've had an excellent team working on how to set the revenue authority up and what parts of it can be digital and good engagement with the various accountants and tax experts and so on about how things can be filled in online and so on. I absolutely take this opportunity to join with the Member in saying how proud we are of it and making sure we get as wide a recognition of that throughout Wales—[Interruption.] Yes, and that we get a good response to the consultation.
Wel, diolch i chi am y tri mater yna, y tri ohonynt yn faterion y mae Llywodraeth Cymru yn falch iawn ohonyn nhw. Rydym ni'n falch iawn o'n cefn gwlad ni ac rydym ni'n falch iawn o'n diwydiant ffilm sy'n tyfu. Rwy'n falch bod yr Aelod wedi cael cyfle i gymryd rhan yn hynny. Rydym ni'n gwneud cyfres o ddatganiadau am ein llwyddiant o ran hybu ein cefn gwlad ac ein diwydiant ffilm ac rwy'n hapus iawn i ddweud bod yr Ysgrifennydd y Cabinet bob amser yn hyrwyddo cymaint â phosib ar ddiwydiant twristiaeth Cymru a diwydiant ffilm Cymru.
O ran yr adeiladau ysgol newydd yn Nhrefynwy, mae bob amser yn bleser gwirioneddol mynd i un o'r adeiladau ysgol newydd. Rwyf wedi cael y fraint o fynd i sawl un ohonyn nhw dros yr ychydig flynyddoedd diwethaf. Rydym ni, wrth gwrs, yn falch iawn o'n rhaglen ysgolion yr unfed ganrif ar hugain. Rydym ni wedi llwyddo i sicrhau cyllideb i symud hynny ymlaen. Mae'n enghraifft ardderchog o weithio'n dda ar draws y Llywodraeth ac awdurdodau lleol ac rwy'n gobeithio y bydd yr holl Aelodau yn manteisio ar ymweld ag ysgolion newydd wrth iddynt ymddangos yn eu gwahanol etholaethau. Rydym ni'n hynod o falch o'r rhaglen honno ac yn briodol felly.
O ran y siarter ar gyfer awdurdod refeniw treth Cymru, wrth gwrs, rydym ni'n llawn cyffro o gael codi ein trethi cyntaf mewn 800 mlynedd. Mae'n rhaid i mi ddweud bod hyn hefyd yn enghraifft dda iawn o ddigido gwasanaethau. Roedd gennym dîm rhagorol yn gweithio ar sut i sefydlu'r awdurdod refeniw a pha rannau ohono all fod yn ddigidol, ac rydym ni hefyd wedi ymgysylltu'n dda â chyfrifwyr ac arbenigwyr treth amrywiol ac ati i weld sut y gellir llenwi pethau amrywiol ar-lein ac ati. Rwy'n bendant am achub ar y cyfle hwn i ymuno â'r Aelod i ddweud pa mor falch yr ydym ni o hynny ac i wneud yn siŵr ein bod yn cael cydnabyddiaeth mor eang â phosib am hynny ledled Cymru—[torri ar draws.] Ie, a'n bod yn cael ymateb da i'r ymgynghoriad.
I wanted to ask if we could have a debate on youth homelessness. It's in regard to a question that Siân Gwenllian asked of the First Minister about how the new money will be spent. It still seems unclear to us—here on these benches at least—how that money is going to be distributed. I also met with another housing association on my tour of housing associations that didn't know, again, about this announcement, that was made to the public, as opposed to here in Plenary, and didn't know, therefore, how they could utilise that fund. So, a debate in Government time would be welcome.
The second one I wanted to ask for was if we could have an updated statement from the Cabinet Secretary for Health and Social Services with regard to his announcement to review the eating disorders framework, which I'm very welcoming of. I had a letter about it but I wanted to understand if we could have a statement to AMs as to how they can contact Jacinta, who is going to be leading on this, via Swansea University, and how other AMs can put their views forward to a review of the eating disorders framework, considering that it is an issue that affects all Assembly Members. So, yes, thank you for doing it, but can we have a statement so that we know how to give evidence and contribute to the consultation that she will be engaging in across Wales?
Roeddwn i eisiau gofyn a allwn ni gael dadl ar ddigartrefedd ymhlith pobl ifanc. Mae hyn yn ymwneud â chwestiwn a ofynnwyd gan Siân Gwenllian i'r Prif Weinidog ynghylch sut y bydd yr arian newydd yn cael ei wario. Mae'n dal yn aneglur i ni—yma o leiaf, ar y meinciau hyn—sut y caiff yr arian hwnnw ei ddosbarthu. Cefais gyfarfod â chymdeithas tai arall hefyd, ar fy nhaith o amgylch cymdeithasau tai, nad oedd yn ymwybodol, unwaith eto, o'r cyhoeddiad hwn, a wnaed i'r cyhoedd, yn hytrach nag yma yn y cyfarfod llawn, ac nid oedden nhw'n gwybod, felly, sut y gallen nhw ddefnyddio'r gronfa honno. Felly, byddwn yn falch o gael dadl yn amser y Llywodraeth.
Yr ail un yr oeddwn i eisiau gofyn amdano, oedd a allem ni gael datganiad wedi'i ddiweddaru gan Ysgrifennydd y Cabinet dros Iechyd a'r Gwasanaethau Cymdeithasol o ran ei gyhoeddiad o fwriad i adolygu'r fframwaith anhwylderau bwyta, yr wyf yn ei groesawu’n fawr. Cefais lythyr am hyn ond roeddwn i eisiau cael gwybod a allwn ni gael datganiad i Aelodau'r Cynulliad ynghylch sut y gallan nhw gysylltu â Jacinta, pwy sy'n mynd i arwain ar hyn, drwy Brifysgol Abertawe, a sut gall ACau eraill roi eu barn ar yr adolygiad o'r fframwaith anhwylderau bwyta, o gofio bod hwn yn fater sy'n effeithio ar bob Aelod o'r Cynulliad. Felly, ie, diolch am ei wneud, ond a gawn ni ddatganiad fel y byddwn ni'n gwybod sut i roi tystiolaeth a chyfrannu at yr ymgynghoriad y bydd hi'n ymgysylltu ag ef ledled Cymru?
On the first one, it's very timely because the Minister will be making a statement in Plenary next week about homelessness, so I'm sure you'll be able to ask all of the questions you want to there.
The health Secretary is indicating to me that the letter in question has been placed in the Assembly library, but he's more than happy to copy it to all AMs to make sure that they understand the circumstances and how to get in touch.
Ar yr un cyntaf, mae'n amserol iawn gan y bydd y Gweinidog yn gwneud datganiad am ddigartrefedd yn y cyfarfod llawn yr wythnos nesaf, felly rwy'n siŵr y byddwch chi'n cael gofyn yr holl gwestiynau yr ydych chi eisiau bryd hynny.
Mae'r Ysgrifennydd dros Iechyd yn nodi wrthyf fod y llythyr dan sylw wedi'i roi yn Llyfrgell y Cynulliad, ond mae'n fwy na pharod i anfon copi at bob Aelod Cynulliad i wneud yn siŵr eu bod yn deall yr amgylchiadau a sut i gysylltu.
Leader of the house, I had two points I wanted to raise. First of all, last week, I was very pleased to sponsor the launch of the second annual state of child health report by the Royal College of Paediatrics and Child Health. I'm sure the leader of the house is aware that the report highlighted the progress that Wales is making in particular areas, especially tackling childhood obesity, maximising pregnant women's health and developing research capacity around children's health, and, actually, outstripping the rest of the UK. So, it's an extremely positive report about the Welsh health service. I wonder if it would be possible to have a full debate about this, particularly about the importance of these early years, as healthy children become healthy adults. That was the first point.
The second point: I wondered if the leader of the house had seen the letter in the i newspaper this morning from the Nevill Hall consultant—again, praising the Welsh health service—saying how the design of our health services in Wales has enabled Welsh Government and physicians to work together in a co-ordinated way to tackle many aspects of liver disease in particular, including hepatitis C? That, of course, is something we have debated a lot here in this Chamber. I think it would be useful if we were able to have an update about how the Welsh Government's goal of eradicating hepatitis C by 2030 is progressing, and acknowledging the great work that has been done in the way that our Welsh health service is designed and the great progress we're making.
Arweinydd y tŷ, roedd gennyf i ddau bwynt yr oeddwn yn awyddus i'w codi. Yn gyntaf oll, yr wythnos diwethaf, roeddwn i'n falch iawn o noddi'r lansiad o'r ail adroddiad blynyddol ar gyflwr iechyd plant gan y Coleg Brenhinol Pediatreg ac Iechyd Plant. Rwy'n siŵr bod arweinydd y tŷ yn ymwybodol bod yr adroddiad wedi amlygu'r cynnydd y mae Cymru yn ei wneud mewn meysydd penodol, yn enwedig o ran mynd i'r afael â gordewdra ymhlith plant, gwella iechyd menywod beichiog cymaint â phosibl a datblygu capasiti o ran ymchwil iechyd plant, ac, mewn gwirionedd, gwneud yn well na gweddill y DU. Felly, mae'n adroddiad cadarnhaol iawn am y gwasanaeth iechyd yng Nghymru. Tybed a fyddai'n bosibl cael dadl lawn am hyn, yn arbennig am bwysigrwydd y blynyddoedd cynnar hyn, gan fod plant iach yn tyfu i fod yn oedolion iach. Dyna oedd y pwynt cyntaf.
Yr ail bwynt: tybed a yw arweinydd y tŷ wedi gweld y llythyr ym mhapur newydd i y bore yma gan ymgynghorydd ysbyty Nevill Hall—unwaith eto, yn canmol y gwasanaeth iechyd yng Nghymru—yn dweud sut mae dyluniad ein gwasanaethau iechyd yng Nghymru wedi galluogi Llywodraeth Cymru a meddygon i weithio gyda'i gilydd mewn ffordd gydgysylltiedig i fynd i'r afael â llawer o agweddau ar glefyd yr afu yn enwedig, gan gynnwys hepatitis C? Mae hynny, wrth gwrs, yw rhywbeth yr ydym ni wedi trafod llawer arno yma yn y Siambr hon. Rwy'n credu y byddai'n ddefnyddiol pe byddai modd cael diweddariad ynghylch sut y mae nod Llywodraeth Cymru o ddileu hepatitis C erbyn 2030 yn dod yn ei flaen, a chydnabod y gwaith gwych sydd wedi'i wneud yn y ffordd y cynllunnir ein gwasanaeth iechyd yng Nghymru a'r cynnydd gwych yr ydym ni'n ei wneud.
The Member raises two very important points there. The RCPCH does praise the Welsh Government for making commitments and recognises significant progress against many of the recommendations outlined in the report, including in relation to breastfeeding, obesity and protecting children from tobacco—all of which are things I know the Member has complained vigorously on for most of her political career.
It does highlight areas that require more work, obviously, including some transition services, but we are continuing to work very closely with them to consider the recommendations and to make sure that we implement them.
The Member is also very right to point out that, of course, the way that we work here in Wales makes a huge difference in the way that our services are taken forward. We work very collaboratively across the board and we make sure that we hear a multiplicity of voices in all of our services to make sure that they do remain fit for the population as it goes forward. The health Secretary is indicating to me that he would be very happy in due course to bring a statement about where we are on those services and to say a little bit more about how we work in Wales and the benefits that brings to the Welsh population overall.
Mae'r Aelod yn codi dau bwynt pwysig iawn yn y fan yna. Mae'r Coleg Brenhinol Pediatreg ac Iechyd Plant yn canmol Llywodraeth Cymru am wneud ymrwymiadau ac yn cydnabod cynnydd sylweddol yn erbyn llawer o'r argymhellion a amlinellir yn yr adroddiad, gan gynnwys o ran bwydo ar y fron, gordewdra a diogelu plant rhag tybaco—pob un ohonyn nhw yn bethau y gwn fod yr Aelod wedi bod yn cwyno amdanynt bron drwy gydol ei gyrfa wleidyddol.
Mae hyn yn amlygu meysydd y mae angen mwy o waith arnyn nhw, yn amlwg, gan gynnwys rhai gwasanaethau pontio, ond rydym ni'n parhau i weithio'n agos iawn gyda nhw i ystyried yr argymhellion ac i wneud yn siŵr ein bod yn eu gweithredu.
Hefyd mae'r Aelod yn hollol iawn wrth nodi, wrth gwrs, bod y ffordd yr ydym ni'n gweithio yma yng Nghymru yn gwneud gwahaniaeth enfawr yn y ffordd y mae ein gwasanaethau yn cael eu datblygu. Rydym ni'n gwneud gwaith ar y cyd helaeth yn gyffredinol ac rydym ni'n gwneud yn siŵr ein bod yn gwrando ar y lleisiau amrywiol niferus ym mhob un o'n gwasanaethau i wneud yn siŵr eu bod yn parhau i fod yn addas ar gyfer y boblogaeth wrth symud ymlaen. Mae'r Ysgrifennydd dros Iechyd yn nodi wrthyf y byddai'n hapus iawn i gyflwyno datganiad ynghylch lle yr ydym ni arni o ran y gwasanaethau hynny maes o law ac i ddweud ychydig mwy am sut yr ydym ni'n gweithio yng Nghymru a'r manteision mae hynny'n ei olygu i boblogaeth Cymru yn gyffredinol.
Arweinydd y tŷ, mae’r cwestiwn yma wedi dod lan sawl gwaith o’r blaen ond heb ymateb clir. A fyddai’n bosib cael cadarnhad am ddyddiad cyhoeddi safonau'r Gymraeg mewn iechyd?
Leader of the house, this question has come up on a number of different occasions without a clear response. Would it be possible to have confirmation of the publication date for the Welsh standards in health?
Yes, I'm sure the Cabinet Secretary can provide you with that information and copy it to all Assembly Members.
Byddai, rwy'n siŵr y gall Ysgrifennydd y Cabinet ddarparu'r wybodaeth honno i chi, ac anfon copi at bob un o Aelodau'r Cynulliad.
Will the leader of the house join me in welcoming the initiative taken by Aston Martin to hold a graduate careers fair at Cardiff and Vale College tonight, which I'll be addressing? There are 750 new jobs being created at the St Athan plant in my constituency. Doesn't this indicate the strength of confidence in the Welsh economy, with Aston Martin badging each new car as 'made in Wales'? Will the Welsh Government make a statement to update the Assembly on this exciting new development?
The second question: I'm sure you welcome, as I do, the news that the UK Government decided not to challenge a court ruling that said changes to personal independence payments were unfair to people with mental health conditions. Every person receiving PIP will now have their claim reviewed. Will the Welsh Government make a statement calling on the UK Government to backdate reviewed claims and publish a timetable for action?
A wnaiff Arweinydd y tŷ ymuno â mi i groesawu menter a gyflwynwyd gan Aston Martin i gynnal ffair gyrfaoedd i raddedigion yng Ngholeg Caerdydd a'r Fro heno, lle byddaf i'n rhoi anerchiad? Mae 750 o swyddi newydd yn cael eu creu ar safle Sain Tathan yn fy etholaeth i. Onid yw hyn yn dangos cryfder y ffydd yn economi Cymru, gydag Aston Martin yn rhoi'r nod 'gwnaed yng Nghymru' ar bob car newydd. A fydd Llywodraeth Cymru yn gwneud datganiad i roi'r wybodaeth ddiweddaraf i'r Cynulliad ar y datblygiad newydd cyffrous hwn?
Yr ail gwestiwn: rwy'n siŵr eich bod yn croesawu, fel minnau, y newyddion bod Llywodraeth y DU wedi penderfynu peidio â herio dyfarniad llys a oedd yn datgan bod newidiadau i'r taliadau annibyniaeth bersonol yn annheg i bobl â chyflyrau iechyd meddwl. Bydd pob person sy'n derbyn taliad annibyniaeth bersonol bellach yn cael adolygiad o'i hawliad. A wnaiff Llywodraeth Cymru ddatganiad yn galw ar Lywodraeth y DU i ôl-ddyddio hawliadau a adolygwyd a chyhoeddi amserlen ar gyfer gweithredu?
In terms of the first one, yes, it's extremely good news and Aston Martin are an enormously beneficial member of the community, both in the Vale of Glamorgan and, actually, in Wales overall. And very much part of the reason they wanted to come to Wales was because they liked the collegiate way in which we engaged with them and also they liked the skills base surrounding them, and they also liked the collegiate way that we work right across Wales to make sure that they would get the skills they wanted. So, we're very pleased and proud to have them here. I will say the Cabinet Secretary and I had a little bit of an altercation about which one of us was going to go in the first made-in-Wales car, and that's still ongoing, that altercation, and I'd be pleased to update the Assembly when I've won.
In terms of the PIP assessments, that's a very important decision. I was very pleased to see that the UK Government decided not to challenge the court decision, which is absolutely the right thing for them to do. We want to do two things, though. We want to ensure that the reassessment of the claims is done in a light-touch way, because sometimes the reassessment process itself can be as traumatic as the experience. So, we want to be sure that they do that with the right light touch, and we also want to make sure that they do it in a responsible fashion that actually means that, when they roll out universal credit to go alongside it, people aren't doubly impacted by the roll-out of universal credit, which has been happening somewhere. We are keeping a very close eye on that, and I'm sure once we've got some information about how it will be ongoing we will be updating the Assembly in due course.
O ran yr un cyntaf, ydy, mae'n newyddion da dros ben ac mae Aston Martin yn aelod buddiol tu hwnt o'r gymuned, ym Mro Morgannwg ac, mewn gwirionedd, yng Nghymru yn gyffredinol. A rhan fawr o'r rheswm pam eu bod nhw eisiau dod i Gymru oedd oherwydd eu bod yn hoffi'r ffordd hawddgar y buom yn trafod gyda nhw, a hefyd eu bod yn hoffi'r sylfaen sgiliau sydd o'u cwmpas nhw, ac roedden nhw hefyd yn hoffi'r ffordd hawddgar yr ydym ni'n cydweithio ledled Cymru i wneud yn siŵr y bydden nhw'n cael y sgiliau yr oedd arnyn nhw eu heisiau. Felly, rydym ni'n falch iawn ac yn falch o'u cael nhw yma. Mae'n rhaid imi gyfaddef fod Ysgrifennydd y Cabinet a minnau wedi cael ychydig o ffrae ynglŷn â pha un ohonom ni fyddai'n mynd yn y car cyntaf a wnaed yng Nghymru, ac mae hynny'n dal i fudlosgi, y ffrae honno, a byddaf yn falch o roi gwybod i'r Cynulliad pan fyddaf i wedi ennill.
O ran yr asesiadau taliad annibyniaeth bersonol, mae hwnnw'n benderfyniad pwysig iawn. Roeddwn yn falch iawn o weld bod Llywodraeth y DU wedi penderfynu peidio â herio penderfyniad y llys, sef y peth hollol briodol iddyn nhw ei wneud. Rydym ni eisiau gwneud dau beth, serch hynny. Rydym eisiau sicrhau yr ailasesir yr hawliadau mewn modd sensitif, oherwydd weithiau gall y broses ailasesu ei hun fod mor drawmatig â'r profiad. Felly, rydym eisiau bod yn sicr eu bod yn gwneud hynny mewn modd sensitif, ac rydym hefyd yn awyddus i wneud yn siŵr eu bod yn gwneud hynny mewn modd cyfrifol sydd mewn gwirionedd yn golygu, pan maen nhw'n cyflwyno'r credyd cynhwysol i fynd ochr yn ochr â hynny, nad yw pobl yn cael eu taro ddwywaith drwy gyflwyno'r credyd cynhwysol, sydd wedi bod yn digwydd yn rhywle. Rydym yn cadw llygad manwl iawn ar hynny, ac rwy'n siŵr pan fydd gennym ni rywfaint o wybodaeth ynglŷn â sut y bydd hynny'n digwydd y byddwn yn diweddaru'r Cynulliad maes o law.
I'm looking for a Government statement on the equity of consultations. I welcome the consultation that's now being run around the Roath brook issue by Natural Resources Wales, but I'm questioning why the same courtesy is not being offered and given to the residents of Barry who are campaigning strongly against the incinerator there, because I think they should be treated in exactly the same way, and I'd like a statement on that, please.
Hoffwn i gael datganiad gan y Llywodraeth ynglŷn â thegwch ymgynghoriadau. Rwy'n croesawu'r ymgynghoriad a gynhelir gan Gyfoeth Naturiol Cymru ar hyn o bryd ynglŷn â'r mater gyda Nant y Rhath, ond rwy'n cwestiynu pam na roddir yr un cwrteisi i drigolion y Barri, sy'n ymgyrchu'n ddygn yn erbyn y llosgydd yno. Rwy'n credu y dylid eu trin yn yr un ffordd yn union ac fe hoffwn i gael datganiad ynglŷn â hynny, os gwelwch yn dda.
We carry out consultations extremely fairly. Some of those consultations the Member has mentioned are not a matter for Welsh Government. The second one, for example, is a matter for the local authority.
Rydym yn cynnal ymgynghoriadau mewn modd teg iawn. Nid yw rhai o'r ymgynghoriadau hynny y mae'r aelod wedi sôn amdanyn nhw yn fater i Lywodraeth Cymru. Mae'r ail un, er enghraifft, yn fater i'r awdurdod lleol.
Diolch i arweinydd y tŷ.
Thank you, leader of the house.
Yr eitem nesa, felly, yw'r datganiad gan Ysgrifennydd y Cabinet dros Lywodraeth Leol a Gwasanaethau Cyhoeddus ar ddiwygio trefniadau etholiadol llywodraeth leol, ac rydw i'n galw ar yr Ysgrifennydd Cabinet i wneud ei ddatganiad—Alun Davies.
The next item, therefore, is a statement by the Cabinet Secretary for Local Government and Public Services on reforming electoral arrangements in local government, and I call on the Cabinet Secretary to make the statement—Alun Davies.
Thank you very much, Presiding Officer. I wish to take this opportunity this afternoon to inform Members of my proposals for taking forward reforms to the arrangements for local government elections, including who can vote, how they are registered, how people vote and who can stand for election. My statement today focuses on arrangements for local elections, but I'm aware, Presiding Officer, of the work that you have in hand on reforms to this Assembly and that very much the same arrangements will also apply in the future to Welsh parliamentary elections. Legislative proposals concerning local government elections in Wales will be included in a local government Bill, which I intend to introduce later this year. The proposals are in keeping with the consultation last autumn, the detailed results of which I will be publishing very shortly.
Local democracy is all about participation. We want to boost the numbers registered as electors, make it easier for people to cast their votes and give more people the right to take part. We have seen how in recent years the move to individual registration—which I believe was rushed and underprepared—has led to some groups of people dropping off the register. I intend to counteract that in part by enabling and encouraging electoral registration officers to automatically add people to the register where they are satisfied with the information to hand. That should work particularly well with school students where local authorities already have their details and simply need to transfer these to the ERO. Anyone automatically registered would be added to the edited register, not the one available to marketing organisations, and they would be contacted to confirm their preferences and whether they would be happy to go on the full register or, in the case of anyone whose identity should not be revealed, to become registered anonymously.
I also intend to create an all-Wales electronic register, combining the registers held in each county with a common format, making managing the registers more efficient and making easier the process of splitting registers at elections that cross county boundaries.
Voting at elections in this country has been conducted in more or less the same way since the nineteenth century. Most of us go to a polling station and put a cross on a piece of paper using a heavy leaded pencil on a piece of string. Many people like this in fact, because it is a bit of an event, a chance to speak to the neighbours, and, in general, people do trust it. However, Presiding Officer, we also know that it is increasingly at odds with people’s everyday lives, and this is especially true for young people. For this reason, I intend to legislate for pilots at local elections and by-elections that would explore the options of electronic voting and counting, and voting in different places and on different days. The Electoral Commission would need to evaluate any pilot before we moved to make anything permanent and widespread, but time is overdue for making the voting process more modern and more flexible, observing, of course, the need to keep any new system completely secure.
Diolch yn fawr iawn, Llywydd. Fe hoffwn i achub ar y cyfle hwn y prynhawn yma i hysbysu'r Aelodau o'm cynigion ynglŷn â gwneud y diwygiadau o ran trefniadau etholiadau llywodraeth leol, gan gynnwys pwy sy'n cael pleidleisio, sut maen nhw'n cael eu cofrestru, sut y mae pobl yn pleidleisio a phwy all sefyll ar gyfer etholiad. Mae fy natganiad heddiw yn canolbwyntio ar y trefniadau ar gyfer etholiadau lleol, ond rwy'n ymwybodol, Llywydd, o'r gwaith sydd gennych chi ar y gweill ynglŷn â diwygio'r Cynulliad hwn ac y bydd yr un trefniadau i raddau helaeth iawn hefyd yn berthnasol yn y dyfodol i etholiadau Seneddol Cymru. Bydd cynigion deddfwriaethol sy'n ymwneud ag etholiadau llywodraeth leol yng Nghymru yn cael eu cynnwys mewn Bil llywodraeth leol, y bwriadaf ei gyflwyno yn ddiweddarach eleni. Mae'r cynigion yn gydnaws ag ymgynghoriad yr hydref diwethaf, a byddaf yn cyhoeddi canlyniadau manwl hwnnw cyn bo hir.
Mae democratiaeth leol yn ymwneud â chyfranogiad. Rydym ni eisiau cynyddu'r niferoedd sydd wedi cofrestru yn etholwyr, ei gwneud hi'n haws i bobl fwrw eu pleidleisiau a rhoi'r hawl i fwy o bobl gymryd rhan. Rydym ni wedi gweld yn y blynyddoedd diwethaf sut mae'r ymgyrch i gael pobl i gofrestru yn unigol—a gafodd ei rhuthro ac nad oedd digon o baratoi ar ei chyfer, rwy'n credu— wedi arwain at rai grwpiau o bobl yn diflannu oddi ar y gofrestr. Rwy'n bwriadu gwrthweithio hynny yn rhannol trwy alluogi ac annog swyddogion cofrestru etholiadol i ychwanegu pobl yn awtomatig at y gofrestr os ydyn nhw'n fodlon gyda'r wybodaeth sydd ganddyn nhw. Dylai hynny weithio yn arbennig o dda gyda myfyrwyr ysgol lle mae gan awdurdodau lleol eu manylion eisoes ac angen gwneud dim mwy na throsglwyddo'r rhain i'r Swyddog Cofrestru Etholiadol. Byddai unrhyw un sydd wedi ei gofrestru'n awtomatig yn cael eu hychwanegu at y gofrestr ddiwygiedig, nid yr un sydd ar gael i sefydliadau marchnata, a byddid yn cysylltu â nhw i gadarnhau eu dewisiadau ac a ydyn nhw'n hapus i fod ar y gofrestr lawn neu, yn achos rhywun na ddylid datgelu eu hunaniaeth, i gael eu cofrestru'n ddienw.
Rwyf hefyd yn bwriadu creu cofrestr electronig Cymru gyfan, gan gyfuno'r cofrestrau sy'n bodoli ym mhob sir gyda diwyg cyffredin, gan wneud y gwaith o reoli cofrestrau yn fwy effeithlon a'i gwneud hi'n haws hollti cofrestrau ar gyfer etholiadau sy'n croesi ffiniau sirol.
Mae pleidleisio mewn etholiadau yn y wlad hon yn digwydd fwy neu lai yn yr un ffordd ers y bedwaredd ganrif ar bymtheg. Mae'r rhan fwyaf ohonom ni'n mynd i orsaf bleidleisio ac yn taro croes ar ddarn o bapur gan ddefnyddio pensil plwm cydnerth ar ddarn o linyn. Mae llawer o bobl yn hoffi hyn mewn gwirionedd, oherwydd mae hi'n gryn ddigwyddiad, yn gyfle i siarad â'r cymdogion, ac, yn gyffredinol, mae pobl yn ymddiried yn y broses. Fodd bynnag, Llywydd, rydym ni hefyd yn gwybod bod hyn yn fwyfwy anghyson â bywydau bob dydd pobl, ac mae hyn yn arbennig o wir am bobl ifanc. Am y rheswm hwn, rwy'n bwriadu deddfu i gyflwyno cynlluniau arbrofol mewn etholiadau lleol ac isetholiadau a fyddai'n ymchwilio i'r dewisiadau o bleidleisio a chyfrif electronig, a phleidleisio mewn gwahanol fannau ar wahanol ddyddiau. Byddai angen i'r Comisiwn Etholiadol arfarnu unrhyw gynllun arbrofol cyn inni wneud unrhyw beth parhaol ac eang, ond mae hi'n hen bryd gwneud y broses bleidleisio yn fwy modern a mwy hyblyg, gan ystyried, wrth gwrs, yr angen i gadw unrhyw system newydd yn hollol ddiogel.
I am particularly pleased to be setting out these electoral reforms today because we will very shortly be celebrating the hundredth anniversary of the first women being allowed to vote in elections in the United Kingdom and the introduction of universal male suffrage. It is therefore fitting that I am able to state my intention, making use of the powers due to be transferred to this Parliament under the Wales Act 2017 from April, to extend the franchise further in a number of ways.
Presiding Officer, I intend that 16 and 17-year-olds will be able to vote at the next local elections. We will be following Scotland in this, and their experience already shows how much young people of that age welcome the opportunity and make use of it to further the democratic process. Within schools, the active citizenship theme of personal and social education will provide young people with an understanding of politics and the right to vote.
Everyone who has committed to life and living in Wales should be able to play a part in our inclusive democracy. We intend to allow anyone from any nationality who resides in Wales to be able to register and vote in our elections. This will transcend the debate over the future of EU citizens’ voting rights by making clear that people from all nations and nationalities who have made their homes here should be able to participate fully in our democracy.
I am also exploring options for extending the rights of prisoners to vote in local government elections if their due release date falls before the end of the term of office of the council being elected. They would be able to vote by post or by proxy on the basis of a connected address in Wales, usually their last address. People who are sent to prison need to feel part of the community when they are released, and the right to vote will form part of this.
Presiding Officer, I intend that local government will move to a five-year term, in keeping with this Parliament and that intended for the United Kingdom Parliament. Individual councils will be able to choose whether to change to the single transferable vote system. A change would first require two thirds of the council in question to vote in favour of changing. The new system would have to be used for the next two rounds of ordinary elections.
I also intend to make some changes governing candidacy at local elections. I want to follow the practice that already applies to parliamentary elections and allow candidates to publish just the ward where they live rather than their home address on election documents. I will also put arrangements in place to enable candidates to publish policy statements on a council website.
I also intend to make it easier for council employees to stand for election to their own council. At present, they have to resign before they can even stand as a candidate. I will change this so that they only have to resign if elected. However, I will also urge local authorities to offer career breaks for at least the first term of office.
Presiding Officer, that is my initial proposal. I am also aware that many Members feel that at least some council employees should be able to serve as councillors in their own authority, and I will listen carefully to the deliberations on this matter during scrutiny. I wish to put on record that I will positively look for ways in which we can accommodate these views when we come to legislate. I therefore will be approaching this with a completely open mind and will be looking at ways of enabling council employees to stand for election to their own authority.
I believe the central issue here is around remuneration. If the levels of payments made to councillors for doing their job was more comparable with wages, taking a break from other employment would become more realistic. I intend to review this matter, together with the independent remuneration panel, over coming months.
Presiding Officer, I strongly believe that Members of this Assembly should not also be councillors and I intend to legislate so that they become disqualified from council membership. I am also going to require candidates to declare any registered political party membership if they are not standing under a party banner. Failure to do so could result in disqualification.
Finally, I intend to amend legislation so that the role of returning officer will be undertaken by the council's chief executive. The returning officer, usually the council's most highly paid officer, will no longer be able to claim a personal fee from their own council or for running Welsh parliamentary elections. It is not publicly acceptable, particularly at a time when ordinary council workers are subject to such restraint. I commend this statement to the Chamber.
Rwy'n arbennig o falch o allu egluro'r diwygiadau etholiadol hyn heddiw oherwydd cyn bo hir byddwn yn dathlu canmlwyddiant y menywod cyntaf yn cael yr hawl i bleidleisio mewn etholiadau yn y Deyrnas Unedig a chyflwyno'r bleidlais i bob dyn. Mae'n briodol felly fy mod yn gallu datgan fy mwriad, gan ddefnyddio'r pwerau sydd ar fin cael eu trosglwyddo i'r Senedd hon o dan Ddeddf Cymru 2017 o fis Ebrill, i ymestyn yr etholfraint ymhellach mewn sawl ffordd.
Llywydd, fy mwriad yw y bydd pobl 16 a 17 mlwydd oed yn gallu pleidleisio yn yr etholiadau lleol nesaf. Byddwn yn dilyn yr Alban yn hyn o beth, ac mae eu profiad nhw eisoes yn dangos inni gymaint y mae pobl ifanc yr oedran hwnnw yn croesawu'r cyfle ac yn ei ddefnyddio i ddatblygu'r broses ddemocrataidd ymhellach. Mewn ysgolion, bydd y thema dinasyddiaeth weithgar mewn addysg bersonol a chymdeithasol yn rhoi dealltwriaeth i bobl ifanc o wleidyddiaeth a'r hawl i bleidleisio.
Dylai pawb sydd wedi ymrwymo i fywyd yng Nghymru ac sy'n byw yma allu cymryd rhan yn ein democratiaeth gynhwysol. Rydym yn bwriadu caniatáu i unrhyw un o unrhyw genedligrwydd sy'n preswylio yng Nghymru allu cofrestru a phleidleisio yn ein hetholiadau. Bydd hyn yn codi uwchlaw'r ddadl dros ddyfodol hawliau pleidleisio dinasyddion yr UE drwy ei gwneud hi'n glir y dylai pobl o bob gwlad a chenedl sydd wedi gwneud eu cartrefi yma allu cymryd rhan lawn yn ein democratiaeth.
Rwyf hefyd yn ystyried y posibiliadau ar gyfer ymestyn hawliau carcharorion i bleidleisio mewn etholiadau llywodraeth leol os yw dyddiad arfaethedig eu rhyddhau cyn diwedd cyfnod y cyngor sy'n cael ei ethol. Byddent yn gallu pleidleisio drwy'r post neu drwy ddirprwy os oes ganddyn nhw gysylltiad â chyfeiriad yng Nghymru, fel arfer eu cyfeiriad diwethaf. Mae angen i bobl sy'n cael eu hanfon i'r carchar deimlo'n rhan o'r gymuned ar ôl iddynt gael eu rhyddhau, a bydd yr hawl i bleidleisio yn ffurfio rhan o hyn.
Llywydd, fy mwriad i yw y bydd llywodraeth leol yn symud i gyfnod o bum mlynedd, fel sy'n digwydd gyda'r Senedd hon a'r hyn a fwriedir ar gyfer Senedd y Deyrnas Unedig. Bydd cynghorau unigol yn gallu gwneud y dewis i newid i system y bleidlais sengl drosglwyddadwy. Er mwyn newid byddai angen yn gyntaf i ddwy ran o dair y cyngor dan sylw bleidleisio o blaid newid . Byddai'n rhaid defnyddio'r system newydd ar gyfer y ddwy gyfres nesaf o etholiadau cyffredin.
Rwyf hefyd yn bwriadu gwneud rhai newidiadau o ran ymgeisio mewn etholiadau lleol. Rwyf eisiau dilyn yr arfer sydd eisoes yn berthnasol i etholiadau seneddol a galluogi ymgeiswyr i gyhoeddi dim ond y ward lle maen nhw'n byw yn hytrach na'u cyfeiriad cartref ar ddogfennau etholiadol. Byddaf hefyd yn rhoi trefniadau ar waith i alluogi'r ymgeiswyr i gyhoeddi datganiadau polisi ar wefan cyngor.
Rwyf hefyd yn bwriadu ei gwneud hi'n haws i weithwyr cyngor sefyll etholiad ar gyfer eu cyngor eu hunain. Ar hyn o bryd, mae'n rhaid iddyn nhw ymddiswyddo cyn y gallan nhw hyd yn oed ymgeisio. Byddaf yn newid hyn fel nad oes angen iddyn nhw ymddiswyddo dim ond os cânt eu hethol. Fodd bynnag, byddaf hefyd yn annog awdurdodau lleol i gynnig seibiant gyrfa am o leiaf tymor cyntaf eu swyddogaeth.
Llywydd, dyna yw fy nghynnig cychwynnol. Rwyf hefyd yn ymwybodol bod llawer o'r Aelodau yn teimlo y dylai o leiaf rhai o weithwyr y cyngor allu bod yn gynghorwyr yn eu hawdurdod eu hunain, a byddaf yn gwrando'n astud ar y trafodaethau ynglŷn â'r mater hwn yn ystod y gwaith craffu. Hoffwn i ddweud ar goedd y byddaf yn ystyried mewn modd cadarnhaol y ffyrdd y gallwn ni gynnwys y safbwyntiau hyn pan ddaw hi'n bryd inni ddeddfu. Byddaf felly yn ymdrin â hyn gyda meddwl hollol agored a byddaf yn edrych ar ffyrdd o alluogi gweithwyr cyngor i sefyll mewn etholiadau yn eu hawdurdod eu hunain.
Rwy'n credu bod a wnelo'r mater canolog hwn â thal. Pe bai maint y taliadau a wneir i gynghorwyr am wneud eu gwaith yn fwy cydnaws â chyflogau, byddai cymryd seibiant o waith arall yn fwy realistig. Bwriadaf adolygu'r mater hwn, law yn llaw â'r panel annibynnol ar gydnabyddiaeth ariannol, dros y misoedd sydd i ddod.
Llywydd, rwy'n credu'n gryf na ddylai Aelodau o'r Cynulliad hwn fod yn gynghorwyr hefyd ac rwy'n bwriadu deddfu fel eu bod yn cael eu gwahardd rhag bod yn aelod cyngor. Rwyf hefyd yn bwriadu ei gwneud hi'n ofynnol i ymgeiswyr ddatgan aelodaeth o unrhyw blaid wleidyddol gofrestredig os nad ydyn nhw'n sefyll o dan faner plaid. Gallai peidio â gwneud hynny arwain at gael eu gwahardd.
Yn olaf, rwy'n bwriadu diwygio'r ddeddfwriaeth fel mai Prif Weithredwr y Cyngor fydd y swyddog canlyniadau. Ni fydd y swyddog canlyniadau, fel arfer y swyddog cyngor sy'n cael y cyflog mwyaf, yn gallu hawlio ffi bersonol mwyach oddi ar eu cyngor eu hunain nac am gynnal etholiadau seneddol yng Nghymru. Nid yw'n dderbyniol i'r cyhoedd, yn enwedig ar adeg pan fo gweithwyr cyngor cyffredin yn wynebu'r fath gyfyngiadau. Rwy'n cyflwyno'r datganiad hwn i'r Siambr.
I thank the Cabinet Secretary for this statement. It does present some opportunities, but it also presents a number of questions. Of course, we recognise the need, as highlighted by the Electoral Reform Society, to increase participation in local democracy. However, the issue of whether to seek the reforms outlined to tackle the root causes of the problem of voter disengagement and the disconnect with politics felt by so many residents in Wales will be covered by the proposals you are bringing forward.
Local authority representation in Wales is in danger of becoming a closed shop. In the 2017 local government elections, 7 per cent of county borough councils seats were left vacant. At town and community council level, 81 per cent of seats were either uncontested or vacant. Further, engagement with local councillors is appallingly low in Wales, with a whopping 84 per cent of respondents to the national survey for Wales saying that they had not contacted their councillor in the previous 12 months. And as we've alluded to on numerous occasions here, a lack of transparency is endemic, because between 2016 and 2017, local authorities fully or partially excluded the public from 39 per cent of cabinet meetings, and in Bridgend this was 93 per cent.
Welsh Conservatives have pushed for a more thorough package of reforms, aimed at increasing voter engagement, for many years, including the community rights agenda under the Localism Act 2011, yet the Welsh Government has failed to give any credit to this, or any more powers or any more controls to local communities. And really, it is fair to say that you've failed in terms of local democracy and allowing local communities to have their say more on democratic issues. Cabinet Secretary, can you explain how your proposals address the urgent need to increase participation and engagement in these areas?
Now, concerns are already being raised about automatic registration of potential voters. Cabinet Secretary, can you advise as to how you envisage this being balanced in terms of data protection legislation and the use of personal data, as well as how you would ensure that this process is to be completely protected and free from voter fraud?
On this matter also, I would like to ask the Cabinet Secretary how you intend to go forward with postal votes, given allegations last year of duplicating voting and, of course, issues raised around the practice in Tower Hamlets. What a missed opportunity if you're bringing in local government electoral reform. Anybody here who's ever stood in any election at any level knows that postal votes with some of our older demographic can be an absolutely vital tool and help them to vote, but it can be very complex also with signatures sometimes with a slight difference. Those votes are then cast aside and not actually registered as a vote. So, I would ask you, Cabinet Secretary, whether you would look at how we can simplify the postal vote process so that, actually, people are more confident at using it than they are at the moment.
In relation to your proposals for pilots for electronic voting, voting in different places and on different days, you'll be aware, Cabinet Secretary, that previously the Electoral Commission found that a trial of additional facilities for voting by the then Labour UK Government had little success in targeting opportunist voters such as the young and the elderly, with a majority stating that they would have voted anyway. Therefore, I would be interested in the costings that you can evidence in regard to these schemes to enable proper cost-benefit analysis prior to any pilots being given the green light.
You expressed the intention to enable 16 and 17-year olds to vote at the next local elections. How do you balance giving 16 and 17-year olds the vote when this Assembly has legislated against them previously, for example, using a sunbed? And parental permission is still required to marry or serve in the forces. I would also at this point mention that, as a serial campaigner, the 18 to 30-year-olds are often disenfranchised because, of course, politics isn't taught in schools. There is that sort of void—[Interruption.] Yes, all my schools in Aberconwy would like to see the political system more on the curriculum. So, I would ask you how you intend to ensure we have greater participation of those people who are already able to vote now.
As regards your proposals to allow individual councils to change to the single transferable vote system, you will recall that, in response to the ‘Reforming Local Government: Resilient and Renewed’ White Paper, 60 per cent of respondents favoured first past the post as it was felt it was better understood, and 94 per cent felt it was better to keep the one voting system for the whole of Wales. This response seems contrary to your proposals today, so how can you justify that?
We welcome the requirement for candidates to register political party membership if not standing under a party banner and the improved transparency and accountability that this would provide, because we're all aware—and in police commissioner elections—where people actually stand as independents when, in reality, they are members of a political party. I know that three members in Conwy County Borough Council who were elected as Plaid Cymru last May are now of no political party within that council.
And finally, we greatly welcome—and we've been calling for this—the proposed changes in terms of ending the remuneration of returning officers by their own councils. It is wrong, as you've rightly pointed out, that you can have a chief executive on a higher salary than the Prime Minister of this country and yet they can also earn another 20-odd thousand pounds as a returning officer. That is wrong. If you're stopping the double-jobbing of Assembly Members and councillors, then you should be looking at that and I endorse that.
And absolutely finally, in relation to changes to eligibility of candidates, I wonder what costs might be entailed by local authorities giving career breaks for candidates who are successful at election who are council employees, where conflicts of interest are likely to arise. Also, again, there will be costings if departments are allowing people to fulfill duties as a councillor—how their work and things will be covered in terms of costing.
So, I think there are a lot of questions there for you, Cabinet Secretary. I look forward to scrutinising this as it comes forward. I will just say this: I'm glad that you've had the courtesy at last to bring this to this Assembly. It was disappointing to see UK Labour tweeting this announcement before we, as Assembly Members, had had any courtesy shown to us. I would just say that that is not the best way to get off on a good footing when you want to bring such serious change to our electoral system. Thank you.
Diolch i Ysgrifennydd y Cabinet am y datganiad hwn. Mae hyn yn cynnig rhai cyfleoedd, ond mae hefyd yn esgor ar nifer o gwestiynau. Wrth gwrs, rydym yn cydnabod yr angen, fel yr amlygwyd gan y Gymdeithas Diwygio Etholiadol, i gynyddu cyfranogiad mewn democratiaeth leol. Fodd bynnag, bydd y cynigion yr ydych chi'n eu cyflwyno yn mynd i'r afael ag a ddylid gofyn am y diwygiadau a amlinellwyd er mwyn mynd i'r afael ag achosion sydd wrth wraidd y broblem o ymddieithrio ymhlith pleidleiswyr a'r diffyg cysylltiad y mae cymaint o drigolion yn ei deimlo â gwleidyddiaeth yng Nghymru.
Mae cynrychiolaeth ar awdurdodau lleol yng Nghymru mewn perygl o fod yn rhywbeth cyfyngedig iawn. Yn etholiadau llywodraeth leol 2017, gadawyd 7 y cant o'r seddi cynghorau bwrdeistref sirol yn wag. Ar lefel cyngor tref a chymuned, roedd 81 y cant o'r seddi naill ai'n ddi-gystadleuaeth neu'n wag. Ymhellach, mae ymgysylltu â chynghorwyr lleol yn arswydus o isel yng Nghymru, gyda'r swm anferth o 84 y cant o'r bobl a ymatebodd i Arolwg Cenedlaethol Cymru yn dweud nad oedden nhw wedi cysylltu â'u cynghorydd yn y 12 mis blaenorol. Ac fel yr ydych chi wedi cyfeirio ato sawl gwaith yn y fan yma, mae diffyg tryloywder yn rhemp, oherwydd rhwng 2016 a 2017, roedd awdurdodau lleol wedi gwahardd y cyhoedd yn llawn neu'n rhannol o 39 y cant o'r cyfarfodydd cabinet, ac ym Mhen-y-bont ar Ogwr y ffigur oedd 93 y cant.
Mae Ceidwadwyr Cymru wedi gwthio am gyfres fwy trylwyr o ddiwygiadau, gyda'r nod o gynyddu ymgysylltiad pleidleiswyr, ers blynyddoedd lawer, gan gynnwys yr agenda hawliau cymunedol o dan Ddeddf Lleoliaeth 2011, ac eto methodd Llywodraeth Cymru â rhoi unrhyw ystyriaeth i hyn, nac unrhyw rymoedd ychwanegol na mwy o reolaeth o unrhyw fath i gymunedau. Ac mewn gwirionedd, mae'n deg dweud eich bod wedi methu o ran democratiaeth leol a chaniatáu i gymunedau gael mwy o lais ar faterion democrataidd. Ysgrifennydd y Cabinet, a allwch chi egluro sut y mae eich cynigion yn ymdrin â'r angen dybryd i gynyddu cyfranogiad ac ymgysylltiad yn y meysydd hyn?
Nawr, mae pryderon eisoes yn cael eu lleisio ynghylch cofrestru pleidleiswyr posib yn awtomatig. Ysgrifennydd y Cabinet, a allwch chi gynghori ynghylch sut yr ydych chi'n rhagweld cydbwysedd yn hyn o beth o ran deddfwriaeth diogelu data a defnyddio data personol, yn ogystal â sut y byddwch yn sicrhau bod y broses hon yn gwbl sicr ac yn rhydd rhag twyll pleidleisiwr?
Ar y mater hwn hefyd, hoffwn i ofyn i Ysgrifennydd y Cabinet sut yr ydych chi'n bwriadu bwrw ymlaen â phleidleisiau post, o ystyried cyhuddiadau o ddyblygu pleidleisiau y llynedd ac, wrth gwrs, y sôn a fu am yr hyn a ddigwyddodd yn Tower Hamlets. Dyma golli cyfle euraid os ydych chi'n dechrau diwygio etholiadau llywodraeth leol. Mae pawb yn y fan yma sydd erioed wedi sefyll mewn unrhyw etholiad ar unrhyw lefel yn gwybod y gall pleidleisiau post gyda rhai o'n pobl hŷn fod yn gyfrwng hollol hanfodol a'u helpu i bleidleisio, ond gall fod yn gymhleth iawn hefyd gyda mymryn o wahaniaeth weithiau rhwng llofnodion. Caiff y pleidleisiau hynny eu rhoi o'r neilltu ac mewn gwirionedd nid ydynt yn cael eu cofrestru'n bleidlais. Felly, hoffwn i ofyn ichi, Ysgrifennydd y Cabinet, a fyddwch chi'n rhoi sylw i sut y gallwn ni symleiddio'r broses o bleidleisio drwy'r post fel bod pobl, mewn gwirionedd, yn fwy hyderus wrth wneud hynny nag y maen nhw ar hyn o bryd.
O ran eich cynigion o ran cynlluniau arbrofol ar gyfer pleidleisio electronig, pleidleisio mewn mannau gwahanol ac ar ddyddiau gwahanol, byddwch yn ymwybodol, Ysgrifennydd y Cabinet, fod y Comisiwn Etholiadol wedi canfod cyn hyn fod arbrawf a wnaed gan Lywodraeth Lafur Prydain ar y pryd ynglŷn â chyfleusterau ychwanegol ar gyfer pleidleisio wedi bod yn aflwyddiannus ar y cyfan yn targedu pleidleiswyr mympwyol megis yr ifanc a'r henoed, gyda'r mwyafrif yn dweud y byddent wedi pleidleisio beth bynnag. Felly, byddai gennyf ddiddordeb yn y costau y gallwch chi eu dangos inni o ran y cynlluniau hyn er mwyn ein galluogi ni i wneud dadansoddiad cost-budd priodol cyn rhoi sêl bendith i unrhyw gynlluniau arbrofol.
Fe wnaethoch sôn am y bwriad i alluogi pobl 16 ac 17 oed i bleidleisio yn yr etholiadau lleol nesaf. Sut ydych chi'n cysoni rhoi pleidlais i bobl 16 a 17 oed pan fo'r Cynulliad hwn wedi deddfu yn eu herbyn yn y gorffennol, er enghraifft, o ran defnyddio gwely haul? Ac mae caniatâd rhieni yn dal yn ofynnol i briodi neu i wasanaethu yn y lluoedd arfog. Hoffwn grybwyll hefyd ar y pwynt hwn, fel rhywun sydd wedi hen arfer ymgyrchu, fod pobl 18 i 30 oed yn aml yn cael eu heithrio achos, wrth gwrs, ni chaiff gwleidyddiaeth ei dysgu mewn ysgolion. Ceir y math hwnnw o wacter — [torri ar draws.] Byddai, byddai fy holl ysgolion yn Aberconwy yn hoffi gweld mwy o sylw i'r system wleidyddol yn y maes llafur. Felly, hoffwn i ofyn ichi sut yr ydych chi'n bwriadu sicrhau bod y bobl hynny sydd eisoes yn gallu pleidleisio yn cyfranogi mwy.
O ran eich cynigion i ganiatáu i gynghorau unigol newid i system y bleidlais sengl drosglwyddadwy, byddwch yn cofio, mewn ymateb i'r Papur Gwyn 'Diwygio Llywodraeth Leol: Cadernid ac Adnewyddiad', fod 60 y cant o'r rhai a ymatebodd yn ffafrio trefn y cyntaf i'r felin oherwydd y teimlad oedd bod pobl yn ei deall yn well, ac roedd 94 y cant o'r farn ei bod yn well cadw at un system bleidleisio ar gyfer Cymru gyfan. Mae'r ymateb hwn yn ymddangos yn groes i'ch cynigion chi heddiw, felly sut allwch chi gyfiawnhau hynny?
Croesawn y gofyniad i ymgeiswyr gofrestru aelodaeth plaid wleidyddol os nad ydyn nhw'n sefyll o dan faner plaid a'r gwell tryloywder ac atebolrwydd a fyddai'n dod gyda hyn. Rydym i gyd yn gwybod—mewn etholiadau comisiynwyr yr heddlu—pan fo pobl yn sefyll fel aelodau annibynnol, mewn gwirionedd, maen nhw'n aelodau o blaid wleidyddol. Rwy'n gwybod nad yw tri aelod ar Gyngor Bwrdeistref Sirol Conwy a etholwyd o dan faner Plaid Cymru fis Mai diwethaf yn aelodau o unrhyw blaid wleidyddol ar y cyngor hwnnw bellach.
Ac yn olaf, croesawn yn fawr—ac rydym ni wedi bod yn galw am hyn—y newidiadau arfaethedig o ran rhoi terfyn ar swyddogion canlyniadau yn cael eu talu gan eu cynghorau eu hunain. Nid yw'n iawn, fel yr ydych chi yn gwbl gywir yn cyfeirio ato, fod prif weithredwr yn gallu bod ar gyflog mwy na Phrif Weinidog y wlad hon ac eto gall ennill oddeutu ugain mil o bunnoedd yn ychwanegol drwy fod yn swyddog canlyniadau. Mae hynny'n anghywir. Os ydych yn mynd i roi terfyn ar Aelodau Cynulliad yn gwneud gwaith cynghorwyr hefyd, dylech chi fod yn rhoi sylw i hynny ac rwy'n cefnogi hynny.
Ac yn olaf oll, o ran newidiadau i gymhwysedd ymgeiswyr, tybed beth fyddai'r gost petai awdurdodau lleol yn rhoi seibiant gyrfa i ymgeiswyr sy'n llwyddiannus yn yr etholiad sydd yn gyflogedig gan y cyngor, lle mae gwrthdaro buddiannau yn debygol. Hefyd, eto, bydd costau'n digwydd os yw adrannau'n caniatáu i bobl gyflawni eu dyletswyddau fel cynghorwyr—sut y telir y gost o ran cyflenwi eu gwaith ac ati.
Felly, rwy'n credu bod llawer o gwestiynau yma i chi, Ysgrifennydd y Cabinet. Edrychaf ymlaen at graffu ar hyn pan gaiff ei gyflwyno. Hoffwn ddweud hyn: rwy'n falch eich bod wedi cael y cwrteisi o'r diwedd i gyflwyno hyn yn y Cynulliad hwn. Roedd yn siomedig gweld Plaid Lafur y DU yn trydar y cyhoeddiad hwn cyn y rhoddwyd unrhyw fath o gwrteisi i ni, Aelodau Cynulliad. Byddwn ond yn dweud wrthych nad hon yw'r ffordd orau o wneud cychwyn da pan rydych eisiau gwneud newidiadau mor ddifrifol i'n system etholiadol. Diolch i chi.
Presiding Officer, I think the whole Chamber will be with me when I say I'm delighted that I'm not always accountable to this place for the actions of the United Kingdom Labour Party and their press office.
I would say to the Conservative spokesperson to perhaps move away from her counsel of despair. We seem to have listened to five or six minutes of a list of all problems and difficulties that are faced in making any change whatsoever. I have to say to the Member concerned and to other Members that we will increase participation when we persuade people there's a purpose to voting and that voting can change something and that voting can have a purpose in shaping the future of our communities. Simply listing problems facing people does not, I would suggest, inspire change anywhere with anyone.
I will say to the Conservative spokesperson that town and community councils will not be affected by the announcements I'm making this afternoon. She will be aware that there is a review currently taking place, which was announced by my predecessor, the now Cabinet Secretary for Finance, and I will be making further statements on the future of town and community councils when that review reports, which I expect to be at some point in the early summer.
Can I say, in terms of attempting to answer at least some of the questions that she has asked this afternoon, that this is a part of a package of reforms? She will be aware from questions that we had last week and the statement I made on the local government settlement that I have asked all Members here, as well as council leaders and Members of the UK Parliament, what powers they believe should rest with principal local authorities. Now, I trust that the Conservative Member for Aberconwy on this occasion has written to me by tomorrow's deadline in order to provide me with her views on these—[Interruption.] She didn't give me her views on anything. I wish she had. It would make my job easier. Let me say this: I presume—[Interruption.] I can only presume—. I don't want to get into the issue here of what e-mails have been sent or not sent, but I presume that she will be writing to me this evening to provide me with that package of proposals that she has.
I am putting together a series of reforms to and with local government to underpin local democracy to ensure that we do have participation in local elections and to ensure that local councils and local authorities are more powerful in the future than they are today. This is a part of that package of reform. It is not the totality of that package of reform, and it is also the first statement that I make here on the whole reform process.
The Conservative spokesperson has asked questions about voter fraud and data protection. I have to say to her that, where this is already being practised in Scotland, there is no evidence of any of those issues being an issue for the Scottish authorities. We don't expect them to be an issue for us. We will ensure that there is proper protection in place for all those on the register, whether they are 16 or 17 or in fact anybody who is vulnerable in any way. And we will ensure that there are proper guidelines in place to ensure that data protection and voter fraud are not issues of any new system.
I do accept the point that's been made about the ability to simplify postal votes. Clearly, many people we know and many electors do rely on postal votes, whether it's because of infirmity or because of work commitments that mean they're unable to vote in person. I hope that we'll be able to continue to simplify the process of postal votes, but I have to say that we will need to ensure as well that postal votes remain a secure form of voting. The reason, Presiding Officer, I am seeking permissive powers in this legislation in order to provide us with the pilots to enable us to consider different changes to the voting system is to do exactly as the Member suggests, which is to understand in practice how these proposals will work in terms of how we elect new councillors in the future.
I hope that we will be able to look at a diversity of different proposals to improve and drive up turnout. I hope that people will be able to vote electronically in the future. I hope that we'll be able to vote on our telephones in the future, and I hope that, even if we are unable to do that in the near future, we will be able to move to a system of electronic counting in the near future. I will say to the Member, who seems very—how shall I put it—lukewarm about the suggestion that we should increase the franchise to 16 and 17-year-olds, that I see young people as being motivated to take part in the political process where politicians are able to demonstrate there's a purpose and a view to voting. I think it is our responsibility here and elsewhere to explain to people how voting can change something and the importance of taking part in the election process.
It's a matter for others to take some of the views that have been expressed in terms of proportional representation versus first past the post. I have to say to the Member for Aberconwy that part of personal and social education is around active citizenship. I'm surprised that she is not aware of that. Our ability to communicate and to educate young people about the importance of the political structures of governance of Wales, of local government and of the United Kingdom will help us, I hope, engage a new generation of people in taking part in our democracy and holding, I hope, us all to account.
Llywydd, credaf y bydd y Siambr gyfan o'r un farn â mi pan ddywedaf fy mod yn falch iawn nad wyf i bob amser yn atebol i'r lle hwn am weithredoedd Plaid Lafur y Deyrnas Unedig a'u swyddfa'r wasg.
Hoffwn ofyn i lefarydd y Ceidwadwyr liniaru ychydig o bosib ar ei darogan gwae. Mae'n ymddangos ein bod wedi gwrando ar restr pum neu chwe munud o hyd o'r holl broblemau a'r anawsterau fydd yn ein hwynebu wrth wneud unrhyw newid o gwbl. Mae'n rhaid imi ddweud wrth yr Aelod dan sylw ac wrth Aelodau eraill y byddwn ni'n cynyddu nifer y bobl sy'n cymryd rhan drwy eu perswadio bod diben pleidleisio ac y gall pleidleisio newid rhywbeth ac y gall fod diben i bleidleisio o ran llunio dyfodol ein cymunedau. Awgrymaf nad yw gwneud dim byd ond rhestru problemau yn ysgogi unrhyw un nac unrhyw le i gofleidio newid.
Rwy'n dweud wrth lefarydd y Ceidwadwyr na fydd y cyhoeddiadau yr wyf yn eu gwneud y prynhawn yma yn effeithio ar gynghorau tref a chymuned. Bydd hi'n ymwybodol fod adolygiad yn cael ei gynnal ar hyn o bryd, a gyhoeddwyd gan fy rhagflaenydd, sydd bellach yn Ysgrifennydd Cabinet dros Gyllid, a byddaf yn gwneud datganiadau pellach ynglŷn â dyfodol y cynghorau tref a chymuned pan ddaw'n bryd cyflwyno'r adroddiad ar yr adolygiad hwnnw. Disgwyliaf i hynny fod ar ryw adeg ddechrau'r haf.
A gaf i ddweud, o ran ceisio ateb o leiaf rhai o'r cwestiynau y mae hi wedi eu gofyn y prynhawn yma, fod hyn yn rhan o gyfres o ddiwygiadau? Bydd hi'n ymwybodol o'r cwestiynau a gawsom ni yr wythnos ddiwethaf a'r datganiad a wnes i ar setliad i lywodraeth leol fy mod i wedi gofyn i'r holl Aelodau sydd yma, yn ogystal ag arweinwyr cynghorau ac aelodau o Senedd y DU, pa bwerau y credant y dylai fod gan y prif awdurdodau lleol. Nawr, hyderaf fod yr Aelod Ceidwadol dros Aberconwy wedi ysgrifennu ataf ar yr achlysur hwn erbyn y dyddiad cau, sef yfory, yn rhoi i mi ei barn ar hyn—[torri ar draws.] Nid yw hi wedi rhoi ei barn i mi am unrhyw beth. Byddwn wrth fy modd petai hi wedi gwneud hynny. Byddai'n gwneud fy ngwaith yn haws. Gadewch imi ddweud hyn: Rwy'n tybio—[torri ar draws.] Ni allaf ond tybio—. Nid wyf eisiau dechrau trafod yn y fan hon pa negeseuon e-bost a anfonwyd neu na chawsant eu hanfon, ond tybiaf y bydd hi'n ysgrifennu ataf heno gyda'r gyfres honno o gynigion sydd ganddi.
Rwyf yn llunio cyfres o ddiwygiadau i lywodraeth leol, a hefyd gyda nhw, i fod yn sail i ddemocratiaeth leol a sicrhau bod pobl yn cyfrannu at etholiadau lleol a bod cynghorau lleol ac awdurdodau lleol yn fwy pwerus yn y dyfodol nag ydyn nhw heddiw. Mae hyn yn rhan o'r pecyn diwygio hwnnw, nid y pecyn yn ei gyfanrwydd, a dyma hefyd y datganiad cyntaf yr wyf yn ei wneud yma ynglŷn â'r broses ddiwygio gyfan.
Mae llefarydd ar ran y Ceidwadwyr wedi gofyn cwestiynau ynglŷn â thwyll pleidleiswyr a diogelu data. Mae'n rhaid imi ddweud wrthi, lle mae hyn yn digwydd eisoes yn yr Alban, nid oes unrhyw dystiolaeth bod unrhyw un o'r materion hynny yn destun pryder i awdurdodau yn yr Alban. Nid ydym yn disgwyl iddyn nhw fod yn broblemau i ni. Byddwn yn sicrhau bod trefniadau diogelwch priodol ar waith ar gyfer y rhai ar y gofrestr, p'un a ydyn nhw'n 16 neu 17 oed neu yn wir unrhyw un sy'n agored i niwed mewn unrhyw ffordd. A byddwn yn sicrhau bod canllawiau priodol ar waith i sicrhau nad yw twyll pleidleiswyr a diogelu data yn broblemau mewn unrhyw system newydd.
Rwyf yn derbyn y pwynt a wnaed am y gallu i symleiddio'r pleidleisiau drwy'r post. Yn amlwg, mae llawer o bobl yr ydym ni'n eu hadnabod a llawer o etholwyr yn dibynnu ar bleidleisiau drwy'r post, boed hynny oherwydd eiddilwch neu oherwydd bod ymrwymiadau gwaith yn golygu na allan nhw bleidleisio'n bersonol. Rwy'n gobeithio y byddwn ni'n gallu parhau i symleiddio'r broses o bleidleisio drwy'r post, ond rhaid imi ddweud y bydd angen inni sicrhau hefyd fod pleidleisiau post yn parhau i fod yn ffurf ddiogel o bleidleisio. Y rheswm, Llywydd, pam rwy'n ceisio pwerau caniataol yn y ddeddfwriaeth hon yw er mwyn rhoi cynlluniau arbrofol ar waith i ni allu ystyried gwahanol newidiadau yn y system bleidleisio, i wneud yn union yr hyn y mae'r Aelod yn ei awgrymu, sef deall yn ymarferol sut fydd y cynigion hyn yn gweithio o ran sut yr ydym ni'n ethol cynghorwyr newydd yn y dyfodol.
Rwy'n gobeithio y gallwn ystyried amrywiaeth o gynigion gwahanol er mwyn gwella a chynyddu nifer y pleidleiswyr. Rwy'n gobeithio y bydd pobl yn gallu bwrw pleidlais yn electronig yn y dyfodol. Rwy'n gobeithio y byddwn ni'n gallu pleidleisio ar ein ffonau yn y dyfodol, a gobeithio, hyd yn oed os na allwn ni wneud hynny yn y dyfodol agos, y gallwn ni symud at system o gyfrif electronig yn y dyfodol agos. Rwy'n dweud wrth yr Aelod, sydd yn ymddangos—sut allaf i fynegi hyn—yn llugoer ynghylch yr awgrym y dylem ni ehangu'r bleidlais i bobl 16 ac 17 oed, fy mod i'n gweld pobl ifanc yn frwdfrydig dros gymryd rhan yn y broses wleidyddol lle mae gwleidyddion yn gallu dangos bod diben ac amcan i bleidleisio. Credaf mai ein cyfrifoldeb ni yma ac mewn mannau eraill yw egluro i bobl sut y gall pleidleisio newid rhywbeth a phwysigrwydd cymryd rhan yn y broses etholiadau.
Mae'n fater i bobl eraill ymateb i rai o'r safbwyntiau a wnaed o ran cynrychiolaeth gyfrannol o'i gymharu â'r cyntaf i'r felin. Mae'n rhaid imi ddweud wrth yr Aelod dros Aberconwy bod rhan o addysg bersonol a chymdeithasol yn ymwneud â dinasyddiaeth weithgar. Rwy'n synnu nad yw hi'n ymwybodol o hynny. Bydd ein gallu i gyfathrebu ac addysgu pobl ifanc am bwysigrwydd strwythurau gwleidyddol llywodraeth Cymru, llywodraeth leol a'r Deyrnas Unedig yn ein helpu, gobeithio, i danio cenhedlaeth newydd o bobl i gymryd rhan yn ein democratiaeth a, gobeithio, i ddal pob un ohonom ni i gyfrif.
Rwyf am ganolbwyntio ar dair agwedd yr ydych chi wedi’u nodi yn eich datganiad y prynhawn yma, ac mae’r tair yn ymwneud â chynyddu diddordeb a chael gwell cynrychiolaeth o fewn llywodraeth leol. Mae’r ffordd y mae pobl ifanc yn dod i gysylltiad â gwleidyddiaeth yn eu blynyddoedd cynnar yn hollbwysig i ddyfodol democratiaeth gynrychioladol, felly mae Plaid Cymru yn croesawu eich bwriad chi fel Llywodraeth i estyn yr etholfraint i gynnwys pobl ifanc 16 ac 17 oed ar gyfer etholiadau llywodraeth leol. Ond, heb os, mae yna ddiffyg dealltwriaeth o wleidyddiaeth yng Nghymru. Er enghraifft, a ydy pobl yn gwybod pa Lywodraeth sy'n gyfrifol am redeg gwahanol wasanaethau? Mae hyn yn ymestyn i bob oedran. Mae yna asesiadau gan Brifysgol Caerdydd, er enghraifft, yn dangos bod yna broblem o ran diffyg diddordeb a gwybodaeth ymysg myfyrwyr yng Nghymru mewn gwleidyddiaeth yn gyffredinol, ond hyd yn oed llai o ddiddordeb mewn gwleidyddiaeth leol.
Felly, wrth groesawu'r newydd cadarnhaol yma, mae rhywun yn troi’i olygon at addysg wleidyddol, ac rydym ni wedi trafod hynny’n fras yn barod. Rydw i’n gweld bod yna gyfle euraidd—law yn llaw â chyflwyno’r bleidlais i bobl ifanc, mae angen hefyd rhoi mwy o bwyslais ar wella addysg wleidyddol fel rhan o’r cwricwlwm. Rydych chi wedi sôn am ddinasyddiaeth o dan addysg bersonol a chymdeithasol, ond buaswn i’n licio cael eich barn chi tybed a oes angen gwneud mwy. A oes gennych chi gynlluniau i edrych yn bellach na beth sydd ar gael ar hyn o bryd o fewn y cwricwlwm?
Mae’n ddealladwy, onid ydy, fod dieithrio gwleidyddol yn digwydd mewn cymdeithas lle nad ydy pobl yn gweld gwerth mewn pleidleisio, ac felly ddim yn cymryd sylw o wleidyddiaeth oherwydd efallai eu bod nhw'n teimlo nad yw eu pleidlais nhw bob tro yn cyfrif efo’r system etholiadol first-past-the-post? Felly, rydw i’n croesawu’ch ymrwymiad chi, yn y gorffennol ac yn y datganiad heddiw, i gyflwyno STV ar gyfer etholiadau lleol, ond nid yw’n mynd i ddigwydd, oni bai ei fod o'n cael ei wneud yn rhywbeth gorfodol ar gyfer holl awdurdodau lleol Cymru, ac yn fandadol ar gyfer pob awdurdod lleol—ddim yn rhywbeth iddyn nhw gael dewis yn ôl mympwy. Mewn gwirionedd, nid cynghorau ddylai gael penderfynu os ydyn nhw am fod yn atebol i’w hetholwyr drwy system etholiadol deg, a dweud y gwir; y Llywodraeth ddylai fod yn penderfynu ar fater o egwyddor fawr fel yna. Mae peidio â gwneud y newid yn fandadol yn dangos diffyg arweinyddiaeth, rydw i’n credu, ar ran y Llywodraeth. Hefyd, mae’n osgoi dyletswydd, fel Llywodraeth genedlaethol—mi ddylai’r arweiniad yna fod yno.
Rydym ni’n gwybod beth ydy manteision STV. Mae STV wedi cael ei ddefnyddio mewn etholiadau lleol yn yr Alban ac yng Ngogledd Iwerddon, ar gyfer etholiadau’r Cynulliad yn fanna hefyd, ac, o ganlyniad, mae etholiadau llywodraeth leol yn llawer mwy cystadleuol. Mae cyfansoddiad llywodraeth leol ei hun yn clymu’n agosach at ddymuniadau’r boblogaeth ac mae yna lot fwy o ddiddordeb mewn etholiadau pan maen nhw’n cael eu cynnal drwy’r system STV. Felly, nid wyf i dal wedi fy argyhoeddi efo’r ddadl rydych chi’n ceisio’i wneud ynglŷn â gwneud STV yn rhywbeth dewisol—nid wyf yn deall, heblaw am resymau, efallai, o hunanddiddordeb pleidiol. Ni welaf i un ddadl arall, resymegol dros ei gwneud hi’n gwbl fandadol i STV fod yn rhan o etholiadau lleol yng Nghymru.
I barhau efo’r thema o gynrychioli’r boblogaeth yn well, rydw i’n mynd i faes efallai nad ydych chi’n ei grybwyll. Nid yw’r ddogfen ymgynghorol ar ddiwygio trefniadau etholiadol yn trafod sut i gynyddu cynrychiolaeth grwpiau lleiafrifol ar ein cynghorau ni, ac nid yw, ychwaith, yn mynd i ymafael â sut i gyrraedd at gydraddoldeb rhywedd. Dim ond 28 y cant o gynghorwyr sydd yn fenywod, wrth gwrs, ac mae’n rhaid inni fynd i’r afael â’r broblem sylfaenol yma o ddiffyg cydraddoldeb.
Rydw i’n meddwl fy mod wedi eich clywed chi ar y teledu ddydd Sul yn sôn bod angen mwy o ymgynghori ar eich cynigion ar gyfer rhanbartholi gwasanaethau. Os oes yna fwy o ymgynghori i ddigwydd, tybed a wnewch chi ystyried ymgynghori hefyd ar wahanol opsiynau i sicrhau cydraddoldeb rhywedd o fewn ein cynghorau ni. Wedi’r cyfan, mae cydraddoldeb rhywedd yn ein Cynulliad wedi cael ei dderbyn mewn egwyddor gan y Prif Weinidog a chan y Gweinidog cydraddoldeb yn y Siambr yma, felly beth amdani? Beth am wneud rhywbeth o fewn llywodraeth leol hefyd? Mae’r drafodaeth yna’n fyw iawn ar hyn o bryd, ac rydw i’n credu ei bod yn amserol hefyd i ystyried sut i ddefnyddio’r system etholiadol i gyrraedd cydraddoldeb yn ein cynghorau lleol ac fe fuaswn i’n licio cael eich barn chi ar hynny. Diolch.
I want to focus on three aspects that you've noted in your statement this afternoon, and all three relate to increasing participation and better representation within local government. The way that young people come into contact with politics in their early years is crucially important for the future of representative democracy, and therefore Plaid Cymru welcomes your intention, as a Government, to extend the franchise to include young people of 16 and 17 years of age for local government elections. But, without doubt, there is a lack of understanding of politics in Wales. For example, do people know which Government is responsible for the various services? This extends to all age groups. Assessments have been carried out by Cardiff University, for example, that demonstrate that there is a problem in terms of a lack of interest and information among students in Wales in politics in general, but there’s even less interest in local politics.
So, in welcoming this positive change, one turns their sights to political education, and we’ve discussed that in broad terms already. I believe that there’s a golden opportunity here—along with introducing the vote for young people, we must also give more emphasis on improving political education as part of the curriculum. You’ve mentioned citizenship under personal and social education, but I would like to hear your views as to whether more needs to be done. Do you have any plans to look further than what’s currently proposed within the curriculum?
It’s understandable, isn't it, that political alienation can happen in a society where people don’t see the value of voting, and therefore don't take notice of politics because perhaps they feel that their vote doesn’t always count with the first-past-the-post electoral system? Therefore, I welcome your commitment, in the past and in the statement today, to introduce STV for local elections, but it simply isn’t going to happen unless it is mandatory for all local authorities in Wales. It must be mandatory for all local authorities—it shouldn’t be an arbitrary option. In reality, it’s not councils that should decide whether they want to be accountable to their constituents through a fair electoral system; the Government should make that decision on an issue of such great principle. Not making that a mandatory change does show a lack of leadership, in my view, from the Government. It also avoids the duty that the national Government should have—that leadership should be shown.
We know the benefits of STV. STV has been used in local elections in Scotland and Northern Ireland, and for the Assembly elections there too, and, as a result, local elections are far more competitive, the make-up of local government is closer to the wishes of the people and there’s far more interest in elections when they are held through the STV system. So, I remain to be convinced of the argument that you’re trying to make in making STV an option. I simply don’t understand, apart from the issues, perhaps, of self-interest and party interest involved here. I don’t see any other rational argument for not making STV mandatory for local elections in Wales.
To continue with the theme of representing the population more accurately, I’m going into an area that you perhaps haven’t touched on. The consultation document on electoral reform doesn’t discuss how to enhance the representation of minority groups on our councils, and it doesn’t either tackle the issue of how we reach gender equality. Only 28 per cent of councillors are women, of course, and we must tackle that problem, which is a fundamental problem in terms of a lack of equality.
I think I heard you on the television on Sunday saying that we need more consultation on your proposals for the regionalisation of services. If there’s to be more consultation, I wonder whether you would consider also consulting on various options to ensure gender equality within our councils. After all, gender equality in our Assembly has been accepted in principle by the First Minister and by the Minister for equality in this Chamber, so why not do that? So, why not do something within local government too? That discussion is a very lively one at the moment, and I do think that it’s very timely for us to consider how we can use the electoral system to achieve equality in our local authorities, and I’d like to hear your views on that. Thank you.
Rydw i'n ddiolchgar i lefarydd Plaid Cymru am ei chroeso cyffredinol i'r cynigion rydym ni'n eu gwneud y prynhawn yma. Rwy'n cyd-fynd â lot fawr o'r pwyntiau mae'r Aelod wedi eu gwneud, Llywydd. Rwy’n cyd-fynd â chi pan rydych chi'n sôn amboutu'r diffyg dealltwriaeth o wleidyddiaeth yng Nghymru. Rydw i'n gwybod bod fy nghyfaill yr Ysgrifennydd addysg, er enghraifft, yn ysgrifennu at y BBC heddiw ar ôl eu hadroddiad nhw ar Today ddoe yn sôn amboutu polisi addysg Cymru a Lloegr—a 'Lloegr a Chymru' rwy'n credu yr oedden nhw'n ei ddweud. Rydw i'n meddwl bod yna ddiffyg dealltwriaeth o wleidyddiaeth yng Nghymru ac o natur gwleidyddiaeth yng Nghymru, nid yn arbennig ymhlith yr ifanc, er enghraifft, ond yn ein plith ni i gyd, oherwydd nad oes gennym ni'r math o le yn y byd gwleidyddol neu'r byd cyfryngol ym Mhrydain sy'n esbonio sut mae Prydain ei hun yn cael ei llywodraethu a chyfansoddiad Prydain. Rydw i'n credu bod hynny'n rhywbeth mae'n rhaid inni ei ystyried ymhellach. Rydw i'n gweld bod y Gweinidog ar gyfer darlledu yn y Siambr y prynhawn yma, ac rydw i'n siŵr ei fod e'n mynd i barhau i godi'r materion yma.
I’m grateful to the Plaid Cymru spokesperson for her general welcome of our proposals this afternoon. I concur with very many of the points that the Member has made, Llywydd. I agree with you when you talk about the lack of understanding of politics in Wales. I know that my friend the Secretary for education, for example, will be writing to the BBC today after their report on Today yesterday talking about the education policy in Wales and England—and I think they were saying 'England and Wales'. I do think that there is a lack of understanding of Welsh politics and politics in Wales and the nature of Welsh politics, not particularly among young people but amongst us all, because we don’t have a platform within the political world or the media world in the UK that explains how the UK is governed and the constitution of the United Kingdom. I think that that is something that we need to consider further. I see that the Minister for broadcasting is present in the Chamber this afternoon, and I’m sure that he will continue to raise these issues.
Mae dinasyddiaeth yn beth hanfodol bwysig. Mae'n bwysig ei bod hi'n cael ei dysgu yn ein hysgolion ni, ond hefyd, mi fuaswn i'n dweud bod dinasyddiaeth yn beth pwysig i ni i gyd, ac mae deall sut rydym ni'n cyd-fyw gyda'n gilydd yn rhywbeth sy'n hanfodol bwysig. Rydw i'n mawr obeithio bod y ffordd rydym ni'n newid ein gwleidyddiaeth ni i estyn y franchise i bobl ifanc, a sicrhau ein bod ni'n newid hefyd y ffordd rydym ni'n ymgyrchu pan rydym ni'n sefyll etholiad—. Rydw i'n credu bod hynny'n mynd i fod yn hollbwysig wrth ysbrydoli pobl i bleidleisio am y tro cyntaf.
Mae'r Aelod hefyd yn fy nhemtio i, unwaith eto—sut allaf i ddweud hyn—ar fater STV a sut rydym ni'n pleidleisio. Mae fy marn bersonol i yn gwbl glir, ac mae'r Aelod yn gwybod lle'r ydw i'n sefyll ar hyn. Rydw i'n cefnogi STV ar gyfer etholiadau yma, yn San Steffan ac i lywodraeth leol. Nid oes gen i ddim amheuon ac rydw i'n cyd-fynd â'r Aelod ar beth mae'n ei ddweud amboutu manteision STV. Mi fuasai hynny, wrth gwrs, hefyd yn helpu datrys y broblem yr oedd Janet Finch-Saunders wedi ei chodi yn ei chyfraniad hi pan roedd hi'n sôn amboutu diffyg cystadleuaeth ar gyfer rhai seddi mewn rhai rhannau o Gymru.
Ond mae'n rhaid i fi, ac mi fuaswn i'n awgrymu bod yn rhaid i chi hefyd, gydnabod nad oes yna ddigon o gefnogaeth ar hyn o bryd i symud at y system yma. Heb fod yna gefnogaeth gyffredinol ar draws y wlad, nid wyf i'n credu y dylem ni orfodi newid i'r system etholiadol ar bobl. Rydym ni'n creu'r pwerau yma, y pwerau newydd i alluogi cynghorau i wneud penderfyniadau eu hunain os ydyn nhw'n meddwl bod y bobl maen nhw'n eu cynrychioli eisiau iddyn nhw symud i gyfeiriad felly. Ond yr unig ffordd y buaswn i'n newid y system yn gyffredinol byddai gwthio hynny drwyddo, ac nid wyf i'n credu fy mod i eisiau gwneud hynny, ac nid wyf i'n credu, ar hyn o bryd, fod yna gefnogaeth gyffredinol ar draws y Siambr i wneud hynny. Mi fuaswn i siŵr o fod yn ymgyrchu gydag Aelodau eraill i efallai newid hynny yn y dyfodol, ond dyna le'r ydym ni heddiw, ac rydw i'n credu bod y datganiad rydw i wedi ei wneud heddiw yn adlewyrchu'r sefyllfa bresennol.
Rydw i'n cyd-fynd â chi pan rydych chi'n sôn am gydraddoldebau a sut rydym ni'n gallu defnyddio'r strwythurau ar gyfer llywodraeth leol i sicrhau bod grwpiau lleiafrifol yn cael eu cynrychioli mewn cynghorau ar draws y wlad. Mae hyn, wrth gwrs, wedi bod yn fater trafod yn o leiaf un o'r Papurau Gwyn rydym ni wedi eu gweld ar lywodraeth leol yn ystod y blynyddoedd diwethaf. Mae yn fy meddwl i ar hyn o bryd—nid yw e'n rhan ganolog o'r datganiad rydw i wedi ei wneud y prynhawn yma, ond mi wnes i awgrymu yn ystod y datganiad fy mod i'n mynd i ystyried sut rydym ni'n talu cynghorwyr ar gyfer y dyfodol i sicrhau ein bod ni'n gallu apelio at fwy o bobl a chreu mwy o gyfle i bobl sefyll etholiad yn y dyfodol. Rydw i'n meddwl y buasai hynny'n helpu i sicrhau bod gyda ni fwy o gydraddoldeb y tu mewn i siambrau cynghorau ar draws y wlad yn y dyfodol. Felly, mi fydd yna drafodaeth, ac rydw i'n gobeithio y byddaf i'n arwain trafodaeth ar hyn yn ystod y misoedd nesaf.
Citizenship is vitally important. It’s important that it’s taught in our schools, but also, I would say that citizenship is important to us all, and understanding how we all live together is something that is vitally important. I very much hope that the way in which we change our politics to extend the franchise to young people, and to also ensure that we change the way in which we campaign when we stand for election—. I think that is going to be extremely important in inspiring people to vote for the first time.
The Member also tempts me once again—how shall I put this—on the issue of STV and the voting system. My personal view is completely clear, and the Member knows where I stand on this. I support STV for elections both here, Westminster and local government. I have no doubts on that and I agree with the Member on the benefits of STV. Of course, that would also assist to resolve the problem that Janet Finch-Sunders raised in her contribution with regard to the lack of competition for some seats in some parts of Wales.
But I, and I would suggest that you too, will have to acknowledge that there is not sufficient support currently to move to this system. Without general support across the country, I don’t believe that we should force or impose change of the electoral system on people. We create these new powers to enable councils to make their own decisions if they think the people they represent wish them to move in such a direction. But the only way we can change the general system is by pushing it through, and I don’t believe that I wish to do that, and I don’t believe that there is currently enough general support across the Chamber to do that. I’m sure that I would campaign with other Members to perhaps change that in the future, but that is where we are today, and I believe that the statement that I have made today reflects the current situation.
I agree with you when you talk about equalities and the way in which we can use the structures in local authorities to ensure that minority groups are represented in councils across the country. This has, of course, been a matter of discussion in at least one of the White Papers that we’ve seen on local government over the past few years. I am considering it at present—it’s not a central part of the statement that I have made this afternoon, but I did suggest in my statement that we would consider how we remunerate councillors in future in order to ensure that we can appeal to more people and create more opportunities for people to stand for election in the future. I do think that that would assist in ensuring that we have a more equal representation within chambers across the country in the future. So, I hope there will will be a discussion, and I will lead a discussion and debate on this in the ensuing months.
