Y Cyfarfod Llawn - Y Bumed Senedd

Plenary - Fifth Senedd

23/05/2017

Cyfarfu’r Cynulliad am 12:30 gyda’r Llywydd (Elin Jones) yn y Gadair.

The Assembly met at 12:30 with the Llywydd (Elin Jones) in the Chair.

1. Datganiad ar yr Ymosodiad ym Manceinion
1. Statement on the Manchester Attack

Yn gyntaf heddiw, ar ran Aelodau’r Cynulliad hwn, rwyf am fynegi ein cydymdeimlad â phawb sydd wedi’u heffeithio gan y digwyddiadau erchyll ym Manceinion neithiwr. Rydym ni oll, pob un ohonom, wedi ein syfrdanu gan yr hyn ddigwyddodd. Gwn y bydd pobl ar hyd a lled Cymru, ym mhob cymuned, yn condemnio’r weithred anfaddeuol hon o drais, ac yn cynnig pob cefnogaeth bosib i awdurdodau a thrigolion Manceinion wrth iddyn nhw ymateb i’r digwyddiad.

Yr wyf yn gwahodd y Prif Weinidog i wneud datganiad o gydymdeimlad.

First today, on behalf of all Members of this Assembly, I wish to express our heartfelt condolences to all those affected by the dreadful events in Manchester last night. Each and every one of us is shocked by what happened. I know that people the length and breadth of Wales, in all communities, will condemn this unforgivable act of violence and will provide all possible support to the authorities and people of Manchester as they come to terms with what has happened.

I invite the First Minister to make a statement expressing his condolences.

Diolch, Llywydd. You’ve spoken for all Members in expressing the complete solidarity of this Assembly and the Welsh people as a whole with the people of Manchester and all those families who are suffering today. This was a particular form of cruelty at work, because this act was directed towards teenagers coming out of a concert. It’s difficult to imagine an act more appalling and more senseless.

Llywydd, fe fydd holl Aelodau’r Cynulliad a phobl Cymru i gyd eisiau sefyll ochr yn ochr gyda phobl Manceinion heddiw. Dyma’r math mwyaf creulon o derfysg, yn erbyn pobl ifanc yn eu harddegau mewn cyngerdd. Mae’n rhaid i ni i gyd sefyll yn gadarn gyda’n gilydd yn erbyn y math yma o greulondeb disynnwyr, anfoesol ac annealladwy.

Llywydd, I pay tribute to the police, the ambulance service, the NHS in Manchester and all those in the city who opened their doors and reached out the hand of help when help was needed. Already we’ve seen countless stories of bravery, generosity and solidarity that show beyond doubt that the people of Manchester and this country will not bow to terrorism, and that hope, togetherness and unity will always beat hate and those who seek to divide us.

Manchester is well known and well loved by very many Welsh people, especially those living in the north. It has seen terrorism before and I’ve no doubts about the resilience and strength of that great city. Llywydd, I have written both to the Prime Minister and the Mayor of Manchester, Andy Burnham, expressing our outrage at the attacks and offering our solidarity with the people of Manchester. I received a national security briefing from the Cabinet Office by phone this morning, and we will of course continue to monitor events as they develop. Priorities at this stage, however, must be to give families the support they need and allow the police the time and space required to conduct their fast-moving investigations without distraction.

We must never get used to terrorism, at home or abroad. We can never accept these attacks as a fact of life. We should continue to call it what it is: alien, cruel and hateful. The message from this Chamber is that we will not be cowed, nor will we shrink into the shadows, and nor will we change our way of life. Llywydd, that is the best tribute that we can offer to the people of Manchester today.

Diolch, Llywydd. Rydych chi wedi siarad ar ran yr holl Aelodau wrth fynegi cydgefnogaeth lawn y Cynulliad hwn a phobl Cymru yn gyffredinol â phobl Manceinion a’r holl deuluoedd hynny sy'n dioddef heddiw. Roedd hwn yn fath penodol o greulondeb ar waith, gan fod y weithred hon wedi ei chyfeirio tuag at blant yn eu harddegau yn dod allan o gyngerdd. Mae'n anodd dychmygu gweithred fwy dychrynllyd a mwy disynnwyr.

Llywydd, all Assembly Members and the people of Wales will want to stand shoulder to shoulder with the people of Manchester today. This is the cruellest type of terrorism, against teenagers at a concert. We must all stand firmly together against this kind of senseless cruelty, which is immoral and beyond comprehension.

Llywydd, rwyf yn talu teyrnged i'r heddlu, y gwasanaeth ambiwlans, y GIG ym Manceinion a phawb yn y ddinas a agorodd eu drysau ac estyn eu cymorth pan oedd angen cymorth.  Rydym eisoes wedi gweld straeon dirifedi o ddewrder, haelioni a chydgefnogaeth sy'n dangos tu hwnt i bob amheuaeth na fydd pobl Manceinion na’r wlad hon yn gwyro i derfysgaeth, a bod gobaith, agosatrwydd ac undod bob amser yn ennill dros gasineb a'r rhai sy'n ceisio ein rhannu.

Mae Manceinion yn adnabyddus ac yn annwyl iawn i lawer iawn o bobl yng Nghymru, yn enwedig y rhai sy'n byw yn y gogledd. Mae wedi gweld terfysgaeth o'r blaen ac nid oes gennyf unrhyw amheuon am wytnwch a chryfder y ddinas wych honno. Llywydd, rwyf wedi ysgrifennu at Brif Weinidog y DU a Maer Manceinion, Andy Burnham, yn mynegi ein dicter am yr ymosodiadau a chynnig ein cydgefnogaeth â phobl Manceinion. Cefais sgwrs friffio diogelwch cenedlaethol gan Swyddfa'r Cabinet dros y ffôn y bore yma, a byddwn wrth gwrs yn parhau i fonitro digwyddiadau wrth iddynt ddatblygu. Mae’n rhaid mai’r blaenoriaethau ar hyn o bryd, fodd bynnag, yw rhoi'r cymorth sydd ei angen i deuluoedd a chaniatáu i'r heddlu gael yr amser a'r lle sydd ei angen i gynnal eu hymchwiliadau sy’n symud yn gyflym heb ymyrraeth.

Mae’n rhaid i ni beidio byth â dod i arfer â therfysgaeth, gartref na thramor. Ni allwn fyth dderbyn yr ymosodiadau hyn fel un o ffeithiau bywyd. Dylem barhau i’w alw yr hyn ydyw: estronol, creulon ac atgas. Y neges gan y Siambr hon yw na fyddwn yn benisel, ac na fyddwn yn sleifio i’r cysgodion, ac na fyddwn yn newid ein ffordd o fyw. Llywydd, dyna'r deyrnged orau y gallwn ei gynnig i bobl Manceinion heddiw.

Gofynnaf i’r Aelodau sefyll am funud o dawelwch er cof.

Let’s rise in remembrance.

I ask Members to stand for a minute’s silence.

Gadewch i ni sefyll er cof.

Safodd Aelodau’r Cynulliad am funud o dawelwch.

Assembly Members stood for a minute’s silence.

2. 1. Teyrngedau i’r Cyn Brif Weinidog Rhodri Morgan
2. 1. Tributes to Former First Minister Rhodri Morgan

Fy ngorchwyl trist arall y prynhawn yma yw cofnodi marwolaeth cyn Brif Weinidog Cymru, Rhodri Morgan, a fu farw yn ddisymwth ddydd Mercher diwethaf. Mae nifer ohonom wedi colli cyfaill, mae Cymru wedi colli cawr o wleidydd, ac estynnwn ein cydymdeimlad i’n cyd-Aelod, Julie, sydd wedi colli ei chymar oes. Gwahoddaf y Prif Weinidog i arwain y teyrngedau i Rhodri.

My other sad task this afternoon is to mark the passing of the former First Minister of Wales, Rhodri Morgan, who died suddenly last Wednesday. Many of us have lost a friend, and Wales has lost a political giant, and we extend our condolences to our colleague, Julie, who has lost her life partner. I invite the First Minister to lead the tributes to Rhodri.

Diolch, Llywydd. Can I begin by offering the sympathies of the whole Chamber to Julie and the family after the shocking news that they received. I’m sure all Members will want to join me in those sentiments.

Last week there was a leader’s debate, which some of us took part in, in Penarth. When I left that debate, as soon as I left the chamber the debate had taken place in, I received the news that Rhodri had passed away.

Hywel Rhodri Morgan was named after two kings, and he served in this place with distinction as First Minister for nearly 10 years. There are many of us who knew him, had the honour of knowing him, for many of those years, and we will all, I’m sure, in the course of the next hour or so, share some of the experiences, so many of them pleasant, all of them pleasant, that we had in his company.

The first time I met him was in the summer of 1997 in the Metropole hotel in Llandrindod Wells. The ‘Yes for Wales’ campaign had organised a weekend event there to discuss campaigning for the forthcoming devolution referendum in the September of that year. I remember watching that evening a rugby match—USA versus Wales—with Rhodri and Kevin Brennan. Rhodri was a great sports fan, as we know, and I first had experience of the wit that he had, because the game was being played on what seemed to be a public park and, behind the posts, there were no terraces, no stands, but woodland, and Rhodri, in the course of the game, had to say, ‘I’ve never seen such a well camouflaged crowd’. I remember it was the first time I’d heard him speak and he then started to speak to me, and that’s the first time I had a conversation with him.

He was very proud to have been First Secretary, as it was in 2000, and subsequently First Minister, a role, of course, he filled in every way in his time in that role. Llywydd, he was pretty much the same age as my father—10 months younger than my father—and I saw him very much as part of that generation. He was, to me, somebody who I saw as a father figure in politics. The phrase ‘father of the nation’ has been used, but certainly he was somebody who I very much looked up to. He was somebody who commanded such respect, but, of course, he was somebody who was down to earth.

Fe ddywedaf i stori yn Gymraeg achos dim ond yn Gymraeg mae’n gweithio. Achos y ffaith bod Rhodri llawer yn henach na fi, roeddwn i’n wastod yn galw ‘chi’ arno fe. Ar ôl amser, fe ddywedodd e, ‘Grinda, fachgen’—roedd e wastad yn galw ‘bachgen’ arnaf i—‘mae’n rhaid i ti nawr alw “ti” arnaf i’. Roedd hi’n anodd, wrth gwrs, i’r rheini ohonom ni sy’n siarad Cymraeg, i newid yn y ffordd yna. Ond, dyna beth wnes i. Fe fues i’n siarad gyda fy mam-gu, a oedd yn fyw bryd hynny, ac fe ddywedais wrthi hi fy mod i’n galw ‘ti’ ar Rhodri. ‘Beth?’, meddai hi, ‘Beth? Ti’n galw “ti” ar Rhodri Morgan? Does dim parch ’da ti?’

Ie, wel, digon o barch, mae hynny’n siŵr. Ond, nid oedd gan Rhodri—ac rwy’n mynd i ddefnyddio’r gair sy’n cael ei ddefnyddio yn Nyffryn Aman a Chwm Tawe—nid oedd ‘clemau’ gyda fe; ‘airs and graces’ yw’r cyfieithiad neu’r dehongliad yn Saesneg.

Rhodri was somebody who commanded great respect, but, for him, there was no ceremony, no airs and graces. What I am now as a politician I owe to him. He was the person who gave me my opportunity, in July 2000, to become Agriculture and Rural Development Secretary, as the title was then. These days, when we have Cabinet reshuffles, they take place on a pre-arranged schedule, they’re planned beforehand. He rang me at 10.30 p.m. on a Saturday night to tell me that I’d been promoted to the Cabinet and would I join him on the way to the Royal Welsh two days later. So, there was no notice given—that was the way that Rhodri was, ringing at that time on a Saturday night.

Many of us will remember the foot and mouth crisis of 2001. Rhodri’s view was that, as a young Minister, I had to get on with it, that it was my responsibility, but he was there to give help and guidance and support if it was needed. But he never interfered. He let me learn, he let me deal with the situation, but he was there if I needed his advice, and I very much valued that. It was truly an honour for me, in December 2009, to succeed him.

Rhodri was very much a family man. He delighted in his family. He delighted in his grandchildren. He spoke with much pride about all his family. For those who have been to his house, he had a set of rugby posts there and he had a copse where he’d often light little fires where people could gather. For him, family was everything.

When he left active politics, he was determined to take up other interests that time had prevented him from doing in the years gone by. He started learning the piano. For those of us who remember him as First Minister, when he couldn’t turn a computer on, he became somebody who was a great technophile, and I used to pull his leg that pretty soon he’d be dominating Twitter. He loved his garden. He was a great gardener. Many people in this Chamber, and outside, will have the experience of going to Rhodri’s house and being presented quite often with a cabbage from the garden, fresh from the soil, often with the soil still on it, I remember, but he delighted in that. His pride in his garden was something that was obvious to all.

He had a fantastic bank of knowledge about everything. It was amazing what he could recall. Particularly, he had an encyclopaedic knowledge of sport that went back to the 1940s. I often think that Rhodri would have been a fantastic pub quiz team companion, given his great knowledge on almost any subject. There was literally nothing I felt that he knew nothing about. He could always tell you something new about almost any subject. Rhodri was a hugely intelligent man with a fine mind, but he was at home with anybody. He had a remarkable talent for remembering people’s names. He would meet people 10 years on from their original, and perhaps only, meeting and he would remember their names and remember what they had said to him. How he did it, I don’t know, but it was incredible, and it was one of the things that he did and so many people remarked on that. It went so far in the public mind in associating him with being somebody who had a deep interest in other people. He was a great mixer and a great character, and he will be missed by his family, of course, but so many people around Wales and beyond.

Yr wythnos diwethaf, fe gollom ni un o gewri’r genedl. Mae e wedi mynd, ond mae ei enw e, wrth gwrs, wedi’i ysgrifennu mewn i’n hanes.

Last week, we lost one of our nation’s giants. He may be gone, but his name is written into our history.

Diolch, Llywydd. A gaf i ddechrau drwy estyn cydymdeimlad y Siambr gyfan i Julie a'r teulu ar ôl y newyddion dychrynllyd a gawson nhw. Rwy'n siŵr y bydd pob Aelod yn awyddus i ymuno â mi i fynegi’r teimladau hynny.

Yr wythnos diwethaf cafwyd dadl arweinyddion, y cymerodd rai ohonom ran ynddi, ym Mhenarth. Wedi i mi adael y ddadl honno, fel yr oeddwn i’n gadael y siambr lle y cynhaliwyd y ddadl, clywais y newyddion fod Rhodri wedi ein gadael ni.

Cafodd Hywel Rhodri Morgan ei enwi ar ôl dau frenin, a gwasanaethodd yn y lle hwn gydag anrhydedd yn swydd y Prif Weinidog am bron i 10 mlynedd. Roedd llawer ohonom yn ei adnabod, wedi cael y fraint o’i adnabod, am lawer o'r blynyddoedd hynny, a byddwn i gyd, rwy'n siŵr, yn ystod yr awr nesaf hon, yn rhannu rhai o'r profiadau, cymaint ohonyn nhw’n rhai dymunol, pob un ohonyn nhw’n rhai dymunol, a gawsom yn ei gwmni.

Y tro cyntaf y gwnes i gwrdd ag ef oedd yn ystod haf 1997 yng ngwesty’r Metropole yn Llandrindod. Roedd yr ymgyrch 'Ie dros Gymru' wedi trefnu digwyddiad dros benwythnos yno i drafod yr ymgyrchu ar gyfer y refferendwm ar ddatganoli a oedd i ddod ym mis Medi y flwyddyn honno. Rwy'n cofio gwylio gêm rygbi y noson honno—Unol Daleithiau America yn erbyn Cymru—gyda Rhodri a Kevin Brennan. Roedd Rhodri yn gefnogwr chwaraeon pybyr, fel y gwyddom ni, a chefais y profiad cyntaf o'r ffraethineb a oedd ganddo ef, oherwydd bod y gêm yn cael ei chwarae ar yr hyn a oedd yn ymddangos fel parc cyhoeddus a, y tu ôl i'r pyst, nid oedd unrhyw derasau nac eisteddleoedd, dim ond coetir a dywedodd Rhodri yn ystod y gêm, 'Welais i erioed dorf wedi ei chuddliwio cystal’. Rwy’n cofio mai dyna’r tro cyntaf i mi ei glywed yn siarad, ac yna dechreuodd siarad â mi, a dyna’r tro cyntaf i mi gael sgwrs gydag ef.

Roedd e’n falch iawn o fod yn Brif Ysgrifennydd, fel y’i gelwid yn 2000, ac yn dilyn hynny yn Brif Weinidog, swydd, wrth gwrs, y gwnaeth ei llenwi ym mhob ffordd yn ystod ei amser yn y swydd honno. Llywydd, roedd ef fwy neu lai yr un oed â’m tad—10 mis yn iau na’m tad—ac roeddwn i’n ei ystyried i raddau helaeth yn rhan o’r genhedlaeth honno. I mi, roedd yn rhywun yr oeddwn yn ei weld fel tad ym myd gwleidyddiaeth. Mae’r ymadrodd 'Tad y genedl' wedi ei ddefnyddio, ond yn sicr roedd ef yn rhywun yr oeddwn i’n ei edmygu yn fawr iawn. Roedd yn rhywun a oedd yn ennyn y fath barch, ond, wrth gwrs, roedd ei draed ar y ddaear hefyd.

I will tell the story in Welsh because it only works in Welsh. Because of the fact that Rhodri was far older than me, I always called him ‘chi’, and, after a while, he said, ‘Listen, “bachgen”—he always called me ‘bachgen’—‘you have to now call me “ti”.’ It was difficult, for those of us who are Welsh speakers, to make that change, but that’s what I did. I spoke to my grandmother, who was alive at the time, and I told her that I called Rhodri ‘ti’, and she said, ‘What? You’re calling Rhodri Morgan “ti”? Have you no respect?’

Well, I had respect; there is no doubt about that. But, with Rhodri—and I’m going to use a word that is used in the Amman and Swansea valleys—there were no ‘clemau’; ‘airs and graces’ would be the English term.

Roedd Rhodri yn rhywun a oedd yn ennyn parch mawr, ond, o ran ei hunan, nid oedd unrhyw seremoni, nac unrhyw glemau. Rwy’n ddyledus iddo fe am yr hyn wyf i erbyn hyn fel gwleidydd. Fe oedd yr un a roddodd gyfle i mi, ym mis Gorffennaf 2000, i ddod yn Ysgrifennydd Amaethyddiaeth a Datblygu Gwledig, dyna oedd y teitl ar y pryd. Y dyddiau hyn, pan fyddwn yn ad-drefnu’r Cabinet, mae hynny yn cael ei wneud gan ddilyn amserlen a drefnwyd ymlaen llaw, cânt eu cynllunio ymlaen llaw. Ffoniodd Rhodri fi am hanner awr wedi deg ar nos Sadwrn i ddweud wrthyf i fy mod wedi cael dyrchafiad i'r Cabinet gan ofyn a fyddwn yn ymuno ag ef ar y ffordd i'r Sioe Frenhinol ymhen dau ddiwrnod. Felly, ni roddwyd unrhyw rybudd—un fel yna oedd Rhodri, yn ffonio ar yr adeg honno ar nos Sadwrn.

Bydd llawer ohonom yn cofio yr argyfwng clwy'r traed a'r genau yn 2001. Barn Rhodri oedd, fel Gweinidog ifanc, ei bod yn rhaid i mi fwrw ymlaen â phethau, mai fy nghyfrifoldeb i oedd hwn, ond roedd ef yno i roi cymorth a chyfarwyddyd a chefnogaeth pe byddai angen hynny. Ond nid oedd fyth yn ymyrryd. Rhoddodd rhwydd hynt i mi ddysgu, rhoddodd rhwydd hynt i mi ymdrin â'r sefyllfa, ond roedd ar gael pe byddai angen ei gyngor arnaf, ac roeddwn i’n gwerthfawrogi hynny’n fawr iawn. Roedd hi wir yn fraint i mi, ym mis Rhagfyr 2009, i’w olynu.

Roedd ei deulu yn golygu popeth i Rhodri. Ymhyfrydai yn ei deulu. Ymhyfrydai yn ei wyrion. Roedd yn siarad am ei holl deulu gyda balchder mawr. I’r rhai sydd wedi bod yn ei dŷ, roedd ganddo set o byst rygbi yno ac roedd ganddo goedlan lle y byddai’n aml yn cynnau tanau bach lle y gallai pobl ymgynnull. Iddo fe, y teulu oedd popeth.

Pan roddodd y gorau i wleidydda’n ffurfiol, roedd yn benderfynol o ddilyn diddordebau newydd na chafodd y cyfle i’w dilyn yn y blynyddoedd cynt oherwydd prinder amser. Dechreuodd ddysgu sut i ganu’r piano. I'r rhai ohonom sy'n ei gofio yn Brif Weinidog, pan nad oedd yn gwybod sut i droi cyfrifiadur ymlaen, daeth yn un a oedd yn hoff iawn o dechnoleg, a byddwn yn arfer tynnu ei goes y byddai’n feistr ar Twitter yn fuan iawn. Roedd wrth ei fodd yn yr ardd. Roedd yn arddwr gwych. Bydd llawer o’r rhai sydd yn y Siambr hon, a'r tu allan iddi, wedi cael y profiad o fynd i dŷ Rhodri a chael chabatsien o'r ardd yn anrheg yn aml, yn ffres o'r pridd, yn aml â'r pridd yn dal arni, rwy’n cofio, ond roedd e’n ymhyfrydu yn hynny. Roedd ei falchder yn ei ardd yn rhywbeth amlwg i bawb.

Roedd ganddo stôr o wybodaeth arbennig iawn am bopeth. Roedd y pethau yr oedd yn gallu eu dwyn i gof yn rhyfeddol. Yn enwedig, roedd ganddo wybodaeth anhygoel am chwaraeon a oedd yn mynd yn ôl i'r 1940au. Rwy'n meddwl yn aml y byddai Rhodri wedi bod yn un ardderchog i fod ar dîm cwis tafarn gydag ef, o ystyried ei wybodaeth enfawr ar unrhyw bwnc bron. Nid oedd yn llythrennol unrhyw beth nad oedd ef yn gwybod dim amdano, rwy’n credu. Gallai bob amser ddweud rhywbeth newydd wrthych chi am unrhyw bwnc mwy neu lai. Roedd Rhodri yn ddyn hynod ddeallus a hir ei ben, ond roedd yn gartrefol gydag unrhyw un. Roedd ganddo dalent hynod i gofio enwau pobl. Byddai'n cyfarfod â phobl 10 mlynedd ar ôl eu cyfarfod yn wreiddiol, a hynny efallai am yr unig dro, a byddai'n cofio eu henwau a chofio’r hyn yr oedden nhw wedi ei ddweud wrtho. Sut oedd e’n gwneud hynny, wn i ddim, ond yr oedd yn anhygoel o beth, ac roedd yn un o'r pethau yr oedd yn eu gwneud ac fe soniodd cymaint o bobl am hynny. Roedd hynny mor bwysig ym meddwl y cyhoedd gan olygu bod pobl yn meddwl amdano fel rhywun a oedd â diddordeb mewn pobl eraill. Roedd yn dda iawn am gymysgu ac yn gymeriad hoffus, a bydd hiraeth mawr amdano ymhlith ei deulu, wrth gwrs, ond ymhlith cynifer o bobl ledled Cymru a thu hwnt hefyd.

Last week, we lost a giant of our nation. He is gone, but, of course, his name is written into our history.

Yr wythnos diwethaf, collasom un o gewri ein cenedl. Efallai ei fod ef wedi mynd, ond mae ei enw wedi ei ysgrifennu yn ein hanes.

Galwaf ar arweinydd y Ceidwadwyr Cymreig, Andrew R.T. Davies.

I call on the leader of the Welsh Conservatives, Andrew R.T. Davies.

Thank you, Presiding Officer. Could I begin by, obviously, passing on our deepest condolence to Julie, who joins us here today, and the rest of her family, who I believe are in the gallery, from the Conservative group and from my good self personally. I well remember the first time—and I made this comment last week— when I first met Rhodri and he was busily barricading his garden to try and stop my cattle going into his garden. I have to say, as a farmer, you normally get used to quite a few irate individuals when your cattle are doing a merry dance on their garden. Rhodri was more interested in what type of cattle they were, and the ultimate destination of where those cattle might be going. I think that well encapsulates who Rhodri Morgan was. He was a man who had a willingness to want to know, a thirst to understand, and, above all, he was a genuine, decent, upright individual. I had the real privilege to serve here in one term of this Assembly in 2007 to 2011, and, as a new Member, admittedly from another party, he always engaged, he always discussed things, and you always felt you had that sense of comradery with him. I feel deeply privileged to have been able to serve one term in this institution. The way that he conducted himself in the role of First Minister, as the First Minister has pointed out, he had huge pride in occupying that position and wanted this institution to succeed. We, as a country, owe him a great debt of gratitude for the way, as the former Presiding Officer has highlighted previously, he stabilised a ship, along with others, when this institution’s future wasn’t secured and there was a huge question mark. We are fortunate that he was there at the helm, working with others, to make sure that devolution did turn in to a permanent part of our democracy and permanent part of our country here in Wales.

I well remember the times when he would be in here as First Minister, very often not quite on his own on the Government bench, but he would start First Minister’s questions quite happily standing there with a handful of colleagues around. It was a different time in those days, in 2007, 2008, and he would give you a very detailed answer. He would give you an answer that you might disagree with, but you understood where he was coming from and where the Government came from. The other thing that struck me, as a new Member to this institution, was, in particular, the way he engaged with the proceedings of the Assembly—how we would sit in Plenary here, with papers in front of him, working through those papers, and his House of Commons background would very often come out, because, all of a sudden, you’d think he wouldn’t be listening and all of a sudden there would be that barracking from the First Minister’s chair, which as a new Member you certainly felt a little deflated about, to be honest with you. [Laughter.] But most probably—from my perspective, anyway, as a young farmer, through their debating societies—I got used to that.

I well remember, then, how he moved to the back benches, and I might be wrong, but I think he occupied the seat that Julie sits in today—perhaps Labour’s business manager could confirm that, but I think it’s roughly there. Again, he wasn’t a First Minister who just went to the back benches and sat quietly—he engaged, he had that thirst and he had that appetite for life that could be an inspiration to us all, I would suggest.

I don’t for one minute profess to have been a friend of Rhodri, in the personal nature that many of the front bench here and the Labour benches will indicate, no doubt, in their tributes, but I feel hugely privileged, and I’m sure Members of my group feel hugely privileged, that we were able to call Rhodri a political friend and a political acquaintance. The First Minister touched on the point about how he would calm people when they met him, he would put them at their ease, and he always showed an interest in people by picking up their name.

When I came home from the leader’s debate—and I am grateful to the First Minister who very kindly rang immediately after the First Minister’s debate to inform me of the tragic news, like I know he informed the other leaders—I was speaking to my wife afterwards, and she remembers a function that we attended. For most wives or husbands who are attending with their respective spouses in the political world, those types of events are very often regarded with horror, because you’re being thrown to the wolves very often. [Laughter.] Rhodri sat by Julia at this particular luncheon that we were attending, put her completely at her ease and was genuinely enthused by what she was doing, wanting to know about the things in life that she was interested in—likewise, obviously, Julia was asking him the questions back. But that was Rhodri—he could put you at your ease, he could understand what you were talking about and he could also offer you an answer and a perspective on life that encapsulated the man he was. He was just a thoroughly decent, honourable, upright individual. We are as a country extremely, extremely fortunate that we had a man of such calibre at the outset of devolution, taking the chair, steadying the ship and putting us on the journey we’re on.

As I did when I opened my remarks, I close by again reinforcing our condolences to Julie and the rest of the family. The loss must be huge, but, hopefully, with the passage of time, the grief that you feel will be put to one side with the many happy and warm memories that you will have of, indeed, a great man.

Diolch i chi, Llywydd. A gaf i ddechrau drwy, wrth gwrs, fynegi ein cydymdeimlad dwysaf â Julie, sydd gyda ni yma heddiw, a gweddill ei theulu, sydd yn yr oriel rwy’n credu, ar ran y grŵp Ceidwadol ac ar fy rhan fy hunan yn bersonol. Rwy’n cofio’n dda y tro cyntaf—ac fe wnes i’r sylw hwn yr wythnos diwethaf— i mi gwrdd â Rhodri ac roedd e’n brysur yn codi baricêd yn ei ardd i atal fy ngwartheg rhag mynd i mewn i’w ardd. Mae'n rhaid i mi ddweud, fel ffermwr, bod rhywun fel rheol wedi arfer gyda chryn dipyn o unigolion dig oherwydd bod eich gwartheg yn rhedeg o gwmpas yn eu gardd. Roedd gan Rhodri fwy o ddiddordeb yn y math o wartheg oedden nhw, a ble allai cyrchfan y gwartheg hynny fod yn y pen draw. Rwy'n credu bod hynny’n crisialu pwy oedd Rhodri Morgan yn dda. Roedd yn ddyn a oedd yn awyddus iawn i gael gwybod pethau, ac i ddeall pethau, ac, yn anad dim, roedd yn ddyn didwyll, parchus ac unionsyth. Cefais y fraint o wasanaethu yma yn un o dymhorau’r Cynulliad hwn o 2007 hyd 2011, ac, fel Aelod newydd, o blaid arall mae’n rhaid cyfaddef, roedd bob amser yn ymgysylltu, roedd bob amser yn trafod pethau, ac roeddech chi bob amser yn teimlo rhyw gyfeillgarwch rhyngddo ef a chithau. Rwy'n teimlo fy mod wedi cael braint fawr drwy gael gwasanaethu am un tymor yn y sefydliad hwn gydag ef. Y ffordd a oedd ganddo o ymddwyn yn swydd y Prif Weinidog, fel y mae’r Prif Weinidog wedi ei nodi, roedd yn hynod falch o fod yn y swydd honno ac roedd yn awyddus i’r sefydliad hwn lwyddo. Mae gennym ni, fel gwlad, ddyled fawr iddo am y ffordd, fel y mae’r cyn-Lywydd wedi ei amlygu’n barod, y gwnaeth lywio’r llong, ynghyd ag eraill, pan nad oedd dyfodol y sefydliad hwn yn sicr a chryn amheuaeth yn bodoli. Roeddem yn ffodus ei fod yno wrth y llyw, gan weithio gydag eraill, i wneud yn siŵr bod datganoli yn dod yn rhan annatod o'n democratiaeth ac yn rhan annatod o'n gwlad ni yma yng Nghymru.

Rwy’n cofio’n dda yr adegau pan fyddai ef i mewn yn y fan hon yn Brif Weinidog, yn aml iawn ddim yn hollol ar ei ben ei hun ar fainc y Llywodraeth, ond fe fyddai’n eithaf bodlon i ddechrau cwestiynau'r Prif Weinidog yn sefyll yn y fan yna gyda llond llaw o’i gydweithwyr o gwmpas. Roedd hi’n gyfnod gwahanol yn y dyddiau hynny, yn 2007, 2008, a byddai'n rhoi ateb manwl iawn i chi. Byddai'n rhoi ateb i chi y byddech yn anghytuno ag ef efallai, ond roeddech chi yn deall ei agwedd ef ac agwedd y Llywodraeth. Y peth arall a wnaeth fy nharo i, yn Aelod newydd yn y sefydliad hwn, oedd, yn enwedig, y ffordd yr oedd yn ymroi i drafodion y Cynulliad—sut yr oeddem yn eistedd yn y Cyfarfod Llawn yma, gyda’r papurau o’i flaen, yn gweithio drwy'r papurau hynny, a byddai ei gefndir yn Nhŷ'r Cyffredin yn dod i’r amlwg yn aml iawn, oherwydd, yn sydyn, er eich bod yn meddwl nad oedd e’n gwrando ac yn sydyn byddai heclo yn dod o gadair y Prif Weinidog, a oedd yn sicr o dynnu gwynt o hwyliau aelod newydd i ryw raddau, a dweud y gwir. [Chwerthin.] Ond yn ôl pob tebyg—o’m safbwynt i, beth bynnag, yn ffermwr ifanc, trwy eu cymdeithasau trafod nhw—deuthum i arfer â hynny.

Rwy’n cofio’n dda, wedyn, iddo symud i'r meinciau cefn, ac efallai fy mod yn camgymryd, ond rwy'n credu ei fod yn arfer eistedd yn yr un sedd ag y mae Julie yn eistedd ynddi heddiw—efallai byddai rheolwr busnes Llafur yn gallu cadarnhau hynny, ond rwy'n credu mai dyna’r fan yn fras. Er hynny, nid Prif Weinidog fyddai’n bodloni ar fynd i'r meinciau cefn ac eistedd yn dawel ydoedd—fe wnaeth ei ran, roedd yr awch hwnnw ganddo ac roedd ganddo flas ar fyw fel ei fod yn ysbrydoliaeth inni i gyd, byddwn i’n awgrymu.

Ni fyddwn yn ceisio dweud am funud fy mod yn gyfaill mynwesol i Rhodri, yn yr ystyr bersonol honno y bydd llawer o'r fainc flaen yma a’r meinciau Llafur yn ei mynegi, rwy’n siŵr, yn eu teyrngedau, ond rwy’n teimlo fy mod yn hynod freintiedig, ac rwy'n siŵr y bydd aelodau fy ngrŵp yn teimlo'n hynod freintiedig, ein bod yn gallu galw Rhodri yn gyfaill gwleidyddol ac yn gydnabod gwleidyddol. Gwnaeth y Prif Weinidog y sylw y byddai e’n gallu tawelu pobl pan oeddent yn cwrdd ag ef, byddai'n gwneud iddynt deimlo’n gartrefol, ac roedd bob amser yn dangos diddordeb mewn pobl wrth ddwyn eu henwau i gof.

Pan ddeuthum adref o ddadl yr arweinyddion—ac rwy’n ddiolchgar i'r Prif Weinidog am fy ffonio i yn syth ar ôl dadl y Prif Weinidog, yn garedig iawn, i roi gwybod i mi am y newyddion trist, fel y gwn y rhoddodd wybod i’r arweinyddion eraill—roeddwn yn siarad â’m gwraig ar ôl hynny, ac mae hi'n cofio am seremoni y buom ni ynddi. I’r rhan fwyaf o wŷr neu wragedd sy'n mynychu digwyddiadau o’r fath gyda'u partneriaid yn y byd gwleidyddol, mae digwyddiadau o’r fath yn aml yn codi arswyd, gan y cewch eich taflu i'r bleiddiaid yn aml iawn. [Chwerthin.] Roedd Rhodri yn eistedd gyda Julia yn y cinio arbennig hwn yr oeddem ynddo, ac yn ei gwneud hi yn gyfan gwbl gartrefol ac roedd yn llawn gwir frwdfrydedd am yr hyn yr oedd hi yn ei wneud, ac yn dymuno cael gwybod am y pethau oedd o ddiddordeb iddi hi—roedd Julia yn amlwg yn gofyn cwestiynau iddo yntau hefyd, yn yr un modd. Ond un felly oedd Rhodri—gallai eich gwneud yn gartrefol, gallai ddeall yr hyn yr oeddech yn ei sôn amdano a gallai hefyd gynnig ateb i chi a rhoi golwg ar fywyd i chi a oedd yn crynhoi’r dyn yr oedd ef. Dyn agos i’w le, parchus ac anrhydeddus iawn. Rydym yn wlad ffodus iawn, iawn o fod wedi cael dyn o’r fath safon ar ddechrau’r cyfnod datganoli, yn y gadair, yn llywio’r llong ac yn rhoi cychwyn inni ar y daith yr ydym yn dal i fod arni.

Fel y gwnes i wrth agor fy sylwadau, rwyf am orffen drwy ailfynegi ein cydymdeimlad â Julie a gweddill y teulu. Mae’n rhaid ei bod yn golled enfawr, ond, gobeithio, gyda threigl amser, y bydd y galar yr ydych yn ei deimlo yn cael ei liniaru gan y llu o atgofion melys a chynnes sydd gennych am ddyn gwirioneddol fawr.

Galwaf ar arweinydd Plaid Cymru, Leanne Wood.

I call on the leader of Plaid Cymru, Leanne Wood.

Diolch, Llywydd. On behalf of Plaid Cymru, I’d like to express my condolences to Julie and the family, and to fellow party members, colleagues and everyone who knew Rhodri Morgan. I’m sure everyone who knew him had fond memories of him, not only as a leader of the country but as a person of kindness, humour and warmth. Many of us in this Chamber worked with him when he was First Minister. My memory is of a leader who was always willing to engage. He was quick thinking, he was a real character and he was a patriot. He was willing to listen to others whilst setting out his own view and his own vision for Wales.

The phrase ‘man of the people’ is used a lot in politics, but with Rhodri it is well deserved. He was well known and popular with working people and with people outside of his own party. He was a politician who people could relate to. He had a dry and memorable sense of humour, but, beyond his personality, those people who were close to him can also be very proud of his political legacy.

Rhodri Morgan led this nation in the early years of devolution—in those difficult precarious times. He formed the first coalition Government with the Liberal Democrats and later governed alongside my party in the One Wales Government from 2007 to 2011. Those were really important steps in the early years of our democracy.

Rhodri proved that Wales could unite, that devolution could see multiple parties exercise political power and that we could all work together jointly. Through his tenure as First Minister of this nation he ensured that the foundations of devolution were cemented to ensure that it would outlast his time as First Minister.

It was under his leadership of the country that this Assembly took its first steps away from Westminster in terms of public policy. Doing things differently in a unique Welsh way was part of Rhodri’s political mantra. He will be well remembered for his ‘clear red water’. Rhodri’s way struck a chord with people across all of the parties and none and resonated with those who had initially been sceptical about devolution. As Assembly Members, we still benefit from that legacy today. Without Rhodri Morgan, you could argue that we wouldn’t be on the cusp of assuming greater responsibilities as an institution.

I’ll close my remarks with an observation. When asked in 2008 about this country’s greatest achievement since devolution, he answered that it was our growing sense of confidence and our willingness to make our own decisions. Without Rhodri Morgan Wales wouldn’t be the country that it is today.

Diolch o galon, Rhodri Morgan. Cwsg mewn hedd.

Diolch, Llywydd. Ar ran Plaid Cymru, hoffwn fynegi fy nghydymdeimlad â Julie a'r teulu, cydaelodau ei blaid, cydweithwyr a phawb a oedd yn adnabod Rhodri Morgan. Rwy'n siŵr fod gan bawb a oedd yn ei adnabod atgofion melys amdano, nid yn unig fel arweinydd y wlad, ond fel dyn caredig, doniol a chynnes. Mae llawer ohonom yn y Siambr hon wedi gweithio gydag ef pan oedd yn Brif Weinidog. Yr hyn yr wyf i’n ei gofio yw arweinydd a oedd bob amser yn barod i wneud ei ran. Roedd ganddo feddwl chwim, roedd yn gymeriad go iawn ac roedd yn wladgarwr. Roedd yn barod i wrando ar bobl eraill gan nodi ei farn ei hun a’i weledigaeth ei hun ar gyfer Cymru.

Mae'r ymadrodd 'dyn y bobl' yn cael ei ddefnyddio’n aml mewn gwleidyddiaeth, ond gyda Rhodri roedd hynny’n gwbl haeddiannol. Roedd yn adnabyddus ac yn boblogaidd gyda phobl sy'n gweithio a phobl y tu allan i’w blaid ei hun. Roedd yn wleidydd y gallai pobl uniaethu ag ef. Roedd ganddo synnwyr digrifwch sych a chofiadwy, ond, heblaw am ei bersonoliaeth, gall y bobl hynny a oedd yn agos ato fod yn falch iawn o'i etifeddiaeth wleidyddol.

Rhodri Morgan oedd yn arwain y genedl hon ym mlynyddoedd cynnar datganoli—yn yr amseroedd ansicr ac anodd hynny. Ffurfiodd y Llywodraeth glymblaid gyntaf gyda'r Democratiaid Rhyddfrydol a llywodraethu’n ddiweddarach gyda’m plaid fy hun yn Llywodraeth Un Gymru o 2007 hyd at 2011. Roedd y rheiny’n gamau hynod bwysig ym mlynyddoedd cynnar ein democratiaeth.

Profodd Rhodri y gallai Cymru uno, a bod datganoli’n gallu golygu mwy nag un blaid yn ymarfer grym gwleidyddol ac y gallem i gyd weithio gyda'n gilydd ar y cyd. Trwy ei gyfnod ef o fod yn Brif Weinidog y genedl hon fe sicrhaodd fod sylfeini datganoli yn cael eu cadarnhau i wneud yn siŵr y byddai hynny’n goroesi ei amser ef o fod yn Brif Weinidog.

O dan ei arweinyddiaeth ef y cymerodd y Cynulliad hwn ei gamau cyntaf oddi wrth San Steffan o ran polisi cyhoeddus. Roedd gwneud pethau'n wahanol mewn ffordd unigryw Gymreig yn rhan o fantra gwleidyddol Rhodri. Bydd yn cael ei gofio yn dda am ei 'ddŵr coch clir'. Roedd ffordd Rhodri yn taro tant gyda phobl ar draws y pleidiau i gyd a’r rhai diblaid, gan daro tant hefyd i’r rhai a oedd wedi bod yn amheus am ddatganoli ar y cychwyn. Fel Aelodau o'r Cynulliad, rydym yn parhau i elwa ar yr etifeddiaeth honno heddiw. Heb Rhodri Morgan, gallech ddadlau na fyddem ni ar fin ysgwyddo mwy o gyfrifoldebau fel sefydliad.

Rwyf am gloi fy sylwadau gydag un sylw. Pan ofynnwyd iddo yn 2008 am gyflawniadau mwyaf y wlad hon ers datganoli, fe atebodd mai ein hymdeimlad cynyddol o hyder a'n parodrwydd i wneud ein penderfyniadau ein hunain oedd y rheiny. Heb Rhodri Morgan ni fyddai Cymru y wlad yw hi heddiw.

A heartfelt thanks, Rhodri Morgan. Rest in peace.

Galwaf ar arweinydd grŵp UKIP, Neil Hamilton.

I call on the leader of the UKIP group, Neil Hamilton.

Diolch, Llywydd. I would like, on behalf of my group and my party, also to repeat the condolences, which have been given to Julie and other members of Rhodri’s family.

I overlapped in the House of Commons with Rhodri for 10 years, from 1987 to 1997 and despite our political differences, Rhodri was an engaging and genial companion who always had time to talk. He was a gentle man and a gentleman. I warmed to him because it was immediately clear that, whilst fiercely loyal to his own party, he was always going to be his own man and a fully paid-up member of the awkward squad. Just as important, he was adamantine in his devotion to the fundamental decencies of life and politics.

As a sincere person himself, he was always able to accept the sincerity of others. He bore no personal rancour towards anyone, even those whose opinions diverged radically from his. Unlike some, he never believed that democratic debate was improved by personal abuse and mud-slinging. He was broadminded enough to recognise that people can be equally sincere in their desire to do good even though they may differ fundamentally in their political prescriptions. He was part of that strand of socialist thinking, which in Morgan Phillips’s words owed more to Methodism than to Marx. But Rhodri was a nonconformist in a general sense: his unruly hair being a metaphor for his sturdy refusal to be controlled by anything other than his own conscience.

His obituary in ‘The Daily Telegraph’ described him as

‘Off-message Labour MP…who defied Tony Blair to become First Minister’.

And he was deeply disappointed in 1997 when Tony Blair failed to offer him a ministerial post. But in retrospect, he might have agreed that Blair did him a favour, as Martin Shipton has written:

‘What it really amounted to was that Rhodri—while certainly no wild man of the left—was the antithesis of the technochratic type of politician that Blair favoured.’

As a loyal party man he sublimated his personal disappointment and used the freedom of the backbenches to throw himself enthusiastically into the campaign for the establishment of this National Assembly. In consequence, he has been rightly dubbed as the father of Welsh devolution, not only for his role in the original referendum campaign but also his 10 years as First Minister. And he did as much as anyone to establish this Assembly as a permanent feature of Welsh life, confounding the initial scepticism of people like me. It may not be the strongest argument in his favour to say that without him I wouldn’t be here today, but who can deny that this forum for the vigorous clash of opinions will be his lasting memorial.

In the Assembly election campaign last year, Rhodri and I made a tv programme for S4C, and like all men in their anecdotage we entertained each other with stories of the old days in the House of Commons and the characters who had crossed our paths. Always his own man, he announced his surprise decision to resign as First Minister on his seventieth birthday and he said,

‘There’s never a right time to go’—

better not to outstay his welcome. Well, he may have been right about that then, but at only 77 years old this is certainly not the right time for him to go finally, and Wales is much the poorer for his untimely departure. As a selfless public servant he was universally respected across the political spectrum and loved as the warmest of human beings by legions of people he encountered in all walks of life. Dr Johnson said that

‘In lapidary inscriptions a man is not upon oath.’

But I can truly say that Rhodri was one of the most admirable men I’ve had the pleasure to know in half a century of public life, and it’s an honour to walk in his shadow.

Diolch, Llywydd. Hoffwn, ar ran fy ngrŵp a’m plaid, ailadrodd y cydymdeimlad hefyd, sydd wedi eu mynegi i Julie ac aelodau eraill o deulu Rhodri.

Bûm yn Nhŷ'r Cyffredin ar yr un pryd â Rhodri am 10 mlynedd, o 1987 i 1997, ac er gwaethaf ein gwahaniaethau gwleidyddol, roedd Rhodri bob amser yn gydymaith diddorol a hynaws a chanddo amser i siarad bob amser. Roedd yn ddyn addfwyn ac yn ŵr bonheddig. Roeddwn i’n teimlo’n agos ato oherwydd ei bod yn amlwg ar unwaith, er ei fod yn ffyrnig o deyrngar i’w blaid ei hun, nad oedd fyth yn mynd i fod yn was i neb ond yn aelod llawn o garfan y lletchwith. A’r un mor bwysig, roedd yn ddi-ildio yn ei ymroddiad i gwrteisi sylfaenol bywyd a gwleidyddiaeth.

Ac yntau’n ddyn didwyll ei hunan, roedd yn gallu derbyn didwylledd eraill bob amser. Nid oedd yn magu unrhyw ddrwgdeimlad personol tuag at neb, hyd yn oed y rhai a oedd a barn wahanol iawn i’w farn ef ei hun. Yn wahanol i rai, ni chredodd erioed fod dadl ddemocrataidd yn cael ei gwella drwy sarhad personol a phardduo. Roedd yn ddigon eangfrydig i gydnabod y gall pobl fod yr un mor ddiffuant yn eu hawydd i wneud daioni er eu bod yn gwahaniaethu’n sylfaenol o ran eu daliadau gwleidyddol. Roedd yn rhan o’r elfen honno o’r meddwl sosialaidd, a chanddi, yng ngeiriau Morgan Phillips, fwy o ddyled i Fethodistiaeth nag i Marx. Ond roedd Rhodri yn anghydffurfiwr mewn ystyr cyffredinol: ei wallt afreolus yn cyfleu ei wrthwynebiad pendant i gael ei reoli gan unrhyw beth heblaw ei gydwybod ei hun.

Mae ei ysgrif goffa yn 'The Daily Telegraph' yn ei ddisgrifio fel

AS Llafur a oedd yn torri ei gwys ei hun ... ac a anwybyddodd Tony Blair i ddod yn Brif Weinidog Cymru.

Ac roedd yn siomedig iawn yn 1997 pan fethodd Tony Blair â chynnig swydd weinidogol iddo. Ond o edrych yn ôl, efallai y byddai wedi cytuno bod Blair wedi gwneud cymwynas ag ef, fel yr ysgrifennodd Martin Shipton:

Mewn gwirionedd, swm a sylwedd y peth oedd—er nad dyn gwyllt ar y chwith mohono’n sicr—fod Rhodri yn gyferbyniad llwyr i’r math o wleidydd technocrataidd yr oedd Blair yn ei ffafrio.

Gan ei fod yn ddyn ffyddlon i’w blaid fe roddodd ei siom bersonol o’r neilltu a defnyddio rhyddid y meinciau cefn i ymroi’n frwdfrydig i'r ymgyrch dros sefydlu’r Cynulliad Cenedlaethol hwn. O ganlyniad, cafodd yr enw haeddiannol o fod yn dad datganoli yng Nghymru, nid yn unig am ei waith gydag ymgyrch y refferendwm gwreiddiol ond hefyd ei 10 mlynedd o fod yn Brif Weinidog. Ac fe wnaeth cymaint â neb i sefydlu'r Cynulliad hwn yn nodwedd barhaol ym mywyd Cymru, gan beri cryn syndod i rai fel fi a oedd yn llawn amheuon ar y cychwyn. Efallai nad y ddadl orau dros ei achos yw dweud mai hebddo fe, ni fyddwn i yma heddiw, ond pwy all wadu na fydd y fforwm hwn ar gyfer gwrthdaro egnïol rhwng safbwyntiau yn gofeb barhaol iddo.

Yn ymgyrch etholiad y Cynulliad y llynedd, gwnaeth Rhodri a minnau raglen deledu ar gyfer S4C, ac fel mae pob dyn â’i hanesion yn ei henaint roeddem ni’n diddanu ei gilydd â straeon am yr hen ddyddiau yn Nhŷ'r Cyffredin a'r cymeriadau yr oeddem wedi eu cyfarfod. Fyth yn was i neb, cyhoeddodd ei benderfyniad annisgwyl i ymddiswyddo o fod yn Brif Weinidog ar ei ben-blwydd yn ddeg a thrigain a dywedodd,

’Does ’na byth amser iawn i fynd—

roedd hi’n well peidio â mynd yn hyfach na’i groeso. Wel, efallai ei fod yn iawn yn hynny o beth bryd hynny, ond ac yntau ond yn 77 mlwydd oed, yn sicr nid dyma’r amser cywir iddo’n gadael am y tro olaf, ac mae Cymru yn llawer tlotach o’i ymadawiad cyn ei amser. Fel rhywun a oedd yn gwasanaethu’r cyhoedd yn anhunanol cafodd ei barchu gan bawb ar draws y sbectrwm gwleidyddol a'i garu fel y cynhesaf o ddynion gan y llu o bobl y daeth ar eu traws ym mhob agwedd ar fywyd. Dywedodd Dr Johnson fel hyn

Nid yw dyn yn mynd ar ei lw mewn ysgrifau a dorrwyd ar faen

Ond gallaf ddweud yn onest bod Rhodri yn un o'r dynion mwyaf cymeradwy y cefais y pleser o’u hadnabod mewn hanner canrif o fywyd cyhoeddus, ac mae'n anrhydedd i rodio yn ei gysgod.

Galwaf nawr ar Kirsty Williams i siarad ar ran Democratiaid Rhyddfrydol Cymru.

I now call on Kirsty Williams to speak on behalf of the Welsh Liberal Democrats.

Thank you, Presiding Officer. We will hear much today, I suspect, about Rhodri as one of the ‘gwerin’—one of us—and that is, was, indisputably true. But we must also recognise that he stood out and he stood taller than us as well—as a politician, as a leader, as a father figure and friend to those of us from the class of 1999 and in the communities across Wales.

Now, many of the tributes have talked about his personality as being distinct from his skills as a politician. I think that they were very much one and the same. Robert Kennedy described politics as the most honourable profession. I know that Rhodri would have agreed—actually, second only perhaps to playing fly half for Wales—but to be a politician, committed to ideals and to values, and representing community and country is an honourable profession that one should not apologise for.

There was great honour in the leadership that he brought to this place, and to the very notion of Welsh self-government. Those of us here back in those awkward few months and years of Welsh democracy, we will always remember and be thankful for the skill and the steadiness that he brought to this institution and to the role of First Minister. Those skills came from his very nature as a person. Everyone here will have a story or two, or three, or four, or five, about a Rhodri anecdote, but it will never be as many as the stories, facts and tales that Rhodri had about every village, town, rugby team, sporting occasion—he was always great company.

He showed me great professional and personal kindness. As we’ve already heard, he was an intensely proud family man, but he was also interested in your family. He always had time to ask me about my girls, and just like Julia, my husband, Richard, is often a reluctant participant in some of the formal events in which I demand his presence. But Rhodri always had time for him, always wanting to know about the cattle and the lambing season. When my mother passed away, he wrote not only to me but he wrote to my late father. My father couldn’t believe that the First Minister of Wales had taken the time to write to him about his loss. He was a decent, decent man.

On behalf of the Welsh Liberal Democrats, me personally and my family, my greatest sympathy, Julie, to you and to yours.

Diolch i chi, Llywydd. Byddwn yn clywed llawer heddiw, mi gredaf, am Rhodri fel un o'r 'werin'—un ohonom ni—ac mae hynny, roedd hynny, wir yn ddiamau. Ond mae’n rhaid i ni gydnabod hefyd ei fod yn sefyll allan ac yn sefyll yn dalach na ni hefyd—fel gwleidydd, fel arweinydd, fel tad a chyfaill i'r rhai ohonom o ddosbarth 1999 ac yn y cymunedau ledled Cymru.

Nawr, mae llawer o'r teyrngedau wedi sôn am ei bersonoliaeth fel bod ar wahân i’w sgiliau fel gwleidydd. Yn fy marn i, cyfanrwydd oedd hynny i raddau helaeth iawn. Disgrifiodd Robert Kennedy wleidyddiaeth fel y proffesiwn mwyaf anrhydeddus. Gwn y byddai Rhodri wedi cytuno—mewn gwirionedd, yn ail, yn unig efallai i chwarae fel maswr dros Gymru—ond mae bod yn wleidydd, gan fod wedi ymrwymo i ddelfrydau a gwerthoedd, a chynrychioli cymuned a gwlad yn broffesiwn anrhydeddus na ddylai neb ymddiheuro amdano.

Roedd anrhydedd mawr yn yr arweinyddiaeth a gyflwynodd i’r lle hwn, ac i holl ystyr hunan-lywodraeth Cymru. Bydd y rhai ohonom a oedd yma yn ôl yn yr ychydig fisoedd a blynyddoedd lletchwith hynny yn nemocratiaeth Cymru, bob amser yn cofio ac yn ddiolchgar am y medrusrwydd a'r cadernid a gyflwynodd Rhodri i'r sefydliad hwn ac i swydd y Prif Weinidog. Daeth y sgiliau hynny o’i natur fel dyn. Bydd gan bawb ei stori neu ddwy, neu dair, neu bedair neu bump, am Rhodri mewn rhyw gyswllt, ond ni fydd cymaint o’r rheiny â’r straeon, y ffeithiau a’r chwedlau a oedd gan Rhodri ei hun am bob pentref, tref, tîm rygbi, digwyddiad chwaraeon—roedd bob amser yn gwmni gwych.

Dangosodd garedigrwydd proffesiynol a phersonol mawr iawn tuag ataf i. Fel yr ydym wedi ei glywed yn barod, roedd yn ddyn hynod falch o’i deulu, ond yr oedd ganddo ddiddordeb hefyd yn eich teulu chi. Roedd ganddo bob tro yr amser i ofyn i mi am fy merched, ac yn union fel Julia, mae fy ngŵr innau, Richard, yn aml yn cymryd rhan anfoddog yn rhai o'r digwyddiadau ffurfiol yr wyf yn mynnu ei fod yn bresenol ynddynt. Ond roedd Rhodri bob amser yn barod i sgwrsio ag yntau hefyd, yn awyddus i wybod am y gwartheg a'r tymor wyna. Pan fu farw fy mam, ysgrifennodd nid yn unig ataf i, ond ysgrifennodd at fy niweddar dad hefyd. Ni allai fy nhad gredu bod Prif Weinidog Cymru wedi rhoi o’i amser i ysgrifennu ato ef am ei golled. Yr oedd yn ddyn graslon, graslon iawn.

Ar ran Democratiaid Rhyddfrydol Cymru, fy hunan yn bersonol a’m teulu, rwy’n estyn fy nghydymdeimlad dwysaf, Julie, i chi a’ch teulu.

Rhodri was my friend, he was my leader when he was first Minister and he was also my constituent; we shared a great enthusiasm for the beautiful Vale of Glamorgan. And Rhodri always found time to campaign with me, but he also loved his local walks, swimming in the sea with Julie at Whitmore bay, and one memory from a friend this week of Rhodri spending time with her two young boys on Bendricks beach in Barry, entertaining them on the subject of dinosaur footprints—[Laughter.]—but most recently, enjoying the produce from his garden—Carwyn’s already mentioned it—a very special Spanish omelette made with the eggs from his latest batch of chickens bought at Riverside market. I also remembering visiting Dinas Powys Primary School on Fairtrade day and meeting Jaidem, Rhodri and Julie’s grandson. Now, Jaidem is a member of the school’s eco committee, and he was holding up this huge Fairtrade banana with his friends for the photos—very knowledgeable, of course, on Fairtrade issues.

So, knowing Rhodri and Julie as close friends, with shared political commitments, does take me back a long time—it takes me back to the early 1980s when I visited him when he was head of the European office in Wales, and I was asking him for help with European funding for the South Glamorgan Women’s Workshop. Well, he set to work straightaway, secured the funding and that workshop opened in 1984, with a crèche, training women in IT skills and electronics—widely questioned at the time for being women-only. But, of course, Rhodri backed us all the way and 35 years later, thousands of women and children have benefited from that workshop. Always a champion for women’s rights; thank you, Rhodri.

We worked together on the ‘Yes for Wales’ campaign, which took us both into the Assembly and into Government as ministerial colleagues. Within a year, he was First Minister for nearly a decade. Much has been made and said of Rhodri’s capacity to absorb detail, but it’s also very important to remember that he was always looking to the long term, to the big policy ideas that could move Wales forward.

So, when I was health and social services Minister, he made it clear that he was as concerned with social services as he was with health, and with public health as much as the NHS. He ensured that we got the legislation to appoint the first Children’s Commissioner for Wales in 2001. Looked-after children in Voices from Care knew he was listening as he responded to the Waterhouse report.

Of course, those were tough times in our early days, as has been said: £1.9 billion health budget compared with over £7 billion now. But, we didn’t do PFI, we brought in free prescriptions and Rhodri opened our prestigious Swansea graduate medical school—and how proud he was to be chancellor of Swansea University. He was passionate about our health service, supporting primary care, but also championing those outstanding scientists who put Wales at the forefront of medical research. The impact of his decision to appoint the chief scientific advisers for Wales has been so significant.

Again, his contribution to education has been distinctive, backing the foundation phase, recognising the importance of investing in the early years, bringing higher education to the Valleys, and launching the transformational twenty-first century school building programme.

Today, the horrific terror attack in Manchester is at the forefront of our thoughts, and we must remember Rhodri’s swift response, as First Minister, to 9/11 and 7/7, bringing together all the faith leaders in a forum to establish new relationships, which endure through thick and thin to this day. Julie and I attended a deeply moving gathering on Sunday at the Hindu community centre, with contributions from ethnic minority organisations and faith leaders—many are here today. The message was that Rhodri had reached out, he’d listened and he took action. Much has been said about Rhodri’s capacity and ability to relate to people every day, everywhere he went in Wales, but he was also a man who looked out to the wider world. Wales for Africa is a shining example of that, as we’ll see on Africa Day, celebrated in the Senedd this Thursday.

So, Rhodri Morgan was a truly exceptional man who has made an indelible mark on Wales. He was a uniquely gifted politician with the greatest integrity and compassion. I’ve been so fortunate to know and work with him, as a truly inspiring leader who defined the meaning and importance of devolution for Wales, whilst crafting a distinctive identity for Welsh Labour. Now, we must learn together from his life, his legacy as a great and enduring friend to Wales. Diolch, Rhodri.

Roedd Rhodri yn ffrind i mi, fe oedd fy arweinydd pan oedd yn Brif Weinidog ac roedd hefyd yn etholwr i mi; roeddem yn rhannu brwdfrydedd mawr am brydferthwch Bro Morgannwg. Ac roedd Rhodri bob amser yn dod o hyd i amser i ymgyrchu gyda mi, ond roedd wrth ei fodd yn mynd i gerdded yn lleol, nofio yn y môr gyda Julie ym mae Whitmore, ac un atgof gan ffrind yr wythnos yma oedd Rhodri yn treulio amser gyda'i dau fab ifanc ar draeth Bendricks yn y Barri, gan eu diddanu ar y pwnc o olion traed deinosoriaid— [Chwerthin.]—ond yn fwyaf diweddar, mwynhau’r cynnyrch o’i ardd—mae Carwyn wedi sôn am hynny’n barod—ac omled Sbaenaidd arbennig iawn wedi ei wneud â wyau ei gasgliad diweddaraf o ieir wedi eu prynu ym marchnad Glan yr Afon. Rwy’n cofio ymweld ag Ysgol Gynradd Dinas Powys hefyd ar ddiwrnod Masnach Deg a chyfarfod â Jaidem, ŵyr Rhodri a Julie. Nawr, mae Jaidem yn aelod o bwyllgor eco yr ysgol, ac yr oedd yn dal banana Masnach Deg enfawr i fyny gyda'i ffrindiau ar gyfer tynnu lluniau—ac yn wybodus iawn, wrth gwrs, ar faterion Masnach Deg.

Felly, mae adnabod Rhodri a Julie fel ffrindiau agos, gydag ymrwymiadau gwleidyddol ar y cyd, yn mynd â mi amser maith yn ôl—yn mynd â mi yn ôl i'r 1980au cynnar pan ymwelais ag ef pan oedd yn bennaeth y swyddfa Ewropeaidd yng Nghymru, a minnau’n gofyn iddo am gymorth gyda chyllid Ewropeaidd ar gyfer Gweithdy Menywod De Morgannwg. Wel, aeth ati i weithio ar unwaith, sicrhaodd y cyllid ac agorodd y gweithdy yn 1984, gyda meithrinfa, hyfforddiant i fenywod mewn sgiliau TG ac electroneg—roedd llawer o amheuaeth ar y pryd am ei fod i fenywod yn unig. Ond, wrth gwrs, cefnogodd Rhodri ni bob cam o’r ffordd, a 35 mlynedd yn ddiweddarach, mae miloedd o fenywod a phlant wedi elwa ar y gweithdy hwnnw. Roedd bob amser yn barod i hyrwyddo hawliau menywod; diolch i ti, Rhodri.

Buom yn gweithio gyda'n gilydd ar yr ymgyrch ‘Ie dros Gymru’, a aeth â ni i mewn i'r Cynulliad ac i’r Llywodraeth fel cydweithwyr gweinidogol. O fewn blwyddyn ef oedd Prif Weinidog Cymru gan aros yn y swydd am bron i ddegawd. Mae llawer wedi ei wneud a’i ddweud am allu Rhodri i gofio manylion, ond mae hefyd yn bwysig iawn i gofio ei fod bob amser yn edrych ar y tymor hir, ar y syniadau polisi mawr a allai symud Cymru ymlaen.

Felly, pan oeddwn yn Weinidog iechyd a gwasanaethau cymdeithasol, fe’i gwnaeth yn glir ei fod yn llawn mor bryderus ynglŷn â gwasanaethau cymdeithasol ag am iechyd, a chydag iechyd y cyhoedd yn gymaint â’r GIG. Sicrhaodd ein bod yn cael y ddeddfwriaeth i benodi Comisiynydd Plant cyntaf Cymru yn 2001. Roedd y plant a oedd yn derbyn gofal yn Voices from Care yn gwybod ei fod yn gwrando pan ymatebodd i adroddiad Waterhouse.

Wrth gwrs, roedd y rheiny’n amseroedd anodd yn ein dyddiau cynnar, fel y dywedwyd: £1.9 biliwn o gyllideb iechyd o’i gymharu â thros £7 biliwn erbyn hyn. Ond, fe wnaethom ni wrthod y fenter cyllid preifat, a chyflwyno presgripsiynau rhad ac am ddim ac agorodd Rhodri ein hysgol feddygol fawr ei bri i raddedigion yn Abertawe—ac roedd yn hynod falch o fod yn ganghellor Prifysgol Abertawe. Roedd yn angerddol am ein gwasanaeth iechyd, a chefnogi gofal sylfaenol, ond hefyd am hyrwyddo’r gwyddonwyr rhagorol hynny sy’n rhoi Cymru ar flaen y gad o ran ymchwil meddygol. Mae effaith ei benderfyniad i benodi prif gynghorwyr gwyddonol Cymru wedi bod mor bwysig.

Hefyd, mae ei gyfraniad i addysg wedi bod yn unigryw, wrth iddo gefnogi'r cyfnod sylfaen, gan gydnabod pwysigrwydd buddsoddi yn y blynyddoedd cynnar, gan ddod ag addysg uwch i'r Cymoedd, a lansio'r rhaglen weddnewidiol o adeiladu ysgolion yr unfed ganrif ar hugain.

Heddiw, mae’r ymosodiad terfysgol erchyll ym Manceinion yn bennaf yn ein meddyliau, ac mae'n rhaid i ni gofio ymateb cyflym Rhodri, pan oedd yn Brif Weinidog, i ddigwyddiadau 9/11 a 7/7, gan ddwyn ynghyd yr holl arweinwyr ffydd at ei gilydd mewn fforwm i sefydlu perthnasoedd newydd, sydd wedi parhau drwy ddŵr a thân hyd y dydd heddiw. Aeth Julie a minnau i gyfarfod teimladwy iawn ddydd Sul yn y ganolfan gymunedol Hindwaidd, gyda chyfraniadau gan sefydliadau lleiafrifoedd ethnig ac arweinwyr ffydd—mae llawer ohonynt yma heddiw. Y neges oedd fod Rhodri wedi annog cysylltiad, ei fod wedi gwrando a’i fod wedi gweithredu. Mae llawer wedi ei ddweud am allu a dawn Rhodri i ymwneud â phobl, a hynny bob dydd, ym mhob man yr aeth iddo yng Nghymru, ond yr oedd hefyd yn ddyn a oedd yn edrych allan i'r byd ehangach. Roedd Cymru o Blaid Affrica yn enghraifft ddisglair o hynny, fel y byddwn yn ei weld ar Ddiwrnod Affrica, a gaiff ei ddathlu yn y Senedd ddydd Iau.

Felly, roedd Rhodri Morgan yn ddyn gwirioneddol eithriadol sydd wedi gadael ei ôl yn annileadwy ar Gymru. Roedd yn wleidydd â dawn unigryw ac yn meddu ar y gonestrwydd a’r trugaredd mwyaf. Rwyf wedi bod mor ffodus o gael ei adnabod a gweithio gydag ef, fel arweinydd gwirioneddol ysbrydoledig a ddiffiniodd ystyr a phwysigrwydd datganoli i Gymru, gan hefyd lunio hunaniaeth arbennig ar gyfer Llafur Cymru. Nawr, mae'n rhaid i ni ddysgu gyda’n gilydd o’i fywyd, ei etifeddiaeth fel cyfaill mawr a chyson i Gymru. Diolch, Rhodri.

Extraordinary, inspirational, genuine, brilliant, original, unique: all adjectives that have been used to describe Rhodri in the hundreds of tributes I’ve read over the past few days, each one an accurate description of him. I met both Julie and Rhodri 20 years ago in the ‘Yes for Wales’ campaign. I then worked on Rhodri’s two leadership campaigns back in 1998 and 1999, the history of which is very well known. However, Rhodri absolutely believed his time would come, often quoting one of his beloved sporting analogies, ‘Three tries for a Welshman’, which indeed turned out to be the case. When he became First Minister in February 2000, he ensured devolution—still very much in its infancy—worked for everyone in Wales, by steadying the ship and providing exceptional leadership. Devolution will be his political legacy. Without him, it would have been a much more difficult journey.

I was privileged to be elected by the people of Wrexham to serve under Rhodri in 2007. Rhodri and Julie really encouraged me to put myself forward to be an elected representative. So, I owe him a great deal and I will never forget his personal support and encouragement over the last two decades. I often sought his advice and wisdom, and I remember, during one particularly unpleasant day during an election campaign, when opponents were hurling personal insults, that he heard about this and rang me to tell me to rise above it and remember that politics was about playing the ball and not the man—yet another sporting analogy.

Even though I am still shocked and saddened at his sudden death, it is not possible to think of Rhodri for long without remembering a story to make you smile. And there are so many of those stories to provide comfort at this time. On his many visits to Wrexham, he often called at my house to see us. One Sunday, he had been to meet with individuals affected by severe flooding and arrived hoping to have a roast Sunday lunch before heading home to south Wales. However, it was my daughter’s sixth birthday, so no Sunday lunch was on offer, just a chaotic house, and, typically, he rolled up his sleeves, helped prepare for the birthday party and cleaned the kitchen afterwards.

Colleagues who were here pre 2011 will remember, as Carwyn said, that Rhodri chose never to switch his computer on whilst he was First Minister. Someone would do it for him and he simply pressed the buttons to vote. However, following his retirement as First Minister, he decided that he really needed to start sending e-mails. On the Friday after he stepped down, he e-mailed me congratulating me on my appointment as a Deputy Minister, telling me that this was the first e-mail he’d ever sent and I should treasure it.

On our return after the Christmas recess, Rhodri sat directly behind me in the Chamber, and often used to ask me, in a very loud whisper, did I fancy a cuppa, much to the consternation of the then Presiding Officer. So, I decided to show him how to use the messaging system we have in the Chamber and he then decided that I should be his 24/7 ICT support—a job I was really happy to do, as it was the first thing I’d ever been able to do better than him.

Rhodri was down to earth, with no airs and graces, truly a man of the people, and passionate about Wales and her people. It didn’t matter which village, town or city in Wales that you visited with him, he had an encyclopaedic knowledge of that place, and invariably spoke to people, finding a cousin or an old family friend. He made everyone feel comfortable and at ease and that’s why he was such a popular politician, known everywhere just by his first name. His loss is felt by so many people, which was emphasised to me on a visit to Wrexham Maelor Hospital last Thursday, when six people, none of whom I knew, just stopped me on the corridor to tell me that they felt they’d lost a friend, even though they’d never met him.

It was a pleasure to be in his company and listen to his stories. He was always happy to share his vast wisdom and knowledge with you. I valued his friendship and will miss him greatly. But of course his top priority in life was his family, to whom he was devoted. Mine and my daughter’s thoughts are with Julie and all his family at this incredibly difficult time. Thank you for everything, Rhodri. Sleep well, comrade.

Arbennig, ysbrydoledig, didwyll, gwych, gwreiddiol, unigryw: pob un yn ansoddeiriau a ddefnyddiwyd i ddisgrifio Rhodri yn y cannoedd o deyrngedau i mi eu darllen yn ystod y dyddiau diwethaf, a phob un yn ddisgrifiad cywir ohono. Fe wnes i gwrdd â Julie a Rhodri 20 mlynedd yn ôl yn yr ymgyrch 'Ie dros Gymru'. Yna gweithiais ar ddwy ymgyrch arweinyddiaeth Rhodri yn ôl ym 1998 a 1999, ac mae hanes hynny yn adnabyddus iawn. Fodd bynnag, roedd Rhodri yn credu yn bendant y byddai ei amser yn dod, gan ddyfynnu un o'r cyffelybiaethau o fyd chwaraeon yr oedd mor hoff ohono, 'Tri chais i Gymro', ac yn wir, felly y bu hi. Pan ddaeth yn Brif Weinidog Cymru ym mis Chwefror 2000, fe sicrhaodd fod datganoli—a oedd yn dal i fod yn ei ddyddiau cynnar—yn gweithio dros bawb yng Nghymru, drwy lywio’r llong a rhoi arweinyddiaeth eithriadol. Datganoli fydd ei etifeddiaeth wleidyddol. Hebddo fe, byddai wedi bod yn daith llawer mwy anodd.

Cefais y fraint o gael fy ethol gan bobl Wrecsam i wasanaethu o dan Rhodri yn 2007. Fe wnaeth Rhodri a Julie wir fy annog i gynnig fy hun i fod yn gynrychiolydd etholedig. Felly, mae gennyf ddyled fawr iddo, ac ni fyddaf fyth yn anghofio ei gefnogaeth a’i anogaeth bersonol dros y ddau ddegawd diwethaf. Gofynnais yn aml ofyn am ei gyngor a’i ddoethineb, ac rwyf yn cofio, ar un diwrnod arbennig o annymunol yn ystod ymgyrch etholiadol, pan oedd gwrthwynebwyr yn taflu sarhad personol, iddo glywed am hyn a fy ffonio i ddweud wrthyf am godi uwchlaw hynny, a chofio bod gwleidyddiaeth yn ymwneud â chwarae'r bêl ac nid y dyn—cyfatebiaeth arall eto o fyd chwaraeon.

Er fy mod yn dal i fod wedi fy syfrdanu ac yn drist oherwydd ei farwolaeth sydyn, nid oes modd meddwl yn hir am Rhodri heb gofio stori i wneud i chi wenu. Ac mae cymaint o’r straeon hynny i roi cysur ar yr adeg yma. Yn ystod ei ymweliadau lu â Wrecsam, galwai yn aml yn fy nhŷ i'n gweld ni. Un dydd Sul, roedd wedi bod yn cyfarfod ag unigolion a oedd wedi dioddef llifogydd difrifol. Fe gyrhaeddodd yn gobeithio cael cinio dydd Sul cyn mynd adref i’r de. Fodd bynnag, roedd hi’n ben-blwydd fy merch yn chwech oed, felly doedd dim cinio dydd Sul ar gael, dim ond tŷ anhrefnus, ac, fel arfer, fe dorchodd ei lewys, helpu i baratoi ar gyfer y parti pen-blwydd a glanhau’r gegin wedyn.

Bydd cydweithwyr a oedd yma cyn 2011 yn cofio, fel y dywedodd Carwyn, fod Rhodri wedi dewis peidio byth â thanio’i gyfrifiadur pan oedd yn Brif Weinidog. Byddai rhywun yn gwneud hynny drosto, a byddai yntau’n syml yn pwyso’r botymau i bleidleisio. Fodd bynnag, ar ôl iddo ymddeol o fod y Prif Weinidog, penderfynodd ei fod yn hen bryd iddo ddechrau anfon negeseuon e-bost. Ar y dydd Gwener ar ôl iddo ildio’r awenau, anfonodd e-bost ataf yn fy llongyfarch ar gael fy mhenodi'n Ddirprwy Weinidog, gan ddweud wrthyf mai hwn oedd yr e-bost cyntaf iddo ei anfon erioed, ac y dylwn ei drysori.

Wedi i ni ddychwelyd ar ôl egwyl y Nadolig, eisteddai Rhodri yn union y tu ôl i mi yn y Siambr, ac fe arferai ofyn i mi, gan sibrwd yn uchel iawn, a oedd awydd paned arna i, er mawr syndod i’r Llywydd ar y pryd. Felly, penderfynais ddangos iddo sut i ddefnyddio'r system negeseuon sydd gennym ni yn y Siambr, ac yna fe benderfynodd y dylwn fod yn gynorthwy-ydd Technoleg Gwybodaeth iddo, ar gael 24 awr y dydd, 7 diwrnod yr wythnos. Roedd hon yn swydd yr oeddwn yn fodlon iawn ei gwneud, gan mai dyma'r peth cyntaf erioed i mi allu ei wneud yn well nag ef.

Roedd Rhodri yn berson di-lol efo’i draed ar y ddaear, ac roedd yn angerddol dros Gymru a'i phobl.  Nid oedd ots pa bentref, tref neu ddinas yng Nghymru yr oeddech chi’n ymweld â hi gydag ef, roedd ganddo wybodaeth fel gwyddoniadur am y lle hwnnw, ac roedd yn siarad yn ddieithriad gyda phobl, gan ddod o hyd i gefnder neu hen gyfaill teuluol. Gwnâi i bawb deimlo'n gyfforddus ac yn gartrefol a dyna pam yr oedd yn wleidydd mor boblogaidd, a gai ei adnabod ym mhob man wrth ei enw cyntaf yn unig. Mae cymaint o bobl yn teimlo’r golled ar ei ôl. Amlygwyd hyn i mi ar ymweliad ag Ysbyty Maelor Wrecsam ddydd Iau diwethaf, pan wnaeth chwech o bobl, pob un ohonynt yn ddieithr i mi, ddod ata i ar y coridor i ddweud wrthyf eu bod yn teimlo eu bod wedi colli cyfaill, er nad oedden nhw erioed wedi cwrdd ag ef.

Roedd yn bleser bod yn ei gwmni a gwrando ar ei straeon. Roedd bob amser yn hapus i rannu ei ddoethineb a’i wybodaeth helaeth gyda chi. Roeddwn i’n gwerthfawrogi ei gyfeillgarwch a byddaf yn gweld hiraeth mawr ar ei ôl. Ond wrth gwrs, ei brif flaenoriaeth mewn bywyd oedd ei deulu, ac roedd mor driw iddyn nhw. Mae fy meddyliau i a fy merch gyda Julie a'i holl deulu ar yr adeg anodd iawn yma. Diolch i ti am bopeth, Rhodri. Cysga’n dda, frawd.

As chair of the Welsh Conservative party group and the only Member first elected in 1999, it is my sad honour to make this tribute.

Devolution was a shaky structure when Rhodri became First Minister in February 2000. Only narrowly endorsed by the electorate, it lacked decisive leadership and had not created a stable Government. Rhodri provided the energy and vision that devolution needed to succeed in Wales. He was a tough opponent, and I think we should be candid in recognising this. But, as was said of Churchill, any anger was like lightening—bright, decisive and quickly passing. While his powerful memory was rightly famous, it did not extend to bearing political grudges, and we all know what a rare quality and a generosity of heart that is. For the heart of Rhodri’s vision was that Wales must become a political nation to match and advance its cultural and historical achievements, and all our great political traditions have a part in that, which he nobly recognised.

When Rhodri stepped down as First Minister, devolution was constitutionally embedded and about to receive a two-thirds majority in a referendum for primary law-making powers. Rhodri’s service to the Welsh nation will be seen as the greatest of his generation of politicians. And it was a service that was supported and sustained by a long and happy marriage. I extend my deepest sympathies and those of my colleagues to Julie and the whole family.

Fel cadeirydd grŵp Plaid Geidwadol Cymru a'r unig Aelod a etholwyd gyntaf yn 1999, anrhydedd trist yw traddodi’r deyrnged hon.

Pan ddaeth Rhodri yn Brif Weinidog ym mis Chwefror 2000 roedd datganoli yn strwythur digon simsan. Roedd wedi ei gymeradwyo gan yr etholwyr o drwch blewyn yn unig, roedd diffyg arweinyddiaeth bendant ac nid oedd wedi creu Llywodraeth sefydlog. Darparodd Rhodri yr egni a’r weledigaeth yr oedd eu hangen er mwyn i ddatganoli lwyddo yng Nghymru. Roedd yn wrthwynebydd anodd, ac rwy’n meddwl y dylem ni fod yn ddidwyll wrth gydnabod hyn. Ond, fel y dywedwyd am Churchill, roedd unrhyw ddicter fel mellt—yn llachar, yn bendant ac yn mynd heibio’n gyflym.  Er ei fod yn enwog am ei gof grymus, nid oedd yn dal dig gwleidyddol, ac rydym ni i gyd yn gwybod rhinwedd mor brin a haelfrydig yw honno. Hanfod gweledigaeth Rhodri oedd bod yn rhaid i Gymru ddod yn genedl wleidyddol a oedd yn deilwng o’i chyflawniadau diwylliannol a hanesyddol ac a allai eu datblygu ymhellach. Ac mae gan ein holl draddodiadau gwleidyddol mawr ran yn hynny, fel yr oedd ef ei hun yn falch o gydnabod.

Pan ymddiswyddodd Rhodri o fod y Prif Weinidog, roedd datganoli wedi'i ymgorffori yn gyfansoddiadol ac ar fin ennill mwyafrif o ddwy ran o dair mewn refferendwm ar bwerau deddfu sylfaenol. Bydd gwasanaeth Rhodri i'r genedl Gymreig yn cael ei weld fel y pwysicaf yn ei genhedlaeth ef o wleidyddion. Ac roedd yn wasanaeth a gafodd ei gefnogi a'i gynnal gan briodas hir a dedwydd. Rwy'n estyn fy nghydymdeimlad dwysaf a chydymdeimlad fy nghyd-Aelodau i Julie a'r teulu i gyd.

Dechreuais i fwrw drysau yn perswadio dinasyddion Gorllewin Caerdydd i bleidleisio dros Rhodri Morgan yn y fuddugoliaeth enwog ym 1987, pan wnaeth yr etholaeth wrthdroi’r unig egwyriant yn ei hanes i ddychwelyd i ddwylo’r Blaid Lafur. Fe’i glywais yn siarad yn gyhoeddus olaf dim ond dwy wythnos yn ôl, yn ail-fyw cyffro’r ymdrech honno a dechrau perthynas 30 mlynedd a mwy gyda chymunedau ledled Gorllewin Caerdydd.

Oherwydd, os oedd enw Rhodri Morgan yn newydd i lawer ym 1987, nid arhosodd fel hynny am yn hir: yr ymdrech yn erbyn y morglawdd; yr ymateb i’r ‘Ely riots’, fel y’u galwyd ym 1990; y dymchwel di-dostur o wladwriaeth y quangos—cynhyrchydd a chyfarwyddwr y ffilm Gymreig enwog yna, ‘Last Quango in Powys’, fel y clywais i fe’n cyfeirio ati yn aml. Ac erbyn 1992 roedd beth oedd yn arfer bod yn sedd ymylol wleidyddol eisoes yn gadarn yn nwylo Rhodri Morgan. Nid oedd hyn o ganlyniad i unrhyw beth ond gwaith caled, di-baid—y syrjeris wythnosol, y cyfarfodydd cyhoeddus, yr ymdrechoedd a digwyddiadau cymunedol. Efallai mi oedd yn dechrau bod yn amlwg yn fwy ar y llwyfan cenedlaethol, ond ble bynnag oedd ei angen yn lleol, mi oedd Rhodri yno.

Llywydd, in those days in the first half of the 1990s, Jane Hutt and I were the county councillors for the Riverside ward in Cardiff West, Sue Essex and Jane Davidson were the Riverside city councillors. We would hold weekly street surgeries, distributing flyers, inviting residents to put them up in their windows if they wanted us to call. Once every couple of months we’d be joined by Rhodri. Out would go a special flyer, advertising the presence of the local Member of Parliament. Instead of the usual three or four takers, a dozen leaflets would go up in people’s windows. Into the first house, Rhodri would disappear. Sue, Jane or I would proceed to call on each of the remaining eleven, every one of them disappointed to see us, every one of them hoping to see Rhodri. Three quarters of an hour later, we would return to the first house. There would be the Member of Parliament for Cardiff West, a plate of Welsh cakes, two cups of tea and three cousins discovered to be in common. They thought he was wonderful. And of course, they were right.

No surprise, then, that by the time of the 1997 general election and the first Assembly elections of 1999, Cardiff West voters were returning Rhodri Morgan with majorities that I remember telling him at the time would be the envy of Albania—one of the few European countries, he then pointed out, with which he did not have a pre-existing set of political contacts or relationships. By 2001, with the parliamentary representation of Cardiff West passed safely on to his close friend and adviser, Kevin Brennan, who I know is here this afternoon, Rhodri was free to concentrate on juggling just the political demands of being both First Minister for the whole of Wales and the fierce energy he brought to representing individuals and communities in his own constituency, and a relationship which continued well beyond his formal retirement in 2011.

Knocking doors over the past few days in Cardiff West, Llywydd, has been a slow and painful process. Full of tears, full of laughter, as household after household has its own Rhodri Morgan story to tell. Llywydd, because I spent the best part of a decade working with a small number of people who were there in the First Minister’s office—Lawrence Conway, Rose Stewart—during those earliest years of devolution, I just wanted to end by saying something briefly about Rhodri’s time in office. You’ve heard the story today of those hugely rocky early days, how he stabilised the devolution project and set it on the course it has steered ever since. It’s hard to add something new to that essential narrative. But what I did want to say this afternoon is that, underneath that sparkling surface, that ability to talk to anyone about anything, went a hugely serious political purpose: the creation of this institution, the putting the power in the hands of Welsh people to decide on issues that affect only them, the embedding of devolution in all parts of Wales. General de Gaulle, Rhodri would say, complained that it was impossible to govern a country that had more than 2,000 cheeses, and he had it easy in all those things. A Senedd soon to be a Parliament, an institution with full law-making powers, a proper separation between the Executive and the legislature, and, most of all, a secure place in the minds and preferences of Welsh citizens: what a different place this is to May 2000 in those earliest days of Rhodri Morgan as First Minister, and because of Rhodri Morgan as First Minister.

Llywydd, devolution is a project without a history. All of us involved it have had a hand in its creation. Inevitably, much of what we face we come across for the first time. The loss of a former First Minister and friend is exactly that sort of event. It leaves us raw and struggling to respond. But of this we can be sure: without Rhodri Morgan, that journey we have all been on would have been very different, and far, far more difficult.

I started to knock doors, persuading the citizens of Cardiff West to vote for Rhodri Morgan in the famous victory in 1987, when the constituency overturned the only aberration in its history to return to the hands of the Labour Party. I heard him speaking publicly for the last time just a fortnight ago, reliving the excitement of that campaign and the start of a 30-year relationship with communities across Cardiff West.

Because, if the name of Rhodri Morgan was new to many in 1987, it didn’t stay like that for too long as he fought against the barrage; the response to the Ely riots, as they were described in 1990; in fighting against the quango state—the producer and director of that famous Welsh film, ‘Last Quango in Powys’, as I heard him refer to it so often. By 1992, what used to be a marginal seat was now firmly in the grasp of Rhodri Morgan. Not that that was the result of anything but hard work—the weekly surgeries, the public meetings, the community engagements. Perhaps he was becoming more prominent on the national stage, but wherever he was needed locally, Rhodri was there.

Llywydd, yn y dyddiau hynny yn hanner cyntaf y 1990au, roedd Jane Hutt a minnau yn gynghorwyr sir dros ward Glan yr afon yng Ngorllewin Caerdydd. Sue Essex a Jane Davidson oedd cynghorwyr y ddinas dros ardal Glan yr Afon. Byddem yn cynnal cymorthfeydd stryd wythnosol, yn dosbarthu taflenni, gan ofyn i breswylwyr eu rhoi yn eu ffenestri os oeddent yn dymuno i ni alw. Unwaith bob mis neu ddau byddai Rhodri yn ymuno â ni. Byddem yn dosbarthu taflen arbennig yn hysbysebu presenoldeb yr Aelod Seneddol lleol. Yn hytrach na'r tair neu bedair taflen arferol, byddai dwsin o daflenni yn ffenestri pobl. Byddai Rhodri yn diflannu i’r tŷ cyntaf. Byddai Sue, Jane neu finnau yn mynd yn ein blaenau i alw ym mhob un o'r un ar ddeg tŷ arall, ac roedd pob un ohonyn nhw’n siomedig o’n gweld ni, a phob un ohonyn nhw’n gobeithio gweld Rhodri. Dri chwarter awr yn ddiweddarach, byddem yn dychwelyd i'r tŷ cyntaf. Dyna lle byddai Aelod Seneddol Gorllewin Caerdydd, plât o bice ar y maen, dau gwpanaid o de a thri chefnder cyffredin wedi eu darganfod. Roedden nhw’n meddwl ei fod yn wych. Ac wrth gwrs, roedden nhw’n iawn.

Does dim syndod felly, erbyn adeg etholiad cyffredinol 1997 ac etholiadau cyntaf y Cynulliad yn 1999, fod pleidleiswyr Gorllewin Caerdydd wedi ailethol Rhodri Morgan gyda mwyafrif yr wyf yn cofio dweud wrtho ar y pryd y byddai Albania yn genfigennus ohono—un o'r ychydig wledydd yn Ewrop, nododd wedyn, lle nad oedd ganddo berthynas neu gysylltiadau gwleidyddol eisoes. Erbyn 2001, gyda chynrychiolaeth seneddol Gorllewin Caerdydd wedi ei throsglwyddo’n ddiogel i’w gyfaill agos a’i gynghorydd, Kevin Brennan, gŵr y gwn sydd yma y prynhawn yma, roedd Rhodri yn rhydd i ganolbwyntio ar gydbwyso dim ond y gofynion gwleidyddol o fod yn Brif Weinidog Cymru gyfan, a'r egni ffyrnig a roddai i gynrychioli unigolion a chymunedau yn ei etholaeth ei hun. Parhaodd y berthynas ymhell y tu hwnt i’w ymddeoliad ffurfiol yn 2011.

Mae curo ar ddrysau yn ystod y dyddiau diwethaf yng Ngorllewin Caerdydd, Llywydd, wedi bod yn broses araf a phoenus. Roedd llawer o ddagrau, a llawer o chwerthin, wrth i gartref ar ôl cartref adrodd ei stori ei hun am Rhodri Morgan. Llywydd, oherwydd imi dreulio'r rhan fwyaf o ddegawd yn gweithio gyda nifer fach o bobl a oedd yn swyddfa’r Prif Weinidog—Lawrence Conway, Rose Stewart—yn ystod y blynyddoedd cyntaf hynny o ddatganoli, roeddwn i eisiau terfynu drwy ddweud rhywbeth yn fyr am amser Rhodri yn y swydd. Rydych chi wedi clywed y stori heddiw am y dyddiau cynnar anodd hynny, sut gwnaeth sefydlogi’r prosiect datganoli a'i osod ar y cwrs y bu arno byth ers hynny. Mae'n anodd ychwanegu rhywbeth newydd at yr hanes sylfaenol hwnnw. Ond yr hyn yr oeddwn i eisiau ei ddweud y prynhawn yma oedd hyn: o dan yr wyneb disglair, o dan y gallu hwnnw i siarad ag unrhyw un am unrhyw beth, roedd diben gwleidyddol hynod ddifrifol: creu’r sefydliad hwn, rhoi'r grym yn nwylo pobl Cymru i benderfynu ar faterion sy'n effeithio arnyn nhw yn unig, ymgorffori datganoli ym mhob rhan o Gymru. Dywedodd Rhodri y byddai’r Cadfridog de Gaulle yn cwyno ei bod hi’n amhosibl llywodraethu gwlad oedd â mwy na 2,000 o gawsiau, ac fe gafodd yntau’r holl bethau hynny’n hawdd. Yn fuan iawn byddai’r Senedd, fel y’i gelwid hi, yn Senedd yng ngwir ystyr y gair, yn sefydliad gyda phwerau deddfu llawn, gwahaniad priodol rhwng y Weithrediaeth a'r ddeddfwriaeth, ac, yn bennaf oll, lle diogel ym meddyliau a dyheadau dinasyddion Cymru: mor wahanol yw hyn i fis Mai 2000 yn nyddiau cynharaf Rhodri Morgan o fod yn Brif Weinidog, ac oherwydd mai Rhodri Morgan oedd y Prif Weinidog.

Llywydd, mae datganoli yn brosiect nad oes ganddo hanes. Mae pob un ohonom ni sy’n rhan ohono wedi bod yn rhan o’i greu. Yn anochel, mae llawer o'r hyn yr ydym yn ei wynebu yn bethau yr ydym yn dod ar eu traws am y tro cyntaf. Mae colli cyn Brif Weinidog a chyfaill yn un o’r digwyddiadau hynny’n union. Mae'n ein cyffwrdd i’r byw ac rydym ni’n cael trafferth i ymateb. Ond fe allwn ni fod yn sicr o un peth: heb Rhodri Morgan, byddai’r siwrnai honno yr ydym i gyd wedi bod arni wedi bod yn wahanol iawn, ac yn llawer, llawer anoddach.

Thank you for the opportunity to pay tribute to Rhodri in the Senedd today, and, of course, in the presence of Julie, who formed such a strong partnership with Rhodri over so many years, in marriage and politically. It was a privilege, Llywydd, to serve with Rhodri in the Assembly, and indeed in Government, and I’m very grateful to Rhodri for giving me my first opportunities as a member of his Governments. To work with him was a pleasure. His commitment to socialism, Wales, and devolution, and his lively sense of humour, made it a great pleasure.

I well remember, in his early days as First Secretary, Rhodri speaking at so many events in the Assembly, in the Bay, round and about, on a very wide variety of matters, and always displaying that breadth and depth of interest and knowledge that made, I think, all of us very proud that we had such a First Minister. And that was certainly well in evidence at an international gathering of leading figures that I recall in the Celtic Manor, when Rhodri gave a tour de force on the history and culture of Wales, and so many people came up to me and others from the Assembly afterwards and said that we must be very proud to have a leader with that depth of knowledge in terms of Wales’s history and culture.

Accompanying Rhodri to visits in steel plants in Newport East was a very interesting experience. Everybody there, with decades of experience in the steel industry, was so impressed by Rhodri’s interest and his knowledge of industrial processes and products, and I know that wasn’t only true of the steel industry. It was true of so many visits to different sectors that made up, and make up, our economy in Wales. And when he occasionally came along to Newport Gwent Dragons’ rugby games—not when they were playing Cardiff Blues, but other opponents, such as Munster, that I remember—he was a huge hit on the terraces because of his passion, his very obvious passion, for rugby and, indeed, sport in general, and his vocal support and willingness to engage in banter around Cardiff Blues and Newport Gwent Dragons and their different merits and results and successes. And, of course, on the streets and doorsteps, Rhodri was just incredibly popular, and, as so many have already said today, and as has been said so many times outside this Chamber, he had such an entirely natural and genuine ability to relate to people from so many different backgrounds.

Llywydd, I think it’s clear that Rhodri’s place in history is secure—getting the Assembly up and running and established, giving it credibility, profile and popularity, and shaping post-devolution politics in Wales and Welsh Labour politics on to that territory that we are now so familiar with: left of centre, designed for Wales, clear red water.

Diolch i chi am y cyfle i dalu teyrnged i Rhodri yn y Senedd heddiw, ac, wrth gwrs, ym mhresenoldeb Julie, a ffurfiodd bartneriaeth mor gryf â Rhodri dros gymaint o flynyddoedd, mewn priodas ac yn wleidyddol. Roedd hi’n fraint, Llywydd, i wasanaethu gyda Rhodri yn y Cynulliad, ac yn wir yn y Llywodraeth, ac rwy'n ddiolchgar iawn i Rhodri am roi fy nghyfleoedd cyntaf i mi fel aelod o'i Lywodraethau. Roedd gweithio gydag ef yn bleser. Roedd ei ymrwymiad i sosialaeth, i Gymru, i ddatganoli, a’i synnwyr digrifwch bywiog, yn gwneud hynny yn bleser o’r mwyaf.

Cofiaf yn dda am Rhodri, yn ei ddyddiau cynnar yn Brif Ysgrifennydd, yn siarad mewn cymaint o ddigwyddiadau yn y Cynulliad, yn y Bae, yma ac acw, ar amrywiaeth eang iawn o faterion. Roedd bob amser yn dangos ehangder a dyfnder diddordeb a gwybodaeth oedd yn gwneud i bob un ohonom ni, rwy’n credu, ymfalchïo bod gennym Brif Weinidog o'r fath. Roedd hynny yn sicr yn wir mewn cyfarfod rhyngwladol o bobl flaenllaw rwy’n ei gofio yn y Celtic Manor pryd y traethodd Rhodri yn huawdl am hanes a diwylliant Cymru. Daeth cymaint o bobl ataf i ac eraill o’r Cynulliad wedyn a dweud ei bod yn rhaid ein bod yn falch iawn o gael arweinydd gyda'r dyfnder hwnnw o wybodaeth am hanes a diwylliant Cymru.

Roedd mynd gyda Rhodri i ymweld â gweithfeydd dur yn Nwyrain Casnewydd yn brofiad diddorol iawn. Roedd pawb yno, a chanddynt ddegawdau o brofiad yn y diwydiant dur, yn llawn edmygedd o ddiddordeb Rhodri a'i wybodaeth am brosesau a chynnyrch diwydiannol, ac rwy’n gwybod nad am y diwydiant dur yn unig yr oedd hynny’n wir. Roedd yn wir am gymaint o ymweliadau â gwahanol sectorau a oedd yn ffurfio, ac sy’n dal i ffurfio, ein heconomi yng Nghymru. A phan y daethai draw yn achlysurol i gemau rygbi Dreigiau Casnewydd Gwent—nid pan fyddent yn chwarae Gleision Caerdydd, ond gwrthwynebwyr eraill, fel Munster, rwy’n cofio —roedd yn llwyddiant ysgubol ar y terasau oherwydd ei angerdd, ei angerdd amlwg iawn am rygbi ac, yn wir, am chwaraeon yn gyffredinol, ac oherwydd ei fod yn gweiddi ei gymeradwyaeth ac yn barod i fod yn rhan o’r cellwair ynghylch Gleision Caerdydd a Dreigiau Casnewydd Gwent a’u gwahanol rinweddau, canlyniadau a llwyddiannau. Ac, wrth gwrs, ar y strydoedd ac ar garreg y drws, roedd Rhodri yn hynod o boblogaidd, ac, fel mae cymaint o bobl eisoes wedi dweud heddiw, ac fel y dywedwyd gymaint o weithiau y tu allan i'r Siambr hon, roedd ganddo allu cwbl naturiol a diffuant i uniaethu â phobl o gymaint o wahanol gefndiroedd.

Llywydd, rwy’n credu ei fod yn glir bod lle Rhodri mewn hanes yn ddiogel—sefydlu’r Cynulliad a’i roi ar waith, gan roi iddo hygrededd, amlygrwydd a phoblogrwydd, a hefyd llunio gwleidyddiaeth yn dilyn datganoli yng Nghymru, a gwleidyddiaeth Llafur Cymru i’r sefyllfa yr ydym ni bellach mor gyfarwydd â hi: i’r chwith o'r canol, a gynlluniwyd ar gyfer Cymru, dŵr coch clir.

Fe aned Rhodri Morgan, rydw i’n meddwl, i fod yn Brif Weinidog Cymru, nid yn unig am ei fod e’n arddel yr enwau ‘Rhodri’ a ‘Hywel’ ond am ei gymeriad a’i bersonoliaeth. Nid oedd e’n amlwg i’w blaid ei hunan ddwywaith o’r bron, ond, ar y trydydd cynnig, fel mae Lesley Griffiths wedi ein hatgoffa ni—tri chynnig i Gymro—fe ddaeth yn arweinydd plaid, Cynulliad, Llywodraeth a gwlad. Roedd angen rhywun yn nyddiau cynnar datganoli a fyddai’n ymgorffori yn ei bersonoliaeth a’i gymeriad natur ac ansawdd datganoli, a Rhodri oedd hwnnw. Roedd y cysyniad o ddatganoli yn annelwig, yn anodd dirnad beth a olygai i’r person ar y stryd, yn y siop, y feddygfa neu’r ysgol. Ond roedd modd i bawb droi at Rhodri Morgan a’i weld a deall yn syth, ‘Dyma beth yw datganoli—ein harweinydd ein hunain.’

Pan soniodd Rhodri Morgan am ‘clear red water’, roedd e’n anelu ei sylwadau at ei blaid ei hunan, oedd, ond roeddynt yn eiriau pwysig i’r genedl gyfan. Rhoddasant ganiatâd i bobl a oedd yn llugoer at ddatganoli i’w goleddu, gan ddweud, ‘Mae modd ichi fod yn Brydeiniwr, yn ddatganolwr, yn genedlaetholwr a dal i fod yn rhan o’r teulu Llafur.’ Mewn geiriau syml, crisialodd benbleth a bendith datganoli.

Nid oes dwywaith gen i na fyddem ni’n cwrdd heddiw fel Senedd gyda phwerau deddfu llawn oni bai am Rhodri Morgan. Fe chwaraeodd eraill a phleidiau eraill eu rhannau llawn hefyd, ond roedd teyrngarwch Rhodri i’r cytundeb a wnaed yn Llywodraeth Cymru’n Un i alw ac ymgyrchu dros refferendwm am Senedd lawn yn gadarn a solet. Dyna yn wir oedd arweinyddiaeth gadarn a solet. Roedd hi’n bleser ac, fel yr oedd y Prif Weinidog wedi ei ddweud wrthym ni, roedd hi’n wers, yn aml iawn hefyd, i fi i weithio iddo fe yn ystod y cyfnod hwnnw.

Gadawaf i eraill, efallai, a oedd yn fwy o gyfeillion na chydweithwyr, fel yr oeddwn i, iddo fe i sôn mwy am ei wallt a’i olwg blêr ar adegau—y ffaith rydw i’n ei gofio yw bod rhywun wedi gorfod mynd yn bell iawn i nôl pâr o esgidiau teidi iddo fe i ymddangos mewn cynhadledd. Dywedaf yn unig taw dyma oedd ei gymeriad, yr hyn a’i gwreiddiodd a’i cadwodd ar y ddaear, ac nid yn greadigaeth i gelu’r gwir gymeriad, fel y cawn gyda rhai gwleidyddion a rhai pobl.

I did know Julie well before I knew Rhodri, as we go back many years in the voluntary sector in Wales, and I also knew Julie as a Member of Parliament in Westminster. I want to convey my deepest condolences on behalf of myself, and my own family as well, to Julie and her family, but to say that she and Rhodri have left an indelible mark upon myself and my family also, because, in my early days in Westminster, talking to Julie, I understood that Rhodri and Julie had a very secret place, a place that was in my constituency then, a caravan in Mwnt. This sounded a wonderfully romantic idea, but, more importantly, it sounded like what was keeping Rhodri and Julie and everyone else sane and human in a life of politics. So, within a year, I had my own caravan on the coast of Ceredigion, even though I live in Aberystwyth. [Laughter.] That’s kept me grounded and human and sane, I hope. I hope that the coast of Ceredigion will bring you many fond memories of Rhodri and your time spent in Mwnt and your family there, as well.

Roeddwn i hefyd, fel un oedd yn astudio’r Gymraeg mewn coleg, yn fath o adnabod tad Rhodri Morgan. Roedd T.J. Morgan yn ysgolhaig ac yn adnabyddus iawn i unrhyw un sydd wedi astudio’r Gymraeg. Roedd e hefyd yn feistr ar yr ysgrif, y fath arbennig o ysgrifennu sydd gennym yn Gymraeg, sy’n cymryd peth bach ac yn ei fawrygu ac yn dweud y pwysigrwydd mawr o’i gwmpas e, ac roedd Rhodri Morgan, wrth gwrs, ei hunan, yn feistr ar y grefft yna, er y byddai fe’n ei wneud e ar lafar, efallai, yn hytrach na’i ysgrifennu fe i lawr.

Ond fe gydiais i yn un o’r casgliadau o ysgrifau sydd gyda fi o dad Rhodri Morgan, T.J. Morgan, a’i ddarllen e dros y Sul i fy atgoffa fi o’r hiwmor, y gallu i redeg yn eang, y diddordebau eang, a phopeth a oedd gan Rhodri hefyd. Ac mae’r dyfyniad yma yn fy nharo i. Mae T.J. Morgan, tad Rhodri, yn sôn am arddel, ac roedd Rhodri Morgan yn hoff iawn o wneud y cysylltiad yna: gwneud yn siŵr fod pawb yn arddel o le roedden nhw’n dod, o le oedd y teulu, a phopeth arall. A gan ddweud am yr enw ‘Morgan’, mae’n dweud hyn: y mae’r Morgan hwnnw a roes ei enw i Forgannwg yn rhy annelwig, ac mae gormod o Forganiaid ym Morgannwg a thrwy siroedd y de yn gyffredinol, i ryw un teulu ei hawlio fel eiddo treftadol. Wel, efallai wir, ond, drwy ei waith a’i gyfraniad, fe hawliodd Rhodri Morgan Gymru gyfan, a’i throi yn Forgannwg.

Rhodri Morgan was born to be First Minister, not only because he had the names Rhodri and Hywel, but because of his character and personality. It wasn’t apparent to his own party on two occasions, but, at the third attempt, as Lesley Griffiths has reminded us—three tries for a Welshman—he became leader of a party, an Assembly, a Government and a nation. We needed someone in the early days of devolution who would encapsulate in his personality the nature and quality of devolution, and Rhodri was that individual. The concept of devolution was vague. It was difficult to understand what it meant for the person in the street, in the shop, the surgery or the school, but everyone could turn to Rhodri Morgan and fully understand that this is what devolution is—our own leader.

When Rhodri Morgan spoke of ‘clear red water’, he was aiming his comments at his own party, yes, but they were important words for the whole nation. They gave people who were cool about devolution permission to embrace it, saying, ‘Yes, you can be British, a devolutionist, a nationalist, and still be part of the Labour family’. In simple words, he encapsulated the complexities and the benefits of devolution.

I have no doubt that we wouldn’t be meeting today as a Parliament with full powers if it weren’t for Rhodri Morgan. Others and other parties played a full part too, but Rhodri’s commitment to the agreement made in the One Wales Government to call and to campaign for a referendum for a full Parliament was always solid and robust. That was true, strong leadership. It was a pleasure and, as the First Minister told us, it was often a lesson, for me to work for him during that time.

I will allow others who were more friend than colleague, as I was, to talk more about his unkempt appearance and his hair at times—and the fact I remember that someone had to go a long way to fetch a pair of decent shoes for him to appear at a conference. I will just say that this was his character and his personality. It’s what kept his feet on the ground, and it was not something that was created to hide the true personality, as we find with some politicians and some others.

Roeddwn i yn adnabod Julie yn dda cyn i mi adnabod Rhodri, gan y buom ni’n gweithio sawl blwyddyn yn ôl yn y sector gwirfoddol yng Nghymru, ac roeddwn i hefyd yn adnabod Julie fel Aelod Seneddol yn San Steffan. Hoffwn gyfleu fy nghydymdeimlad dwysaf ar fy rhan fy hun, ac ar ran fy nheulu hefyd, i Julie a'i theulu. Gadawodd hi a Rhodri farc annileadwy arna i ac ar fy nheulu hefyd, oherwydd, yn fy nyddiau cynnar yn San Steffan, wrth siarad â Julie, cefais ar ddeall fod gan Rhodri a Julie le cyfrinachol iawn, lle a oedd yn fy etholaeth i bryd hynny, sef carafán ym Mwnt. Roedd hyn yn swnio'n syniad hyfryd o ramantus, ond, yn bwysicach, roedd yn swnio fel yr hyn oedd yn cadw Rhodri a Julie a phawb arall yn gall a dynol mewn bywyd o wleidyddiaeth. Felly, o fewn blwyddyn, roedd gen i fy ngharafán fy hun ar arfordir Ceredigion, er fy mod yn byw yn Aberystwyth. [Chwerthin.] Mae hynny wedi cadw fy nhraed ar y ddaear, a’m cadw yn ddynol a chall, gobeithio. Rwy'n gobeithio y bydd arfordir Ceredigion yn dod â llawer o atgofion melys i chi am Rhodri a'r amser a dreuliasoch ym Mwnt ac am eich teulu yn y fan honno hefyd.

As one who studied Welsh at university, I did know Rhodri Morgan’s father, T.J. Morgan, who was a scholar and is well known to anyone who’s studied the Welsh language. He was also a master of the ‘ysgrif’, which is a particular type of Welsh prose, which takes that minor issue and expresses its huge importance, and Rhodri Morgan himself was a master of that art, although he did it orally, rather than on paper.

But I did get hold of a collection of essays by Rhodri Morgan’s father, T.J. Morgan, and read it over the weekend to remind me of the humour and the ability to have broad-ranging interests that Rhodri also inherited. And this quote struck me. T.J. Morgan, Rhodri Morgan’s father, talks about ‘arddel’, and Rhodri Morgan would always make that connection and emphasise the importance of espousing where one was from, where one’s family is from, and everything else. He says of the name ‘Morgan’: that Morgan who gave his name to Glamorgan is too vague, and there are too many Morgans in Glamorgan and throughout south Wales generally, for one family to take the name as their inherited right. That may be so, but through his work and his contribution, Rhodri Morgan claimed the whole of Wales and made it Glamorgan.

I, and my family, as many have done today, extend our deepest condolences to Julie and all her family in what is a difficult time, but I hope some of the tributes today have been of great solace to her and her family. Former First Minister Rhodri Morgan appeared in person to give evidence to our committee only two weeks ago, for the inquiry ‘A stronger voice for Wales’, and he demonstrated, as always, his enduring commitment to devolution, but also his passion and his intellect, and his warmth and his wit and his wisdom, built on years of experience serving the people of Wales.

But, in my brief remarks today, I want to recall fond personal memories of Rhodri: the warm and engaging Rhodri who people loved because they sensed it was genuinely reciprocated. When I was a Labour branch secretary many, many years ago, it was Rhodri who turned up on a sun-kissed May Day rally on the streets of Ystalyfera, holding up the traffic for 20 minutes outside Nesta’s newsagents, then striding down the streets with a band playing and the miners’ lodge banners flying, and then Rhodri speaking from the back of my father-in-law’s flatbed truck to crowds on the rugby field, and then, as always, being mobbed by people who all just wanted to say ‘hi’ to their Rhodri—and it was in the day before selfies.

Being mobbed was an occupational hazard for Rhodri, as I discovered later as a Member of Parliament. My task in one Assembly election was to try and help chaperone Rhodri around Caerphilly town centre. We struggled to make headway, as everyone—simply everyone—wanted to talk politics or rugby or simply say ‘hello’, as if they had discovered a long-lost relative. And Rhodri loved talking too, knowing family connections of every other person and the intimate history of every street in every community.

And what other First Minister or senior statesman would risk all to attend a local charity fundraiser in Dylan’s in my hometown of Maesteg, at which a long-time friend of Rhodri’s was performing live on stage? During the act, Rhodri accepted an invitation to go up on stage to take part. It was quite an unusual act. So, we all watched with growing concern as Rhodri duly lay himself down on a bed of six-inch nails, and, for added relish, allowed the performer to walk across him. The headlines were writing themselves in my troubled mind.

Personally, and I know I won’t be alone in this, I will remember the selfless way in which he encouraged me and others to take up the mantle of public service and to stand for election. I can honestly say that I would not have done so without his gentle but persuasive persistence that this was a noble calling worth pursuing, and, importantly, he also persuaded my wife that I should. I’ve never regretted it, not least because I, and others, continue to look up to people like Rhodri as role models of lifelong public service in Westminster and here in Wales.

To scale the political heights as he did, yet to retain the common touch with such ease, shows the measure of the man and the friend we have lost. His legacy is great and enduring. Rhodri Morgan was a true servant of Wales and a true friend to everyone he knew.

Rwyf i a’m teulu, fel mae llawer wedi gwneud heddiw, yn estyn ein cydymdeimlad llwyraf at Julie a'i theulu i gyd yn ystod yr amser anodd hwn, ond rwy’n gobeithio bod rhai o'r teyrngedau heddiw o gysur mawr iddi hi a'i theulu.  Daeth cyn Brif Weinidog Cymru, Rhodri Morgan, i roi tystiolaeth yn bersonol i'n pwyllgor dim ond pythefnos yn ôl, ar gyfer yr ymchwiliad 'Llais cryfach i Gymru', a dangosodd, fel bob amser, ei ymrwymiad parhaus i ddatganoli, ond hefyd ei angerdd a'i ddeallusrwydd, a’i gynhesrwydd a'i ffraethineb a'i ddoethineb, a oedd yn seiliedig ar flynyddoedd o brofiad yn gwasanaethu pobl Cymru.

Ond, yn fy sylwadau byr heddiw, fe hoffwn i ddwyn i gof atgofion personol hoffus am Rhodri: y Rhodri cynnes a diddorol yr oedd pobl yn ei garu oherwydd eu bod yn sylweddoli ei fod yn ddidwyll. Pan oeddwn i’n ysgrifennydd cangen y Blaid Lafur flynyddoedd maith yn ôl, daeth Rhodri i rali Calan Mai ar strydoedd Ystalyfera ar ddiwrnod heulog bendigedig, gan atal y traffig am ugain munud y tu allan i siop papurau newydd Nesta, ac yna brasgamu i lawr y strydoedd gyda band yn chwarae a baneri cyfrinfa’r glowyr yn cyhwfan, a Rhodri wedyn ar gefn lori fy nhad-yng-nghyfraith yn annerch torfeydd ar y cae rygbi, ac yna, fel bob amser, pobl yn heidio ato dim ond i ddweud ‘shwmai’ wrth Rhodri—ac roedd hynny cyn bod sôn am hunluniau.

Roedd torfeydd o’i gwmpas yn un o beryglon y swydd i Rhodri, fel y darganfyddais yn ddiweddarach pan oeddwn i’n Aelod Seneddol. Fy nhasg mewn un etholiad Cynulliad oedd ceisio helpu i hebrwng Rhodri o amgylch canol tref Caerffili. Roedd hi’n anodd symud ymlaen rhyw lawer, gan fod pawb—ie, pawb— yn awyddus i siarad am wleidyddiaeth neu rygbi neu yn syml i ddweud 'helo', fel pe bydden nhw wedi darganfod perthynas coll. Ac roedd Rhodri wrth ei fodd yn siarad hefyd, ac yn gwybod am gysylltiadau teuluol bob yn ail berson a hanes manwl pob stryd ym mhob cymuned.

A pha un o Brif Weinidogion eraill Cymru neu uwch wladweinydd fyddai wedi mentro popeth i fynd i ddigwyddiad codi arian ar gyfer elusen leol yn Dylan’s ym Maesteg, fy nhref enedigol, lle’r oedd un o gyfeillion bore oes Rhodri yn perfformio'n fyw ar y llwyfan? Yn ystod y perfformiad, cafodd Rhodri wahoddiad i fynd i fyny ar y llwyfan i gymryd rhan. Roedd yn berfformiad eithaf anghyffredin. Felly, roeddem ni i gyd yn gwylio gyda phryder cynyddol wrth i Rhodri orwedd ar wely o hoelion chwe modfedd, ac, i goroni’r cwbl, yn caniatáu i'r perfformiwr gerdded drosto. Roedd y penawdau yn ysgrifennu eu hunain yn fy meddwl cythryblus i.

Yn bersonol, ac rwy’n gwybod na fyddaf ar fy mhen fy hun yn dweud hyn, byddaf yn cofio am y modd anhunanol y gwnaeth fy annog i a phobl eraill i ysgwyddo cyfrifoldeb gwasanaeth cyhoeddus ac i sefyll etholiad. Gallaf ddweud yn onest na fyddwn i wedi gwneud hynny heb ei ddyfalbarhad tyner ond llawn perswâd fod hon yn alwedigaeth gwerth ei dilyn, ac, yn bwysig, gwnaeth hefyd berswadio fy ngwraig y dylwn i. Nid wyf i erioed wedi difaru, yn bennaf oherwydd fy mod i, ac eraill, yn parhau i edmygu pobl fel Rhodri fel esiampl o rywun sydd wedi rhoi gwasanaeth cyhoeddus gydol oes yn San Steffan ac yma yng Nghymru.

Mae cyrraedd yr uchelfannau gwleidyddol fel y gwnaeth ef, ac eto llwyddo i gadw’r cysylltiad cyffredin mewn modd mor rhwydd, yn dangos mesur y dyn a'r cyfaill yr ydym wedi ei golli.  Gadawodd rhywbeth gwych a pharhaol ar ei ôl. Roedd Rhodri Morgan yn un o wir weision Cymru ac yn gyfaill triw i bawb yr oedd yn eu hadnabod.

First of all, Julie, it is so typical of you and of Rhodri that you should be with us in your place today. And we thank you for being here, because it enables us to address you warmly, as I do on the part of my own long-standing, and Mair’s, friendship with you and the family, going back so many years.

Fe weithiais i y tro cyntaf gyda Rhodri Morgan pan gafodd o ei ethol i Dŷ’r Cyffredin yn Aelod Seneddol Gorllewin Caerdydd yn 1987. Ond roedd ganddo fo brofiad helaeth cyn ei fod o wedi dod yn Aelod Seneddol. Mae’n bwysig sôn am ei ysgolheictod o, ac, yn wir, ysgolheictod y teulu—fel rydym ni wedi ei glywed yn barod. Oherwydd rwyf innau wedi bod yn gyfaill i’w frawd, Prys, a gyda choffa da iawn am ei dad, oherwydd yr oedd o yn sefyll ben ac ysgwydd ymhlith ysgolheigion llenyddiaeth Gymraeg yn y 1960au i rywun fel fi a oedd yn fyfyriwr, oherwydd ei fod o’n darlithio yn llawer iawn mwy diddorol na’r gweddill ohonyn nhw. Ac roedd y ddawn honno, yn sicr, gan Rhodri.

Roedd Rhodri yn ysgolhaig ei hun, yn raddedig o Rydychen, ac o Harvard, wedi bod yn ymchwilydd mewn llywodraeth ganol a lleol, yn ymgynghorydd economaidd i’r Adran Masnach a Diwydiant, yn swyddog datblygu De Morgannwg, ac yn bennaeth, fel y clywsom ni, swyddfa’r Gymuned Ewropeaidd. Rwy’n ei gofio fo’n dod i Dŷ’r Cyffredin, ac roeddwn i’n synnu at ei allu fo i sicrhau dyrchafiad mor gyflym. Wrth gwrs, roeddwn i wedi bod yn rhyw fath o Aelod mainc cefn, ac yn rhyw arweinydd annigonol i blaid dipyn bach yn llai. Ond mi fuodd o, fel y cofiwn ni, yn San Steffan yn llefarydd swyddogol ar yr amgylchedd i’r wrthblaid, ar ynni, ac, wrth gwrs, ar faterion Cymreig. A dyna pryd y gosodwyd seiliau cynlluniau datganoli 1997.

Ac yna, yr weithred olaf, efallai, yn San Steffan, oedd bod yn gadeirydd y Pwyllgor Dethol ar Weinyddiaeth Gyhoeddus. Mae’n bwysig i ni ddweud am gyfraniad Rhodri fel seneddwr yn y Deyrnas Unedig nad rhyw fath o ‘maverick’ oedd y dyn yma. Roedd yn seneddwr dawnus, a oedd yn gallu defnyddio holl sgiliau’r Senedd i ddrysu’r Llywodraeth. Rwy’n cofio’n dda iawn am yr orfodaeth filwrol, bron, a oedd arnom ni i wrthwynebu morglawdd Bae Caerdydd, a Rhodri, wrth gwrs, a oedd y tu ôl i hynny i gyd.

Ac yna, pan ddaeth o yma—wel, fel rydych chi’n ei wybod, gallwn eich cadw chi yma drwy’r dydd am y 10 mlynedd hyfryd o berthynas a gefais i fel Llywydd cynta’r Cynulliad hwn gyda’r Prif Weinidog cyntaf, oherwydd fe oedd y dyn a greodd y swydd iddo fe’i hunan. Ac roedd y digwyddiad hwnnw, efallai, yn un y caf i eich atgoffa chi ohono fo cyn i fi gloi y prynhawn yma. Roedd hi tua un o’r gloch y prynhawn, ac ar yr adeg honno, rwy’n credu bod y Cynulliad yn cwrdd am hanner awr wedi dau—yn yr hen Siambr, wrth gwrs. Roedd y neges wedi dod bod Rhodri Morgan eisiau newid ei enw a theitl ei swydd. Ac yna, wrth gwrs, rhoddodd wybod i’r Llywydd ar y pryd, a dywedodd o mai’r teitl oedd ‘First Minister’ yn Saesneg.

Ond wedyn, dyma’r glo mân yn dod miwn, fel y byddwn ni’n ei ddweud yn nhafodiaith y gorllewin. Beth oedd y cyfieithiad Cymraeg cywir o ‘First Minister’? Oherwydd roedd yna ryw gyfieithydd, na wnaf i ei henwi—nid yw hi’n gweithio yn y lle hwn bellach—a oedd wedi cyfieithu ‘First Minister’ fel ‘Gweinidog Cyntaf’. Wrth gwrs, yn anaml iawn yn ei fywyd y mae rhywun yn teimlo bod ganddo fo awdurdod ar unrhyw bwnc, ond roeddwn i’n gwybod mai’r ‘Gweinidog Cyntaf’ oedd y gweinidog cyntaf a ddaeth i’r capel, ac wedyn daeth gweinidog wedyn, a gweinidog arall. Ac mi geisiais i esbonio:

‘We have two ways of saying these things in Welsh. There is primacy in terms of seriality, and there is real primacy. So, there is only one translation of this.’

‘First Minister’ yn Gymraeg yw ‘Prif Weinidog Cymru’. Chwarter awr cyn i’r Cynulliad eistedd, dyma’r e-bost yn dod, a’r neges yn dod nôl bod y Prif Weinidog yn derbyn yn llawen y bydd o’n cael ei alw’n ‘First Minister’ yn Saesneg a ‘Prif Weinidog Cymru’ yn Gymraeg. Fi oedd y person cyntaf yn y bydysawd i ddefnyddio’r geiriau ‘Prif Weinidog Cymru’. Ac rwy’n cofio fy mod i wedi trio ei siarad o bach yn ‘sotto voce’, fel bod neb yn cynhyrfu. Ond wrth gwrs, mae yna wastad un i gael. So, dyma Rhodri Glyn ar ei draed, wrth gwrs, ar bwynt o drefn, i ofyn i’r Llywydd beth oedd y teitl newydd yma, ac a oedd e’n wirioneddol yn ‘Brif Weinidog Cymru’. Wel, fe ddaeth Rhodri Morgan yn wirioneddol Brif Weinidog Cymru, ac fe ges i 10 mlynedd o bleser pur. Nid oeddem ni byth yn cwympo mas. Nid fy mod i’n argymell y dylai Llywyddion a Phrif Weinidogion gwympo mas, ond roedd e wedi digwydd o’r blaen, ac fe allai fe ddigwydd mewn llefydd eraill. Ond roedd Rhodri yn deall cyfansoddiad ym mêr ei esgyrn, a drwy ei ymennydd mawr i gyd. Roedd e’n deall yr egwyddorion o wahanu rhwng Llywodraeth a Chynulliad, yr angen i graffu ar Lywodraeth drwy fod yn annibynnol, a’r gallu i’r Llywodraeth dderbyn beirniadaeth. Roedd hynny i gyd yna, oherwydd ei brofiad o fel seneddwr yn San Steffan.

Felly, fe allwn ni wedyn fwrw ymlaen i godi’r hyn yr ydym ni wedi ei godi. Wrth gwrs, nid oedd o blaid yr adeilad yma. Roedd o eisiau estyniad yn y cefn, yn Nhŷ Hywel, ond chafodd o ddim o’i ffordd yn y cyfeiriad yna. Ond fo oedd y cyntaf i ddweud, unwaith y daeth yr adeilad i fod, ei fod o yn ymfalchïo ynddo fo. Rydw i’n falch ein bod ni, fel yr ydw i’n deall, yn bwriadu dathlu ei ymadawiad o o’r lle hwn yn briodol yn yr adeilad yma yr wythnos nesaf. Adeilad pobl Cymru yw hwn, ond Rhodri Morgan a adeiladodd y wleidyddiaeth ar ei gyfer o.

Yn gyntaf oll, Julie, mae mor nodweddiadol ohonoch chi a Rhodri eich bod gyda ni yn eich lle heddiw. Ac rydym yn diolch i chi am fod yma, gan ei fod yn ein galluogi i’ch cyfarch yn gynnes, fel yr wyf yn ei wneud ar sail fy nghyfeillgarwch hirhoedlog i fy hun a Mair gyda chi a'r teulu, sy’n mynd yn ôl cymaint o flynyddoedd.

I first worked with Rhodri Morgan when he was elected to the House of Commons as Member of Parliament for Cardiff West in 1987. But he had vast experience before becoming a Member of Parliament. It’s important that we mention his intellect, and the scholarly nature of the family—as we’ve already heard reference to. Because I’ve been a friend of his brother, Prys, and fondly remember his father, because he stood head and shoulders above the scholars of Welsh literature in the 1960s, to one, like me, who was a student, because he was a far more engaging lecturer than the rest of them. That talent was certainly passed to Rhodri.

Rhodri was himself a scholar, graduating from Oxford and Harvard, having being a researcher in local and central government, and an economic adviser to the Department of Trade and Industry, a development officer for South Glamorgan and, as we’ve heard, head of the European Community office. I recall him coming to the Commons, and I was surprised by his ability to secure promotion so swiftly. Of course, I had been a backbencher, and an inadequate leader of a slightly smaller party. But, as we remember, in Westminster, he was the official opposition spokesperson on the environment, on energy, and, of course, on Welsh affairs. That is when the foundations of devolution were laid for 1997.

His final act in Westminster perhaps was to become Chair of the House of Commons Public Administration Committee. It’s important that I mention Rhodri’s contribution as a parliamentarian within the UK. This man wasn’t some kind of maverick. He was a talented parliamentarian, who could use all the skills of Parliament to confuse the Government. And I well recall the almost military requirement upon us to oppose the Cardiff Bay barrage. Rhodri, of course, was behind all of that.

And then, when he came here—well, I could keep you here all day. You all know of the wonderful 10-year-long relationship that I had with Rhodri as first Presiding Officer, and he, of course, was the first First Minister. Because he was the man who created that post for himself. That incident was one I may remind you of before concluding this afternoon. It was around one o’clock in the afternoon, and, at that time, I think the Assembly would gather at half past two, in the old Chamber. The message had been issued that Rhodri Morgan wished to change his title. Of course, he informed the then Presiding Officer, and said that the title was to be ‘First Minister’ in English.

But then we got to the nitty-gritty. What was the correct Welsh translation of ‘First Minister’? Because some translator, who shall remain nameless, who doesn’t work at this place any longer, had translated ‘First Minister’ as ‘Gweinidog Cyntaf’. Of course, very rarely in one’s life does one feel that he has authority on any issue, but I knew that ‘Gweinidog Cyntaf’ was the first minister that came to chapel, and then there was another and another one following that. I tried to explain:

Mae gennym ddwy ffordd o ddweud y pethau hyn yn Gymraeg. Ceir blaenoriaeth mewn enw, a cheir blaenoriaeth wirioneddol. Felly, dim ond un cyfieithiad sydd o hyn.

‘First Minister’ in Welsh is ‘Prif Weinidog Cymru’. That was a quarter of an hour before the Assembly started. The message came back that the First Minister gladly accepted that he will be described as ‘First Minister’ in English and ‘Prif Weinidog Cymru’ in Welsh. I was the first person in the universe to use the words ‘Prif Weinidog Cymru’. I remember saying it slightly sotto voce so nobody got too excited. But there’s always one, and Rhodri Glyn got up on a point of order, asking the Presiding Officer what this new title was, and was he truly ‘Prif Weinidog Cymru’. Well, Rhodri Morgan became the real First Minister, or ‘Prif Weinidog Cymru’, and I had 10 years of great enjoyment. We never fell out—not that I’m suggesting that Presiding Officers and First Ministers should fall out, but it had happened before and it could happen elsewhere. But Rhodri understood the constitution through his great intellect. It was in his bones. He understood the principles of the separation between Government and Assembly and the need to scrutinise Government by being independent, and the ability for the Government to take criticism. That was all there, because it was in his own experience as a parliamentarian in Westminster.

We could then proceed to build what we have built. He wasn’t in favour of this building, of course; he wanted an extension at the back of Tŷ Hywel, but he didn’t get his way in that regard. However, he was the first to say, once this building was built, that he took great pride in it. I am delighted that we are to celebrate his passing from this place, appropriately, in this building next week. It’s the building of the people of Wales, but Rhodri Morgan built the politics that made it possible.

I had the honour to know Rhodri over many decades. That wasn’t very exceptional. I think everyone involved in the Labour Party in Wales knew Rhodri at some time or other. In fact, everyone in Wales seemed to know Rhodri at some time or other. I do remember his personal kindness to me and to my late wife Elaine.

But I would like to make a specific tribute on behalf of those thousands of people in Wales who, like Rhodri, gave several decades of their lives to the campaign against apartheid in South Africa, and the international sporting and cultural boycott that eventually contributed to the downfall of the apartheid regime. In Wales, through the Wales Anti-Apartheid Movement, it was one of the most effective campaigns across the world. It engaged, over several decades, generations of activists and knew no party political boundaries, and Rhodri was a founder member of the Wales Anti-Apartheid Movement. He was at the forefront of that movement, and alongside many other major Welsh political figures, such as Neil Kinnock, Lord Jack Brooks, Phil Squire, who was then the leader of Mid Glamorgan council, Jenny Randerson, South Glamorgan council leader Bob Morgan, Dafydd Elis-Thomas, Dafydd Iwan through song, and many others—Dai Francis—Rhodri, alongside Julie, was always there in that campaign. In the 1980s, he was part of a delegation to the National Eisteddfod, which successfully established a cultural boycott, something that would in previous years have been unheard of. He supported the rugby boycott, something that was not easy for an ardent rugby fan. He actively campaigned and supported the calls for the release of Nelson Mandela, and upon his release from prison—Mandela’s, that is—he proudly spoke of the special link between Wales and South Africa. This was recognised by Nelson Mandela and by the African National Congress.

Rhodri was a participant in the famous Welsh fundraising sponsored walk held each year to raise funds for charities commemorating the Soweto massacre, a walk that, in fact, carries on to this day, and I walk I know he enjoyed—5 miles from Llantwit Major to the Plough and Harrow pub in Monknash, and then, much more slowly, back again. Alongside so many, Rhodri was a spokesman for all that was so good in Wales when it came to standing up against injustice wherever it occurred, and in the best internationalist traditions of Wales. So, on behalf of all those who were involved in that movement—and I know they would like me to say this—thank you, Rhodri. You were a great campaigner for justice and international solidarity and you played your part in Wales in bringing the evil of apartheid to an end.

Cefais y fraint o adnabod Rhodri dros sawl degawd. Nid oedd hynny'n eithriadol iawn. Rwy'n credu bod pawb sy'n ymwneud â'r Blaid Lafur yng Nghymru yn adnabod Rhodri ar ryw adeg neu'i gilydd. Mewn gwirionedd, mae hi’n ymddangos bod pawb yng Nghymru yn adnabod Rhodri ar ryw adeg neu'i gilydd. Rwyf yn cofio am ei garedigrwydd personol tuag ataf i a fy niweddar wraig Elaine.

Ond fe hoffwn i dalu teyrnged benodol ar ran y miloedd o bobl hynny yng Nghymru a roddodd, fel Rhodri, sawl degawd o’u bywydau i'r ymgyrch yn erbyn apartheid yn Ne Affrica, ac fe wnaeth y boicot chwaraeon a diwyllianol rhyngwladol gyfrannu yn y pen draw at gwymp y gyfundrefn apartheid. Yng Nghymru, drwy Fudiad Gwrth-Apartheid Cymru, roedd hon yn un o'r ymgyrchoedd mwyaf effeithiol ar draws y byd. Dros sawl degawd, bu cenedlaethau o ymgyrchwyr yn rhan ohoni, ac ni wyddai ddim am ffiniau pleidiau gwleidyddol. Roedd Rhodri yn un o sylfaenwyr Mudiad Gwrth-Apartheid Cymru. Roedd yn flaenllaw yn y mudiad, ac ochr yn ochr â nifer o unigolion blaenllaw eraill yng ngwleidyddiaeth Cymru, fel Neil Kinnock, Arglwydd Jack Brooks, Phil Squire, a oedd bryd hynny yn arweinydd cyngor Morgannwg Ganol, Jenny Randerson, arweinydd Cyngor De Morgannwg, Bob Morgan, Dafydd Elis-Thomas, Dafydd Iwan trwy ei ganeuon, a llawer o bobl eraill—Dai Francis—roedd Rhodri, ochr yn ochr â Julie, bob amser yno yn yr ymgyrch honno. Yn y 1980au, roedd yn rhan o ddirprwyaeth i'r Eisteddfod Genedlaethol a lwyddodd i sefydlu boicot diwylliannol, rhywbeth na fyddai erioed wedi ei ddychmygu mewn blynyddoedd blaenorol. Roedd yn cefnogi’r boicot rygbi, rhywbeth nad oedd yn hawdd i gefnogwr rygbi brwd. Bu’n ymgyrchu’n frwd ac yn cefnogi'r galwadau am ryddhau Nelson Mandela, ac ar adeg ei ryddhau o'r carchar—Mandela, hynny ydy—siaradodd yn falch am y cysylltiad arbennig rhwng Cymru a De Affrica. Cafodd hyn ei gydnabod gan Nelson Mandela a chan Gyngres Genedlaethol Affrica.

Cymerodd Rhodri ran yn y daith gerdded noddedig enwog a gynhelir bob blwyddyn yng Nghymru i godi arian ar ran elusennau sy'n coffáu lladdfa Soweto, taith gerdded sydd, mewn gwirionedd, yn parhau hyd heddiw. Un daith rwy’n gwybod iddo ei mwynhau oedd y daith pum milltir o Lanilltud Fawr hyd at dafarn y Plough and Harrow yn yr As Fawr, ac yna, yn llawer arafach, yn ôl eto. Ochr yn ochr â chymaint o bobl, roedd Rhodri yn llefarydd dros bopeth oedd mor dda yng Nghymru pan oedd angen sefyll yn erbyn anghyfiawnder lle bynnag y bo, a thros draddodiadau rhyngwladol gorau Gymru. Felly, ar ran pawb a oedd yn rhan o’r symudiad—ac rwy’n gwybod y byddent yn hoffi i mi ddweud hyn—diolch i ti, Rhodri. Roeddet yn ymgyrchydd gwych dros gyfiawnder ac undod rhyngwladol ac rwyt ti wedi chwarae dy ran yng Nghymru wrth ddod ag anfadwaith apartheid i ben.

Rwyf hefyd yn codi fel aelod o ddosbarth 1999, a hefyd fel cadeirydd grŵp Plaid Cymru yma yn y Cynulliad. Bu i mi gyfarfod Rhodri Morgan am y tro cyntaf yn 1996. Roeddwn ein dau ar banel i drafod y gwasanaeth iechyd, nôl yn 1996. Rwy’n ei gofio yn synnu bod meddyg ifanc eisiau mentro i mewn i fyd gwleidyddiaeth. Roeddwn yn synnu braidd fy hunan, a dweud y gwir, ac efallai fy mod i’n dal i synnu. Ond dyna fy nghof cynharaf i o Rhodri Morgan, a chwmni diddan ar y diwrnod hwnnw.

Wrth gwrs, ym 1999, cafodd y 60 o Aelodau gwreiddiol yma eu hethol. Mae’n rhyfedd i feddwl am yr holl sesiynau ‘Plenary’ sydd wedi bod yma dros y blynyddoedd, rhai mewn amseroedd gweddol hawdd, a rhai eraill mewn amseroedd eithaf dyrys. Fel heddiw, a dweud y gwir. Roedd y diwrnod yma yn ddigon du yn barod. Mae wedi mynd yn dduach fyth efo’r newyddion dros nos o Fanceinion. Mae yna her sylweddol i ni fel cenedl yn wyneb popeth sydd yn digwydd yn ein byd ni heddiw. Ac rydym ni’n falch iawn o gael y Senedd yma fel sylfaen i’r ffordd rydym yn gallu ymateb.

Felly, rwy’n falch iawn i allu talu teyrnged i waith Rhodri Morgan dros y blynyddoedd. Ie, rydym wedi clywed yn y blynyddoedd cynnar ei bod hi’n ddigon simsan yma ar brydiau, ond yn raddol mae’r pwerau wedi tyfu ac fe enillwyd refferendwm yn 2011. Mae’r Senedd yma er ei ffordd i fod yn Senedd go iawn ac mae’n deg dweud bod ein diolch ni’n fawr i gyfraniad arbennig Rhodri Morgan i sicrhau ac felly cryfhau’r Senedd yma dros y blynyddoedd. Mae ei angen yn fwy nag erioed i amddiffyn Cymru heddiw.

Rydym yn gweld Julie yma. Rwy’n falch i’ch cyfarch, Julie, fel ffrind, fel cyd-Aelod o’r Cynulliad yma, ac fe gydymdeimlwn yn ddwys gyda chi a’ch teulu i gyd. Rwy’n ymwybodol wrth gwrs fod y teulu hefyd yn yr oriel gyhoeddus. Mae’n deg hefyd cyfarch fy hen ffrind a brawd Rhodri Morgan, yr Athro Prys Morgan. Rydym yn ffrindiau efo’n gilydd yn Abertawe ers dros 30 mlynedd. Mae’n ffrind agos ac athrylith yn hanes ein gwlad. Mae cyfraniad y teulu Morgan, y Morganiaid, fel rydym wedi clywed eisoes, wedi bod yn eithriadol. Rydych i gyd yn ein gweddïau. Diolch yn fawr.

I also rise as a member of the class of 1999, and also the chair of the Plaid Cymru group here at the Assembly. I met Rhodri Morgan for the first time in 1996. We were both on a panel discussing the health service back in 1996, and I remember him being surprised that a young doctor wanted to venture into this world of politics. I was rather surprised myself, to be honest, and perhaps I’m still slightly surprised. But that is my earliest memory of Rhodri Morgan, and he was great company on that day.

Of course, in 1999, the original 60 Members here were elected, and it’s strange to think of all the Plenary sessions that have been held here over the years, some in quite good times and others in quite difficult times, such as today, to be honest. This day was black enough already. It’s become even darker with the overnight news from Manchester.There is a significant challenge for us as a nation in the light of everything that is occurring in our world today, and we are very proud to have this Assembly as a basis for the way in which we can respond.

Therefore, I am very proud to be able to pay tribute to Rhodri Morgan’s work over the years. Yes, we have heard that in the early years, things were quite delicate here at times, but gradually, the powers have grown and the referendum was won in 2011, and this Senedd is on its way to becoming a real Parliament. It’s fair to say that our thanks are greatly due to the special contribution of Rhodri Morgan to secure the strengthening of this Senedd over the years. It is needed more than ever, to protect Wales today.

We see that Julie is here and I’m pleased to be able to greet you as a friend, as a colleague and Member of this Assembly, and we sympathise deeply with you and all your family. I am aware, of course, that the family are present in the public gallery, and it’s good to greet my old friend and the brother of Rhodri Morgan, Professor Prys Morgan. We have been friends in Swansea for over 30 years. He’s a very close friend and a genius of Wales’s history. The contribution of the Morgan family, the Morgans, as we’ve already heard, has been exceptional, and we have you all in our prayers.

I just wanted to share a few short anecdotes from our family about Rhodri and Julie as well. One cherished story in our family is: long before Rhodri had ever become a public figure, in their early relationship, Julie took Rhodri up to meet my grandparents in a little cottage on a hill above Swansea. My grandmother was a very sociable Welsh mam and would have been full of tea and Welsh cakes, but my grandfather not so much. He could be a little judgmental perhaps, and very firm in his views and beliefs.

So, my father called a little afterwards, perhaps with a little trepidation, to see how the visit had gone and was astonished to find my grandfather said that he was ‘all right’—a little pause—‘yes, he’s all right’, and then, on his way out of the house, my grandmother leaning forward and saying, ‘He passed very high, very high’. I’ve never asked Julie about her version of that story, but it’s a cherished one in the family.

Then, of course, as time went on, Rhodri and Julie became much more public figures, but still always had the time to share with the family and to come to family occasions and be hospitable in Cardiff or come down to Swansea and be hospitable. The whole family cherishes the spirited discussions that ranged right from autism at the last lunch, in the family and in Wales as a wider thing, to the labyrinthine family connections of who was related to who, and sleeping with who, and not sleeping with who, or divorced from who, and so on, that Rhodri could effortlessly span, the intricate details of Cardiff and Swansea local politics, which he also seemed to have a labyrinthine knowledge of, extraordinarily, and then, even more astonishing, my father mentioning something that had happened in Canada—a spirited and in-depth discussion about Canadian politics, and the relationship of Welsh mining to Canadian mining, and so on. I’m not telling you anything you didn’t know about Rhodri. He seemed to know everything about everything. He had the time and the energy to give to people, and Julie alongside him. They were very kind to my family when my father was ill, taking the time and trouble to support us. They will be sadly missed. We loved them dearly, and my deepest condolences to Julie and the family.

Hoffwn i rannu un neu ddau hanesyn byr sydd gan ein teulu ni am Rhodri ac am Julie hefyd. Un stori yr ydym ni’n ei thrysori yn ein teulu ni yw hon: ymhell cyn i Rhodri erioed ddod yn ffigwr cyhoeddus, yn gynnar yn eu perthynas, aeth Julie â Rhodri i gwrdd â fy mam-gu a’m tad-cu a oedd yn byw mewn bwthyn bach ar fryn uwchben Abertawe. Roedd fy mam-gu yn fam Gymreig gymdeithasol iawn a byddai wedi bod yn llawn o de a phice ar y maen, ond nid oedd fy nhad-cu gymaint felly. Gallai ef fod ychydig yn feirniadol efallai, ac yn gadarn iawn yn ei farn a’i gredoau.

Felly, galwodd fy nhad heibio ychydig yn ddiweddarach, efallai braidd yn anesmwyth, i weld sut aeth yr ymweliad ac fe synnodd fod fy nhad-cu wedi dweud ei fod e’n ‘iawn’—yna saib fer— ‘ydy, mae e’n iawn,’ ac yna, ar ei ffordd allan o'r tŷ, fy mam-gu yn pwyso ymlaen ac yn dweud, 'Mi wnaeth e basio’n uchel iawn, yn uchel iawn'. Nid wyf i i erioed wedi gofyn i Julie am ei fersiwn hi o'r stori, ond mae'n un yr ydym ni’n ei thrysori yn y teulu.

Yna, wrth gwrs, gyda threiglad amser, daeth Rhodri a Julie yn ffigurau llawer mwy cyhoeddus, ond roedd ganddyn nhw wastad yr amser i’w rannu gyda'r teulu ac i ddod i achlysuron teuluol a bod yn groesawgar yng Nghaerdydd neu i ddod i lawr i Abertawe a bod yn groesawgar. Mae'r teulu i gyd yn trysori’r trafodaethau bywiog a oedd yn amrywio o awtistiaeth yn y cinio diwethaf, yn y teulu ac yng Nghymru yn ehangach, i'r cysylltiadau teuluol cymhleth o bwy oedd yn perthyn i bwy, ac yn cysgu gyda phwy, a ddim yn cysgu gyda phwy, neu wedi ysgaru oddi wrth bwy, ac yn y blaen. Gallai Rhodri draethu’n ddiymdrech am y rhain i gyd. Weithiau roedd trafodaethau am fanylion cywrain gwleidyddiaeth leol Caerdydd ac Abertawe. Ymddangosai fod gan Rhodri, yn rhyfeddol, wybodaeth drylwyr am hyn hefyd. Ac yna, yn fwy rhyfeddol fyth, byddai fy nhad yn crybwyll rhywbeth a oedd wedi digwydd yng Nghanada—- yna trafodaeth frwd a manwl am wleidyddiaeth Canada, a'r berthynas rhwng, mwyngloddio yng Nghymru a mwyngloddio yng Nghanada, ac yn y blaen. Nid wyf yn dweud unrhyw beth wrthych chi nad oeddech chi’n ei wybod o’r blaen am Rhodri. Roedd fel petai’n gwybod popeth am bopeth. Roedd ganddo amser ac egni i’w rhoi i bobl, a Julie ochr yn ochr ag ef. Roedden nhw’n garedig iawn wrth fy nheulu pan oedd fy nhad yn sâl, gan roi o’u hamser a mynd i drafferth i'n cefnogi. Bydd colled fawr ar eu holau. Roedden nhw’n annwyl iawn i ni, a chyflwynaf fy nghydymdeimlad dwysaf i Julie a'r teulu.

Diolch yn fawr. Rydw i’n falch i dalu fy nheyrnged i hefyd i Rhodri—cawr ein cenedl ni. Roedd yn wladgarwr, yn sosialydd democrataidd, ymarferol sydd wedi gwneud gwahaniaeth aruthrol yn ein gwlad ni. Mi ddaeth e â sefydlogrwydd i’r lle yma mewn cyfnod cythryblus dros ben. Mae fy hanes i gyda Rhodri yn mynd yn ôl i’r 1980au, pan oeddwn i’n falch dros ben taw ein cangen ni o’r Blaid Lafur oedd y cyntaf i enwebu Rhodri ar gyfer bod yn Aelod Seneddol dros Orllewin Caerdydd. Fyddwn ni byth yn anghofio hynny, ac ni wnaeth Rhodri fyth anghofio hynny, achos roedd y cariad a oedd gan y gymuned yna tuag at Rhodri yn aruthrol. Roedd yn caru’r dosbarth gweithiol yna ac roedden nhw’n ei garu ef yn ôl. Roedd e’n ‘authentic’ ofnadwy. Roedd yr ‘authenticity’ yna yn rhywbeth ddaeth drosodd yn glir—damaid bach yn rhy ‘authentic’ i rai ohonom ni ar brydiau. Roedd yn rhaid i ni ei anfon e adref i newid ei jîns a oedd yn rhy frwnt, ac nid oedd crys a thei arno fe. Roedd yn rhaid i ni ei anfon e’n ôl i ddod bach yn fwy smart i Drelái. Ond mi wnaeth e argraff aruthrol—aruthrol— ar ein gwlad ni. Rydw i eisiau jest rhoi teyrnged barddonol cyflym:

‘Bu’n ddewis tynn cyn boddhad, a / Rhodri llawn asbri, asbri rhad. / Llafurwr i’r carn, lleufer parhad. / Cawr y werin; cawr ei wlad.’

Julie, I hope you’ll accept all our love at this really difficult time, and thank you very much for sharing Rhodri with all of us.

Thank you very much. I’m pleased to pay my own tribute to Rhodri—a giant of our nation. He was a patriot, a democratic, pragmatic socialist who made a huge difference to our nation. He brought stability to this place in a very troubled time. My own story with Rhodri goes back to the 1980s, when I was extremely proud that our branch of the Labour Party was the first to nominate Rhodri to be our Member of Parliament for Cardiff West. I will never forget that, and Rhodri never forgot it either, because the love that that community had for Rhodri was immense. He loved the working class there, and they loved him back. He was authentic in everything, and that authenticity was something that came over very clearly—a little too authentic for some of us, at times. We had to send him home to change his jeans that were too dirty and he had no shirt and tie, and we had to send him back to smarten himself up a little bit for Ely. But he made a huge impression—a huge impression—on our nation. I just want to pay a quick tribute in poetry:

He was a great choice, and Rhodri, full of life and fun, a Labour man to the core, and may that persist—a giant of the people and a giant of his nation.

Julie, rwy’n gobeithio y byddwch yn derbyn ein holl gariad ar yr adeg anodd hon, a diolch yn fawr iawn am rannu Rhodri gyda phob un ohonom ni.

Diolch. I wanted to speak very briefly just to thank you, from all parties, for your tributes, because they are deeply comforting. I know that to be First Minister here for Rhodri was the pinnacle of his political career, and he loved this place. He loved this Parliament, this Assembly. He also loved the House of Commons. He loved the thrust of politics and he had enormous enthusiasm for it. I will never forget him going up to the House of Commons weighed down with bags and arriving back in the early hours of the morning, because, of course, they were sleepy and they were having these very, very long nights in the House of Commons then. But he did enjoy it all enormously. It meant so much to him.

One thing I want to say about Rhodri that was very important: he never looked back. He made his decisions and he never regretted them. So, when he left here as First Minister, he never looked back and he never said to me, ‘Oh, I wish I’d done this’ or ‘I wish I’d done that’. He just looked forward at what he still wanted to do. The eight years that he had after being First Minister, they were so full and so fulfilled. Many people that are here today have mentioned that he absolutely loved the garden. He had the most wonderful crops and he had them all prepared for our big extended family, who are here in the Chamber today, to give them those vegetables when they came. As Jane said, he’d just had an extra five new chickens. So, I’m going to be very busy looking after the chickens and the vegetables.

But he also did a lot of other things. He’s nearly finished his book, which I’m sure you’ll all be interested to read when it’s published. He loved being the Chancellor of Swansea University. He was very involved with Cell Therapy, a company he was very involved with. So, every minute was enjoyment, and he really always looked forward. He was immensely fulfilled. We’ve had, I would say, a rollercoaster sort of life, with the politics being so rollercoaster. You know, it’s been rosettes, rosettes all the way, but it’s been wonderful. It’s been a huge pleasure and I really feel that losing Rhodri is a terrible personal blow to me and to the family. It is an aching loss, and I know that I haven’t realised yet the full enormity. But, it is very comforting to listen to what everybody has said today, and the tributes from everybody here in the Chamber and from all over Wales that we have received have been a huge comfort. I’d like to finish by saying that he had a wonderful life and he enjoyed every minute. [Applause.]

Diolch. Roeddwn i eisiau siarad yn fyr iawn dim ond i ddiolch i chi, o bob plaid, am eich teyrngedau, oherwydd maen nhw’n gysur mawr. Rwy’n gwybod mai uchafbwynt gyrfa wleidyddol Rhodri oedd bod y Prif Weinidog, ac roedd wrth ei fodd yn y lle hwn. Roedd yn caru’r Senedd hon, y Cynulliad hwn. Roedd Tŷ’r Cyffredin yn annwyl iawn ganddo hefyd. Roedd wrth ei fodd â tharo a gwrthdaro gwleidyddiaeth ac roedd yn hynod frwdfrydig amdano. Ni fyddaf byth yn ei anghofio yn mynd i Dŷ'r Cyffredin yn drymlwythog dan fagiau ac yn cyrraedd yn ôl yn oriau mân y bore, oherwydd, wrth gwrs, roedden nhw’n gysglyd ac yn cael nosweithiau hirfaith iawn, iawn yn Nhŷ'r Cyffredin bryd hynny. Ond fe fwynhaodd y cwbl yn fawr iawn. Roedd yn golygu cymaint iddo.

Un peth yr wyf i eisiau ei ddweud am Rhodri sy’n bwysig iawn: Nid oedd byth yn edrych yn ôl.  Roedd e’n penderfynu ar rywbeth, a doedd e byth yn difaru. Felly, pan adawodd y lle hwn fel y Prif Weinidog, ni wnaeth erioed edrych yn ôl nac erioed ddweud wrthyf i, 'O, dwi’n difaru na wnes i hyn,' neu 'dw i’n difaru na wnes i’r llall.’ Edrychai ymlaen at y pethau yr oedd yn dal eisiau eu gwneud. Roedd yr wyth mlynedd a gafodd ar ôl bod yn Brif Weinidog mor llawn a chyfoethog. Mae llawer o bobl sydd yma heddiw wedi sôn ei fod wrth ei fodd yn yr ardd. Roedd ganddo’r cnydau mwyaf rhyfeddol. Roedd ef wedi eu paratoi nhw i gyd ar gyfer ein teulu estynedig mawr, sydd yma yn y Siambr heddiw, er mwyn rhoi llysiau iddyn nhw pan fyddai’r cnwd yn barod. Fel y dywedodd Jane, roedd newydd gael pum iâr newydd ychwanegol. Felly, byddaf yn brysur iawn yn gofalu am yr ieir a'r llysiau.

Ond roedd hefyd yn gwneud llawer o bethau eraill. Mae bron â gorffen ei lyfr, ac rwy'n siŵr y bydd gan bob un ohonoch ddiddordeb mewn ei darllen pan gaiff ei gyhoeddi. Roedd wrth ei fodd o fod yn Ganghellor Prifysgol Abertawe. Roedd yn gwneud llawer iawn gyda Therapi Cell, cwmni y bu'n weithgar iawn gydag ef. Felly, roedd pob munud yn fwynhad, ac roedd ef yn wir bob amser yn edrych ymlaen. Roedd yn gwbl hapus am yr hyn yr oedd wedi ei gyflawni. Rydym wedi cael, mi fyddwn i’n dweud, bywyd a oedd yn mynd i fyny ac i lawr, gyda'r wleidyddiaeth mor i fyny ac i lawr ei natur. Wyddoch chi, bu’n llwyddiant, yn llwyddiant bob cam, ond mae wedi bod yn wych. Mae wedi bod yn bleser mawr ac rwyf wir yn teimlo bod colli Rhodri yn ergyd bersonol ofnadwy i mi ac i'r teulu. Mae'n golled boenus, ac rwy’n gwybod nad wyf i wedi sylweddoli maint hynny’n llawn eto. Ond, mae'n gysur mawr gwrando ar yr hyn mae pawb wedi ei ddweud heddiw, ac mae'r teyrngedau yr ydym ni wedi eu cael gan bawb yma yn y Siambr ac o bob rhan o Gymru wedi bod yn gysur mawr. Fe hoffwn i orffen drwy ddweud ei fod ef wedi cael bywyd gwych a’i fod wedi mwynhau pob munud. [Cymeradwyaeth.]

Rwy’n ddiolchgar i chi i gyd am y cyfraniadau nodedig a diffuant, ac rwy’n arbennig o ddiolchgar i Julie a’r teulu am rannu y teyrngedau yma gyda ni. Nid oes, ac ni fydd, tebyg i Rhodri Morgan yn y Senedd hon. Rydych chi eisoes i gyd wedi crybwyll ei hiwmor, ei ffraethineb, ei wybodaeth eang a manwl a’i ddeallusrwydd dihafal, ynghyd â grym ei fynegiant. I’r rhai ohonom sydd wedi gwasanaethu yma ers 1999, ni fyddwn ni’n anghofio chwaith ei ddewrder a’i feiddgarwch wrth greu ac arwain Llywodraeth Cymru. Fe dorrodd Rhodri ei gwys ei hun, a hynny bob amser er mwyn gwneud yr hyn yr oedd e’n gredu oedd orau i’r genedl hon.

Fel clywom ni, gwynfyd Rhodri oedd llecyn bach o Geredigion—Mwnt. Yn ystod yr haf, roedd adroddiadau’n cyrraedd yr Aelodau Cynulliad lleol—yr Aelod Cynulliad lleol—fod Prif Weinidog Cymru ar y traeth ym Mwnt yn ei siorts, neu i’w weld yn darllen papur newydd ar y creigiau ger y môr neu’n nofio gyda’r dolffiniaid a oedd wedi crwydro unwaith eto i chwarae yn y dyfroedd bas. Yn ei garafán ar ffarm Blaenwaun, fe gafodd Rhodri y llonydd a’r amser i fyfyrio, i adnewyddu ei nerth ac i ymlacio yng nghwmni ei deulu agosaf.

Rhodri Morgan was a polymath—his knowledge and memory were immense. This was the man who, in unveiling Colin Jackson’s portrait in the Assembly, could recite the athlete’s major race times to the hundredths of a second. He was full of the unexpected. He completely floored me, as his rural affairs Minister, when he asked me, across the Cabinet table, for an update on how I intended to deal with an invasion of salmon-eating jellyfish. He led us from our heart here in this Chamber. He respected us all, and took an interest in us all and in all the communities we represented. Rhodri was a man who led his country with passion and realism, and he swam quietly with the dolphins.

Let us remember Rhodri and stand in respect of all he achieved for his nation and in sympathy with Julie and the family.

I’m grateful to you all for your noteworthy and sincere contributions, and I’m particularly grateful to Julie and the family for sharing these tributes with us. We will never see the like of Rhodri Morgan in this Senedd again. You’ve all alluded to his humour, his wit, his detailed and encyclopaedic knowledge and his unrivalled intelligence, coupled with the force of his rhetoric. For those of us who’ve served here since 1999, we will not forget his courage and boldness in creating and leading the Welsh Government. Rhodri ploughed his own furrow, and did so in order to do what he believed was best for this nation.

As we heard, Rhodri’s utopia was a small patch of Ceredigion—Mwnt. During the summer, reports would reach the local Assembly Member that the First Minister of Wales was in his shorts on the beach at Mwnt, or could be seen reading a newspaper on the rocks by the sea or swimming with the dolphins that had ventured once again to play in the shallow waters. In his caravan on Blaenwaun farm, Rhodri was given peace, tranquillity and time to reflect, to recharge his batteries and to relax in the company of his closest family.

Roedd Rhodri Morgan yn bolymath—roedd ei wybodaeth a’i gof yn aruthrol. Dyma’r dyn, wrth ddadorchuddio llun o Colin Jackson yn y Cynulliad, a allai adrodd amseroedd rasys mawr yr athletwr i'r canfed rhan o eiliad. Roedd yn llawn o'r annisgwyl. Fe’m lloriodd yn llwyr pan oeddwn i’n Weinidog materion gwledig iddo, pan ofynnodd i mi, ar draws bwrdd y Cabinet, am yr wybodaeth ddiweddaraf ynghylch sut yr oeddwn i’n bwriadu mynd i’r afael ag ymosodiad o sglefrod môr a oedd yn bwyta eogiaid. Roedd yn ein harwain gyda’i galon yn y Siambr hon. Roedd yn ein parchu ni i gyd, ac yn cymryd diddordeb ym mhob un ohonom ni ac yn yr holl gymunedau yr oeddem yn eu cynrychioli. Roedd Rhodri yn ddyn a oedd yn arwain ei wlad gydag angerdd a realaeth, ac fe nofiai’n dawel gyda'r dolffiniaid.

Gadewch i ni gofio Rhodri a sefyll er parch i bopeth a gyflawnodd dros ei genedl, ac i gydymdeimlo â Julie a'r teulu.

Safodd Aelodau’r Cynulliad am funud o dawelwch.

Assembly Members stood for a minute’s silence.

Diolch, Rhodri. Dyna ddiwedd ar ein teyrngedau.

Thank you, Rhodri. That concludes our tributes.

Ataliwyd y Cyfarfod Llawn am 13:54.

Plenary was suspended at 13:54.

Ailymgynullodd y Cynulliad am 14:05, gyda’r Llywydd yn y Gadair.

The Assembly reconvened at 14:05, with the Llywydd in the Chair.

3. 2. Cwestiynau i’r Prif Weinidog
3. 2. Questions to the First Minister

Mae [R] yn dynodi bod yr Aelod wedi datgan buddiant. Mae [W] yn dynodi bod y cwestiwn wedi’i gyflwyno yn Gymraeg.

[R] signifies the Member has declared an interest. [W] signifies that the question was tabled in Welsh.

Cwestiynau nawr i’r Prif Weinidog a’r cwestiwn cyntaf, Paul Davies.

Questions now to the First Minister and the first question is from Paul Davies.

Gwasanaethau Iechyd yn Sir Benfro

Health Services in Pembrokeshire

1. Beth mae Llywodraeth Cymru yn ei wneud i wella gwasanaethau iechyd yn Sir Benfro dros y 12 mis nesaf? OAQ(5)0610(FM)

1. What is the Welsh Government doing to improve health services in Pembrokeshire over the next twelve months? OAQ(5)0610(FM)

Wel, ein blaenoriaeth ni yw rhoi gwasanaethau iechyd i bobl sir Benfro sy’n darparu’r canlyniadau gorau posibl i gleifion.

Well, our priority is to provide the people of Pembrokeshire with health services that deliver the best possible outcomes for patients.

Prif Weinidog, mae’n bwysig ein bod ni yn gwella gwasanaethau iechyd yn sir Benfro yn y 12 mis nesaf er mwyn dechrau mynd i’r afael â gordewdra oherwydd, yn anffodus, mae cyfraddau gordewdra yn ardal Bwrdd Iechyd Lleol Hywel Dda wedi cynyddu o gymharu â byrddau iechyd eraill. Nawr, rydw i’n derbyn bod y Cynulliad wedi pasio Bil Iechyd y Cyhoedd (Cymru) yn ddiweddar, sy’n mynd i helpu i fynd i’r afael â phroblemau gordewdra. Ond a allwch chi ddweud wrthym ni pa fesur penodol y mae’r Llywodraeth yn golygu ei gyflwyno yn y flwyddyn nesaf er mwyn dechrau mynd i’r afael â phroblemau gordewdra?

First Minister, it’s important that we do improve health services in Pembrokeshire over the next 12 months to start to tackle obesity, because, unfortunately, obesity rates in the Hywel Dda Local Health Board area have increased as compared with other health boards. Now, I accept that the Assembly passed the Public Health (Wales) Bill recently, which will assist in tackling the problems of obesity, but can you tell us what specific steps the Welsh Government intends to introduce in the next 12 months in order to start to tackle obesity problems?

Wel, wrth gwrs rydym ni wedi ystyried hwn o’r blaen, ond mae’n wir dweud bod yna fwy i’w wneud. Byddwn yn adeiladu ar y Ddeddf ei hun er mwyn sicrhau bod yna strategaethau yn cael eu dodi yn eu lle er mwyn delio â’r broblem hon. Mae’n broblem nad sydd ond yng Nghymru ond ym mhob gwlad gyfoethog yng ngorllewin Ewrop, ac mae’n rhywbeth sydd yn codi nawr mewn rhai gwledydd eraill lle nad yw wedi cael ei weld o’r blaen.

Well, of course, we have considered this previously, and it’s fair to say that there’s more yet to be done. We will build on the basis of the At in order to ensure that strategies are put in place to deal with this problem. It’s a problem not just in Wales, but in every wealthy country in western Europe, and, of course, it’s arising, too, in countries where it hasn’t been seen previously.

Prif Weinidog, byddwch chi’n gwybod bod pobl sir Benfro yn awyddus iawn i ddychwelyd at sefyllfa lle mae yna wasanaethau pediatrig yn Ysbyty Llwynhelyg drwy’r dydd a’r nos, a bod yna ddeiseb yn cael ei chyflwyno yn fuan iawn i’r Cynulliad i’r perwyl hwnnw. Jest i fod yn glir, a ydych chi’n cytuno mai dyna yw’r ddelfryd y dylid anelu ati, ac a oes gennych chi fel Llywodraeth amserlen er mwyn cyrraedd y pwynt hwnnw?

First Minister, you will know that the people of Pembrokeshire are very eager to return to a situation where paediatric services are available in Withybush during the night-time hours so that they’re available 24/7, and that a petition is soon to be presented to the Assembly to that end. Just for clarity, do you agree that that is the ideal position that we should aim towards, and do you, as a Government, have a timetable for achieving that?

Beth sy’n bwysig, wrth gwrs, yw bod unrhyw wasanaethau yn wasanaethau saff. Lle mae’r gwasanaethau wedi newid a lle mae’r colegau brenhinol wedi dweud bod hynny’n rhywbeth y dylid ei wneud, dyna, felly, yw beth fyddem ni yn ei gefnogi fel Llywodraeth. Ond, wrth ddweud hynny, wrth gwrs, rydym ni’n moyn sicrhau bod pob gwasanaeth sy’n gallu cael ei ddarparu yn Ysbyty Llwynhelyg yno yn yr ysbyty. Ond nid yw hynny’n meddwl, wrth gwrs, fod popeth efallai y byddai pobl eisiau ei weld yn yr ysbyty. Mae’n rhaid i ni sicrhau bod gwasanaethau yn saff i drigolion sir Benfro a thrigolion ardal bwrdd Hywel Dda.

Well, what’s important, of course, is that services are secure. Where services have been amended, and the royal colleges have said that that is something that should have been done, then we support that as a Government. But, having said that, we must ensure that every service that can be delivered at Withybush is available in the hospital, but that doesn’t mean to say that everything that people would wish to see has to be there. We must ensure that the services are safe for the people of Pembrokeshire and the Hywel Dda LHB area.

Economi Gogledd Cymru

The North Wales Economy

2. Pa gefnogaeth y mae Llywodraeth Cymru yn ei rhoi i economi Gogledd Cymru? OAQ(5)0611(FM)

2. What support is the Welsh Government giving to the North Wales economy? OAQ(5)0611(FM)

We continue to support economic development across the whole of Wales by helping businesses to grow, investing in high quality infrastructure, and improving economic development conditions.

Rydym yn parhau i gefnogi datblygiad economaidd ar draws Cymru gyfan drwy helpu busnesau i dyfu, buddsoddi mewn seilwaith o ansawdd uchel, a gwella amodau datblygu economaidd.

Thank you. At the CBI north Wales dinner a week ago last Thursday, which, of course, your colleague, Ken Skates, also attended, alongside some other Members, we heard that the north Wales growth deal bid was nearing completion and then ready to go to UK Government and, obviously, Welsh Government. When the UK Government first made the growth bid offer, it said it would be looking to work with the Welsh Government to devolve powers down. In his stakeholders update in April, the chief executive of Flintshire council, who’s leading the team putting together the bid for the six north Wales councils, said ambitions for the devolved powers to be granted to the region include transport functions, strategic land use planning, business innovation, advisory functions, careers advice and taxation, by which he means devolved taxation powers, all powers which are within the gift or otherwise of Welsh Government. How will your Government be responding to this call?

Diolch. Yng nghinio CBI Gogledd Cymru wythnos i ddydd Iau diwethaf, lle’r oedd eich cydweithiwr, Ken Skates, wrth gwrs, hefyd yn bresennol, ynghyd â rhai Aelodau eraill, clywsom fod cais cytundeb twf gogledd Cymru bron wedi'i gwblhau, ac yna’n barod i fynd i Lywodraeth y DU ac, yn amlwg, Llywodraeth Cymru. Pan wnaeth Llywodraeth y DU y cynnig cais cytundeb twf yn gyntaf, dywedodd mai ei nod fyddai gweithio gyda Llywodraeth Cymru i ddatganoli pwerau i lawr. Yn ei ddiweddariad i randdeiliaid ym mis Ebrill, dywedodd prif weithredwr cyngor sir y Fflint, sy’n arwain y tîm sy’n llunio'r cais dros chwe chyngor gogledd Cymru, fod uchelgeisiau ar gyfer y pwerau datganoledig i gael eu rhoi i'r rhanbarth yn cynnwys swyddogaethau trafnidiaeth, cynllunio defnydd tir strategol, arloesedd busnes, swyddogaethau cynghori, cyngor gyrfaoedd a threthiant, a thrwy hynny mae’n golygu pwerau trethiant datganoledig, y cwbl yn bwerau sydd o fewn rhodd Lywodraeth Cymru neu fel arall. Sut y bydd eich Llywodraeth yn ymateb i'r alwad hon?

Well, ‘carefully’ I think is the word that I’d use. Firstly, if we look at business rates, if they were to be devolved to local authorities then 17 of the 22 local authorities would lose out. So, we must be careful that we don’t see that situation arise. We will look to devolve powers to appropriate bodies where we can. It’s fair to say that not all local authorities are able to exercise those powers effectively. We want local authorities to work in regional bodies, but we are fully committed to the growth bid and, of course, we will work with the UK Government in order to take that bid forward.

Wel, 'yn ofalus' rwy’n credu yw'r gair y byddwn i'n ei ddefnyddio. Yn gyntaf, os edrychwn ni ar ardrethi busnes, pe byddent yn cael eu datganoli i awdurdodau lleol, yna byddai 17 o'r 22 awdurdod lleol ar eu colled. Felly, mae'n rhaid i ni fod yn ofalus nad ydym yn gweld y sefyllfa honno yn codi. Ein nod fydd datganoli pwerau i gyrff priodol lle y gallwn. Mae'n deg dweud nad yw pob awdurdod lleol yn gallu arfer y pwerau hynny yn effeithiol. Rydym ni eisiau i awdurdodau lleol weithio mewn cyrff rhanbarthol, ond rydym ni wedi ymrwymo’n llwyr i'r cais twf ac, wrth gwrs, byddwn yn gweithio gyda Llywodraeth y DU er mwyn bwrw ymlaen â’r cais hwnnw.

Since being elected a year ago, I’ve not only wanted to serve my own constituency, but also to be a strong voice for the whole of north-east Wales. I’m pleased that in the past 12 months we’ve witnessed much Welsh Government investment in my own constituency alone, from Flint castle to Theatr Clwyd, to support for local businesses, but alongside major proposals to improve our infrastructure across the whole of north Wales. Does the First Minister agree with me that what the people and communities of north Wales need is action not just words, and that he will further reassure us in north Wales that the Welsh Government remains committed to investing and supporting our region?

Ers fy ethol flwyddyn yn ôl, nid yn unig yr wyf i wedi bod eisiau gwasanaethu fy etholaeth fy hun, ond hefyd bod yn llais cryf dros y gogledd-ddwyrain cyfan. Rwy'n falch yn ystod y 12 mis diwethaf ein bod ni wedi gweld llawer o fuddsoddiad gan Lywodraeth Cymru yn fy etholaeth i yn unig, o gastell y Fflint i Theatr Clwyd, i gymorth i fusnesau lleol, ond ochr yn ochr â chynigion mawr i wella ein seilwaith ar draws y gogledd cyfan. A yw'r Prif Weinidog yn cytuno â mi mai’r hyn sydd ei angen ar bobl a chymunedau’r gogledd yw gweithredu ac nid geiriau yn unig, ac y bydd yn rhoi sicrwydd pellach i ni yn y gogledd fod Llywodraeth Cymru yn dal i fod wedi ymrwymo i fuddsoddi yn ein rhanbarth a’i chefnogi?

Very much so. Work is already under way, of course, to help deliver the Wylfa Newydd project. We announced the £20 million fund to establish an advanced manufacturing and research institute, supporting key employers like Airbus. We’ve announced plans, of course, to invest more than £200 million in the A55/A494 corridor. We’ve committed £50 million to take forward the first phase of the north-east Wales metro, and, of course, backing, a little further west, for the third crossing over the Menai. That’s in addition to £1 million-worth of funding to develop a new business hub in Wrexham supporting 100 new businesses.

Yn sicr. Mae gwaith eisoes ar y gweill, wrth gwrs, i helpu i gyflawni’r prosiect Wylfa Newydd. Cyhoeddwyd y gronfa o £20 miliwn gennym i sefydlu sefydliad gweithgynhyrchu ac ymchwil uwch, gan gynorthwyo cyflogwyr allweddol fel Airbus. Rydym ni wedi cyhoeddi cynlluniau, wrth gwrs, i fuddsoddi dros £200 miliwn yng nghoridor yr A55/A494. Rydym ni wedi ymrwymo £50 miliwn i fwrw ymlaen â cham cyntaf metro gogledd-ddwyrain Cymru, ac, wrth gwrs, i gefnogi, ychydig ymhellach i'r gorllewin, y drydedd bont dros y Fenai. Mae hynny yn ogystal â gwerth £1 filiwn o gyllid i ddatblygu canolfan fusnes newydd yn Wrecsam gan gynorthwyo 100 o fusnesau newydd.

Cwestiynau Heb Rybudd gan Arweinwyr y Pleidiau

Questions Without Notice from the Party Leaders

Galwaf yn awr am gwestiynau gan arweinwyr y pleidiau. Arweinydd Plaid Cymru, Leanne Wood.

I now call for questions from the party leaders. First of all, Plaid Cymru leader, Leanne Wood.

Diolch, Llywydd. First Minister, people across Wales are grieving for those in Manchester and further afield following the horrific events last night. I’d like to pass on my condolences and solidarity with everyone affected. The senseless violence and the fact that there are children and young people among the victims has left the whole of the UK devastated. I know you made a statement earlier on, but can you place on record all of our appreciation for the men and the women of the emergency services and all of those people who have worked overnight and today to treat the wounded and to help those get to safety? It’s worth reiterating, in my view, how much our public service workers are valued at a difficult time like this.

Diolch, Llywydd. Prif Weinidog, mae pobl ledled Cymru yn galaru dros y rhai hynny ym Manceinion a thu hwnt yn dilyn y digwyddiadau erchyll neithiwr. Hoffwn gyfleu fy nghydymdeimlad a’m cydgefnogaeth â phawb yr effeithiwyd arnynt. Mae'r trais disynnwyr a'r ffaith fod plant a phobl ifanc ymhlith y dioddefwyr wedi gadael y DU gyfan mewn galar. Rwy’n gwybod eich bod chi wedi gwneud datganiad yn gynharach, ond a allwch chi gofnodi ein holl werthfawrogiad i wŷr a gwragedd y gwasanaethau brys a'r holl bobl hynny sydd wedi gweithio dros nos a heddiw i drin y rhai a anafwyd a’u helpu i gyrraedd man diogel? Mae'n werth ailadrodd, yn fy marn i, cymaint yr ydym yn gwerthfawrogi ein gweithwyr gwasanaeth cyhoeddus ar adeg anodd fel hon.

Very much so. I’m sure that the entire Chamber was supportive of what I said earlier on and indeed what the leader of Plaid Cymru has said. There are always exercises to look at how attacks like this can be dealt with, but when it actually happens, then, of course, the system is tested very rigorously. And certainly, what we have seen from the emergency services, what we’ve seen from the hospitals and what we’ve seen from the community shows the level of resilience even in the face of tragedy.

Yn sicr. Rwy'n siŵr fod y Siambr gyfan yn gefnogol o'r hyn a ddywedais yn gynharach a’r hyn y mae arweinydd Plaid Cymru wedi ei ddweud, yn wir. Ceir ymarferion i edrych ar sut y gellir ymdrin ag ymosodiadau fel hyn bob amser, ond pan fydd yn digwydd mewn gwirionedd, yna, wrth gwrs, mae'r system yn cael prawf trwyadl iawn. Ac yn sicr, mae’r hyn yr ydym ni wedi ei weld gan y gwasanaethau brys, yr hyn yr ydym ni wedi ei weld gan yr ysbytai a’r hyn yr ydym ni wedi ei weld gan y gymuned yn dangos lefel y gwytnwch hyd yn oed yn wyneb trychineb.

Thank you for that answer, First Minister. While the facts as to who is responsible are still being established, we know that attacks like this can put enormous strain upon community relations in Welsh cities as well as in other parts of the UK. One of the objectives of extremists, aside from harming innocent people, is to divide communities. They want to make people fearful and suspicious of each other so that they can profit from alienation and division. The real story is of people of all backgrounds and faiths, emergency workers, taxi drivers, coming together to face down those extremists. Will you reiterate today, First Minister, that none of us here will let terrorists divide our communities?

Diolch i chi am yr ateb yna, Prif Weinidog. Er bod y ffeithiau ynghylch pwy sy'n gyfrifol yn dal i gael eu casglu, rydym ni’n gwybod y gall ymosodiadau fel hyn roi straen enfawr ar gysylltiadau cymunedol yn ninasoedd Cymru yn ogystal â rhannau eraill o'r DU. Un o amcanion eithafwyr, ar wahân i niweidio pobl ddiniwed, yw rhannu cymunedau. Maen nhw eisiau gwneud pobl yn ofnus ac yn amheus o'i gilydd fel y gallant elwa ar ddieithrio a rhannu. Mae’r stori mewn gwirionedd am bobl o bob cefndir a ffydd, gweithwyr brys, gyrwyr tacsis, yn dod at ei gilydd i wrthwynebu’r eithafwyr hynny. A wnewch chi ailadrodd heddiw, Prif Weinidog, na wnaiff yr un ohonom ni yma ganiatáu i derfysgwyr rannu ein cymunedau?

Absolutely not. Extremists only represent themselves; a very small number of people with a worldview that is intolerant and is driven to violence. They are happy to murder people of all religions or none. They are happy to murder young people who are doing nothing more than going out for a night out. It’s too early to say, of course, the extent of what surrounded the events last night. The police are still investigating and it is important that there’s no speculation in order for those investigations to be carried forward. But make no mistake: whoever carried out the attacks of last night represented only themselves and a very small group of people around them. They can never represent an entire community.

Na wnânt yn wir. Mae eithafwyr yn cynrychioli eu hunain yn unig; nifer fach iawn o bobl sydd â safbwynt o’r byd sy'n anoddefgar ac yn cael eu gyrru i drais. Maen nhw’n hapus i lofruddio pobl o bob crefydd neu ddim crefydd. Maen nhw’n hapus i lofruddio pobl ifanc sy'n gwneud dim mwy na mynd ar noson allan. Mae'n rhy gynnar i ddweud, wrth gwrs, beth yw graddau’r hyn a oedd yn gysylltiedig â digwyddiadau neithiwr. Mae'r heddlu yn dal i ymchwilio ac mae'n bwysig nad oes unrhyw ddyfalu er mwyn i’r ymchwiliadau hynny gael eu datblygu. Ond byddwch yn sicr: roedd pwy bynnag a gyflawnodd yr ymosodiadau neithiwr yn cynrychioli eu hunain yn unig a grŵp bach iawn o bobl o'u cwmpas. Ni allant fyth gynrychioli cymuned gyfan.

Diolch yn fawr, First Minister, and I’m sure that message will be appreciated by many communities throughout Wales and beyond. It’s important, First Minister, that everyone remains calm and that we don’t change the way we live our lives in the face of this senseless and tragic violence. People planning to visit our capital city in the coming weeks need further reassurance. Can you update the Assembly on the security preparations for major events such as the Champions League final in Cardiff on 3 June?

Diolch yn fawr, Prif Weinidog, ac rwy'n siŵr y bydd y neges honno’n cael ei gwerthfawrogi gan lawer o gymunedau ar hyd a lled Cymru a thu hwnt. Mae'n bwysig, Prif Weinidog, fod pawb yn parhau i fod yn ddigynnwrf ac nad ydym yn newid y ffordd yr ydym ni’n byw ein bywydau yn wyneb y trais disynnwyr a thrasig hwn. Mae angen rhagor o sicrwydd ar bobl sy’n bwriadu ymweld â'n prifddinas yn yr wythnosau nesaf. A allwch chi roi'r wybodaeth ddiweddaraf i'r Cynulliad am y paratoadau diogelwch ar gyfer digwyddiadau mawr fel rownd derfynol Cynghrair y Pencampwyr yng Nghaerdydd ar 3 Mehefin?

Yes. I touched on this in the conversation I had with the deputy national security advisor. The security arrangements for the Champions League final are robust. I met with a number of the organisations involved last week for the final time, including gold command. All the preparations are in place in terms of communications and in terms of security. Members and indeed members of the public will see over the course of the next few days the arrangements being put in place in order that people can come to our capital city to enjoy themselves and be left with a favourable impression. We know there are some people who would not wish that to be so. Anything that can be learned from the events over the last 24 hours will be factored in to the security arrangements for the Champions League final. But this is the world we live in. We are aware of what needs to be done in order to provide for the security of the public when they come to our capital city, and working with the police and other authorities, that’s exactly what we intend to do.

Gallaf. Soniais am hyn yn y sgwrs a gefais gyda'r dirprwy gynghorydd diogelwch cenedlaethol. Mae'r trefniadau diogelwch ar gyfer rownd derfynol Cynghrair y Pencampwyr yn gadarn. Cefais gyfarfod â nifer o'r sefydliadau dan sylw yr wythnos diwethaf am y tro olaf, gan gynnwys y drefn reoli aur. Mae pob un o'r paratoadau wedi eu gwneud o ran cyfathrebu ac o ran diogelwch. Bydd aelodau ac yn wir aelodau'r cyhoedd yn gweld yn ystod y diwrnodau nesaf y trefniadau sy'n cael eu rhoi ar waith fel y gall pobl ddod i’n prifddinas i fwynhau eu hunain a chael eu gadael ag argraff ffafriol. Rydym ni’n gwybod bod rhai pobl na fyddent yn dymuno iddi fod felly. Bydd unrhyw beth y gellir ei ddysgu o'r digwyddiadau yn ystod y 24 awr ddiwethaf yn cael eu cymryd i ystyriaeth yn y trefniadau diogelwch ar gyfer rownd derfynol Cynghrair y Pencampwyr. Ond dyma’r byd yr ydym ni’n byw ynddo. Rydym ni’n ymwybodol o'r hyn sydd angen ei wneud er mwyn darparu ar gyfer diogelwch y cyhoedd pan eu bod yn dod i’n prifddinas, ac yn gweithio gyda'r heddlu ac awdurdodau eraill, dyna'n union yr hyn yr ydym ni’n bwriadu ei wneud.

Arweinydd yr wrthblaid, Andrew R.T. Davies.

Leader of the opposition, Andrew R.T. Davies.

Thank you, Presiding Officer. If I may, Presiding Officer, I will not take my three questions today, given I think we need to stand shoulder to shoulder and face down this act of evil, this atrocity that happened in Manchester last night. As a father, I cannot think of anything more horrific than being separated from your children, separated from your loved ones, in the uncertain knowledge of what might have happened to them. I, like many parents, would have dropped my children off at events, to meet at a designated spot, and they come back safely. I can only offer my love, my support, my condolence to each and every member who’s gone through a bereavement, the injured in hospital and pay tribute to the dedication of the public services who responded so quickly and so professionally to that atrocity, that act of evil, that visited Manchester last night.

But I would like to put three points to you, if I may, First Minister. The first is that what became evident today was the amount of people who did go from north Wales to Manchester, as they do on an everyday basis to attend events in Manchester. On the radio this morning, there were many parents and many youngsters who’d attended that event. There will be a requirement for help and support. I don’t know the destination of some of the bereaved or, obviously, the injured parties in the hospitals, or where they’ve come from, but I’m sure some of those individuals will have come from north Wales. I know it’s early hours and early days yet, but what calibration, what work is the Welsh Government doing with the public services in north Wales to make sure that that help and support is there for the families, in the education field but also in the health field as well, to make sure that no stone is left unturned when families look for that support and look for that help from those services in north Wales? And if extra resources are required—I’m sure you will confirm this—those extra resources will be made available to local authorities and also to the health boards.

Secondly, as the leader of Plaid Cymru quite clearly identified, we do have a major sporting event in the Champions League final happening here in a little over 10 days’ time, but there are events across the whole of Wales that happen on a day-to-day, week-by-week basis, and it falls to all of us to play our part to work with the security services, whether it be the police or MI5 or any of the security services, to make sure we can be the eyes and ears on the streets and reporting what we see. But how can the Welsh Government distil down any information it has so that the public can have confidence that they can attend these events in the full knowledge that every measure possible has been put in place to protect the public, and to allow democracy and our free society to continue to function, because we must not be cowered by these acts of violence? That is one thing that is quite critical.

And thirdly, what I’d like to just seek from the First Minister, as we do go forward, is that any information that is available—and the First Minister’s indicated that he has received a security briefing this morning, and I presume some of that information, not all of that information, might be confidential—but where information can be made available, it is made available in a timely manner to the public in Wales and to organisers of events so that, again, people can go about their everyday lives and play the important role that we all have to play in our great democracy of standing up against these acts of evil that visited Manchester last night. We stand shoulder to shoulder with the people of Manchester and whatever happens, we will not be beaten by such atrocities.

Diolch i chi, Llywydd. Os caf i, Llywydd, ni chymeraf fy nhri chwestiwn heddiw, o ystyried fy mod i’n credu bod angen i ni sefyll ysgwydd yn ysgwydd a gwrthwynebu’r weithred hon o anfadwaith y gyflafan hon a ddigwyddodd ym Manceinion neithiwr. Fel tad, ni allaf feddwl am unrhyw beth mwy arswydus na chael eich gwahanu oddi wrth eich plant, cael eich gwahanu oddi wrth eich anwyliaid, yn y wybodaeth ansicr o’r hyn a allai fod wedi digwydd iddynt. Byddwn i, fel llawer o rieni, wedi gollwng fy mhlant mewn digwyddiadau, i gyfarfod mewn man dynodedig, ac maen nhw’n dod yn ôl yn ddiogel. Y cwbl y gallaf ei wneud yw cynnig fy nghariad, fy nghefnogaeth, fy nghydymdeimlad i bob un aelod sydd wedi dioddef profedigaeth, y rhai sydd wedi’u hanafu ac sydd yn yr ysbyty a thalu teyrnged i ymroddiad y gwasanaethau cyhoeddus a ymatebodd mor gyflym ac mor broffesiynol i’r gyflafan, y weithred honno o anfadwaith, a welwyd ym Manceinion neithiwr.

Ond hoffwn wneud tri phwynt i chi, os caf, Prif Weinidog. Y cyntaf yw mai’r hyn a ddaeth yn amlwg heddiw oedd faint o bobl a aeth o ogledd Cymru i Fanceinion, fel y maen nhw’n ei wneud bob dydd i fynd i ddigwyddiadau ym Manceinion. Ar y radio y bore yma, roedd llawer o rieni a llawer o bobl ifanc a oedd wedi bod yn y digwyddiad hwnnw. Bydd angen cymorth a chefnogaeth. Nid wyf yn gwybod cyrchfan rhai o'r rhai sydd wedi dioddef profedigaeth nac, yn amlwg, y rhai sydd wedi’u hanafu yn yr ysbytai, nac o ble maen nhw wedi dod, ond rwy'n siŵr y bydd rhai o'r unigolion hynny wedi dod o ogledd Cymru. Gwn mai oriau cynnar a dyddiau cynnar yw hi ar hyn o bryd, ond pa raddnodi, pa waith y mae Llywodraeth Cymru yn ei wneud gyda'r gwasanaethau cyhoeddus yng ngogledd Cymru i wneud yn siŵr bod y cymorth a'r gefnogaeth hynny ar gael i'r teuluoedd, ym maes addysg ond hefyd ym maes iechyd, i wneud yn siŵr nad oes unrhyw garreg yn cael ei gadael heb ei throi pan fydd teuluoedd yn chwilio am y gefnogaeth honno ac yn chwilio am y cymorth hwnnw gan y gwasanaethau hynny yn y gogledd? Ac os oes angen adnoddau ychwanegol—rwy’n siŵr y byddwch chi’n cadarnhau hyn—y bydd yr adnoddau ychwanegol hynny ar gael i awdurdodau lleol ac i'r byrddau iechyd hefyd.

Yn ail, fel y nododd arweinydd Plaid Cymru yn gwbl eglur, mae gennym ni ddigwyddiad chwaraeon mawr, sef rownd derfynol Cynghrair y Pencampwyr yn digwydd yma ymhen ychydig dros 10 diwrnod, ond ceir digwyddiadau ledled Cymru gyfan sy'n cael eu cynnal o ddydd i ddydd, o wythnos i wythnos, ac mae'n gyfrifoldeb ar bob un ohonom ni i chwarae ein rhan i weithio gyda'r gwasanaethau diogelwch, boed hynny yr heddlu neu MI5 neu unrhyw un o'r gwasanaethau diogelwch, i wneud yn siŵr y gallwn ni fod yn llygaid a chlustiau ar y strydoedd a hysbysu am yr hyn a welwn. Ond sut y gall Llywodraeth Cymru grynhoi unrhyw wybodaeth sydd ganddi fel y gall y cyhoedd fod yn hyderus y gallant fynd i’r digwyddiadau hyn gan wybod bod pob mesur posibl wedi ei roi ar waith i amddiffyn y cyhoedd, ac i ganiatáu i’n democratiaeth a'n cymdeithas rydd i barhau i weithredu, oherwydd mae’n rhaid i ni beidio â chael ein dychryn gan y gweithredoedd hyn o drais? Dyna un peth sy’n hollbwysig.

Ac yn drydydd, yr hyn yr hoffwn ei ofyn i’r Prif Weinidog, wrth i ni symud ymlaen, yw bod unrhyw wybodaeth sydd ar gael—ac mae'r Prif Weinidog wedi nodi ei fod wedi derbyn briff diogelwch y bore yma, ac rwy’n tybio y gallai rhywfaint o'r wybodaeth honno, nid yr holl wybodaeth honno, fod yn gyfrinachol—ond pan ellir rhoi gwybodaeth ar gael, iddi gael ei rhoi ar gael yn brydlon i'r cyhoedd yng Nghymru ac i drefnwyr digwyddiadau fel, unwaith eto, y gall pobl fyw eu bywydau bob dydd a chwarae’r rhan bwysig y mae'n rhaid i ni oll ei chwarae yn ein democratiaeth wych o sefyll yn erbyn y gweithredoedd hyn o anfadwaith a welwyd ym Manceinion neithiwr. Rydym ni’n sefyll ysgwydd wrth ysgwydd â phobl Manceinion a beth bynnag fydd yn digwydd, ni fyddwn yn cael ein trechu gan erchyllterau o'r fath.

I thank the leader of the Welsh Conservatives for his comments. It is difficult for us in this Chamber and the vast majority of people across the world to conceive of a philosophy that holds that murdering young people advances the cause of humanity. How can we understand those thought processes? But we know that there are some, unfortunately, who hold those views, and there is, of course, a duty on all authorities to provide as much protection as possible to the public against these people.

After the events in Tunisia, we did set up a helpline that looked to provide signposting to counselling for people. We will look to do the same thing again in the aftermath of this event. We are not aware of anybody who has been injured or killed who comes from Wales as yet. There is nothing to indicate that but, of course, we will monitor the situation very, very closely.

One thing I think we do need to be careful of is not to put people off coming to events. He is right when he says that the last thing we should do is to modify our behaviour, and our beliefs for that matter, in the face of terrorism. That’s exactly what they want. They want us to become more intolerant so that we share their intolerance. They want us to alter the way in which we exercise our freedom and go to events. They see that as a victory. What I can say to people is that, of course, we will be taking further advice with regard to the Champions League, but a lot of work has already been done regarding security around the Champions League. That work has been in train for many, many months, as Members would expect, given the fact that it is an event of significant size.

In terms of information, he has identified the issues. Firstly, some information is shared on what is effectively Privy Council basis; it’s confidential. Members will understand that there is information that needs to be kept confidential so as not to interfere with any police investigation. Of course, where information is no longer sensitive and where that information needs to be shared with the public, that will happen at the appropriate time.

Diolchaf i arweinydd y Ceidwadwyr Cymreig am ei sylwadau. Mae'n anodd i ni yn y Siambr hon ac i'r mwyafrif helaeth o bobl ar draws y byd amgyffred athroniaeth sy'n ystyried bod llofruddio pobl ifanc yn datblygu achos dynoliaeth. Sut allwn ni ddeall y prosesau meddwl hynny? Ond rydym ni’n gwybod bod rhai, yn anffodus, sydd â’r safbwyntiau hynny, ac mae dyletswydd, wrth gwrs, ar bob awdurdod i ddarparu cymaint o amddiffyniad â phosibl i'r cyhoedd yn erbyn y bobl hyn.

Ar ôl y digwyddiadau yn Tunisia, sefydlwyd llinell gymorth gennym gyda’r nod o gyfeirio at gwnsela i bobl. Byddwn yn ceisio gwneud yr un peth eto yn sgil y digwyddiad hwn. Nid ydym yn ymwybodol hyd yn hyn o unrhyw un sydd wedi ei anafu neu ei ladd ac sy'n dod o Gymru. Nid oes unrhyw beth sy’n awgrymu hynny ond, wrth gwrs, byddwn yn monitro'r sefyllfa yn ofalus dros ben.

Yr un peth yr wyf i’n meddwl y mae angen i ni fod yn ofalus ynglŷn ag ef yw darbwyllo pobl i beidio â dod i ddigwyddiadau. Mae e'n iawn wrth ddweud mai’r peth olaf y dylem ni ei wneud yw addasu ein hymddygiad a'n credoau o ran hynny, yn wyneb terfysgaeth. Dyna union y maen nhw ei eisiau. Maen nhw eisiau i ni fod yn fwy anoddefgar fel ein bod ni’n rhannu eu hanoddefgarwch. Maen nhw eisiau i ni newid y ffordd yr ydym ni’n manteisio ar ein rhyddid a mynd i ddigwyddiadau. Maen nhw’n gweld hynny fel buddugoliaeth. Yr hyn y gallaf ei ddweud wrth bobl, wrth gwrs, yw y byddwn yn cael cyngor pellach o ran Cynghrair y Pencampwyr, ond mae llawer o waith wedi ei wneud eisoes o ran diogelwch o amgylch Cynghrair y Pencampwyr. Mae'r gwaith hwnnw wedi bod ar y gweill ers misoedd lawer, fel y byddai’r Aelodau’n ei ddisgwyl, o ystyried y ffaith ei fod yn ddigwyddiad o faint sylweddol.

O ran gwybodaeth, mae ef wedi nodi'r problemau. Yn gyntaf, rhennir rhywfaint o wybodaeth ar sail Cyfrin Gyngor i bob pwrpas; mae'n gyfrinachol. Bydd yr aelodau yn deall y ceir gwybodaeth y mae angen ei chadw'n gyfrinachol er mwyn peidio ag ymyrryd ag unrhyw ymchwiliad gan yr heddlu. Wrth gwrs, pan nad yw gwybodaeth yn sensitif mwyach a phan fo angen rhannu’r wybodaeth honno â’r cyhoedd, bydd hynny’n digwydd ar yr adeg briodol.

Can I congratulate the First Minister on speaking so finely for us all in this Assembly in his statement at the start of today’s proceedings, and to add my condolences and the condolences of my party—Members here and members of the party in the country—to those who’ve lost their lives and been maimed in the horrible outrage in Manchester? I agree with the First Minister that it is impossible for us to understand the mindset of those who are prepared indiscriminately to slaughter children in the way that happened last night. Not the first time—in the Arndale Centre, of course, in Manchester—where an event of this kind has occurred. When I was a Member of Parliament, just a few miles away from the centre of Manchester, back in the 1990s, we had a similar kind of outrage from, in those days, the IRA.

I’m sure the First Minister will agree with me that the best way that a democratic society can fight against such tendencies is to carry on as normal so far as we can. For a democratic assembly like the National Assembly for Wales—whilst it is right that we should suspend the party-political dog fight for today, we’re in the middle of an election campaign nationally as well—the best act of defiance for us is to continue to do what democratic societies do and which totalitarian societies do not, that is to solve our differences by means of debate rather than by the bomb and the bullet.

So, I have no further questions for the first Minister today, but I’d like to express my solidarity with everyone else who has spoken on what was going to be a sombre day for us in any event because of tributes to Rhodri, but which has been made immeasurably worse by the events of last night.

A gaf i longyfarch y Prif Weinidog am siarad mor ardderchog drosom ni oll yn y Cynulliad hwn yn ei ddatganiad ar ddechrau trafodion heddiw, ac i ychwanegu fy nghydymdeimlad a chydymdeimlad fy mhlaid—Aelodau yma ac aelodau'r blaid yn y wlad—â’r rheini sydd wedi colli eu bywydau ac wedi eu hanafu yn y gyflafan ofnadwy ym Manceinion? Rwy’n cytuno â'r Prif Weinidog ei bod yn amhosibl i ni ddeall meddylfryd y rhai sy'n cael eu paratoi yn ddiwahân i ladd plant yn y ffordd a ddigwyddodd neithiwr. Nid y tro cyntaf—yng Nghanolfan Arndale, wrth gwrs, ym Manceinion—y cafwyd digwyddiad o'r math hwn. Pan oeddwn i’n Aelod Seneddol, dim ond ychydig filltiroedd i ffwrdd o ganol Manceinion, yn ôl yn y 1990au, cawsom ni gyflafan o fath tebyg gan, yn y dyddiau hynny, yr IRA.

Rwy'n siŵr y bydd y Prif Weinidog yn cytuno â mi mai’r ffordd orau y gall cymdeithas ddemocrataidd ymladd yn erbyn tueddiadau o'r fath yw parhau yn ôl ein harfer cyn belled ag y gallwn. I gynulliad democrataidd fel Cynulliad Cenedlaethol Cymru—er ei bod hi’n iawn y dylem ni ohirio’r frwydr ci a chath bleidiol am heddiw, rydym ni yng nghanol ymgyrch etholiadol yn genedlaethol hefyd—y weithred orau o herfeiddiad i ni yw parhau i wneud yr hyn y mae cymdeithasau democrataidd yn ei wneud ac nad yw cymdeithasau totalitaraidd yn ei wneud, sef datrys ein gwahaniaethau trwy gyfrwng trafodaeth yn hytrach na thrwy’r fom a'r bwled.

Felly, nid oes gennyf unrhyw gwestiynau pellach i'r Prif Weinidog heddiw, ond hoffwn fynegi fy undod â phawb arall sydd wedi siarad ar yr hyn a oedd yn mynd i fod yn ddiwrnod prudd i ni beth bynnag oherwydd y teyrngedau i Rhodri, ond sydd wedi ei wneud yn anfesuradwy waeth gan ddigwyddiadau neithiwr.

Can I thank the leader of UKIP for his comments? One of the main purposes of acts such as this is to make us more angry and more intolerant in order to provoke an even greater reaction. We do not need to do that. We are bigger than they are. Today, the mood of the Chamber is sombre—that’s true, and with good reason. In the next few days, we’ll get back to debate, we’ll get back to robust electioneering—that’s the nature of what we do. But that is the essence of our democracy: robust debate and exchange of ideas is what gives us the ability to see ourselves as a free society. The actions of last night were designed to close down that which makes us a free society.

It is absolutely right to say that we should carry on. Of course we have to be cautious when it comes to security and for people who visit—not just Wales but any other country—they need to be assured that their security is paramount to us. I can say that is absolutely true as far as the Welsh Government, and indeed the UK Government, is concerned. But I have children in the age range of the majority of those who would have been at that concert last night. What exactly did they do to deserve to be injured or killed? We can’t answer that question. The answer to that question lies in a tormented, intolerant and dangerous mind. That was the mind, I believe, of the perpetrator who carried out the attack last night. But, as I said, we can get above that. The strongest message that we can send to those who wish to terrorise our society is that they cannot win, and they cannot win, because we will carry on enjoying our freedoms, we will carry on enjoying what we have built over many decades and centuries, and we will never give way to their intolerance and their violence.

A gaf i ddiolch i arweinydd UKIP am ei sylwadau? Un o brif ddibenion gweithredoedd fel hyn yw ein gwneud ni’n fwy blin ac yn fwy anoddefgar er mwyn ennyn adwaith fwy fyth. Nid oes angen i ni wneud hynny. Rydym ni’n fwy nag y maen nhw. Heddiw, mae naws y Siambr yn brudd—mae hynny'n wir, ac mae rheswm da am hynny. Yn y diwrnodau nesaf, byddwn yn dychwelyd i ddadlau, byddwn yn dychwelyd i ymgyrchu cadarn—dyna natur yr hyn a wnawn. Ond dyna yw hanfod ein democratiaeth: dadl gadarn a chyfnewid syniadau yw'r hyn sy’n rhoi'r gallu i ni weld ein hunain fel cymdeithas rydd. Bwriad gweithredoedd neithiwr oedd cau’r hyn sy’n ein gwneud yn gymdeithas rydd.

Mae'n gwbl gywir i ddweud y dylem ni ddal ati. Wrth gwrs mae'n rhaid i ni fod yn ofalus pan ddaw i ddiogelwch ac i bobl sy'n ymweld—nid yn unig â Chymru, ond unrhyw wlad arall—mae angen iddyn nhw fod yn sicr bod eu diogelwch yn hollbwysig i ni. Gallaf ddweud bod hynny’n hollol wir cyn belled ag y mae Llywodraeth Cymru, ac yn wir Llywodraeth y DU, yn y cwestiwn. Ond mae gen i blant sydd tua’r un oed â mwyafrif y rheini a fyddai wedi bod yn y cyngerdd neithiwr. Beth yn union wnaethon nhw i haeddu cael eu hanafu neu eu lladd? Ni allwn ateb y cwestiwn hwnnw. Mae’r ateb i'r cwestiwn hwnnw yn gorwedd mewn meddwl arteithiedig, anoddefgar a pheryglus. Dyna oedd meddwl, yn fy marn i, y troseddwr a gyflawnodd yr ymosodiad neithiwr. Ond, fel y dywedais, gallwn oresgyn hynny. Y neges gryfaf y gallwn ni ei hanfon i’r rhai sy'n dymuno achosi terfysg yn ein cymdeithas yw na allant ennill, ac ni allant ennill, oherwydd byddwn yn parhau i fwynhau ein rhyddid, byddwn yn parhau i fwynhau yr hyn yr ydym ni wedi ei adeiladu dros ddegawdau a chanrifoedd lawer, ac ni fyddwn byth yn ildio i’w hanoddefgarwch a'u trais.

Rhwydwaith Rheilffordd Cymru a’r Gororau

The Wales and Borders Rail Network

3. Faint o arian cyhoeddus a gafodd ei fuddsoddi yn rhwydwaith rheilffordd Cymru a'r Gororau yn y flwyddyn ariannol ddiwethaf? OAQ(5)0613(FM)

3. How much public money was invested in the Wales and Borders rail network in the last financial year? OAQ(5)0613(FM)

[Inaudible.]—the Welsh Government provides £180 million in franchise subsidy payments and funding for additional services and rolling stock.

[Anghlywadwy.]—mae Llywodraeth Cymru yn darparu £180 miliwn mewn taliadau cymhorthdal ​​masnachfraint a chyllid ar gyfer gwasanaethau ychwanegol a cherbydau.

I thank the First Minister for that answer, and I declare an interest that my sister is an employee of Network Rail. I wonder if the First Minister can provide updated figures on the amount of profit made by the current operator of that franchise. I have figures for 2012 that show that that company made a profit of £13.6 million, and of course, that’s a company that is entirely owned by the German Government, and bidding is under way for the next franchise. I wonder if the First Minister can tell us whether he remains committed to returning the rail network to public ownership, and if so, does he believe that an opportunity has been missed in not using the operator-of-last-resort provision in order to bring it back into Welsh public ownership as quickly as possible?

Diolchaf i'r Prif Weinidog am yr ateb yna, ac rwy’n datgan buddiant fod fy chwaer yn gweithio i Network Rail. Tybed a all y Prif Weinidog roi ffigurau wedi'u diweddaru ar faint o elw a wnaed gan weithredwr presennol y fasnachfraint honno. Mae gen i ffigurau ar gyfer 2012 sy'n dangos bod y cwmni wedi gwneud elw o £13.6 miliwn, ac wrth gwrs, mae hwnnw'n gwmni sy'n eiddo cyfan gwbl i Lywodraeth yr Almaen, ac mae’r broses ymgeisio ar y gweill ar gyfer y fasnachfraint nesaf. Tybed a all y Prif Weinidog ddweud wrthym a yw'n parhau i fod yn ymrwymedig i ddychwelyd y rhwydwaith rheilffyrdd i berchnogaeth gyhoeddus, ac os felly, a yw'n credu bod cyfle wedi'i golli o beidio â defnyddio'r ddarpariaeth gweithredwr dewis olaf er mwyn ei ddychwelyd i berchnogaeth gyhoeddus Cymru cyn gynted â phosibl?

I do remain committed to that. Unfortunately, of course, due to the provision in the Wales Act, it’s not an option open to us. We have not been permitted to look at an arm’s-length public body being used to run the franchise, unlike in Scotland. He will know that this is an issue where we share the same view and something that we are in dispute with the UK Government over. As part of the franchising process next year, we expect to see the best value for money delivered for Welsh customers, and, of course, significant investment in rolling stock. There are many people who use the Valleys lines who are on rolling stock that are many, many decades old. They deserve better than that and we want to see that delivered over the course of the next franchise period.

Rwy’n parhau i fod yn ymrwymedig i hynny. Yn anffodus, wrth gwrs, oherwydd y ddarpariaeth yn Neddf Cymru, nid yw’n ddewis sydd ar gael i ni. Nid ydym wedi cael caniatâd i edrych ar ddefnyddio corff cyhoeddus hyd braich i redeg y fasnachfraint, yn wahanol i’r Alban. Bydd ef yn gwybod bod hwn yn fater lle’r ydym ni’n rhannu'r un farn ac yn rhywbeth yr ydym ni mewn anghydfod â Llywodraeth y DU yn ei gylch. Yn rhan o broses masnachfraint y flwyddyn nesaf, rydym ni’n disgwyl gweld y gwerth gorau am arian yn cael ei ddarparu i gwsmeriaid yng Nghymru, ac, wrth gwrs, buddsoddiad sylweddol mewn cerbydau. Ceir llawer o bobl sy'n defnyddio rheilffyrdd y Cymoedd sydd mewn cerbydau sy’n ddegawdau lawer oed. Maen nhw’n haeddu gwell na hynny, ac rydym ni eisiau gweld hynny’n cael ei ddarparu yn ystod y cyfnod masnachfraint nesaf.

It is a strange irony, is it not, that Arriva trains receives one of the highest subsidies of any public train provider, and yet has just declared record profits. I’m sure that you, like me, would like to see a Government with a more rational approach to the way we run our railways after 8 June. But, for now, we have a UK Government that is, unfortunately, committed to insisting that the £125 million that has been set aside to improve our rail services must be spent on electrifying the Valleys lines, when all the experts are clear that light rail is both more cost-effective and will improve the journey times in a way that electrification will not. What do you think your Government can do to ensure that there is a much more rational approach to the way we invest public money, to ensure that we get the gains that are needed in the metro system that we hope to deliver across south-east Wales?

Mae'n eironi rhyfedd, onid yw, bod trenau Arriva yn cael un o'r cymorthdaliadau uchaf o unrhyw ddarparwr trenau cyhoeddus, ac eto mae newydd ddatgan yr elw mwyaf erioed. Rwy'n siŵr yr hoffech chi, fel finnau, weld Llywodraeth â dull mwy rhesymegol o ran y ffordd yr ydym ni’n rhedeg ein rheilffyrdd ar ôl 8 Mehefin. Ond, ar hyn o bryd, mae gennym ni Lywodraeth y DU sydd, yn anffodus, wedi ymrwymo i fynnu bod yn rhaid gwario’r £125 miliwn a roddwyd o’r neilltu i wella ein gwasanaethau rheilffyrdd ar drydaneiddio rheilffyrdd y Cymoedd, pan fo’r holl arbenigwyr yn eglur bod rheilffyrdd ysgafn yn fwy cost-effeithiol ac y bydd yn gwella amseroedd teithio mewn ffordd na fydd trydaneiddio yn ei wneud. Beth ydych chi'n feddwl y gall eich Llywodraeth ei wneud i sicrhau y ceir dull llawer mwy rhesymegol o ran y ffordd yr ydym ni’n buddsoddi arian cyhoeddus, er mwyn sicrhau ein bod ni’n cael yr enillion sydd eu hangen yn y system fetro yr ydym ni’n gobeithio ei chyflwyno ar draws y de-ddwyrain?

Well, we have a curious system where a public subsidy of £180 million is provided to a private company, which then makes a profit of £14 million on top. It’s very difficult to justify that sort of level. We weren’t in charge of the franchise when it was awarded last time around, but it’s very difficult to justify that to the public. Of course, light rail is electrified. There are different ways of doing it, you don’t have to have overhead cabling—there are other means of doing that—but, for me, the core principle of the metro is that it should be extendable. Yes, of course, we have the core network in place at the moment, but in time, the plan is to look at new routes that are not currently served by heavy rail. If we are serious about developing the region around Cardiff and beyond, then we have to make sure that people can travel without having to get into their cars, thus causing greater congestion. So, that extendibility and also the mix of provision that will be part, no doubt, of the metro, will provide that flexibility for the future as well.

Wel, mae gennym ni system ryfedd lle y darperir cymhorthdal ​​cyhoeddus o £180 miliwn i gwmni preifat, sydd wedyn yn gwneud elw o £14 miliwn ar ben hynny. Mae'n anodd iawn cyfiawnhau’r math hwnnw o lefel. Nid oeddem ni’n gyfrifol am y fasnachfraint pan gafodd ei dyfarnu y tro diwethaf, ond mae'n anodd iawn cyfiawnhau hynny i'r cyhoedd. Wrth gwrs, mae rheilffordd ysgafn wedi'i drydaneiddio. Ceir gwahanol ffyrdd o’i wneud, nid oes rhaid i chi gael ceblau uwchben—mae ffyrdd eraill o wneud hynny—ond, i mi, egwyddor graidd y metro yw y dylai fod yn estynadwy. Oes, wrth gwrs, mae gennym ni’r rhwydwaith craidd wedi ei sefydlu ar hyn o bryd, ond mewn amser, y bwriad yw edrych ar lwybrau newydd nad ydynt yn cael eu gwasanaethu ar hyn o bryd gan y rheilffyrdd trwm. Os ydym o ddifrif ynghylch datblygu'r rhanbarth o gwmpas Caerdydd a thu hwnt, yna mae'n rhaid i ni wneud yn siŵr y gall pobl deithio heb orfod mynd i'w ceir, gan achosi mwy o dagfeydd. Felly, bydd yr estynadwyedd hwnnw a hefyd y cymysgedd o ddarpariaeth a fydd yn rhan, heb os, o’r metro, yn rhoi’r hyblygrwydd hwnnw ar gyfer y dyfodol hefyd.

First Minister, 60 years ago I would’ve been able to travel from my village of Raglan in Monmouthshire by rail to Cardiff. That can’t be done now, because obviously, we lost a lot of the branch line rail network back in the 1950s and 1960s. You’ve mentioned the need to make sure that the metro is expandable and that it reaches areas of south Wales and the south-east Wales city region that it hasn’t to date, or wouldn’t be able to at the moment. Have you looked any more at the issue of a potential metro hub at the Celtic Manor, or within the area of the Celtic Manor? I have raised this in the past with the Cabinet Secretary for infrastructure. I think that if you looked at developing a hub at that point, you could then have a very good core to build out from into the rural areas around Newport and up to my neck of the woods, to make sure that everyone could benefit from the metro.

Prif Weinidog, 60 mlynedd yn ôl byddwn wedi gallu teithio o fy mhentref, Rhaglan yn Sir Fynwy, ar y trên i Gaerdydd. Ni ellir gwneud hynny nawr, oherwydd yn amlwg, collasom lawer o'r rhwydwaith rheilffyrdd lleol yn ôl yn y 1950au a'r 1960au. Rydych chi wedi sôn am yr angen i sicrhau bod y metro yn estynadwy a’i fod yn cyrraedd ardaloedd o’r de a dinas-ranbarth y de-ddwyrain nad ydynt wedi eu cyrraedd hyd yn hyn, neu na fyddai’n gallu eu cyrraedd ar hyn o bryd. A ydych chi wedi rhoi mwy o ystyriaeth i’r mater o ganolfan fetro bosibl yn y Celtic Manor, neu yn ardal y Celtic Manor? Rwyf wedi codi hyn yn y gorffennol gydag Ysgrifennydd y Cabinet dros seilwaith. Rwy'n credu, pe byddech chi’n ystyried datblygu canolfan yn y fan honno, y gallech chi gael craidd da iawn wedyn i adeiladu oddi wrtho i'r ardaloedd gwledig o gwmpas Casnewydd a hyd at fy ardal i o’r wlad, i wneud yn siŵr y gallai pawb elwa ar y metro.

Well, I’m tempted to pull his leg and say, ‘Well, the Tory Government closed down the railway line’, but I’m not quite sure whether it was or not. It was a long time ago. [Laughter.]

Wel, rwy’n cael fy nhemtio i dynnu ei goes a dweud, 'Wel, y Llywodraeth Dorïaidd wnaeth gau’r rheilffordd', ond nid wyf yn hollol siŵr ai nhw wnaeth ai peidio. Roedd hynny amser maith yn ôl. [Chwerthin.]

Not that one. I think we can share that.

Nid yr un yna. Rwy'n meddwl y gallwn ni rannu hynna.

What we do know is that in the 1950s and early 1960s, many lines were closed by Governments of either persuasion. We also saw, of course, the closure of the Carmarthen-Aberystwyth line to passengers in 1964, and to milk in 1973, with the track being taken up very soon after. A great tragedy and something we could have certainly profited from in terms of being able to run a service on that line, at least as far as Strata Florida now.

But, yes, I take his point: it is hugely important that areas of Wales that are not being served by any form of railway should be served in the future by a form of transport that may include probably light rail rather than heavy rail. We know, of course, in his constituency that much of the former rail track going out to Monmouth has been built over by the dual carriageway, and the Celtic Manor is an important part of our plans for developing the metro. As I said, at the core of the thinking for the metro is that the system should be flexible and extendable, and that means looking at parts of Wales that have not had a rail service for many, many years, as much of his constituency has not had.

Yr hyn yr ydym ni’n ei wybod yw bod llawer o reilffyrdd wedi eu cau gan Lywodraethau’r ddwy blaid yn y 1950au a dechrau'r 1960au. Gwelsom hefyd, wrth gwrs, reilffordd Caerfyrddin-Aberystwyth yn cael ei chau i deithwyr ym 1964, ac i laeth ym 1973, gyda'r cledrau yn cael eu codi yn fuan iawn wedyn. Trasiedi fawr a rhywbeth y gallem ni’n sicr fod wedi elwa arno o ran gallu rhedeg gwasanaeth ar y rheilffordd honno, o leiaf cyn belled ag Ystrad Fflur nawr.

Ond, ydw, rwy’n derbyn ei bwynt: mae'n hynod bwysig y dylai ardaloedd o Gymru nad ydynt yn cael eu gwasanaethu gan unrhyw fath o reilffordd gael eu gwasanaethu yn y dyfodol drwy ffurf ar gludiant a allai gynnwys rheilffyrdd ysgafn yn ôl pob tebyg yn hytrach na rheilffyrdd trwm. Rydym ni’n gwybod, wrth gwrs, yn ei etholaeth ef, yr adeiladwyd y ffordd ddeuol dros lawer o'r hen drac rheilffordd yn mynd allan i Drefynwy, ac mae'r Celtic Manor yn rhan bwysig o'n cynlluniau ar gyfer datblygu'r metro. Fel y dywedais, yr hyn sydd wrth wraidd y syniad ar gyfer y metro yw y dylai'r system fod yn hyblyg ac yn estynadwy, ac mae hynny'n golygu edrych ar rannau o Gymru na fu ganddynt wasanaeth rheilffordd ers blynyddoedd maith, fel na fu gan ran helaeth o’i etholaeth ef.

Excuse me, Llywydd, I’m temporarily embarrassed, I’m afraid. I’ll have to get that question up.

Esgusodwch fi, Llywydd, rwy'n teimlo cywilydd dros dro, mae arnaf i ofn. Bydd yn rhaid i mi gael y cwestiwn yna wedi ei arddangos.

Trafnidiaeth Integredig yn Ne-Ddwyrain Cymru

Integrated Transport in South-East Wales

4. A wnaiff y Prif Weinidog roi'r wybodaeth ddiweddaraf am gynnydd o ran trafnidiaeth integredig yn ne-ddwyrain Cymru? OAQ(5)0614(FM)

4. Will the First Minister provide an update on progress with integrated transport in south-east Wales? OAQ(5)0614(FM)

I think you should thank Huw Irranca-Davies. [Laughter.]

Rwy'n meddwl y dylech chi ddiolch i Huw Irranca-Davies. [Chwerthin.]

The national transport finance plan is a live document and contains an ambitious programme of interventions that are in varying stages of development, and we will update the plan periodically to reflect developments over time, and of course the changing profile of need across Wales.

Mae'r cynllun cyllid trafnidiaeth cenedlaethol yn ddogfen fyw ac yn cynnwys rhaglen uchelgeisiol o ymyraethau sydd mewn gwahanol gyfnodau yn eu datblygiad, a byddwn yn diweddaru'r cynllun o bryd i'w gilydd i adlewyrchu datblygiadau dros amser, ac wrth gwrs proffil newidiol yr angen ledled Cymru.

Would you agree with me, First Minister, that active travel must be an important part of integrated transport in south-east Wales, and now that local authorities are working up their integrated plans for the future, Welsh Government must continue to take a keen interest in those plans and make sure that they fit with that wider integrated transport agenda?

A ydych chi’n cytuno â mi, Prif Weinidog, bod yn rhaid i deithio llesol fod yn rhan bwysig o drafnidiaeth integredig yn y de-ddwyrain, a nawr bod awdurdodau lleol yn llunio eu cynlluniau integredig ar gyfer y dyfodol, bod yn rhaid i Lywodraeth Cymru barhau i gymryd diddordeb brwd yn y cynlluniau hynny a sicrhau eu bod nhw’n cyd-fynd â'r agenda trafnidiaeth integredig ehangach honno?

Absolutely so. The change that is happening—it’s not yet happened across every local authority—the change that is happening at the moment is that cycling and walking are seen as modes of transport rather than means of recreation alone. We know that many of our cities are well placed to deliver cycle paths and cycle routes. We know that the issue for many people who might cycle is they don’t want to be on the road with cars. For the brave, yes they do, and quite rightly so because they have every right to be on the road. But the more we can develop cycle routes that are physically separated from cars, the more people we will attract, I believe, onto those routes because they don’t feel they have to compete with cars and lorries on the road. And that’s very much part of course, as he will know, of the Active Travel (Wales) Act 2013.

Yn sicr. Y newid sy'n digwydd—nid yw wedi digwydd eto ar draws pob awdurdod lleol—y newid sy'n digwydd ar hyn o bryd yw bod beicio a cherdded yn cael eu hystyried yn foddau trafnidiaeth yn hytrach na modd o adloniant yn unig. Rydym ni’n gwybod bod llawer o'n dinasoedd mewn sefyllfa dda i ddarparu llwybrau beicio. Rydym ni’n gwybod mai’r broblem i lawer o bobl a allai feicio yw nad ydyn nhw eisiau bod ar y ffordd gyda cheir. O ran y dewr, ydy maen nhw, a hynny'n gwbl briodol gan fod ganddyn nhw bob hawl i fod ar y ffordd. Ond po fwyaf y gallwn ddatblygu llwybrau beicio sydd wedi eu gwahanu'n ffisegol oddi wrth geir, y mwyaf y bobl y byddwn yn eu denu, yn fy marn i, i’r llwybrau hynny gan na fyddant yn teimlo bod yn rhaid iddyn nhw gystadlu gyda cheir a lorïau ar y ffordd. Ac mae hynny’n sicr yn cyd-fynd, fel y bydd yn gwybod, â Deddf Teithio Llesol (Cymru) 2013.

Following the very welcome abolition of the Severn tolls, and we hope the construction of an M4 relief road, does the First Minister agree with me that the importance of rail as an alternative to integrate with the road system only increases? And does he welcome the decision of his Cabinet Secretary that the Magor-Undy proposal for a new train station should be taken forward, as well as Llanwern and St Mellons, which are identified within the first 12, as putting three new rail stations on that route between Cardiff and the Severn would transform the nature of the service?

Yn dilyn diddymiad tollau afon Hafren, sydd i’w groesawu’n fawr, ac, rydym ni’n gobeithio, adeiladu ffordd liniaru i'r M4, a yw'r Prif Weinidog yn cytuno â mi bod pwysigrwydd y rheilffyrdd fel dewis arall i integreiddio â'r system ffyrdd ddim ond yn cynyddu? Ac a yw’n croesawu penderfyniad ei Ysgrifennydd y Cabinet y dylai'r cynnig Magwyr-Gwndy ar gyfer gorsaf drenau newydd gael ei ddatblygu, yn ogystal â Llanwern a Llaneirwg, sydd wedi eu nodi yn y 12 cyntaf, gan y byddai rhoi tair gorsaf rheilffordd newydd ar y llwybr hwnnw rhwng Caerdydd ac afon Hafren yn gweddnewid natur y gwasanaeth?

I’m not sure the tolls have actually been abolished yet, but certainly that’s something that we would welcome. I always welcome statements made by my Cabinet Ministers, and it’s right to stay that, in different stages, we are looking at reopening lines to the east of Cardiff and Newport—an area that’s not been well served by the rail network. We know, for example, that the eastern part of the city of Cardiff has been historically very poorly served. There is a need to improve public transport links to the eastern part of the city and the same applies, of course, to settlements between Newport and the Severn bridge. We can’t simply build roads. We must make sure, as roads are improved and built, that we also provide better public transport connections as well.

Nid wyf yn siŵr fod y tollau wedi eu diddymu eto mewn gwirionedd, ond yn sicr mae hynny'n rhywbeth y byddem ni’n ei groesawu. Rwyf bob amser yn croesawu datganiadau a wneir gan fy Ngweinidogion Cabinet, ac mae'n iawn i ddweud, mewn gwahanol gyfnodau, ein bod ni’n ystyried ailagor rheilffyrdd i'r dwyrain o Gaerdydd a Chasnewydd—ardal nad yw wedi cael ei gwasanaethu’n dda gan y rhwydwaith rheilffyrdd. Rydym ni’n gwybod, er enghraifft, bod rhan ddwyreiniol dinas Caerdydd wedi ei gwasanaethu’n wael iawn yn hanesyddol. Mae angen gwella cysylltiadau trafnidiaeth gyhoeddus i ran ddwyreiniol y ddinas ac mae'r un peth yn wir, wrth gwrs, am aneddiadau rhwng Casnewydd a phont Hafren. Ni allwn wneud dim ond adeiladu ffyrdd. Mae'n rhaid i ni wneud yn siŵr, wrth i ffyrdd gael eu gwella a’u hadeiladu, ein bod ni hefyd yn darparu gwell cysylltiadau cludiant cyhoeddus hefyd.

One of the harder things to achieve with public transport is the travel card that enables passengers to travel on different types of transport. I know that your Government is going to be involved with negotiating the new rail franchises. How much of a priority will providing that kind of travel card form in your talks with the rail companies?

Un o'r pethau anoddach i'w cyflawni gyda chludiant cyhoeddus yw'r cerdyn teithio sy'n galluogi teithwyr i deithio ar wahanol fathau o drafnidiaeth. Gwn fod eich Llywodraeth yn mynd i fod yn rhan o gytundebau’r masnachfreintiau rheilffordd newydd. Faint o flaenoriaeth fydd yn cael ei rhoi i ddarparu’r math hwnnw o gerdyn teithio yn eich trafodaethau gyda'r cwmnïau trenau?

Well, there are two issues: firstly, it’s trickier dealing with travel card negotiations at railway stations because there’s more than one operator. In terms of the metro, it’s essential that there is an integrated Oyster-style travel card available, although even in London now, of course, it’s possible to travel simply by using a contactless debit card. So, actually, Oyster cards are now even less essential than once they were. For some people, of course, they’re important—for those who don’t have access to contactless cards, yes, they need them to travel—but it is absolutely crucial that the network of the south-east Wales metro has one card that covers all journeys within the metro area. Otherwise, of course, it’s not an integrated system.

Wel, ceir dwy broblem: yn gyntaf, mae'n anoddach ymdrin â thrafodaethau cerdyn teithio mewn gorsafoedd rheilffordd gan fod mwy nag un gweithredwr. O ran y metro, mae'n hanfodol bod cerdyn teithio integredig tebyg i Oyster ar gael, er hyd yn oed yn Llundain nawr, wrth gwrs, mae'n bosibl teithio trwy ddefnyddio cerdyn debyd digyswllt. Felly, mewn gwirionedd, mae cardiau Oyster hyd yn oed yn llai hanfodol nawr nag yr oeddent ar un adeg. I rai pobl, wrth gwrs, maen nhw'n bwysig—i’r rhai nad oes ganddynt fynediad at gardiau digyswllt, ydynt, maen nhw eu hangen i deithio—ond mae'n gwbl hanfodol bod gan rwydwaith metro y de-ddwyrain un cerdyn ar gyfer yr holl deithiau yn ardal y metro. Fel arall, wrth gwrs, nid yw'n system integredig.

Nid yw Michelle Brown yma i holi cwestiwn 5 [OAQ(5)0622(FM)]. Cwestiwn 6, Hannah Blythyn.

Michelle Brown is not in the Chamber to ask question 5 [OAQ(5)0622(FM)]. Question 6, Hannah Blythyn.

Blwyddyn Chwedlau

The Year of Legends

6. A wnaiff y Prif Weinidog roi'r wybodaeth ddiweddaraf am sut y bydd Blwyddyn Chwedlau o fudd i ogledd-ddwyrain Cymru? OAQ(5)0617(FM)

6. Will the First Minister provide an update on how the year of legends will benefit north-east Wales? OAQ(5)0617(FM)

Firstly, our tourism strategy sets out our priorities in supporting the tourism industry, including capital and development funding, along with marketing and promotional opportunities. We know that the Year of Legends provides an opportunity for us to build on that foundation.

Yn gyntaf, mae ein strategaeth dwristiaeth yn nodi ein blaenoriaethau o ran cefnogi'r diwydiant twristiaeth, gan gynnwys cyllid cyfalaf a datblygu, ynghyd â chyfleoedd marchnata a hyrwyddo. Rydym ni’n gwybod bod Blwyddyn Chwedlau yn rhoi cyfle i ni adeiladu ar y sylfaen honno.

Thank you, First Minister. As part of the Year of Legends, we are awaiting with great anticipation the winning design for our new Welsh Government-supported installation at Flint Castle. I’m sure everybody in the community is looking forward to this latest legend descending on the shores of the castle, but there was another local legend of old that the constituency and particularly the community of Mold are rightly proud of. The Mold gold cape was found in 1833 by workmen quarrying for stone in a burial mound, and is currently part of the British Museum collection in London. It’s previously left the British Museum to be temporarily exhibited in Wrexham, but it’s never actually made it back to Mold to be temporarily exhibited in the town where it was found. First Minister, as we commemorate and celebrate the Year of Legends, do you share the view of many of my constituents that it would be great to see the gold cape return to be exhibited in the town where it was discovered?

Diolch yn fawr, Prif Weinidog. Yn rhan o’r Flwyddyn Chwedlau, rydym ni’n aros yn eiddgar iawn am y dyluniad buddugol ar gyfer ein gosodiad newydd a gefnogir gan Lywodraeth Cymru yng Nghastell y Fflint. Rwy'n siŵr bod pawb yn y gymuned yn edrych ymlaen at y chwedl ddiweddaraf hon yn cyrraedd glannau’r castell, ond roedd hen chwedl leol arall y mae’r etholaeth, a chymuned yr Wyddgrug yn arbennig, yn haeddiannol falch ohoni. Darganfuwyd clogyn aur yr Wyddgrug ym 1833 gan weithwyr yn cloddio am garreg mewn tomen gladdu, ac mae’n rhan o gasgliad yr Amgueddfa Brydeinig yn Llundain ar hyn o bryd. Mae wedi gadael yr Amgueddfa Brydeinig yn y gorffennol i gael ei arddangos dros dro yn Wrecsam, ond nid yw erioed wedi dod yn ôl i’r Wyddgrug i gael ei arddangos dros dro yn y dref lle y cafodd ei ddarganfod. Prif Weinidog, wrth i ni gofio a dathlu Blwyddyn Chwedlau, a ydych chi’n cytuno â barn llawer o’m hetholwyr y byddai'n wych gweld y clogyn aur yn dychwelyd i gael ei arddangos yn y dref lle y cafodd ei ddarganfod?

Yes. The gold cape is famous, of course, and I’m sure the people of Mold would like to see the actual gold cape there, rather than it being commemorated in the name of a pub. [Laughter.] It was in Wrexham. The difficulty at the moment, of course, is that there’s nowhere in Mold for the cape to be exhibited, and that is what needs to be resolved first. In order for that to happen, the local authority in Flintshire could look at taking the lead and talking with us as Welsh Government to see what could be done in order to provide a facility with the right atmosphere, in terms of the atmospherics, and in terms of the right security in order to provide a home for the gold cape, even if temporary, in the years to come. We’re more than happy, of course, to work with the local authority and with local people to see how we can move this forward to bring the cape home, and for the people of Mold to be able to see the cape in its home town.

Ydw. Mae'r clogyn aur yn enwog, wrth gwrs, ac rwy'n siŵr y byddai pobl yr Wyddgrug yn hoffi gweld y clogyn aur gwirioneddol yno, yn hytrach nag iddo gael ei goffáu mewn enw tafarn. [Chwerthin.] Yn Wrecsam oedd honno. Yr anhawster ar hyn o bryd, wrth gwrs, yw nad oes unman yn yr Wyddgrug i’r clogyn gael ei arddangos, a dyna sydd angen ei ddatrys yn gyntaf. Er mwyn i hynny ddigwydd, gallai'r awdurdod lleol yn Sir y Fflint ystyried cymryd yr awenau a siarad gyda ni fel Llywodraeth Cymru i weld beth y gellid ei wneud er mwyn darparu cyfleuster gyda'r awyrgylch cywir, o ran yr amodau atmosfferaidd, ac o ran y diogelwch cywir er mwyn darparu cartref ar gyfer y clogyn aur, hyd yn oed os yw hynny dros dro, yn y blynyddoedd i ddod. Rydym ni’n fwy na pharod, wrth gwrs, i weithio gyda'r awdurdod lleol a chyda phobl leol i weld sut y gallwn fwrw ymlaen â hyn i ddod â'r clogyn adref, ac i bobl yr Wyddgrug allu gweld y clogyn yn ei dref wreiddiol.

A good question from the Member there for us in north Wales. First Minister, Visit Britain has launched Where Stories Become Legends, an international film tourism campaign with Warner Brothers, to coincide with the release of the ‘King Arthur’ film, parts of which were filmed in Snowdonia. How is Visit Wales using the Year of Legends campaign to collaborate on this? And what future plans do you have to promote the region of north Wales, home to some of the most dramatic and beautiful landscapes in the world that are available to the film industry and its fans?

Cwestiwn da gan yr Aelod yn y fan yna i ni yn y gogledd. Prif Weinidog, mae Visit Britain wedi lansio Where Stories Become Legends, ymgyrch twristiaeth ffilm ryngwladol gyda Warner Brothers, i gyd-daro â rhyddhau ffilm 'King Arthur', y cafodd rhannau ohoni eu ffilmio yn Eryri. Sut mae Croeso Cymru yn defnyddio ymgyrch Blwyddyn Chwedlau i gydweithio ar hyn? A pha gynlluniau sydd gennych chi yn y dyfodol i hyrwyddo rhanbarth y gogledd, sy’n gartref i rai o'r tirluniau mwyaf dramatig a hardd yn y byd sydd ar gael i'r diwydiant ffilm a'i gefnogwyr?

Well, ‘King Arthur’ was a film, if I remember rightly, that we supported as a Government.

Wel, roedd 'King Arthur' yn ffilm, os cofiaf yn iawn, y gwnaethom ni ei chefnogi fel Llywodraeth.

It was a film that we took a stake in. It’s a film that, yes, has been located in Wales and also a film, of course, that has benefited from, I believe, post-production in Wales as well. The Member asked what we have done particularly for the north of Wales, well I can say that just about £0.5 million has been made available in this financial year for projects in the north: so, five projects via the regional tourism engagement fund, totalling £0.25 million, and a further £265,000 via the tourism product innovation fund to support six project across the north as well. I can say that, since April 2013, the tourism investment support scheme has made offers of funding to 48 businesses in the north, totalling nearly £8 million. That’s brought in additional investment of £12.5 million and assisted 551 jobs in terms of them being secured, with another 433 jobs being created.

Roedd yn ffilm y cymerasom gyfranddaliad ynddi. Ydy, mae'n ffilm sydd wedi ei lleoli yng Nghymru ac mae hi hefyd yn ffilm, wrth gwrs, sydd wedi elwa, rwy’n credu, ar gael ei hôl-gynhyrchu yng Nghymru hefyd. Gofynnodd yr Aelod beth yr ydym ni wedi ei wneud yn benodol dros y gogledd, wel a gaf i ddweud bod tua £0.5 miliwn wedi ei roi ar gael yn y flwyddyn ariannol hon ar gyfer prosiectau yn y gogledd: felly, pum prosiect trwy’r gronfa ymgysylltu twristiaeth ranbarthol, sef cyfanswm o £0.25 miliwn, a £265,000 arall trwy’r gronfa arloesedd cynnyrch twristiaeth i gefnogi chwe phrosiect ar draws y gogledd hefyd. A gaf i ddweud bod y cynllun cymorth buddsoddi twristiaeth wedi gwneud cynigion o gyllid i 48 o fusnesau yn y gogledd ers mis Ebrill 2013, sef cyfanswm o bron i £8 miliwn. Mae hynny wedi dod â buddsoddiad ychwanegol o £12.5 miliwn i mewn ac wedi cynorthwyo 551 o swyddi o ran eu sicrhau, ac mae 433 o swyddi eraill wedi eu creu.

Tra ei bod hi’n berffaith iawn, wrth gwrs, inni ddenu pobl i ddod i ddathlu a dod yn fwy ymwybodol o’r chwedloniaeth a’r storïau sydd gennym ni i’w dweud yng ngogledd-ddwyrain Cymru—i gyfeirio yn ôl at y cwestiwn gwreiddiol—mae yna farchnad sylweddol hefyd, wrth gwrs, yng ngogledd-ddwyrain Cymru, ac, yn aml iawn, nid yw pobl leol wastad yn gwerthfawrogi yr hanes a’r asedau sydd gennym ni yn y gogledd-ddwyrain. Felly, a gaf fi ofyn, tra bod yr ymgyrch yma, wrth gwrs, yn hyrwyddo Cymru yn ehangach, oni ddylai’r Llywodraeth hefyd, ar yr un pryd, fod yn gwneud llawer mwy i hyrwyddo ein hanes a’n treftadaeth ni ar lefel leol hefyd? Fe ddigwyddodd hynny yn fy nyddiau i, gyda’r Ymddiriedolaeth Genedlaethol. Mi gynyddodd nifer yr ymwelwyr yn sylweddol, ac, wrth gwrs, mi gynyddodd nifer y bobl a oedd yn gwirfoddoli ac yn teimlo perchnogaeth o’r asedau hynny, a oedd yn cryfhau y cynnig ehangach o fewn y gogledd.

Whilst it’s quite appropriate that we attract people to celebrate and become more aware of our legends and the stories we have to tell in north-east Wales—to refer back to the original question—there is a significant market also in the north east of Wales, in the north-east of Wales, and, very often, the local people don’t appreciate the history and the assets that we have in that area. So, may I ask, while this project promotes the whole of Wales more widely, shouldn’t the Government, at the same time, do far more to promote our heritage and history at a local level? That happened with the National Trust in my day. The number of visitors increased significantly, and, of course, the number of people who were volunteering and felt ownership of those assets also increased, which strengthened the wider offer within north-east Wales.

Fel rhan o’r prosiect—ac mae’n wir dweud nad ŷm ni byth yn gwybod beth sydd ar ein stepen ddrws, a ydym ni? Ynglŷn â’r prosiectau rydw i wedi sôn amdanyn nhw yn barod, mae llawer o’r prosiectau hynny yn gweithio er mwyn sicrhau codi ymwybyddiaeth o hanes lleol gan drigolion lleol. Mae lot fawr o waith yn cael ei wneud, wrth gwrs, gan gyrff gwirfoddol i wneud hynny hefyd. Ond, wrth gwrs, mae fe’n hollbwysig sicrhau bod pobl yn gwybod beth sydd yna, a chymryd diddordeb mewn beth sydd yna, ynglŷn â’i hanes eu hunain, er mwyn, wrth gwrs, eu bod nhw’n gallu actio fel llysgenhadon i’w hardaloedd nhw, a sicrhau bod mwy o bobl yn dod, ymweld, sefyll, a hala arian.

As part of the project—well, it’s true to say that we never appreciate what’s on our doorstep. As regards the projects I’ve already alluded to, many of those projects are working in order to raise awareness of local history by local residents. And a lot of work, of course, is being done by voluntary organisations also to do that. But, of course, it is vital that we ensure that people know what’s there, and have an interest in their own history so that they can act as ambassadors for their own areas and regions, and ensure that more people come and stay and spend money.

Gwasanaethau Meddygol yn Sir Drefaldwyn

Medical Services in Montgomeryshire

7. A wnaiff y Prif Weinidog ddatganiad am fynediad at wasanaethau meddygol meddygon teulu yn Sir Drefaldwyn? OAQ(5)0621(FM)

7. Will the First Minister make a statement on access to GP medical services in Montgomeryshire? OAQ(5)0621(FM)

We continue to work with the health board and other partners in Wales to take a range of actions to improve access to healthcare services that are safe and sustainable and as close to people’s homes as possible.

Rydym yn parhau i weithio gyda'r bwrdd iechyd a phartneriaid eraill yng Nghymru i gymryd amrywiaeth o gamau gweithredu i wella mynediad at wasanaethau gofal iechyd sy'n ddiogel ac yn gynaliadwy ac mor agos i gartrefi pobl â phosibl.

Thank you, First Minister. I’ve been contacted by a parent who has been trying to arrange for a simple medical examination for her daughter at her local surgery in Newtown. This is a requirement in advance of her going abroad to study. Now, the surgery has made the decision not to undertake any further medicals of this nature due to the GP shortage. No other practices in the area are able to also offer an appointment. The parent has even offered to pay. My office has been in contact with the local health board, who are also not able to offer any support.

So, as it stands, from my understanding, the only option available now for this young lady to get a medical that she needs to go and study abroad is to pay for it privately, and she would need to go—the nearest area to do this would be somewhere in England. So (1) I’d be grateful if you could offer any advice to my constituent, and (2) if you could offer any update on the shortage of GPs that we see, particularly in mid Wales, which is becoming—I’m sure you would agree also—more of a crisis that we have to deal with.

Diolch yn fawr, Prif Weinidog. Mae rhiant wedi cysylltu â mi sydd wedi bod yn ceisio trefnu archwiliad meddygol syml ar gyfer ei merch yn ei meddygfa leol yn y Drenewydd. Mae hyn yn ofynnol cyn iddi fynd dramor i astudio. Nawr, mae’r feddygfa wedi gwneud y penderfyniad i beidio â chynnal unrhyw archwiliadau meddygol pellach o'r math hwn oherwydd y prinder meddygon teulu. Nid oes unrhyw feddygfeydd eraill yn yr ardal yn gallu cynnig apwyntiad ychwaith. Mae'r rhiant hyd yn oed wedi cynnig talu. Mae fy swyddfa i wedi bod mewn cysylltiad â'r bwrdd iechyd lleol, ond nid ydynt hwythau’n gallu cynnig unrhyw gymorth ychwaith.

Felly, fel y mae pethau, o’r hyn a ddeallaf, yr unig ddewis sydd ar gael nawr i’r ferch ifanc hon gael yr archwiliad meddygol sydd ei angen arni i fynd i astudio dramor yw talu amdano yn breifat, a byddai angen iddi fynd—byddai’r ardal agosaf i wneud hyn rhywle yn Lloegr. Felly (1) byddwn yn ddiolchgar pe gallech chi gynnig unrhyw gyngor i’m hetholwr, a (2) pe gallech chi gynnig unrhyw ddiweddariad ar y prinder meddygon teulu a welwn, yn enwedig yn y canolbarth, sy'n troi—rwy’n siŵr y byddech chi’n cytuno hefyd—yn fwy o argyfwng y mae'n rhaid i ni ymdrin ag ef.

I don’t understand the view taken by the GP practice. What I don’t know, of course, without—. I would invite him to write to me as well, of course, with more details, but GPs don’t provide every service for free. Some services have always been paid for. GPs are sometimes paid through the NHS if, for example, they carry out blood tests. Sometimes, of course, they charge the individual directly—signing for things, quite often. So, I don’t know whether this is a service that would routinely be provided on the NHS or not. But he has raised the issue with me. If he provides me with details, I will, of course, respond.

Nid wyf yn deall y safbwynt a gymerwyd gan y feddygfa deulu. Yr hyn nad wyf yn ei wybod, wrth gwrs, heb—. Rwyf yn ei wahodd i ysgrifennu ataf hefyd, wrth gwrs, gyda mwy o fanylion, ond nid yw meddygon teulu yn cynnig pob gwasanaeth am ddim. Bu’n rhaid talu am rai gwasanaethau erioed. Caiff meddygon teulu eu talu drwy'r GIG weithiau os, er enghraifft, y byddant yn cynnal profion gwaed. Weithiau, wrth gwrs, maen nhw’n codi tâl ar yr unigolyn yn uniongyrchol—llofnodi am bethau, yn aml iawn. Felly, nid wyf yn gwybod a yw hyn yn wasanaeth a fyddai’n cael ei gynnig gan y GIG fel mater o drefn ai peidio. Ond mae wedi codi'r mater gyda mi. Os gwnaiff roi’r manylion i mi, byddaf, wrth gwrs, yn ymateb.

Llesiant Staff yn Sector Cyhoeddus Cymru

Staff Well-being within the Public Sector

8. Beth y mae Llywodraeth Cymru yn ei wneud i hyrwyddo llesiant staff yn sector cyhoeddus Cymru? OAQ(5)0615(FM)

8. What is the Welsh Government doing to promote staff well-being within the Welsh public sector? OAQ(5)0615(FM)

Well, we do work closely with public sector employers and trade unions to promote staff well-being as an essential part of the delivery of good Welsh public services.

Wel, rydym ni’n gweithio'n agos gyda chyflogwyr y sector cyhoeddus a’r undebau llafur i hyrwyddo llesiant staff yn rhan hanfodol o ddarparu gwasanaethau cyhoeddus da yng Nghymru.

You will be aware that almost 8,000 staff members of the NHS in Wales were affected by anxiety, stress, depression, and a number of other psychiatric illnesses, in the year 2015-16, and the trend appears to be the same going forward. Aneurin Bevan Local Health Board created and filled the post of head of employee well-being, and Adrian Neal and his colleagues are making great strides forward in reducing staff absence and improving employee morale.

But, First Minister, this well-being position is not filled in all the Welsh health boards. Some created the post and then decided to remove it for budgetary reasons. Others have got the posts, but they are vacant—again, for budgetary reasons. Given the scale of the challenge that we face, and how difficult it is to recruit people into the Welsh NHS, I wondered if you might be able to outline what plans you could have to rectify this issue.

Byddwch yn ymwybodol fod bron i 8,000 o aelodau staff y GIG yng Nghymru wedi eu heffeithio gan orbryder, straen, iselder, a nifer o afiechydon seiciatrig eraill, yn ystod y flwyddyn 2015-16, ac ymddengys bod y duedd yn parhau wrth i ni symud ymlaen. Crëwyd a llenwyd swydd pennaeth llesiant cyflogeion gan Fwrdd Iechyd Lleol Aneurin Bevan, ac mae Adrian Neal a'i gydweithwyr yn cymryd camau breision ymlaen o ran lleihau absenoldeb staff a gwella ysbryd ymhlith cyflogeion.

Ond, Prif Weinidog, nid yw’r swydd lesiant hon wedi ei llenwi yn holl fyrddau iechyd Cymru. Crëwyd y swydd gan rai ohonynt cyn penderfynu cael gwared arni am resymau cyllidebol. Mae gan eraill y swyddi, ond maen nhw’n wag—unwaith eto, am resymau cyllidebol. O ystyried maint yr her sy'n ein hwynebu, a pha mor anodd yw hi i recriwtio pobl i mewn i'r GIG yng Nghymru, roeddwn i’n meddwl tybed a allech chi amlinellu pa gynlluniau a allai fod gennych i ddatrys y broblem hon.

Well, a health and well-being programme board has been established, which oversees the programme and the collaborative agenda of NHS Wales in respect of improving staff health and well-being and reducing levels of sickness absence. All NHS organisations have achieved, or are working towards, the corporate health standard, and so we would expect all NHS boards to achieve that standard and provide the right level of support for staff, particularly with regard to their own mental health.

Wel, mae bwrdd rhaglen iechyd a llesiant wedi ei sefydlu, sy'n goruchwylio’r rhaglen ac agenda cydweithredol GIG Cymru o ran gwella iechyd a llesiant staff a lleihau lefelau absenoldeb oherwydd salwch. Mae holl sefydliadau'r GIG wedi bodloni, neu'n gweithio tuag at, y safon iechyd gorfforaethol, ac felly byddem yn disgwyl i bob bwrdd y GIG fodloni’r safon honno a darparu'r lefel cywir o gefnogaeth i staff, yn enwedig o ran eu hiechyd meddwl eu hunain.

Bargen Dwf Gogledd Cymru

The North Wales Growth Deal

9. A wnaiff y Prif Weinidog ddatganiad am fargen dwf Gogledd Cymru? OAQ(5)0612(FM)

9. Will the First Minister make a statement on the North Wales growth deal? OAQ(5)0612(FM)

Yes. We continue to press the case for a north Wales growth bid with the UK Government. The reference by the Chancellor to the north Wales growth bid in his recent budget—which seems some time ago now—is a positive step forward, and we trust the UK Government will maintain that commitment.

Gwnaf. Rydym ni’n parhau i ddadlau’r achos dros gais twf gogledd Cymru gyda Llywodraeth y DU. Mae'r cyfeiriad gan y Canghellor at gais twf gogledd Cymru yn ei gyllideb ddiweddar—sy’n ymddangos gryn amser yn ôl erbyn hyn—yn gam cadarnhaol ymlaen, a hyderwn y bydd Llywodraeth y DU yn cadw’r ymrwymiad hwnnw.

Thank you, First Minister. A key part of the north Wales growth deal is Wyfla Newydd, the nuclear power plant that is going to be built on Anglesey, which will create many well-paid jobs—highly skilled—not just on Anglesey but throughout the whole of north Wales. Now, having read through the Labour Party’s manifesto, there is clear support for our nuclear energy sector, but, just days before the general election was called, Labour’s shadow Chancellor vowed to end nuclear power as part of the Labour Government’s first 100 days in office. Now, it is well known, of course, about the fact that Jeremy Corbyn, the leader of the Labour Party, has, for many years, opposed nuclear power. Could you take this opportunity to not only clarify your and your Government’s opinion and goals for nuclear power, but also the Labour Party’s aspirations for the nuclear industry?

Diolch yn fawr, Prif Weinidog. Rhan allweddol o gytundeb twf gogledd Cymru yw Wylfa Newydd, y gwaith pŵer niwclear sydd yn mynd i gael ei adeiladu ar Ynys Môn, a fydd yn creu llawer o swyddi â chyflogau da—hynod fedrus—nid yn unig ar Ynys Môn, ond ledled gogledd Cymru gyfan. Nawr, ar ôl darllen trwy faniffesto'r Blaid Lafur, ceir cefnogaeth eglur i’n sector ynni niwclear, ond, ychydig ddiwrnodau cyn galw’r etholiad cyffredinol, addawodd Canghellor yr wrthblaid Lafur i roi terfyn ar ynni niwclear yn rhan o 100 diwrnod cyntaf y Llywodraeth Lafur mewn grym. Nawr, mae'r ffaith fod Jeremy Corbyn, arweinydd y Blaid Lafur, wedi gwrthwynebu ynni niwclear ers blynyddoedd lawer, yn hysbys, wrth gwrs. A allech chi achub ar y cyfle hwn nid yn unig i egluro eich barn a’ch nodau chi a'ch Llywodraeth ar gyfer ynni niwclear, ond hefyd dyheadau’r Blaid Lafur ar gyfer y diwydiant niwclear?

We are 100 per cent committed to Wylfa Newydd. We have already been working with Wylfa itself and also with skills suppliers in order to make sure that as many local people as possible have the skills that will be required there. It will provide many temporary construction jobs and, importantly, around 600 jobs in the community. There is no wavering in our support for the project.

Rydym ni wedi ymrwymo 100 y cant i Wylfa Newydd. Rydym ni eisoes wedi bod yn gweithio gyda Wylfa ei hun a hefyd gyda chyflenwyr sgiliau er mwyn gwneud yn siŵr bod cymaint o bobl leol â phosibl yn meddu ar y sgiliau y bydd eu hangen yno. Bydd yn darparu llawer o swyddi adeiladu dros dro ac, yn bwysig, tua 600 o swyddi yn y gymuned. Nid oes unrhyw simsanu o ran ein cefnogaeth i'r prosiect.

Firstly, can I thank you, First Minister, for the remarks that you’ve made this afternoon in relation to the attack in Manchester? I’m sure they’ll be words of comfort at this very difficult time for many families. As a Mancunian myself, I’m very familiar with that part of the world, and I know that some of my constituents were actually present at the event, because they have been in touch with me. There’s no doubt that events like this have an impact, not just on the night, for those who have been injured or lost their lives, but, indeed, for many years to come, including a psychological impact, potentially, for those who were present. Many of them, as you’ve already indicated, were, of course, teenagers. Now, as a father of teenagers, I know how important it is that young people receive support in a timely manner when they need it, and I was very pleased to hear that you are considering the establishment of a helpline for any individuals from Wales who may need access to support in the future. Can I just ask you to confirm that there will be that psychological support also—not just in terms of the physical support that might be available, but the psychological support, should it be needed by any of those young people, or, indeed, any of the adults who were attending last night, as well?

Yn gyntaf, a gaf i ddiolch i chi, Prif Weinidog, am y sylwadau yr ydych chi wedi eu gwneud y prynhawn yma ynghylch yr ymosodiad ym Manceinion? Rwy'n siŵr y byddant yn eiriau o gysur ar yr adeg anodd iawn hon i lawer o deuluoedd. Fel un o Fanceinion fy hun, rwy'n gyfarwydd iawn â'r rhan honno o'r byd, a gwn fod rhai o’m hetholwyr yn bresennol yn y digwyddiad, gan eu bod wedi bod mewn cysylltiad â mi. Nid oes amheuaeth fod digwyddiadau fel hyn yn cael effaith, nid yn unig ar y noson, i’r rhai sydd wedi cael eu hanafu neu wedi colli eu bywydau, ond, yn wir, am flynyddoedd lawer i ddod, gan gynnwys effaith seicolegol, o bosibl, i’r rhai a oedd yn bresennol. Roedd llawer ohonynt, fel yr ydych wedi ei nodi yn barod, yn bobl yn eu harddegau, wrth gwrs. Nawr, fel tad i blant yn eu harddegau, rwy'n gwybod pa mor bwysig yw hi bod pobl ifanc yn cael cefnogaeth yn brydlon pan fydd ei hangen arnynt, ac roeddwn i’n falch iawn o glywed eich bod chi’n ystyried sefydlu llinell gymorth i unrhyw unigolion o Gymru a allai fod angen cael gafael ar gymorth yn y dyfodol. A gaf i ofyn i chi gadarnhau y bydd y cymorth seicolegol ar gael hefyd—nid yn unig o ran y gefnogaeth gorfforol a allai fod ar gael, ond y cymorth seicolegol, pe byddai ei angen ar unrhyw un o'r bobl ifanc hynny, neu, yn wir, unrhyw un o'r oedolion a oedd yn bresennol neithiwr, hefyd?

That’s the intention. The intention is that people can be signposted to organisations that can provide that support in the longer term. It tends to be the case with PTSD, for example, that people don’t see it at the beginning—it develops over time, as people begin to understand the consequences of what might have happened or understand the consequences of what they’ve seen. So, it is hugely important to make sure that that support is available, not just for a week or two, but over the course of time that the individual needs it in order to come to terms with what they’ve witnessed and what they’ve experienced.

Dyna'r bwriad. Y bwriad yw y gall pobl gael eu cyfeirio at sefydliadau sy'n gallu darparu’r cymorth hwnnw yn y tymor hwy. Mae'n tueddu i fod yn wir gyda PTSD, er enghraifft, nad yw pobl yn ei weld ar y dechrau—mae'n datblygu dros amser, wrth i bobl ddechrau deall canlyniadau’r hyn a allai fod wedi digwydd neu ddeall canlyniadau’r hyn y maen nhw wedi ei weld. Felly, mae'n hynod bwysig gwneud yn siŵr bod y cymorth hwnnw ar gael, nid yn unig am wythnos neu ddwy, ond dros y cyfnod o amser y mae’r unigolyn ei angen er mwyn dod i delerau â'r hyn y maen nhw wedi bod yn dyst iddo a'r hyn y maen nhw wedi bod drwyddo.

Rydym ni’n gwybod y bydd yna symiau sylweddol yn cael eu buddsoddi nawr yn sgil y cais twf yma yng ngogledd Cymru, ond mae’r awdurdodau lleol, wrth gwrs, wedi dod at ei gilydd i greu cydbwyllgor a fydd yn goruchwylio’r broses yna. Ond a gaf i ofyn sut byddwch chi fel Llywodraeth yn sicrhau bod y buddsoddiadau yma yn adlewyrchu eich blaenoriaethau strategol chi yng ngogledd Cymru a ddim yn cael eu harwain, efallai, i fod yn rhedeg yn ‘parallel’, ond bod y cyfan yn gweithio fel un ymdrech adfywio economaidd yn y gogledd? Oherwydd nid wyf i’n siŵr iawn lle mae llais y Llywodraeth yn cael ei glywed o fewn cyd-destun y cydbwyllgor newydd yma, na chwaith sectorau eraill megis y sector fusnes, addysg uwch ac addysg bellach yn y rhanbarth, a oedd, wrth gwrs, yn rhannau blaenllaw o’r bwrdd uchelgais economaidd ond nawr a fydd, mae’n debyg, yn cael rhyw rôl heb bleidlais yn y strwythurau newydd yma.

We know that significant sums will be invested in light of this growth bid in north Wales, but the local authorities have come together to create a joint committee, which will oversee that process. But may I ask how you, as a Government, will ensure that these investments do reflect your strategic priorities in north Wales and aren’t led to run in parallel so that everything works together as one effort for economic regeneration in north Wales? Because I’m not really sure where the Government voice is heard within the context of this new joint committee, or other sectors, such as the business sector, higher education and further education in the region, which were prominent parts of the economic ambitions board, but will now have a non-voting role in these new structures.

Wel, wrth gwrs, ynglŷn â’r bid ei hunan—ynglŷn â’r ‘city deal’ sydd wedi cymryd lle lan i nawr, yr awdurdodau lleol sydd yn arwain, ac nid Llywodraeth Cymru. Rŷm ni’n rhan o’r broses, ond maen nhw’n sicrhau bod y strwythur llywodraethu gyda nhw mewn lle, ac, wrth gwrs, eu bod nhw’n ystyried prosiectau rhanbarthol, ac nid prosiectau sydd ddim ond o les i un sir yn unig. Felly, rŷm ni, wrth gwrs, moyn sicrhau bod y strwythur yna mewn lle. Rŷm ni’n hyderus fod hynny yn digwydd. Rŷm ni wedi gweld awdurdodau lleol yn gweithio gyda’u gilydd, ta pwy sy’n rhedeg yr awdurdodau hynny, ac rŷm ni yn hyderus, felly, y bydd yr arian yn cael ei ddefnyddio yn y ffordd y byddem ni moyn gweld. Ac, wrth gwrs, byddwn ni’n gweithio gydag awdurdodau lleol er mwyn sicrhau ein blaenoriaethau ni fel Llywodraeth. Nid oes lot fawr o wahaniaeth rhwng y blaenoriaethau sydd gyda ni a’r siroedd wrth sicrhau bod yna ddatblygiad o les i bawb yn y rhanbarth dros y blynyddoedd.

Well, as regards the bid itself—for the city deal that’s taken place up until now, it’s the local authorities that are in the lead, and not the Welsh Government. We are part of the process, but they ensure that the governance structure is in place and that they consider regional projects, not just projects that benefit only one county. So, we, of course, want to ensure that the structures are in place. We’re confident that that is the case. We’ve seen the local governments working together, whoever may run those local authorities, and we are confident that the funding will be used in the way in which we would wish to see. And, of course, we will collaborate with local authorities to ensure that our priorities as a Government are secured. There isn’t very much difference between our priorities and the counties’ priorities in ensuring that there is development of benefit to everyone in the region over the years.

4. 3. Datganiad a Chyhoeddiad Busnes
4. 3. Business Statement and Announcement

Yr eitem nesaf yw’r datganiad a chyhoeddiad busnes, ac rydw i’n galw ar arweinydd y tŷ.

The next item is the business statement and announcement, and I call on the leader of the house.

As Members will be aware, I’ve made several changes to this week’s business. In light of recent tragic events in Manchester, I’ve postponed the oral statement, ‘Plant yn Gyntaf/Children First’, which will be rescheduled in due course. The oral statements on ‘Assessment for Learning—A Distinct Welsh approach’, and the Welsh Government prosecution code, will take place tomorrow afternoon, replacing the individual Member debate, which Business Committee has agreed to postpone. Business for the next three weeks is as shown on the business statement and announcement, found among the meeting papers available to Members electronically.

Fel y gŵyr yr Aelodau, rwyf wedi gwneud nifer o newidiadau i fusnes yr wythnos hon. Yn wyneb y digwyddiadau erchyll diweddar ym Manceinion, rwyf wedi gohirio'r datganiad llafar, 'Plant yn Gyntaf', a fydd yn cael ei aildrefnu maes o law. Bydd y datganiadau llafar ar 'Asesu ar gyfer Dysgu—Dull Gwahanol yng Nghymru', a chod erlyn Llywodraeth Cymru, yn digwydd brynhawn yfory, yn lle’r ddadl gan Aelod unigol y mae’r Pwyllgor Busnes wedi cytuno i’w gohirio. Mae'r busnes ar gyfer y tair wythnos nesaf fel y dangosir yn y datganiad a chyhoeddiad busnes, a geir yn electronig ymhlith papurau'r cyfarfod sydd ar gael i'r Aelodau.

Can I thank the business Secretary for her statement and just say that, obviously, we will try and co-operate as much as possible in re-arranging the business as necessary, following recent events, and understand very much why the Government has sought to do so? It may be of assistance if I can share with her, and also the Chamber, that we have a debate in Plaid Cymru’s name, tomorrow, on live music, arising out of the campaigns about Womanby Street and Clwb Ifor Bach and so forth. I understand that that petition from that campaign has been very successful and that the Petitions Committee is minded to bring forward their own debate, as a new feature of this Parliament, where petitions from outside can trigger debate on the floor, and, in that light, Plaid Cymru would wish to withdraw tomorrow’s debate in order to facilitate the more wide-ranging, if you like, debate from the Petitions Committee itself, and to ensure that this campaign, which has been very successful and really energised people in Cardiff, can be seen to be reflected on the floor of the Assembly not as a party-political debate, but as one that’s shared by all Assembly Members to contribute to. So, that may loosen up a little bit of time tomorrow, which may assist the business manager in the work that she has to do.

Can I also just ask a little more around the Champions League and the effects of the awful events in Manchester? I very much appreciate what the First Minister said, and the commitment that has been made already, through questions around the Chamber, around the preparations for the Champions League. I know that that has been thorough and has been taken on board by the local authorities and those in charge here. We see some of the preparations already outside the Assembly, ready for the numbers of visitors that will be coming here. I hope that she’ll join me in sending out a really strong message that says that people are very welcome in Wales. We want to see everyone here, and they will have a very warm welcome when they come here, and we’re ready for those numbers, and our security service and our police and everyone is ready for that and prepared for it. There is, sadly, nothing new in the fact that we have had a tragic terrorist attack in Manchester. We’ve had similar attacks elsewhere in Europe, as well as in London, of course, and we had to prepare for that. But if it is appropriate for the Government to put forward a written statement updating Assembly Members around the preparations for the Champions League final then that would be very welcome.

Also timetabled, I notice, is the long-awaited statement on bovine TB from the Minister for Environment and Rural Affairs. It’s just to ask really whether the Government can say a little more, either by a written statement in advance of that—. Because the Climate Change, Energy and Rural Affairs Committee published its own report on bovine TB this morning, and it would, I think, help us, because there are a couple of weeks to go—I think it’s on 20 June we’re expecting a statement from the Cabinet Secretary. It would be useful to have a response from the Government to that report, either on the day or just before, so that we can have an informed debate and response to the Cabinet Secretary’s statement. If the Government can commit to that in future statements, that would be useful.

The final thing I’d like to raise is of a different nature, but it’s come to my attention from Llanelli—a constituent of mine contacted my office. The business manager will know that the Department for Work and Pensions is looking to close several offices throughout Wales. Presumably, any announcement on final decisions on such closures is now under purdah, and is not expected to be made before the general election. However, the reports that I’ve had from people working in the Llanelli office are that preparation is under way for ‘for sale’ signs to go up on that office. Clearly, staff have been alerted to this, and are concerned, and bring those concerns to me. I wanted to ask the Government whether they’d had any indication from Westminster about any final decisions around the office in Llanelli, or indeed the other offices that are affected in Wales, and whether it is a commitment, as far as she knows and she is aware, that no statement can be made until the general election, and whether she is in a position to make any statement on behalf of the Government in response to those concerns from my constituents.

A gaf i ddiolch i'r Ysgrifennydd busnes am ei datganiad a dweud y byddwn ni, yn amlwg, yn ceisio cydweithredu gymaint â phosibl wrth ail-drefnu'r busnes yn ôl yr angen, yn dilyn digwyddiadau diweddar, ac yn deall yn iawn pam mae'r Llywodraeth wedi ceisio gwneud hynny? Efallai y bydd o gymorth i mi rannu â hi, ac â’r Siambr hefyd, fod gennym ddadl yfory yn enw Plaid Cymru, ar gerddoriaeth fyw, yn sgil yr ymgyrchoedd ynglŷn â Stryd Womanby a Chlwb Ifor Bach ac ati. Deallaf fod y ddeiseb honno o’r ymgyrch honno wedi bod yn llwyddiannus iawn a bod y Pwyllgor Deisebau o blaid cyflwyno eu dadl eu hunain, fel nodwedd newydd o’r Senedd hon, lle gall deisebau o'r tu allan sbarduno trafodaeth ar y llawr. Yn wyneb hynny, hoffai Plaid Cymru dynnu'n ôl y ddadl yfory er mwyn hwyluso’r ddadl ehangach, os mynnwch chi, gan y Pwyllgor Deisebau ei hun, ac er mwyn sicrhau y gellir gweld bod yr ymgyrch hon, a fu’n llwyddiannus iawn ac sydd wedi rhoi egni newydd i bobl yng Nghaerdydd, yn cael ei hadlewyrchu ar lawr y Cynulliad, nid fel dadl plaid wleidyddol, ond fel un a rennir gan holl Aelodau'r Cynulliad i gyfrannu ati. Felly, gallai hynny ryddhau rhywfaint o amser yfory, a allai gynorthwyo'r rheolwr busnes yn ei gwaith.

A gaf i hefyd ofyn rhywfaint ynglŷn â Chynghrair y Pencampwyr ac effeithiau'r digwyddiadau ofnadwy ym Manceinion? Rwy’n gwerthfawrogi yn fawr yr hyn a ddywedodd y Prif Weinidog, a'r ymrwymiad y mae eisoes wedi’i wneud, yng nghwestiynau’r Siambr, ynglŷn â’r paratoadau ar gyfer Cynghrair y Pencampwyr. Gwn fod hynny wedi bod yn drylwyr a’u bod wedi eu derbyn gan yr awdurdodau lleol a'r rhai sy'n gyfrifol yma. Rydym yn gweld rhai o'r paratoadau eisoes y tu allan i'r Cynulliad, yn barod ar gyfer y llu o ymwelwyr a fydd yn dod yma. Rwy’n gobeithio y bydd hi'n ymuno â mi i anfon neges gref iawn sy’n dweud bod croeso cynnes iawn i bobl yng Nghymru. Rydym yn dymuno gweld pawb yma, a chânt groeso cynnes iawn pan fyddant yn dod yma, ac rydym yn barod ar gyfer y niferoedd hynny, ac mae ein gwasanaeth diogelwch a'n heddlu a phawb yn barod am hynny ac wedi paratoi ar gyfer yr achlysur. Yn anffodus, does dim byd yn newydd am y ffaith fod ymosodiad terfysgol trasig wedi bod ym Manceinion. Bu ymosodiadau tebyg mewn mannau eraill yn Ewrop, yn ogystal ag yn Llundain, wrth gwrs, a bu’n rhaid i ni baratoi ar gyfer hynny. Ond os yw'n briodol i'r Llywodraeth gyflwyno datganiad ysgrifenedig yn rhoi'r wybodaeth ddiweddaraf i Aelodau'r Cynulliad am y paratoadau ar gyfer rownd derfynol Cynghrair y Pencampwyr, byddwn i’n croesawu hynny yn fawr.

Rwy’n sylwi hefyd fod y datganiad hir-ddisgwyliedig ar TB mewn gwartheg gan y Gweinidog dros yr Amgylchedd a Materion Gwledig wedi’i amserlennu. Gofynnaf i’r Llywodraeth ddweud rhywfaint yn rhagor, naill ai drwy ddatganiad ysgrifenedig cyn y—. Oherwydd cyhoeddodd y Pwyllgor Newid yn yr Hinsawdd, Ynni a Materion Gwledig ei adroddiad ei hun ar TB mewn gwartheg y bore yma, ac yn fy marn i byddai’n ein helpu ni, oherwydd bod wythnos neu ddwy i fynd—credaf mai ar 20 Mehefin yr ydym yn disgwyl datganiad gan Ysgrifennydd y Cabinet. Byddai'n ddefnyddiol cael ymateb gan y Llywodraeth i’r adroddiad hwnnw, naill ai ar y diwrnod ei hun neu ychydig cyn hynny, er mwyn i ni allu cael dadl gytbwys ac ymateb i ddatganiad Ysgrifennydd y Cabinet. Os gall y Llywodraeth ymrwymo i hynny mewn datganiadau yn y dyfodol, byddai hynny'n ddefnyddiol.

Mae’r mater olaf yr hoffwn ei godi o natur wahanol, ond tynnwyd fy sylw iddo o Lanelli—cysylltodd un o’m hetholwyr â’m swyddfa i. Bydd y rheolwr busnes yn gwybod bod yr Adran Gwaith a Phensiynau yn bwriadu cau nifer o swyddfeydd ledled Cymru. Rwy’n cymryd bod unrhyw gyhoeddiad ar benderfyniadau terfynol o ran cau swyddfeydd o'r fath o dan len erbyn hyn, ac ni ddisgwylir eu gwneud cyn yr etholiad cyffredinol. Fodd bynnag, yn ôl adroddiadau sydd wedi dod i law gan bobl sy'n gweithio yn y swyddfa yn Llanelli, mae paratoadau yn mynd rhagddynt i godi arwyddion 'ar werth' ar gyfer y swyddfa honno. Yn amlwg, mae’r staff wedi cael gwybod am hyn, ac yn pryderu, ac wedi cyflwyno’r pryderon hynny i mi. Roeddwn i eisiau gofyn i’r Llywodraeth a oeddent wedi cael unrhyw arwydd o San Steffan am unrhyw benderfyniadau terfynol ynglŷn â’r swyddfa yn Llanelli, neu yn wir y swyddfeydd eraill yr effeithir arnynt yng Nghymru, ac a yw'n ymrwymiad, hyd y gŵyr hi, na ellir gwneud unrhyw ddatganiad tan yr etholiad cyffredinol, ac a yw hi mewn sefyllfa i wneud unrhyw ddatganiad ar ran y Llywodraeth mewn ymateb i'r pryderon hynny gan fy etholwyr i.

Thank you very much, Simon Thomas, for informing us of the outcome of the Petitions Committee decision to propose a debate, and of course, helping that petition to such an extent that it now crosses the threshold. It will be a new development, as you say, for us to debate this, particularly focusing on live music and current local situations. Indeed, following the written statement made by the Cabinet Secretary for Environment and Rural Affairs last week on the planning issues, that means there will be one fewer opposition debate tomorrow afternoon.

In terms of UEFA and preparation, the Cabinet Secretary for Economy and Infrastructure will be making a written statement this week to update on security and transport issues in preparing for UEFA the weekend after next. You of course are aware that, as the First Minister said, he received a security briefing this morning linked to the COBRA discussions, and that indeed will have taken on board the important event that is forthcoming. Again, it’s very important that we make it very clear about the welcome to Wales, and the opportunities, and that we’re here to ensure that people are safe, secure and indeed welcome for that major event for Wales, which will place us again in the world’s eye in terms of our hospitality, our efficiency, our security and indeed our transport links. So, it’s very appropriate anyway for the Cabinet Secretary to make that statement, which he will do.

On your third question, yes, the report from the committee has been published in terms of their inquiry into bovine TB, and the recommendations they make and the evidence they took. Indeed, the Cabinet Secretary for Environment and Rural Affairs will be making a statement in the very near future in terms of the way forward, and it’s important that it will follow, of course, that committee report.

On your fourth question, I think the Cabinet Secretary for Communities and Children—well, I don’t think he’s aware of being informed by the DWP through his officials that decisions have been made. But I think it’s very important that this is on record today. Clearly, we have official links with DWP and I’m sure our Welsh Government officials will want to clarify the point. I’m sure union engagement, as well, in terms of the impact on staff and their fears and concerns, particularly at this pre-election period—that should be addressed.

Diolch yn fawr iawn, Simon Thomas, am roi gwybod i ni am ganlyniad penderfyniad y Pwyllgor Deisebau i gynnig dadl, ac wrth gwrs, am helpu’r ddeiseb honno i'r fath raddau ei bod yn awr yn croesi'r trothwy. Bydd yn ddatblygiad newydd, fel y dywedwch, i ni drafod hyn, gan ganolbwyntio'n arbennig ar gerddoriaeth fyw a sefyllfaoedd lleol cyfredol. Yn wir, yn dilyn y datganiad ysgrifenedig gan Ysgrifennydd y Cabinet dros yr Amgylchedd a Materion Gwledig yr wythnos diwethaf ar y materion cynllunio, mae hynny’n golygu y bydd un ddadl yn llai gan yr wrthblaid brynhawn yfory.

O ran UEFA a’r paratoadau, bydd Ysgrifennydd y Cabinet dros yr Economi a Seilwaith yn gwneud datganiad ysgrifenedig yr wythnos hon i roi’r wybodaeth ddiweddaraf am faterion diogelwch a thrafnidiaeth wrth baratoi ar gyfer UEFA y penwythnos ar ôl nesaf. Rydych wrth gwrs yn ymwybodol, fel y dywedodd y Prif Weinidog, iddo gael briff diogelwch y bore yma yn gysylltiedig â'r trafodaethau COBRA, ac y bydd hwnnw yn wir wedi rhoi ystyriaeth i’r digwyddiad pwysig sydd ar ddod. Unwaith eto, mae'n bwysig iawn ein bod yn pwysleisio’r croeso i Gymru, a'r cyfleoedd, a’n bod ni yma i sicrhau bod pobl yn ddiogel ac, yn wir, bod croeso iddynt i’r digwyddiad mawr hwn yng Nghymru, a fydd unwaith eto yn ein rhoi ni yn ganolbwynt sylw’r byd o ran ein lletygarwch, ein heffeithlonrwydd, ein diogelwch ac yn wir ein cysylltiadau trafnidiaeth. Felly, mae'n briodol iawn, beth bynnag, fod Ysgrifennydd y Cabinet yn gwneud y datganiad hwnnw, a bydd yn gwneud hynny.

Ynglŷn â’ch trydydd cwestiwn, do, cyhoeddwyd adroddiad y pwyllgor ar ei ymchwiliad i TB mewn gwartheg, a'r argymhellion a wnaed a'r dystiolaeth a ddefnyddiwyd. Yn wir, bydd Ysgrifennydd y Cabinet dros yr Amgylchedd a Materion Gwledig yn gwneud datganiad yn y dyfodol agos iawn o ran y ffordd ymlaen, ac mae'n bwysig, wrth gwrs, y bydd yn dilyn yr adroddiad hwnnw gan y pwyllgor.

O ran eich pedwerydd cwestiwn, rwy'n credu bod Ysgrifennydd y Cabinet dros Gymunedau a Phlant—wel, nid wyf yn credu ei fod yn ymwybodol o gael gwybod gan yr Adran Gwaith a Phensiynau drwy ei swyddogion fod penderfyniadau wedi eu gwneud. Ond rwy'n credu ei bod yn bwysig iawn bod hyn yn cael ei gofnodi heddiw. Yn amlwg, mae gennym gysylltiadau swyddogol â’r Adran Gwaith a Phensiynau ac rwy'n siŵr y bydd ein swyddogion yn Llywodraeth Cymru yn awyddus i egluro'r pwynt. Rwy'n siŵr y dylai ymgysylltiad undebau, hefyd, o ran yr effaith ar y staff a'u hofnau a'u pryderon, yn enwedig yn y cyfnod hwn cyn yr etholiad—y dylid rhoi sylw i hyn.

Leader of the house, I am recently dealing with a number of cases whereby people who’ve previously held blue badges for many years have had their application for renewal refused. When I’ve raised this with the local authority I’ve been told it’s because my constituents no longer meet the criteria for eligibility, although in all cases the constituents affected do have a range of serious medical conditions. I understand the Welsh Government is currently reviewing the guidance and application system to see what can be done about people who fall short of the scoring grid. Could we have a statement from the Welsh Government updating us on this review, please?

Arweinydd y tŷ, yn ddiweddar rwy’n ymdrin â nifer o achosion lle gwrthodwyd cais am fathodyn glas newydd gan bobl sydd wedi bod ag un ers sawl blwyddyn. Rwyf wedi codi'r mater hwn gyda'r awdurdod lleol, ond rwyf wedi cael gwybod bod hyn yn digwydd oherwydd nad yw fy etholwyr yn bodloni'r meini prawf cymhwyso mwyach. Serch hynny, ym mhob achos, mae gan yr etholwyr dal sylw amrywiaeth o gyflyrau meddygol difrifol. Rwy’n deall bod Llywodraeth Cymru ar hyn o bryd yn adolygu’r canllawiau a’r system ymgeisio i weld beth y gellir ei wneud am bobl nad ydynt yn bodloni’r gofynion. A gawn ni ddatganiad gan Lywodraeth Cymru yn rhoi'r wybodaeth ddiweddaraf i ni am yr adolygiad hwn, os gwelwch yn dda?

I’m glad Vikki Howells has drawn this to our attention, because I think this is an issue that’s probably affecting other constituents of other Assembly Members. Under the Chronically Sick and Disabled Persons Act 1970, the local authority is responsible for issuing blue badges to applicants in their areas, including deciding whether the applicant meets the eligibility criteria. Welsh Government has developed a non-statutory toolkit to assist local authorities in their duties, and in a case where an applicant is close but has marginally failed to meet the criteria, the local authority may choose to refer the case to the independent advisory service, funded by the Welsh Government, for further assessment.

An independent medical assessment will be carried out by an occupational therapist who will look at the applicant’s mobility and provide advice to the local authority for them to consider. Welsh Government officials have been working closely with local authorities and the independent advisory service to review their guidance toolkit. It’s going to be republished in the summer. Changes include widening the margin at which applicants can be referred for further assessment and providing further guidance on the kind of evidence to be provided to make it easier for applicants to demonstrate how they meet the criteria.

So, the Cabinet Secretary will issue a statement as this guidance is republished, to make sure that Members are aware and understand, and that they can therefore monitor closely and respond to constituents’ concerns.

Rwy'n falch bod Vikki Howells wedi tynnu ein sylw at hyn, gan fy mod i o’r farn bod hwn yn fater sy’n debygol o effeithio ar etholwyr eraill ac ar Aelodau Cynulliad eraill. O dan Ddeddf Cleifion Cronig a Phersonau Anabl 1970, yr awdurdod lleol sy’n gyfrifol am gyflwyno bathodynnau glas i ymgeiswyr yn eu hardaloedd, gan gynnwys penderfynu a yw'r ymgeisydd yn bodloni'r meini prawf cymhwysedd. Mae Llywodraeth Cymru wedi datblygu pecyn cymorth anstatudol i gynorthwyo awdurdodau lleol yn eu dyletswyddau. Mewn achos lle mae ymgeisydd wedi methu ond, eto i gyd, yn agos iawn i fodloni'r meini prawf, gall yr awdurdod lleol ddewis cyfeirio'r achos i’r gwasanaeth cynghori annibynnol, a ariennir gan Lywodraeth Cymru, ar gyfer asesiad pellach.

Cynhelir asesiad meddygol annibynnol gan therapydd galwedigaethol a fydd yn edrych ar symudedd yr ymgeisydd ac yn cynnig cyngor i'r awdurdod lleol ei ystyried. Mae swyddogion Llywodraeth Cymru wedi bod yn gweithio'n agos gydag awdurdodau lleol a'r gwasanaeth cynghori annibynnol i adolygu eu pecyn canllawiau. Bydd yn cael ei ailgyhoeddi yn yr haf. Mae newidiadau yn cynnwys ehangu’r ffin lle gellir cyfeirio ymgeiswyr am asesiad pellach a rhoi rhagor o arweiniad ar y math o dystiolaeth i'w darparu er mwyn ei gwneud yn haws i ymgeiswyr ddangos sut maent yn bodloni'r meini prawf.

Felly, bydd Ysgrifennydd y Cabinet yn cyhoeddi datganiad wrth i’r canllawiau hyn gael eu hailgyhoeddi, i wneud yn siŵr bod yr Aelodau yn ymwybodol ohonynt ac yn eu deall, a'u bod, felly, yn gallu monitro’n agos ac ymateb i bryderon etholwyr.

Rwyf eisiau gofyn am ddatganiad gan naill ai’r Gweinidog addysg neu Weinidog y Gymraeg—nid wyf yn siŵr pwy fyddai’n gyfrifol—ynglŷn â’r ffaith fy mod i wedi derbyn neges ar y cyfryngau cymdeithasol, gyda nifer o Aelodau Cynulliad eraill neithiwr, am y ffaith nad yw prifysgol Warwick, yr adran hanes, yn caniatáu safon A iaith Gymraeg fel cymhwyster er mwyn gallu mynd i’r brifysgol yna. Mae’n dweud:

‘grades AAA at A-level in 3 subjects including History. This offer excludes Welsh, General studies’.

Rwy’n credu, wrth gwrs, bod hynny wedi bod yn rhywbeth o ddicter i bobl yn fy ardal i a dros Gymru gyfan. Fe fyddwn i’n hoffi clywed a oes rhyw fath o astudiaeth wedi cael ei gwneud gan y Llywodraeth i weld beth mae prifysgolion yn gwneud yn hynny o beth, neu ai dim ond Warwick, yr adran hanes, sydd yn gwneud hyn. Achos nid wyf yn credu ei fod yn dderbyniol i brifysgolion drin safon A Cymraeg yn israddol i gyrsiau eraill. Fe fyddwn i’n croesawu unrhyw gyfathrebiaeth ar y mater.

Yr ail gwestiwn sydd gennyf yw—ac rwy’n datgan buddiant yn hynny o beth; mae fy chwaer yn cymryd arholiadau safon A ar hyn o bryd—rwyf wedi cael cyfathrebiaeth gan nifer o bobl ifanc sydd yn dweud, er bod yr arholiadau’n digwydd dros gyfran hir o amser, hyd at ddiwedd mis Gorffennaf, bod nifer o bobl yn cael tri arholiad mewn un dydd, ac maen nhw oll yn ddwy awr o arholiad. Mae digon o amser, efallai, yn yr amserlen i sicrhau na fyddai tri arholiad mewn un dydd. Mae’n rhoi lot o strès ar y bobl ifanc. Rydym yn gwybod bod pobl ifanc yn cymryd eu hastudiaethau’n ddifrifol, ac mae nifer o’r bobl ifanc sydd wedi dod ataf i yn teimlo mwy o ddigalondid yn sgil hyn. Fe fyddwn i’n hoffi cael datganiad, eto gan y Gweinidog addysg—nid wyf yn pigo arni—er mwyn sicrhau yn y dyfodol, os oes yna ‘clashes’—. Os oes dau arholiad, mae hynny’n iawn, ond mae tri arholiad mewn un dydd yn ormodol i bobl ifanc allu paratoi ar eu cyfer, pan fo sgôp o fewn yr amserlen i sicrhau nad yw hynny yn digwydd.

I wanted to ask for a statement, either from the Minister for education or the Minister with responsibility for Welsh language—I’m not sure which is responsible—on the fact that I received a message over social media, along with a number of other Assembly Members, on the fact that Warwick university’s history department didn’t recognise the Welsh language A-level as a qualification to enable students to study at that university. It says:

‘Graddau AAA Safon Uwch mewn 3 phwnc, gan gynnwys Hanes. Nid yw’r cynnig yn cynnwys Cymraeg, Astudiaethau Cyffredinol '.

I do believe that that has caused some anger for people in my area and people across the whole of Wales, and I would like to hear whether any study has been carried out by Government to see what universities are doing in that regard, or whether this is isolated to the history department in Warwick. Because I don’t think it’s acceptable for universities to treat a Welsh language A-level as being secondary to other courses. I would welcome any correspondence or communication on that issue.

The second question is—and I do declare an interest in this, because my sister is now taking her A-levels at the moment—I’ve received some correspondence from a number of young people who say that, although the exams happen over a lengthy period of time up until the end of July, many people have three examinations on a single day, and they are all two-hour long examinations. There may be time in the timetable to ensure that they shouldn’t have to sit three exams in one day, because that places a huge amount of stress on young people. We know that young people take their studies very seriously and many of the young people who’ve approached me feel under even greater pressure as a result of this. I would like a statement, again, from the education Minister—not that I’m picking on her—in order to ensure that, in future, if there are clashes—. Even if there are two exams in one day, that’s fine, but having three exams on a single day is too much for your people to be able to prepare for, when there is scope within the timetable to ensure that that shouldn’t happen.

Diolch yn fawr, Bethan Jenkins. I know the Cabinet Secretary has heard the concerns that have been raised about Warwick university and the alleged lack of recognition of Welsh as an A-level. I know that she’s going to immediately take that back and inquire and we will make sure that the response is clearly published and given not only to the Member but possibly on social media and placed in the library as well.

On your second point, in terms of the pressures on young people in having those A-level exams in one day, that again is an operational issue, which I’m sure is affecting a lot of young people and schools and parents, relating to those examining bodies and timetabling. But the point has been made and heard.

Diolch yn fawr, Bethan Jenkins. Gwn fod Ysgrifennydd y Cabinet wedi clywed y pryderon a godwyd ynghylch Prifysgol Warwick a'r diffyg cydnabyddiaeth honedig o'r Gymraeg fel pwnc Safon Uwch. Gwn ei bod yn gweithredu ac yn ymchwilio ar unwaith i hyn, a byddwn yn sicrhau bod yr ymateb yn cael ei gyhoeddi’n eglur ac yn cael ei gyflwyno, nid i'r Aelod yn unig, ond ar y cyfryngau cymdeithasol o bosibl a'i osod yn llyfrgell hefyd.

O ran eich ail bwynt, ynghylch y pwysau sydd ar bobl ifanc sy’n sefyll yr arholiadau lefel A hynny mewn un diwrnod, mae hynny, unwaith eto, yn fater gweithredol, ac rwy'n siŵr ei fod yn effeithio ar lawer o bobl ifanc, ysgolion a rhieni, o ran y cyrff arholi hynny a’r amserlennu. Ond mae’r pwynt wedi ei wneud a’i glywed.

5. 4. Datganiad: Ymgynghoriad ar y Diwygiadau Arfaethedig i Drwyddedu Tacsis a Cherbydau Hurio Preifat
5. 4. Statement: Consultation on the Proposed Reforms of Taxi and Private Hire Vehicle Licensing

Yr eitem nesaf yw’r datganiad gan Ysgrifennydd y Cabinet dros yr Economi a Seilwaith ar yr ymgynghoriad ar y diwygiadau arfaethedig i drwyddedu tacsis a cherbydau hurio preifat. Rydw i’n galw ar yr Ysgrifennydd Cabinet i wneud ei ddatganiad—Ken Skates.

The next item is a statement by the Cabinet Secretary for Economy and Infrastructure on the consultation on the proposed reforms of taxi and private hire vehicle licensing. I call on the Cabinet Secretary to make a statement—Ken Skates.

Diolch, Llywydd. The Welsh Government’s programme for government sets out how we will deliver more and better jobs through a stronger, fairer economy, improve and reform our public services and build a united, connected and sustainable Wales. Our programme for government has been designed to further advance our objectives under the well-being of future generations Act. This requires us to think more about the long term to work better with people, communities and each other, look to prevent problems, and take a more joined-up approach, helping us to create a Wales that we all want to live in now and in the future. This approach is particularly important as we consider how best our plans for improving public transport in Wales are developed and are implemented. An integrated public transport system can and will make a significant contribution to safeguarding the well-being of future generations. We all recognise that our public transport system is key to tackling poor air quality zones, supporting a sustainable and thriving economy and contributing to our ambitions for improving low-emission mobility as part of our efforts to achieve decarbonisation.

Diolch, Llywydd. Mae rhaglen lywodraethu Llywodraeth Cymru yn nodi sut y byddwn yn darparu mwy o swyddi a gwell swyddi drwy economi gryfach a thecach, yn gwella a diwygio ein gwasanaethau cyhoeddus, ac yn adeiladu Cymru unedig, gysylltiedig a chynaliadwy. Cynlluniwyd ein rhaglen lywodraethu i hyrwyddo ein hamcanion ymhellach dan Ddeddf lles cenedlaethau'r dyfodol. Mae hyn yn gofyn i ni feddwl yn fwy am y tymor hir er mwyn cydweithio'n well gyda phobl, cymunedau ac â’n gilydd, gan geisio atal problemau, a mabwysiadu dull mwy cydgysylltiedig o weithio, a’n helpu i greu Cymru yr ydym i gyd am fyw ynddi, yn awr ac yn y dyfodol. Mae'r dull hwn yn arbennig o bwysig wrth i ni ystyried y ffordd orau y mae ein cynlluniau ar gyfer gwella trafnidiaeth gyhoeddus yng Nghymru yn cael eu datblygu ac yn cael eu gweithredu. Gall, ac fe fydd, system drafnidiaeth gyhoeddus integredig yn gwneud cyfraniad sylweddol i ddiogelu lles cenedlaethau'r dyfodol. Rydym i gyd yn cydnabod bod ein system drafnidiaeth gyhoeddus yn allweddol ar gyfer mynd i'r afael â pharthau ansawdd aer gwael, gan gefnogi economi gynaliadwy a ffyniannus a chyfrannu at ein huchelgais i wella symudedd allyriadau isel fel rhan o'n hymdrechion i gyflawni datgarboneiddio.

Daeth y Dirprwy Lywydd (Ann Jones) i’r Gadair.

The Deputy Presiding Officer (Ann Jones) took the Chair.

On 28 February, Transport for Wales started a second public consultation on the outcomes to be delivered as part of the next Wales and borders franchise. This franchise will deliver the modernisation of the core Valleys lines as part of the south-east Wales metro. It will support the development of the north-east Wales metro and it will also improve our regional railway services across the Wales and borders franchise area. The outcome of this consultation that ended yesterday will further inform the development of the franchise specification that will bring real benefits to passengers across Wales.

On the same day that Transport for Wales started the consultation, I made a statement to this Chamber about my vision for reforming the way that local bus services are planned and delivered by local authorities and bus operators in Wales. I announced a public consultation that would continue the policy discussion that I started at the bus summit in January about how we improve local bus services as part of our sustainable and viable integrated public transport system. This consultation ends next week, and I am grateful to all the stakeholders that have contributed to the national discussion. I’ll be publishing an outcome report in the summer about what people have told us and how we should move ahead on making changes. It is essential that our local bus services integrate more effectively with our regional and metro rail services to be delivered as part of the rail franchise.

When these planned improvements to rail and bus services are implemented, there will remain communities within our society for which public transport is simply not available or a viable alternative to use of a private motor vehicle. Taxi and private hire services are, therefore, an essential aspect of the transport network here in Wales. Taxis and private hire vehicles provide a vital public service, connecting people to places when alternative public transport services are not available or viable. The contribution that the sector makes to the night-time and tourism economy in many of our communities should not be underestimated. The industry is a crucial component in our ambitions for public transport for Wales. They’re essential for many passengers with disabilities and residents of rural communities, and play an important social role in enhancing the public transport system and facilitating social inclusion. In Wales, the taxi and private hire industry employs about 9,200 licensed drivers, operating more than 5,000 taxis and more than 4,000 private hire vehicles. More than a third of these operate in and around Cardiff and Swansea.

Given the importance the sector has in delivering local public transport, it is surprising to me that the main legal framework governing the licensing of taxi services, otherwise known as hackney carriages, has not undergone any significant reform in nearly 200 years. Private hire services legislation is more recent, dating from 1976 in most of England and Wales, and 1998 in London. Nevertheless, even this comparatively modern legislation struggles to keep up with the radical changes that the internet has introduced in the way that customers book private hire services.

The piecemeal evolution of the regulation of taxi and private hire services has resulted in a complex and fragmented licensing system. The relationship between taxi and private hire services, commonly known as mini cabs, requiring pre-booking, is not clearly defined. The balance struck between national and local rules lacks an overarching rationale, resulting in duplication, inconsistencies and considerable difficulties in cross-authority enforcement. Mobile phones and the internet enable bookings to be made minutes before the journey is undertaken and have revolutionised both the taxi and private hire trades, yet regulation has failed to keep pace.

The outdated legislative framework has become too extensive in some respects, imposing unnecessary burdens on businesses and artificially restricting the range of services available to consumers, and insufficiently comprehensive in other ways, undermining the fundamental goal of protecting not only the travelling public, but safeguarding drivers from exploitation that is becoming more commonplace within the private hire community.

The enactment of the Wales Act 2017, and its expected commencement early next year, will for the first time bring the licensing of taxis and private hire vehicles within the competence of the National Assembly for Wales. It is on that basis that I am considering afresh the significant work undertaken by the Law Commission for England and Wales for the reform of the licensing of taxis and private hire vehicles. I am keen to work with the industry, local licensing authorities and users to develop arrangements that may be introduced to Wales to ensure that taxis and private hire vehicles continue to contribute to our ambitions for a connected and sustainable society.

So, today, I am pleased to announce that I have asked my officials to begin a further public consultation about how licensing of taxis and private hire vehicles can be reformed and improved here in Wales. This consultation will start soon after the UK general election. My starting point for this consultation is that I agree with a number of the proposals put forward by the Law Commission following its extensive review of the law governing the licensing of this sector. But there are some areas that require some further consideration in terms of their application to Wales. For example, I believe that there is a compelling argument for removing the unhelpful distinction between taxis and mini cabs or private hire vehicles, recognising that the sector in Wales is very different to the way that taxis are perceived and operated in London. Advances in technology have made the process of pre-booking a vehicle before making the journey almost instantaneous. So, we need to consider whether this distinction between taxis and mini cabs, or private hire vehicles, should be retained, or whether there are more advantages in moving to a single regime for taxis and mini cabs.

The arrangements proposed by the Law Commission would, if implemented, see the introduction of national standards for all taxis and private hire vehicles. These national standards could be set by the Welsh Ministers to ensure that the quality expectations for taxis and private hire vehicles are universally available to passengers across Wales. But, the power for local licensing authorities to set additional licence conditions where appropriate, in my view, should be retained. Under the Law Commission’s recommendations, local licensing authorities would remain responsible for issuing licences and enforcement for both taxis as well as private hire vehicles. I tend to agree with the Law Commission that public protection demands that novelty vehicles and stretch limousines, for example, are also brought within the scope of the private hire vehicle licensing regime.

And, finally, I am keen to make it easier for providers to work across local authority borders, but with the appropriate arrangements in place to ensure that licensing officers have enforcement powers to deal with vehicles and drivers licensed in different areas. We have a responsibility to ensure that there is clarity of understanding and clear roles and responsibilities within the licensing regime to ensure that the quality of service, universally available, is achieved and maintained. Above all, we have a duty to ensure that the licensing arrangement in Wales safeguards the public and prevents the exploitation of the professional drivers that are delivering these very important services across our communities.

Ar 28 Chwefror, dechreuodd Trafnidiaeth Cymru ail ymgynghoriad cyhoeddus ar y canlyniadau i'w cyflawni fel rhan o fasnachfraint nesaf Cymru a'r gororau. Bydd y fasnachfraint hon yn moderneiddio rheilffyrdd craidd y Cymoedd fel rhan o fetro’r de-ddwyrain. Bydd yn cefnogi datblygiad metro’r gogledd-ddwyrain a bydd hefyd yn gwella ein gwasanaethau rheilffyrdd rhanbarthol ar draws ardal fasnachfraint Cymru a'r gororau. Bydd canlyniad yr ymgynghoriad hwn a ddaeth i ben ddoe yn llywio ymhellach y gwaith o ddatblygu manyleb y fasnachfraint. Bydd hyn yn dod â manteision gwirioneddol i deithwyr ledled Cymru.

Ar yr un diwrnod ag y dechreuodd Trafnidiaeth Cymru yr ymgynghoriad, gwnes i ddatganiad i'r Siambr hon am fy ngweledigaeth ar gyfer diwygio'r ffordd y mae gwasanaethau bws lleol yn cael eu cynllunio a'u darparu gan awdurdodau lleol a gweithredwyr bysiau yng Nghymru. Cyhoeddais ymgynghoriad cyhoeddus a fyddai'n parhau â'r drafodaeth polisi a ddechreuais yn yr uwch gynhadledd bysiau ym mis Ionawr am sut y gallwn wella gwasanaethau bysiau lleol fel rhan o'n system drafnidiaeth gyhoeddus integredig gynaliadwy a hyfyw. Mae'r ymgynghoriad hwn yn dod i ben yr wythnos nesaf, ac rwy'n ddiolchgar i'r holl randdeiliaid sydd wedi cyfrannu at y drafodaeth genedlaethol. Yn yr haf byddaf yn cyhoeddi adroddiad am yr hyn y mae pobl wedi ei ddweud wrthym a sut y dylem symud ymlaen i wneud newidiadau. Mae'n hanfodol bod ein gwasanaethau bws lleol yn integreiddio’n fwy effeithiol gyda'n gwasanaethau rheilffordd rhanbarthol a’r metro a bod hyn yn cael ei gyflawni fel rhan o'r fasnachfraint rheilffyrdd.

Pan fydd y gwelliannau arfaethedig hyn i wasanaethau rheilffordd a bysiau yn cael eu rhoi ar waith, bydd rhai cymunedau yn ein cymdeithas yn bodoli o hyd lle nad yw cludiant cyhoeddus ar gael nac yn ddewis amgen ymarferol i ddefnyddio’r cerbyd modur preifat. Mae tacsis a gwasanaethau hurio preifat, felly, yn agwedd hanfodol ar y rhwydwaith drafnidiaeth yma yng Nghymru. Mae tacsis a cherbydau hurio preifat yn darparu gwasanaeth cyhoeddus hanfodol, gan gysylltu pobl â lleoedd pan nad yw gwasanaethau cludiant cyhoeddus eraill ar gael neu’n ymarferol. Ni ddylid diystyru’r cyfraniad y mae'r sector yn ei wneud i economi’r nos a thwristiaeth mewn llawer o'n cymunedau. Mae'r diwydiant yn elfen hanfodol yn ein dyheadau ar gyfer trafnidiaeth gyhoeddus yng Nghymru. Maent yn hanfodol i lawer o deithwyr anabl a thrigolion cymunedau gwledig, ac yn chwarae rôl gymdeithasol bwysig wrth wella system drafnidiaeth gyhoeddus a hwyluso cynhwysiant cymdeithasol. Yng Nghymru, mae'r diwydiant tacsi a hurio preifat yn cyflogi tua 9,200 o yrwyr trwyddedig, yn gweithredu mwy na 5,000 o dacsis a mwy na 4,000 o gerbydau hurio preifat. Mae mwy na thraean o'r rhain yn gweithredu yn ardal Caerdydd ac Abertawe.

O ystyried pwysigrwydd y sector o ran darparu trafnidiaeth gyhoeddus leol, mae'n syndod i mi na chafwyd diwygiad o bwys i’r prif fframwaith cyfreithiol sy'n rheoli trwyddedu gwasanaethau tacsi, a elwir hefyd yn gerbydau hacnai, mewn bron 200 mlynedd. Mae deddfwriaeth gwasanaethau llogi preifat yn fwy diweddar, yn dyddio o 1976 yn y rhan fwyaf o Gymru a Lloegr, ac o 1998 yn Llundain. Serch hynny, mae hyd yn oed y ddeddfwriaeth gymharol fodern hon yn ei chael yn anodd cadw i fyny â'r newidiadau radical y mae’r rhyngrwyd wedi’u cyflwyno yn y ffordd y mae cwsmeriaid yn archebu gwasanaethau hurio preifat.

Mae esblygiad graddol y gwaith o reoleiddio tacsis a gwasanaethau hurio preifat wedi arwain at system drwyddedu gymhleth a thameidiog. Nid yw’r berthynas rhwng y gwasanaethau tacsis a hurio preifat, a elwir yn gyffredin yn ‘gabiau mini’, sy'n gofyn am gael eu harchebu ymlaen llaw, yn un sydd wedi ei diffinio'n glir. Nid oes rhesymeg gyffredinol yn perthyn i’r cydbwysedd rhwng rheolau cenedlaethol a lleol, ac mae hyn wedi arwain at ddyblygu, anghysondebau ac anawsterau sylweddol o ran gorfodi trawsawdurdod. Mae ffonau symudol a'r rhyngrwyd yn golygu bod modd eu harchebu funudau cyn y daith ac mae hyn wedi chwyldroi’r fasnach tacsis a hurio preifat. Er hynny, nid yw rheoliadau wedi llwyddo i ddal i fyny.

Mae'r fframwaith deddfwriaethol hen-ffasiwn wedi mynd yn rhy eang mewn sawl ffordd, gan osod beichiau diangen ar fusnesau a chyfyngu’n artiffisial ar amrywiaeth y gwasanaethau sydd ar gael i ddefnyddwyr. Nid ydynt yn ddigon cynhwysfawr mewn ffyrdd eraill, gan danseilio’r nod sylfaenol o ddiogelu nid yn unig y cyhoedd sy'n teithio, ond hefyd ddiogelu gyrwyr rhag cael eu hecsbloetio. Mae hyn yn dod yn fwyfwy cyffredin o fewn y gymuned hurio preifat.

Yn sgil gweithredu Deddf Cymru 2017, pan ddisgwylir iddi gael ei chychwyn yn gynnar y flwyddyn nesaf, bydd trwyddedu tacsis a cherbydau hurio preifat yn dod o fewn cymhwysedd Cynulliad Cenedlaethol Cymru am y tro cyntaf. Ar y sail honno yr wyf yn ystyried o'r newydd y gwaith sylweddol a wnaed gan Gomisiwn y Gyfraith ar gyfer Cymru a Lloegr i ddiwygio trwyddedu tacsis a cherbydau hurio preifat. Rwyf yn awyddus i weithio gyda'r diwydiant, awdurdodau trwyddedu lleol a defnyddwyr i ddatblygu trefniadau y gellir eu cyflwyno i Gymru er mwyn sicrhau bod tacsis a cherbydau hurio preifat yn parhau i gyfrannu at ein dyheadau i sicrhau cymdeithas gysylltiedig a chynaliadwy.

Felly, heddiw, mae'n bleser gennyf gyhoeddi fy mod wedi gofyn i fy swyddogion ddechrau ymgynghoriad cyhoeddus pellach ynghylch sut y gellir diwygio a gwella trwyddedu tacsis a cherbydau hurio preifat yma yng Nghymru. Bydd yr ymgynghoriad hwn yn dechrau yn fuan ar ôl etholiad cyffredinol y DU. Fy man cychwyn ar gyfer yr ymgynghoriad hwn yw fy mod yn cytuno â nifer o'r cynigion a gyflwynwyd gan Gomisiwn y Gyfraith yn dilyn ei adolygiad helaeth o'r gyfraith yn llywodraethu’r gwaith o drwyddedu’r sector. Ond mae rhai meysydd y mae angen rhywfaint o ystyriaeth bellach arnynt o ran eu cymhwyso i Gymru. Er enghraifft, rwy’n credu bod dadl gref dros gael gwared ar y gwahaniaeth di-fudd rhwng tacsis a chabiau mini neu gerbydau hurio preifat, gan gydnabod bod y sector yng Nghymru yn gweithredu mewn ffordd wahanol iawn i'r tacsis yn Llundain. Mae datblygiadau mewn technoleg wedi gwneud y broses o archebu cerbyd ymlaen llaw yn rhywbeth sy’n digwydd ar unwaith. Felly, mae angen i ni ystyried a ddylid cadw’r gwahaniaeth hwn rhwng tacsis a chabiau mini, neu gerbydau hurio preifat, neu a oes mwy o fanteision mewn symud tuag at un drefn ar gyfer tacsis a chabiau mini.

Byddai'r trefniadau arfaethedig gan Gomisiwn y Gyfraith, os cânt eu gweithredu, yn gweld safonau cenedlaethol yn cael eu cyflwyno ar gyfer pob tacsi a cherbyd hurio preifat. Gallai'r safonau cenedlaethol hyn gael eu pennu gan Weinidogion Cymru i sicrhau bod y disgwyliadau o ran ansawdd tacsis a cherbydau hurio preifat ar gael yn gyffredinol i bob teithiwr ledled Cymru. Ond, dylai’r pŵer i awdurdodau trwyddedu lleol osod amodau trwydded ychwanegol lle bo'n briodol, yn fy marn i, gael ei gadw. Dan argymhellion Comisiwn y Gyfraith, byddai awdurdodau trwyddedu lleol yn parhau i fod yn gyfrifol am gyflwyno trwyddedau a gorfodaeth ar gyfer tacsis yn ogystal â cherbydau hurio preifat. Rwy’n tueddu i gytuno â Chomisiwn y Gyfraith fod diogelwch y cyhoedd yn mynnu bod cerbydau hynod a limwsinau hir, er enghraifft, hefyd yn dod o fewn cwmpas y drefn drwyddedu cerbydau hurio preifat.

Ac, yn olaf, rwy’n awyddus i'w gwneud yn haws i ddarparwyr weithio ar draws ffiniau awdurdodau lleol, ond gyda'r trefniadau priodol ar waith i sicrhau bod gan swyddogion trwyddedu bwerau gorfodi i ymdrin â cherbydau a gyrwyr trwyddedig mewn gwahanol ardaloedd. Mae gennym gyfrifoldeb i sicrhau eglurder o ran dealltwriaeth a swyddogaethau a chyfrifoldebau clir o fewn y drefn drwyddedu er mwyn sicrhau bod ansawdd y gwasanaeth, sydd ar gael yn gyffredinol, yn cael ei gyflawni a'i gynnal. Yn anad dim, mae gennym ddyletswydd i sicrhau bod y drefn drwyddedu yng Nghymru yn diogelu'r cyhoedd ac yn atal unrhyw ecsbloetio sy’n digwydd i yrwyr proffesiynol sy'n darparu’r gwasanaethau pwysig iawn hyn yn ein cymunedau.

I’d like to thank the Cabinet Secretary for his detailed statement today. In 2014, the Law Commission outlined that there was a case to allow local authorities to have flexibility in deciding whether there should be a one-tier system, but I do understand it’s overall recommendation was that the two-tier system, which currently exists in England and Wales, should be retained within a single legal framework for the regulation of taxi and private hire services, because it promotes, of course, consumer choice and provision of a wide range of services.

As I understand it, the Welsh Government are minded towards a single-tier system, stating that the difference between taxis and private hire vehicles were meaningless to consumers. Your statement today seems to suggest that you still have a preference for proposals, which seek to implement national standards, which will not distinguish between taxis and private hire companies. With this in mind, can I ask what considerations you have made within the consultation to allow Welsh councils to respond to a localised one- or two-tier option, and, in light of your recent comments about the national standards to the Petitions Committee, what difficulties do you see—what difficulties do you foresee, I suppose—with the UK Government’s standards should they differ from Wales?

The Law Commission has also said that different ways in which taxis and private hire vehicles are engaged make different levels of regulations appropriate. So, perhaps you can state how you will guard against the unintended consequences if a single system is introduced, which could lead to over- or under-regulation.

Secondly, I understand from speaking to officers at Powys County Council, and from others as well, that there is the potential for cross-border issues with different licensing regimes in England and Wales. So, for example, once licensed, will providers be able to work across England and Wales and be subject to enforcement action by officers of any licensing authority? In its report, the Law Commission outlined significant concerns about the ability of taxis and private hire vehicles to accept bookings outside their local authority boundaries, which have been responded to in part by provisions in the Deregulation Act 2015. How will the Welsh Government be able to reconcile potentially a different operating system over what is a soft border between England and Wales? I’m sure, like me, Cabinet Secretary, you’ll understand the difficulties of working across border, representing a constituency on the border with England.

Thirdly, and finally, disabled passengers continue to suffer severe difficulties in obtaining and using taxis and PHV services. I think we can all agree with the overarching aim of seeing an improvement in terms of training for drivers of buses, trains, taxis and private hire vehicles, as well as an end to disabled people being disadvantaged in terms of PHV services. So, I would be grateful for confirmation as to whether the proposed reforms to licensing will include national standards in relation to driver training and vehicle specification.

Hoffwn ddiolch i Ysgrifennydd y Cabinet am ei ddatganiad manwl heddiw. Yn 2014, amlinellodd Comisiwn y Gyfraith fod rheswm dros ganiatáu i awdurdodau lleol gael hyblygrwydd wrth benderfynu a ddylid cael system un haen. Ond deallaf mai ei argymhelliad cyffredinol oedd y dylai’r system ddwy haen, sy'n bodoli ar hyn o bryd yng Nghymru a Lloegr, gael ei chadw o fewn un fframwaith cyfreithiol ar gyfer rheoleiddio tacsis a gwasanaethau hurio preifat. Mae hyn, wrth gwrs, yn hyrwyddo dewis y defnyddwyr ac yn darparu ystod eang o wasanaethau.

Yn ôl yr hyn a ddeallaf, mae Llywodraeth Cymru â'i bryd ar system un haen, gan nodi bod y gwahaniaeth rhwng tacsis a cherbydau hurio preifat yn ddiystyr i ddefnyddwyr. Ymddengys bod eich datganiad heddiw yn awgrymu eich bod yn dal i ffafrio cynigion sy'n ceisio gweithredu safonau cenedlaethol, na fydd yn gwahaniaethu rhwng tacsis a chwmnïau hurio preifat. Gyda hyn mewn golwg, a gaf i ofyn pa ystyriaethau yr ydych wedi'u gwneud yn yr ymgynghoriad i ganiatáu i gynghorau Cymru ymateb i ddewis lleol un neu ddwy haen ac, yng ngoleuni eich sylwadau diweddar am y safonau cenedlaethol i'r Pwyllgor Deisebau, pa anawsterau yn eich barn chi yr ydych chi’n eu gweld—pa anawsterau yr ydych chi’n eu rhagweld, am wn i—o ran safonau Llywodraeth y DU pe digwydd iddynt fod yn wahanol i Gymru?

Mae Comisiwn y Gyfraith hefyd wedi dweud bod y gwahanol ffyrdd y mae tacsis a cherbydau hurio preifat yn cael eu llogi yn gwneud y gwahanol lefelau o reoliadau yn briodol. Felly, efallai y gallwch ddweud sut y byddwch yn gwarchod rhag y canlyniadau anfwriadol os cyflwynir un system, a allai arwain at or- neu dan-reoleiddio.

Yn ail, rwy’n deall o siarad â swyddogion yng Nghyngor Sir Powys, a chan eraill hefyd, fod potensial i broblemau trawsffiniol gyda threfn drwyddedu wahanol yng Nghymru a Lloegr. Felly, er enghraifft, unwaith y byddant wedi’u trwyddedu, a fydd darparwyr yn gallu gweithio yng Nghymru ac yn Lloegr a bod yn destun camau gorfodi gan swyddogion unrhyw awdurdod trwyddedu? Yn ei adroddiad, amlinellodd Comisiwn y Gyfraith bryderon sylweddol am allu tacsis a cherbydau hurio preifat i dderbyn archebion y tu allan i ffiniau eu hawdurdodau lleol. Atebwyd y pryderon hyn, yn rhannol, gan ddarpariaethau yn Neddf Dadreoleiddio 2015. Sut fydd Llywodraeth Cymru yn gallu cysoni system weithredu wahanol o bosibl dros yr hyn sy’n ffin feddal rhwng Cymru a Lloegr? Rwy'n siŵr, fel fi, Ysgrifennydd y Cabinet, y byddwch yn deall yr anawsterau sy’n codi o weithio ar draws y ffin, a chithau’n cynrychioli etholaeth ar y ffin â Lloegr.

Yn drydydd, ac yn olaf, mae teithwyr anabl yn parhau i ddioddef anawsterau difrifol o ran gallu cael a defnyddio tacsis a gwasanaethau cerbydau hurio preifat. Rwy'n credu y gallwn ni i gyd gytuno â'r nod cyffredinol o weld gwelliant i hyfforddiant gyrwyr bysiau, trenau, tacsis a cherbydau hurio preifat, yn ogystal â gweld diwedd i’r anfantais i bobl anabl wrth ddefnyddio gwasanaethau cerbydau hurio preifat. Felly, byddwn yn ddiolchgar am gadarnhad ynghylch a fydd y diwygiadau arfaethedig i drwyddedu yn cynnwys safonau cenedlaethol mewn perthynas â hyfforddiant gyrwyr a manylebau cerbydau.

I’d like to thank the Member for his questions, and I’ll begin with that very last point. Yes, it’s our intention to incorporate within national standards enhanced training for all drivers of taxis and private hire vehicles to ensure that there’s consistency across all services. I think one of the great advantages of our proposals is that it will bring a fares regime that is consistent across all services as well, which, in turn, could help deliver on the vision of the south-east Wales and north-east Wales metros with integrated ticketing, and a fare regime that is understood and clear and simple to appreciate.

The Member raised the very important issue of cross-border consistency, and this is, of course, something that is at the forefront of my considerations representing a constituency, like himself, that is right on the Wales-England border. I outlined in my statement how it’s my intention to ensure that providers, to work across local authority borders, have an easier regime to understand and to operate to, but that there should also be appropriate arrangements in place to ensure that licensing officers have enforcement powers to deal with vehicles and drivers licensed in different areas.

Now, we can’t wait any longer for a response by the UK Government to the Law Commission’s report. It was published, as the Member outlined, in May 2014, with 84 recommendations, and, despite the convention that the UK Government formally responds to the Law Commission’s reports within a 12-month period, there has yet to be a response. Now, I appreciate that, within 12 months of May 2014, Britain was within a period of a general election. Notwithstanding that, I do believe that there has been sufficient time since the 2015 election to respond to the Law Commission’s report. In the absence of a response, I believe that it is incumbent upon us as Welsh Ministers to ensure that the rights of passengers and the rights of workers in the taxi and private hire vehicle trade are key considerations in our work moving forward. Therefore, I think we should be quite proud that we are at the forefront in the UK of considering new regimes.

That said, it would be my hope that the UK Government, in responding to the Law Commission’s report, will also appreciate the recommendations that we are adopting, so that, on a cross-border nature, if the UK Government considers favourably those recommendations made by the Law Commission, then we will have, as I outlined in my statement, a consistent regime and enforcement system that spans not just local authority borders within Wales, but also national borders between England and Wales, and potentially between Scotland and England.

The Member also raised the question of the need to ensure that, during the consultation, anybody who wishes to respond has an opportunity to offer opinion and evidence concerning the best way forward as to whether we have a single or two-tier system. I outlined my firm belief that a single-tier system is most suitable for Wales, and the reason that the two-tier system was recommended for retention by the Law Commission, I think, is in no small part whatsoever down to the fact that the London taxi market operates in a very, very different way to that which exists across the rest of the UK. And the Law Commission’s report was therefore heavily swayed by the evidence and the submissions made by the London taxi market. I do believe that the system that operates in Wales is distinctly different to that which operates in London, and therefore it’s my belief that a single-tier system would be best for Wales. Notwithstanding that, we will be considering all responses to the consultation that will begin next month and last three months.

Hoffwn ddiolch i'r Aelod am ei gwestiynau, a byddaf yn dechrau gyda’r pwynt olaf un. Ie, ein bwriad yw ymgorffori gwell hyfforddiant o fewn safonau cenedlaethol ar gyfer pob gyrrwr tacsis a cherbydau hurio preifat i sicrhau bod cysondeb ar draws yr holl wasanaethau. Rwy'n credu mai un o fanteision mawr ein cynigion yw y bydd yn dod â chyfundrefn brisiau sy'n gyson ar draws yr holl wasanaethau hefyd, a allai, yn ei dro, helpu i gyflawni gweledigaeth metros y de-ddwyrain a'r gogledd-ddwyrain gyda thocynnau integredig, a chyfundrefn brisiau sy’n hawdd ei deall ac yn glir ac yn syml i’w gwerthfawrogi.

Cododd yr Aelod y mater pwysig iawn o gysondeb ar draws y ffin. Mae hyn, wrth gwrs, yn rhywbeth sy’n cael ei ystyried yn flaenoriaeth wrth gynrychioli etholaeth, fel ef ei hun, sydd yn union ar y ffin rhwng Cymru a Lloegr. Amlinellais yn fy natganiad sut y mae'n fwriad gennyf i sicrhau bod darparwyr, er mwyn gweithio ar draws ffiniau awdurdodau lleol, yn cael trefn haws ei deall ac yn haws gweithredu oddi mewn iddi, ond dylai hefyd fod trefniadau priodol ar waith i sicrhau bod gan swyddogion trwyddedu bwerau gorfodi i ymdrin â cherbydau a gyrwyr trwyddedig mewn gwahanol ardaloedd.

Nawr, ni allwn aros dim mwy am ymateb gan Lywodraeth y DU i adroddiad Comisiwn y Gyfraith. Cafodd ei gyhoeddi, fel yr amlinellodd yr Aelod, ym mis Mai 2014. Roedd ynddo 84 o argymhellion, ac, er gwaethaf y confensiwn fod Llywodraeth y DU yn ymateb yn ffurfiol i adroddiad Comisiwn y Gyfraith o fewn cyfnod o 12 mis, ni chafwyd ymateb eto. Nawr, rwy’n gwerthfawrogi, o fewn 12 mis i fis Mai 2014, roedd Prydain o fewn cyfnod o etholiad cyffredinol. Er gwaethaf hynny, rwy’n credu bod digon o amser wedi bod ers etholiad 2015 i ymateb i adroddiad Comisiwn y Gyfraith. Yn absenoldeb ymateb, rwy’n credu ei bod yn ddyletswydd arnom ni fel Gweinidogion Cymru i sicrhau bod hawliau teithwyr a hawliau gweithwyr yn y fasnach tacsis a cherbydau hurio preifat yn ystyriaethau allweddol yn ein gwaith wrth symud ymlaen. Felly, credaf y dylem fod yn eithaf balch ein bod ni ar flaen y gad yn y DU o ran ystyried cyfundrefnau newydd.

Wedi dweud hynny, fy ngobaith yw y byddai Llywodraeth y DU, wrth ymateb i adroddiad Comisiwn y Gyfraith, hefyd yn gwerthfawrogi'r argymhellion yr ydym yn eu mabwysiadu. Felly os bydd Llywodraeth y DU yn ystyried yr argymhellion hynny a wnaed gan Gomisiwn y Gyfraith yn ffafriol, yna bydd gennym, fel yr amlinellais yn fy natganiad, system gyson o drefn a gorfodi sy'n rhychwantu nid yn unig ffiniau awdurdod lleol yng Nghymru, ond hefyd ffiniau cenedlaethol rhwng Cymru a Lloegr, ac o bosibl rhwng yr Alban a Lloegr.

Cododd yr Aelod y cwestiwn hefyd am yr angen i sicrhau, yn ystod yr ymgynghoriad, bod unrhyw un sy'n dymuno ymateb yn cael y cyfle i gynnig barn a thystiolaeth ynghylch y ffordd orau ymlaen o ran a oes gennym system un neu ddwy haen. Amlinellais fy nghred gadarn i mai system un haen sydd fwyaf addas i Gymru, a chredaf fod rheswm Comisiwn y Gyfraith dros argymhell cadw system ddwy haen i raddau helaeth yn ymwneud â’r ffaith bod y farchnad tacsis yn Llundain yn gweithredu mewn ffordd wahanol iawn, iawn i'r hyn sy'n bodoli yng ngweddill y DU. Ac felly roedd adroddiad Comisiwn y Gyfraith wedi’i ddylanwadu’n gryf gan y dystiolaeth a'r cyflwyniadau a wnaed gan y farchnad tacsis yn Llundain. Rwy’n credu bod y system sy'n gweithredu yng Nghymru yn amlwg yn wahanol i'r hyn sy'n gweithredu yn Llundain, ac felly fy nghred i yw mai system un haen fyddai orau i Gymru. Er gwaethaf hynny, byddwn yn ystyried yr holl ymatebion i'r ymgynghoriad a fydd yn dechrau fis nesaf ac yn para am dri mis.

Can I thank the Cabinet Secretary for his very extensive statement on the consultation on the proposed reforms of taxi and private vehicle hire licensing? Obviously, it’s a moot point today because we rarely talk about taxis in this forum, and after the turmoil and carnage of Manchester last night there were several reports of individual taxi drivers, several taxi drivers in fact, just taking people away for free in a common show of humanity. That, I think, deserves recognition, given that we are discussing taxi drivers today. That’s a phenomenal piece of work in response to a dire emergency and common humanity shines through in the face of appalling carnage.

Turning to the Cabinet Secretary’s actual statement, I’ll just zone in on the paragraph concerning the enactment of the Wales Act 2017. The Cabinet Secretary says:

‘Its expected commencement early next year will for the first time, bring the licensing of taxis and private-hire vehicles within the legislative competence of the National Assembly for Wales.’

Let me say, first of all, it’s pleasing that we are gaining some powers under the Wales Act 2017 because that’s not a universal feeling, I have to say, on these benches. By and large, we’ve lost powers. The Cabinet Secretary will be aware there’s a huge list of reserved matters now, reserved to Westminster: 193 such matters and growing. As well as that, all the matters relating to those reserved powers as well, and also to cap it all—like a triple lock if you like—the vestigial Henry VIII powers that mean any Minister of the Crown can do what they want in terms of changing legislation passed by this place. So, remembering all of that—and that’s basically anything to do with employment law, industrial relations, and enforcement is now a reserved matter and we can do nothing about it—how confident is the Cabinet Secretary that he can bring about meaningful legislation in this field to stop the exploitation of taxi drivers, for example, and also make sure that taxi drivers are obliged to take people on even short journeys as a public protection measure? Diolch yn fawr.

A gaf i ddiolch i Ysgrifennydd y Cabinet am ei ddatganiad helaeth iawn ar yr ymgynghoriad ar y diwygiadau arfaethedig i drwyddedu tacsis a cherbydau hurio preifat? Yn amlwg, mae'n bwynt dadleuol heddiw oherwydd anaml y byddwn yn siarad am dacsis yn y fforwm hwn. Ac ar ôl y cythrwfl a’r gyflafan ym Manceinion neithiwr cafwyd nifer o adroddiadau am yrwyr tacsis unigol, nifer o yrwyr tacsi mewn gwirionedd, yn cludo pobl yn rhad ac am ddim gan ddangos dynoliaeth ar ei orau. Mae hynny, rwy’n credu, yn haeddu cydnabyddiaeth, o ystyried ein bod yn trafod gyrwyr tacsi heddiw. Dyna ddarn rhyfeddol o waith mewn ymateb i argyfwng enbyd ac mae dynoliaeth gyffredin yn disgleirio yn wyneb cyflafan ddychrynllyd.

Gan droi at ddatganiad gwirioneddol Ysgrifennydd y Cabinet, byddaf yn canolbwyntio ar y paragraff sy'n ymwneud â gweithredu Deddf Cymru 2017. Dywed Ysgrifennydd y Cabinet:

Pan ddisgwylir i’r Ddeddf gael ei chychwyn yn gynnar y flwyddyn nesaf, bydd trwyddedu tacsis a cherbydau hurio preifat yn dod o fewn cymhwysedd Cynulliad Cenedlaethol Cymru am y tro cyntaf

Gadewch i mi ddweud, yn gyntaf oll, mae'n braf ein bod yn cael rhai pwerau o dan Ddeddf Cymru 2017. Rhaid dweud nad yw hynny'n deimlad cyffredinol ar y meinciau hyn. Ar y cyfan, rydym wedi colli pwerau. Bydd Ysgrifennydd y Cabinet yn ymwybodol bod rhestr enfawr o faterion a gedwir yn ôl yn awr, wedi’u neilltuo i San Steffan: 193 mater o'r fath, ac yn tyfu. Yn ogystal â hynny, yr holl faterion sy'n ymwneud â’r pwerau hynny a gedwir yn ôl, a hefyd ar ben hyn i gyd—fel clo triphlyg os mynnwch—y pwerau Harri VIII gweddilliol sy'n golygu y gall unrhyw un o Weinidogion y Goron wneud yr hyn y mae’n ei ddymuno i newid deddfwriaeth a basiwyd gan y lle hwn. Felly, gan gofio hynny i gyd—ac yn y bôn mae unrhyw beth sy’n ymwneud â chyfraith cyflogaeth, cysylltiadau diwydiannol a gorfodaeth erbyn hyn yn fater a gedwir yn ôl ac ni allwn wneud dim yn ei gylch—pa mor hyderus y mae Ysgrifennydd y Cabinet y gall gyflwyno deddfwriaeth ystyrlon yn y maes hwn i atal gyrwyr tacsi rhag cael eu hecsbloetio, er enghraifft, a hefyd wneud yn siŵr bod rheidrwydd ar yrwyr tacsis i fynd â phobl ar deithiau byr hyd yn oed fel mesur diogelu'r cyhoedd? Diolch yn fawr.

Can I thank the Member for his questions and his contribution? I most heartily agree. I think taxi drivers and private-hire vehicle drivers last night in Manchester showed a consistent and selfless and altruistic approach. I’d like to put on record my thanks to them for showing the industry across the UK just how valuable they are to our country.

It’s my belief that we are making the most of those powers that we are acquiring through the Wales Act and this set of proposals concerning taxis and private hire vehicles will make an enormous difference to many, many people across Wales. It will make a significant difference to those passengers, who until now perhaps have not benefitted from a fair regime for taxi fares and private-hire vehicle fares.

One of the points that was raised by Russell George was the need to ensure that there is adequate training provided to all drivers. This will ensure that that happens through the introduction of national standards.

It will also help address the challenge that’s been presented to the industry with modern technology and particularly with the exploitative nature of some so-called ‘modern’ working practices. We are all aware of the GMB’s case concerning the exploitation of Uber drivers, well this set of proposals aims to address that head on. In order to do that, it will require licensing authorities to carefully monitor and to carefully enforce those standards that will be introduced by Welsh Ministers and which can be built upon by those authorities themselves. I do believe that, across Wales, we’ve got licensing authorities that want to ensure that the best services are provided for passengers and that workers are protected. The set of proposals that we’ve outlined will ensure that they have the tools to do that.

A gaf i ddiolch i'r Aelod am ei gwestiynau a'i gyfraniad? Rwy'n cytuno’n llwyr. Rwy'n credu bod gyrwyr tacsi a gyrwyr cerbydau hurio preifat neithiwr ym Manceinion wedi gweithredu’n gyson, yn anhunanol ac yn allgarol. Hoffwn gofnodi fy niolch iddynt am ddangos i’r diwydiant ledled y DU pa mor werthfawr ydynt i’n gwlad.

Fy nghred i yw ein bod yn gwneud y gorau o'r pwerau hynny yr ydym yn eu caffael trwy Ddeddf Cymru a bydd y set hon o gynigion yn ymwneud â thacsis a cherbydau hurio preifat yn gwneud gwahaniaeth enfawr i lawer iawn o bobl ledled Cymru. Bydd yn gwneud gwahaniaeth sylweddol i'r teithwyr hynny, nad ydynt hyd yn hyn wedi cael budd o gyfundrefn deg ar gyfer prisiau tacsi a phrisiau cerbydau hurio preifat.

Un o'r pwyntiau a godwyd gan Russell George oedd yr angen i sicrhau bod hyfforddiant digonol yn cael ei ddarparu i bob gyrrwr. Bydd hyn yn sicrhau bod hynny'n digwydd drwy gyflwyno safonau cenedlaethol.

Bydd hefyd yn helpu i fynd i'r afael â'r her sydd wedi cael ei chyflwyno i'r diwydiant gyda thechnoleg fodern ac yn enwedig â’r ecsbloetio sy’n digwydd o ran rhai arferion gwaith a elwir yn 'fodern'. Rydym i gyd yn ymwybodol o achos y GMB yn ymwneud ag ecsbloetio gyrwyr Uber, wel mae’r set hon o gynigion yw mynd i'r afael a hynny yn uniongyrchol. Er mwyn gwneud hynny, bydd gofyn i awdurdodau trwyddedu fonitro’n ofalus a gorfodi'r safonau hynny a fydd yn cael eu cyflwyno gan Weinidogion Cymru ac y gall yr awdurdodau hynny adeiladu arnynt. Rwy’n credu, ar draws Cymru, bod gennym awdurdodau trwyddedu sydd yn awyddus i sicrhau bod y gwasanaethau gorau yn cael eu darparu i deithwyr a bod gweithwyr yn cael eu diogelu. Mae’r set o gynigion yr ydym wedi sôn amdanynt yn sicrhau bod ganddynt yr offer i wneud hynny.

I actually agree with Dai Lloyd and Ken Skates that the role played by the taxi drivers in Liverpool and Manchester was absolutely exemplary. Most taxi drivers are a reflection of the best of the culture of the communities where they work and that was seen last night.

However, I think that, although this is a service operated by private companies, the public regards it as a public service, and in that regard, they expect that they will be protected by ensuring that those who are given the privilege to operate as taxi drivers, mini cab drivers or Uber drivers, will have been screened to ensure that there’s nobody there who is going to be a risk to their passengers.

I was appalled to read recently that in Rochdale, of all places, there are still drivers with criminal records of violence and sexual assault apparently still operating as licensed taxi drivers. That is of considerable concern, and I hope that this consultation will enable us to ensure that those who are licensed to drive a taxi, or a private hire vehicle or an Uber, will have gone through this rigorous enhanced screening process, similar to teachers or people working with vulnerable adults or children. I’m not at all averse to the rehabilitation of offenders, but we need to consider every application on its merits and I would not expect people to be licensed who have been convicted of driving without a licence or insurance, or indeed driving dangerously, or having recently been convicted of a violent offence or a sexual assault. Because there is a privilege involved in taking a passenger home, when the passenger is on their own with that individual, and we need to know that there are safeguards in place to ensure that they are not falling prey, as victims of crime.

We need to ensure that taxi firms are running a tight ship, that they know where their drivers are and that they know what they’re up to and can be held accountable, if anybody’s using a taxi service as a front for drug dealing or trafficking or other illegal activities. Because it is a privilege, and therefore we need to ensure that a high standard is being maintained. So, like Dai Lloyd, I want to also ensure that once somebody has said they are available for hire, they’re not discriminating against people, either because they have a dog in tow, or because they’ve got a wheelchair, or because they only want to go a short journey, because those are the terms of trade. They have to make themselves available to all comers, unless, of course, these people are so drunk or so violent that it would be a risk for them to go inside the taxi.

Mewn gwirionedd, rwy’n cytuno â Dai Lloyd a Ken Skates bod gwaith y gyrwyr tacsis yn Lerpwl a Manceinion yn rhagorol. Mae'r rhan fwyaf o yrwyr tacsi yn adlewyrchu'r gorau o ddiwylliant y cymunedau y maent yn gweithio ynddynt. Gwelwyd hynny neithiwr.

Fodd bynnag, er bod hwn yn wasanaeth a weithredir gan gwmnïau preifat, credaf fod y cyhoedd yn ystyried ei fod yn wasanaeth cyhoeddus. I’r perwyl hwnnw, maent yn disgwyl y byddant yn cael eu diogelu drwy sicrhau bod y rhai sy'n cael y fraint o weithredu fel gyrwyr tacsi, gyrwyr cabiau mini neu yrwyr Uber, wedi cael eu sgrinio i sicrhau nad oes neb yno sy'n mynd i fod yn risg i'w teithwyr.

Cefais fy arswydo i ddarllen yn ddiweddar, yn Rochdale, o bob man, bod gyrwyr â chofnodion troseddol o drais ac ymosodiad rhywiol yn ôl pob golwg yn dal i weithredu fel gyrwyr tacsi trwyddedig. Mae hynny'n destun pryder sylweddol, ac rwy’n gobeithio y bydd yr ymgynghoriad hwn yn ein galluogi ni i sicrhau y bydd y rhai sy'n cael eu trwyddedu i yrru tacsi, neu gerbyd hurio preifat neu Uber, wedi mynd drwy'r broses well hon o sgrinio trwyadl, yn debyg i athrawon neu bobl sy'n gweithio gydag oedolion neu blant sy'n agored i niwed. Dydw i ddim o gwbl yn erbyn adsefydlu troseddwyr, ond mae angen ystyried pob cais yn ôl ei haeddiant. Ni fyddwn yn disgwyl i rywun gael trwydded os ydynt wedi'u cael yn euog o yrru heb drwydded neu yswiriant, neu yn wir yrru'n beryglus, neu ar ôl eu cael yn euog o drosedd dreisgar neu ymosodiad rhywiol yn ddiweddar. Mae’n fraint cael cludo teithwyr adref, pan fydd y teithiwr ar ei ben ei hun gyda'r unigolyn hwnnw, ac mae angen i ni wybod bod mesurau diogelu ar waith i sicrhau nad ydynt yn mynd yn ysglyfaeth, yn ddioddefwyr troseddau.

Mae angen i ni sicrhau bod y cwmnïau tacsi yn rhedeg busnes effeithiol, eu bod yn gwybod ble mae eu gyrwyr a'u bod yn gwybod yr hyn y maent yn ei wneud ac y gellir eu dal yn atebol, os oes unrhyw un yn defnyddio gwasanaeth tacsi fel ffrynt ar gyfer gwerthu neu fasnachu cyffuriau neu weithgareddau anghyfreithlon eraill. Oherwydd mae’n fraint, ac felly mae angen i ni sicrhau bod safon uchel yn cael ei chynnal. Felly, fel Dai Lloyd, rwyf i am sicrhau hefyd unwaith y mae rhywun wedi dweud ei fod ar gael i'w logi, nad yw’n gwahaniaethu yn erbyn pobl, naill ai oherwydd bod ganddynt gi, neu oherwydd bod ganddynt gadair olwyn, neu oherwydd eu bod ond am fynd ar daith fer, oherwydd dyna delerau’r fasnach. Mae'n rhaid iddynt sicrhau eu bod ar gael i bawb a ddaw, oni bai, wrth gwrs, fod y bobl hynny mor feddw ​​neu mor dreisgar fel y byddai'n berygl iddynt fynd i mewn i'r tacsi.

Can I thank the Member for her very important points? It was brought to our attention recently in Southend that licences were refused to some drivers who then went on to Transport for London and obtained a licence from them and are now operating in Southend, outside of the Transport for London jurisdiction. Uber, who are not allowed to issue licences for places such as Reading, Hatfield and many other areas, are taking bookings and plying for work in those areas. This demonstrates that the law has become unworkable, because firms like Uber are operating with impunity and taking fares from areas where they are not licensed. Many local licensing authorities feel powerless to do anything. So, there is a very clear need for national, enforceable standards and regulations. I don’t believe, Deputy Presiding Officer, that people would get on a bus or board a plane, or a train for that matter, without trusting that the people behind the controls were properly licensed and who had the correct knowledge and proper safeguarding checks, as Jenny Rathbone mentioned.

It’s my firm belief that deregulation would be a race to the bottom, but that race has actually been achieved, and Government now needs to take notice and bring about the national changes that are required to protect the travelling public and drivers of taxis and private hire vehicles. We are determined to take action, and it would be very beneficial to the rest of the UK, and indeed to Welsh citizens, if the UK Government could follow our lead in responding to the Law Commission’s report and make the necessary changes across England as well.

A gaf i ddiolch i'r Aelod am ei phwyntiau pwysig iawn? Tynnwyd ein sylw yn ddiweddar bod trwyddedau wedi cael eu gwrthod i rai gyrwyr yn Southend, ac aethant ymlaen wedyn at Transport for London a chael trwydded oddi wrthyn nhw. Bellach maent yn gweithredu yn Southend, y tu allan i awdurdodaeth Transport for London. Mae Uber, nad ydynt yn cael rhoi trwyddedau i lefydd fel Reading, Hatfield a llawer o ardaloedd eraill, yn cymryd archebion ac yn masnachu am waith yn yr ardaloedd hynny. Mae hyn yn dangos bod y gyfraith wedi dod yn anymarferol, gan fod cwmnïau fel Uber yn gweithredu heb gael eu cosbi ac yn cymryd teithwyr o ardaloedd lle nad ydynt wedi'u trwyddedu. Mae llawer o awdurdodau trwyddedu lleol yn teimlo na allant wneud dim am y peth. Felly, mae angen clir iawn am safonau a rheoliadau cenedlaethol, gorfodadwy. Nid wyf yn credu, Dirprwy Lywydd, y byddai pobl yn mynd ar fws neu ar fwrdd awyren, neu drên o ran hynny, heb ymddiried yn y ffaith fod y bobl wrth y llyw wedi eu trwyddedu’n briodol a’u bod yn meddu ar yr wybodaeth gywir ac wedi cael y gwiriadau diogelu priodol, fel y crybwyllodd Jenny Rathbone.

Fy nghred gadarn i yw y byddai dadreoleiddio yn ras i'r gwaelod. Ond mae’r ras honno mewn gwirionedd wedi dod i ben, ac yn awr mae angen i'r Llywodraeth gymryd sylw a sicrhau'r newidiadau cenedlaethol sydd eu hangen i amddiffyn y cyhoedd sy'n teithio a gyrwyr tacsis a cherbydau hurio preifat. Rydym yn benderfynol o gymryd camau, a byddai'n fuddiol iawn i weddill y Deyrnas Unedig, ac yn wir i ddinasyddion Cymru, pe gallai Llywodraeth y DU ddilyn ein hesiampl wrth ymateb i adroddiad Comisiwn y Gyfraith a gwneud y newidiadau angenrheidiol ar draws Lloegr hefyd.

Thanks to the Minister for his statement today. You referred in your statement to the rapid technological changes in the ways in which passengers can order taxis these days. You didn’t specifically mention Uber in your statement, but of course you did then talk about Uber in response to one of the contributors. It’s a somewhat difficult issue. Yes, many drivers are worried about the impact of Uber on the way in which they do their business and on their livelihood generally. On the other hand, I have had people telling me as passengers that they view it as a welcome development. So, you have to, to some extent, balance these varying viewpoints. I wasn’t totally sure how ultimately you would view Uber and how it fits into the licensing framework that you see in Wales and I wondered if you could clarify that, and also with regard to the point Dai Lloyd made about the possible limitations on legal competence relating to employment law that your Government has under the Wales Act.

Another issue that you looked at in your statement was effective integrated transport; that’s obviously one of the Government’s aims. Sometimes we do have railway stations with no taxi rank serving them, so there is a fairly erratic provision of taxi ranks at railway stations in Wales, as elsewhere. For instance, Pontypridd—in recent years they don’t have, any more, any provision for taxis outside the train station. The rank is now in town, which is a considerable distance away for immobile people, so it’s not particularly helpful. My office has been in touch with Arriva about this issue, and their response is that they didn’t want provision of taxis at the front of the station—that’s on land that they own—because it’s been a safety issue in the past, with people turning up late at night, probably off the last train from Cardiff, and staggering across the road. So, yes, that’s a safety issue, clearly, but does the Government have any intention to standardise in any way the provision of taxis at railway stations? It seems to me that in the case of Pontypridd there may be a case for having some provision there, despite the safety aspect.

Dai Lloyd mentioned fleetingly the short fares problem that has been an issue in Cardiff that was highlighted in the local press. We did have problems with young women late on Saturday nights. There were a couple of cases of sexual assault and we then had the issue of the problem of women walking home alone, sometimes in a less than sober state, and they were unable to get taxis in some cases because they lived only a short distance away from the city centre. This is covered, of course, by licensing regulations, but the problem is how to enforce these regulations and how to ensure that drivers do take these short fares.

Another problem that has arisen—well, I can’t say it’s a problem—a suspected problem in Cardiff in recent years has been the aspect of whether the badge holder is actually the person who is licensed to drive the vehicle. So, that’s another one that’s covered by current licensing requirements, but, again, how do we make sure that the licensing authority effectively enforces these regulations?

I was pleased that Russell George mentioned the Petitions Committee’s recent inquiry into the problems of disabled people accessing taxis, and you yourself touched on the fact that you are going to be looking at strengthening the training procedures, so there is going to be some sort of standardised training for the drivers in dealing with disabled people. Because that was something that came out of the inquiry very strongly, that disabled people did feel, quite often with taxi drivers, they were dealing with people who hadn’t been adequately trained to deal with them. The other aspect that came out relating to taxis was a lack of fittings—a lack of taxis that were fitted with the right facilities to deal with disabled people. So, that is another thing, maybe, that you could enlighten us on now. Thank you.

Diolch i'r Gweinidog am ei ddatganiad heddiw. Cyfeiriasoch yn eich datganiad at y newidiadau technolegol cyflym yn y ffyrdd y gall teithwyr archebu tacsis y dyddiau hyn. Nid oeddech yn sôn yn benodol am Uber yn eich datganiad, ond wrth gwrs roeddech wedyn yn siarad am Uber mewn ymateb i un o'r cyfranwyr. Mae'n fater anodd braidd.  Mae llawer o yrwyr yn poeni am effaith Uber ar y ffordd y maent yn gwneud eu busnes ac ar eu bywoliaeth yn gyffredinol. Ar y llaw arall, rwyf wedi cael pobl yn dweud wrthyf fel teithwyr eu bod yn croesawu’r datblygiad. Felly, mae'n rhaid i chi, i ryw raddau, gydbwyso'r safbwyntiau amrywiol hyn. Doeddwn i ddim yn hollol siŵr sut yn y pen draw y byddech yn gweld Uber a sut mae'n rhan o’r fframwaith trwyddedu a welwch chi yng Nghymru. Tybed a allech chi egluro hynny, a hefyd y pwynt a wnaeth Dai Lloyd am y cyfyngiadau posibl ar gymhwysedd cyfreithiol sy'n ymwneud â chyfraith cyflogaeth, sydd gan eich Llywodraeth dan Ddeddf Cymru.

Mater arall yr edrychoch chi arno yn eich datganiad oedd trafnidiaeth integredig effeithiol; sy'n amlwg yn un o amcanion y Llywodraeth. Weithiau, mae gennym orsafoedd rheilffordd heb unrhyw safle tacsis yn eu gwasanaethu, felly ceir darpariaeth eithaf anghyson o safleoedd tacsis mewn gorsafoedd rheilffordd yng Nghymru, fel mewn mannau eraill. Er enghraifft, Pontypridd—yn y blynyddoedd diwethaf nid oes ganddynt, bellach, unrhyw ddarpariaeth ar gyfer tacsis y tu allan i'r orsaf drenau. Mae'r safle tacsis yn y dref erbyn hyn, sydd gryn bellter i ffwrdd ar gyfer pobl sy’n cael trafferth i symud, felly nid yw'n arbennig o ddefnyddiol. Mae fy swyddfa i wedi bod mewn cysylltiad ag Arriva am y mater hwn, a’u hymateb nhw yw nad ydynt eisiau darparu tacsis y tu blaen i’r orsaf—sydd ar dir y maen nhw’n berchen arno—oherwydd ei fod wedi bod yn broblem o ran diogelwch yn y gorffennol, gyda phobl yn cyrraedd yn hwyr yn y nos, yn ôl pob tebyg oddi ar y trên olaf o Gaerdydd, ac yn cerdded yn sigledig ar draws y ffordd. Felly, ydy, mae hynny'n achosi problem diogelwch, yn amlwg, ond a oes gan y Llywodraeth unrhyw fwriad i safoni mewn unrhyw ffordd y ddarpariaeth o dacsis mewn gorsafoedd rheilffordd? Mae'n ymddangos i mi yn achos Pontypridd y gallai fod achos dros gael rhywfaint o ddarpariaeth yno, er gwaethaf yr agwedd ddiogelwch.

Soniodd Dai Lloyd yn gryno am y broblem teithiau byr sydd wedi bod yn broblem yng Nghaerdydd a amlygwyd yn y wasg leol. Fe gawsom broblemau gyda menywod ifanc yn hwyr ar nos Sadwrn. Roedd un neu ddau o achosion o ymosodiad rhywiol ac yna cawsom fater y broblem o fenywod yn cerdded adref ar eu pennau eu hunain, weithiau mewn cyflwr llai na sobr, ac nad oeddent yn gallu cael tacsis mewn rhai achosion oherwydd eu bod yn byw dim ond ychydig bellter i ffwrdd o ganol y ddinas. Mae hyn yn cael ei gwmpasu, wrth gwrs, gan y rheoliadau trwyddedu, ond y broblem yw sut i orfodi’r rheoliadau hyn a sut i sicrhau bod gyrwyr yn fodlon derbyn y teithiau byr hyn.

Problem arall sydd wedi codi—wel, ni allaf ddweud ei bod yn broblem—problem a amheuir yng Nghaerdydd dros y blynyddoedd diwethaf fu’r agwedd o ba un ai’r deiliad bathodyn mewn gwirionedd yw’r person sydd wedi'i drwyddedu i yrru'r cerbyd. Felly, dyna un arall sy'n dod o dan ofynion trwyddedu presennol, ond, unwaith eto, sut ydym ni'n gwneud yn siŵr bod yr awdurdod trwyddedu yn gorfodi'r rheoliadau hyn mewn gwirionedd?

Roeddwn yn falch bod Russell George wedi crybwyll ymchwiliad diweddar y Pwyllgor Deisebau i broblemau pobl anabl o ran cael mynediad i dacsis, ac rydych chi eich hun wedi crybwyll y ffaith eich bod yn mynd i fod yn edrych ar gryfhau'r gweithdrefnau hyfforddi, fel y bydd rhyw fath o hyfforddiant safonol ar gyfer y gyrwyr wrth ymdrin â phobl anabl. Oherwydd roedd hynny’n rhywbeth a ddaeth i'r amlwg o'r ymchwiliad yn gryf iawn, bod pobl anabl yn teimlo, yn aml gyda gyrwyr tacsi, eu bod yn ymdrin â phobl nad ydynt wedi cael eu hyfforddi'n ddigonol i ymdrin â nhw. Yr agwedd arall a ddaeth i’r amlwg yn ymwneud â thacsis oedd diffyg ffitiadau—diffyg tacsis a oedd yn cynnwys y cyfleusterau iawn i ymdrin â phobl anabl. Felly, mae hynny'n rhywbeth arall, efallai, y gallech chi ein goleuo arno nawr. Diolch.

Can I thank Gareth Bennett for his questions and observations? He makes a number of important points, and I very much welcome the petition that was submitted by Whizz-Kidz concerning access to public transport, with a particular focus on taxis and private hire vehicles. I gave evidence recently to the Petitions Committee, where I outlined how I expected change to be delivered. And the proposals outlined today are part of a package of measures aimed at enhancing the passenger experience, particularly for disabled children, disabled passengers, but for the general public as a whole.

I go back to my point earlier that existing legislation is two centuries’ old, and, whilst technological change is fantastic and should be embraced, we also need to make sure that legislation keeps apace with technological change as well. Uber offers choice and convenience—of that there is no doubt. It’s a fantastic new service and entrant to the market. But, the benefits of Uber should not come with the high price of driver exploitation, and for that reason we do need to update legislation. It’s absolutely vital—not just for passengers, but for drivers as well.

National standards should apply to all drivers of vehicles, and to all vehicles on the roads, regardless of whether they’re taxis or mini cabs, because all passengers should expect the same consistency of service. Many people who use taxis and mini cabs might not know the difference between them, and the different regimes, the different licensing issues. It’s my view that people shouldn’t need to bear that in mind and consider those differences before getting into a vehicle; they should have confidence on getting inside a taxi or a private hire vehicle, knowing that they will pay a fair fee, and that they will have a standard of service that’s consistent across the trade.

The Member raised the point of taxi ranks at railway stations. Of course, rail infrastructure, including, in many incidences, train stations, is the responsibility of UK Government. And we’ve consistently argued for devolution of infrastructure in that regard, because we have seen infrastructure in Wales historically underfunded. That said, in those areas where we are taking on responsibility, such as in the south-east Wales metro area, the core Valleys lines, we would wish to see appropriate service provision at new stations, if we’re going to attract investment for taxi vehicles, private hire vehicles, for bicycles, and for parking as well. We see the service of taxis and private hire vehicles as being critical to the vision of a metro service that is fully integrated, and, therefore, provision such as taxi ranks are absolutely vital.

In terms of passengers not being able to access taxis or private hire vehicles, the changes that have been proposed would also enable licensing authorities to limit the number of licences that are issued, so that, in any given area, there is an appropriate number of vehicles available, working potentially on a regional basis, to ensure that, on a cross-border basis, local authorities across a region can have confidence knowing that there are sufficient drivers and sufficient vehicles available for the general public.

A gaf i ddiolch i Gareth Bennett am ei gwestiynau a’i sylwadau? Mae'n gwneud nifer o bwyntiau pwysig, a chroesawaf yn fawr y ddeiseb a gyflwynwyd gan Whizz-Kidz yn ymwneud â mynediad at gludiant cyhoeddus, gan ganolbwyntio'n benodol ar dacsis a cherbydau hurio preifat. Rhoddais dystiolaeth yn ddiweddar i'r Pwyllgor Deisebau, pryd yr amlinellais sut yr wyf yn disgwyl i newid gael ei ddarparu. Ac mae'r cynigion a amlinellir heddiw yn rhan o becyn o fesurau sydd â’r nod o wella profiad y teithwyr, yn enwedig ar gyfer plant anabl, teithwyr anabl, ond ar gyfer y cyhoedd yn gyffredinol yn ei gyfanrwydd.

Rwy'n mynd yn ôl at fy mhwynt cynharach bod y ddeddfwriaeth bresennol yn ddwy ganrif oed, ac, er bod newid technolegol yn wych ac y dylid ei gofleidio, mae angen i ni hefyd sicrhau bod deddfwriaeth yn dal yn gyfredol â newid technolegol yn ogystal. Mae Uber yn cynnig dewis a chyfleustra—nid oes unrhyw amheuaeth am hynny. Mae'n wasanaeth gwych ac yn gwmni newydd i’r farchnad. Ond, ni ddylai manteision Uber ddod gyda'r pris uchel o gamfanteisio ar yrrwyr, ac am y rheswm hwnnw mae angen i ni ddiweddaru'r ddeddfwriaeth. Mae'n gwbl hanfodol—nid yn unig ar gyfer teithwyr, ond ar gyfer gyrwyr hefyd.

Dylai safonau cenedlaethol fod yn berthnasol i holl yrwyr cerbydau, ac i bob cerbyd ar y ffyrdd, ni waeth a ydynt yn dacsis neu’n gabiau bychan, oherwydd dylai pob teithiwr ddisgwyl yr un cysondeb mewn gwasanaeth. Efallai fod llawer o bobl sy'n defnyddio tacsis a chabiau bychan nad ydynt yn gwybod y gwahaniaeth rhyngddynt, a'r gwahanol gyfundrefnau, y materion trwyddedu gwahanol. Fy marn i yw na ddylai fod angen i bobl gadw hynny mewn cof ac ystyried y gwahaniaethau hynny cyn mynd i mewn i gerbyd; dylent fod yn hyderus wrth fynd i mewn i dacsi neu gerbyd hurio preifat, gan wybod y byddant yn talu ffi deg, ac y byddant yn cael safon o wasanaeth sy'n gyson ar draws y fasnach.

Cododd yr Aelod y pwynt o safleoedd tacsis mewn gorsafoedd rheilffordd. Wrth gwrs, cyfrifoldeb Llywodraeth y DU yw’r seilwaith rheilffyrdd, gan gynnwys, mewn llawer o achosion, gorsafoedd trên. Ac rydym wedi dadlau'n gyson dros ddatganoli seilwaith yn hynny o beth, oherwydd ein bod wedi gweld seilwaith yng Nghymru yn cael ei danariannu’n hanesyddol. Wedi dweud hynny, yn yr ardaloedd hynny lle'r ydym yn cymryd cyfrifoldeb, megis yn ardal metro y de-ddwyrain, rheilffyrdd craidd y Cymoedd, byddem yn dymuno gweld darpariaeth gwasanaeth priodol mewn gorsafoedd newydd, os ydym yn mynd i ddenu buddsoddiad i gerbydau tacsi, cerbydau hurio preifat, ar gyfer beiciau, ac ar gyfer parcio hefyd. Rydym yn gweld y gwasanaeth tacsis a cherbydau hurio preifat fel bod yn hanfodol i weledigaeth o wasanaeth metro sy'n gwbl integredig, ac, felly, mae darpariaeth fel safleoedd tacsis yn gwbl hanfodol.

O ran teithwyr nad ydynt yn gallu cael mynediad i dacsis neu gerbydau hurio preifat, byddai’r newidiadau sydd wedi eu cynnig hefyd yn galluogi awdurdodau trwyddedu i gyfyngu ar nifer y trwyddedau a roddwyd, fel bod, mewn unrhyw ardal benodol, nifer priodol o gerbydau ar gael, gan weithio o bosibl ar sail ranbarthol, er mwyn sicrhau, ar sail drawsffiniol, y gall awdurdodau lleol ar draws rhanbarth fod yn ffyddiog gan wybod bod digon o yrwyr a digon o gerbydau ar gael ar gyfer y cyhoedd yn gyffredinol.

I very much welcome the statement. And can I add my agreement with what Dai Lloyd and Jenny Rathbone said about the action of the taxi driver and private hire drivers in Manchester?

Like many other people, I have friends and relatives working as taxi and private hire drivers, which is not surprising, considering the huge number of people who are employed in that industry. In many areas, taxis and private hire vehicles are the only public transport. They’re an essential part of the transport network; without them, many people could not travel after 6 o’clock in the evening or on a Sunday.

But most people don’t distinguish between hackney cabs and private hire vehicles. They book what they term a ‘taxi’, which they use generally to cover both types, and a vehicle turns up. And most people don’t, and I include myself in that, go and check whether it’s a taxi or a private hire—I ordered it, it mentions my name when it stops outside and I get in it. So, I think that the distinction between the two has become very blurred and as the Cabinet Secretary said earlier, the mobile phone has done it because you used to have to pre-book before you went, phone up and say ‘I need—’, but now you can book just before you’re ready to leave. Can I also welcome the public consultation?

Can I talk about cross-border licensing? Historically, lots of vehicles have been licensed in Powys and worked in Swansea, and the Cabinet Secretary said earlier in an answer to Gareth Bennett about having regional working. That’s fine with Neath Port Talbot and Swansea, but when you bring Powys in, dare I say it, the top end of Montgomeryshire isn’t part of the Swansea region, but Ystradgynlais is part of it. So, there are difficulties in defining what a region is and there are concerns that people have been licensing in Powys and using them in Swansea, where Swansea has had no control over them and, perhaps more importantly, they’ve had no control over the number of vehicles in use in Swansea because they’ve been licensed in Powys. And I use the word ‘Swansea’, I could say ‘Neath Port Talbot’ in exactly the same way because they’re equally as affected.

So, I’ve got two questions. Will the Government consider producing enforceable national standards and a national charge? My understanding is that it’s cheaper to license in Powys than it is in Swansea, therefore people do so. And also the standards that you need in Powys are different to those in Swansea, and therefore it’s easier to license, so people are making that decision that is not necessarily beneficial for those who are interested in taxi provision within Swansea.

On the Petitions Committee, yes, we took a lot of evidence, including from you, Cabinet Secretary, regarding taxis and there will be a report that will hopefully be coming before this Assembly at some stage in the future. The only thing I would raise from it is: are you considering setting quotas within the large taxi firms for the numbers that can take wheelchairs? In Swansea, there is one taxi firm/co-operative that has about 180 to 200 taxis. I think when you get to firms of that size, actually asking them to have 5 per cent or 10 per cent being able to take people in wheelchairs, I don’t is unreasonable. So, will you look at actually setting quotas, certainly for the firms with more than 10 taxis?

Croesawaf y datganiad yn fawr. Ac a gaf i ychwanegu fy mod yn cytuno â'r hyn a ddywedodd Dai Lloyd a Jenny Rathbone am weithredoedd y gyrrwr tacsi a gyrwyr hurio preifat ym Manceinion?

Fel llawer o bobl eraill, mae gennyf ffrindiau a pherthnasau yn gweithio fel gyrwyr tacsis a hurio preifat, nad yw'n syndod, o ystyried y nifer fawr o bobl sy'n cael eu cyflogi yn y diwydiant hwnnw. Mewn nifer o ardaloedd, tacsis a cherbydau hurio preifat yw'r unig gludiant cyhoeddus. Maen nhw'n rhan hanfodol o'r rhwydwaith trafnidiaeth; hebddynt, ni allai llawer o bobl deithio ar ôl 6 o'r gloch yr hwyr nac ar y Sul.

Ond nid yw’r rhan fwyaf o bobl yn gwahaniaethu rhwng cabiau hacnai a cherbydau hurio preifat. Maent yn archebu’r hyn a ddisgrifiant fel 'tacsi', a ddefnyddiant yn gyffredinol i gynnwys y ddau fath, ac mae cerbyd yn cyrraedd. Ac nid yw'r rhan fwyaf o bobl, ac rwy’n cynnwys fy hun yn hynny, yn mynd ati i wirio a yw'n dacsi neu gerbyd hurio preifat—fe wnes i ei archebu, mae'n crybwyll fy enw pan fydd yn stopio y tu allan ac rwy'n mynd i mewn iddo. Felly, rwy’n meddwl bod y gwahaniaeth rhwng y ddau wedi dod yn aneglur iawn ac fel y dywedodd Ysgrifennydd y Cabinet yn gynharach, y ffôn symudol sydd wedi newid pethau oherwydd eich bod yn arfer gorfod archebu ymlaen llaw cyn i chi fynd, drwy ffonio a dweud 'Rwyf i angen—' , ond erbyn hyn gallwch archebu ychydig cyn eich bod yn barod i adael. A gaf innau hefyd groesawu'r ymgynghoriad cyhoeddus?

A gaf i siarad am drwyddedu trawsffiniol? Yn hanesyddol, mae llawer o gerbydau wedi'u trwyddedu ym Mhowys a gweithio yn Abertawe, a dywedodd Ysgrifennydd y Cabinet yn gynharach mewn ateb i Gareth Bennett am gael gweithio rhanbarthol. Mae hynny'n iawn gyda Chastell-nedd Port Talbot ac Abertawe, ond pan fyddwch yn dod â Phowys i mewn i’r peth, os caf ddweud, nid yw pen uchaf Sir Drefaldwyn yn rhan o ranbarth Abertawe, ond mae Ystradgynlais yn rhan ohono. Felly, ceir anawsterau wrth ddiffinio beth yw rhanbarth ac mae pryderon bod pobl wedi bod yn trwyddedu ym Mhowys ac yn eu defnyddio yn Abertawe, pan nad oes gan Abertawe unrhyw reolaeth drostynt ac, yn bwysicach efallai, nid oes ganddyn nhw unrhyw reolaeth dros nifer y cerbydau a ddefnyddir yn Abertawe am eu bod wedi cael eu trwyddedu ym Mhowys. Ac rwy’n defnyddio'r gair ‘Abertawe’, gallwn i ddweud 'Castell-nedd Port Talbot' yn yr un ffordd yn union oherwydd eu bod yn cael eu heffeithio yn yr un modd.

Felly, mae gen i ddau gwestiwn. A wnaiff y Llywodraeth ystyried llunio safonau cenedlaethol y gellir eu gorfodi a thâl cenedlaethol? Fy nealltwriaeth i yw ei bod yn rhatach trwyddedu ym Mhowys nag yn Abertawe, felly mae pobl yn gwneud hynny. A hefyd mae’r safonau sydd eu hangen arnoch chi ym Mhowys yn wahanol i'r rhai yn Abertawe, ac felly mae'n haws trwyddedu, ac felly mae pobl yn gwneud y penderfyniad hwnnw nad yw o reidrwydd yn fuddiol ar gyfer y rhai sydd â diddordeb mewn darpariaeth tacsis yn Abertawe.

Ar y Pwyllgor Deisebau, do, fe gawsom lawer o dystiolaeth, gan gynnwys gennych chi, Ysgrifennydd y Cabinet, ynghylch tacsis a bydd adroddiad a fydd, gobeithio yn dod gerbron y Cynulliad hwn ar ryw adeg yn y dyfodol. Yr unig beth y byddwn yn ei godi ohono yw: a ydych chi’n ystyried gosod cwotâu o fewn y cwmnïau tacsi mawr ar gyfer y nifer sy'n gallu derbyn cadeiriau olwyn? Yn Abertawe, mae un cwmni tacsis/cydweithredol sydd ag oddeutu 180 i 200 o dacsis. Rwy’n credu pan eich bod yn ystyried cwmnïau o'r maint hwnnw, mewn gwirionedd, nad yw gofyn bod ganddynt 5 y cant neu 10 y cant sy’n gallu derbyn pobl mewn cadeiriau olwyn, nid wyf yn meddwl bod hynny’n afresymol. Felly, a wnewch chi edrych ar osod cwotâu, yn sicr ar gyfer y cwmnïau sydd â mwy na 10 o dacsis?

Can I thank Mike Hedges for his two questions and for the contribution that he’s made to this discussion? There are 9,200 drivers with licences operating across Wales. There are many more people who are employed in the sector, whether it be as telephone operators or within human resources of the larger firms. So, it is an important contributor to the Welsh economy, particularly to the night-time economy, and for that reason I think it’s important that we do give it sufficient time and consideration to ensure that there are high-quality standards applied right across the length and breadth of Wales. And the Member is absolutely right: I touched on it earlier that many people will not distinguish between what a taxi is and what a minicab is. There are 5,000 taxis that operate across Wales and there are 4,000 minicabs. Many people will just refer to one or all as a taxi or taxis, and so it’s important that those national standards are introduced across all of the vehicles.

In terms of regional working and the first question the Member asked, yes, but it will be up for consultation. I would ideally seek to have a consistent approach taken to the charging for national standards and licensing of all drivers, and this is something that should be considered as part of the consultation that will begin on 12 June, because I think regardless of whether you’re in Swansea or in Powys, you should have a very clear and transparent regime that is consistent across local authority areas.

In regard to the second question and the provision for wheelchairs and whether quotas should be set, particularly for those companies that operate a minimum number of vehicles, again, we want to work with both the sector—with the industry—and with passengers and with user groups, and so as part of the consultation we’ll be considering any views that are expressed in this regard.

A gaf i ddiolch i Mike Hedges am ei ddau gwestiwn ac am y cyfraniad y mae wedi ei wneud at y drafodaeth hon? Mae 9,200 o yrwyr â thrwyddedau sy'n gweithredu ledled Cymru. Mae llawer mwy o bobl sy'n cael eu cyflogi yn y sector, boed hynny fel gweithredwyr ffôn neu o fewn adnoddau dynol y cwmnïau mwy o faint. Felly, mae'n gwneud cyfraniad pwysig i economi Cymru, yn enwedig i economi’r nos, ac am y rheswm hwnnw rwy’n meddwl ei bod yn bwysig ein bod yn rhoi digon o amser ac ystyriaeth i sicrhau bod safonau o ansawdd uchel yn cael eu cymhwyso ar draws Cymru gyfan. Ac mae’r Aelod yn llygad ei le: crybwyllais yn gynharach na fydd llawer o bobl yn gwahaniaethu rhwng beth yw tacsi a beth yw cab bychan. Mae 5,000 o dacsis sy'n gweithredu ar draws Cymru ac mae 4,000 o gabiau bychan. Bydd llawer o bobl yn cyfeirio at un neu bob un ohonynt fel tacsi neu dacsis, ac felly mae'n bwysig bod y safonau cenedlaethol hynny yn cael eu cyflwyno ar gyfer pob math o gerbyd.

O ran gweithio rhanbarthol a'r cwestiwn cyntaf a ofynnodd yr Aelod, ie, ond bydd yn destun ymgynghoriad. Byddwn yn ddelfrydol yn ceisio defnyddio dull cyson ar gyfer codi tâl ar gyfer y safonau cenedlaethol a thrwyddedu pob gyrrwr, ac mae hyn yn rhywbeth y dylid ei ystyried yn rhan o'r ymgynghoriad a fydd yn dechrau ar 12 Mehefin, oherwydd credaf waeth pa un a ydych yn Abertawe neu ym Mhowys, y dylech gael cyfundrefn glir a thryloyw iawn sy'n gyson ar draws ardaloedd awdurdodau lleol.

O ran yr ail gwestiwn a'r ddarpariaeth ar gyfer cadeiriau olwyn a pha un a dylid gosod cwotâu, yn enwedig ar gyfer y cwmnïau hynny sy'n gweithredu nifer fechan o gerbydau, unwaith eto, rydym eisiau gweithio gyda’r sector—gyda'r diwydiant—a gyda theithwyr a chyda grwpiau defnyddwyr, ac felly, yn rhan o'r ymgynghoriad, byddwn yn ystyried unrhyw farn a fynegir ar hyn o beth.

Diolch yn fawr, Dirprwy Lywydd. Cabinet Secretary, just with reference to the consultation and this issue of consistency, I’m wondering whether you might consider including questions about the freedom of cab drivers/taxi drivers to take responsibility for their own decisions on the maintenance of those cabs—namely, that they should be free to go to any local garage, provided it’s reputable and corresponds with any requirements that the local authority might reasonably place on them, in order for that maintenance work to be done, rather than being compelled to use the local authority’s own maintenance section, if you like, where, of course, they have no control over the cost. And then further, that licensing authorities might be required to expressly explain why, or whether, they require drivers to have maintenance checks more frequently than the standard minimum. I have no objection to them doing that, but perhaps the drivers themselves would like to know why they’re being asked to go for maintenance four times a year rather than two, just by way of example. Thank you.

Diolch yn fawr, Dirprwy Lywydd. Ysgrifennydd y Cabinet, gan gyfeirio at yr ymgynghoriad a’r mater hwn o gysondeb, roeddwn i’n meddwl tybed a allech chi ystyried cynnwys cwestiynau am ryddid gyrwyr cabiau/gyrwyr tacsi i gymryd cyfrifoldeb am eu penderfyniadau eu hunain ar gynnal a chadw y cabiau hynny—sef, y dylent fod yn rhydd i fynd i unrhyw garej leol, ar yr amod bod ganddi enw da a’i bod yn cydymffurfio ag unrhyw ofynion y gallai'r awdurdod lleol yn rhesymol eu gosod arni, er mwyn i’r gwaith cynnal a chadw gael ei wneud, yn hytrach na gorfod defnyddio adran cynnal a chadw’r awdurdod lleol ei hun, os mynnwch chi, lle, wrth gwrs, nad oes ganddynt unrhyw reolaeth dros y gost. Ac yna ymhellach, efallai y bydd angen i awdurdodau trwyddedu egluro pam eu bod, neu pa un a ydynt, angen i yrwyr gael gwiriadau cynnal a chadw yn amlach na'r cyfnod gofynnol. Nid oes gennyf unrhyw wrthwynebiad iddyn nhw wneud hynny, ond efallai y byddai’r gyrwyr eu hunain yn hoffi gwybod pam y gofynnir iddynt fynd i gael gwaith cynnal a chadw wedi ei wneud bedair gwaith y flwyddyn yn hytrach na dwywaith, dim ond fel enghraifft. Diolch.

Can I thank Suzy Davies for her questions, and say, essentially, that the introduction of national standards is aimed at ensuring that vehicles are of a consisting quality right across Wales? And so, whether it’s twice a year or four times a year, I think what’s crucially important is that vehicles are maintained properly and to a very clear and transparent minimum standard based, not just necessarily on how many times a year a car is maintained, but crucially on the number of miles that it’s travelled in any given period. So, as part of the consultation, I would hope that we’ll have views expressed concerning maintenance schedules, but it’s my view that there should be a very consistent approach taken to vehicle maintenance across Wales.

In terms of where vehicles should and can be maintained, and the potential freedom of licensed drivers to maintain them at different garages that are not necessarily owned, operated or endorsed by local authorities, again, I’d very much welcome observations and comments on this particular point. It’s my view that the maintenance standards should be based not necessarily on the provision of maintenance services by certain outlets or service providers, but on minimum standards that are expected, and so, provided that a maintenance garage is registered as meeting those minimum requirements, I think it offers opportunities for a more competitive environment for garages for operate in.

A gaf i ddiolch i Suzy Davies am ei chwestiynau, a dweud, yn y bôn, bod cyflwyno safonau cenedlaethol â’r nod o sicrhau bod cerbydau o ansawdd cyson ledled Cymru? Ac felly, boed yn ddwywaith y flwyddyn neu bedair gwaith y flwyddyn, rwy’n meddwl mai beth sydd yn hanfodol bwysig yw bod cerbydau yn cael eu cynnal a’u cadw’n briodol ac i safon ofynnol glir a thryloyw iawn yn seiliedig, nid o reidrwydd ar faint o weithiau'r flwyddyn y mae car yn cael ei gynnal a’i gadw, ond yn hollbwysig, ar nifer y milltiroedd y mae’n eu teithio mewn unrhyw gyfnod penodol. Felly, yn rhan o'r ymgynghoriad, byddwn yn gobeithio y bydd gennym farn wedi’i mynegi yn ymwneud ag amserlenni cynnal a chadw, ond fy marn i yw y dylid cymryd agwedd gyson iawn tuag at gynnal a chadw cerbydau ledled Cymru.

O ran lle y dylid ac y gellid cynnal a chadw cerbydau, a'r rhyddid posibl i yrwyr trwyddedig i'w cynnal a’u cadw mewn gwahanol garejis nad ydynt o reidrwydd, yn eiddo, yn cael eu gweithredu na’u cymeradwyo gan awdurdodau lleol, unwaith eto, byddwn i'n croesawu yn fawr iawn syniadau a sylwadau ar y pwynt penodol hwn. Fy marn i yw y dylai safonau cynnal a chadw gael eu seilio nid o reidrwydd ar ddarparu gwasanaethau cynnal a chadw gan safle neu ddarparwyr gwasanaethau penodol, ond ar y safonau gofynnol a ddisgwylir, ac felly, ar yr amod bod garej cynnal a chadw yn cael ei chofrestru fel bod yn bodloni’r gofynion gofynnol hynny, rwy’n credu bod hynny yn cynnig cyfleoedd ar gyfer amgylchedd mwy cystadleuol i garejis weithredu ynddo.

6. 5. Datganiad: Plant yn Gyntaf / Children First
6. 5. Statement: Plant yn Gyntaf / Children First
7. 6. & 7. Datganiad: Asesu ar gyfer Dysgu—Dull Gwahanol yng Nghymru, a Datganiad: Ymgynghoriad ar God Erlyn Llywodraeth Cymru
7. 6.& 7. Statement: Assessment for Learning—A Distinct Welsh Approach, and Statement: Consultation on the Welsh Government Prosecution Code

And items 6 and 7 have been moved to tomorrow’s agenda. Therefore, we move to the debate on social prescribing.

Ac mae eitemau 6 a 7 wedi eu symud i agenda yfory. Felly, symudwn at y ddadl ar ragnodi cymdeithasol.

8. 8. Dadl: Presgripsiynau Cymdeithasol
8. 8. Debate: Social Prescribing

I call on the Cabinet Secretary for Health, Well-being and Sport to move that motion. Vaughan Gething.

Galwaf ar Ysgrifennydd y Cabinet dros Iechyd, Llesiant a Chwaraeon i gynnig y cynnig hwnnw. Vaughan Gething.

Cynnig NDM6314 Jane Hutt

Cynnig bod Cynulliad Cenedlaethol Cymru:

1. Yn nodi bod presgripsiynu cymdeithasol yn ddull ymyrraeth pwysig sydd eisoes yn cael ei ddefnyddio ledled Cymru;

2. Yn ystyried y blaenoriaethau ar gyfer hyrwyddo presgripsiynu cymdeithasol ymhellach ledled Cymru; a

3. Yn nodi bod Llywodraeth Cymru yn ymrwymo i dreialu dull cenedlaethol o bresgripsiynu cymdeithasol mewn perthynas ag iechyd meddwl.

Motion NDM6314 Jane Hutt

To propose that the National Assembly for Wales:

1. Notes that social prescribing is an important form of intervention that is already used across Wales;

2. Considers priorities for the further promotion of social prescribing across Wales; and

3. Notes Welsh Government commitments to trial a national approach to social prescribing linked to mental health.

Cynigiwyd y cynnig.

Motion moved.

Thank you, Deputy Presiding Officer. I’m happy to move the motion on the paper before us today. As all of us recognise, our health and well-being depend on many factors: family, relationships, work, play, housing, education and money, to name but a few. The ways in which we manage when our health is affected are numerous. We know that we often feel better after a walk in the park, or socialising with friends, yet often our first port of call when we feel unwell is to see a doctor.

A report from Citizens Advice estimates that a fifth of GP time is spent on primarily social problems. It is not always possible for GPs to fully explore the personal circumstances or social determinants that may have triggered the attendance, resulting, on some occasions, in an over-reliance on medical intervention. In Wales we have a vast array of non-clinical community services that offer real health and well-being benefits, and these services and activities are, of course, diverse in their nature. They range from rambling groups and befriending support, to debt counselling and parenting classes. These types of activity all support and work alongside clinical care, or even act as an alternative to medication, and the benefits of community-based support and activities can be numerous. For example, they can lead to improvement in physical health; reductions in the symptoms of anxiety or depression; the acquisition of learning, new interests and skills; a reduction in social isolation and loneliness; and, of course, increased sociability and community skills. And all of these things can lead to increased self-esteem, confidence and empowerment.

People who benefit from these services often go on to act as volunteers themselves, increasing community capacity and resilience. People and professionals may not be aware, though, of the potential health and well-being benefits of these services, or how to access them in the first place. I should indicate at this point that I’m happy and the Government will support the Conservative Party’s amendment, noting the King’s Fund definition of social prescribing as

‘a means of enabling GPs, nurses and other primary care professionals to refer people to a range of local, non-clinical services.’

But, that said, I don’t think we should overly worry about definitions at this point, especially ones that look through the lens of the national health service rather than the person who needs care and support, including, of course, the care and support they can access for themselves. Social prescribing really is simply a term for a mechanism that links people with their community services and opportunities that should help them to improve their general health and well-being, but usually recognised social prescribing schemes enable the referral of an individual to a link worker to work together with them to agree a non-clinical social prescription to improve their health and well-being.

A survey carried out on behalf of Nesta found that four in five GPs think social prescriptions alongside medical prescriptions should be available from GP surgeries. They say it would allow them to concentrate on the patient’s medical problems and treatment rather than the social issues that, often, they can do little about. As the start of our motion notes, a variety of social prescribing or community referral schemes already exist or are in development across Wales. They’re an important intervention in their own right and can help support people to take responsibility for their own health by accessing that community-based support, and reduce reliance on statutory services.

Of course, the national exercise referral scheme is one of the best known of such schemes. It’s a Welsh Government-funded scheme delivered by Public Health Wales, and it’s been developed to standardise exercise referral opportunities across all local authorities and health boards here in Wales. The scheme will successfully support clients with a chronic condition or who are at risk of developing chronic disease.

Locally, through primary care clusters, there is evidence of an investment in social prescribing models based on roles that help people to assess their well-being needs and agree with them what local care and support will help to meet those needs. In Torfaen, for example, social prescribers are located in GP surgeries and receive referrals from anyone experiencing a social issue that is impacting on their physical or mental health. The patient has the opportunity to tell their whole story, sometimes for the first time, and to work with a social prescriber to decide how best to resolve those issues. After the recognised success of the north Torfaen social prescriber, the scheme was extended to south Torfaen in January this year.

Another example is local area co-ordination in Swansea that seeks to reduce the pressure on statutory services by fostering local relationships and assistance. The programme works with individuals, families, and carers of any age, and enables them to achieve their idea of a good life. That, of course, will differ for different people and communities. The programme provides information and advice to anyone who accesses it. It also provides more in depth, one-to-one, input to people who might be older, disabled, or have mental health problems or be excluded in some way. There are, of course, other examples across Wales of programmes that link people to the local, non-clinical services they need.

As the motion indicates, we’ll continue to consider the priorities for the further promotion of social prescribing across Wales, because access to these services needs to be more systematic and seen as a normal part of our approach to health and well-being—

Diolch, Dirprwy Lywydd. Rwy'n hapus i gynnig y cynnig ar y papur sydd ger ein bron heddiw. Fel y mae pob un ohonom yn ei gydnabod, mae ein hiechyd a'n lles yn dibynnu ar nifer o ffactorau: teulu, perthnasoedd, gwaith, chwarae, tai, addysg ac arian, i enwi ond ychydig ohonynt. Mae’r ffyrdd yr ydym yn ymdopi pan yr effeithir ar ein hiechyd yn niferus. Rydym yn gwybod ein bod yn aml yn teimlo'n well ar ôl mynd am dro yn y parc, neu gymdeithasu gyda ffrindiau, ond yn aml y lle cyntaf y byddwn yn mynd pan fyddwn yn teimlo'n sâl yw at y meddyg.

Mae adroddiad gan Cyngor ar Bopeth yn amcangyfrif bod un rhan o bump o amser meddygon teulu yn cael ei dreulio’n bennaf ar broblemau cymdeithasol. Nid yw bob amser yn bosibl i feddygon teulu archwilio yn llawn yr amgylchiadau personol neu’r penderfynyddion cymdeithasol a allai fod wedi sbarduno'r ymweliad, gan arwain, weithiau, at orddibyniaeth ar ymyrraeth feddygol. Yng Nghymru mae gennym amrywiaeth eang o wasanaethau cymunedol anghlinigol sy'n cynnig manteision iechyd a llesiant gwirioneddol, ac mae’r gwasanaethau a’r gweithgareddau hyn, wrth gwrs, yn amrywiol eu natur. Maent yn amrywio o grwpiau cerdded a chymorth cyfeillio, i gwnsela ar gyfer dyledion a dosbarthiadau rhianta. Mae’r holl fathau hyn o weithgarwch yn cefnogi ac yn gweithio ochr yn ochr â gofal clinigol, neu hyd yn oed yn gweithredu fel dewis arall i feddyginiaeth, a gall manteision cymorth a gweithgareddau yn y gymuned fod yn niferus. Er enghraifft, gallant arwain at wella iechyd corfforol; lleihau symptomau gorbryder neu iselder; manteisio ar gyfleoedd dysgu, diddordebau a sgiliau newydd; lleihau arwahanrwydd cymdeithasol ac unigrwydd; ac, wrth gwrs, mwy o sgiliau cymdeithasu a chymunedol. A gall bob un o'r pethau hyn arwain at fwy o hunan-barch, hyder ac ymrymuso.

Mae pobl sy'n elwa ar y gwasanaethau hyn yn aml yn mynd ymlaen i weithredu fel gwirfoddolwyr eu hunain, gan gynyddu capasiti a chydnerthedd cymunedau. Efallai nad yw pobl a gweithwyr proffesiynol yn ymwybodol, er hynny, o fanteision iechyd a llesiant posibl y gwasanaethau hyn, neu sut i gael gafael arnynt yn y lle cyntaf. Dylwn nodi yn y fan yma fy mod i’n hapus i gefnogi, a bydd y Llywodraeth yn cefnogi, gwelliant y Blaid Geidwadol, gan nodi diffiniad The King’s Fund o ragnodi cymdeithasol fel

modd o alluogi meddygon teulu, nyrsys a gweithwyr proffesiynol gofal sylfaenol eraill i atgyfeirio pobl at amrywiaeth o wasanaethau lleol, nad ydynt yn rhai clinigol.

Ond, wedi dweud hynny, nid wyf yn credu y dylem ni boeni’n ormodol am ddiffiniadau yn y fan yma, yn enwedig rhai sy'n dod o safbwynt y gwasanaeth iechyd gwladol yn hytrach na'r unigolyn sydd angen gofal a chymorth, gan gynnwys, wrth gwrs, y gofal a'r cymorth y gallant ei gael ar eu cyfer eu hunain. Yr hyn yw rhagnodi cymdeithasol, mewn gwirionedd, yw term ar gyfer dull sy'n cysylltu pobl â'u gwasanaethau cymunedol a chyfleoedd a ddylai eu helpu i wella eu hiechyd a'u llesiant cyffredinol, ond fel arfer mae cynlluniau rhagnodi cymdeithasol a gydnabyddir yn galluogi unigolyn i gael ei atgyfeirio i weithiwr cyswllt i gydweithio gydag ef i gytuno ar bresgripsiwn cymdeithasol anghlinigol er mwyn gwella ei iechyd a'i lesiant.

Yn ôl arolwg a gynhaliwyd ar ran Nesta canfuwyd bod pedwar o bob pump o feddygon teulu yn credu y dylai presgripsiynau cymdeithasol fod ar gael ochr yn ochr â phresgripsiynau meddygol mewn meddygfeydd teulu. Maent yn dweud y byddai hynny'n caniatáu iddynt ganolbwyntio ar broblemau a thriniaeth feddygol y claf yn hytrach na'r materion cymdeithasol, nad ydynt, yn aml, yn gallu gwneud fawr amdanynt. Fel y mae dechrau ein cynnig yn nodi, mae amrywiaeth o gynlluniau rhagnodi cymdeithasol neu atgyfeirio cymunedol eisoes yn bodoli neu'n cael eu datblygu ledled Cymru. Maen nhw’n ymyrraeth bwysig ynddynt eu hunain ac yn gallu helpu i gefnogi pobl i gymryd cyfrifoldeb am eu hiechyd eu hunain trwy gael gafael ar y gefnogaeth honno yn y gymuned, a lleihau'r ddibyniaeth ar wasanaethau statudol.

Wrth gwrs, y cynllun cenedlaethol i atgyfeirio cleifion i wneud ymarfer corff yw un o'r cynlluniau mwyaf adnabyddus o'i fath. Mae'n gynllun a ariennir gan Lywodraeth Cymru ac a gyflwynir gan Iechyd Cyhoeddus Cymru, ac mae wedi ei ddatblygu i safoni cyfleoedd atgyfeirio ymarfer corff ar draws yr holl awdurdodau lleol a byrddau iechyd yma yng Nghymru. Bydd y cynllun yn cefnogi yn llwyddiannus cleientiaid sydd â chyflwr cronig neu sydd mewn perygl o ddatblygu clefyd cronig.

Yn lleol, trwy glystyrau gofal sylfaenol, ceir tystiolaeth o fuddsoddiad mewn modelau rhagnodi cymdeithasol sy'n seiliedig ar swyddogaethau sy'n helpu pobl i asesu eu hanghenion lles a chytuno gyda nhw pa ofal a chymorth lleol fydd yn eu helpu i ddiwallu'r anghenion hynny. Yn Nhorfaen, er enghraifft, mae rhagnodwyr cymdeithasol wedi’u lleoli mewn meddygfeydd teulu ac maent yn derbyn atgyfeiriadau gan unrhyw un sy'n dioddef problem gymdeithasol sy’n effeithio ar ei iechyd corfforol neu feddyliol. Mae’r claf yn cael cyfle i adrodd ei stori gyfan, weithiau am y tro cyntaf, a gweithio gyda rhagnodwr cymdeithasol i benderfynu ar y ffordd orau o ddatrys y problemau hynny. Yn dilyn cydnabod llwyddiant rhagnodwr cymdeithasol gogledd Torfaen, estynwyd y cynllun i dde Torfaen ym mis Ionawr eleni.

Enghraifft arall yw cydlynu ardal leol yn Abertawe sy'n ceisio lleihau'r pwysau ar wasanaethau statudol trwy feithrin perthnasoedd a chymorth yn lleol. Mae'r rhaglen yn gweithio gydag unigolion, teuluoedd a gofalwyr o bob oed, ac yn eu galluogi i gyflawni eu syniad nhw o fywyd da. Bydd hynny, wrth gwrs, yn wahanol i wahanol bobl a chymunedau. Mae'r rhaglen yn rhoi gwybodaeth a chyngor i unrhyw un sy'n ei defnyddio. Mae hefyd yn darparu mwy o fewnbwn manwl, unigol i bobl a allai fod yn hŷn, yn anabl, neu sydd â phroblemau iechyd meddwl neu sydd wedi eu heithrio mewn rhyw ffordd. Ceir, wrth gwrs, enghreifftiau eraill ledled Cymru o raglenni sy'n cysylltu pobl â’r gwasanaethau lleol, anghlinigol sydd eu hangen arnynt.

Fel y mae’r cynnig yn nodi, byddwn yn parhau i ystyried y blaenoriaethau ar gyfer hyrwyddo rhagnodi cymdeithasol ymhellach ledled Cymru, oherwydd bod angen i’r mynediad at y gwasanaethau hyn fod yn fwy systematig a’i weld fel rhan arferol o'n hymagwedd tuag at iechyd a llesiant—

I thank the Cabinet Secretary for his recent visits to the Bridgend area and the ABMU area, but also to the social prescribing that he’s seen working within the clusters in the lower Llynfi valley and the gateway to the Valleys. But also, in the Llynfi valley, he was seeing other networks within the community, along with the Spirit of Llynfi Woodland, along with local schools, along with the six local GPs—but it’s integrated into the local community, and it’s great to see, I think he’d agree, the innovative way in which all partners locally, not just the GPs, but every other partner, have taken on this idea of social prescribing for the well-being of their communities.

Diolch i Ysgrifennydd y Cabinet am ei ymweliadau diweddar ag ardal Pen-y-bont ar Ogwr ac ardal Bwrdd Iechyd Prifysgol Abertawe Bro Morgannwg, ond hefyd â'r rhagnodi cymdeithasol y mae wedi ei weld ar waith yn y clystyrau yng nghwm Llynfi isaf a phorth y Cymoedd. Ond hefyd, yng nghwm Llynfi, roedd yn gweld rhwydweithiau eraill yn y gymuned, ynghyd ag Ysbryd Coetir Llynfi, ynghyd ag ysgolion lleol, ynghyd â'r chwe meddyg teulu lleol—ond y mae wedi’i integreiddio i'r gymuned leol, ac mae'n wych gweld, rwy’n credu y byddai’n cytuno, y ffordd arloesol y mae’r holl bartneriaid yn lleol, nid dim ond y meddygon teulu, ond pob partner arall, wedi derbyn y syniad hwn o ragnodi cymdeithasol er lles eu cymunedau.

Yes, it’s a good example of the range of services that exist right across the country—local opportunities and how people are linked to those opportunities to improve their general health and well-being, and not a reliance on medication and medical intervention. It’s also a good example of the way we de-medicalise the service and, in particular, the way that healthcare support workers and other community-based workers have been really important in getting people to actually get active and get involved in their community, to take more ownership of their own choices in a way that is enjoyable for them and appropriate and local.

Trying to make this work more systematically is something that Dr Richard Lewis has undertaken in his role as the national professional lead for primary care in the Welsh Government. People in the Chamber will know him from his former role with the BMA, and he’s continuing to champion the role of well-being services and the need for more systematic access and referral. The future generations commissioner has also facilitated a round-table discussion with stakeholders on behalf of Dr Lewis last autumn and that’s generated a lot of enthusiasm and discussion.

The challenge now, over this next year, is how we roll out what we hope will be a more consistent and effective approach. But, within this Welsh Government, we’re committed to supporting stakeholders to share learning and good practice. So, in March, the Welsh Government sponsored a Mid Wales Health Collaborative conference. That event brought outdoor sector colleagues together with healthcare professionals to discuss the positive health and well-being benefits of outdoor activity, and increase awareness of the benefits of using green spaces. So, it is important to continue to develop the evidence base of what exists, and also what works. And the Welsh Government has, therefore, commissioned a review of the principles of sustainable community-based volunteering to tackle loneliness and social isolation among older people. And that will focus on models of best practice and the impact that they have had. The research findings will be published in September and used by health boards, local authorities, the third and community sectors to inform the development of further community-led volunteer models.

To help people find the right care at the right time and in the right place—often with the right person and the right service—the Welsh Government is continuing to work to co-ordinate the development of a single virtual directory of services for health and social care in the third and independent sectors. The directory will be used by both the public and professionals. It will underpin the new local authority information, advice and assistance services, and the 111 telephone and website service, and it will include the wide range of services available in local communities and explain how people can access that care and support.

In ‘Taking Wales Forward’, the Welsh Government committed to launching a Wales well-being bond to drive forward healthier lifestyles. The social prescribing agenda aligns closely to the aims of the well-being bond, which will look to take forward innovative health and well-being projects. We’re currently working closely with our stakeholders on the best way to achieve this. And, so, I say this generally, because I would welcome the views of Assembly Members on what further action is needed at national level to promote well-being services, and I welcome your views and ideas on what you think the priorities should be. And a number of Members will have their own local experience. For example, I know there may be Members who want to talk about Valleys Steps, which is engaging in Cwm Taf, a year into a relatively successful approach. So, the views of Members and wider stakeholders will lead into the Welsh Government’s commitment to trial a national approach to social prescribing in mental health. That should help us to take this work forward.

In accordance with our ‘Taking Wales Forward’ commitment, I’ll begin a pilot on social prescribing this December—or by this December. It will be aimed specifically at improving the mental health offer and the support for people with low to moderate mental health issues. The evidence base around social prescribing is limited, but growing. By funding a pilot, we think we’ll contribute to the evaluation of the role of social prescribing in Wales, and investigate the factors that make it most effective. The pilot will add to the excellent work already taking place in Wales, and we’re now engaging with stakeholders to work up proposals for the pilot scheme. I’ll make further announcements about the development of the pilot scheme and the well-being bond after the summer, but I look forward to hearing Members’ contributions to today’s debate.

Ydy, mae'n enghraifft dda o'r ystod o wasanaethau sy'n bodoli ledled y wlad—cyfleoedd lleol a sut y mae pobl wedi’u cysylltu â’r cyfleoedd hynny i wella eu hiechyd cyffredinol a’u lles, heb ddibynnu ar feddyginiaeth ac ymyrraeth feddygol. Mae hefyd yn enghraifft dda o sut yr ydym yn tynnu’r elfen feddygol o’r gwasanaeth ac, yn enwedig, sut y mae gweithwyr cymorth gofal iechyd a gweithwyr eraill yn y gymuned wedi chwarae rhan bwysig iawn mewn cael pobl i fod yn egnïol a chymryd rhan yn eu cymuned, i fod yn fwy cyfrifol am eu dewisiadau eu hunain mewn ffordd y maen nhw’n ei mwynhau ac sy'n briodol ac yn lleol.

Mae ceisio gwneud i hyn weithio yn fwy systematig yn rhywbeth y mae Dr Richard Lewis wedi ymgymryd ag ef yn ei swydd fel arweinydd proffesiynol cenedlaethol ar gyfer gofal sylfaenol yn Llywodraeth Cymru. Bydd pobl yn y Siambr yn ei adnabod o’i swydd flaenorol gyda Chymdeithas Feddygol Prydain, ac mae'n parhau i hyrwyddo swyddogaeth gwasanaethau lles a'r angen am brosesau derbyn ac atgyfeirio mwy systematig. Mae comisiynydd cenedlaethau'r dyfodol hefyd wedi hwyluso trafodaeth bord gron â rhanddeiliaid ar ran Dr Lewis yr hydref diwethaf a chafwyd llawer o frwdfrydedd a thrafodaeth o ganlyniad i hynny.

Yr her erbyn hyn, yn ystod y flwyddyn nesaf, yw sut yr ydym yn cyflwyno yr hyn yr ydym yn gobeithio y bydd yn ddull mwy cyson ac effeithiol. Ond, o fewn Llywodraeth Cymru, rydym yn ymrwymedig i gefnogi rhanddeiliaid i rannu dysgu ac arfer da. Felly, ym mis Mawrth, ariannodd Llywodraeth Cymru Gynhadledd Gydweithredol Iechyd y Canolbarth. Yn y digwyddiad hwnnw daeth cydweithwyr o’r sector awyr agored â gweithwyr gofal iechyd proffesiynol ynghyd i drafod manteision cadarnhaol gweithgareddau awyr agored o ran iechyd a lles, a chynyddu ymwybyddiaeth o fanteision defnyddio mannau gwyrdd. Felly, mae'n bwysig parhau i ddatblygu'r dystiolaeth o'r hyn sy’n bodoli, a hefyd yr hyn sy'n gweithio. Ac mae Llywodraeth Cymru wedi, felly, comisiynu adolygiad o egwyddorion gwirfoddoli cynaliadwy yn y gymuned i fynd i'r afael ag unigrwydd ac ynysu cymdeithasol ymhlith pobl hŷn. A bydd hynny yn canolbwyntio ar fodelau arfer gorau a'r effaith y maent wedi'i chael. Bydd canfyddiadau'r ymchwil yn cael eu cyhoeddi ym mis Medi ac yn cael eu defnyddio gan fyrddau iechyd, awdurdodau lleol, y trydydd sector a'r sector cymunedol ar gyfer llywio'r gwaith o ddatblygu ymellach modelau gwirfoddoli dan arweiniad y gymuned.

Er mwyn helpu pobl i ddod o hyd i'r gofal iawn ar yr adeg iawn ac yn y lle iawn—yn aml gyda'r person iawn a’r gwasanaeth iawn—mae Llywodraeth Cymru yn parhau i weithio i gydgysylltu datblygiad cyfeiriadur rhithwir sengl o wasanaethau iechyd a gofal cymdeithasol yn y trydydd sector a'r sector annibynnol. Bydd y cyfeiriadur yn cael ei ddefnyddio gan y cyhoedd a gweithwyr proffesiynol. Bydd yn sail i'r wybodaeth newydd gan awdurdodau lleol, gwasanaethau cyngor a chymorth, a’r gwasanaeth ffôn a gwefan 111, a bydd yn cynnwys yr ystod eang o wasanaethau sydd ar gael mewn cymunedau lleol ac yn esbonio sut y gall pobl gael gafael ar y gofal a’r cymorth hwnnw.

Yn 'Symud Cymru Ymlaen', mae Llywodraeth Cymru wedi ymrwymo i lansio bond llesiant Cymru i sbarduno ffyrdd o fyw iachach. Mae'r agenda rhagnodi cymdeithasol yn cyd-fynd yn agos ag amcanion y bond lles, a fydd yn ceisio datblygu prosiectau iechyd a lles arloesol. Ar hyn o bryd rydym yn gweithio'n agos gyda'n rhanddeiliaid ar y ffordd orau o gyflawni hyn. Ac, felly, rwyf yn dweud hyn yn gyffredinol, oherwydd byddwn i’n croesawu barn Aelodau'r Cynulliad ar y camau pellach y mae angen eu cymryd ar lefel genedlaethol i hyrwyddo gwasanaethau lles, a chroesawaf eich barn a'ch syniadau am yr hyn yr ydych yn credu y dylai'r blaenoriaethau fod. A bydd nifer o Aelodau wedi cael eu profiad lleol eu hunain. Er enghraifft, gwn y gall fod rhai Aelodau sydd eisiau siarad am Gamau’r Cymoedd, sy’n ymgysylltu â phobl yng Nghwm Taf, a hynny flwyddyn ers dechrau’r dull cymharol lwyddiannus. Felly, bydd barn yr Aelodau a rhanddeiliaid ehangach yn arwain at ymrwymiad Llywodraeth Cymru i dreialu dull cenedlaethol o ragnodi cymdeithasol ym maes iechyd meddwl. Dylai hynny ein helpu i ddatblygu'r gwaith hwn.

Yn unol â'n hymrwymiad yn 'Symud Cymru Ymlaen', byddaf yn dechrau cynllun arbrofol ar ragnodi cymdeithasol ym mis Rhagfyr—neu erbyn mis Rhagfyr. Bydd wedi’i dargedu’n benodol at wella’r cynnig iechyd meddwl a'r gefnogaeth i bobl â phroblemau iechyd meddwl isel i gymedrol. Mae’r dystiolaeth sydd ar gael ar gyfer rhagnodi cymdeithasol yn gyfyngedig, ond yn datblygu. Trwy ariannu cynllun arbrofol, rydym yn credu y byddwn yn cyfrannu at werthuso swyddogaeth rhagnodi cymdeithasol yng Nghymru, ac yn ymchwilio i'r ffactorau sy'n ei wneud yn fwyaf effeithiol. Bydd y cynllun arbrofol yn ychwanegu at y gwaith rhagorol sy’n cael ei wneud eisoes yng Nghymru, ac rydym bellach yn ymgysylltu â rhanddeiliaid i lunio cynigion ar gyfer y cynllun arbrofol. Byddaf yn gwneud cyhoeddiadau pellach am ddatblygiad y cynllun arbrofol a'r bond llesiant ar ôl yr haf, ond edrychaf ymlaen at glywed cyfraniadau Aelodau i ddadl heddiw.

Thank you very much. I have selected the amendment to the motion, and I call on Angela Burns to move the amendment tabled in the name of Paul Davies. Angela.

Diolch yn fawr iawn. Rwyf wedi dethol y gwelliant i'r cynnig, a galwaf ar Angela Burns i gynnig y gwelliant a gyflwynwyd yn enw Paul Davies. Angela.

Gwelliant 1—Paul Davies

Ychwanegu pwynt newydd ar ddiwedd y cynnig:

Yn nodi diffiniad y Kings Fund o bresgripsiynu cymdeithasol.

Amendment 1—Paul Davies

Add as a new point at end of motion:

Notes the Kings Fund definition of Social Prescribing.

Cynigiwyd gwelliant 1.

Amendment 1 moved.

Diolch, Deputy Presiding Officer. I’m very grateful to the Government for bringing forward this incredibly interesting topic, and I formally move the amendment tabled in the name of Paul Davies. We on this side of the Chamber support the general principles of this debate, and we’ve brought forward our amendment because we believe that social prescribing has no firm definition, a point brought forward by the NHS Confederation, for one, and, of course, they represent the health boards, so it’s very important that they should feel very comfortable with this going forward. And we feel that the King’s Fund have come up with a clear way of setting out in very simple terms what it means, and they refer to it as:

‘a means of enabling GPs, nurses and other primary care professionals to refer people to a range of local, non-clinical services.’

And, of course, the King’s Fund definition very much follows the direction of travel that we have here in Wales about asking people to start to take control of their own health, to participate, to be participants in their health agenda, and to be participants in their lives going forward. The King’s Fund very much identify that there is a range of social and economic factors that will allow patients, and need patients, to be treated in a holistic way. We definitely are not saying that the King’s Fund definition should be ‘the’ definition. We just want to see it as a benchmark—it’s what the English NHS have looked at; it’s what the Scottish NHS have looked at—because we need to have somewhere where we can start developing our own version of social prescribing, and I’m delighted that you’re going to be funding a trial to go forward on how social prescribing works.

You’ve already said about the positive impacts. I’m not going to rehearse all those arguments, but I know, as a committee, the Health and Social Care Committee are looking at loneliness and isolation in older people, and this is something that social prescribing might really be able to help. I know that my colleague Mark Isherwood will be talking in a while about co-production and about the need to bring on board third parties in order to deliver social prescribing. But I just particularly wanted to cleave to one of the points of your original motion where you say ‘considers’; you would like us to consider priorities for further promotion of social prescribing, and I would like to make two suggestions to you. How can the Welsh Government encourage a greater roll-out of social prescribing to young people? Throughout Wales, we have a significant number of young people who are in a very dark place: they’ve got eating disorders, they are self-harming. Some end up in a place so dark that their only alternative is to take their own lives. I represent a constituency that has seen a fair number of suicides from young people in the last couple of years. We know from evidence that, if you can engage people in areas like drama, exercise, art therapy, music therapy—very, very important ways of being able to perhaps bring someone back as they start that walk toward the cliff—if we can identify those people and get them before they’ve gone too far down that path, I would be really interested to see if we can start bringing this whole social prescribing agenda much closer to younger people as well, and not merely see it as reserved for either the elderly or for those in highly deprived areas.

I’d also wonder, as my second point, taking this forward: will the Welsh Government consider other professionals to be part of the social prescribing team—not just health professionals, but people such as school counsellors, or additional leaning needs co-ordinators? Because, as we all know, we’ve got enormous pressures on our mental health services. Children and adolescent mental health services are stuffed to the gunnels, they can’t turn around, and, if you have a school counsellor in a secondary school who’s talking to a young person who may be struggling with, for example, grief, because somebody they love desperately has died, that person should be able to socially prescribe a route for that young person to perhaps get to somewhere like Cruse or some other bereavement organisation. If they identify a child who’s starting to self-harm at about 12 years old, 13 years old, and those first tell-tale slashes across the tops of the arms appear, can they then pick up that child and refer them straightaway to some kind of therapy group, a counselling session, one of the third-sector providers that we need to engage with to make social prescribing a success? I just think that if we can perhaps broaden it out to other trained professionals, but in other fields, we might be able to alleviate some of the backlog or bottleneck that happens when you go into a doctor’s surgery, because they are already under immense pressure, and we can bring more people in in a truly productive way to actually start to produce the solution for people who are desperately in need. I’d be very grateful, Cabinet Secretary, if you would think about those two ideas and perhaps consider them as part of your motion here today. But we absolutely support this motion.

Diolch, Dirprwy Lywydd. Rwy'n ddiolchgar iawn i’r Llywodraeth am gyflwyno’r pwnc hynod ddiddorol hwn, a chynigiaf y gwelliant a gyflwynwyd yn enw Paul Davies yn ffurfiol. Rydym ni ar yr ochr hon i'r Siambr yn cefnogi egwyddorion cyffredinol y ddadl hon, ac rydym wedi cyflwyno ein gwelliant oherwydd ein bod o’r farn nad oes diffiniad pendant i ragnodi cymdeithasol, pwynt a gyflwynwyd gan Gydffederasiwn y GIG, yn un, sydd, wrth gwrs, yn cynrychioli’r byrddau iechyd, felly mae'n bwysig iawn eu bod yn teimlo’n gyfforddus iawn â hyn wrth symud ymlaen. Ac rydym o’r farn bod Cronfa’r Brenin wedi canfod ffordd glir o nodi yn syml iawn yr hyn y mae'n ei olygu, gan gyfeirio ato fel:

modd o alluogi meddygon teulu, nyrsys a gweithwyr proffesiynol gofal sylfaenol eraill i atgyfeirio pobl at amrywiaeth o wasanaethau lleol, nad ydynt yn rhai clinigol.

Ac, wrth gwrs, mae diffiniad Cronfa'r Brenin yn dilyn, i raddau helaeth iawn, y cyfeiriad yr ydym ni yng Nghymru yn ei ddilyn o ofyn i bobl ddechrau rheoli eu hiechyd eu hunain, cymryd rhan, bod yn rhan o’u hagenda iechyd, a chymryd rhan yn eu bywydau yn y dyfodol. Mae Cronfa'r Brenin yn nodi’n bendant y ceir amrywiaeth o ffactorau cymdeithasol ac economaidd a fydd yn caniatáu i gleifion, ac angen i gleifion, gael eu trin mewn modd cyfannol. Yn sicr, nid ydym yn dweud mai diffiniad Cronfa'r Brenin ddylai fod 'y' diffiniad. Ond rydym ni eisiau edrych arno fel meincnod—dyna y mae'r GIG yn Lloegr wedi edrych arno; dyma mae'r GIG yn yr Alban wedi edrych arno—oherwydd bod arnom angen man cychwyn i ddatblygu ein fersiwn ein hunain o ragnodi cymdeithasol, ac rwyf wrth fy modd eich bod yn mynd i ariannu cynllun treialu wrth symud ymlaen ar sut y mae rhagnodi cymdeithasol yn gweithio.

Rydych eisoes wedi sôn am yr effeithiau cadarnhaol. Nid wyf am ailadrodd yr holl ddadleuon hynny, ond gwn, fel pwyllgor, bod y Pwyllgor Iechyd a Gofal Cymdeithasol yn edrych ar unigrwydd ac ynysu ymhlith pobl hŷn, ac mae hyn yn rhywbeth y gall rhagnodi cymdeithasol wir helpu gydag ef. Gwn y bydd fy nghyd-Aelod Mark Isherwood yn siarad yn nes ymlaen am gydgynhyrchu ac am yr angen i gynnwys trydydd partïon er mwyn cyflwyno rhagnodi cymdeithasol. Ond rwyf i eisiau mynd ar drywydd un o'r pwyntiau yn eich cynnig gwreiddiol yn arbennig lle’r ydych yn dweud 'ystyried'; hoffech i ni ystyried blaenoriaethau ar gyfer hyrwyddo rhagnodi cymdeithasol ymhellach, a hoffwn i gynnig dau awgrym i chi. Sut y gall Llywodraeth Cymru annog cyflwyno rhagnodi cymdeithasol yn ehangach i bobl ifanc? Ledled Cymru, mae gennym nifer sylweddol o bobl ifanc sydd mewn lle tywyll iawn: mae ganddyn nhw anhwylderau bwyta, maen nhw’n hunan-niweidio. Mae rhai yn y pen draw yn cyrraedd lle mor dywyll fel mai eu hunig ddewis arall yw lladd eu hunain. Rwyf i’n cynrychioli etholaeth lle bu nifer o hunanladdiadau ymhlith pobl ifanc yn ystod y ddwy flynedd ddiwethaf. Gwyddom o dystiolaeth, os gallwch chi ymgysylltu pobl â meysydd fel drama, ymarfer corff, therapi celf, therapi cerddoriaeth—ffyrdd pwysig iawn, iawn o allu tynnu rhywun yn ôl sy’n dechrau mynd tuag at y dibyn—os gallwn ni nodi’r bobl hynny a'u dal cyn iddynt fynd yn rhy bell ar y llwybr hwnnw, byddai gennyf ddiddordeb mawr mewn gweld a allwn ni ddechrau dod â’r agenda rhagnodi cymdeithasol hon yn llawer nes at bobl iau hefyd, ac nid ei gweld fel rhywbeth sydd ond ar gyfer yr henoed neu rai mewn ardaloedd difreintiedig iawn.

Roeddwn hefyd yn meddwl tybed, a dyma fy ail bwynt, wrth gyflwyno hyn: a fydd Llywodraeth Cymru yn ystyried gweithwyr proffesiynol eraill i fod yn rhan o'r tîm rhagnodi cymdeithasol—nid dim ond gweithwyr iechyd proffesiynol, ond pobl fel cwnselwyr ysgol, neu gydgysylltwyr anghenion dysgu ychwanegol? Oherwydd, fel y gwyddom, mae pwysau enfawr ar ein gwasanaethau iechyd meddwl. Mae gwasanaethau iechyd meddwl plant a'r glasoed yn llawn dop, nid oes lle i droi, ac, os oes gennych gwnsler ysgol mewn ysgol uwchradd sy’n siarad â pherson ifanc sydd efallai’n cael trafferth gydag, er enghraifft, galar, oherwydd bod rhywun annwyl iawn iddynt wedi marw, dylai'r person hwnnw allu rhagnodi’n gymdeithasol llwybr ar gyfer y person ifanc hwnnw i gyrraedd, o bosibl, rywle fel Cruse neu sefydliad profedigaeth arall. Os ydyn nhw’n canfod plentyn sy’n dechrau hunan-niweidio pan ei fod tua 12 oed, 13 oed, a'r marciau dangosol cyntaf hynny i’w gweld ar ran uchaf y breichiau, a allan nhw wedyn siarad â’r plentyn hwnnw a'i atgyfeirio ar unwaith i ryw fath o grŵp therapi, sesiwn gwnsela, un o ddarparwyr y trydydd sector y mae angen i ni ymgysylltu â nhw er mwyn i ragnodi cymdeithasol lwyddo? Rwy’n credu os gallwn ni ei ehangu, efallai, i gynnwys gweithwyr proffesiynol hyfforddedig eraill, ond mewn meysydd eraill, y gallem efallai leddfu rhywfaint ar yr ôl-gronni neu’r aros sy'n digwydd pan eich bod yn mynd i feddygfeydd meddygon teulu, oherwydd eu bod eisoes o dan bwysau aruthrol, a gallwn gynnwys rhagor o bobl mewn modd gwirioneddol gynhyrchiol i ddechrau cyflawni ateb i bobl sydd mewn angen dybryd. Byddwn i’n ddiolchgar iawn, Ysgrifennydd y Cabinet, pe byddech yn meddwl am y ddau syniad yna ac efallai eu hystyried yn rhan o'ch cynnig yma heddiw. Ond rydym yn cefnogi'r cynnig hwn yn llwyr.

Rydw i’n falch iawn o gymryd rhan yn y ddadl bwysig yma ar ragnodi cymdeithasol.

Nawr, fel meddygon ifanc dros y degawdau, rydym ni i gyd yn cael ein haddysgu bod yna bedwar agwedd i iechyd ein cleifion: ie, y corfforol, y seicolegol, ond hefyd heb anghofio agweddau cymdeithasol ac ysbrydol. Mae cofio am yr holl ystod yma o ddylanwadau ar iechyd pobl yn ein cyfeirio at feddwl yn ehangach am beth sydd yn gwneud pobl yn sâl yn y lle cyntaf a hefyd yn gwneud i ni feddwl am y rhwystrau sy’n gweithredu yn erbyn eu llwyr adferiad.

Rwy’n cofio cwyno i’r awdurdod lleol, flynyddoedd maith yn ôl nawr, fel meddyg teulu cydwybodol, am gyflwr truenus tai fy nghleifion, a oedd yn amharu ar eu hiechyd nhw, a’r cwynion hynny yn cael eu hanwybyddu yn llwyr. Dyma un o’r rhesymau pam gwnes i sefyll ar gyfer y cyngor yn y lle cyntaf. Fel cynghorydd sir wedyn, ond, yn amlwg, nid fel meddyg, roeddwn yn derbyn atebion i’m cwynion am gyflwr gwael tai’r ddinas a hefyd cynllun i wella’r sefyllfa. Dyna beth, yn y bôn, ydy fy nealltwriaeth i o ragnodi cymdeithasol—bod meddygon teulu a nyrsys yn y gymuned yn gallu arallgyfeirio pobl tuag at brosiectau sydd yn taclo eu salwch gan edrych ar y darlun mawr o’u hiechyd yn ei gyfanrwydd, a chyfeirio pobl felly at sefydliadau yn y sector gwirfoddol gan amlaf, fel gweithgareddau celf, gwirfoddoli yn gyffredinol, garddio, coginio, cyngor bwyta’n iach, ac ystod eang o gampau a chwaraeon, megis cerdded. Un o’r pethau hawsaf ydy jest cerdded mwy. Rwyf wastad yn pregethu yn y lle yma am y 10,000 o gamau sydd angen i ni eu cymryd bob dydd—cerdded. Mae cadw’n heini lawn cystal â chyffuriau gwrth-iselder pan nad yw’r iselder ysbryd yn ddifrifol.

Ymgais i lenwi sawl gagendor yn ein rhwydweithiau cymdeithasol ydy rhagnodi cymdeithasol, gydag unigrwydd ac unigedd ar gynnydd—dyna pam rydym yn cynnal ymchwiliad fel pwyllgor iechyd—er ein holl gysylltiadau cyfrifiadurol y dyddiau yma ac er y rhyngrwyd, achos rydym yn cydnabod bod yna fwy i adferiad ein cleifion na dim ond materion y corff yn unig.

’Slawer dydd, roedd ein capeli a’n heglwysi ni yn hynod weithredol yma yng Nghymru, gyda channoedd o bobl yn y gynulleidfa bob dydd Sul a rhyw gyfarfod neu’i gilydd bob nos o’r wythnos yn ogystal, yn llawn ystod eang o weithgareddau. Roedd y fath gymuned glos yn naturiol yn gymorth yn aml i nifer o bobl yn eu hiselder ysbryd a’u hunigrwydd. Ond, bu tro ar fyd, ac mae angen atebion i’r un un gofynion ysbrydol oesol heddiw.

Yn aml, fel meddyg, rwy’n teimlo ychydig fel gweinidog neu ficer wrth gynghori fy nghleifion, ond mae esgeuluso'r agweddau cymdeithasol ac ysbrydol a dim ond canolbwyntio ar y corff, y tabledi a’r llawdriniaeth hefyd yn esgeulustod go iawn sy’n gallu tanseilio gwellhad ein pobl.

Edrychwn ymlaen at ehangu rhagnodi cymdeithasol—rydym yn cefnogi bwriad y Llywodraeth yn y fan hyn—a mynd i’r afael â’r dystiolaeth o’i effeithlonrwydd, er mor anodd yw hi i gael gafael ar y dystiolaeth honno. Diolch yn fawr.

I’m pleased to take part in this very important debate on social prescribing.

Now, as young doctors over the decades, we’re all taught that there are four aspects to the health of a patient: yes, physical, psychological, but also not forgetting social and spiritual aspects. Remembering all of those influences on the health of people directs us to think about what makes people ill in the first place and makes us think about the barriers that work against their recovery.

I remember complaining to the local authority, many years ago now, as a conscientious GP, about the condition of housing of my patients, which was affecting their health, and those complaints were completely ignored. This is one of the reasons why I stood for the council in the first place. As a county councillor then, not as a doctor, I got answers to my complaints about the condition of housing and a plan to improve the situation. That’s what my understanding is, basically, of social prescribing—that GPs and nurses in the community can refer people to projects that tackle their illness, looking at the bigger picture of their health in its entirety, referring people, therefore, to the voluntary sector, most often, such as arts activities, volunteering, gardening, cooking, healthy eating advice and a wide range of sporting activities, such as walking. One of the easiest things to do is to just walk more. I always preach in this place about the 10,000 steps that we need to walk every day—walking. Keeping fit is just as good as antidepressant medication when the depression is not so severe.

The aim of social prescribing is to fill a vacuum in many aspects of society, with isolation and loneliness increasing—that’s why we are holding this inquiry as a health committee—despite all of our computers and the internet, because we recognise there is more to the recovery of our patients than simply physical issues.

Many years ago, our chapels and churches were very active here in Wales, with hundreds of people attending every Sunday, and some meetings being held every night of the week too, with a full and broad range of activities. Such close-knit communities were naturally an assistance to many people who were suffering depression and loneliness, but things changed and we need solutions to the same spiritual requirements today.

Very often, as a GP, I feel a little like a minister or a vicar in advising my patients, but forgetting the social and spiritual aspects, and focusing only on the physical, the tablets and the surgery is also real neglect, which can undermine the recovery of our patients.

We look forward to enhancing social prescribing—and we support the Government in this regard—and tackling or getting to grips with evidence of its effectiveness despite how difficult it is to get hold of that evidence. Thank you very much.

It’s good to hear from a GP who is reflective on their behaviour, because far too often, I’m afraid, some GPs have reached for the script, rather than other solutions to people’s mental distress.

Last night, I spent quite a lot of time running around trying to contact people who were yet to register to vote in order to beat the midnight deadline. Many were delighted to be reminded that they needed to get registered and I was successful in that regard. But I also met other people who disturbed me quite a lot. I’ve met them before. These are people who say, ‘No, I’m not interested in registering to vote; I’m absolutely not interested in voting because they’re all the same, whatever happens, there’ll be no difference to my life’.

These are people who are so far away from engaging with society and making any sort of positive contribution that it’s really quite disturbing. That is potentially quite dangerous as well. These are not people who are busy working hard to make ends meet for their family; they’re generally people who have completely fallen out of the workforce and, in some cases, will have no more than a cursory acquaintance with the workforce throughout their lifetime. I’m not a liberal on this matter. I do not think we should tolerate people living off the state and not being required to contribute anything back. It’s bad for them and it’s bad for the whole of society.

We, of course, have to support people who fall out of the workplace because of some personal crisis. One in four of us will undergo a significant mental illness in our lifetime and employers are not always adept or, indeed, sympathetic to the situation. Losing your job or having a baby can mean you’re out of the workforce for a considerable time and, not surprisingly, people lose their self-confidence, in some cases become agoraphobic, unable to tolerate being outside in open spaces or in unpredictable situations.

In other scenarios, as the Cabinet Secretary has described, people end up using out-of-hours services as a prop for their pain, which is neither appropriate for actually helping them feel better about themselves—but is also clogging up emergency services for those who do need them. So, I was very interested to attend the frequent attenders multidisciplinary team that’s operating across Cardiff and the Vale. They look at the top 20 attenders in accident and emergency, out-of-hours and the GP surgeries for that month, and they get prescribed tailored services to meet their particular needs. It is really very, very impressive what the outcomes are: 80 per cent of these people get back on their feet and resume their normal existence and are no longer an inappropriate burden on emergency services.

It’s Communities First that often takes the lead on getting people referred to them. They lay on well-being courses, confidence building, living life to the full, social support networks—whether it’s gardening or cookery clubs. Generally, under the King’s Fund definition, there’s often a link worker involved, and I suppose one of the key questions for the Government is really: what will happen once Communities First fades away, and who are going to be the link workers who need to be there to guide the individual through social situations that they find difficult, and to support the rest of the people involved in that social group to know that there will be support available if things become difficult? I think Angela Burns has made some interesting comments about the role of the third sector in this regard, but there does need to, clearly, be statutory services having some oversight over this as well.

I just wanted, lastly, to state my concern about the challenges facing young people at the moment. The statistics I received yesterday from some of the employment link workers working in Communities First areas are really quite frightening. In Cardiff north and east there are 166 year 11 young people who are 16 and are about to do whatever exams they’re going to do—they have no destination next year. They do not yet know where they’re going to be next year, and we need to ensure that they’re not NEETs. And a further word of warning is that there are 86 people from the last cohort who would be year 12s if they were still in education who are completely unaccounted for. We do not know what is happening to these people. Hopefully, some of them are gainfully employment, but others are completely missing. So, we need to roll out social prescribing to ensure that everybody is given the opportunity to make a contribution and is gradually being moved towards enabling them to stand on their own two feet.

Mae'n dda clywed gan feddyg teulu sy'n myfyrio ar ei ymddygiad, oherwydd yn rhy aml o lawer, yn anffodus, mae rhai meddygon teulu wedi dilyn y sgript, yn hytrach na chynnig atebion eraill i ofid meddyliol pobl.

Neithiwr, treuliais gryn dipyn o amser yn ceisio cysylltu â phobl nad oeddent wedi cofrestru i bleidleisio er mwyn bodloni’r amser cau, sef hanner nos. Roedd llawer yn falch iawn o gael eu hatgoffa bod angen iddynt gofrestru ac roeddwn i’n llwyddiannus yn hynny o beth. Ond cyfarfûm hefyd â phobl eraill a wnaeth anesmwytho cryn dipyn arnaf. Rwyf wedi cwrdd â nhw o'r blaen. Y rhain yw’r bobl sy'n dweud, ‘Na, nid oes gennyf ddiddordeb mewn cofrestru i bleidleisio; nid oes gennyf unrhyw ddiddordeb o gwbl mewn pleidleisio oherwydd bod pob un ohonynt yr un fath, beth bynnag fydd yn digwydd, ni fydd yn gwneud unrhyw wahaniaeth i fy mywyd i'.

Mae'r rhain yn bobl sydd mor bell o ymgysylltu â chymdeithas a gwneud unrhyw fath o gyfraniad cadarnhaol y mae yn wir yn eithaf brawychus. Mae hynny o bosibl yn eithaf peryglus hefyd. Nid yw'r rhain yn bobl sy’n brysur yn gweithio'n galed i gael dau ben llinyn ynghyd ar gyfer eu teulu; fel rheol maent yn bobl sydd wedi gadael y gweithlu yn gyfan gwbl ac, mewn rhai achosion, na fydd yn cael mwy na chysylltiad prin â’r gweithlu drwy gydol eu hoes. Nid wyf yn rhyddfrydwr ar y mater hwn. Nid wyf yn credu y dylem ni oddef pobl sy'n byw ar y wlad heb ei gwneud yn ofynnol iddyn nhw gyfrannu unrhyw beth yn ôl. Mae'n wael iddyn nhw ac mae'n wael i'r gymdeithas gyfan.

Mae’n rhaid i ni, wrth gwrs, gefnogi pobl sy'n gadael y gweithle oherwydd rhyw argyfwng personol. Bydd un o bob pedwar ohonom yn dioddef salwch meddwl sylweddol yn ystod ein hoes ac nid yw cyflogwyr bob amser yn deall nac, yn wir, yn cydymdeimlo â'r sefyllfa. Gall colli eich swydd neu gael babi olygu eich bod allan o'r gweithlu am gyfnod sylweddol ac mae pobl yn colli eu hunan-hyder ac nid yw hynny’n peri syndod, ac mewn rhai achosion yn mynd yn agoraffobig, yn methu â goddef bod allan mewn mannau agored nac mewn sefyllfaoedd anrhagweladwy.

Mewn sefyllfaoedd eraill, fel y mae Ysgrifennydd y Cabinet wedi ei ddisgrifio, mae pobl yn dechrau defnyddio gwasanaethau y tu allan i oriau arferol fel prop ar gyfer eu poen, ac nid yn unig y mae hyn yn amhriodol i’w helpu i deimlo'n well amdanynt eu hunain mewn gwirionedd—ond mae hefyd yn achosi tagfeydd yn y gwasanaethau brys ar gyfer y rhai y mae arnynt eu hangen. Felly, roedd yn ddiddorol iawn i mi ymuno â’r tîm amlddisgyblaethol ar gyfer mynychwyr rheolaidd sy'n gweithredu ledled Caerdydd a'r Fro. Maen nhw’n edrych ar yr 20 o bobl a welir amlaf yn yr adran damweiniau ac achosion brys, mewn gwasanaethau y tu allan i oriau a meddygfeydd meddygon teulu ar gyfer y mis hwnnw, a chaiff gwasanaethau wedi'u teilwra i ddiwallu eu hanghenion penodol eu rhagnodi iddynt. Mae'r canlyniadau wir yn drawiadol iawn, iawn: mae 80 y cant o'r bobl hyn yn llwyddo i gael yn ôl ar eu traed ac ailddechrau eu bywydau arferol ac nid ydynt yn faich amhriodol ar y gwasanaethau brys mwyach.

Cymunedau yn Gyntaf sy’n aml yn arwain ar gael pobl wedi eu hatgyfeirio atynt. Maen nhw’n darparu cyrsiau lles, magu hyder, byw bywyd i'r eithaf, rhwydweithiau cymorth cymdeithasol—boed hynny mewn clybiau garddio neu goginio. Fel arfer, yn ôl diffiniad Cronfa'r Brenin, mae gweithiwr cyswllt yn aml yn rhan o’r broses, ac mae'n debyg mai un o'r cwestiynau allweddol i'r Llywodraeth mewn gwirionedd yw: beth fydd yn digwydd pan fydd Cymunedau yn Gyntaf yn dod i ben, a phwy fydd y gweithwyr cyswllt sydd eu hangen i arwain yr unigolion trwy sefyllfaoedd cymdeithasol sy’n anodd iddynt, ac i gefnogi gweddill y bobl sy'n rhan o’r grŵp cymdeithasol hwnnw i wybod y bydd cymorth ar gael os bydd pethau'n mynd yn anodd? Rwy'n credu bod Angela Burns wedi gwneud sylwadau diddorol am ran y trydydd sector yn hyn o beth, ond mae angen, yn amlwg, gwasanaethau statudol yn goruchwylio rhywfaint ar hyn hefyd.

Yn olaf, roeddwn eisiau datgan fy mhryder am yr heriau sy'n wynebu pobl ifanc ar hyn o bryd. Mae'r ystadegau a gefais ddoe gan rai o'r gweithwyr cyswllt cyflogaeth sy’n gweithio mewn ardaloedd Cymunedau yn Gyntaf yn eithaf brawychus yn wir. Yng ngogledd a dwyrain Caerdydd mae 166 o bobl ifanc blwyddyn 11 sy’n 16 oed ac ar fin sefyll pa bynnag arholiadau y maent yn mynd i’w sefyll—heb unrhyw le i fynd iddo y flwyddyn nesaf. Nid ydyn nhw’n gwybod eto lle y byddant y flwyddyn nesaf, ac mae angen i ni sicrhau na fyddant yn bobl nad ydynt mewn addysg, cyflogaeth na hyfforddiant. A gair arall o rybudd yw bod 86 o bobl o'r garfan ddiwethaf a fyddai ym mlwyddyn 12 pe byddent yn dal i fod mewn addysg, nad oes cyfrif o gwbl amdanynt. Nid ydym yn gwybod beth sy'n digwydd i'r bobl hyn. Gobeithio, bod rhai ohonynt mewn cyflogaeth ac yn ennill, ond mae eraill ar goll yn llwyr. Felly, mae angen i ni gyflwyno rhagnodi cymdeithasol er mwyn sicrhau bod pawb yn cael y cyfle i gyfrannu a’n bod yn symud yn raddol tuag at eu galluogi i sefyll ar eu traed eu hunain.

Social prescribing is a core element of the co-production revolution, and the fact that the Welsh Government has tabled this debate shows that we’ve come a long way since I first led an Assembly debate on co-production to a lukewarm response. This is about moving from the medical model, which sees illness or disability as the problem, to the social model of disability and the right to independent living, emphasising that people are disabled by society, not themselves; that we must work together to tackle the barriers to access and inclusion for all; and that everyone must be allowed independence, choice and control in their lives. This is about doing things differently, moving from a needs-based approach to strength-based development—to helping people in communities, young and old, identify the strengths they already have in order to tackle the root problems preventing them from reaching their potential.

As the Welsh NHS Confederation states, engaging the public and patients in co-production means developing and implementing a national programme with an agreed timescale across Government, which identifies actions for all public services to take to engage the public and patients in living healthier lives. The King’s Fund definition referred to says that social prescribing or community referral is a means of enabling GPs, nurses and other primary care professionals to refer people to a range of local, non-clinical services. As they say, this is designed to support people with a wide range of social, emotional or practical needs and many schemes are focused on improving mental health and physical well-being. This can involve a variety of activities, which are typically provided by voluntary and community sector organisations, including volunteering, arts activities, group learning, gardening, befriending, cookery, healthy eating advice and a range of sports and physical activity, involving a link worker, as Jenny indicated, who works with people to access local sources of support.

A study into a social prescribing project in Bristol found improvements in anxiety levels and in feelings about general health and quality of life. A study of a scheme in Rotherham found reductions in NHS use in terms of accident and emergency attendance, outpatient appointments and inpatient admissions. Cartrefi Conwy runs several projects empowering and enabling older tenants to take control of their lives, not letting their age or anything else affect them, their independence or quality of life. In Lancashire, the Green Dreams social enterprise, set up by a local GP, provides community based solutions to unemployment, isolation and reduced quality of life. Independent evaluation by Lancaster University found mental and physical health improvements, reduced GP appointments and many patients returning to work. Around 40 GPs are now referring into that scheme.

The Co-production Network for Wales highlights time credits social prescribing as a powerful tool for encouraging the hard to engage or socially isolated in activity that might have a health, well-being or family reconnection impact and earns them time credits. Co-production Wales has highlighted the upcoming 8 June presentation by the chief executive of Interlink RCT—Rhondda Cynon Taf—connecting individuals, communities and organisations at a strength-based practice study group. As he says, patients are being referred from GP surgeries through social prescribing and through social care settings, often called community co-ordination or local area co-ordination. He adds, however, that many of the resources available are not directed at what matters most to people, where they need it, to improve their own health and well-being, but that this is particularly a problem in the most deprived areas, and that models that work in isolation that are not collaborative and are not connected or able to restore community provision will fail to tackle gaps and will be limited in scope and effectiveness.

Five years ago, I heard Western Australia’s inspirational mental health commissioner speaking at a Co-production Wales conference in Cardiff. It was he who first launched local area co-ordination over a quarter of a century ago, making a real difference to both local people and professionals, who started to act and think differently. This shifted focus from people as passive recipients of social care to people who have gifts, assets and contributions in inclusive communities. Volunteer-run walking schemes supported by Let’s Walk Cymru, such as Troedio Clwyd Walks, improve physical and mental well-being and tackle loneliness, saving NHS Wales money, but Welsh Government funding ends on 30 September, providing no assurance for the volunteers. The Welsh Government must provide continuity. After all, as the Chief Medical Officer for Wales states, the social prescribing approach can help the management of chronic conditions and decrease demand for health services—let’s make it happen.

Mae rhagnodi cymdeithasol yn elfen graidd o'r chwyldro cydgynhyrchu, ac mae’r ffaith bod Llywodraeth Cymru wedi cyflwyno'r ddadl hon yn dangos ein bod wedi teithio yn bell ers i mi arwain dadl y tro cyntaf yn y Cynulliad ar gydgynhyrchu a chael ymateb llugoer. Mae hyn yn ymwneud â symud oddi wrth y model meddygol, sy'n gweld mai salwch neu anabledd yw’r broblem, i'r model cymdeithasol o anabledd a'r hawl i fyw yn annibynnol, gan bwysleisio mai cymdeithas sydd yn anablu pobl, nid nhw eu hunain; bod yn rhaid i ni weithio gyda'n gilydd i orchfygu’r rhwystrau at fynediad a chynhwysiant i bawb; a bod yn rhaid i bawb gael annibyniaeth, dewis a rheolaeth yn eu bywydau. Mae hyn yn ymwneud â gwneud pethau'n wahanol, gan symud o ddull sy'n seiliedig ar anghenion i ddatblygiad sy’n seiliedig ar gryfder—i helpu pobl mewn cymunedau, yn hen ac yn ifanc, i nodi’r cryfderau sydd ganddynt eisoes er mwyn mynd i'r afael â gwreiddiau’r problemau sy’n eu rhwystro rhag cyrraedd eu potensial.

Fel y dywed Cydffederasiwn GIG Cymru, mae cynnwys y cyhoedd a chleifion mewn cydgynhyrchu yn golygu datblygu a gweithredu rhaglen genedlaethol gydag amserlen y cytunwyd arni ar draws y Llywodraeth, sy'n nodi camau gweithredu i’r holl wasanaethau cyhoeddus eu cymryd i gael y cyhoedd a chleifion i fyw bywydau iachach. Cyfeiriwyd at ddiffiniad Cronfa'r Brenin sy’n dweud bod rhagnodi cymdeithasol neu atgyfeirio cymunedol yn fodd o alluogi meddygon teulu, nyrsys a gweithwyr proffesiynol gofal sylfaenol eraill i atgyfeirio pobl i ystod o wasanaethau lleol, nad ydynt yn rhai clinigol. Fel y maen nhw’n ei ddweud, mae hyn wedi'i gynllunio i gefnogi pobl sydd ag amrywiaeth eang o anghenion cymdeithasol, emosiynol neu ymarferol ac mae llawer o gynlluniau yn canolbwyntio ar wella iechyd meddwl a lles corfforol. Gall hyn gynnwys amrywiaeth o weithgareddau, a ddarperir fel arfer gan sefydliadau’r sector gwirfoddol a chymunedol, gan gynnwys gwirfoddoli, gweithgareddau celf, dysgu mewn grŵp, garddio, cyfeillio, coginio, cyngor ar fwyta'n iach ac ystod o chwaraeon a gweithgarwch corfforol, gan gynnwys gweithiwr cyswllt, fel y nododd Jenny, sy'n gweithio gyda phobl i gael gafael ar ffynonellau lleol o gymorth.

Canfu astudiaeth ar brosiect rhagnodi cymdeithasol ym Mryste welliannau mewn lefelau gorbryder ac mewn teimladau o ran iechyd ac ansawdd bywyd yn gyffredinol. Canfu astudiaeth o gynllun yn Rotherham ostyngiadau yn y defnydd o’r GIG o ran presenoldeb mewn adrannau damweiniau ac achosion brys, apwyntiadau cleifion allanol a derbyniadau cleifion mewnol. Mae Cartrefi Conwy yn rhedeg nifer o brosiectau sy’n grymuso ac yn galluogi tenantiaid hŷn i reoli eu bywydau, heb adael i’w hoedran nac unrhyw beth arall effeithio arnyn nhw, eu hannibyniaeth nac ansawdd eu bywydau. Yn Swydd Gaerhirfryn, mae’r fenter gymdeithasol Green Dreams, a sefydlwyd gan feddyg teulu lleol, yn darparu atebion cymunedol i ddiweithdra, arwahanrwydd ac ansawdd bywyd salach. Canfu gwerthusiad annibynnol gan Brifysgol Lancaster welliannau mewn iechyd meddwl a chorfforol, llai o apwyntiadau meddygon teulu a llawer o gleifion yn dychwelyd i'r gwaith. Mae oddeutu 40 o feddygon teulu yn atgyfeirio i'r cynllun hwnnw erbyn hyn.

Mae Rhwydwaith Cydgynhyrchu Cymru yn tynnu sylw at gredydau amser rhagnodi cymdeithasol fel offeryn pwerus ar gyfer annog y rhai sy’n anodd ymgysylltu â nhw, neu’r rhai sydd wedi’u hynysu’n gymdeithasol mewn gweithgaredd a allai gael effaith ar iechyd, lles neu ailgysylltu teuluol ac ennill credydau amser. Mae Cydgynhyrchu Cymru wedi tynnu sylw at y cyflwyniad sydd ar ddod ar 8 Mehefin gan brif weithredwr Interlink RCT—Rhondda Cynon Taf—sy’n cysylltu unigolion, cymunedau a sefydliadau mewn grŵp astudio sy'n seiliedig ar gryfder. Fel y dywed ef, mae cleifion yn cael eu hatgyfeirio o feddygfeydd meddygon teulu, trwy ragnodi cymdeithasol a thrwy leoliadau gofal cymdeithasol, a elwir yn aml yn gydgysylltu cymunedol neu gydgysylltu yn yr ardal leol. Mae'n ychwanegu, fodd bynnag, nad oes llawer o'r adnoddau sydd ar gael yn cael eu cyfeirio at yr hyn sydd bwysicaf i bobl, lle mae eu hangen, er mwyn gwella eu hiechyd a'u lles eu hunain, ond bod hyn yn broblem arbennig yn yr ardaloedd mwyaf difreintiedig, ac y bydd modelau sy'n gweithio ar wahân nad ydynt yn gydweithredol ac nad ydynt yn gysylltiedig nac yn gallu adfer darpariaeth gymunedol yn methu ag ymdrin â’r bylchau a bydd eu heffeithiolrwydd a’u cwmpas yn gyfyngedig.

Bum mlynedd yn ôl, clywais gomisiynydd iechyd meddwl arloesol Gorllewin Awstralia yn siarad mewn cynhadledd Cydgynhyrchu Cymru yng Nghaerdydd. Fe lansiodd cydlyniad ardal leol am y tro cyntaf dros chwarter canrif yn ôl, gan wneud gwahaniaeth gwirioneddol i bobl leol a gweithwyr proffesiynol, a ddechreuodd weithredu a meddwl mewn modd gwahanol. Symudodd hyn y pwyslais oddi wrth bobl fel derbynwyr goddefol o ofal cymdeithasol i bobl sydd â doniau, asedau a chyfraniadau mewn cymunedau cynhwysol. Mae cynlluniau cerdded a drefnir gan wirfoddolwyr ac a gefnogir gan Dewch i Gerdded Cymru, megis Teithiau Cerdded Troedio Clwyd, yn gwella lles corfforol a meddyliol ac yn mynd i'r afael ag unigrwydd, gan arbed arian i GIG Cymru, ond daw cyllid Llywodraeth Cymru i ben ar 30 Medi, felly nid oes sicrwydd i’r gwirfoddolwyr. Mae’n rhaid i Lywodraeth Cymru ddarparu dilyniant. Wedi'r cyfan, fel y dywed Prif Swyddog Meddygol Cymru, gall y dull rhagnodi cymdeithasol helpu’r gwaith o reoli cyflyrau cronig a lleihau’r galw ar wasanaethau iechyd—gadewch i hyn ddigwydd.

Diolch, Dirprwy Lywydd. I would like to thank the Cabinet Secretary for bringing forward this debate today, and I’m delighted to take part. I’m firmly of the opinion that social prescribing, particularly when it comes to mental health, can deliver real health benefits for Welsh patients, and UKIP will, therefore, be supporting the motion.

As results from studies in Bristol and Rotherham have shown, social prescribing schemes can lead to a reduction in the use of NHS services, but, more importantly, lead to improvements in mental health and general well-being, improvements to quality of life and reduced levels of depression and anxiety.

It’s the last point that I find the most encouraging. Rather than condemning patients will mental ill health to a life on antidepressants, which have been shown to have terrible side effects, social prescribing can be used to better effect.

Social prescribing can also deliver cost savings to our NHS. Preliminary economic analysis of the Rotherham study found that the scheme could pay for itself within two years due to reducing reliance on NHS services. My only concern is that, for this to be truly effective, we need to pump significant investment into primary care. To be able to effectively deliver social prescribing, GPs need to be effectively resourced, giving them the time to be able to consider the whole person more consistently, and they need access to fully resourced community services to which to refer patients when appropriate. According to the Royal College of General Practitioners, the promotion of social prescribing ultimately needs to be managed carefully as it generates expectations of general practice to carry out non-health functions, which it has limited capacity to do. They also state that social prescribing schemes can certainly be beneficial to a patient’s overall health and well-being, as some pilots have shown. To be effective, there needs to be better integration between health and community services, so that GPs and our teams can signpost our patients most appropriately.

As I’ve highlighted many times, our NHS is most effective when we have a true partnership between the public, private and third sectors. Social prescribing is such a partnership approach. If we consider and mitigate the additional burden that social prescribing places upon our GPs, I do firmly believe that it has the potential to deliver enormous benefit to Welsh patients. I therefore look forward to seeing further details of the social prescribing trials and hope the Cabinet Secretary can assure us that resulting social prescribing schemes will be properly resourced and not place additional burdens upon our already over-stretched GPs.

It is clear that the traditional approach to mental health care is not working, particularly for our younger population who are facing new and varied challenges to their mental health. We need new ways of working, as the taking of a pill method appears to do more harm than good. So, social prescribing has a role to play in meeting this challenge and I look forward to working with the Welsh Government to deliver a Wales-wide approach that benefits patients and our GPs alike. Thank you.

Diolch, Dirprwy Lywydd. Hoffwn ddiolch i Ysgrifennydd y Cabinet am gyflwyno'r ddadl hon heddiw, ac rwy’n falch iawn o gymryd rhan ynddi. Rwy'n gadarn o'r farn y gall rhagnodi cymdeithasol, yn enwedig wrth sôn am iechyd meddwl, sicrhau manteision iechyd gwirioneddol i gleifion yng Nghymru, a bydd UKIP, felly, yn cefnogi'r cynnig.

Fel y dengys canlyniadau o astudiaethau ym Mryste a Rotherham, gall cynlluniau rhagnodi cymdeithasol arwain at ostyngiad yn y defnydd o wasanaethau'r GIG, ond, yn bwysicach, gall arwain at welliannau mewn iechyd meddwl a lles cyffredinol, gwelliannau i ansawdd bywyd a lefelau is o iselder a gorbryder.

Y pwynt olaf sydd fwyaf calonogol i mi. Yn hytrach na chondemnio cleifion â salwch meddwl i fyw bywyd ar gyffuriau gwrth-iselder, y profwyd eu bod yn arwain at sgîl-effeithiau ofnadwy, gellir defnyddio rhagnodi cymdeithasol yn fwy effeithiol.

Gall rhagnodi cymdeithasol hefyd ddarparu arbedion cost i'n GIG. Canfu dadansoddiad economaidd rhagarweiniol o'r astudiaeth yn Rotherham y gallai'r cynllun dalu am ei hun o fewn dwy flynedd oherwydd y byddai’n lleihau'r ddibyniaeth ar wasanaethau’r GIG. Fy unig bryder yw, er mwyn i hyn fod yn wirioneddol effeithiol, mae angen i ni fuddsoddi’n sylweddol mewn gofal sylfaenol. Er mwyn gallu cyflwyno rhagnodi cymdeithasol yn effeithiol, mae angen i feddygon teulu gael eu hadnoddu’n effeithiol, gan roi amser iddynt allu ystyried y person cyfan yn fwy cyson, ac mae angen mynediad arnynt at wasanaethau cymunedol sydd wedi’u hadnoddu yn llawn er mwyn gallu atgyfeirio cleifion iddynt pan fo hynny'n briodol. Yn ôl Coleg Brenhinol yr Ymarferwyr Cyffredinol, yn y pen draw mae angen i’r broses o hyrwyddo rhagnodi cymdeithasol gael ei rheoli'n ofalus gan ei fod yn arwain at ddisgwyliadau i feddygon teulu gyflawni swyddogaethau nad ydynt yn ymwneud ag iechyd, a gallu cyfyngedig sydd ganddyn nhw i wneud hynny. Maen nhw hefyd yn nodi y gall cynlluniau rhagnodi cymdeithasol yn sicr fod yn fuddiol i iechyd a lles cyffredinol claf, fel y mae rhai cynlluniau treialu wedi’i ddangos. I fod yn effeithiol, mae angen gwell integreiddio rhwng gwasanaethau iechyd a chymunedol, fel y gall meddygon teulu a’n timau atgyfeirio ein cleifion yn y modd mwyaf priodol.

Fel yr wyf wedi ei amlygu sawl gwaith, mae ein GIG yn fwyaf effeithiol pan fydd gennym bartneriaeth wirioneddol rhwng y sector cyhoeddus, y sector preifat a'r trydydd sector. Mae rhagnodi cymdeithasol yn ddull partneriaeth o'r fath. Os byddwn yn ystyried ac yn lleihau’r baich ychwanegol y mae rhagnodi cymdeithasol yn ei roi ar ein meddygon teulu, rwy'n credu yn bendant bod ganddo'r potensial i gyflawni budd enfawr i gleifion yng Nghymru. Edrychaf ymlaen felly at weld rhagor o fanylion am y treialon rhagnodi cymdeithasol a gobeithiaf y gall Ysgrifennydd y Cabinet ein sicrhau y bydd cynlluniau rhagnodi cymdeithasol dilynol wedi’u hadnoddu’n briodol heb roi baich ychwanegol ar ein meddygon teulu sydd eisoes dan bwysau.

Mae'n amlwg nad yw'r dull traddodiadol o ofal iechyd meddwl yn gweithio, yn enwedig ar gyfer ein poblogaeth iau sy'n wynebu heriau newydd ac amrywiol o ran iechyd meddwl. Mae angen ffyrdd newydd o weithio arnom, oherwydd ymddengys bod cymryd tabledi yn gwneud mwy o ddrwg nag o les. Felly, mae gan ragnodi cymdeithasol ran i'w chwarae mewn ateb yr her hon ac edrychaf ymlaen at weithio gyda Llywodraeth Cymru i gyflwyno dull Cymru gyfan sydd o fudd i gleifion a’n meddygon teulu fel ei gilydd. Diolch.

I think we could all do with a bit of social prescribing today. I think it’s been a very difficult day for us all and a very sad day and anything to lift our spirits would help. But I would like to thank the health Secretary for bringing forward this proposal because I think it shows that there is an understanding that there’s more to health than just looking after the physical well-being of a patient. Jenny Rathbone has underlined the fact that one in four of us is likely to suffer some kind of mental health problems during our lifetime—. I think it’s very much the point about asking patients what matters rather than, ‘What is the matter?’ I’m very much of the view that I think we have to respect and treat the individual and the patient and not just the illness.

My husband’s a GP and he’s been social prescribing for almost two decades, mostly referrals to sport centres. But I think it’s important that we develop this further, and I’d like to focus just a few words on the opportunities to use social prescribing in relation to the arts. Now, as the health Secretary is aware, we’ve established a cross-party arts and health group within the Assembly and I’m very keen on this. I was chair of the Live Music Now charity and it was incredible to watch the transformation that came in care homes when we sent expert musicians in to play and to really have an impact and to raise the spirits of the people in those care homes. I think the Welsh Government actually has a very good record in relation to how arts impact on health: 50 per cent of the revenue funded organisations subsidised by the Arts Council of Wales are related to health in some way.

I look forward to welcoming the Cabinet Secretary to the next meeting of that cross-party group where we’ll be making a presentation to him and asking him to support the efforts to build a more robust evidence base to support arts and health in Wales. There is a huge amount of work, as I said, being undertaken already. The Welsh arts council is already in the process of collating the work that is already being done in Wales, and there needs to be, I think—

Rwy'n credu y byddai ychydig o ragnodi cymdeithasol o fudd i bob un ohonom heddiw. Rwy'n credu ei fod wedi bod yn ddiwrnod anodd iawn i bob un ohonom ac yn ddiwrnod trist iawn a byddai unrhyw beth i godi ein hysbryd yn helpu. Ond hoffwn ddiolch i'r Ysgrifennydd dros iechyd am gyflwyno’r cynnig hwn oherwydd rwy’n credu ei fod yn dangos bod dealltwriaeth fod mwy i iechyd na dim ond gofalu am lesiant corfforol y claf. Mae Jenny Rathbone wedi tanlinellu'r ffaith bod un o bob pedwar ohonom yn debygol o ddioddef rhyw fath o broblemau iechyd meddwl yn ystod ein bywydau—. Rwy'n credu mai’r pwynt yn sicr yw gofyn i gleifion beth sy’n bwysig yn hytrach na, ‘Beth sy’n bod?’ Fy marn i yn sicr yw bod yn rhaid i ni barchu a thrin yr unigolyn a'r claf ac nid dim ond y salwch.

Mae fy ngŵr yn feddyg teulu ac mae ef wedi bod yn ymarfer rhagnodi cymdeithasol ers bron i ddau ddegawd, yn bennaf atgyfeiriadau i ganolfannau chwaraeon. Ond rwy'n credu ei bod yn bwysig ein bod yn datblygu hyn ymhellach, a hoffwn ganolbwyntio ychydig o eiriau ar y cyfleoedd i ddefnyddio rhagnodi cymdeithasol mewn cysylltiad â'r celfyddydau. Nawr, fel y mae’r Ysgrifennydd dros Iechyd yn gwybod, rydym wedi sefydlu grŵp trawsbleidiol celfyddydau ac iechyd yn y Cynulliad ac rwy'n frwdfrydig iawn am hyn. Roeddwn yn gadeirydd yr elusen Live Music Now ac roedd yn anhygoel i wylio'r gweddnewidiad mewn cartrefi gofal pan fyddem ni’n anfon cerddorion arbenigol i mewn i chwarae ac i gael effaith wirioneddol a chodi ysbryd y bobl yn y cartrefi gofal hynny. Rwy'n credu bod gan Lywodraeth Cymru hanes da iawn o ran sut y mae’r celfyddydau yn effeithio ar iechyd: mae 50 y cant o’r sefydliadau sy'n cael cyllid refeniw trwy gymhorthdal ​​gan Gyngor Celfyddydau Cymru yn gysylltiedig ag iechyd mewn rhyw ffordd.

Rwy'n edrych ymlaen at groesawu Ysgrifennydd y Cabinet i gyfarfod nesaf y grŵp trawsbleidiol hwnnw pryd y byddwn yn gwneud cyflwyniad iddo a gofyn iddo gefnogi’r ymdrechion i ddatblygu sail dystiolaeth fwy cadarn i gefnogi celfyddydau ac iechyd yng Nghymru. Mae llawer iawn o waith, fel y dywedais, yn cael ei wneud eisoes. Mae Cyngor Celfyddydau Cymru eisoes yn y broses o goladu'r gwaith sydd eisoes yn cael ei wneud yng Nghymru, ac mae angen, rwy'n credu—

Thank you. I was just rather hoping that in your role as chair of that cross-party group, you might also perhaps look at the role of art and music therapy for younger people, because at the stage of their life where they are, they need a course correction very often. A lot of them are starting to walk down a poor mental health route for all sorts of reasons, and there is a lot of evidence out there that if you can catch them young enough, in their teens and in secondary school when they’re going through those kinds of issues, then actually it can help to bring them back before it becomes really hard to start rescuing people. And I’d be really grateful, and I’d like to join your cross-party group if your cross-party group would actually have a look at that as well, because it’s that whole principle of, ‘If we can catch them young and save them earlier, it helps them and it helps us.’

Diolch. Gobeithio yr oeddwn i, yn eich swydd fel cadeirydd y grŵp trawsbleidiol, y gallech chi hefyd efallai ystyried swyddogaeth therapi celf a cherddoriaeth i bobl iau, oherwydd ar y cyfnod hwnnw o’u bywydau, mae angen newid llwybr arnynt yn aml iawn. Mae llawer ohonynt yn dechrau dilyn llwybr iechyd meddwl gwael am bob math o resymau, ac mae llawer o dystiolaeth ar gael, os gallwch chi eu dal yn ddigon ifanc, yn eu harddegau ac yn yr ysgol uwchradd pan fyddant yn mynd trwy’r mathau hynny o broblemau, yna mewn gwirionedd, gall helpu i ddod â nhw yn ôl cyn iddi fynd yn anodd iawn i ddechrau achub pobl. A byddwn i'n ddiolchgar iawn, a hoffwn i ymuno â'ch grŵp trawsbleidiol, pe byddai eich grŵp trawsbleidiol yn ystyried hynny hefyd, oherwydd yr egwyddor honno, ‘Os gallwn ni eu dal nhw’n ifanc a’u hachub yn gynharach, mae'n eu helpu nhw ac mae'n ein helpu ninnau.’

I think that’s a really good point, and I’d like to invite you, perhaps, to come and address one of our meetings. I think that would be very, very useful because you’re quite right—if we catch them young, if we catch them early, the arts can be a great mechanism for turning people around.

I think it’s also important to focus on older people. I think if we’ve got a lot of people now—you think about the massive increase that we’re going to see in people requiring residential care, that’s projected to rise by 82 per cent by 2035. So, we need to think about how we’re going to deal with that, but let’s think about how we’re going to give them the quality of life; it’s not just about parking these people—it’s about making sure that they have a good life.

But I would like to finish by asking the Cabinet Secretary just one thing, and that is really about the budget. Now, I know that there’s £180,000 being earmarked for volunteer-led networks in relation to how we use this, but, actually, in the context of a £6 billion fund, how far do you think we can take this? This is quite innovative stuff. We do need to, I think, make sure it’s evidence based. But I just wonder if you could tell us: what are your ambitions here? It’s clearly early days on this, but I just wonder: could we really be a pioneer country, really setting out a marker for the world to follow?

Rwy'n credu bod hwnna'n bwynt da iawn, a hoffwn eich gwahodd, efallai, i ddod i siarad yn un o'n cyfarfodydd. Rwy'n credu y byddai hynny'n ddefnyddiol iawn, iawn oherwydd rydych chi’n hollol iawn—os ydym ni’n eu dal yn ifanc, os ydym ni’n eu dal yn gynnar, gall y celfyddydau fod yn ddull gwych o newid bywydau pobl.

Rwy'n credu ei bod yn bwysig hefyd i ganolbwyntio ar bobl hŷn. Rwy’n meddwl os oes gennym ni lawer o bobl bellach yn—meddyliwch chi am y cynnydd enfawr yr ydym ni’n mynd i’w weld yn nifer y bobl sydd angen gofal preswyl, a rhagwelir y bydd cynydd o 82 y cant erbyn 2035. Felly, mae angen i ni feddwl am sut y byddwn ni’n mynd i’r afael â hynny, ond gadewch i ni ystyried sut yr ydym ni’n mynd i roi'r ansawdd bywyd iddyn nhw; nid dim ond mater o barcio y bobl hyn ydyw—mae'n ymwneud â sicrhau eu bod yn cael bywyd da.

Ond hoffwn orffen drwy ofyn dim ond un peth i Ysgrifennydd y Cabinet, ac am y gyllideb y mae hynny mewn gwirionedd. Nawr, rwy’n gwybod bod £180,000 yn cael ei glustnodi ar gyfer rhwydweithiau a arweinir gan wirfoddolwyr o ran sut yr ydym ni’n defnyddio hyn, ond, mewn gwirionedd, yng nghyd-destun y gronfa o £6 biliwn, pa mor bell ydych chi'n meddwl y gallwn ni fynd â hyn? Mae hwn yn faes eithaf arloesol. Mae angen i ni, rwy’n credu, wneud yn siŵr ei fod yn seiliedig ar dystiolaeth. Ond meddwl oeddwn i tybed a allech chi ddweud wrthym ni: beth yw eich uchelgeisiau ynglŷn â hyn? Mae'n amlwg yn gynnar yn y broses, ond tybed: a allem ni mewn gwirionedd fod yn wlad arloesol, ac arwain y ffordd i’r byd ein dilyn?

Thank you very much, and I call on the Cabinet Secretary for Health, Well-being and Sport to reply to the debate—Vaughan Gething.

Diolch yn fawr iawn, ac rwy’n galw ar Ysgrifennydd y Cabinet dros Iechyd, Llesiant a Chwaraeon i ymateb i'r ddadl—Vaughan Gething.

Thank you, Deputy Presiding Officer. I’d like to start by thanking all Members who have contributed for their considered and constructive contributions. This isn’t an area where the Government has a hard-and-fast view on what work and must work. As I indicated, we’re looking at developing an evidence base based on examples of what already takes place in Wales, and the evidence of what works best.

I think we’re really talking about appropriate prescribing. Sometimes, it may be that social prescribing is something to replace poor prescribing decisions by clinicians and, of course, we should always constructively review what clinicians do, but there are, of course, entirely appropriate reasons why people’s health will be treated by a form of medication prescription. This is about how we add to and potentially replace some of that in a way that is appropriate for the individual. If you like, picking up on what Eluned Morgan said, ‘What matters to you, not what is the matter with you’, and see how we empower people to take more ownership of their own choices, and then to give them those choice and how easy those choices often are, if only they’re pointed in the right direction and helped in that way. There was much in Eluned Morgan and Angela Burns’s contribution, even without the intervention that Angela made, where there was actually a lot of commonality: book prescriptions, art, music and sport, and the role that they have. There are a number of things we’re already doing with young people, both myself and the Cabinet Secretary for Education, where we have a number of things we’re doing in schools to help to try and support people and their resilience in the most general terms, and understanding what we can do to promote that general well-being for the child and their whole family, and to think about how that works. But I would not pretend that we have perfect answers. As you know in Government, there is rarely a day when there is a perfect answer, and if there is one I have yet to come across it myself. But we are thinking seriously about what we’re doing and, as I said, the pilot that we’re going to develop to start this year will be about building their own space. To go back to Eluned’s point about where the budget is, that very much depends on what the evidence tells us about both the cost of providing the service, but then of the impact of that service, and our broader challenge, if we’re speaking honestly and in a mature way, about how we shift the way in which we provide services with citizens, not to citizens, and actually how we make those choices different ones as well. So, the challenge is about how we gear this up to make that system-wide shift and change.

Just going back to Angela Burns’s contribution, I’m happy to recognise your point about how you refer people into a service, and what that service is, because there will, of course, be occasions when that service comes from a medical professional. There may also be times when what we call social prescribing doesn’t necessarily get routed through a GP or a healthcare professional. But if it is about how you provide someone with a route to actually access support, resilience and advice to improve their general health and well-being—that’s why I don’t want to get too tied up on a definition, but I do recognise the King’s Fund definition is a useful place to start from—.

Again, thinking about Dai Lloyd’s challenge about walking—those of us who have iPhones—other smartphones are available, of course—if we walk around with them, they have this handy thing on them that tells you how many steps they think you’re doing, how many flights of stairs you’ve had. I don’t always think it’s entirely reliable and I tell myself there are occasions where I’ve done more walking when my phone’s been sat on a desk—but this job is difficult and politicians are often very poor examples of doing what we say others should do. At election time, we almost all get our 10,000 steps in, but in a normal day otherwise, it’s actually really quite difficult—but it’s something for us about how we take time to do things for ourselves as well.

Then we had Jenny’s contribution and, in particular, I’m pleased to hear you mention the frequent attenders work that’s often there about not saying that frequent attenders don’t have health and well-being needs, but their needs are being met or dealt with inappropriately in going to the wrong place for the wrong care at the wrong time. That point is about how you provide people with a route to understand what their needs are and how they’re then met appropriately. Often, that is about directing them to other services or towards what they can do for themselves.

I’m particularly pleased that you highlighted the cross-Government challenge that we have. Good health and well-being is not just an issue for the health service, it is absolutely an issue that goes into education, that goes into housing, it goes into the economy—virtually every area covered in ministerial portfolios. Also, thinking back to my previous life, when I was an employment lawyer, and about the links between health, well-being and work—.

Finally, in terms of some of the other points made by Mark Isherwood and Caroline, we recognise, as I said earlier, the broader benefits of this approach and in particular the importance of the third and independent sectors in helping us to get this right. So, I’m really pleased about the constructive debate that we’ve had. I look forward to developing our approach to social prescribing in Wales and to further raise awareness of the health and social benefits that it can bring. I ask Members to support the motion and the amendments and I look forward to reporting back to Members in due course on the work that we will undertake in the pilot and developing the approach here in Wales.

Diolch, Dirprwy Lywydd. Hoffwn ddechrau drwy ddiolch i'r holl Aelodau sydd wedi cymryd rhan am eu cyfraniadau ystyriol ac adeiladol. Nid yw hwn yn faes y mae gan y Llywodraeth farn gadarn ar yr hyn sy’n gweithio a’r hyn y mae’n rhaid iddo weithio. Fel y nodais, rydym ni’n ystyried datblygu sylfaen dystiolaeth yn seiliedig ar enghreifftiau o'r hyn sydd eisoes yn digwydd yng Nghymru, a'r dystiolaeth o'r hyn sy'n gweithio orau.

Rwy'n credu mai’r hyn yr ydym ni’n sôn amdano mewn gwirionedd yw rhagnodi priodol. Weithiau, efallai bod rhagnodi cymdeithasol yn rhywbeth i ddisodli penderfyniadau rhagnodi gwael gan glinigwyr ac, wrth gwrs, dylem ni bob amser adolygu yn adeiladol yr hyn y mae clinigwyr yn ei wneud, ond, wrth gwrs, mae rhesymau cwbl briodol pam mae iechyd pobl yn cael ei drin gan ryw fath o bresgripsiwn meddyginiaeth. Mae hyn yn ymwneud â sut yr ydym ni’n ychwanegu at, ac o bosibl disodli rhywfaint o hynny, mewn ffordd sy'n briodol i'r unigolyn. Os mynnwch chi, fel y dywedodd Eluned Morgan, ‘Yr hyn sy’n bwysig i chi, nid yr hyn sy’n bod arnoch chi’, a gweld sut yr ydym yn grymuso pobl i gymryd cyfrifoldeb dros eu dewisiadau eu hunain i fwy o raddau, ac yna rhoi'r dewisiadau hynny iddyn nhw a pha mor hawdd yw’r dewisiadau hynny yn aml, dim ond iddynt gael eu rhoi ar y trywydd cywir a chael eu helpu yn y ffordd honno. Roedd llawer yng nghyfraniad Eluned Morgan ac Angela Burns, hyd yn oed heb yr ymyriad a wnaeth Angela, lle yr oedd llawer o elfennau cyffredin mewn gwirionedd: presgripsiynau llyfr, celfyddydau, cerddoriaeth a chwaraeon, a'r swyddogaeth sydd ganddynt. Mae nifer o bethau yr ydym ni eisoes yn ei wneud gyda phobl ifanc, fi fy hun ac Ysgrifennydd y Cabinet dros Addysg, lle mae gennym nifer o bethau yr ydym yn eu gwneud mewn ysgolion i helpu i geisio cefnogi pobl a'u gwytnwch yn y modd mwyaf cyffredinol, a deall yr hyn y gallwn ni ei wneud i hyrwyddo llesiant cyffredinol y plentyn a'i deulu cyfan, a meddwl am sut y mae hynny'n gweithio. Ond ni fyddwn yn esgus bod gennym atebion perffaith. Fel y gwyddoch yn y Llywodraeth, yn bur anaml y ceir ateb perffaith, ac os oes un i’w gael nid wyf wedi dod o hyd iddo fy hun eto. Ond rydym yn meddwl o ddifrif am yr hyn yr ydym yn ei wneud ac, fel y dywedais, bydd y cynllun arbrofol yr ydym yn mynd i’w ddatblygu i ddechrau eleni yn ymwneud â chreu eu hatebion eu hunain. I fynd yn ôl at bwynt Eluned ynghylch ble mae’r gyllideb, mae hynny’n dibynnu i raddau helaeth ar beth y bydd y dystiolaeth yn ei ddweud wrthym am y gost o ddarparu'r gwasanaeth, ond yna am effaith y gwasanaeth hwnnw, a’n her ehangach, os ydym ni’n siarad yn onest ac mewn ffordd aeddfed, am sut yr ydym ni’n newid y ffordd yr ydym yn darparu gwasanaethau gyda dinasyddion, nid i ddinasyddion, ac mewn gwirionedd sut yr ydym ni’n gwneud y dewisiadau hynny’n rhai gwahanol hefyd. Felly, yr her yw sut yr ydym ni’n paratoi ar gyfer cyflawni’r symudiad a’r newid hwnnw ar draws y system.

I fynd yn ôl at gyfraniad Angela Burns am funud, rwy’n hapus i gydnabod eich pwynt am sut yr ydych chi’n atgyfeirio pobl i wasanaeth, a’r hyn yw'r gwasanaeth hwnnw, oherwydd bydd achlysuron, wrth gwrs, pan fydd y gwasanaeth hwnnw yn cael ei roi gan weithiwr meddygol proffesiynol. Efallai hefyd y bydd adegau pan na fydd yr hyn yr ydym ni’n ei alw’n rhagnodi cymdeithasol o reidrwydd yn cael ei gyfeirio drwy feddyg teulu neu weithiwr gofal iechyd proffesiynol. Ond os yw’n ymwneud â sut yr ydych chi’n rhoi llwybr i rywun gael cymorth, cydnerthedd a chyngor i wella eu hiechyd a'u lles cyffredinol—dyna pam nad wyf eisiau treulio gormod o amser yn sôn am ddiffiniad, ond rwy’n cydnabod bod diffiniad The King’s Fund yn fan cychwyn defnyddiol—.

Unwaith eto, gan feddwl am her Dai Lloyd o ran cerdded—i’r rhai ohonom sydd ag iPhones—mae mathau eraill o ffonau clyfar ar gael, wrth gwrs—os ydym ni’n cerdded o gwmpas gyda nhw, mae ganddyn nhw y peth defnyddiol yma arnyn nhw sy'n dweud wrthych chi faint o gamau y mae’n meddwl yr ydych chi wedi eu gwneud, faint o risiau yr ydych chi wedi eu dringo. Nid wyf bob amser yn credu ei fod yn gwbl ddibynadwy ac rwy'n dweud wrthyf fy hun bod yna adegau pan yr wyf wedi gwneud mwy o gerdded pan oedd fy ffôn yn eistedd ar ddesg—ond mae’r swydd hon yn anodd ac mae gwleidyddion yn aml yn enghreifftiau gwael iawn o wneud yr hyn yr ydym ni’n dweud y dylai pobl eraill eu gwneud. Ar adeg etholiad, rydym ni bron i gyd yn gwneud ein 10,000 o gamau, ond ar ddiwrnod arferol fel arall, mae'n eithaf anodd mewn gwirionedd —ond mae'n rhywbeth i ni o ran y ffordd yr ydym ni’n neilltuo amser i wneud pethau drosom ni ein hunain hefyd.

Yna cawsom gyfraniad Jenny, ac, yn arbennig, rwy'n falch o’ch clywed chi’n sôn am y gwaith mynychwyr rheolaidd sy’n aml yn ymwneud â pheidio â dweud nad oes gan fynychwyr rheolaidd anghenion iechyd a llesiant, ond mae eu hanghenion yn cael eu diwallu neu eu trin yn amhriodol trwy iddynt fynd i'r lle anghywir ar gyfer y gofal anghywir ar yr amser anghywir. Mae'r pwynt hwnnw yn ymwneud â sut yr ydych chi’n rhoi llwybr i bobl i ddeall beth yw eu hanghenion a sut y maen nhw wedyn yn cael eu bodloni'n briodol. Yn aml, mae hynny’n ymwneud â’u cyfeirio at wasanaethau eraill neu tuag at yr hyn y gallant ei wneud drostynt eu hunain.

Rwy'n arbennig o falch eich bod wedi amlygu'r her sydd gennym ar draws y Llywodraeth. Nid yw iechyd a llesiant da yn fater i'r gwasanaeth iechyd yn unig, mae'n sicr yn fater sy'n berthnasol i addysg, tai, yr economi—bron pob maes sy’n rhan o bortffolio gweinidogol. Hefyd, gan feddwl yn ôl i fy mywyd blaenorol, pan oeddwn yn gyfreithiwr cyflogaeth, ac am y cysylltiadau rhwng iechyd, llesiant a gwaith—.

Yn olaf, o ran rhai o'r pwyntiau eraill a wnaed gan Mark Isherwood a Caroline, rydym ni’n cydnabod, fel y dywedais yn gynharach, manteision ehangach y dull hwn ac yn enwedig, pwysigrwydd y trydydd sector a'r sector annibynnol i’n helpu i wneud hyn yn iawn. Felly, rwy’n falch iawn ein bod wedi cael y ddadl adeiladol hon. Edrychaf ymlaen at ddatblygu ein dull o ragnodi cymdeithasol yng Nghymru ac i godi ymwybyddiaeth o’r manteision iechyd a chymdeithasol y gallai fod iddo. Gofynnaf i'r Aelodau gefnogi'r cynnig a'r gwelliannau ac edrychaf ymlaen at adrodd yn ôl i'r Aelodau maes o law ar y gwaith y byddwn yn ei wneud yn y cynllun arbrofol a datblygu'r dull hwn o weithredu yma yng Nghymru.

Thank you very much. The proposal is to agree amendment 1. Does any Member object? Therefore, amendment 1 is agreed in accordance with Standing Order 12.36.

Diolch yn fawr iawn. Y cynnig yw derbyn gwelliant 1. A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? Felly, caiff gwelliant 1 ei dderbyn yn unol â Rheol Sefydlog 12.36.

Derbyniwyd y gwelliant yn unol â Rheol Sefydlog 12.36.

Amendment agreed in accordance with Standing Order 12.36.

And so the proposal is to agree the motion as amended.

Ac felly y cynnig yw derbyn y cynnig fel y'i diwygiwyd.

Cynnig NDM6314 fel y’i diwygiwyd:

Cynnig bod Cynulliad Cenedlaethol Cymru:

1. Yn nodi bod presgripsiynu cymdeithasol yn ddull ymyrraeth pwysig sydd eisoes yn cael ei ddefnyddio ledled Cymru;

2. Yn ystyried y blaenoriaethau ar gyfer hyrwyddo presgripsiynu cymdeithasol ymhellach ledled Cymru; a

3. Yn nodi bod Llywodraeth Cymru yn ymrwymo i dreialu dull cenedlaethol o bresgripsiynu cymdeithasol mewn perthynas ag iechyd meddwl.

4. Yn nodi diffiniad y Kings Fund o bresgripsiynu cymdeithasol.

Motion NDM6314 as amended:

To propose that the National Assembly for Wales:

1. Notes that social prescribing is an important form of intervention that is already used across Wales;

2. Considers priorities for the further promotion of social prescribing across Wales; and

3. Notes Welsh Government commitments to trial a national approach to social prescribing linked to mental health.

4. Notes the Kings Fund definition of social prescribing.

Does any Member object? Therefore, that motion, as amended, is agreed.

A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? Felly, caiff y cynnig hwnnw, fel y'i diwygiwyd, ei dderbyn.

Derbyniwyd cynnig NDM6314 fel y’i diwygiwyd yn unol â Rheol Sefydlog 12.36.

Motion NDM6314 as amended agreed in accordance with Standing Order 12.36.

That brings today’s proceedings to a close. Thank you.

Dyna ddiwedd ein trafodion am heddiw. Diolch.

Daeth y cyfarfod i ben am 16:37.

The meeting ended at 16:37.