Y Cyfarfod Llawn - Y Bumed Senedd

Plenary - Fifth Senedd

19/10/2016

Cyfarfu’r Cynulliad am 13:30 gyda’r Llywydd (Elin Jones) yn y Gadair.

The Assembly met at 13:30 with the Presiding Officer (Elin Jones) in the Chair.

1. 1. Nodi 50 Mlynedd ers Trychineb Aberfan
1. 1. The Fiftieth Anniversary of the Aberfan Disaster

We will start proceedings with a commemoration of the tragic event that occurred 50 years ago in Aberfan, on 21 October 1966, when 144 people were killed, 116 of them children. Members will have heard the contributions of our guests from Aberfan, who joined us in the Assembly’s memorial event earlier, and who join us in the public gallery. On behalf of all Members, I thank you for joining us today, and for participating in such a special tribute.

Mae’r Senedd yn llwyfan cenedlaethol er mwyn cydnabod stori ein cenedl. Mae’n bwysig iddi chwarae ei rhan wrth adlewyrchu ein hysbryd, ein gorffennol, presennol, a’n dyfodol. Mae gwydnwch cymuned Aberfan yn wyneb trallod yn dyst i allu gobaith i orchfygu, hyd yn oed mewn trychineb. Rwy’n gwahodd Dawn Bowden i siarad ar ran cymuned Aberfan, a’i hetholaeth, Merthyr Tudful a Rhymni. Dawn Bowden.

Dechreuwn y trafodion drwy goffáu digwyddiad trasig a ddigwyddodd 50 mlynedd yn ôl yn Aberfan, ar 21 Hydref 1966 pan gafodd 144 o bobl eu lladd, 116 ohonynt yn blant. Bydd yr Aelodau wedi clywed cyfraniadau ein gwesteion o Aberfan a ymunodd â ni yn nigwyddiad coffa’r Cynulliad yn gynharach, ac sy’n ymuno â ni yn yr oriel gyhoeddus. Ar ran yr holl Aelodau, diolch i chi am ymuno â ni heddiw, ac am gymryd rhan mewn teyrnged mor arbennig.

The Senedd is a platform on which we can represent our nation’s story. It’s important that it plays a role in reflecting our spirit, our past, our present and our future. The resilience of the community of Aberfan in the face of adversity is testament to the triumph of hope, even in the face of tragedy. I know invite Dawn Bowden to speak on behalf of her constituency and the community of Aberfan, Merthyr Tydfil and Rhymney. Dawn Bowden.

Diolch, Lywydd. Nine-fifteen a.m., Friday 21 October 1966—the terrible events visited on Aberfan that day reverberated around the world. On the last day of the school term, one small mining village lost 116 children and 28 adults. Nothing would ever be the same for Aberfan, for Wales, for the world. Just one day later, just one hour earlier, things would have been so different.

Aberfan was the first major disaster seen by the world through the lens of a television camera, and the impact was immediate. The sight of endless streams of miners, volunteers, emergency workers and the military fighting tirelessly to find survivors, and recover those who perished, is emblazoned in the memories of anyone who was around at that time. Despite these heroic efforts, no-one was found alive after 11 a.m.

As a small child, not living in Aberfan, or even in Wales, at that time, this was the first news story that I have a memory of. Such was its impact that the horror of what happened on that day has stayed with me all of my life, as I recall so vividly my parents thanking God that it wasn’t me or my brother who had gone to school that day never to come home. Their sorrow poured out for people who they didn’t know and they would never meet, but, as young parents themselves, these were people with whom they had complete empathy. At that time, everyone felt the pain of Aberfan.

It was, of course, the day that the community of Aberfan changed forever. Survivors would never know the normality of life without tragedy. Families lost sons, daughters, brothers, sisters, husbands, wives, parents and grandparents—lives that were torn apart under the mountain of black sludge. The guilt of survivors who lived when their friends perished, the guilt of parents whose children survived when many were left childless, the parents of children lost, unable to visit their graves, or alter a child’s bedroom, teachers killed doing their job—the unspoken trauma that we know stays with so many even now.

No-one was unaffected by those terrible events, but the community gave each other comfort and strength to come through it. As we commemorate the fiftieth anniversary of the disaster, it gives us all time to reflect on lives lost, families broken, survivors tormented. But it also allows us to reflect on a community’s resilience and the courage shown in the face of the most terrible of tragedies.

What happened that day shows us that the price of coal, in a place whose only reason for existence was to dig for it, was too great a price for any community to pay. But coal had also created these mining communities, whose values of solidarity, comradeship and community spirit were rarely seen elsewhere. That spirit has lived on well after the last coal was cut in Merthyr Vale, and that spirit has been such a credit to the people of Aberfan, enabling them to rebuild their lives and their community, and to look forward with courage, dignity and hope.

That dignity has been so apparent as the people of Aberfan have come together to make arrangements to mark this anniversary, and I pay tribute to all of you, not just this year, but every day of every year, for everything you do for each other, and for the memory of those who were lost. I’ve worked with many of you in the recent months and weeks while we’ve been discussing these events, and it has been my privilege to get to know you and to now call you my friends.

While it’s difficult to talk about positives when contemplating the scale of suffering visited on this small mining community, there is perhaps some comfort in recognising that it did result in the eventual removal of all coal tips across the country, ensuring that there could never be a repeat of the Aberfan disaster. It led to improvements in health and safety at work, particularly in heavy industry, and resulted in the effect of the experiences of people in Aberfan finally being recognised as the medical condition of post–traumatic stress disorder, so that those who needed it could receive treatment for the traumas that they suffered. So, while these anniversary commemorations will undoubtedly bring back terrible memories for many, it is also a time for the whole country to come together to support Aberfan and let them know that those lost will never be forgotten. This community will grow and become stronger as each year passes and as new generations build their futures and become their new hope.

In closing, I must acknowledge that whatever sympathy and empathy we express, only those directly involved can know the true impacts of the effects of 21 October 1966. But we, as the National Assembly for Wales, on behalf of the people of Wales, and so many people beyond, can hope that our acts of commemoration will offer some continuing support and comfort to the community of Aberfan.

Diolch, Lywydd. Chwarter wedi naw y bore, ddydd Gwener 21 Hydref, 1966—fe wnaeth effaith digwyddiadau ofnadwy’r diwrnod hwnnw yn Aberfan ddiasbedain o gwmpas y byd. Ar ddiwrnod olaf y tymor ysgol, collodd un pentref glofaol bychan 116 o blant a 28 o oedolion. Ni fyddai dim yr un fath byth eto i Aberfan, i Gymru, i’r byd. Un diwrnod yn ddiweddarach, un awr yn gynt, a byddai pethau wedi bod mor wahanol.

Aberfan oedd y trychineb mawr cyntaf a welodd y byd drwy lens camera teledu, ac roedd yr effaith yn enbyd. Mae gweld ffrydiau diddiwedd o lowyr, gwirfoddolwyr, gweithwyr brys a’r lluoedd arfog yn ymladd yn ddiflino i ddod o hyd i rai’n fyw, ac i gludo’r rhai a fu farw, yn glir iawn yng nghof unrhyw un a oedd o gwmpas ar y pryd. Er gwaethaf yr ymdrechion arwrol hyn, ni chafodd neb ei ganfod yn fyw ar ôl 11:00 y bore.

Fel plentyn bach, nad oedd yn byw yn Aberfan, na hyd yn oed yng Nghymru ar y pryd, dyma’r stori newyddion gyntaf y mae gennyf gof amdani. Cymaint oedd ei heffaith, mae arswyd yr hyn a ddigwyddodd ar y diwrnod hwnnw wedi aros gyda mi drwy gydol fy oes, wrth i mi gofio mor glir fy rhieni’n diolch i Dduw nad fi neu fy mrawd a oedd wedi mynd i’r ysgol y diwrnod hwnnw i beidio â dod adref byth. Roedd eu tristwch yn arllwys allan dros bobl nad oeddent yn eu hadnabod ac na fyddent byth yn eu cyfarfod, ond fel rhieni ifanc eu hunain, dyma bobl roedd ganddynt empathi llwyr â hwy. Ar y pryd, teimlai pawb boen Aberfan.

Wrth gwrs, dyna’r diwrnod y newidiodd cymuned Aberfan am byth. Ni fyddai’r rhai a oroesodd byth yn gwybod am normalrwydd bywyd heb drasiedi. Collodd teuluoedd feibion, merched, brodyr, chwiorydd, gwŷr, gwragedd, rhieni a neiniau a theidiau—bywydau a chwalwyd o dan y mynydd o laid du. Euogrwydd y rhai a oroesodd pan fu farw eu ffrindiau, euogrwydd rhieni roedd eu plant wedi goroesi pan gafodd llawer eu gadael yn ddi-blant, rhieni plant a gollwyd, yn methu ymweld â’u beddau, neu newid ystafell wely plentyn, athrawon a laddwyd wrth wneud eu gwaith—trawma mud y gwyddom ei fod yn aros gyda chymaint ohonynt hyd yn oed yn awr.

Ni adawyd neb heb ei effeithio gan y digwyddiadau ofnadwy hyn, ond rhoddodd y gymuned bob cysur a nerth i’w gilydd i ddod drwyddi. Wrth i ni ddathlu hanner canmlwyddiant y trychineb, mae’n rhoi amser i ni i gyd fyfyrio ar y bywydau a gollwyd, y teuluoedd a dorrwyd, y goroeswyr a boenydiwyd. Ond mae hefyd yn ein galluogi i fyfyrio ar gadernid cymuned a’r dewrder a ddangoswyd yn wyneb y trychineb mwyaf enbyd.

Mae’r hyn a ddigwyddodd y diwrnod hwnnw yn dangos i ni fod pris glo, mewn man lle roedd cloddio amdano yn unig reswm dros ei fodolaeth, yn bris rhy uchel i unrhyw gymuned ei dalu. Ond glo hefyd oedd wedi creu’r cymunedau glofaol hyn nad oedd eu gwerthoedd o undod, brawdoliaeth ac ysbryd cymunedol i’w weld yn aml mewn mannau eraill. Mae’r ysbryd hwnnw wedi parhau i fyw ymhell wedi i’r glo olaf gael ei dorri yn Ynysowen, ac mae’r ysbryd hwnnw wedi bod er y fath glod i bobl Aberfan, gan eu galluogi i ailadeiladu eu bywydau a’u cymuned, ac i edrych ymlaen gyda dewrder, urddas a gobaith.

Mae’r urddas hwnnw wedi bod mor amlwg wrth i’r bobl Aberfan ddod ynghyd i wneud trefniadau i nodi’r hanner canmlwyddiant, ac rwy’n talu teyrnged i bob un ohonoch, nid eleni’n unig, ond bob dydd o bob blwyddyn, am bopeth a wnewch dros eich gilydd, ac er cof am y rhai a gollwyd. Rwyf wedi gweithio gyda nifer ohonoch yn ystod y misoedd a’r wythnosau diwethaf wrth i ni drafod y digwyddiadau hyn, a bu’n fraint dod i’ch adnabod a bellach i’ch galw’n ffrindiau.

Er ei bod yn anodd siarad am bethau cadarnhaol wrth ystyried maint y dioddefaint a wynebodd y gymuned lofaol fechan hon, efallai fod rhyw gysur mewn cydnabod ei fod wedi arwain yn y pen draw at gael gwared ar yr holl domenni glo ar draws y wlad, gan sicrhau na allai trychineb Aberfan byth ddigwydd eto. Arweiniodd at welliannau mewn iechyd a diogelwch yn y gwaith, yn enwedig mewn diwydiant trwm, ac arweiniodd at gydnabod effaith profiadau pobl yn Aberfan o’r diwedd fel cyflwr meddygol anhwylder straen wedi trawma, fel bod y rhai a oedd angen triniaeth am y trawmâu roeddent wedi’u dioddef yn gallu ei chael. Felly, er bod digwyddiadau’r hanner canmlwyddiant yn sicr yn dod ag atgofion ofnadwy yn ôl i lawer, mae hefyd yn amser i’r wlad gyfan ddod at ei gilydd i gefnogi Aberfan a rhoi gwybod iddynt nad aiff y rhai a gollwyd byth yn angof. Bydd y gymuned hon yn tyfu ac yn cryfhau gyda phob blwyddyn ac wrth i genedlaethau newydd adeiladu eu dyfodol a dod yn obaith newydd.

Wrth gloi, mae’n rhaid i mi gydnabod pa gydymdeimlad ac empathi bynnag a fynegwn, ni all neb ond y rhai sy’n rhan uniongyrchol o hyn wybod beth oedd gwir effeithiau 21 Hydref 1966. Ond fe allwn, fel Cynulliad Cenedlaethol Cymru, ar ran pobl Cymru, a chymaint o bobl y tu hwnt iddi, obeithio y bydd ein gweithgarwch coffáu yn cynnig rhywfaint o gymorth a chysur parhaus i gymuned Aberfan.

Galw ar y Prif Weinidog, Carwyn Jones.

I call on the First Minister, Carwyn Jones.

Llywydd, at 9.15 a.m. on 21 October 1966, Wales changed forever. When the Merthyr Vale No. 7 tip slid through the mist of the morning in a 40-foot wave and engulfed Pantglas junior school and the surrounding buildings, it had a profound effect on the community, of course, but also on the wider world. My mother was a young schoolteacher, pregnant with me, when she first heard the news from Aberfan. It was break time in the junior school where she was teaching. The head came in and said, ‘A school in Merthyr has collapsed. We don’t know if anyone’s hurt.’ And that’s all they knew at that time. And then the full story came out during the course of the day.

It affected her. Over the years, I heard her talk of Aberfan. I heard her talk of teachers who had been found buried with their arms around children trying to protect them against the deluge, and when my own children were young, we went to Big Pit mining museum, and there on display are newspaper front pages describing the disaster, and she was deeply affected then. For although she wasn’t from Aberfan, she was from a small mining village and she knew what the cost would be to the community.

Men knew the risks of working underground. They knew the risks of a fall. They feared being engulfed by blackdamp. They knew the explosive power of firedamp. They knew about the risk of injury underground. The lamp rooms were full of men who bore testament to that. Many of us in our families saw the effect of the dust on the lungs of those who worked underground—pneumoconiosis and emphysema taking the lives of those as they aged prematurely and were taken so young. They knew the price of coal was high, but they didn’t realise that the price would be so extortionate, because who would have thought that coal could take the lives of children so suddenly, and above the ground?

We can’t share the experience of the community of Aberfan and those who lost so much. We can’t share their grief because their grief is different. Their grief has been, and still is, played out in the full glare of the public spotlight. And this week will be difficult. Friday will be hugely difficult for so many families. But I hope I speak for all Members in this Chamber when I say that today we stand in solidarity with the people of Aberfan. We offer them support and I hope some comfort as they deal with the memories of that day when winter darkness came early to the community of Aberfan.

Lywydd, am 9.15 y bore ar 21 Hydref 1966 newidiodd Cymru am byth. Pan lithrodd tomen Rhif 7 Ynysowen drwy niwl y bore mewn ton 40 troedfedd a lyncodd ysgol gynradd Pantglas a’r adeiladau cyfagos, fe gafodd effaith ddofn ar y gymuned, wrth gwrs, ond hefyd ar y byd ehangach. Roedd fy mam yn athrawes ysgol ifanc, yn feichiog gyda mi, pan glywodd am y newyddion o Aberfan. Roedd yn amser egwyl yn yr ysgol gynradd lle roedd hi’n dysgu. Daeth y pennaeth i mewn a dweud, ‘Mae yna ysgol ym Merthyr wedi dymchwel. Nid ydym yn gwybod a oes unrhyw un wedi brifo.’ A dyna’r cyfan a wyddent ar y pryd. Ac yna daeth y stori lawn allan yn ystod y dydd.

Fe effeithiodd arni. Dros y blynyddoedd, clywais hi’n siarad am Aberfan. Clywais hi’n sôn am athrawon a ganfuwyd wedi’u claddu gyda’u breichiau o gwmpas y plant i geisio’u hamddiffyn rhag y dilyw, a phan oedd fy mhlant fy hun yn ifanc, fe aethom i amgueddfa lofaol Big Pit, ac yno’n cael eu harddangos mae tudalennau blaen papurau newydd yn disgrifio’r trychineb, ac fe effeithiwyd arni’n ddwfn bryd hynny. Oherwydd, er nad oedd hi o Aberfan, roedd hi’n dod o bentref bach glofaol ac roedd hi’n gwybod beth fyddai’r gost i’r gymuned.

Roedd dynion yn gwybod am y peryglon o weithio dan ddaear. Roeddent yn gwybod am y peryglon o gwymp. Roeddent yn ofni cael eu llyncu gan dagnwy. Roeddent yn gwybod am rym ffrwydrol llosgnwy. Roeddent yn gwybod am y risg o gael anaf o dan y ddaear. Roedd y lamprwms yn llawn o ddynion a dystiai i hynny. Gwelodd llawer ohonom yn ein teuluoedd effaith llwch ar ysgyfaint y rhai a weithiai o dan y ddaear—a niwmoconiosis ac emffysema yn dwyn bywydau’r rheini wrth iddynt heneiddio cyn pryd a chael eu cymryd mor ifanc. Roeddent yn gwybod bod pris glo yn uchel, ond nid oeddent yn sylweddoli y byddai’r pris mor ormodol, oherwydd pwy fyddai wedi meddwl y gallai glo gymryd bywydau plant mor sydyn, a hynny uwchben y ddaear?

Ni allwn rannu profiad cymuned Aberfan a’r rhai a gollodd cymaint. Ni allwn rannu eu galar am fod eu galar yn wahanol. Mae eu galar wedi bod, ac yn dal i fod, yn digwydd o dan y chwyddwydr cyhoeddus. A bydd yr wythnos hon yn anodd. Bydd dydd Gwener yn hynod o anodd i gynifer o deuluoedd. Ond rwy’n gobeithio fy mod yn siarad ar ran pob Aelod yn y Siambr hon pan ddywedaf heddiw ein bod yn sefyll yn unedig â phobl Aberfan. Rydym yn cynnig cefnogaeth iddynt a rhywfaint o gysur gobeithio wrth iddynt ymdopi ag atgofion y diwrnod hwnnw pan ddaeth tywyllwch gaeaf yn gynnar i gymuned Aberfan.

The events of 21 October 1966 resonate right across Wales. Many of our communities were created as a result of the rich seam of coal beneath our feet. Coal brought employment, it brought opportunities, it gave us infrastructure, but it did also extract a very heavy price. Many of us grew up with a coal tip perched upon the mountains above us. What happened in Aberfan could have happened almost anywhere that had a coal mine. Many of us grew up in very close-knit communities where you looked out for your neighbours and where your neighbours looked out for you. And it’s because of these links that we feel such a strong sense of solidarity with the people of Aberfan.

To those closest to the event, you must know that you have our support, you have our sympathy, you have our solidarity and you have our respect. It’s incumbent upon all of us and the generations that follow to ensure that we continue to remember what happened that day in Aberfan 50 years ago and today we will ensure that Wales will remember.

Mae digwyddiadau 21 Hydref 1966 yn diasbedain ar draws Cymru gyfan. Cafodd llawer o’n cymunedau eu creu o ganlyniad i’r wythïen gyfoethog o lo o dan ein traed. Daeth glo â gwaith, daeth â chyfleoedd, rhoddodd seilwaith i ni, ond fe gostiodd yn ddrud iawn hefyd. Tyfodd llawer ohonom i fyny gyda thomen lo yn clwydo ar y mynyddoedd uwch ein pennau. Gallai’r hyn a ddigwyddodd yn Aberfan fod wedi digwydd bron yn unrhyw le a oedd â phwll glo. Tyfodd llawer ohonom i fyny mewn cymunedau clòs iawn lle roeddech yn edrych ar ôl eich cymdogion a lle roedd eich cymdogion yn edrych ar eich ôl chi. Ac oherwydd y cysylltiadau hyn y teimlwn y fath undod cryf gyda phobl Aberfan.

I’r rhai sydd agosaf at y digwyddiad, rhaid i chi wybod ein bod yn eich cefnogi, ein bod yn cydymdeimlo â chi, ein bod yn unedig â chi a’n bod yn eich parchu. Mae’n ddyletswydd ar bob un ohonom a’r cenedlaethau sy’n dilyn i sicrhau ein bod yn parhau i gofio beth ddigwyddodd y diwrnod hwnnw yn Aberfan 50 mlynedd yn ôl a heddiw byddwn yn sicrhau bod Cymru’n cofio.

The harrowing images of the Aberfan disaster shed some light on the unimaginable scenes that the community of Aberfan, Wales and the world had to endure 50 years ago. This tragedy, which devastatedly consumed 20 houses and the village school, took the lives of 28 adults and 116 children. The children had just returned to their classes after singing ‘All things bright and beautiful’ at their assembly. Today, we remember those adults and children who lost their lives so tragically, but we must also reflect on the bravery of the survivors and of the bereaved. Having read the stories of the survivors who have now felt able to break the haunting silence and share their experiences of that day, I am awed by the formidable courage and community spirit with which the people of Aberfan have faced the future in the aftermath of such heartbreak and devastation. The personal accounts given by those who were there on the day, like that of Karen Thomas, who along with four other children were saved by their school dinner lady, Nansi Williams, who so selflessly sacrificed her own life to save the young children in her care, reveals the extraordinary fortitude which is grounded in the community of Aberfan.

From those haunting black and white images, we are able to see the immense blackness that engulfed Aberfan on that day. But despite the horrors endured, the community did not succumb to the darkness, instead choosing to tirelessly dig for light. It is with feelings of the utmost reverence and compassion that we remember.

Taflodd lluniau erchyll trychineb Aberfan rywfaint o oleuni ar y golygfeydd annirnadwy y bu’n rhaid i gymuned Aberfan, Cymru a’r byd eu dioddef 50 mlynedd yn ôl. Aeth y drasiedi hon, a lyncodd 20 o dai ac ysgol y pentref, â bywydau 28 o oedolion a 116 o blant. Roedd y plant newydd ddychwelyd i’w hystafelloedd dosbarth ar ôl canu ‘All things bright and beautiful’ yn eu gwasanaeth. Heddiw, fe gofiwn yr oedolion a’r plant a gollodd eu bywydau mewn modd mor drasig, ond rhaid i ni hefyd fyfyrio ar ddewrder y rhai a oroesodd a’r rhai a gafodd brofedigaeth. Ar ôl darllen straeon y goroeswyr sydd bellach wedi teimlo y gallant dorri’r tawelwch hunllefus a rhannu eu profiadau o’r diwrnod hwnnw, rwy’n rhyfeddu at ddewrder aruthrol ac ysbryd cymunedol pobl Aberfan wrth wynebu’r dyfodol yn dilyn y fath dorcalon a dinistr. Mae’r straeon personol a roddwyd gan y rhai a oedd yno ar y diwrnod, fel Karen Thomas, a achubwyd gyda phedwar o blant eraill gan eu cynorthwy-ydd cinio, Nansi Williams, a aberthodd ei bywyd ei hun mor anhunanol i achub y plant ifanc yn ei gofal, yn dangos y dewrder rhyfeddol sy’n rhan annatod o gymuned Aberfan.

O’r lluniau du a gwyn hunllefus hynny, gallwn weld y duwch aruthrol a lyncodd Aberfan y diwrnod hwnnw. Ond er gwaethaf yr erchyllterau a ddioddefwyd, ni ildiodd y gymuned i’r tywyllwch, gan ddewis cloddio’n ddiflino am y goleuni yn lle hynny. Fe gofiwn gyda theimladau o’r parch a’r tosturi mwyaf.

Aberfan: 50 years ago today, an obscure pit village barely known beyond its physical horizons, but within 48 hours known throughout the world for the dreadful cataclysm that engulfed the village school and rendered its name immortal. The tip slide not only crushed the bodies of 116 children and 28 adults but temporarily crushed the heart of our nation too and it touches yet the heart of generations then unborn.

I remember Friday 21 October 1966 very vividly. It was half term. My parents, my sister and I had crossed the newly built Severn bridge to stay for a few days with my father’s aunt and uncle near Bath. In those days there was no rolling 24-hour tv news, no mobile phones—my relatives had no phone at all. We heard the news on what we then called the ‘wireless’. My father was the National Coal Board chief engineer in west Wales and he went out to the village red phone box to get a first-hand account of what was happening. Our holiday was abruptly cut short. We packed our bags immediately, as he rushed to help in the rescue operation.

I grew up in a vanished world of coal tips and pithead winding gear. Wales has seen many mining disasters, and some like Senghennydd in 1913 and Gresford in 1934 with even greater loss of life, but Aberfan was something else. Danger was endemic in a deep mine, but this disaster on the surface seemed even more a sacrifice of innocence.

Looking back now at the images of the black and white world that we then lived in, what strikes me most is the nobility on the faces of the bereaved and the stoic, silent sadness of their grief. This day, we remember not ony those who died, but those who survived: their familes, their friends and neighbours.

‘Blessed are they that mourn: for they shall be comforted.’

Aberfan: 50 mlynedd yn ôl i heddiw, pentref pwll glo di-nod nad oedd fawr o neb y tu hwnt i’w orwelion ffisegol yn gwybod amdano, ond o fewn 48 awr daeth yn adnabyddus ledled y byd am y trychineb ofnadwy a lyncodd ysgol y pentref a sicrhau anfarwoldeb i’w enw. Malodd llithrad y domen gyrff 116 o blant a 28 o oedolion a malodd galon ein cenedl hefyd am gyfnod ac mae’n dal i gyffwrdd â chalonau cenedlaethau nad oedd wedi eu geni bryd hynny.

Cofiaf ddydd Gwener 21 Hydref, 1966 yn glir iawn. Roedd hi’n hanner tymor. Roedd fy rhieni, fy chwaer a minnau wedi croesi’r bont a oedd newydd gael ei hadeiladu dros yr Hafren i aros am ychydig ddyddiau gyda modryb ac ewythr fy nhad ger Caerfaddon. Yn y dyddiau hynny nid oedd yna newyddion teledu 24 awr, nid oedd yna ffonau symudol—nid oedd gan fy mherthnasau ffôn o gwbl. Clywsom y newyddion ar yr hyn a alwem y pryd hwnnw yn ‘wireless’. Roedd fy nhad yn brif beiriannydd y Bwrdd Glo Cenedlaethol yng ngorllewin Cymru ac aeth i flwch ffôn coch y pentref i gael clywed drosto’i hun beth oedd yn digwydd. Daeth ein gwyliau i ben yn sydyn. Fe baciom ein bagiau ar unwaith, wrth iddo ruthro i helpu gyda’r gwaith achub.

Cefais fy magu mewn byd sydd wedi diflannu, o domenni glo ac offer weindio pen pwll. Mae Cymru wedi gweld llawer o drychinebau pyllau glo, a chollwyd hyd yn oed mwy o fywydau yn rhai ohonynt fel Senghennydd yn 1913 a Gresffordd yn 1934, ond roedd Aberfan yn rhywbeth arall. Roedd perygl yn endemig mewn pwll dwfn, ond roedd y trychineb hwn ar yr wyneb yn ymddangos yn aberth mwy byth o ddiniweidrwydd.

Wrth edrych yn ôl yn awr ar fyd y lluniau du a gwyn roeddem yn byw ynddo bryd hynny, yr hyn sy’n fy nharo fwyaf yw’r urddas ar wynebau’r galarwyr a thristwch stoicaidd, tawel eu galar. Heddiw fe gofiwn, nid yn unig y rhai a fu farw, ond y rhai a oroesodd: eu teuluoedd, eu ffrindiau a’u cymdogion.

‘Gwyn eu byd y rhai sy’n galaru: oherwydd cânt hwy eu cysuro.’

Thank you all for your contributions. It is right that Wales’s Parliament pays its respect on the fiftieth anniversary of this tragedy. We are conscious that, for the community of Aberfan, it is a tragedy that you live with day in and day out. However, we commend the community for facing the future with strength and resilience. I now ask the National Assembly and the public gallery to rise to remember those 144 men, women and children, who, on that morning of 21 October 1966, had their future taken away from them.

Diolch i chi gyd am eich cyfraniadau. Mae’n iawn i Senedd Cymru ddangos parch ar adeg hanner canmlwyddiant y trychineb hwn. I gymuned Aberfan, rydym yn ymwybodol ei fod yn drychineb rydych yn byw gydag ef ddydd ar ôl dydd. Fodd bynnag, rhown glod i’r gymuned am wynebu’r dyfodol gyda chryfder a chadernid. Yn awr gofynnaf i’r Cynulliad Cenedlaethol a’r oriel gyhoeddus godi i gofio am y 144 o ddynion, menywod a phlant, y cafodd eu dyfodol ei gipio oddi wrthynt ar y bore hwnnw, 21 Hydref 1966.

Safodd Aelodau’r Cynulliad am funud o dawelwch.

Assembly Members stood for a minute’s silence.

2. 2. Cwestiynau i Ysgrifennydd y Cabinet dros Gyllid a Llywodraeth Leol
2. 2. Questions to the Cabinet Secretary for Finance and Local Government

Mae [R] yn dynodi bod yr Aelod wedi datgan buddiant. Mae [W] yn dynodi bod y cwestiwn wedi’i gyflwyno yn Gymraeg.

[R] signifies the Member has declared an interest. [W] signifies that the question was tabled in Welsh.

Yr eitem nesaf ar ein hagenda ni yw’r cwestiynau i Ysgrifennydd y Cabinet dros Gyllid a Llywodraeth Leol. Y cwestiwn cyntaf—Angela Burns.

The next item on our agenda is questions to the Cabinet Secretary for Finance and Local Government.

Gwariant Cyfalaf Diweddar Awdurdodau Lleol

Local Authority Capital Expenditure

1. A wnaiff y Gweinidog ddatganiad am wariant cyfalaf diweddar awdurdodau lleol? OAQ(5)0042(FLG)

1. Will the Minister make a statement on recent local authority capital expenditure? OAQ(5)0042(FLG)

I thank the Member for that question. After adjusting for the one-off capital expenditure associated with the buy-out of the housing revenue account subsidy system, capital expenditure by local authorities increased by 7.4 per cent in 2015-16.

Diolch i’r Aelod am y cwestiwn hwnnw. Ar ôl addasu ar gyfer y gwariant cyfalaf untro sy’n gysylltiedig â phrynu allan o system y cymhorthdal cyfrif refeniw tai, cynyddodd gwariant cyfalaf gan awdurdodau lleol 7.4 y cant yn 2015-16.

Cabinet Secretary, statistics out last week show that capital expenditure on social services has fallen by 45 per cent in the last year from £22 million in 2014-15 to £12.6 million in the last financial year—the greatest fall of all local government capital expenditure. Revenue spend has also fallen by 0.4 per cent. In light of this reduction in funding, would you please provide clarity on Welsh Government commitments to better integrate health and social services and work to remove the uncertainty that hangs over many local authorities’ social services departments?

Ysgrifennydd y Cabinet, mae ystadegau a gyhoeddwyd yr wythnos diwethaf yn dangos bod gwariant cyfalaf ar wasanaethau cymdeithasol wedi gostwng 45 y cant yn ystod y flwyddyn ddiwethaf, o £22 miliwn yn 2014-15 i £12.6 miliwn yn y flwyddyn y ariannol ddiwethaf—y gostyngiad mwyaf o holl wariant cyfalaf llywodraeth leol. Mae’r gwariant refeniw hefyd wedi gostwng 0.4 y cant. Yn wyneb y gostyngiad hwn yn y cyllid, a fyddech mor garedig ag egluro ymrwymiad Llywodraeth Cymru i integreiddio iechyd a gwasanaethau cymdeithasol yn well a gweithio i gael gwared ar yr ansicrwydd sy’n wynebu llawer o adrannau gwasanaethau cymdeithasol awdurdodau lleol?

I thank the Member for her supplementary question. I think that when accounting adjustments are taken into account, capital expenditure on social services actually fell by 1.1 per cent last year, and that was in line with the estimates that local authorities had provided and takes no account of the £10 million additional capital provided through the intermediate care fund, which is largely spent on social services matters.

In the draft budget, published yesterday, in which, for the first time for a number of years, we are able to provide local authorities in Wales with a budget that has no cash cuts within it, I have earmarked £25 million for social services purposes, in response to the call from local authorities themselves, but in clear recognition of the pressures that that service faces.

Diolch i’r Aelod am ei chwestiwn atodol. Pan gaiff addasiadau cyfrifyddu eu hystyried, credaf fod gwariant cyfalaf ar wasanaethau cymdeithasol wedi gostwng 1.1 y cant y llynedd mewn gwirionedd, ac roedd hynny’n cyd-fynd â’r amcangyfrifon roedd awdurdodau lleol wedi’u darparu ac nid yw’n ystyried y cyfalaf ychwanegol o £10 miliwn a ddarparwyd drwy’r gronfa gofal canolraddol, sy’n cael ei wario’n bennaf ar faterion yn ymwneud â gwasanaethau cymdeithasol.

Yn y gyllideb ddrafft a gyhoeddwyd ddoe, lle y gallwn, am y tro cyntaf ers nifer o flynyddoedd, roi cyllideb i awdurdodau lleol yng Nghymru heb doriadau arian parod ynddi, rwyf wedi clustnodi £25 miliwn at ddibenion gwasanaethau cymdeithasol, mewn ymateb i’r alwad gan yr awdurdodau lleol eu hunain, ond gan gydnabod yn glir y pwysau y mae’r gwasanaeth hwnnw’n ei wynebu.

Building works will start in my constituency soon on a new community primary school at Cwmaman, where the local authority is using twenty-first century schools funding to deliver school facilities that are fit for purpose. Will you join with me, Cabinet Secretary, in congratulating Rhondda Cynon Taf County Borough Council for the way in which it is engaging with the twenty-first century schools programme to improve capital infrastructure, but also the educational opportunities it is offering to children and young people?

Bydd gwaith adeiladu yn dechrau yn fy etholaeth yn fuan ar ysgol gynradd gymunedol newydd yng Nghwmaman, lle mae’r awdurdod lleol yn defnyddio cyllid ysgolion yr unfed ganrif ar hugain i ddarparu cyfleusterau ysgol sy’n addas i’r diben. A wnewch chi ymuno â mi, Ysgrifennydd y Cabinet, i longyfarch Cyngor Bwrdeistref Sirol Rhondda Cynon Taf am y ffordd y mae’n ymwneud â’r rhaglen ysgolion yr unfed ganrif ar hugain i wella cyfalaf seilwaith, ond hefyd am y cyfleoedd addysgol y mae’n eu cynnig i blant a phobl ifanc?

Certainly, I agree with Vikki Howells in her commendation of RCT council, and indeed councils across Wales for the way in which they have embraced the twenty-first century schools programme. Over 150 schools and colleges across Wales are seeing rebuilding and refurbishment of their premises. But the point that my colleague made in her supplementary towards the end is perhaps the more important. Schools are more than buildings: it’s the message that they send to young people about the value we place on them and the opportunities that proper premises of this sort will go on providing into the future.

Yn sicr, rwy’n ategu canmoliaeth Vikki Howells i gyngor Rhondda Cynon Taf, a chynghorau ledled Cymru yn wir am y modd y maent wedi croesawu rhaglen ysgolion yr unfed ganrif ar hugain. Mae dros 150 o ysgolion a cholegau ledled Cymru yn gweld eu safleoedd yn cael eu hailadeiladu a’u hadnewyddu. Ond y pwynt a wnaeth fy nghyd-Aelod yn ei chwestiwn atodol tuag at y diwedd yw’r pwysicaf efallai. Mae ysgolion yn fwy nag adeiladau; mae’n ymwneud â’r neges y maent yn ei chyfleu i bobl ifanc am ba mor werthfawr ydynt i ni a’r cyfleoedd y bydd safleoedd priodol o’r math hwn yn parhau i’w darparu yn y dyfodol.

Will the Cabinet Secretary join me in congratulating City of Cardiff Council on their project for capital spending to introduce light-emitting diode and dimmable street lighting in the city? Doesn’t he think that’s an excellent way to use capital money with long-term benefits?

A wnaiff Ysgrifennydd y Cabinet ymuno â mi i longyfarch Cyngor Dinas Caerdydd ar eu prosiect ar gyfer gwariant cyfalaf i gyflwyno deuodau allyrru golau a goleuadau stryd pyladwy yn y ddinas? A yw’n credu bod honno’n ffordd wych o ddefnyddio arian cyfalaf gyda buddiannau hirdymor?

I thank Julie Morgan for that question. I think Cardiff’s record in using capital spending on environmental purposes of this sort is admirable. The latest intention to use capital spending for street lighting in the city is part of a wider pattern in which they’ve used money, made available through the Welsh Government in part, for street lighting energy efficiency, council building energy efficiency and school lighting programmes—in Rhydypenau Primary School in her own constituency, for example. It is a very good example of the way in which local authorities are using the assistance available to decarbonise their spending, providing a better future, not only for their own citizens but for the whole of our nation.

Diolch i Julie Morgan am y cwestiwn hwnnw. Rwy’n credu bod hanes Caerdydd o ddefnyddio gwariant cyfalaf at ddibenion amgylcheddol o’r math hwn yn rhagorol. Mae’r bwriad diweddaraf i ddefnyddio gwariant cyfalaf ar oleuadau stryd yn y ddinas yn rhan o batrwm ehangach lle maent wedi defnyddio arian, sydd ar gael drwy Lywodraeth Cymru yn rhannol, ar gyfer effeithlonrwydd ynni goleuadau stryd, effeithlonrwydd ynni adeiladau cyngor a rhaglenni goleuo ysgol—yn Ysgol Gynradd Rhydypenau yn ei hetholaeth ei hun, er enghraifft. Mae’n enghraifft dda iawn o’r ffordd y mae awdurdodau lleol yn defnyddio’r cymorth sydd ar gael i ddatgarboneiddio’u gwariant, gan ddarparu gwell dyfodol, nid yn unig i’w dinasyddion eu hunain, ond i’n cenedl gyfan.

Diffyg Trysorlys ei Mawrhydi

Her Majesty’s Treasury Deficit

2. Pa asesiad y mae’r Gweinidog wedi’i wneud o’r effaith a gaiff diffyg Trysorlys Ei Mawrhydi o £66 biliwn o ganlyniad i adael yr Undeb Ewropeaidd ar Gymru? OAQ(5)0049(FLG)

2. What assessment has the Minister made of the impact that the £66 billion HM Treasury deficit resulting from Brexit will have on Wales? OAQ(5)0049(FLG)

What assessment has the Cabinet Secretary made of the impact that the £66 billion deficit predicted in the leaked treasury report will have on Wales if we were to have a hard Brexit?

Pa asesiad y mae Ysgrifennydd y Cabinet wedi’i wneud o’r effaith a gaiff y diffyg o £66 biliwn, sydd wedi’i ragfynegi yn adroddiad y Trysorlys a ddatgelwyd yn answyddogol, ar Gymru pe baem yn cael telerau llym wrth adael yr UE?

I thank Eluned Morgan for the question. The protection of our economic interests in the Brexit context is vital to Wales. Together with finance Ministers from Scotland and Northern Ireland, I will meet with the Chief Secretary to the Treasury next week ahead of the autumn statement. The impact of EU transition is at the very top of our agenda.

Diolch i Eluned Morgan am y cwestiwn. Mae diogelu ein buddiannau economaidd yng nghyd-destun gadael yr UE yn hanfodol i Gymru. Ynghyd â Gweinidogion cyllid o’r Alban a Gogledd Iwerddon, byddaf yn cyfarfod â Phrif Ysgrifennydd y Trysorlys yr wythnos nesaf cyn datganiad yr hydref. Bydd effaith y trefniadau pontio Ewropeaidd ar frig ein hagenda.

Thank you. The Cabinet Secretary yesterday gave a warning that there are leaner times ahead, and that this year’s budget should be used as an opportunity for those public sector recipients of funding to prepare for cuts in terms of the austerity that’s being imposed by the UK Tory Government. But now we have this additional problem of this £66 billion of a projected shortfall if we were to go for a hard Brexit, complying with World Trade Organization rules rather than having free unfettered access to the EU. That would make a massive dent in Welsh Government receipts. To what extent has the Cabinet Secretary factored into his predictions the impact of that £66 billion dent, and what impact would that have on future capital expenditure projections?

Diolch. Rhybuddiodd Ysgrifennydd y Cabinet ddoe fod yna adegau o brinder o’n blaenau, ac y dylid defnyddio’r gyllideb eleni fel cyfle i’r rhai sy’n derbyn cyllid yn y sector cyhoeddus baratoi ar gyfer toriadau o ran y caledi sy’n cael ei orfodi gan Lywodraeth Dorïaidd y DU. Ond yn awr mae gennym y broblem ychwanegol hon o £66 biliwn o ddiffyg a ragfynegir pe baem yn mynd am delerau llym wrth adael yr UE, gan gydymffurfio â rheolau Sefydliad Masnach y Byd yn hytrach na chael mynediad rhydd a dilyffethair at yr UE. Byddai hynny’n gwneud tolc anferth yn nerbyniadau Llywodraeth Cymru. I ba raddau y mae Ysgrifennydd y Cabinet wedi cynnwys effaith y tolc o £66 biliwn yn ei ragfynegiadau, a pha effaith a gâi hynny ar ragamcanion gwariant cyfalaf yn y dyfodol?

Eluned Morgan draws attention to the long-term impact that leaving the European Union on the wrong terms would have for Wales. The budget I laid yesterday grapples with the immediate consequences of losing potentially European funds that otherwise would have come to Wales. But the long-term impact of lower growth in the UK economy, with everything that that would mean in terms of tax receipts and money available for public expenditure, is the greater long-term anxiety. For yesterday’s budget, it’s beyond the scope of the one-year revenue budget that I was able to lay, partly because of the uncertainties that she points to. Undoubtedly, if we were to see cuts on anything like the scale suggested in that leaked document, the implications for Wales would be very serious indeed.

Mae Eluned Morgan yn tynnu sylw at yr effaith hirdymor y byddai gadael yr Undeb Ewropeaidd ar y telerau anghywir yn ei chael ar Gymru. Mae’r gyllideb a gyflwynais ddoe yn ymdrin â chanlyniadau uniongyrchol colli cyllid Ewropeaidd posibl a fyddai wedi dod i Gymru fel arall. Ond effaith hirdymor llai o dwf yn economi’r DU, gyda phopeth y byddai hynny’n ei olygu o ran derbyniadau treth ac arian sydd ar gael ar gyfer gwariant cyhoeddus, yw’r pryder mwyaf yn y tymor hir. Ar gyfer y gyllideb ddoe, mae tu hwnt i gwmpas y gyllideb refeniw un flwyddyn y gallwn ei chyflwyno, yn rhannol oherwydd yr ansicrwydd y mae hi’n cyfeirio ato. Yn ddi-os, pe baem yn gweld toriadau ar unrhyw beth tebyg i’r raddfa a awgrymir yn y ddogfen honno a ddatgelwyd yn answyddogol, byddai’r goblygiadau i Gymru yn ddifrifol iawn yn wir.

In addition to the Treasury forecasts that were leaked regarding the fiscal deficit and the impact of Brexit upon that, there have also been numerous reports on the impact of leaving the European customs union and the single market as well—all issues I expect will be discussed at the Brexit Joint Ministerial Committee that I understand is happening on Monday. Of course, in the Scottish press, that’s being characterised as a Sturgeon-May showdown. Can the Cabinet Secretary tell the Assembly who will be representing Wales at that Brexit JMC and what the game plan is to ensure that Wales’s voice is not drowned out?

Yn ychwanegol at ragolygon y Trysorlys a gafodd eu datgelu’n answyddogol ynglŷn â’r diffyg ariannol ac effaith gadael yr UE ar hynny, cafwyd nifer o adroddiadau hefyd ar effaith gadael yr undeb tollau Ewropeaidd a’r farchnad sengl hefyd—sydd oll yn faterion y disgwyliaf y byddant yn cael eu trafod yn y Cydbwyllgor Gweinidogion ar Adael yr UE sy’n digwydd ddydd Llun yn ôl yr hyn a ddeallaf. Wrth gwrs, yng ngwasg yr Alban, mae hwnnw’n cael ei ddisgrifio fel gornest rhwng Sturgeon a May. A all Ysgrifennydd y Cabinet ddweud wrth y Cynulliad pwy fydd yn cynrychioli Cymru yn y Cydbwyllgor Gweinidogion ar Adael yr UE a beth yw’r cynllun ar gyfer sicrhau nad yw llais Cymru yn cael ei foddi?

The Welsh Government will be represented at that JMC by the First Minister and I will accompany him to that meeting. We will go into those negotiations in exactly the same way as you would expect Ministers in Scotland and Northern Ireland to approach those discussions, making sure that the interests of Wales are firmly and inescapably drawn to the attention of the Prime Minister and other UK Ministers, and to ensure that our voice goes on being heard as the UK’s negotiating position continues to develop.

Bydd Llywodraeth Cymru yn cael ei chynrychioli yn y Cydbwyllgor Gweinidogion gan y Prif Weinidog a byddaf yn mynd gydag ef i’r cyfarfod hwnnw. Byddwn yn mynd i’r trafodaethau hynny yn yr un modd yn union ag y byddech yn ei ddisgwyl i Weinidogion yn yr Alban a Gogledd Iwerddon fynd i’r trafodaethau hynny, gan sicrhau bod buddiannau Cymru yn cael eu dwyn yn gadarn ac yn anosgoadwy i sylw Prif Weinidog a Gweinidogion eraill y DU, ac i sicrhau bod ein llais yn parhau i gael ei glywed wrth i safbwynt negodi’r DU barhau i ddatblygu.

Minister, obviously, since 23 June, the sky has not fallen in, economic growth is in good health and, ultimately, manufacturing capacity is expanding. There have been many predictions on both sides of the referendum debate, but what we’re dealing with here is the real world that needs to now take shape, post the negotiations. Have you had discussions with your Cabinet colleagues about the promotion of Wales as a destination for investment and investment opportunities, because the other devolved administrations and, indeed, regions across the United Kingdom are ramping up their operations, obviously, to promote the virtues of their area? Have you had discussions with Cabinet colleagues about making additional resources available to make a stronger platform to promote what Wales has to offer, post the Brexit referendum vote on 23 June?

Weinidog, yn amlwg, ers 23 Mehefin, nid yw’r awyr wedi disgyn ar ein pennau, mae twf economaidd yn iach ac yn y pen draw, mae capasiti gweithgynhyrchu yn ehangu. Bu llawer o ragfynegiadau ar y ddwy ochr i ddadl y refferendwm, ond yr hyn rydym yn ymwneud ag ef yma yw’r byd go iawn ac mae angen yn awr iddo fynd rhagddo, wedi’r trafodaethau. A ydych wedi cael trafodaethau gyda’ch cyd-Aelodau yn y Cabinet am hyrwyddo Cymru fel cyrchfan ar gyfer buddsoddi a chyfleoedd buddsoddi, gan fod gweinyddiaethau datganoledig eraill, a rhanbarthau yn wir, ar draws y Deyrnas Unedig yn cynyddu eu gweithgarwch i hyrwyddo rhinweddau eu hardaloedd? A ydych wedi cael trafodaethau gyda chyd-Aelodau yn y Cabinet ynglŷn â sicrhau bod adnoddau ychwanegol ar gael i wneud llwyfan cryfach ar gyfer hyrwyddo’r hyn sydd gan Gymru i’w gynnig, ar ôl pleidlais y refferendwm ar adael yr UE ar 23 Mehefin?

The promotion of the Welsh offer remains a very important part of the work that the Government does as a whole, and it’s led by my colleague Ken Skates. I think it’s fair to point out to the leader of the Conservative Party that we’re yet to leave the European Union, and the impact of that on our economy remains very much still to be seen. What is absolutely clear, from those businesses that have talked directly with the First Minister and with the Cabinet Secretary, is that full and unfettered access to the single market remains a determining factor in businesses that wish to locate in Wales.

Mae hyrwyddo cynnig Cymru yn parhau’n rhan bwysig iawn o’r gwaith y mae’r Llywodraeth yn ei wneud yn gyffredinol, ac mae’n cael ei arwain gan fy nghyd-Aelod, Ken Skates. Rwy’n credu ei bod yn deg tynnu sylw arweinydd y Blaid Geidwadol at y ffaith nad ydym wedi gadael yr Undeb Ewropeaidd eto, ac yn sicr rydym eto i weld effaith hynny ar ein heconomi. Yr hyn sy’n gwbl glir, gan y busnesau sydd wedi siarad yn uniongyrchol gyda Phrif Weinidog Cymru ac Ysgrifennydd y Cabinet, yw bod mynediad llawn a dilyffethair at y farchnad sengl yn parhau i fod yn ffactor penderfynu mewn busnesau sy’n dymuno lleoli yng Nghymru.

Can the Cabinet Secretary confirm that there is no official Treasury forecast of a £66 billion deficit from Brexit, and that this figure came from one briefing paper amongst many by one anonymous Treasury civil servant, and may well have been written in order to be leaked in the first place? The £66 billion shortfall in tax revenue, which is what it referred to, would imply a 9.5 per cent collapse in our national income. This is clearly preposterous given that, even if we have no deal with the EU arising out of these Brexit negotiations, 75 per cent of the traded goods and services of the EU have a zero tariff in any event.

A all Ysgrifennydd y Cabinet gadarnhau nad oes unrhyw ragolwg swyddogol o’r Trysorlys o ddiffyg o £66 biliwn yn deillio o adael yr UE, a bod y ffigwr hwn wedi dod o un papur briffio ymysg nifer gan un o weision sifil anhysbys y Trysorlys, ac mae’n bur bosibl ei fod wedi’i ysgrifennu er mwyn cael ei ddatgelu’n answyddogol yn y lle cyntaf? Byddai’r diffyg o £66 biliwn mewn refeniw treth, sef yr hyn y cyfeiriai ato, yn awgrymu cwymp o 9.5 y cant yn ein hincwm cenedlaethol. Mae hyn yn amlwg yn afresymol o ystyried hyd yn oed os na chawn gytundeb â’r UE o’r trafodaethau gadael hyn, ni fydd tariff ar 75 y cant o nwyddau a gwasanaethau masnachu yr UE beth bynnag.

Well, the £66 billion figure comes from a leaked document, as the Member agreed. Nevertheless, the Treasury produced a series of far more formal briefings in advance of the referendum on 23 June. All of those demonstrated the adverse effect that leaving the European Union would have on the United Kingdom’s economic prospects. I see that the Treasury has not disassociated itself from any of the statements it made then.

Mae’r ffigur o £66 biliwn yn dod o ddogfen a ddatgelwyd yn answyddogol, fel y cytunodd yr Aelod. Serch hynny, cynhyrchodd y Trysorlys gyfres o sesiynau briffio llawer mwy ffurfiol cyn y refferendwm ar 23 Mehefin. Dangosai pob un o’r rheini yr effaith andwyol y byddai gadael yr Undeb Ewropeaidd yn ei chael ar ragolygon economaidd y Deyrnas Unedig. Gwelaf nad yw’r Trysorlys wedi datgysylltu ei hun oddi wrth unrhyw un o’r datganiadau a wnaeth bryd hynny.

Cwestiynau Heb Rybudd gan Lefarwyr y Pleidiau

Questions Without Notice from Party Spokespeople

Galwaf yn awr am gwestiynau gan lefarwyr y pleidiau i’r Ysgrifennydd Cabinet. Llefarydd Plaid Cymru, Sian Gwenllian.

I now call for questions from the party spokespeople to the Cabinet Secretary. First of all, Plaid Cymru spokesperson, Sian Gwenllian.

Diolch yn fawr. Yn gyntaf, hoffwn i ddiolch i’r Ysgrifennydd Cabinet am gyflwyno’r gyllideb ddrafft ddoe. Da iawn oedd gweld nifer o flaenoriaethau Plaid Cymru yn cael eu hadlewyrchu ynddi hi, gan gynnwys £25 miliwn o gyllid ychwanegol i awdurdodau lleol. Fel y gwyddoch chi, mae awdurdodau lleol ar draws Cymru wedi dioddef o doriadau cyllidebol difrifol dros y blynyddoedd diwethaf, gyda’u cyllidebau adnoddau yn gostwng o ryw £461 miliwn mewn termau gwirioneddol rhwng 2010-11 a 2014-15. Felly, mae’n dda gweld bod y cyllid ychwanegol a gafwyd fel rhan o gytundeb y Llywodraeth a Phlaid Cymru yn golygu, gan gymryd i ystyriaeth y cyllid a ddarperir drwy’r grant cynnal refeniw ac ardrethi annomestig a ailddosbarthwyd, mai dyma’r flwyddyn gyntaf ers 2013-14 i gyllid awdurdodau lleol gynyddu mewn termau nominal, er, wrth gwrs, bydd y pwysau ar eu cyllidebau yn parhau mewn termau gwirioneddol.

Mae’n sylw ni rŵan, wrth gwrs, yn troi at setliad llywodraeth leol ar gyfer 2017-18. Mi fuaswn i’n hoffi gofyn am y fformiwla a ddefnyddiwyd i ddosrannu cyllid rhwng y gwahanol awdurdodau lleol. Rwy’n darllen yn eich datganiad chi—

First of all, I wish to thank the Cabinet Secretary for presenting the draft budget yesterday. It was good to see a number of the Plaid Cymru priorities being reflected in it, including an additional £25 million for local authorities. As you know, local authorities across Wales have suffered serious cuts to their funding over the years with their resource budgets being reduced by £461 million in real terms between 2010 and 2014-15. So, it is very good to see that the additional funding that has been received, as a result of the agreement between Plaid Cymru and the Welsh Government, and that there will be additional funding for the non-domestic rates and it does mean that this is the first year since 2013-14 for the finances and funding for local authorities to increase in nominal terms, although it will still be a reduction in actual terms.

Our attention now turns, of course, to the local government settlement for 2017-18. I would like to ask you about the formula used to allocate funding between the various local authorities. I read in your statement—

Rydw i’n gweld bod y fformiwla wedi cael ei diwygio. A fyddwch chi’n gallu ymhelaethu, os gwelwch yn dda, ar sut yn union mae hynny wedi cael ei gyflawni?

I see that the formula has been revised. Could you elaborate, please, on how exactly that has been done?

Diolch yn fawr i Sian Gwenllian am beth y dywedodd hi i ddechrau am y cyllid i’r awdurdodau lleol yn y flwyddyn ariannol nesaf. Wrth gwrs, rydw i’n cydnabod y ffaith bod £25 miliwn yn y gyllideb honno ar ôl y cytundeb rhwng y Llywodraeth a Phlaid Cymru.

As far as the formula is concerned, I have followed the convention that has, for very many years, been taken by local government Ministers in this Assembly. I take the advice of the expert group that is established to advise us on the formula. That group includes political representatives—the leader of Gwynedd is a member of that group, and other council leaders—together with experts in the field. And I have followed the advice of that group. So, here are three ways in which the formula has been amended this year. As a result of their advice, it has been updated to take account of the latest population estimates, it has been updated to take account of the latest information in relation to pupils attending schools, and it has begun to take account of the latest advice in relation to social services expenditure. There was a major reform of the way in which social services expenditure was to be negotiated through the formula. The advice of the sub-group was to implement that over a two-year period. I’ve taken that advice. It will be implemented and it will be phased in that way.

I thank Sian Gwenllian for her initial comments on funding for local authorities in the next financial year. Of course, I recognise the fact that there is £25 million in that budget following the agreement made between the Government and Plaid Cymru.

O ran y fformiwla, rwyf wedi dilyn y confensiwn a ddilynwyd gan Weinidogion llywodraeth leol ers llawer iawn o flynyddoedd yn y Cynulliad hwn. Rwy’n cymryd cyngor y grŵp arbenigol a sefydlwyd i roi cyngor i ni ar y fformiwla. Mae’r grŵp hwnnw’n cynnwys cynrychiolwyr—mae arweinydd Gwynedd yn aelod o’r grŵp hwnnw, ac arweinwyr cynghorau eraill—ynghyd ag arbenigwyr yn y maes. Ac rwyf wedi dilyn cyngor y grŵp hwnnw. Felly, dyma dair ffordd y cafodd y fformiwla ei newid eleni: o ganlyniad i’w cyngor, mae wedi’i diweddaru i ystyried yr amcangyfrifon poblogaeth diweddaraf, mae wedi’i diweddaru i ystyried y wybodaeth ddiweddaraf mewn perthynas â disgyblion sy’n mynychu ysgolion, ac mae wedi dechrau ystyried y cyngor diweddaraf mewn perthynas â gwariant ar wasanaethau cymdeithasol. Mae’r ffordd y câi gwariant gwasanaethau cymdeithasol ei negodi drwy’r fformiwla wedi’i diwygio’n helaeth. Cyngor yr is-grŵp oedd gweithredu hynny dros gyfnod o ddwy flynedd. Rwyf wedi cymryd y cyngor hwnnw. Bydd yn cael ei roi ar waith a’i gyflwyno’n raddol yn y ffordd honno.

Diolch. Fel cyn-aelod cyllid ar gabinet Cyngor Gwynedd, rydw i’n falch iawn o weld bod yna ddechrau, rŵan, diwygio ar y fformiwla a bod yr elfen wledig o wariant gwasanaethau cymdeithasol yn gallu amrywio a bod yn bwysau ychwanegol, wrth gwrs, ar gynghorau mewn ardaloedd gwledig.

Mae yna ffyrdd eraill o ddiwygio’r fformiwla, ac mae sawl grŵp, megis Cymdeithas Llywodraeth Leol Cymru a’r Ffederasiwn Busnesau Bach, wedi bod yn galw ar y Llywodraeth i ddiwygio’r fformiwla, gan gyfeirio’n benodol at y defnydd o hen ddata, sy’n deillio o gyfrifiadau blaenorol. Pa gamau mae Llywodraeth Cymru wedi’u cymryd ar gyfer setliad blwyddyn nesaf i sicrhau bod y data a ddefnyddiwyd yn ddata mwy cyfredol ac yn adlewyrchu amodau heddiw yn well? A ydych chi’n meddwl ei bod hi, rŵan, yn amser adolygu’r fformiwla yn y ffordd yna hefyd?

Thank you. As a former member of Gwynedd Council’s cabinet with responsibility for finance, I’m very pleased to see that you have now started to amend the formula and that the rural element of social services expenditure can vary and be an additional pressure, of course, on councils covering rural areas.

There are many other ways of amending the formula, and several groups, including the Welsh Local Government Association and the Federation of Small Businesses, have been calling on the Government to amend the formula, referring in particular to the use of old data, derived from previous censuses. What steps has the Welsh Government taken for next year’s settlement to ensure that the data used is more current and reflects today’s conditions better? Do you think that it is now time to revise the formula in that manner too?

Of course I agree that the formula should rely on the most up-to-date data possible. That’s why I was pleased to agree the recommendations in relation to population numbers and school pupil numbers. I think every effort is made, both by local authority partners and those who advise them, to make sure that the formula does depend on the most reliable data available. During my visits around Wales, meeting all 22 local authority leaders, every one of them had something to say about the way the formula applied in their own localities.

What I’ve agreed with the members of the group that advises the Government is that we will begin the next year’s round of consideration of the formula with a more open seminar, in which we will look at the way the formula currently operates and think of whether there are better ways in which we might be able to reform it for the future, and we’ll do that in an open-minded way with our partners.

Wrth gwrs rwy’n cytuno y dylai’r fformiwla ddibynnu ar y data mwyaf cyfredol posibl. Dyna pam roeddwn yn falch o gytuno ar yr argymhellion mewn perthynas â niferoedd poblogaeth a niferoedd disgyblion ysgol. Rwy’n meddwl bod pob ymdrech yn cael ei gwneud, gan bartneriaid awdurdodau lleol a’r rhai sy’n eu cynghori, i sicrhau bod y fformiwla’n dibynnu ar y data mwyaf dibynadwy sydd ar gael. Yn ystod fy ymweliadau o amgylch Cymru, gan gyfarfod â phob un o’r 22 arweinydd awdurdod lleol, roedd gan bob un ohonynt rywbeth i’w ddweud am gymhwysiad y fformiwla yn eu hardaloedd eu hunain.

Yr hyn rwyf wedi cytuno gydag aelodau’r grŵp sy’n cynghori’r Llywodraeth yw y byddwn yn dechrau rownd y flwyddyn nesaf i ystyried y fformiwla gyda seminar fwy agored, lle byddwn yn edrych ar y ffordd y mae’r fformiwla’n gweithio ar hyn o bryd ac yn meddwl a oes ffyrdd gwell y gallem ei diwygio ar gyfer y dyfodol, a byddwn yn gwneud hynny mewn modd meddwl agored gyda’n partneriaid.

Iawn, diolch yn fawr. Yn y naratif ar y gyllideb a gafodd ei gyhoeddi ddoe, rydych chi’n sôn bod y Llywodraeth am gymryd camau pellach i leihau baich gweinyddol llywodraeth leol, drwy gyfuno grantiau a symud cyllid o grantiau penodol i gronfeydd heb eu neilltuo, drwy’r grant cynnal refeniw. Pa gamau y mae’r Llywodraeth wedi’u cymryd tuag at y nod yma?

Thank you very much. In the narrative on the budget that was announced yesterday, you allude to the fact that the Government will take further steps to reduce the administrative burden on local authorities, by combining grants and viring funding from specific grants to unhypothecated funds, through the revenue support grant. What steps have already been taken to do this?

Wel, rŷm ni’n bwrw ymlaen gyda’r bwriad yna yn y flwyddyn ariannol nesaf. Rydw i wedi siarad â phob aelod o’r Cabinet; maen nhw i gyd wedi rhoi rhai grantiau i mewn i’r RSG am y flwyddyn nesaf. Mae hynny’n rhan o’r patrwm rŷm ni wedi’i greu fel Llywodraeth dros y blynyddoedd diwethaf. Rydw i’n awyddus i fwrw ymlaen yn yr un modd am y flwyddyn nesaf, hefyd, ble rŷm ni’n gallu rhoi mwy o hyblygrwydd i’r awdurdodau lleol i ddefnyddio’r arian sydd ar gael iddyn nhw. Rwy’n cytuno gyda nhw mai hynny yw’r ffordd orau i drio defnyddio’r arian yn y dyfodol.

Well, we will continue with that intention in the next financial year. I’ve spoken to all Cabinet members and they have all placed some grants into the RSG for next year. That is part of the pattern that we, as a Government, have drawn up over the past few years. I am eager to proceed in the same way for next year, where we can provide greater flexibility for local authorities to use the funding available to them. I agree with them that that is the best way of using those funds in future.

Llefarydd y Ceidwadwyr Cymreig, Nick Ramsay.

The Welsh Conservatives’ spokesperson, Nick Ramsay.

Diolch, Lywydd. Cabinet Secretary, as Sian Gwenllian said, your budget agreement, announced yesterday, features £25 million additional funding for local authorities, but this does come in the wake of the £761 million real-terms reduction in aggregate external finance, as has been identified by the Wales Audit Office. That’s between 2011 and 2016-17. How are you going to ensure that this extra money that is going to be received by local authorities this year is distributed evenly and fairly across those authorities?

Diolch, Lywydd. Ysgrifennydd y Cabinet, fel y dywedodd Sian Gwenllian, mae eich cytundeb cyllideb, a gyhoeddwyd ddoe, yn cynnwys cyllid ychwanegol o £25 miliwn i awdurdodau lleol, ond daw hyn yn sgil y £761 miliwn o ostyngiad mewn termau real mewn cyllid allanol cyfun, fel y nodwyd gan Swyddfa Archwilio Cymru. Mae hynny rhwng 2011 a 2016-17. Sut rydych chi’n mynd i sicrhau bod yr arian ychwanegol sy’n mynd i gael ei dderbyn gan awdurdodau lleol eleni yn cael ei ddosbarthu’n gyfartal ac yn deg ar draws yr awdurdodau hynny?

I’ll do that in exactly the way I explained a moment or two ago. We have a funding formula. It is an agreed formula. It is revised every year. It’s been revised again this year. It involves political voices and expert voices in it, and I take the advice of that expert group. We will use that formula as recommended to me and then we will distribute the quantum that we are able to make available to local authorities through the formula that has been updated for next year.

Fe wnaf hynny yn union yn y ffordd yr eglurais eiliad neu ddwy yn ôl. Mae gennym fformiwla gyllido. Mae’n fformiwla y cytunwyd arni. Mae’n cael ei diwygio bob blwyddyn. Mae wedi cael ei diwygio eto eleni. Mae’n cynnwys lleisiau gwleidyddol a lleisiau arbenigwyr, ac rwy’n cymryd cyngor y grŵp arbenigol hwnnw. Byddwn yn defnyddio’r fformiwla fel yr argymhellwyd i mi ac yna byddwn yn dosbarthu’r swm y gallwn ei ryddhau i awdurdodau lleol drwy’r fformiwla sydd wedi’i diweddaru ar gyfer y flwyddyn nesaf.

Thank you. This is clearly a very important area for local authorities across Wales, financially. The programme for government commits to a floor for future local government settlements. This is particularly important for rural authorities that have consistently received poorer deals, for whatever reason—you and I might have different views on the reasons for that. But, for whatever reason, they have consistently received poorer deals than their urban counterparts across Wales. That’s a fact. But when do you anticipate the new floor kicking in? And can you confirm it’ll be fully operational this year and at what level?

Diolch. Mae hwn yn amlwg yn faes pwysig iawn i awdurdodau lleol ledled Cymru, yn ariannol. Mae’r rhaglen lywodraethu’n ymrwymo i gyllid gwaelodol ar gyfer setliadau llywodraeth leol yn y dyfodol. Mae hyn yn arbennig o bwysig ar gyfer awdurdodau gwledig sydd wedi cael bargen waelach yn gyson, am ba reswm bynnag—efallai y bydd gennych chi a minnau syniadau gwahanol am y rhesymau dros hynny. Ond am ba reswm bynnag, maent yn gyson wedi cael bargen waelach na’u cymheiriaid trefol ar draws Cymru. Mae hynny’n ffaith. Ond pa bryd rydych yn rhagweld y cyllid gwaelodol newydd yn dod yn weithredol? Ac a allwch chi gadarnhau y bydd yn cael ei weithredu’n llawn eleni ac ar ba lefel?

Well, Llywydd, I have to be a bit careful not to anticipate the detail of the statement that will not be released until later this afternoon. What I think I can say at this point to the Member is that I do intend to use a floor mechanism for next year’s distribution to local authorities and that will be reflected in the settlement that I will lay before the Assembly later today.

Wel, Lywydd, rhaid i mi fod yn weddol ofalus i beidio ag achub y blaen ar fanylion y datganiad na fydd yn cael ei ryddhau tan yn ddiweddarach y prynhawn yma. Yr hyn rwy’n meddwl y gallaf ei ddweud wrth yr Aelod ar y pwynt hwn yw fy mod yn bwriadu defnyddio mecanwaith cyllid gwaelodol ar gyfer dosraniad y flwyddyn nesaf i awdurdodau lleol a bydd hynny’n cael ei adlewyrchu yn y setliad y byddaf yn ei osod gerbron y Cynulliad yn ddiweddarach heddiw.

I did anticipate that this is probably in advance of your statement later today, Cabinet Secretary, but, as I said, it’s a very important issue for local authorities, so it does need airing at the earliest opportunity. I hear what you just said. A funding floor, I’m sure you will agree, is all well and good, but, as we know from the Barnett experience, a funding floor can be seen as a quick fix that doesn’t deal with the underlying structural problems over the longer term.

The previous Finance Committee recommended that the Welsh Government commit to a fundamental review of the funding formula. This has been mentioned by Plaid Cymru in the earlier questions. Why have you rejected a fundamental, far-reaching review? I hear what you say about listening to experts across local government and within the WLGA, but why aren’t you considering at least an initial commitment to a future review of the mechanisms for funding local government in Wales? Because, surely, over the long term, a full, structural review that addresses the issues affecting local authorities across the modern Wales will be far better than the continual, piecemeal, annual modification of the existing formula, which is past its sell-by date.

Fe ragwelais fod hyn yn ôl pob tebyg cyn eich datganiad yn ddiweddarach heddiw, Ysgrifennydd y Cabinet, ond fel y dywedais, mae’n fater pwysig iawn i awdurdodau lleol, felly mae angen ei wyntyllu ar y cyfle cyntaf. Clywaf yr hyn rydych newydd ei ddweud. Mae cyllid gwaelodol, rwy’n siŵr y byddwch yn cytuno, yn iawn, ond fel y gwyddom o brofiad gyda Barnett, gellid ystyried cyllid gwaelodol fel ateb cyflym nad yw’n ymdrin â’r problemau strwythurol sylfaenol dros y tymor hwy.

Argymhellodd y Pwyllgor Cyllid blaenorol y dylai Llywodraeth Cymru ymrwymo i adolygiad sylfaenol o’r fformiwla ariannu. Crybwyllwyd hyn gan Blaid Cymru yn y cwestiynau blaenorol. Pam rydych chi wedi gwrthod adolygiad sylfaenol pellgyrhaeddol? Rwy’n clywed yr hyn a ddywedwch ynglŷn â gwrando ar arbenigwyr ar draws llywodraeth leol ac yng Nghymdeithas Llywodraeth Leol Cymru, ond pam nad ydych yn ystyried o leiaf ymrwymiad cychwynnol i adolygiad yn y dyfodol o’r mecanweithiau ariannu llywodraeth leol yng Nghymru? Oherwydd, yn sicr, yn y tymor hir, bydd adolygiad strwythurol llawn sy’n mynd i’r afael â’r materion sy’n effeithio ar awdurdodau lleol ar draws y Gymru fodern yn llawer gwell na mynd ati bob blwyddyn yn barhaus i wneud newidiadau tameidiog i’r fformiwla bresennol, sydd wedi pasio’i dyddiad gwerthu.

I think there are two different ways in which it’s important to explore this issue in Wales. First of all, I am keen to set in motion work that will look at the whole way in which we raise local taxation in Wales and to see whether the system we currently have is the one that best reflects future needs. However, whatever methods you use for raising money, there will always be a need to find a way of distributing that money across Wales. The current formula copes with all sorts of different variations: urban needs, rural needs, age-related needs, economic arguments, needs arguments and so on. In the end, there is a fixed quantum, and, however you distribute it, the quantum remains the same. I sometimes think that the best advice to those who urge me, rather emphatically, to tear up the formula and devise a new one is that they might worry about what they wish for, because there is no way of knowing where such a fundamental reform of the formula might lead—to winners and losers, and they may not always be where people might anticipate them.

Rwy’n meddwl bod yna ddwy ffordd wahanol y mae’n bwysig archwilio’r mater hwn yng Nghymru. Yn gyntaf oll, rwy’n awyddus i ddechrau gwaith a fydd yn edrych ar yr holl ffordd rydym yn codi trethi lleol yng Nghymru ac i weld ai’r system sydd gennym ar hyn o bryd yw’r un sy’n adlewyrchu anghenion y dyfodol orau. Fodd bynnag, pa ddulliau bynnag a ddefnyddiwch ar gyfer codi arian, bydd bob amser angen dod o hyd i ffordd o ddosbarthu’r arian hwnnw ledled Cymru. Mae’r fformiwla bresennol yn ymdopi â phob math o wahanol amrywiadau: anghenion trefol, anghenion gwledig, anghenion sy’n gysylltiedig ag oedran, dadleuon economaidd, dadleuon am anghenion ac yn y blaen. Yn y pen draw, mae yna swm sefydlog, a pha ffordd bynnag y byddwch yn ei ddosbarthu, mae’r swm yn aros yr un fath. Weithiau rwy’n meddwl mai’r cyngor gorau i’r rhai sy’n fy annog, yn eithaf pendant, i gael gwared ar y fformiwla a dyfeisio un newydd yw y dylent ymboeni ynglŷn â beth y maent yn ei ddymuno, gan nad oes unrhyw ffordd o wybod i ble y gallai’r fath ddiwygio sylfaenol ar y fformiwla arwain—at enillwyr a chollwyr, ac efallai na fyddant bob amser lle byddai pobl yn ei ragweld.

Diolch, Lywydd. Cabinet Secretary, you told the Finance Committee this morning that there was £10 million in the budget for the coming year for pilot schemes for the Government’s childcare plans. The overall budget, I think you said, when it’s fully operational, will be £84 million. Can we therefore assume that around one in eight areas will benefit from a pilot, and when will we be hearing where they are?

Diolch, Lywydd. Ysgrifennydd y Cabinet, fe ddywedoch wrth y Pwyllgor Cyllid y bore yma fod yna £10 miliwn yn y gyllideb ar gyfer y flwyddyn sy’n dod i gynlluniau peilot ar gyfer cynlluniau gofal plant y Llywodraeth. Rwy’n meddwl eich bod wedi dweud y bydd y gyllideb gyffredinol yn £84 miliwn pan fydd yn gwbl weithredol. A gawn ni, felly, ragdybio y bydd oddeutu un ardal o bob wyth yn elwa o gynllun peilot, a pha bryd y byddwn yn clywed lle bydd y rhain?

Well, those really are questions for the Cabinet Secretary with responsibility for the childcare policy area. I know that he’s working very actively with officials and partners beyond the Assembly, informing the pilot schemes, and I’m sure that he’ll make an announcement to Assembly Members as soon as he’s in a position to do so.

Wel, cwestiynau i Ysgrifennydd y Cabinet sydd â chyfrifoldeb dros faes polisi gofal plant yw’r rheini mewn gwirionedd. Gwn ei fod yn gweithio’n ddiwyd iawn gyda swyddogion a phartneriaid y tu hwnt i’r Cynulliad ar lywio’r cynlluniau peilot, ac rwy’n sicr y bydd yn gwneud cyhoeddiad i Aelodau’r Cynulliad cyn gynted â’i fod mewn sefyllfa i wneud hynny.

To speak more about the financing, as a father of a two-year-old and a four-year-old I’ve experienced both the Welsh and the English systems for childcare. It’s clear that the provision in Wales, largely, in schools is good in quality, but the inflexibility of five 2.5-hour sessions means that it’s very difficult for many working parents to take advantage of it, and the rate at which female participation in the labour market, in particular, is lower in Wales. Is that something that the Government intends to change through its new childcare system? Is the intention greatly to boost participation in the labour market? If so, and despite the independent research, is the Cabinet Secretary really confident that £84 million is enough to provide for the likely change in behaviour, when this comprehensive system comes in?

A siarad mwy am y cyllido, fel tad i blant dwy a phedair oed rwyf wedi cael profiad o systemau gofal plant yng Nghymru ac yn Lloegr. Mae’n amlwg fod y ddarpariaeth mewn ysgolion yng Nghymru yn dda o ran ansawdd at ei gilydd, ond mae anhyblygrwydd pum sesiwn 2.5 awr yn golygu ei bod yn anodd iawn i lawer o rieni sy’n gweithio fanteisio arni, ac mae cyfradd cyfranogiad menywod yn y farchnad lafur, yn arbennig, yn is yng Nghymru. A yw hynny’n rhywbeth y mae’r Llywodraeth yn bwriadu ei newid drwy ei system gofal plant newydd? Ai’r bwriad i raddau helaeth yw hybu cyfranogiad yn y farchnad lafur? Os felly, ac er gwaethaf y gwaith ymchwil annibynnol, a yw Ysgrifennydd y Cabinet o ddifrif yn hyderus fod £84 miliwn yn ddigon i ddarparu ar gyfer y newid ymddygiad tebygol pan ddaw’r system gynhwysfawr hon yn weithredol?

Well, our approach to childcare in Wales has always been predicated on the links between affordable, available and good-quality childcare on participation in the labour market. We’ve always wanted to make sure that childcare is there in sufficient quantity to make sure that women, in particular, are able to pursue careers in the jobs market in the way that they would wish. The Member makes an important point about flexibility because that is exactly why the Cabinet Secretary has decided to proceed on a pilot basis, in order to make sure that we design the extra supply of childcare that will be needed to meet the pledge in a way that is able to meet the working patterns that families who will want to take advantage of the new service will need. So, it is an important consideration, and already there as part of the pilot approach. We carried out some serious work in advance of the election to draw up the figures that we have published that show what we think this scheme will need, but we will learn from the pilots in relation to the quantum, no doubt, as well.

Wel, mae ein hymagwedd tuag at ofal plant yng Nghymru bob amser wedi bod seiliedig ar y cysylltiadau rhwng argaeledd gofal plant fforddiadwy o ansawdd da a chyfranogiad yn y farchnad lafur. Rydym bob amser wedi bod eisiau sicrhau bod digon o ofal plant yno i wneud yn siŵr fod menywod, yn arbennig, yn gallu dilyn gyrfaoedd yn y farchnad swyddi yn y ffordd y byddent yn dymuno. Mae’r Aelod yn gwneud pwynt pwysig am hyblygrwydd oherwydd dyna’n union pam y mae Ysgrifennydd y Cabinet wedi penderfynu bwrw ymlaen ar sail cynllun peilot, er mwyn gwneud yn siŵr ein bod yn llunio’r cyflenwad ychwanegol o ofal plant y bydd ei angen i gyflawni’r addewid mewn ffordd sy’n cyd-fynd â’r patrymau gweithio y bydd eu hangen ar y teuluoedd a fydd am fanteisio ar y gwasanaeth newydd. Felly, mae’n ystyriaeth bwysig, ac eisoes yno fel rhan o’r dull peilot. Fe wnaethom waith mawr cyn yr etholiad ar bennu’r ffigurau rydym wedi’u cyhoeddi sy’n dangos beth y credwn fydd ei angen ar y cynllun hwn, ond byddwn yn dysgu o’r cynlluniau peilot mewn perthynas â’r swm hefyd, yn ddiau.

I commend the Cabinet Secretary and the Government, on the whole, on the system that is proposed. It doubtless will provide much more flexibility and support for working parents, but I disagree with his assertion that that flexibility and support for working parents has previously been part of the Welsh system. Five 2.5-hour sessions without flexibility makes it far harder for two parents to go out to work. I think it’s likely that there will be a very significant increase in the participation rate, and I would question whether that’s been allowed for in the finances of the £84 million.

The Cabinet Secretary also said this morning to Finance Committee that he will have to ramp up spending gradually because of a lack of capacity. Certainly, in my personal experience, it’s incredibly difficult to get a childcare place at a good nursery in the south-east of England. It is far easier in Cardiff and south-east Wales to find capacity and find a number of really good-quality nurseries that can quickly take a child in the private sector. Given that, will the Government look at greater use of private sector nurseries, as well as state provision, particularly taking into account that, when you ramp it up from 38 hours to 48 hours a week, that may fit the school timetable and provision less easily and lead to greater average costs for school provision than has been the case to date?

Rwy’n cymeradwyo Ysgrifennydd y Cabinet a’r Llywodraeth at ei gilydd ar y system sy’n cael ei chynnig. Yn ddiau, fe fydd yn darparu llawer mwy o hyblygrwydd a chymorth i rieni sy’n gweithio, ond rwy’n anghytuno â’i honiad fod yr hyblygrwydd a’r cymorth hwnnw i rieni sy’n gweithio wedi bod yn rhan o’r system yng Nghymru yn y gorffennol. Mae pum sesiwn 2.5 awr heb hyblygrwydd yn ei gwneud yn llawer anos i ddau riant fynd allan i weithio. Rwy’n credu ei bod yn debygol y bydd cynnydd sylweddol iawn yn y gyfradd sy’n cyfranogi, ac rwy’n cwestiynu pa un a ganiatawyd ar gyfer hynny wrth ariannu’r £84 miliwn.

Hefyd, dywedodd Ysgrifennydd y Cabinet y bore yma wrth y Pwyllgor Cyllid y bydd yn rhaid iddo gynyddu gwariant yn raddol oherwydd diffyg capasiti. Yn sicr, yn fy mhrofiad personol, mae’n hynod o anodd cael lle gofal plant mewn meithrinfa dda yn ne-ddwyrain Lloegr. Mae’n llawer haws cael lle yng Nghaerdydd a de-ddwyrain Cymru a dod o hyd i nifer o feithrinfeydd o ansawdd da iawn a all gymryd plentyn yn gyflym yn y sector preifat. O ystyried hynny, a wnaiff y Llywodraeth edrych ar fwy o ddefnydd o feithrinfeydd yn y sector preifat, yn ogystal â darpariaeth y wladwriaeth, gan ystyried yn arbennig, pan fyddwch yn ei chynyddu o 38 awr i 48 awr yr wythnos, y gallai hynny ffitio’n llai hwylus i amserlen a darpariaeth yr ysgol ac arwain at gostau cyfartalog uwch am ddarpariaeth ysgol nag sydd wedi bod yn wir hyd yn hyn?

Well, Llywydd, I’m happy to confirm what I said to the Finance Committee, that if you want to design a system that has the active participation of parents within it and learns from what they tell us about the sort of childcare they will need for the future, we need to calibrate the programme to take account of those views, and that will mean a build-up over time in the capacity that we will be developing. I’m quite sure that the Cabinet Secretary responsible will look at the contributions of the different sectors that already exist for childcare in Wales, and will look to make sure that we align those in the way that best meets the needs of parents, including the need for flexibility.

Wel, Lywydd, rwy’n hapus i gadarnhau yr hyn a ddywedais wrth y Pwyllgor Cyllid: os ydych am gynllunio system sy’n cynnwys cyfranogiad gweithredol rhieni o’i mewn ac sy’n dysgu o’r hyn y maent yn ei ddweud wrthym am y math o ofal plant y byddant ei angen yn y dyfodol, mae angen trefnu’r rhaglen i ystyried y safbwyntiau hynny, a bydd hynny’n golygu cronni’r capasiti y byddwn yn ei ddatblygu dros amser. Rwy’n eithaf siŵr y bydd yr Ysgrifennydd Cabinet sydd â chyfrifoldeb yn edrych ar gyfraniadau’r gwahanol sectorau sydd eisoes yn bodoli ar gyfer gofal plant yng Nghymru, a bydd yn ceisio gwneud yn siŵr ein bod yn alinio’r rheini yn y ffordd sy’n diwallu anghenion rhieni orau, gan gynnwys yr angen am hyblygrwydd.

Rhaglenni Cronfeydd Strwythurol Ewropeaidd

European Structural Fund Programmes

3. Yn dilyn ei ddatganiad ar 11 Hydref, a wnaiff y Gweinidog gadarnhau pa gyllid fydd ar gael ar gyfer gweddill y rhaglenni Cronfeydd Strwythurol Ewropeaidd o 2014 tan 2020? OAQ(5)0034(FLG)[W]

3. Following his statement on 11 October, will the Minister confirm what funding will be available for the remaining European structural fund programmes from 2014 to 2020? OAQ(5)0034(FLG)[W]

Wel, diolch i Simon Thomas am y cwestiwn. Dros gyfnod y rhaglen o 2014 i 2020, mae tuag at £1.9 biliwn ar gael drwy gronfeydd strwythurol Ewropeaidd yng Nghymru. Mae £855 miliwn, sef 44 y cant o’r dyraniad, wedi cael ei ymrwymo eisoes. Rydw i’n disgwyl y bydd yn bosib defnyddio’r cyfan o’r £1 biliwn sydd ar ôl, ond bydd ein gallu i wneud hynny’n dibynnu ar amserlen Llywodraeth y Deyrnas Unedig ar gyfer gadael yr Undeb Ewropeaidd.

Well, may I thank Simon Thomas for the question? Over the life of the programme from 2014 to 2020, around £1.9 billion is available through European structural funds in Wales—£855 million, namely 44 of that allocation, has already been committed. I expect the remaining £1 billion to be deployed to the maximum extent, although our ability to do so remains dependent on the UK Government’s timescales for leaving the European Union.

Diolch i’r Ysgrifennydd Cabinet am yr ateb, gan ddweud wrtho ef, wrth gwrs, ein bod ni i gyd yn gobeithio y bydd modd cadw cymaint o’r arian yma y tu mewn i’r grochan, fel petai, cyhyd ag sy’n bosib. A gaf i gyflwyno ei sylw ef at un cynllun yn arbennig sydd wedi bod yn llwyddiant, rwy’n meddwl, yng Nghymru, sef cynllun Sêr Cymru, i ddenu ymchwilwyr a gwyddonwyr i Gymru? Mae’r cylchgrawn ‘Science’ o fewn y pythefnos diwethaf wedi adrodd ar lwyddiant y cynllun yma sydd wedi denu dros 100 o gymrodorion i Gymru a rhyw 20 o ymchwilwyr blaengar iawn, sy’n ein helpu ni, wrth gwrs, i ymateb i bethau fel newid hinsawdd, ynni, ac, yn wir, ymateb i Brexit yn y ffordd yr ydym yn edrych ar ddyfodol y diwydiant amaeth, er enghraifft. Pa gadarnhad y medrwch, Weinidog, ei roi y bydd cynlluniau fel Sêr Cymru yn parhau i gael eu cefnogi gan y Llywodraeth, hyd yn oed ar ôl gadael yr Undeb Ewropeaidd?

I thank the Cabinet Secretary for that response, and I tell him, of course, that we all hope that it will be possible to retain as much of this funding as possible within the pot for as long as possible. Now, may I draw his attention to one particularly successful scheme in Wales, which is the Sêr Cymru scheme, to attract researchers and scientists to Wales? The ‘Science’ magazine, over the past fortnight, has reported on the success of this scheme, which has attracted over 100 fellows to Wales and some 20 innovative researchers, which helps us to respond to things such as climate change, energy issues, and to respond to Brexit in the way that we look at the future of the agricultural industry, for example. So, what confirmation can the Minister give that projects such as Sêr Cymru will continue to be supported by the Government even after leaving the European Union?

Diolch am y cwestiwn. Wrth gwrs, rwy’n cydnabod y rhaglen Sêr Cymru a’r gwaith arbennig o dda maen nhw’n ei wneud yn y rhaglen. Cefais gyfle, pan oeddwn i’n gyfrifol am y maes iechyd yng Nghymru, i gydweithio â Edwina Hart ar y pryd ar y rhaglen a thrio tynnu pobl i mewn i’r ‘life sciences’ yng Nghymru a gwneud y gwaith maen nhw’n ei wneud mor wych yn Abertawe.

Designing everything that we want to do in the context of reductions, potentially, in European funding will cause some challenges, but those programmes that have such demonstrated records of success speak for themselves in making a call on the limited, inevitably, resources that we are able to put to all the different needs we wish to address in Wales.

Thank for that question. Of course, I acknowledge the excellent work that the Sêr Cymru programme undertakes. I had an opportunity, when I was responsible the health sector in Wales, to collaborate with Edwina Hart at the time on this programme and to try and attract people to life sciences in Wales and to do the excellent work that is carried out in Swansea.

Bydd cynllunio popeth rydym am ei wneud yng nghyd-destun gostyngiadau posibl yn y cyllid Ewropeaidd yn achosi rhai heriau, ond mae’r rhaglenni hynny sydd wedi dangos y fath lwyddiant yn siarad drostynt eu hunain o ran gwneud penderfyniad ynglŷn â’r adnoddau cyfyngedig, yn anochel, y gallwn eu darparu ar gyfer yr holl anghenion gwahanol rydym yn dymuno mynd i’r afael â hwy yng Nghymru.

Daeth y Dirprwy Lywydd (Ann Jones) i’r Gadair.

The Deputy Presiding Officer (Ann Jones) took the Chair.

Will the Cabinet Secretary join with me in congratulating Swansea University on the development of a programme to extend research Master’s and engineering doctorates, working with some of the UK’s and world’s leading industrial companies? Surely it’s something that the Welsh economy desperately needs. This has been backed by European Union funding. What will happen after the European Union funding ends?

A wnaiff Ysgrifennydd y Cabinet ymuno â mi i longyfarch Prifysgol Abertawe ar ddatblygu rhaglen i ymestyn graddau Meistr ymchwil a doethuriaethau mewn peirianneg, gan weithio gyda rhai o’r cwmnïau diwydiannol mwyaf blaenllaw yn y DU ac yn y byd? Yn sicr, mae’n rhywbeth y mae economi Cymru ei angen yn daer. Cefnogir hyn gan gyllid yr Undeb Ewropeaidd. Beth fydd yn digwydd pan ddaw cyllid yr Undeb Ewropeaidd i ben?

I was very pleased last week to be able to announce an additional £850,000 of European Union funding for the scheme that Mike Hedges refers to. Participating businesses in it include Tata Steel, BASF, the Royal Mint and others. They will be actively involved in formulating research projects based on the technological developments taking place within their industries. Our aim, as he knows, is to draw down the maximum possible of European funding while it is available to us. The Chancellor of the Exchequer’s announcement about the lifetime guarantee for schemes agreed prior to leaving the European Union is helpful in that way. I’m sure that this scheme will demonstrate its worth and we’ll then be able to argue for its continuation beyond the period of structural funding.

Roeddwn yn falch iawn yr wythnos diwethaf o allu cyhoeddi £850,000 yn ychwanegol o gyllid yr Undeb Ewropeaidd ar gyfer y cynllun y cyfeiriodd Mike Hedges ato. Mae’r busnesau sy’n cymryd rhan ynddo yn cynnwys Tata Steel, BASF, y Bathdy Brenhinol ac eraill. Byddant yn cymryd rhan weithredol yn y gwaith o lunio prosiectau ymchwil yn seiliedig ar ddatblygiadau technolegol sy’n digwydd yn eu diwydiannau. Ein nod, fel y mae’n gwybod, yw sicrhau cymaint â phosibl o arian Ewropeaidd tra bo ar gael i ni. Mae cyhoeddiad Canghellor y Trysorlys ynglŷn â’r warant oes ar gyfer cynlluniau y cytunwyd arnynt cyn gadael yr Undeb Ewropeaidd yn ddefnyddiol yn y ffordd honno. Rwy’n siŵr y bydd y cynllun hwn yn dangos ei werth a gallwn ddadlau wedyn dros ei barhau y tu hwnt i’r cyfnod o ariannu strwythurol.

Effaith Cronfeydd Strwythurol Ewropeaidd (Islwyn)

The Impact of European Structural Funding (Islwyn)

4. A wnaiff y Gweinidog ddatganiad am effaith cronfeydd strwythurol Ewropeaidd ar Islwyn? OAQ(5)0047(FLG)

4. Will the Minister make a statement on the impact of European structural funding in Islwyn? OAQ(5)0047(FLG)

I thank Rhianon Passmore for the question. Islwyn has benefitted from structural funding in many different ways, from the very local support of two apprentices at a Newbridge dental surgery to the far wider impact, for example, of the Aspire to Achieve programme for at-risk young people and the Business Wales SME and entrepreneurship support scheme.

Diolch i Rhianon Passmore am ei chwestiwn. Mae Islwyn wedi elwa o gronfeydd strwythurol mewn sawl ffordd wahanol, o’r gefnogaeth leol iawn i ddau brentis mewn meddygfa ddeintyddol yn Nhrecelyn i effaith lawer ehangach rhaglen Aspire to Achieve, er enghraifft, ar gyfer pobl ifanc mewn perygl a chynllun cefnogi busnesau bach a chanolig ac entrepreneuriaeth Busnes Cymru.

Thank you for that answer, Minister. Since 2007, EU structural funds projects alone have, in Wales, helped nearly 73,000 people into work, helped over 234,000 people gain qualifications, supported the creation of nearly 12,000 businesses and created some 37,000 jobs. The UK Government’s commitment to guarantee expenditure for all European structural investment fund schemes approved prior to the UK leaving the EU is to be welcomed. What impact would be wrought on communities, people and businesses across Wales if the UK Government does not, penny for penny, fund Wales the moneys it presently receives from the European Union?

Diolch am eich ateb, Weinidog. Ers 2007, mae prosiectau cronfeydd strwythurol yr UE ar eu pennau eu hunain, yng Nghymru, wedi helpu bron i 73,000 o bobl i gael gwaith, wedi helpu dros 234,000 o bobl i ennill cymwysterau, wedi cefnogi’r broses o greu bron i 12,000 o fusnesau ac wedi creu oddeutu 37,000 o swyddi. Mae ymrwymiad Llywodraeth y DU i sicrhau gwariant ar gyfer pob un o’r cynlluniau buddsoddi strwythurol Ewropeaidd a gymeradwyir cyn i’r DU adael yr UE i’w groesawu. Beth fyddai’r effaith ar gymunedau, pobl a busnesau ledled Cymru os nad yw Llywodraeth y DU yn rhoi yn union yr un faint o arian i Gymru ag y mae’n ei gael gan yr Undeb Ewropeaidd ar hyn o bryd?

Well, the impact would be the one that I’m sure the Member would anticipate: that those investments that we are able to make, which help to shape the futures for individuals and communities and to secure the long-term success of the Welsh economy, would be set back if we did not have the money that is currently guaranteed to us as a result of our membership of the European Union. It would be a strange message, I’m sure she would agree, to take to members of her constituency if it were to turn out that Wales did less well out of its membership of the United Kingdom than it does out of its membership of the European Union.

Wel, rwy’n siŵr y gall yr Aelod ragweld yr effaith: y byddai’r buddsoddiadau hynny y gallwn eu gwneud, sy’n helpu i lunio’r dyfodol ar gyfer unigolion a chymunedau a sicrhau llwyddiant hirdymor economi Cymru, yn cael eu dal yn ôl pe na bai gennym yr arian sydd wedi ei sicrhau ar ein cyfer ar hyn o bryd yn sgil ein haelodaeth o’r Undeb Ewropeaidd. Byddai’n neges ryfedd, rwy’n siŵr y byddai’n cytuno, i’w chyfleu i’w hetholwyr pe na bai Cymru yn gwneud cystal o’i haelodaeth o’r Deyrnas Unedig nag o’i haelodaeth o’r Undeb Ewropeaidd.

Cabinet Secretary, it is clear from the result of the EU referendum that the people living in Islwyn and other areas of South Wales East did not feel the impact and benefit of European structural funding. Over 50 per cent of people living in Caerphilly council voted to leave the EU, over 56 per cent in Merthyr Tydfil, 60 per cent in Torfaen, and 62 per cent in Blaenau Gwent. Does the Cabinet Secretary agree that these figures show the total failure of the Labour Party to demonstrate the benefit of EU membership in its heartland, hindered as it was by the half-hearted support for ‘remain’ from Jeremy Corbyn, and how will funds be supplemented to the South Wales East valleys by your Government in the near future?

I’m afraid, Dirprwy Lywydd, that it’s like arriving at the cinema to find a reel from an old film still going on in front of you. Of course I am aware of the results of the referendum. [Laughter.] I’m equally absolutely certain that the people in those communities to which he has referred did not vote for a poorer and more impoverished future.

Ysgrifennydd y Cabinet, mae’n amlwg o ganlyniad refferendwm yr UE nad oedd y bobl sy’n byw yn Islwyn ac ardaloedd eraill yn Nwyrain De Cymru yn teimlo effaith a budd y cronfeydd strwythurol Ewropeaidd. Pleidleisiodd dros 50 y cant o bobl yn ardal cyngor Caerffili dros adael yr UE, dros 56 y cant ym Merthyr Tudful, 60 y cant yn Nhorfaen, a 62 y cant ym Mlaenau Gwent. A yw Ysgrifennydd y Cabinet yn cytuno bod y ffigurau hyn yn dangos methiant llwyr y Blaid Lafur i amlygu budd aelodaeth o’r UE yn ei chadarnleoedd, wedi iddi gael ei llesteirio gan gefnogaeth lugoer Jeremy Corbyn dros ‘aros’, a sut y bydd eich Llywodraeth yn ychwanegu at y cyllid i gymoedd Dwyrain De Cymru yn y dyfodol agos?

Ofnaf, Ddirprwy Lywydd, fod hyn yn ymdebygu i gyrraedd y sinema a gweld rîl o hen ffilm yn dal i droi o’ch blaen. Wrth gwrs fy mod yn ymwybodol o ganlyniadau’r refferendwm. [Chwerthin.] Rwyf yr un mor sicr na phleidleisiodd y bobl yn y cymunedau hynny y cyfeiriodd atynt dros ddyfodol tlotach a mwy anghenus.

Cyllid Llywodraeth Leol

Local Government Funding

5. A wnaiff y Gweinidog ddatganiad am gynlluniau Llywodraeth Cymru ar gyfer cyllid llywodraeth leol yn y flwyddyn ariannol hon? OAQ(5)0044(FLG)

5. Will the Minister make a statement on Welsh Government plans for local government funding in this financial year? OAQ(5)0044(FLG)

I thank Lynne Neagle for the question. The majority of the funding provided to local government by the Welsh Government is delivered through the annual settlement. In this financial year, 2016-17, the settlement provided £4.1 billion in unhypothecated revenue funding.

Diolch i Lynne Neagle am ei chwestiwn. Mae’r rhan fwyaf o’r cyllid a ddarperir i lywodraeth leol gan Lywodraeth Cymru yn cael ei ddarparu drwy’r setliad blynyddol. Yn y flwyddyn ariannol hon, 2016-17, mae’r setliad wedi darparu £4.1 biliwn mewn cyllid refeniw heb ei neilltuo.

Thank you, Cabinet Secretary. I was pleased to welcome the announcement yesterday that you would be protecting local government funding in next year’s budget, and I look forward to hearing more detail from you on how you will prioritise targeting our most needy local authorities. The announcement last week that the Welsh Government is minded to phase out Communities First, and the apparent quiet ending of Schools Challenge Cymru in yesterday’s budget, does, however, make me worry that the Welsh Government is beginning to dilute its commitment to target resources at those communities most in need in Wales. What assurances can you offer me today that that is not the case?

Diolch, Ysgrifennydd y Cabinet. Roeddwn yn falch o groesawu’r cyhoeddiad ddoe y byddwch yn diogelu cyllid llywodraeth leol yng nghyllideb y flwyddyn nesaf, ac edrychaf ymlaen at glywed rhagor o fanylion gennych ynglŷn â sut y byddwch yn blaenoriaethu’r broses o dargedu ein hawdurdodau lleol mwyaf anghenus. Mae’r cyhoeddiad yr wythnos diwethaf fodd bynnag fod Llywodraeth Cymru o blaid dirwyn y rhaglen Cymunedau yn Gyntaf i ben, a diwedd ymddangosiadol Her Ysgolion Cymru yn dawel bach yn y gyllideb ddoe, yn gwneud i mi boeni bod Llywodraeth Cymru yn dechrau llacio ei hymrwymiad i dargedu adnoddau at y cymunedau mwyaf anghenus yng Nghymru. Pa sicrwydd y gallwch ei roi i mi heddiw nad yw hynny’n wir?

Well, as I said during the statement on the budget yesterday, the Cabinet Secretary’s decision on Communities First is not driven by budget considerations. It is driven by making better use of the funding that has been put to those purposes in the past, bringing it together with budgets for Families First and Flying Start and trying to make sure that we have more of an impact in those communities that she so regularly represents on the floor of the National Assembly. As far as education programmes are concerned, there were two programmes, time-limited in nature, for which no funding provision would normally have been made next year. In the circumstances we find ourselves, it is impossible to carry on everything, particularly when schemes have been specifically identified as having a limited life. We were unable to take forward Schools Challenge Cymru, but we were able to take forward the pupil deprivation grant, which has a far higher budgetary implication, and to double the pupil deprivation grant for children in their most early and formative years. Together, I think they demonstrate the ongoing commitment of this Government to the agendas that she has so ably championed.

Wel, fel y dywedais yn ystod y datganiad ar y gyllideb ddoe, nid yw penderfyniad Ysgrifennydd y Cabinet ynglŷn â Cymunedau yn Gyntaf yn cael ei sbarduno gan ystyriaethau cyllidebol. Mae’n cael ei sbarduno gan awydd i wneud gwell defnydd o’r cyllid a ddefnyddiwyd at y dibenion hynny yn y gorffennol, a dod ag ef ynghyd â chyllidebau ar gyfer Teuluoedd yn Gyntaf a Dechrau’n Deg a cheisio sicrhau ein bod yn cael mwy o effaith yn y cymunedau hynny y mae hi’n eu cynrychioli mor rheolaidd ar lawr y Cynulliad Cenedlaethol. O ran y rhaglenni addysg, roedd yna ddwy raglen â therfynau amser na fyddai fel arfer wedi cael unrhyw gyllid y flwyddyn nesaf. Yn yr amgylchiadau a wynebwn, mae’n amhosibl i ni barhau â phob dim, yn enwedig pan fo cynlluniau wedi’u nodi’n benodol fel rhai ag oes gyfyngedig. Nid oedd modd i ni barhau â Her Ysgolion Cymru, ond gallasom fwrw ymlaen â’r grant amddifadedd disgyblion, sydd â goblygiadau cyllidebol llawer mwy, a dyblu’r grant amddifadedd disgyblion ar gyfer plant yn eu blynyddoedd mwyaf cynnar a ffurfiannol. At ei gilydd, credaf eu bod yn dangos ymrwymiad parhaus y Llywodraeth hon i’r agendâu y mae hi wedi’u hyrwyddo mor effeithiol.

Each year for the past 10 years, either Powys or Ceredigion county councils have received the worst or joint worst funding from Welsh Government. I’ve heard your answers to earlier questions today, but what I would ask you, Cabinet Secretary, is: do you accept that you need to take into account the minority view that’s often posed by rural local authorities that isn’t heard when that recommendation is made to you, and is that something that you would be prepared to take into account when that recommendation comes to you?

Bob blwyddyn am y 10 mlynedd diwethaf, mae cyngor sir Powys neu gyngor sir Ceredigion wedi cael y cyllid gwaethaf, neu gydradd waethaf, gan Lywodraeth Cymru. Rwyf wedi clywed eich atebion i gwestiynau yn gynharach heddiw, ond yr hyn y byddwn yn ei ofyn i chi, Ysgrifennydd y Cabinet, yw: a ydych yn derbyn bod angen i chi ystyried y farn leiafrifol sydd i’w chlywed yn aml ymysg awdurdodau lleol gwledig, ac nad yw’n cael ei chlywed pan gaiff yr argymhelliad hwnnw ei wneud i chi, ac a yw hynny’n rhywbeth y byddech yn barod i’w ystyried pan ddaw’r argymhelliad hwnnw i chi?

I listen very carefully to what rural authorities say to me, and the changes to the social services strand in the formula this year very much do respond to the argument that those authorities have put. I’m afraid the Member will have to wait with everybody else to see the specific impacts of those changes on particular authorities for next year.

Rwy’n gwrando’n ofalus iawn ar yr hyn y mae awdurdodau gwledig yn ei ddweud wrthyf, ac mae’r newidiadau i elfen y gwasanaethau cymdeithasol yn y fformiwla eleni yn bendant yn ymateb i’r ddadl a gyflwynwyd gan yr awdurdodau hynny. Rwy’n ofni y bydd yn rhaid i’r Aelod aros gyda phawb arall i weld effeithiau penodol y newidiadau hynny ar awdurdodau penodol ar gyfer y flwyddyn nesaf.

I just wanted to raise a technical issue with the Minister. Now, when you made your statement on local government reform recently, you kindly briefed me some days before, and I was grateful for it, and, of course, I respected the embargo. With your local government settlement, to my disappointment, I only received the briefing at 1.30 p.m. today. Could we have an early briefing wherever possible, as I feel this would benefit the work of the Assembly, and perhaps could you enlighten me as to the reason why we have these embargoes, as I feel they do impede somewhat the work of the Assembly?

Roeddwn eisiau dwyn mater technegol i sylw’r Gweinidog. Nawr, pan wnaethoch eich datganiad ar ddiwygio llywodraeth leol yn ddiweddar, fe fuoch mor garedig â rhoi briff i mi rai dyddiau ymlaen llaw, ac roeddwn yn ddiolchgar am hynny, ac wrth gwrs, perchais yr embargo. Gyda’ch setliad llywodraeth leol, er mawr siom, ni chefais y briff tan 1.30 brynhawn heddiw. A allem gael briff cynnar lle bo hynny’n bosibl, gan fy mod yn teimlo y byddai hyn o fudd i waith y Cynulliad, ac efallai y gallech roi gwybod i mi pa reswm sydd yna dros gael yr embargos hyn, gan fy mod yn teimlo eu bod yn amharu rhywfaint ar waith y Cynulliad?

Well, all opposition party spokespeople, Dirprwy Lywydd, were offered a technical briefing on the announcement that will be made later this afternoon, and all opposition party spokespeople were offered that briefing at more or less the same time. It’s a courtesy that we are keen to continue to afford opposition party spokespeople, because we would like to see people well-informed so that, when you are asked to comment, as I’m sure you will be, you will have had a chance to consider what it is the Government intends, having had some time in advance to digest the impact of that. It’s a tradition that I think has served us well so far. I’m keen to continue it. I’m very happy to have a discussion with the Member to make sure that he’s properly able to take advantage of the facilities that we try to provide.

Wel, Ddirprwy Lywydd, cynigiwyd cyfarfod briffio technegol i holl lefarwyr y gwrthbleidiau ar y cyhoeddiad a fydd yn cael ei wneud yn ddiweddarach y prynhawn yma, a chynigiwyd y briff hwnnw i holl lefarwyr y gwrthbleidiau fwy neu lai ar yr un pryd. Rydym yn awyddus i barhau i gynnig y cwrteisi hwnnw i lefarwyr y gwrthbleidiau, gan y byddem yn hoff o weld pobl yn wybodus, fel eich bod, pan ofynnir i chi roi sylwadau, fel sy’n sicr o ddigwydd, wedi cael cyfle i ystyried bwriad y Llywodraeth, ar ôl cael peth amser ymlaen llaw i ystyried effaith hynny. Credaf ei fod yn draddodiad sydd wedi bod o fudd i ni hyd yn hyn. Rwy’n awyddus i’w barhau. Rwy’n fwy na pharod i drafod gyda’r Aelod i sicrhau ei fod yn gallu manteisio’n briodol ar y cyfleusterau y ceisiwn eu darparu.

Y Cyflog Byw Gwirioneddol

The Real Living Wage

6. A wnaiff y Gweinidog ddatganiad am y cyflog byw gwirioneddol yn y sector cyhoeddus yng Nghymru? OAQ(5)0037(FLG)

6. Will the Minister make a statement on the real living wage in the Welsh public sector? OAQ(5)0037(FLG)

I thank Dawn Bowden for that. Working in partnership with trade unions and public service employers, progress continues to be made in broadening adoption of the living wage in Welsh public services.

Diolch i Dawn Bowden am hynny. Gan weithio mewn partneriaeth ag undebau llafur a chyflogwyr y gwasanaethau cyhoeddus, mae’r cynnydd yn parhau o ran mabwysiadu’r cyflog byw yn ehangach yn y gwasanaethau cyhoeddus yng Nghymru.

Thank you, Cabinet Secretary, for your response. Recent research by Middlesex University and the University of Liverpool showed a clear case in support of the real living wage, as opposed to, of course, the Tories’ phony living wage, with businesses who are paying it experiencing fewer employee disputes, an increase in productivity and staff motivation, and reputational and corporate brand advantage over competitors. Another study, by the Bevan Foundation, of employers in Merthyr showed that around 6,000 workers in that area—that’s about a quarter of the local workforce—were paid below the real living wage. The Bevan Foundation research revealed that different employers are at different stages in moving towards the real living wage, but they are often able to draw encouragement and confidence from other local employers who do pay it. Wales’s biggest employer, the NHS in Wales, with the highest level of women workers as the primary earners in their family, pay the real living wage, and I’d like to pay tribute to the Cabinet Secretary who, in his former position as the health Minister, worked hard with trade unions to deliver this. So, as we approach Living Wage Week, does the Cabinet Secretary agree with me that our public services here in Wales can play a role in taking a lead on introducing the real living wage not just for their own employees, but also to make this an expectation in respect of employers providing contracted-out services, and will he also congratulate those local authorities, such as Merthyr Tydfil and Caerphilly councils in my constituency, who can, with some pride, call themselves living-wage employers?

Diolch am eich ymateb, Ysgrifennydd y Cabinet. Roedd gwaith ymchwil diweddar gan Brifysgol Middlesex a Phrifysgol Lerpwl yn rhoi achos cryf o blaid y cyflog byw gwirioneddol, yn hytrach na chyflog byw ffug y Torïaid wrth gwrs, gyda busnesau sy’n ei dalu yn gweld llai o anghydfodau â chyflogeion, cynnydd mewn cynhyrchiant a chymhelliant staff, a mantais dros gystadleuwyr o ran enw da a brand corfforaethol. Dangosodd astudiaeth arall gan Sefydliad Bevan o gyflogwyr ym Merthyr Tudful fod oddeutu 6,000 o weithwyr yn yr ardal honno—oddeutu chwarter y gweithlu lleol—yn cael llai o gyflog na’r cyflog byw gwirioneddol. Datgelodd ymchwil Sefydliad Bevan fod gwahanol gyflogwyr ar gamau gwahanol o ran symud tuag at y cyflog byw gwirioneddol, ond eu bod yn aml yn cael anogaeth a hyder gan gyflogwyr lleol eraill sy’n ei dalu. Mae cyflogwr mwyaf Cymru, y GIG yng Nghymru, sydd â’r lefel uchaf o weithwyr benywaidd yn brif enillwyr yn eu teuluoedd, yn talu’r cyflog byw gwirioneddol, a hoffwn dalu teyrnged i Ysgrifennydd y Cabinet a fu’n gweithio’n galed, yn ei swydd flaenorol fel Gweinidog iechyd, gydag undebau llafur i gyflawni hyn. Felly, wrth i ni agosáu at Wythnos Cyflog Byw, a yw Ysgrifennydd y Cabinet yn cytuno â mi y gall ein gwasanaethau cyhoeddus yma yng Nghymru chwarae rhan arweiniol drwy gyflwyno’r cyflog byw gwirioneddol, nid yn unig ar gyfer eu gweithwyr eu hunain, ond hefyd er mwyn sicrhau bod hyn yn ddisgwyliad mewn perthynas â chyflogwyr sy’n darparu gwasanaethau ar gontract allanol, ac a wnaiff longyfarch hefyd yr awdurdodau lleol hynny, megis cynghorau Caerffili a Merthyr Tudful yn fy etholaeth, a all alw eu hunain, gyda pheth balchder, yn gyflogwyr cyflog byw?

Well, I certainly congratulate Merthyr Tydfil and Caerphilly councils for the approach that they have adopted and the leadership that they have shown in this area. The Member began, I thought, with the most important case for the real living wage, that it actually benefits employers as well as employees, and that there are strict business advantages to companies who deploy the real living wage in terms of reduced sickness, reduced absence, reduced recruitment costs, reduced training costs. It makes good business sense, and the leadership that local authorities have shown in this area helps to demonstrate that proposition.

Wel, yn sicr, rwy’n llongyfarch cynghorau Merthyr Tudful a Chaerffili am yr ymagwedd y maent wedi ei mabwysiadu a’r arweinyddiaeth y maent wedi ei dangos yn y maes hwn. Credaf fod yr Aelod wedi dechrau â’r achos pwysicaf dros y cyflog byw gwirioneddol, sef ei fod o fudd i gyflogwyr yn ogystal â gweithwyr mewn gwirionedd, a bod manteision busnes pendant i gwmnïau sy’n talu’r cyflog byw gwirioneddol o ran llai o salwch, llai o absenoldeb, llai o gostau recriwtio, a llai o gostau hyfforddi. Mae’n gwneud synnwyr busnes da, ac mae’r arweinyddiaeth a ddangoswyd gan awdurdodau lleol yn y maes hwn yn gymorth i ddangos hynny.

Darparu Gwasanaethau Cyhoeddus

The Delivery of Public Services

7. Pa asesiad y mae’r Gweinidog wedi’i wneud o effaith diwygio arfaethedig llywodraeth leol ar ddarparu gwasanaethau cyhoeddus? OAQ(5)0041(FLG)

7. What assessment has the Minister made of the impact of proposed local government reform on the delivery of public services? OAQ(5)0041(FLG)

I thank Angela Burns for the question. The proposals I announced on 4 October for mandatory and systematic regional collaboration between local authorities are intended to build resilience and enhance the effectiveness of services and outcomes for citizens.

Diolch i Angela Burns am ei chwestiwn. Bwriad y cynigion a gyhoeddais ar 4 Hydref ar gyfer cydweithredu rhanbarthol gorfodol a systematig rhwng awdurdodau lleol yw adeiladu cadernid a gwella effeithiolrwydd gwasanaethau a chanlyniadau i ddinasyddion.

Thank you for that. Because, of course, not taking forward the Williams commission recommendations has meant now that we need to seek to see that local authorities do collaborate more, I wonder whether you could just give us a little bit more information about the discussions you’ve had with local authorities or with the WLGA. Have you put a timescale on being able to see some tangible benefits from local authorities of mutual collaboration?

Diolch am hynny. Gan fod peidio â bwrw ymlaen ag argymhellion comisiwn Williams wedi golygu erbyn hyn wrth gwrs fod angen i ni geisio sicrhau mwy o gydweithredu rhwng awdurdodau lleol, tybed a allech roi ychydig rhagor o wybodaeth i ni ynglŷn â’r trafodaethau rydych wedi’u cael gydag awdurdodau lleol neu gyda Chymdeithas Llywodraeth Leol Cymru. A ydych wedi nodi amserlen ar gyfer gallu gweld rhai manteision pendant o ganlyniad i gydweithredu rhwng awdurdodau lleol?

Well, Dirprwy Lywydd, as I explained in my statement on 4 October, I spent a great deal of time over the summer in visiting all 22 local authorities in Wales, meeting leaders and chief executives. I’ve met with trade unions, I’ve met with third sector organisations and I meet with the WLGA. I’ve done my best to be out and about in all of that.

The timescale for the next stage of the discussion is the rest of this calendar year, when we need to look at the detail underlying the big-picture pattern I was able to announce on 4 October. The prize for local authorities that I try and remind them of is that I would like to be in a position to argue for a local government Bill in the second-year legislative programme of this Assembly. It will be a competitive bidding round, you can be sure, with lots of Cabinet colleagues with ideas they want to get into the programme. I won’t get a place for a local government Bill to do all the things we would like to do unless I have an agreement that I can take forward. I want to get that by the beginning of the next calendar year, and then I want to move into the next phase.

Wel, Ddirprwy Lywydd, fel yr eglurais yn fy natganiad ar 4 Hydref, treuliais lawer iawn o amser dros yr haf yn ymweld â phob un o’r 22 awdurdod lleol yng Nghymru, gan gyfarfod ag arweinwyr a phrif weithredwyr. Rwyf wedi cyfarfod ag undebau llafur, rwyf wedi cyfarfod â sefydliadau’r trydydd sector ac rwy’n cyfarfod â Chymdeithas Llywodraeth Leol Cymru. Rwyf wedi gwneud fy ngorau i deithio o gwmpas yn hynny o beth.

Yr amserlen ar gyfer cam nesaf y drafodaeth yw gweddill y flwyddyn galendr hon, pan fydd angen i ni edrych ar y manylion sy’n sail i batrwm y darlun mawr a gyhoeddais ar 4 Hydref. Y wobr rwy’n ceisio atgoffa awdurdodau lleol yn ei chylch yw y byddwn yn hoffi bod mewn sefyllfa i ddadlau dros Fil llywodraeth leol yn ystod rhaglen ddeddfwriaethol ail flwyddyn y Cynulliad hwn. Bydd yn gylch ceisiadau cystadleuol, gallwch fod yn sicr o hynny, gyda llawer o gyd-Aelodau yn y Cabinet eisiau gweld eu syniadau’n rhan o’r rhaglen. Ni fyddaf yn gallu cael lle i Fil llywodraeth leol allu gwneud yr holl bethau y byddem yn hoffi eu gwneud oni bai bod gennyf gytundeb y gallaf fwrw ymlaen ag ef. Rwyf am sicrhau hynny erbyn dechrau’r flwyddyn galendr nesaf, ac yna rwy’n dymuno symud ymlaen i’r cam nesaf.

Gweithredu Deddf Llesiant Cenedlaethau’r Dyfodol (Cymru) 2015

Implementing the Well-being of Future Generations (Wales) Act 2015

8. A wnaiff y Gweinidog ddatganiad am gynnydd o ran gweithredu Deddf Llesiant Cenedlaethau’r Dyfodol (Cymru) 2015? OAQ(5)0043(FLG)

8. Will the Minister make a statement on progress in implementing the Well-being of Future Generations (Wales) Act 2015? OAQ(5)0043(FLG)

Good progress is being made in implementing the Act, including, but by no means confined to, the publication of ‘Taking Wales Forward’. This committed us to develop four cross-cutting strategies, guided by our well-being objectives. I will publish the first iteration of the Welsh Ministers’ well-being objectives by 5 November, as the Act requires.

Mae cynnydd da yn cael ei wneud ar weithredu’r Ddeddf, gan gynnwys, ond heb fod yn gyfyngedig i gyhoeddi ‘Symud Cymru Ymlaen’. Mae wedi ein hymrwymo i ddatblygu pedair strategaeth drawsbynciol wedi’u harwain gan ein hamcanion lles. Byddaf yn cyhoeddi’r fersiwn gyntaf o amcanion llesiant Gweinidogion Cymru erbyn 5 Tachwedd, fel y mae’r Ddeddf yn ei wneud yn ofynnol.

Thank you for that, Cabinet Secretary. I think there’s widespread agreement that this Act is a very important opportunity to help build a better Wales. I wonder whether you could explain some of the linkages between the Welsh Government’s well-being objectives and accompanying statement under the Act, with the programme for government, the four overarching strategies you mentioned, and also the budget.

Diolch am hynny, Ysgrifennydd y Cabinet. Credaf fod cytundeb eang fod y Ddeddf hon yn gyfle pwysig iawn i helpu i adeiladu Cymru well. Tybed a allech esbonio rhai o’r cysylltiadau rhwng amcanion llesiant Llywodraeth Cymru a’r datganiad sy’n cyd-fynd a hwy o dan y Ddeddf, gyda’r rhaglen lywodraethu, y pedair strategaeth drosfwaol a grybwyllwyd gennych, yn ogystal â’r gyllideb.

Well, Dirprwy Lywydd, I was asked questions about this in front of the Finance Committee this morning, where I attempted to set out the way in which the budget has been aligned with the five ways of working that the Act sets out. I won’t repeat them all here, but I hope I was able to show that we have taken a long-term view, balancing the needs of current generations with future generations, that we’ve sought to involve people in the way that we’ve made those decisions, and that, through our budget decisions, and the policies set out in ‘Taking Wales Forward’, the well-being of future generations Act has provided a lens through which we are able to view the actions across the Government as a whole.

Wel, Ddirprwy Lywydd, fe’m holwyd ynglŷn â hyn o flaen y Pwyllgor Cyllid y bore yma, a cheisiais nodi’r ffordd y mae’r gyllideb wedi’i halinio â’r pum ffordd o weithio a nodir yn y Ddeddf. Nid wyf am eu hailadrodd i gyd, ond gobeithiaf fy mod wedi gallu dangos ein bod wedi ystyried hyn o ran y tymor hir, gan gydbwyso anghenion cenedlaethau presennol â chenedlaethau’r dyfodol, ein bod wedi ceisio cynnwys pobl yn y ffordd y gwnaethom y penderfyniadau hynny, a bod Deddf llesiant cenedlaethau’r dyfodol, drwy ein penderfyniadau cyllidebol, a’r polisïau a nodir yn ‘Symud Cymru Ymlaen’, wedi darparu ffordd o edrych ar y camau gweithredu ar draws y Llywodraeth yn ei chyfanrwydd.

Cydweithredu ar draws Awdurdodau Lleol

Collaborative Working across Local Authorities

9. A wnaiff y Gweinidog roi’r wybodaeth ddiweddaraf am gydweithredu ar draws awdurdodau lleol? OAQ(5)0040(FLG)

9. Will the Minister provide an update on the progression of collaborative working across local authorities? OAQ(5)0040(FLG)

I thank Joyce Watson for the question. Local authorities have many collaborative arrangements already in place across Wales. These arrangements not only deliver better services for people, but can do so more effectively and efficiently. Building on this, my proposals for local government reform are aimed at more systematic and mandatory collaboration between authorities in regional arrangements.

Diolch i Joyce Watson am ei chwestiwn. Mae gan awdurdodau lleol lawer o drefniadau cydweithredol ar waith eisoes ledled Cymru. Mae’r trefniadau hyn nid yn unig yn darparu gwasanaethau gwell i bobl, ond maent yn gallu gwneud hynny’n fwy effeithiol ac effeithlon. Gan adeiladu ar hyn, bwriad fy nghynigion ar gyfer diwygio llywodraeth leol yw sicrhau cydweithredu mwy systematig a gorfodol rhwng awdurdodau mewn trefniadau rhanbarthol.

I thank you for that answer, Cabinet Secretary. I don’t know whether you did watch last night’s BBC Two programme ‘Who’s Spending Britain’s Billions?’, but it did actually outline a collaboration that maybe people don’t think is worthy of spending millions of pounds on—when the Plaid Cymru leader of Ceredigion was asked specifically about a contract with PricewaterhouseCoopers, spending that large amount of money, informing them how to close down facilities in order to save money, and also how to privatise local services. So, as you foster greater local authority collaboration, Cabinet Secretary, and also financial collaboration, would you please examine closely the use of these so-called risk and reward contracts? Because I also was outside yesterday with Unison representatives who are actually, quite rightly, in my opinion, aggrieved at that use of money.

Diolch am yr ateb hwnnw, Ysgrifennydd y Cabinet. Nid wyf yn gwybod a weloch raglen ‘Who’s Spending Britain’s Billions?’ neithiwr ar BBC 2, ond roedd yn amlinellu cydweithrediad nad yw pobl o bosibl yn meddwl ei fod yn teilyngu gwario miliynau o bunnoedd arno—pan ofynnwyd yn benodol i arweinydd Plaid Cymru Ceredigion ynglŷn â chontract gyda PricewaterhouseCoopers, a gwario’r swm mawr hwnnw o arian ar gael eu hysbysu sut i gau cyfleusterau er mwyn arbed arian, a sut i breifateiddio gwasanaethau lleol. Felly, wrth i chi feithrin rhagor o gydweithrediad rhwng awdurdodau lleol, Ysgrifennydd y Cabinet, a chydweithredu ariannol hefyd, os gwelwch yn dda, a wnewch chi edrych yn ofalus ar y defnydd o’r hyn a elwir yn gontractau risg a gwobr? Oherwydd roeddwn innau hefyd y tu allan ddoe gyda chynrychiolwyr Unsain, sy’n teimlo’n ddig ynglŷn â’r defnydd hwnnw o arian, a hynny’n hollol iawn yn fy marn i.

Thank you for the question. I’m afraid I didn’t see the television programme. I spent my evening in the company of my questions folder and the advice I needed before appearing before the Finance Committee this morning. But, I hear what the Member says, and of course, will reflect carefully on it in my next conversations with local authorities.

Diolch am y cwestiwn. Ofnaf na welais y rhaglen deledu. Treuliais y noson yng nghwmni fy ffolder gwestiynau a’r cyngor roedd ei angen arnaf cyn ymddangos gerbron y Pwyllgor Cyllid y bore yma. Ond clywaf yr hyn y mae’r Aelod yn ei ddweud, ac wrth gwrs, byddaf yn ei ystyried yn ofalus yn fy sgyrsiau nesaf ag awdurdodau lleol.

3. 3. Cwestiynau i Gomisiwn y Cynulliad
3. 3. Questions to the Assembly Commission

Mae [R] yn dynodi bod yr Aelod wedi datgan buddiant. Mae [W] yn dynodi bod y cwestiwn wedi’i gyflwyno yn Gymraeg.

[R] signifies the Member has declared an interest. [W] signifies that the question was tabled in Welsh.

Thank you very much, Cabinet Secretary. We now move to questions to the Assembly Commission. The first question will be answered by the Commissioner for security and Assembly resources, Caroline Jones.

Diolch yn fawr iawn, Ysgrifennydd y Cabinet. Symudwn yn awr at gwestiynau i Gomisiwn y Cynulliad. Comisiynydd diogelwch ac adnoddau’r Cynulliad, Caroline Jones, fydd yn ateb y cwestiwn cyntaf.

Cerbydau Trydan

Electric Vehicles

1. Pa ddarpariaeth y mae’r Comisiwn wedi’i gwneud ar gyfer cerbydau trydan yn y Cynulliad? OAQ(5)0001(AC)[W]

1. What provision has the Commission made for electric vehicles at the Assembly? OAQ(5)0001(AC)[W]

I thank the Member for his question. As part of the Assembly Commission’s environmental plan, we encourage the use of sustainable transport. We recognise the development of electric cars and their falling costs and we are considering the viability of charging points within the Cardiff Bay estate. Demand will, in part, be assessed through our travel survey, which we intend to conduct shortly.

Diolch i’r Aelod am ei gwestiwn. Fel rhan o gynllun amgylcheddol Comisiwn y Cynulliad, rydym yn annog y defnydd o drafnidiaeth gynaliadwy. Rydym yn cydnabod datblygiad ceir trydan a’u costau sy’n gostwng ac rydym yn ystyried dichonoldeb pwyntiau gwefru o fewn yr ystad ym Mae Caerdydd. Bydd y galw, yn rhannol, yn cael ei asesu drwy’r arolwg teithio y bwriadwn ei gynnal yn fuan.

Can I anticipate your travel survey and say that I want to get an electric car? But I can’t, living in Aberystwyth, travel down to Cardiff if I can’t charge it here. So, why don’t we take that step? Why don’t we show that we’re going to be leading the way in responding to climate change and the environment and put that infrastructure here? By all means, charge for charging. Some of the problems with charging facilities in the past have been some idea that it has to be free. It doesn’t have to be free, but it has to be available, otherwise we can’t make the move to more sustainable transport solutions.

A gaf fi achub y blaen ar eich arolwg teithio a dweud fy mod eisiau car trydan? Ond a minnau’n byw yn Aberystwyth, ni allaf deithio i lawr i Gaerdydd os na allaf ei wefru yma. Felly, beth am i ni gymryd y cam hwnnw? Beth am ddangos y byddwn yn arwain y ffordd o ran ymateb i newid yn yr hinsawdd a’r amgylchedd, a rhoi’r seilwaith hwnnw yma? Ar bob cyfrif, codwch dâl am wefru. Roedd rhai o’r problemau gyda chyfleusterau gwefru yn y gorffennol yn ymwneud â rhyw syniad fod yn rhaid iddo fod yn rhad ac am ddim. Nid oes rhaid iddo fod yn rhad ac am ddim, ond mae’n rhaid iddo fod ar gael, fel arall ni allwn symud tuag at sicrhau atebion trafnidiaeth mwy cynaliadwy.

I thank the Member for making that point. Obviously, there was a travel survey conducted a couple of years ago, and in the travel survey, 250 staff members were given the surveys and they were completed. However, the demand was only 12 per cent at that time. So, on the positive side, I’d like to say to the Member that, yes, they are a low-carbon means of travel, and our Green Dragon environmental system requires a reduced carbon footprint. Our infrastructure in our car park would allow us to install charging point for electric cars, and the cost in procuring and installing charging points has reduced in recent years, along with the cost of electric cars. So, you make a valid point. However, when it was only 12 per cent who had responded, it was a small amount of people interested—that’s not to say that we’re going to purchase. So, the introduction of charging points in the car park would reduce car parking for conventional vehicles, so there’s an awful lot that we have to consider, and there would be an additional demand on the Assembly’s electricity supply. We would need to introduce a payment system for staff to pay for electricity consumed by the owners of electric vehicles.

But I would say to the Member that, within the next few months, we will produce a further survey to monitor the demand by staff. And I think that the lower cost of the electric cars to purchase will be an incentive for the demand to grow. So, we’ll have to wait for the next survey, which will we implement within the next couple of months, and we may have a more favourable response to the Member’s question.

Diolch i’r Aelod am wneud y pwynt hwnnw. Yn amlwg, cynhaliwyd arolwg teithio ychydig o flynyddoedd yn ôl, ac yn yr arolwg teithio, rhoddwyd yr arolygon i 250 o aelodau staff a chawsant eu llenwi. Fodd bynnag, 12 y cant yn unig oedd y galw ar y pryd. Felly, ar yr ochr gadarnhaol, hoffwn ddweud wrth yr Aelod eu bod, yn wir, yn ddull carbon isel o deithio, ac mae ein system amgylcheddol Draig Werdd yn galw am leihau ôl troed carbon. Byddai ein seilwaith yn ein maes parcio yn caniatáu i ni osod pwyntiau gwefru ar gyfer ceir trydan, ac mae’r gost o gaffael a gosod pwyntiau gwefru wedi lleihau dros y blynyddoedd diwethaf, ynghyd â chost ceir trydan. Felly, rydych yn gwneud pwynt dilys. Fodd bynnag, pan ymatebodd 12 y cant yn unig, roedd yn nifer bychan o bobl â diddordeb—nid yw hynny’n dweud ein bod yn mynd i brynu. Felly, byddai cyflwyno pwyntiau gwefru yn y maes parcio yn lleihau’r nifer o leoedd parcio ar gyfer cerbydau confensiynol, felly mae llawer iawn y mae’n rhaid i ni ei ystyried, a byddai’r galw ar gyflenwad trydan y Cynulliad yn cynyddu. Byddai angen i ni gyflwyno system dalu er mwyn i’r staff allu talu am drydan a ddefnyddir gan berchnogion cerbydau trydan.

Ond byddwn yn dweud wrth yr Aelod y byddwn, o fewn yr ychydig fisoedd nesaf, yn cynhyrchu arolwg pellach i fonitro’r galw gan staff. A chredaf y bydd cost is prynu ceir trydan yn ysgogi’r galw hwnnw. Felly, bydd yn rhaid i ni aros am yr arolwg nesaf y byddwn yn ei gynnal yn ystod y mis neu ddau nesaf, ac efallai y bydd gennym ymateb mwy ffafriol i gwestiwn yr Aelod.

Thank you very much. The second question to the Assembly Commission will be answered by the Llywydd, who is Chair of the Commission and the Commissioner for communications and engagement.

Diolch yn fawr iawn. Bydd yr ail gwestiwn i Gomisiwn y Cynulliad yn cael ei ateb gan y Llywydd, sy’n Gadeirydd y Comisiwn ac yn Gomisiynydd cyfathrebu ac ymgysylltu.

Senedd Ieuenctid i Gymru

A Youth Parliament for Wales

2. Pa gynlluniau sydd gan y Comisiwn i ddatblygu senedd ieuenctid i Gymru?? OAQ(5)0002(AC)

2. What plans does the Commission have to develop a youth parliament for Wales? OAQ(5)0002(AC)

Mae’r Comisiwn eisoes wedi bod yn llwyddiannus iawn o ran ymgysylltu â phobl ifanc, gan roi cyfleoedd i nifer fawr o bobl ifanc ddylanwadu ar waith Aelodau a phwyllgorau a chyfrannu at y gwaith hwnnw. Yn gynharach eleni, fe wnaeth y Comisiwn gytuno, fel rhan o’n strategaeth newydd ar gyfer y pumed Cynulliad, ein bod am ddatblygu’r llwyddiant yma ymhellach, ac yn sicr rwyf i am weld senedd ieuenctid yn cael ei sefydlu’n gynnar yn nhymor cyfredol y Cynulliad. Rydym wedi bod yn gweithio gyda’r comisiynydd plant a’r Ymgyrch Dros Gynulliad Plant a Phobl Ifanc Cymru ar y ffordd orau ymlaen a byddwn ni fel Comisiwn yn trafod y camau nesaf ar hyn yn ein cyfarfod ddechrau mis Tachwedd.

The Commission has already been successful in engagement with young people, as young people are having a great influence on the work of the Assembly and its committees. Earlier this year, we agreed, as part of our new strategy for the fifth Assembly, that we want to take this success even further. I certainly do want to see the establishment of a youth parliament early in this Assembly term and I have been working closely with the children’s commissioner and the Campaign for the Children and Young People’s Assembly for Wales on the best way forward. We will be deciding on our plans at the Commission meeting in early November.

Obviously, I tabled this question before the debate was tabled today and I tabled it because I think it is incredibly important that we do have a youth parliament for Wales. I very much welcome your answer. I hope to speak in the debate later on, but if I could just ask you to state your personal commitment as Presiding Officer to driving this work forward on behalf of the Commission.

Yn amlwg, cyflwynais y cwestiwn hwn cyn i’r ddadl gael ei chyflwyno heddiw ac fe’i cyflwynais am fy mod yn credu ei bod yn hynod bwysig i ni sefydlu senedd ieuenctid i Gymru. Croesawaf eich ateb yn fawr iawn. Rwy’n gobeithio siarad yn y ddadl yn nes ymlaen, ond a gaf fi ofyn i chi ddatgan eich ymrwymiad personol fel Llywydd i yrru’r gwaith hwn yn ei flaen ar ran y Comisiwn.

It is a timely question and I thank you for getting in there first before the debate this afternoon. I can give my personal commitment and, I hope, following the Commission meeting on 3 November, also the full Commission’s endorsement for taking the next steps in finally establishing a youth parliament here in Wales. We are awaiting a piece of work that is being undertaken by the campaign for the children and young people’s assembly and that piece of research work will be instrumental in advising us on the right way to do this. But, certainly, you have my assurance and my support for this to happen and to happen early on in the term of this Assembly.

Mae’n gwestiwn amserol a diolch i chi am ei grybwyll cyn y ddadl y prynhawn yma. Gallaf roi fy ymrwymiad personol, a gobeithiaf, yn dilyn cyfarfod y Comisiwn ar 3 Tachwedd, y gallaf hefyd ddatgan cymeradwyaeth y Comisiwn llawn i roi’r camau nesaf ar waith o ran sefydlu senedd ieuenctid yma yng Nghymru o’r diwedd. Rydym yn aros am waith sy’n cael ei wneud gan yr ymgyrch dros gynulliad plant a phobl ifanc, a bydd y gwaith ymchwil hwnnw’n allweddol i’n cynghori ynglŷn â’r ffordd iawn i wneud hyn. Ond yn sicr, gallaf eich sicrhau o fy nghefnogaeth i hyn ac y dylai ddigwydd yn gynnar yn nhymor y Cynulliad hwn.

4. 4. Datganiad gan Gadeirydd y Pwyllgor Cydraddoldeb, Llywodraeth Leol a Chymunedau ar Flaenraglen Waith y Pwyllgor gan gynnwys Ffoaduriaid, Ceiswyr Lloches a Phlant ar eu Pen eu Hunain
4. 4. Statement by the Chair of the Equality, Local Government and Communities Committee on the Committee's Forward Work Programme including Refugees, Asylum Seekers and Unaccompanied Children

Thank you very much.

We move on to item 4, which is a statement by the Chair of the Equality, Local Government and Communities Committee on the committee’s forward work programme including refugees, asylum seekers and unaccompanied children. I call on John Griffiths to move the statement. John.

Diolch yn fawr iawn.

Symudwn ymlaen at eitem 4, sef datganiad gan Gadeirydd y Pwyllgor Cymunedau, Cydraddoldeb a Llywodraeth Leol ar flaenraglen waith y pwyllgor sy’n cynnwys ffoaduriaid, ceiswyr lloches a phlant ar eu pen eu hunain. Galwaf ar John Griffiths i gynnig y datganiad. John.

Diolch, Ddirprwy Lywydd. I am grateful for the opportunity afforded to committee chairs to make statements to the Chamber. It is a welcome opportunity, Dirprwy Lywydd, to raise the profile of issues important to the Welsh public.

I and members of the Equality, Local Government and Communities Committee have given careful thought to the priorities we wish to pursue through the fifth term of this Assembly and Members were unified in their belief that the committee’s work must be: outward facing, by providing genuine engagement with communities in every part of Wales, and in new and innovative ways; committed to being solution focused by bringing together expert knowledge and experience to provide solutions for public authorities to tackle some of Wales’s deepest inequalities; and dedicated to the effective scrutiny of the Welsh Government, with a view to improving public policy and legislation in Wales.

The committee is currently carrying out post-legislative scrutiny of the Violence against Women, Domestic Abuse and Sexual Violence (Wales) Act 2015. I am pleased with the progress of this work and hope it contributes to making the implementation of the Act a success. Our ability to revisit key legislation and policy decisions by Welsh Government, and critically analyse their progress, will be an essential role of our committee. In the new year, the committee intends to focus heavily on tackling poverty and reviewing progress to date of interventions, such as Communities First. I hope to bring further updates to this Chamber early in 2017.

The committee’s next inquiry will focus on one of the world’s most pressing issues. Last year, one in every 113 humans was either a refugee, internally displaced, or seeking asylum. In all, there are more forcibly displaced people today than the populations of the United Kingdom, France or Italy. In 2016, with an intensifying conflict in Syria and huge uncertainty across countries in the region, there are now more displaced people in the world than at any other time in our history. There are millions dead, families torn apart by conflict and children left without parents. The constant news cycle of images and stories of people escaping war and persecution in Syria, Iraq and other countries are extremely distressing. It is a situation that has made me and many others in this Chamber, I know, despair.

Dirprwy Lywydd, I want this Assembly to make a small but significant contribution to this global issue. Earlier this month, the French Government took the decision to close the Calais Jungle camp, where around 7,000 people are currently living. This has rightly been welcomed by the United Nations High Commissioner for Refugees, as more suitable accommodation and support is expected to be delivered. But the reality is that 700 unaccompanied children living in the Jungle, and countless other people, could be left vulnerable to trafficking and abuse.

Refugees, asylum seekers and unaccompanied children coming to the United Kingdom will have specific needs for settling into their new lives and becoming a full part of our communities. I am mindful that while a substantial amount of responsibility for resettling these people is with the UK Government, there are still key interventions and support that can be provided by Welsh Government.

In Wales, there are currently 112 people here under the UK Government’s Syrian vulnerable persons relocation scheme. In Scotland, there are 862, and in Northern Ireland 155 have been resettled. To make sure displaced people are effectively supported in Wales, the committee’s inquiry will look at the areas where we can do things differently and better.

The committee will have a particular interest in the pace and effectiveness of the Welsh Government’s approach to resettling refugees through the UK Government’s Syrian vulnerable persons relocation scheme; the effectiveness of the Welsh Government’s refugee and asylum seeker delivery plan, particularly around funding, accountability, mental health support, advocacy, housing provision, access to rights, protection for children, and destitution; and how unaccompanied children are supported, particularly because the Welsh Refugee Council said that the refugee and asylum seeker delivery plan

‘overlooks the need for independent advocacy for children and young people beyond duties owed by the Social Services and Well-being Act 2014.’

The committee will also look at how well the Welsh Government’s community cohesion strategy is helping refugees and asylum seekers integrate into Welsh communities. The committee will be talking to recently resettled families in Wales and exploring good practice in the UK and internationally.

Dirprwy Lywydd, I am heartened by the First Minister’s call with the third sector for urgent action by the UK Government to help child refugees. This is particularly important with the imminent closure of the Jungle camp in Calais by the French Government.

In conclusion, I hope this inquiry will lead to improved experiences for refugees, asylum seekers and unaccompanied children in Wales.I want the generations of displaced people to be proud to call Wales home.

Diolch, Ddirprwy Lywydd. Rwy’n ddiolchgar am y cyfle a roddir i gadeiryddion pwyllgorau wneud datganiadau i’r Siambr. Mae’n gyfle y dylid ei groesawu, Ddirprwy Lywydd, er mwyn codi proffil materion sy’n bwysig i’r cyhoedd yng Nghymru.

Rwyf fi ac aelodau o’r Pwyllgor Cymunedau, Cydraddoldeb a Llywodraeth Leol wedi ystyried yn ofalus y blaenoriaethau yr hoffem ganolbwyntio arnynt yn ystod pumed tymor y Cynulliad hwn, ac roedd yr Aelodau’n unfryd yn eu cred fod yn rhaid i waith y pwyllgor: wynebu tuag allan, drwy ymgysylltu’n ddidwyll â chymunedau ym mhob rhan o Gymru, ac mewn ffyrdd newydd ac arloesol; ymrwymo i ganolbwyntio ar atebion drwy ddod â gwybodaeth a phrofiad arbenigol at ei gilydd er mwyn darparu atebion i awdurdodau cyhoeddus allu mynd i’r afael â rhai o anghydraddoldebau mwyaf Cymru; ac ymrwymo i graffu’n effeithiol ar Lywodraeth Cymru, gyda golwg ar wella polisi cyhoeddus a deddfwriaeth yng Nghymru.

Ar hyn o bryd, mae’r pwyllgor yn cyflawni gwaith craffu ôl-ddeddfwriaethol ar Ddeddf Trais yn erbyn Menywod, Cam-drin Domestig a Thrais Rhywiol (Cymru) 2015. Rwy’n fodlon â chynnydd y gwaith hwn a gobeithiaf y bydd yn cyfrannu at weithredu’r Ddeddf yn llwyddiannus. Bydd ein gallu i edrych eto ar benderfyniadau allweddol gan Lywodraeth Cymru o ran deddfwriaeth a pholisi, a dadansoddi eu cynnydd yn feirniadol, yn rôl allweddol i’n pwyllgor. Yn y flwyddyn newydd, mae’r pwyllgor yn bwriadu canolbwyntio’n drylwyr ar drechu tlodi ac adolygu cynnydd ymyriadau, megis Cymunedau yn Gyntaf, hyd yn hyn. Gobeithiaf gyflwyno diweddariadau pellach i’r Siambr hon yn gynnar yn 2017.

Bydd ymchwiliad nesaf y pwyllgor yn canolbwyntio ar un o faterion pwysicaf y byd. Y llynedd, roedd un o bob 113 o bobl naill ai’n ffoadur, wedi’i ddadleoli’n fewnol, neu’n ceisio lloches. At ei gilydd, mae mwy o bobl heddiw wedi’u dadleoli o’u hanfodd na phoblogaethau’r Deyrnas Unedig, Ffrainc neu’r Eidal. Yn 2016, gyda’r gwrthdaro yn Syria yn dwysáu ac ansicrwydd enfawr yng ngwledydd y rhan honno o’r byd, erbyn hyn mae mwy o bobl wedi’u dadleoli yn y byd nag ar unrhyw adeg arall yn ein hanes. Mae miliynau wedi marw, teuluoedd wedi’u chwalu gan wrthdaro a phlant wedi’u gadael heb rieni. Mae’r cylch newyddion cyson o luniau a straeon am bobl yn dianc rhag rhyfel ac erledigaeth yn Syria, Irac a gwledydd eraill yn hynod drallodus. Mae’n sefyllfa sydd wedi peri cryn boendod i mi a sawl un arall yn y Siambr hon, fe wn.

Ddirprwy Lywydd, rwyf am i’r Cynulliad hwn wneud cyfraniad bach ond arwyddocaol i’r broblem fyd-eang hon. Yn gynharach y mis hwn, penderfynodd Llywodraeth Ffrainc gau gwersyll y Jyngl yn Calais, lle mae oddeutu 7,000 o bobl yn byw ar hyn o bryd. Mae Uchel Gomisiynydd y Cenhedloedd Unedig dros Ffoaduriaid, yn hollol iawn, wedi croesawu hyn, gan fod disgwyl y bydd llety a chymorth mwy addas yn cael eu darparu. Ond y gwir amdani yw y gall 700 o blant ar eu pen eu hunain sy’n byw yn y Jyngl, a llu o bobl eraill, gael eu gadael yn agored i fasnachu pobl a chamdriniaeth.

Bydd gan ffoaduriaid, ceiswyr lloches a phlant ar eu pen eu hunain sy’n dod i’r Deyrnas Unedig anghenion penodol ar gyfer setlo yn eu bywydau newydd a dod yn rhan lawn o’n cymunedau. Er mai Llywodraeth y DU sydd â’r cyfrifoldeb pennaf dros adsefydlu’r bobl hyn, rwy’n ymwybodol fod yna ymyriadau a chymorth allweddol o hyd y gall Llywodraeth Cymru eu darparu.

Yng Nghymru, mae yna 112 o bobl yma ar hyn o bryd o dan gynllun Llywodraeth y DU i adleoli pobl o Syria sy’n agored i niwed. Mae yna 862 yn yr Alban, ac mae 155 wedi’u hadsefydlu yng Ngogledd Iwerddon. Er mwyn sicrhau bod pobl a ddadleolwyd yn cael cefnogaeth effeithiol yng Nghymru, bydd ymchwiliad y pwyllgor yn edrych ar y meysydd lle y gallwn wneud pethau’n wahanol ac yn well.

Bydd gan y pwyllgor ddiddordeb arbennig yng nghyflymder ac effeithiolrwydd dull Llywodraeth Cymru o adsefydlu ffoaduriaid drwy gynllun Llywodraeth y DU i adleoli pobl o Syria sy’n agored i niwed; effeithiolrwydd cynllun cyflawni Llywodraeth Cymru ar gyfer ffoaduriaid a cheiswyr lloches, yn enwedig mewn perthynas â chyllid, atebolrwydd, cymorth iechyd meddwl, eiriolaeth, y ddarpariaeth dai, mynediad at hawliau, amddiffyn plant, ac amddifadrwydd; a sut y mae plant ar eu pen eu hunain yn cael eu cynorthwyo, yn enwedig gan fod Cyngor Ffoaduriaid Cymru wedi dweud bod y cynllun cyflawni ar gyfer ffoaduriaid a cheiswyr lloches

yn anwybyddu’r angen am eiriolaeth annibynnol ar gyfer plant a phobl ifanc y tu hwnt i ddyletswyddau sy’n ofynnol o dan Ddeddf Gwasanaethau Cymdeithasol a Llesiant 2014.

Bydd y pwyllgor hefyd yn edrych ar ba mor dda y mae strategaeth cydlyniant cymunedol Llywodraeth Cymru yn helpu ffoaduriaid a cheiswyr lloches i integreiddio yng nghymunedau Cymru. Bydd y pwyllgor yn siarad â theuluoedd sydd wedi eu hadsefydlu yng Nghymru yn ddiweddar ac yn archwilio arferion da yn y DU ac yn rhyngwladol.

Ddirprwy Lywydd, caf fy nghalonogi gan alwad y Prif Weinidog gyda’r trydydd sector ar Lywodraeth y DU i weithredu ar frys i helpu ffoaduriaid sy’n blant. Mae hyn yn arbennig o bwysig gan fod Llywodraeth Ffrainc ar fin cau gwersyll y Jyngl yn Calais.

I gloi, gobeithiaf y bydd yr ymchwiliad hwn yn arwain at wella profiadau i ffoaduriaid, ceiswyr lloches a phlant ar eu pen eu hunain yng Nghymru. Rwyf am i’r cenedlaethau o bobl sydd wedi’u dadleoli fod yn falch o alw Cymru’n gartref iddynt.

Mae’n bleser gen i siarad fel aelod o’r pwyllgor. Rwy’n croesawu’r darn pwysig o waith y bydd y pwyllgor yn ei wneud ar ffoaduriaid, ceiswyr lloches a phlant ar eu pen eu hunain sydd yn ceisio lloches. Mae gennym ni bron 3,000 o bobl yng Nghymru yn chwilio am loches, sydd yn cynrychioli 0.1 y cant o’r boblogaeth—ffigwr bychan iawn ond carfan bwysig a bregus sy’n haeddu ein cefnogaeth lawn ni.

Mi fydd yn bwysig i’r ymchwiliad gan y pwyllgor ddarganfod nifer o faterion, ac rydych chi wedi cyfeirio at rai ohonyn nhw, ond, i mi, mi wnaf i restru rhai pethau pwysig. Rwy’n meddwl ei bod hi’n bwysig inni ddarganfod beth ydy’r ymateb Cymreig i argyfwng ffoaduriaid Syria. Mae hi’n sefyllfa sydd yn amrywio o un rhan o Gymru i’r llall. Er enghraifft, a ydy’r ffigurau adleoli ffoaduriaid yn deg ac a ydy awdurdodau lleol yn cymryd eu cyfran deg? Mae hynny’n amlwg angen sylw. Bydd angen inni hefyd ystyried pa mor dda y mae’r awdurdodau lleol yn ei wneud i gyrraedd y targedau sydd wedi’u gosod. Mae rhywun yn clywed am wahaniaeth enfawr rhwng beth gafodd ei gytuno a beth sy’n cael ei ddarparu. Felly, rydym ni, yn ystod ein hymchwiliad, angen deall sut y mae Llywodraeth Cymru a’r awdurdodau lleol wedi medru ymateb i’r argyfwng hyd yn hyn, a hefyd pa mor gyflym y maen nhw’n mynd i fedru ymateb i adleoli ffoaduriaid yn y dyfodol.

Rwy’n gobeithio y gallwn ni edrych ar sut mae’r gwaith yma yn cael ei fonitro, ac felly mi fydd angen i’r pwyllgor ystyried pa mor effeithiol mae’r tasglu ffoaduriaid Syria wedi bod wrth gefnogi ymdrechion adleoli. Mi fydd yn bwysig hefyd, rwy’n meddwl, i ni ffeindio sut mae Llywodraeth Cymru yn dylanwadu ar bolisi adleoli gan y Deyrnas Unedig ac yn Ewrop, gan ganolbwyntio ar ymarfer da, beth sydd wedi mynd yn dda, ond hefyd i wybod beth sydd ddim yn gweithio.

Rydym ni hefyd angen edrych ar ymateb y gwasanaethau cyhoeddus i adleoli ffoaduriaid a’r rhai sy’n chwilio am loches. A ydy’r ymateb wedi ei gydlynu yn ddigon da, ac a oes yna ddigon o gydlyniant yn yr ymateb rhwng gwasanaethau cymdeithasol, y gwasanaeth iechyd, y cyflenwyr tai, addysg ac yn y blaen? Mae hynny’n rhan bwysig o’n gwaith ni, rwy’n meddwl.

Hefyd, mae eisiau ystyried sut mae polisi a deddfwriaeth ddiweddar yn medru bwydo mewn i adleoli ffoaduriaid a’r rhai sy’n chwilio am loches, ac yn benodol efallai Deddf Llesiant Cenedlaethau’r Dyfodol (Cymru) 2015 a’i chyfrifoldebau.

Rwy’n deall nad oes gan Gymru wasanaeth cefnogaeth eiriolaeth ar gyfer plant a phobl ifanc sy’n ffoi neu sydd ar eu pen eu hunain. Mae hyn yn rhywbeth rydw i’n credu y dylai’r ymchwiliad yma ei ystyried hefyd.

Dyna luchio nifer o awgrymiadau i ni i’w trafod yn fanylach, ond rwy’n edrych ymlaen at gyfrannu at y gwaith pwysig yma yn ystod yr wythnosau nesaf. Diolch.

Thank you. It’s a pleasure to make a contribution as a member of the committee. I welcome the important piece of work that the committee is to carry out on refugees, asylum seekers and unaccompanied asylum-seeking children. We have almost 3,000 people in Wales seeking refuge, which represents 0.1 per cent of the population—a very small figure, but an important and vulnerable cohort of people who deserve our full support.

It will be important for the committee’s inquiry to cover a number of issues, and you’ve referred to some of them already, but, for me, I will list some important issues. I think it is important for us to discover what the Welsh response is to the refugee crisis in Syria. It is a situation that varies from one part of Wales to another. For example, are the refugee relocation figures fair, and are local authorities taking their fair share? That clearly needs to be addressed. We will also need to consider how effectively local authorities are working in achieving the targets that have been set. One does hear about huge discrepancies in terms of what was agreed and what was provided, and therefore, during our inquiry, we need to understand how the Welsh Government and local authorities have been able to respond to the crisis to date, and also how swiftly they’ll be able to respond to the relocation of refugees in future.

I hope that we’ll be able to look at how this work is monitored, and therefore the committee will need to consider how effective the Syrian refugee taskforce has been in supporting these relocation efforts. It will also be important, I think, for us to discover how the Welsh Government is influencing the UK Government and the European relocation policy in concentrating on best practice, what has worked well, but also discovering what doesn’t work effectively.

I think we also need to look at the response of public services to the relocation of refugees and those seeking asylum. Has this been properly co-ordinated and is there sufficient co-ordination in the response between social services, the health services, housing providers, education and so on? That’s an important part of our work, I think.

We also need to consider how recent policy and legislation can feed into the relocation of refugees and those seeking asylum, particularly the Well-being of Future Generations (Wales) Act 2015 and responsibilities therein.

Now, I understand that Wales doesn’t have an advocacy support service for children and young people who are refugees or are unaccompanied, and I think that this is something that this inquiry should consider also.

So, that’s a number of suggestions for further discussion, and I look forward to contributing to this important work during the next few weeks. Thank you.

Diolch yn fawr, Sian. May I thank the Member very much for her commitment to this piece of work, and I know that she has a great interest in it? I think it is very important that we take a view as to how joined up the services are in Wales, and how they can be joined up for refugees, asylum seekers and unaccompanied children coming to Wales, and, indeed, how new legislation like the Well-being of Future Generations (Wales) Act 2015 can help us achieve that joining-up and general improvement to services.

I very much recognise the points about advocacy. As I mentioned in my speech, the Welsh Refugee Council have highlighted that as an area that does require examination.

I think it was clear from the summer consultation exercise that the committee conducted that there is considerable support in Wales for this piece of work and a need for our committee to carry it out. So, I look forward to a high degree of interest and ongoing contribution from all those organisations in Wales with an interest. And it will be important that we look outward to what the UK Government is doing, what the picture is in Europe, and to make appropriate points, but, of course, our main focus will be on Welsh Government’s role and, indeed, local authorities, as the Member mentioned, because they’re absolutely crucial in terms of the powers and responsibilities that are devolved to Wales that can make a difference to the experience of these vulnerable groups.

Diolch yn fawr, Sian. A gaf fi ddiolch yn fawr iawn i’r Aelod am ei hymrwymiad i’r gwaith hwn, a gwn fod ganddi ddiddordeb mawr ynddo? Credaf ei bod yn bwysig iawn i ni edrych i weld pa mor gydgysylltiedig yw’r gwasanaethau yng Nghymru, a sut y gellir sicrhau eu bod yn gydgysylltiedig ar gyfer ffoaduriaid, ceiswyr lloches a phlant ar eu pen eu hunain sy’n dod i Gymru, ac yn wir, sut y gall deddfwriaeth newydd fel Deddf Llesiant Cenedlaethau’r Dyfodol (Cymru) 2015 ein helpu i gyflawni’r cydgysylltiad hwnnw yn ogystal â gwelliannau cyffredinol i’r gwasanaethau.

Rwy’n cydnabod y pwyntiau ynglŷn ag eiriolaeth. Fel y soniais yn fy araith, mae Cyngor Ffoaduriaid Cymru wedi tynnu sylw at hynny fel maes sydd angen ei archwilio.

Credaf ei bod yn amlwg o ymarfer ymgynghori’r haf a gynhaliwyd gan y pwyllgor fod cefnogaeth sylweddol yng Nghymru i’r gwaith hwn a bod angen i’n pwyllgor ei gyflawni. Felly, edrychaf ymlaen at lefel uchel o ddiddordeb a chyfraniad parhaus gan yr holl sefydliadau yng Nghymru sydd â diddordeb. A bydd yn bwysig ein bod yn edrych y tu hwnt i’r hyn y mae Llywodraeth y DU yn ei wneud, ar y darlun yn Ewrop, a gwneud pwyntiau priodol, ond wrth gwrs, bydd ein prif ffocws ar rôl Llywodraeth Cymru, ac awdurdodau lleol yn wir, fel y crybwyllodd yr Aelod, gan eu bod yn hollol hanfodol o ran y pwerau a’r cyfrifoldebau sydd wedi’u datganoli i Gymru a all wneud gwahaniaeth i brofiad y grwpiau agored i niwed hyn.

Thanks very much for your statement. I’m in a strange situation as this is the first time since I’ve been in the Assembly when I’ve not a member of this committee or its equivalent predecessors, although many of the issues you raise have been subject to work by those predecessor committees. I hope, therefore, that you will—and I’m sure you’ll confirm that you are—looking at the legacy work of the last committee particularly, but some of the legacy work carried forward that’s relevant to the work you’re doing from predecessor committees also.

You indicate that you’ve focused already for some time on the post-legislative scrutiny of the Violence against Women, Domestic Abuse and Sexual Violence (Wales) Act 2015. I hope you will, or would encourage you to, include within that—I’m sure you’ll confirm that you have—the matter that, as you’ll recall, had things on a tightrope at the end, which was the essential need for healthy relationships education. We were promised action to address that in the regulations and codes and the strategy following. There was some concern at the recent cross-party group on violence against women and children that insufficient rigour perhaps had been given to that. Similarly, concerns were raised there by a number of experts, including the national adviser, that the draft national strategy on violence against women, domestic abuse and sexual violence up to 2020-21 caused concern in a number of matters, not least the need to adopt the internationally recognised definition of violence against women. So, it would be appreciated, certainly by the people attending the cross-party group, if the committee listens to their concerted evidence in that respect.

You refer to focusing heavily on tackling poverty programmes. Perhaps you could confirm whether you are not only looking at the legacy but carrying forward the series of inquiries the previous committee was carrying out but hadn’t completed—I think we’d got to stage 2 out of a three-stage process—and whether you’re going to carry that through on the same basis or not.

I welcome the fact that your next inquiry will focus on refugees, asylum seekers and unaccompanied children. You refer to the 112 people here under the UK Government’s Syrian vulnerable person relocation scheme, against Scotland’s 862 and 155 in Northern Ireland. It does seem that those other two nations have taken, thus far, a greater share of the affected population. Hopefully, you will look at that. But, in terms of those figures, could you also comment on the figures I was given by Oxfam Cymru last week that, in fact, the Syrian refugee resettlement programme has already brought 257 people to Wales, with a further 103 expected before the end of this year, with 21 local authorities of the 22 already having accepted some persons from that programme?

By the end of 2015, 65.3 million people will have been forcibly displaced worldwide as a result of persecution, conflict, violence or human rights violations, a small proportion of whom have sought sanctuary in Wales. I’m actually hosting and sponsoring a Sanctuary in the Senedd event with the Welsh Refugee Council on 7 December, when Members can meet asylum seekers and refugees from across Wales. So, I’m unashamedly putting a plug in for that now and encouraging Members to come along and meet, learn and hear first-hand about people’s experiences and the role that Wales has played and can play in the future.

Obviously, references have been made to the horribly named Jungle camp in Calais and the fact that that’s closing down. The Children’s Commissioner for England has previously said that about 300 children there, from countries like Syria and Afghanistan, will come to the UK. We know that, last week, British and French officials began registering unaccompanied children in the camp who are hoping to join relatives in Britain. Do you have any indication if those figures are accurate or can you perhaps drill down to try and establish the number? If it is 300, or more, what proportion will be in Wales?

Similarly, the Home Secretary, Amber Rudd, has said the UK Government is, to quote, ‘moving quickly’. She wants as many children as possible brought to the UK before the camp is shut. But the charity Safe Passage UK, which is working with the UK Government, says it’s not yet been shown any operational plans setting out how the children will be transferred. Again, could you look at the operational plans as they develop, not only with the UK Government but with the Welsh Government, in terms of the settlement here? I won’t say much more, except to ask—

Diolch yn fawr am eich datganiad. Rwyf mewn sefyllfa ryfedd gan mai dyma’r tro cyntaf, ers i mi fod yn y Cynulliad, i mi beidio â bod yn aelod o’r pwyllgor hwn neu ei ragflaenwyr cyfatebol, er bod llawer o’r materion rydych yn eu nodi wedi bod yn destun gwaith gan y pwyllgorau blaenorol hynny. Gobeithiaf, felly, y byddwch—ac rwy’n siŵr y byddwch yn cadarnhau eich bod—yn edrych ar waith etifeddol y pwyllgor diwethaf yn arbennig, ond hefyd ar beth o waith etifeddol pwyllgorau rhagflaenol a ddygwyd ymlaen ac sy’n berthnasol i’r gwaith rydych yn ei wneud.

Fe ddywedoch eich bod wedi canolbwyntio eisoes ers peth amser ar waith craffu ôl-ddeddfwriaethol ar Ddeddf Trais yn erbyn Menywod, Cam-drin Domestig a Thrais Rhywiol (Cymru) 2015. Gobeithiaf y byddwch, neu byddwn yn eich annog, i gynnwys yn rhan o hynny—rwy’n siŵr y byddwch yn cadarnhau eich bod wedi gwneud hynny—y mater a achosodd beth tensiwn ar y diwedd, fel y cofiwch, sef yr angen hanfodol am addysg ar berthnasoedd iach. Cawsom addewid y byddai camau i fynd i’r afael â hynny yn y rheoliadau a’r codau, a’r strategaeth ganlynol. Roedd peth pryder, yn y grŵp trawsbleidiol diweddar ar drais yn erbyn menywod a phlant, nad oedd hynny, efallai, wedi cael ei drin yn ddigon trylwyr. Yn yr un modd, nodwyd pryderon yno gan nifer o arbenigwyr, gan gynnwys y cynghorydd cenedlaethol, fod y strategaeth genedlaethol ddrafft ar drais yn erbyn menywod, cam-drin domestig a thrais rhywiol hyd at 2020-21 wedi achosi pryder o ran nifer o faterion, yn enwedig yr angen i fabwysiadu diffiniad a gydnabyddir yn rhyngwladol o drais yn erbyn menywod. Felly, byddai’n cael ei werthfawrogi, yn sicr gan y bobl sy’n mynychu’r grŵp trawsbleidiol, pe bai’r pwyllgor yn gwrando ar eu tystiolaeth gydunol yn hynny o beth.

Rydych yn cyfeirio at ganolbwyntio’n helaeth ar raglenni i drechu tlodi. Efallai y gallech gadarnhau pa un a ydych nid yn unig yn edrych ar yr etifeddiaeth ond yn bwrw ymlaen â chyfres o ymchwiliadau roedd y pwyllgor blaenorol wrthi’n eu cyflawni ond heb eu cwblhau—credaf ein bod wedi cyrraedd cam 2 o broses dri cham—a pha un a ydych yn mynd i fwrw ymlaen â hynny ar yr un sail ai peidio.

Croesawaf y ffaith y bydd eich ymchwiliad nesaf yn canolbwyntio ar ffoaduriaid, ceiswyr lloches a phlant ar eu pen eu hunain. Rydych yn cyfeirio at y 112 o bobl sydd yma o dan gynllun Llywodraeth y DU i adleoli pobl o Syria sy’n agored i niwed, o gymharu â 862 yn yr Alban a 155 yng Ngogledd Iwerddon. Ymddengys bod y ddwy genedl arall, hyd yn hyn, wedi cymryd cyfran fwy o’r boblogaeth yr effeithir arni. Gobeithio y byddwch yn edrych ar hynny. Ond o ran y ffigurau hynny, a allech roi sylwadau hefyd ar y ffigurau a roddwyd i mi gan Oxfam Cymru yr wythnos diwethaf sy’n nodi bod rhaglen adsefydlu ffoaduriaid Syria eisoes wedi dod â 257 o bobl i Gymru, gyda disgwyl i 103 arall gyrraedd cyn diwedd y flwyddyn hon, a 21 o’r 22 awdurdod lleol eisoes wedi derbyn rhai pobl o’r rhaglen honno?

Erbyn diwedd 2015, bydd 65.3 miliwn o bobl ledled y byd wedi cael eu gorfodi i ddadleoli o ganlyniad i erledigaeth, gwrthdaro, trais neu ymyriadau â hawliau dynol, a chyfran fechan ohonynt wedi ceisio lloches yng Nghymru. Mewn gwirionedd, byddaf yn cynnal ac yn noddi digwyddiad Lloches yn y Senedd gyda Chyngor Ffoaduriaid Cymru ar 7 Rhagfyr, pan fydd modd i’r Aelodau gyfarfod â cheiswyr lloches a ffoaduriaid o bob rhan o Gymru. Felly, nid oes gennyf gywilydd fy mod yn hysbysebu hynny yn awr, ac rwy’n annog yr Aelodau i ddod draw i gyfarfod, dysgu a chlywed am brofiadau pobl o lygad y ffynnon, a’r rôl y mae Cymru wedi ei chwarae ac y gall ei chwarae yn y dyfodol.

Yn amlwg, cyfeiriwyd at y gwersyll yn Calais y rhoddwyd yr enw erchyll ‘Jyngl’ arno a’r ffaith ei fod yn cau. Mae Comisiynydd Plant Lloegr wedi dweud yn flaenorol y bydd oddeutu 300 o blant o’r gwersyll, o wledydd fel Syria ac Afghanistan, yn dod i’r DU. Gwyddom, yr wythnos diwethaf, fod rhai o swyddogion Prydain a Ffrainc wedi dechrau cofrestru plant ar eu pen eu hunain yn y gwersyll sy’n gobeithio ymuno â pherthnasau ym Mhrydain. A oes gennych unrhyw syniad a yw’r ffigurau hynny’n gywir, neu a allwch geisio darganfod yr union nifer? Os yw’n 300, neu’n fwy, pa gyfran a ddaw i Gymru?

Yn yr un modd, mae’r Ysgrifennydd Cartref, Amber Rudd, wedi dweud bod Llywodraeth y DU, a dyfynnaf, yn ‘symud yn gyflym’. Mae hi am i gymaint o blant â phosibl ddod i’r DU cyn bod y gwersyll yn cau. Ond mae’r elusen Safe Passage UK, sy’n gweithio gyda Llywodraeth y DU, yn dweud nad yw wedi gweld unrhyw gynlluniau gweithredol hyd yn hyn i nodi sut y bydd y plant yn cael eu trosglwyddo. Unwaith eto, a allwch edrych ar y cynlluniau gweithredol wrth iddynt ddatblygu, nid yn unig gyda Llywodraeth y DU, ond gyda Llywodraeth Cymru, o ran y setliad yma? Ni ddywedaf lawer mwy, heblaw gofyn—

Are you winding up, please? Winding up, Mark, please.

A ydych yn dirwyn i ben, os gwelwch yn dda? Dowch i ben, Mark, os gwelwch yn dda.

Yes. The final question therefore relates to—. I’m sure you’ll confirm you will be keeping an overview of the disparate delivery so far in Wales. I have represented people, with a number of councils, and there has been a different approach, but above all, the key points raised are, for example, in Wrexham—which has already agreed to accept—the need for language support and, in Flintshire, for full language and curriculum support, supporting integration of families into local communities, as well as the hard-end issues around issues such as housing and health. Again, I hope you’ll confirm that you’ll be looking at those. Thank you.

Iawn. Mae’r cwestiwn olaf, felly, yn ymwneud â—. Rwy’n siŵr y gallwch gadarnhau y byddwch yn cadw golwg ar y cyflawniad anghymesur yng Nghymru hyd yn hyn. Rwyf wedi cynrychioli pobl gyda nifer o gynghorau, ac mae’r ymagwedd wedi bod yn wahanol, ond yn bennaf oll, y pwyntiau allweddol a nodwyd, er enghraifft, yn Wrecsam—sydd eisoes wedi cytuno i dderbyn—yw’r angen am gymorth iaith, ac yn Sir y Fflint, am gymorth llawn gydag iaith a’r cwricwlwm, gan gefnogi’r broses o integreiddio teuluoedd i’r cymunedau lleol, yn ogystal â’r materion yn y pen blaen ynglŷn â phethau fel tai ac iechyd. Unwaith eto, gobeithiaf y gallwch gadarnhau y byddwch yn edrych ar y rheini. Diolch.

Can I thank Mark Isherwood for his contribution to this statement and his questions? We will, indeed, as a committee, look at the legacy report of the previous committee, which we’ve already done, but we’ll certainly look at that in respect of the matters that the Member mentions. With regard to the Violence against Women, Domestic Abuse and Sexual Violence (Wales) Act 2015, we have, just today actually, been engaged in scrutiny of the Cabinet Secretary and, indeed, the national adviser, and many of our questions focused on healthy relationships and how we get the school educational offer right. We’ve also written to Kirsty Williams and have had a response in that regard, which we will follow up. Much of it, of course, revolves around Donaldson and the curriculum review, and the place of healthy relationship education within that, and whether or not it’s on a statutory basis and consistent across Wales in terms of quality and availability. So, I’m sure those are matters that will feature in our committee’s report. We also touched on the importance of having internationally recognised definitions, and I know that’s something that the Cabinet Secretary is considering very carefully in terms of the national strategy and general policy.

Can I also say that, in terms of previous inquiries around poverty, indeed there is some unfinished business, I think particularly with regard to the committee’s identification of welfare benefits and in-work poverty as areas that could fruitfully be the subject of future work? So, obviously, the committee, in taking forward further inquiries and further work on poverty, will look at that unfinished business, as it were, as well as the work it generally wants to do around poverty, and I’m sure it will be guided by the previous work of the committee.

With regard to numbers, whether it’s the Syrian refugees and the UK Government’s most recent scheme, or, indeed, the situation at Calais, the committee, I think, will be very keen to get as accurate a picture as possible of those figures, and that will be part of the committee’s work.

Finally, when we considered this inquiry in committee this morning, we did consider the event on 7 December of the Welsh Refugee Council, and I think we’re clear that that will be a useful opportunity for the committee to engage with those present around this piece of work.

A gaf fi ddiolch i Mark Isherwood am ei gyfraniad i’r datganiad hwn a’i gwestiynau? Yn wir, fel pwyllgor, byddwn yn edrych ar adroddiad etifeddiaeth y pwyllgor blaenorol, ac rydym wedi gwneud hynny’n barod, ond byddwn yn sicr yn edrych arno mewn perthynas â’r materion y soniodd yr Aelod amdanynt. O ran Deddf Trais yn erbyn Menywod, Cam-drin Domestig a Thrais Rhywiol (Cymru) 2015, rydym wedi bod, heddiw mewn gwirionedd, yn gwneud gwaith craffu ar Ysgrifennydd y Cabinet, ac yn wir, ar y cynghorydd cenedlaethol, ac roedd llawer o’n cwestiynau’n canolbwyntio ar berthnasoedd iach a sut y cawn y cynnig addysg ysgol yn iawn. Rydym hefyd wedi ysgrifennu at Kirsty Williams ac wedi cael ymateb yn hynny o beth, a byddwn yn mynd ar drywydd hynny. Mae llawer o hyn, wrth gwrs, yn ymwneud â Donaldson ac adolygiad y cwricwlwm, a lle addysg perthnasoedd iach yn hynny, a pha un a yw ar sail statudol ai peidio, ac yn gyson ledled Cymru o ran ansawdd ac argaeledd. Felly, rwy’n siŵr y bydd y materion hynny’n ymddangos yn adroddiad ein pwyllgor. Hefyd, fe grybwyllwyd pwysigrwydd cael diffiniadau a gydnabyddir yn rhyngwladol, a gwn fod hynny’n rhywbeth y mae Ysgrifennydd y Cabinet yn ei ystyried yn ofalus iawn o ran y strategaeth genedlaethol a pholisi cyffredinol.

A gaf fi ddweud hefyd, o ran ymchwiliadau blaenorol yn ymwneud â thlodi, fod rhywfaint o fusnes anorffenedig yn wir, yn enwedig, rwy’n meddwl, o ran y ffaith fod y pwyllgor wedi dynodi budd-daliadau lles a thlodi mewn gwaith fel meysydd a allai arwain yn ddefnyddiol at waith yn y dyfodol? Felly, yn amlwg, bydd y pwyllgor, wrth fwrw ymlaen ag ymholiadau pellach a rhagor o waith ar dlodi, yn edrych ar y busnes anorffenedig hwnnw, fel petai, yn ogystal â’r gwaith cyffredinol y mae’n dymuno ei wneud ar dlodi, ac rwy’n siŵr y bydd gwaith blaenorol y pwyllgor yn llywio’r gwaith hwnnw.

O ran niferoedd, boed yn ffoaduriaid o Syria a chynllun diweddaraf Llywodraeth y DU, neu’n wir, y sefyllfa yn Calais, credaf y bydd y pwyllgor yn awyddus iawn i gael syniad mor gywir â phosibl o’r ffigurau hynny, a bydd hynny’n rhan o waith y pwyllgor.

Yn olaf, wrth ystyried yr ymchwiliad hwn yn y pwyllgor y bore yma, fe wnaethom ystyried digwyddiad Cyngor Ffoaduriaid Cymru ar 7 Rhagfyr, a chredaf ein bod yn cytuno y bydd hwnnw’n gyfle defnyddiol i’r pwyllgor ymgysylltu â’r rhai sy’n bresennol ynglŷn â’r gwaith hwn.

Can I thank you, John, for your statement, and give a very warm welcome to the work that you are going to be undertaking on supporting refugees, asylum seekers and unaccompanied children? Torfaen local authority has been punching above its weight in terms of taking Syrian refugees, and I’m very proud of the record of that council and also very proud that, yesterday, the council unanimously agreed to take to cabinet a paper to become one of the first authorities in Wales to take unaccompanied children. So, I think that is something that we can all be proud of and commend.

It has already been highlighted, though, that there is variation between local authorities in terms of engagement with these schemes, and I wanted to ask how you see the committee’s role in terms of bringing pressure to bear, both on Welsh Government and on local authorities, to improve the engagement with those schemes across Wales. I was also particularly pleased to see the reference to advocacy in your statement. The children’s committee is going to be conducting a short inquiry on advocacy, because there are still some issues that we’re concerned about with delivery across Wales, and I think it would be useful if the two committees could co-operate on that.

You referred to Communities First; again, I’m really pleased that you’re going to be looking at Communities First. You’ll have heard me say when the Minister made his announcement recently that, in Torfaen, our record of delivery on Communities First has been excellent, including on the kind of hard outputs like employability. I wondered if you could say a bit more about how you intend to scrutinise the Government’s decision to phase out Communities First. I think it is absolutely essential that we retain the excellent parts of that programme going forward, and I’m grateful to the Cabinet Secretary for Finance and Local Government for his assurance on that earlier. I would also be interested to know how you intend to engage with the Cabinet Secretary for Communities and Children about the consultation. We’re still awaiting details of the consultation with external and internal stakeholders, and I’d be interested to know what input the committee is going to have into that.

A gaf fi ddiolch i chi, John, am eich datganiad, a chroesawu’n gynnes iawn y gwaith y byddwch yn ei wneud ar gefnogi ffoaduriaid, ceiswyr lloches a phlant ar eu pen eu hunain? Mae awdurdod lleol Torfaen wedi bod yn cyflawni’n well na’r disgwyl o ran derbyn ffoaduriaid o Syria, ac rwy’n falch iawn o hanes blaenorol y cyngor hwnnw, a hefyd yn falch iawn fod y cyngor, ddoe, wedi cytuno’n unfrydol i gyflwyno papur i’r cabinet i ddod yn un o’r awdurdodau cyntaf yng Nghymru i dderbyn plant ar eu pen eu hunain. Felly, credaf fod hynny’n rhywbeth y gallwn oll fod yn falch ohono a’i ganmol.

Amlygwyd eisoes, fodd bynnag, fod awdurdodau lleol yn amrywio o ran eu hymwneud â’r cynlluniau hyn, ac roeddwn am ofyn sut rydych yn gweld rôl y pwyllgor o ran pwyso ar Lywodraeth Cymru ac ar awdurdodau lleol, i wella ymgysylltiad â’r cynlluniau hynny ledled Cymru. Roeddwn yn arbennig o falch o weld y cyfeiriad at eiriolaeth yn eich datganiad hefyd. Bydd y pwyllgor plant yn cynnal ymchwiliad byr ar eiriolaeth, gan fod rhai materion rydym yn dal i boeni yn eu cylch mewn perthynas â chyflawni ledled Cymru, a chredaf y byddai’n ddefnyddiol pe gallai’r ddau bwyllgor gydweithredu ar hynny.

Fe gyfeirioch at Cymunedau yn Gyntaf; eto, rwy’n falch iawn y byddwch yn edrych ar Cymunedau yn Gyntaf. Byddwch wedi fy nghlywed yn dweud, pan wnaeth y Gweinidog ei gyhoeddiad yn ddiweddar, fod ein hanes yn Nhorfaen o ran cyflawniad Cymunedau yn Gyntaf wedi bod yn wych, gan gynnwys o ran y math o allbynnau pendant fel cyflogadwyedd. Tybed a allech ddweud ychydig yn rhagor wrthym ynglŷn â sut rydych yn bwriadu craffu ar benderfyniad y Llywodraeth i ddirwyn Cymunedau yn Gyntaf i ben. Credaf ei bod yn gwbl hanfodol ein bod yn cadw’r rhannau ardderchog o’r rhaglen honno yn y dyfodol, ac rwy’n ddiolchgar i Ysgrifennydd y Cabinet dros Gyllid a Llywodraeth Leol am ei sicrwydd ynglŷn â hynny yn gynharach. Hoffwn wybod hefyd sut rydych yn bwriadu ymgysylltu ag Ysgrifennydd y Cabinet dros Gymunedau a Phlant ynglŷn â’r ymgynghoriad. Rydym yn dal i ddisgwyl am fanylion yr ymgynghoriad gyda rhanddeiliaid allanol a mewnol, a hoffwn wybod beth fydd cyfraniad y pwyllgor yn hynny o beth.

I thank Lynne Neagle very much for her warm welcome for this piece of work and her support for it. I’d be very keen to work with the children’s committee, Lynne, on advocacy particularly. I think, in this Assembly, there’s a lot more thought and consideration as to how the committees can work together generally, and perhaps this could be an important example of how we achieve that. I very much agree that what we need is local authorities in Wales to come forward to show the right sort of commitment to understand the massive moral case, to play their part in taking unaccompanied children, but also, of course, refugees and asylum seekers. So, when a good example is set, such as in Torfaen, then that’s something that I hope other local authorities in Wales will sit up and take notice of. It’s very good to hear about that cabinet paper that’s going forward also.

I think what we have to do in our work is to make clear which local authorities are stepping up to the plate, as it were, and in doing that, I think that will bring a deal of pressure to bear on other local authorities that are not showing similar commitment and action. I think action, obviously, is the important thing, because all local authorities in Wales have signed up to playing a part in taking people under the various schemes, but what we haven’t seen up to now is a great deal of action. So, we do need a greater pace and a greater number of adults and children benefitting from the verbal commitment that local authorities have given.

In terms of Communities First, it will be a matter for the committee, obviously, but I think we will be looking to scrutinise the Cabinet Secretary once the statement is made early next year, following the consultation, and also, earlier than that, around our budget scrutiny, and particularly how, as you say, the most important projects—the real progress that’s been made through Communities First—how those areas of activity will be maintained and supported, going forward into the future. I think most Members’ general experience of Communities First is that, yes, it has been variable and patchy, but, yes, it has worked particularly well in some parts of Wales and there is some particularly valuable work that does need to be retained. So, I think that would be our focus.

Diolch yn fawr iawn i Lynne Neagle am ei chroeso cynnes i’r gwaith hwn a’i chefnogaeth iddo. Byddwn yn awyddus iawn i weithio gyda’r pwyllgor plant, Lynne, ar eiriolaeth yn arbennig. Credaf fod llawer mwy o feddwl ac ystyriaeth, yn y Cynulliad hwn, ynglŷn â sut y gall y pwyllgorau weithio gyda’i gilydd yn gyffredinol, ac efallai y gallai hyn fod yn enghraifft bwysig o sut y gallwn gyflawni hynny. Cytunaf yn llwyr ein bod angen i awdurdodau lleol yng Nghymru ddangos y math iawn o ymrwymiad i ddeall yr achos moesol enfawr, i chwarae eu rhan yn derbyn plant ar eu pen eu hunain, yn ogystal, wrth gwrs, â ffoaduriaid a cheiswyr lloches. Felly, pan osodir esiampl dda, megis yn Nhorfaen, mae hynny’n rhywbeth y gobeithiaf y bydd awdurdodau lleol eraill yng Nghymru yn ei nodi. Mae’n braf clywed am y papur cabinet sy’n cael ei gyflwyno hefyd.

Credaf mai’r hyn sy’n rhaid i ni ei wneud yn ein gwaith yw dweud yn glir pa awdurdodau lleol sy’n camu i’r adwy, fel petai, a thrwy wneud hynny, credaf y bydd yn rhoi cryn bwysau ar awdurdodau lleol eraill nad ydynt yn dangos ymrwymiad a gweithredu cyffelyb. Credaf mai gweithredu, yn amlwg, yw’r peth pwysig, gan fod yr holl awdurdodau lleol yng Nghymru wedi cytuno i chwarae rhan yn derbyn pobl o dan y cynlluniau amrywiol, ond nid ydym wedi gweld llawer o weithredu hyd yn hyn. Felly, mae angen mwy o gyflymder, a nifer fwy o oedolion a phlant yn elwa ar yr ymrwymiad llafar a roddodd yr awdurdodau lleol.

O ran Cymunedau yn Gyntaf, bydd hwnnw’n fater i’r pwyllgor, yn amlwg, ond credaf y byddwn yn ceisio craffu ar Ysgrifennydd y Cabinet pan fydd y datganiad yn cael ei wneud yn gynnar y flwyddyn nesaf, yn dilyn yr ymgynghoriad, a hefyd, cyn hynny, o ran ein gwaith yn craffu ar y gyllideb, ac yn enwedig, fel y dywedwch, y prosiectau pwysicaf—y cynnydd gwirioneddol a wnaed drwy Cymunedau yn Gyntaf—sut y bydd y meysydd gweithgaredd hynny’n cael eu cynnal a’u cefnogi yn y dyfodol. Credaf mai profiad cyffredinol y rhan fwyaf o’r Aelodau o Cymunedau yn Gyntaf yw ei fod wedi bod yn amrywiol ac yn anghyson, ond do, mae wedi gweithio’n arbennig o dda mewn rhai rhannau o Gymru, ac mae yna waith arbennig o werthfawr sydd angen ei gadw. Felly, credaf mai dyna fydd ein ffocws.

I’m not a member of the committee, but I’m very interested in this issue and I’d like to congratulate you for taking on this particular inquiry, because I think it’s absolutely vitally important. Obviously, because of all the recent news of unaccompanied children arriving in the UK, I think that is one of the issues that’s foremost in our minds.

I was very dismayed this morning—other Members may have heard it—on the Radio 4 programme, when there was a debate going on about whether the unaccompanied children who were arriving were over 18 or not, and there were talks of dental scans and bone scans to try to identify whether they were children or not. It just seemed to me that we know that these young people who are arriving are traumatised, we know that they have lost family and it seems to me that this is an incredibly awful way to start the debate of them coming. So, I wondered if the committee was going to look at some of the attitudes that there are around—whether there was any way of looking at people’s views of refugees. Because, I suppose, when you think of a child refugee, people think of a small child, and we that know most of them are teenagers—teenage boys. I was just very shocked at that, so I hope the committee will take that on board. Bearing in mind that many of these children and young people will be traumatised, they will need access to counselling and post-traumatic stress treatment, and I hope the committee will be looking into that as well.

Yesterday, I was at the Radio Wales and BBC World Service programme over in the Pierhead—I think others were there—and one of the speakers who came from Syria six years ago made the point that people who come from Syria, his fellow countrymen and women, aren’t unskilled, on the whole. They are mainly doctors, teachers, architects and engineers—they were the professions that he listed—and they’re very keen to work, because when you don’t work, very often you do lose your sense of self-esteem and you do lose the sense that you are contributing to the community. Also, he did say, if you work in a community and that community extends the hand of friendship to you, you’re loyal to that community in the future, because of what it’s done to you.

So, in terms of the Syrian resettlement scheme, I wondered if the committee could look at what opportunities for work there would be available, because we do know that, under the vulnerable persons resettlement scheme, refugees will be allowed to work for five years, but that is not actually true of other refugees and asylum seekers in the UK. Over the years, I’ve met many, many asylum seekers, as the rest of us have, who are—well, the meaning of their life is gone, because they are unable to work. So, I think many of the people who come in on the Syrian scheme will actually have a lot of attention and support, but I wonder if the committee could bear in mind as well that there are other asylum seekers who are here who do not have that type of support that the Syrian scheme will have, which I applaud, and we want to do all we can to help them. But there are other people there, and there are people who are destitute who are asylum seekers and who are seeking jobs in this country and who are actually on the streets in Cardiff. There was a sleep-out last weekend to note the fact that there are homeless, destitute people on the streets in Cardiff.

Finally, the last point I wanted to make was: I know that we talk about the resources that are needed to be put into the communities to help refugees settle and integrate, and I do believe that very strongly—we need to do that—but I also think that we must recognise the strengths that those families bring. I’m particularly thinking in terms of schools, because in Cathays High School in my constituency, where a lot of asylum-seeking children and economic migrants, as we call them, are, there are 63 different languages spoken and children from many different communities, including Somali, Czech, Slovak, Roma, Bangladeshi, Pakistani—you can go on listing where they come from. All the staff and the school say that they bring enormous energy to the school, they really enrich the school, the parents are so keen for the children to succeed because many of them have gone to many great lengths to get to this country, and I think, as part of your report, it would be good to see some of that enormous enrichment that it’s brought to this country.

Nid wyf yn aelod o’r pwyllgor, ond mae gennyf ddiddordeb mawr yn y mater hwn a hoffwn eich llongyfarch am ymgymryd â’r ymchwiliad penodol hwn, gan fy mod yn credu ei fod yn hanfodol bwysig. Yn amlwg, oherwydd yr holl newyddion diweddar ynglŷn â phlant ar eu pen eu hunain yn cyrraedd y DU, credaf fod hwnnw’n un o’r materion sydd ar flaen ein meddyliau.

Roeddwn yn siomedig iawn y bore yma—efallai fod Aelodau eraill wedi’i glywed, ar y rhaglen ar Radio 4, a oedd yn cynnwys dadl ynglŷn ag a yw’r plant ar eu pennau eu hunain sy’n cyrraedd dros 18 oed ai peidio, ac roedd sôn am sganiau deintyddol a sganiau esgyrn i geisio canfod a ydynt yn blant ai peidio. Roedd yn ymddangos i mi ein bod yn ymwybodol fod y bobl ifanc sy’n cyrraedd wedi dioddef trawma, a’n bod yn gwybod eu bod wedi colli eu teuluoedd ac ymddengys i mi fod hyn yn ffordd ofnadwy o gychwyn y drafodaeth ynglŷn â’r bobl hyn yn cyrraedd yma. Felly, roeddwn i’n meddwl tybed a oedd y pwyllgor yn mynd i edrych ar rai o’r agweddau sy’n bodoli—a oes unrhyw ffordd o edrych ar agweddau pobl at ffoaduriaid. Oherwydd, am wn i, pan fyddwch yn meddwl am ffoadur sy’n blentyn, bydd pobl yn meddwl am blentyn ifanc, a gwyddom fod y rhan fwyaf ohonynt yn eu harddegau—yn fechgyn yn eu harddegau. Parodd hynny gryn sioc i mi, felly gobeithiaf y bydd y pwyllgor yn ystyried hynny. Gan gofio y bydd llawer o’r plant a’r bobl ifanc hyn wedi dioddef trawma, byddant angen mynediad at wasanaeth cwnsela a thriniaeth ar gyfer straen wedi trawma, a gobeithiaf y bydd y pwyllgor yn edrych ar hynny hefyd.

Ddoe, roeddwn gyda’r rhaglen Radio Wales a’r BBC World Service yn y Pierhead—credaf fod eraill yno hefyd—a gwnaed pwynt gan un o’r siaradwyr a ddaeth o Syria chwe blynedd yn ôl nad yw pobl sy’n dod o Syria, ei gydwladwyr, yn bobl heb sgiliau ar y cyfan. At ei gilydd, maent yn feddygon, athrawon, penseiri a pheirianwyr—dyna’r proffesiynau a restrwyd ganddo—ac maent yn awyddus iawn i weithio, oherwydd pan na fyddwch yn gweithio, yn aml iawn rydych yn colli eich hunan-barch ac yn colli’r teimlad eich bod yn cyfrannu at y gymuned. Dywedodd hefyd, os ydych yn gweithio mewn cymuned a bod y gymuned honno’n cynnig cyfeillgarwch i chi, fe fyddwch yn ffyddlon i’r gymuned honno yn y dyfodol, oherwydd yr hyn y mae wedi ei wneud i chi.

Felly, o ran y cynllun i adsefydlu pobl o Syria, roeddwn i’n meddwl tybed a allai’r pwyllgor ystyried pa gyfleoedd i weithio a fyddai ar gael, gan y gwyddom, o dan y cynllun i adsefydlu pobl sy’n agored i niwed, y bydd ffoaduriaid yn cael caniatâd i weithio am bum mlynedd, ond nid yw hynny’n wir mewn gwirionedd ar gyfer ffoaduriaid a cheiswyr lloches eraill yn y DU. Dros y blynyddoedd, rwyf fi, fel pawb arall yma, wedi cyfarfod â nifer fawr o geiswyr lloches sydd—wel, heb ystyr i’w bywydau gan nad ydynt yn gallu gweithio. Felly, credaf y bydd llawer o’r bobl a ddaw yma o dan gynllun Syria yn cael llawer o sylw a chymorth, ond tybed a fyddai modd i’r pwyllgor gofio hefyd fod yna geiswyr lloches eraill yma heb y math o gefnogaeth y bydd cynllun Syria yn ei chynnig, cynllun rwy’n ei gymeradwyo, a’n bod yn dymuno gwneud popeth a allwn i’w helpu. Ond mae pobl eraill yno hefyd, ac mae yna bobl amddifad sy’n geiswyr lloches ac sy’n chwilio am swyddi yn y wlad hon ac sydd ar y strydoedd yng Nghaerdydd. Cafwyd noson o gysgu ar y stryd y penwythnos diwethaf i nodi’r ffaith fod pobl ddigartref ac anghenus ar y strydoedd yng Nghaerdydd.

I gloi, y pwynt olaf rwyf am ei wneud yw hwn: gwn ein bod yn siarad am yr adnoddau sydd angen eu rhoi i’r cymunedau i helpu ffoaduriaid i setlo ac integreiddio, a chredaf hynny’n gryf iawn—mae angen i ni wneud hynny—ond credaf hefyd fod yn rhaid i ni gydnabod cryfderau’r teuluoedd hynny. Rwy’n meddwl yn benodol am ysgolion, oherwydd yn Ysgol Uwchradd Cathays yn fy etholaeth i, lle y ceir llawer o blant sy’n ceisio lloches ac ymfudwyr economaidd, fel rydym yn eu galw, mae 63 o wahanol ieithoedd yn cael eu siarad ac mae yno blant o lawer o gymunedau gwahanol, gan gynnwys cymunedau Somalïaidd, Tsiecaidd, Slofacaidd, Roma, Bangladeshaidd, Pacistanaidd—gallwch barhau i restru o ble y maent yn dod. Mae’r holl staff a’r ysgol yn dweud eu bod yn dod ag egni anferthol i’r ysgol, eu bod yn wirioneddol gyfoethogi’r ysgol, a bod y rhieni yn awyddus iawn i’r plant lwyddo gan fod llawer ohonynt wedi mynd i lawer o drafferth i gyrraedd y wlad hon, a chredaf, yn rhan o’ch adroddiad, y byddai’n dda gweld peth o’r cyfoeth enfawr sydd wedi dod i’r wlad hon.

I thank Julie Morgan very much for her ideas as to the sort of work that the committee could carry out as part of this inquiry. It’s really useful to have those ideas coming forward today as part of this statement. I’m sure the committee will be very interested to look at all those areas of work.

Can I say that I, too, caught some of the debate today in terms of how you determine the age of young people coming here as part of some of these resettlement schemes? I know that many in the medical profession have serious concerns around medical ethics in terms of carrying out scans, for example, that might have possible health consequences when there isn’t a medical reason for that procedure to take place. So, I think there are some serious issues and, of course, in terms of human dignity, I think that many of us would have strong views as to what should and what shouldn’t take place. So, I’m sure that these, as topical matters, will be matters that the committee will be concerned with. It is about attitudes, isn’t it? If we are to give the warm welcome that should be on offer in Wales to asylum seekers, refugees and unaccompanied children, then we do need to get the right messages across and try and create the right atmosphere in Wales and within our communities. To some extent, I think we do hope for responsible media coverage, which, unfortunately, is by no means always the case.

We will be doing work around community cohesion and looking at how we can integrate people as effectively as possible. I think that does come down to attitudes and messages, and the atmosphere that prevails. So, I think those will be interesting matters for the committee to look at. I very much agree that, not just people coming from Syria, but many others too, bring valuable skills, professional qualifications and experience, which are very valuable and will be very valuable in Wales, and could fill some important gaps in terms of provision of public services and adequate numbers of qualified professionals and experienced professionals to carry out those jobs. So, again, I think that will be a significant part of that work.

As the Member stated—it’s my experience as well in Newport, as a multi-ethnic area, that schools with high levels of children from a variety of diverse communities do bring a lot of energy, a lot of commitment to education, and a lot of drive to succeed to those schools, for their benefit, but also for the benefit of the other pupils and the whole school.

Diolch yn fawr i Julie Morgan am ei syniadau ynglŷn â’r math o waith y gallai’r pwyllgor ei gyflawni fel rhan o’r ymchwiliad hwn. Mae’n wirioneddol ddefnyddiol cael y syniadau hynny’n cael eu cyflwyno heddiw fel rhan o’r datganiad hwn. Rwy’n siŵr y bydd gan y pwyllgor gryn ddiddordeb mewn edrych ar yr holl feysydd gwaith hynny.

A gaf fi ddweud fy mod innau, hefyd, wedi clywed peth o’r ddadl heddiw o ran sut rydych yn canfod oedran y bobl ifanc a ddaw yma o dan rai o’r cynlluniau adsefydlu hyn? Gwn fod gan lawer o bobl yn y proffesiwn meddygol bryderon difrifol ynglŷn â moeseg feddygol cynnal sganiau, er enghraifft, a allai arwain at ganlyniadau iechyd posibl pan nad oes rheswm meddygol dros gyflawni’r driniaeth honno. Felly, credaf fod yna rai materion difrifol, ac wrth gwrs, o ran urddas pobl, credaf y byddai gan lawer ohonom farn gref ynglŷn â’r hyn a ddylai ddigwydd a’r hyn na ddylai ddigwydd. Felly, rwy’n siŵr y bydd y pwyllgor yn ystyried y materion cyfredol hyn. Mae’n ymwneud ag agweddau, onid yw? Os ydym am roi’r croeso cynnes a ddylai gael ei gynnig yng Nghymru i geiswyr lloches, ffoaduriaid a phlant ar eu pen eu hunain, yna mae angen i ni gyfleu’r negeseuon cywir a cheisio creu’r awyrgylch cywir yng Nghymru ac yn ein cymunedau. I ryw raddau, credaf ein bod yn gobeithio y bydd y cyfryngau’n rhoi sylw cyfrifol, ac yn anffodus, nid yw hynny bob amser yn wir, o bell ffordd.

Byddwn yn gwneud gwaith ar gydlyniant cymunedol ac yn edrych ar sut y gallwn integreiddio pobl mor effeithiol â phosibl. Credaf ei fod yn ymwneud ag agweddau a negeseuon, a’r awyrgylch sy’n bodoli. Felly, credaf y bydd y rheini’n faterion diddorol i’r pwyllgor edrych arnynt. Cytunaf yn llwyr fod llawer o bobl eraill, nid pobl o Syria yn unig, yn dod â sgiliau, cymwysterau proffesiynol a phrofiad gwerthfawr iawn gyda hwy, a byddant yn werthfawr iawn yng Nghymru, a gallant lenwi rhai bylchau pwysig o ran darparu gwasanaethau cyhoeddus a niferoedd digonol o weithwyr proffesiynol cymwys a phrofiadol i gyflawni’r swyddi hynny. Felly, unwaith eto, credaf y bydd hynny’n rhan sylweddol o’r gwaith hwn.

Fel y dywedodd yr Aelod—dyna yw fy mhrofiad innau hefyd yng Nghasnewydd, fel ardal amlethnig—mae ysgolion â llawer o blant o amrywiaeth o gymunedau amrywiol yn dod â llawer o egni i’r ysgol, llawer o ymrwymiad i addysg, a chryn awydd i lwyddo i’r ysgolion hynny, er eu lles hwy, ond hefyd er lles y disgyblion eraill a’r ysgol gyfan.

Thank you. I have got three more speakers, but I think it’s a subject that people are interested in. So, if they can all promise me that they can be brief, we can have everybody. So, Gareth Bennett.

Diolch. Mae gennyf dri siaradwr arall, ond credaf ei fod yn bwnc y mae gan bobl ddiddordeb ynddo. Felly, os gallant addo i mi y gallant fod yn gryno, gallwn glywed gan bawb. Felly, Gareth Bennett.

Thanks. Thanks, Chairman, for your statement. It is a welcome development that the committee is looking closely at the issue of refugees. A lot of the work, though, will inevitably involve hearing from groups who are involved with refugees, groups trying to help them to integrate with society as a whole, groups providing services for refugees, and some of these groups also call for us to take on more refugees.

As you stated, Chairman, we do need to be outward facing and, in considering refugees, we do need to take into account their impact on the wider community. We need to look at the likely cost and resource impact of resettling refugees here in Wales. How will it impact on local councils financially? How will it impact in terms of the housing list? How will it impact on the health and education services? So, along with hearing in detail from the providers of refugee services in Wales, the Assembly must also—at the same time, I feel—consider these wider implications.

Diolch. Diolch, Gadeirydd, am eich datganiad. Dylid croesawu’r ffaith fod y pwyllgor yn edrych yn ofalus ar fater ffoaduriaid. Mae’n anochel, fodd bynnag, y bydd llawer o’r gwaith yn ymwneud â chlywed gan grwpiau sy’n ymwneud â ffoaduriaid, grwpiau sy’n ceisio rhoi cymorth iddynt integreiddio yn y gymdeithas yn gyffredinol, grwpiau sy’n darparu gwasanaethau i ffoaduriaid, ac mae rhai o’r grwpiau hyn hefyd yn galw arnom i dderbyn rhagor o ffoaduriaid.

Fel y dywedoch, Gadeirydd, mae angen i ni wynebu tuag allan, ac wrth ystyried ffoaduriaid, mae angen i ni ystyried eu heffaith ar y gymuned ehangach. Mae angen i ni ystyried effaith debygol cost ac adnoddau ar gyfer adsefydlu ffoaduriaid yma yng Nghymru. Sut y bydd yn effeithio ar gynghorau lleol yn ariannol? Sut y bydd yn effeithio ar y rhestr dai? Sut y bydd yn effeithio ar y gwasanaethau iechyd ac addysg? Felly, yn ogystal â chlywed manylion gan ddarparwyr y gwasanaethau ffoaduriaid yng Nghymru, mae’n rhaid i’r Cynulliad hefyd—ar yr un pryd, yn fy marn i—ystyried y goblygiadau ehangach hyn.

I thank Gareth Bennett for that contribution. The committee will look at the wider community issues around community cohesion, as I mentioned in my response to Julie Morgan. In my statement, I identified that as a significant part of the committee’s work. We do need to hear from others beyond those groups that provide the services and have a particular role in helping to resettle and supporting asylum seekers, refugees and unaccompanied children. Of course, funding is important. There are many issues around the level of funding that the UK Government provides to local authorities, for example, and I think that that has been an important part of the information that local authorities have sought in advance of taking part in the various schemes. So, I think that all those matters will be significant to the work of the committee in carrying out this inquiry.

Diolch i Gareth Bennett am ei gyfraniad. Bydd y pwyllgor yn ystyried y materion cymunedol ehangach sy’n ymwneud â chydlyniant cymunedol, fel y dywedais yn fy ateb i Julie Morgan. Yn fy natganiad, nodais y bydd hynny’n rhan sylweddol o waith y pwyllgor. Mae angen i ni glywed gan bobl y tu hwnt i’r grwpiau sy’n darparu’r gwasanaethau ac sydd â rôl benodol yn helpu i adsefydlu a chefnogi ceiswyr lloches, ffoaduriaid a phlant ar eu pen eu hunain. Wrth gwrs, mae cyllid yn bwysig. Mae yna lawer o faterion sy’n codi ynglŷn â lefel y cyllid y mae Llywodraeth y DU yn ei darparu i awdurdodau lleol, er enghraifft, a chredaf fod hynny wedi bod yn rhan bwysig o’r wybodaeth y mae awdurdodau lleol wedi gofyn amdani cyn cymryd rhan yn y cynlluniau amrywiol. Felly, credaf y bydd yr holl faterion hynny’n arwyddocaol i waith y pwyllgor wrth gyflawni’r ymchwiliad hwn.

Thank you for your statement, John. I’m slightly thrown now by Mark Isherwood’s figures earlier on, but in your speech you mentioned that we had 112 refugees from Syria resettled in Wales, which means that that doesn’t seem to have changed since August, if that’s still the case, and it still means that 13 councils haven’t resettled any Syrian refugees at all. I’d certainly like to know whether your inquiry into this is going to drill down to find out why, after two and a half years, 13 councils still haven’t taken anybody. On the back of that, congratulations to Torfaen. Swansea and Neath Port Talbot have also got modest numbers of Syrian refugees resettled. Is your inquiry going to assess the quality of support and the outcomes for the refugees who have been resettled here? The First Minister, a couple of weeks ago, said that he would be talking to the WLGA personally about the new children’s resettlement schemes. I was wondering whether the First Minister was likely to be asked to come and give direct evidence on the back of those talks.

On a separate issue: language. In fact, I regret chickening out on moving this amendment now, but whether languages in some of the communities in Wales—and I don’t mean the Welsh language now—still prove a major source of isolation for particular groups of people, including women in particular and older people who might have moved into communities and not had access to languages other than those that they speak themselves; whether there’s any work that could be done there to find out how much of a barrier to integration language can be. Sorry; you probably know where I’m going with that.

Then, thirdly and completely differently, I wonder whether it would be possible for the committee to look at reviewing the effectiveness of disability awareness raising in Wales across all sectors, not just the public sector, and perhaps pinning down who should be taking lead responsibility for that. I’d like to include autism awareness and dementia awareness in there as well. I appreciate that that’s different from disability awareness, but we speak about this a lot and I’m wondering whether, at some point, we could get an Assembly report, as opposed to Government figures on this, to show how well it’s going. Thank you.

Diolch am eich datganiad, John. Rwyf wedi cael fy nrysu ychydig gan ffigurau Mark Isherwood yn gynharach, ond yn eich araith fe sonioch fod 112 o ffoaduriaid o Syria wedi’u hadsefydlu yng Nghymru, sy’n golygu nad ymddengys fod y ffigur hwnnw wedi newid ers mis Awst, os yw hynny’n dal yn wir, ac mae’n dal i olygu nad yw 13 o’r cynghorau wedi adsefydlu unrhyw ffoaduriaid o Syria o gwbl. Byddwn yn sicr yn hoffi gwybod a fydd eich ymchwiliad i hyn yn ceisio canfod y rheswm pam, ar ôl dwy flynedd a hanner, fod 13 chyngor heb dderbyn neb hyd yn hyn. Ar ôl dweud hynny, llongyfarchiadau i Dorfaen. Mae Abertawe a Chastell-nedd Port Talbot hefyd wedi adsefydlu niferoedd bach o ffoaduriaid o Syria. A fydd eich ymholiad yn asesu ansawdd y cymorth a’r canlyniadau i ffoaduriaid sydd wedi’u hadsefydlu yma? Dywedodd y Prif Weinidog bythefnos yn ôl y byddai’n siarad â Chymdeithas Llywodraeth Leol Cymru yn bersonol ynglŷn â’r cynlluniau newydd ar gyfer adsefydlu plant. Roeddwn yn meddwl tybed a yw’r Prif Weinidog yn debygol o gael gwahoddiad i ddychwelyd i roi tystiolaeth uniongyrchol yn sgil y trafodaethau hynny.

Ar fater gwahanol: iaith. Mewn gwirionedd, rwy’n difaru troi’n llwfr rhag cynnig y gwelliant hwn yn awr, ond pa un a yw ieithoedd yn rhai o gymunedau Cymru—ac nid wyf yn cyfeirio at yr iaith Gymraeg yn awr—yn dal i gyfrannu’n helaeth at ynysu grwpiau penodol o bobl, gan gynnwys menywod yn arbennig a phobl hŷn a allai fod wedi symud i gymunedau heb ddod i gysylltiad ag ieithoedd ac eithrio’r rhai y maent yn eu siarad eu hunain; pa un a oes unrhyw waith y gellid ei wneud yn hynny o beth i ganfod faint o rwystr y gall iaith fod i integreiddio. Mae’n ddrwg gennyf; mae’n debyg eich bod yn gwybod i ble rwy’n mynd gyda hynny.

Yna, yn drydydd ac yn hollol wahanol, tybed a fyddai’n bosibl i’r pwyllgor ystyried adolygu effeithiolrwydd codi ymwybyddiaeth anabledd yng Nghymru ar draws pob sector, nid y sector cyhoeddus yn unig, gan bennu, o bosibl, pwy’n union a ddylai ysgwyddo’r prif gyfrifoldeb dros hynny. Hoffwn gynnwys ymwybyddiaeth awtistiaeth ac ymwybyddiaeth dementia hefyd. Rwy’n sylweddoli bod hynny’n wahanol i ymwybyddiaeth anabledd, ond rydym yn siarad am hyn yn aml ac roeddwn yn tybio a allwn, ar ryw adeg, gael adroddiad ar hyn gan y Cynulliad, yn hytrach na ffigurau’r Llywodraeth, i ddangos pa mor dda y mae hynny’n mynd rhagddo. Diolch.

I thank the Member again for a number of ideas that could help inform the work of the committee and add value to the work of the committee. In terms of disability awareness raising, we had a summer exercise in terms of asking organisations within Wales for ideas for our forward work programme. That wasn’t one that was particularly prominent, but I’m sure the committee, in going forward over the fullness of this Assembly term, will consider those matters, along with many others.

In terms of numbers, I would hope that we will be able to provide a greater degree of accuracy around numbers. There will be some instances where it’s easier than others. Some information, I think, is not easily available. Obviously, if people achieve refugee status, then they may travel from Wales to other parts of the UK or beyond, and it may be quite difficult to track that, but it will be easier, I think, in terms of asylum seekers who are a part of particular accommodation arrangements and also with unaccompanied children.

With local authorities, as I said earlier, hopefully, through the work of the committee, pressure will be applied to those local authorities that have been less forthcoming in helping to resettle refugees, asylum seekers and unaccompanied children. I would hope that we do see a greater degree of commitment, but, more importantly, more action from those that have been relatively reluctant up to now.

Yes, it is a matter of the quality of support and services, and we will be looking very carefully at that. When it comes to language, I think schemes such as the provision of English as a second language are very, very important, and we would want to look at what availability is like across Wales, whether it’s sufficient to meet demand and what sustainability there is in those services during these times of great funding difficulty.

Whether we would call the First Minister to give evidence or not would be a matter for the committee as we go forward. We’re currently considering witnesses.

Diolch i’r Aelod unwaith eto am nifer o syniadau a allai helpu i lywio gwaith y pwyllgor ac ychwanegu gwerth at waith y pwyllgor. Mewn perthynas â chodi ymwybyddiaeth anabledd, cawsom ymarfer dros yr haf i ofyn i sefydliadau yng Nghymru am syniadau ar gyfer ein blaenraglen waith. Nid oedd hwnnw’n un arbennig o amlwg, ond rwy’n siŵr y bydd y pwyllgor, wrth symud ymlaen dros dymor y Cynulliad hwn, yn ystyried y materion hynny, ynghyd â llawer o faterion eraill.

O ran niferoedd, gobeithiaf y gallwn ddarparu mwy o gywirdeb ynglŷn â niferoedd. Bydd rhai’n haws nag eraill. Credaf nad yw peth o’r wybodaeth ar gael yn hawdd. Yn amlwg, os bydd pobl yn cael statws ffoadur, cânt deithio o Gymru i rannau eraill o’r DU neu ymhellach, a gall fod yn eithaf anodd olrhain hynny, ond credaf y bydd yn haws o ran ceiswyr lloches sy’n rhan o drefniadau lletya penodol, ac o ran plant ar eu pen eu hunain hefyd.

Gydag awdurdodau lleol, fel y dywedais yn gynharach, drwy waith y pwyllgor, gobeithio y gellir rhoi pwysau ar yr awdurdodau lleol sydd wedi bod yn llai parod i helpu i adsefydlu ffoaduriaid, ceiswyr lloches a phlant ar eu pen eu hunain. Gobeithio y gwelwn fwy o ymrwymiad, ond yn bwysicach, gobeithio y gwelwn fwy yn cael ei wneud gan y rhai sydd wedi bod yn gymharol amharod hyd yn hyn.

Ydy, mae’n ymwneud ag ansawdd y cymorth a’r gwasanaethau, a byddwn yn edrych yn ofalus iawn ar hynny. O ran iaith, credaf fod cynlluniau megis darparu Saesneg fel ail iaith yn bwysig tu hwnt, a byddem eisiau edrych i weld faint o’r ddarpariaeth sydd ar gael ledled Cymru, a pha un a yw’n ddigonol i ateb y galw, a chynaliadwyedd y gwasanaethau hyn yn ystod y cyfnod anodd hwn yn ariannol.

Mater i’r pwyllgor wrth i ni fwrw ymlaen fydd pa un a fyddwn yn galw ar y Prif Weinidog i roi tystiolaeth ai peidio. Rydym yn ystyried tystion ar hyn o bryd.

Thank you, Deputy Presiding Officer. Thank you, Chair, for your statement. Not to lengthen the debate too much, I want to focus in particular on the report that we will eventually come up with about asylum seekers, refugees and specifically unaccompanied children. I would ask that, within our stages of going through the report, we look at the children we’ve seen from the care report by ECPAT, which particularly focuses on asylum-seeking children being taking into care, because they’re unaccompanied minors, and then going missing from that care provision simply because they haven’t been looked after in maybe quite the way that they should have, and some of the practices that go alongside unaccompanied minors hadn’t been thought about.

I’m going to be quite specific when I say that it is very often the case—and I hope it will never be the case in Wales—that unaccompanied minors do end up being trafficked. They end up being trafficked because people haven’t quite grasped the fact that they are under extreme pressure and that many of them, in the very first place, have arrived where they are due to being trafficked in the very first place. So, we do really need to be very, very aware of that.

Moving on with the same theme, it is the case, and it would be worth us examining this, that we have the new anti-slavery Bill that is coming through from the UK. There are trial projects in Wales that we could certainly look at when we look at the role of child trafficking guardians, and anything that we can learn from that, that might be useful to work along those lines in this instance.

I do have to say—and I don’t expect a comment, but I have to say it—that waking up this morning and listening to David Davies, the MP for Monmouth, suggesting what he did suggest this morning about checking individuals in a very personal, intrusive manner really did appal me, and I just wanted to put that on the record.

Diolch, Ddirprwy Lywydd. Diolch, Gadeirydd, am eich datganiad. Heb ymestyn y ddadl yn ormodol, dymunaf ganolbwyntio’n benodol ar yr adroddiad y byddwn yn ei gynhyrchu maes o law ar geiswyr lloches, ffoaduriaid, ac yn benodol, ar blant ar eu pen eu hunain. Wrth i ni fynd drwy gamau’r adroddiad, hoffwn i ni ystyried y plant rydym wedi’u gweld o adroddiad gofal ECPAT, sy’n canolbwyntio’n benodol ar blant sy’n ceisio lloches a osodir mewn gofal am eu bod yn blant ar eu pen eu hunain, ac sy’n mynd ar goll wedyn o’r ddarpariaeth ofal am nad ydynt wedi cael gofal yn y ffordd y dylent fod wedi’i gael, efallai, ac am nad oedd rhai o’r camau arferol sy’n gysylltiedig â phlant ar eu pen eu hunain wedi cael eu hystyried.

Rwyf am fod yn eithaf penodol a dweud ei bod yn aml iawn yn wir—a gobeithiaf na fydd hyn byth yn wir yng Nghymru—fod plant sydd ar eu pen eu hunain yn cael eu masnachu. Maent yn cael eu masnachu am nad yw pobl wedi deall eu bod o dan bwysau eithriadol, a bod llawer ohonynt wedi cyrraedd lle y maent, yn y lle cyntaf un, am eu bod wedi cael eu masnachu yn y lle cyntaf un. Felly, mae angen i ni fod yn ymwybodol iawn o hynny.

Gan barhau â’r un thema, a byddai’n werth i ni archwilio hyn, mae Bil atal caethwasiaeth newydd y DU ar y ffordd. Gallem yn sicr edrych ar brosiectau treialu yng Nghymru pan fyddwn yn edrych ar rôl gwarcheidwaid masnachu mewn plant, a gall unrhyw beth y gallwn ei ddysgu o hynny fod yn ddefnyddiol i weithio ar y trywydd hwnnw yn hyn o beth.

Mae’n rhaid i mi ddweud—ac nid wyf yn disgwyl sylwadau, ond mae’n rhaid i mi ei ddweud—fod deffro y bore yma a chlywed David Davies, Aelod Seneddol Mynwy, yn awgrymu’r hyn a awgrymodd y bore yma ynglŷn â gwirio unigolion mewn modd ymwthiol a phersonol iawn, wedi fy mrawychu, ac roeddwn am gofnodi hynny.

I thank Joyce Watson very much for her views and thoughts. I did say earlier, actually, that I do very much agree with the sentiments that express great concern around the comments of David Davies in terms of age checks and how they might be carried out. It’s very undignified and, as I say, it gives rise to many concerns around medical ethics, as well as many other concerns. In terms of the care system and the report, I think that will be an interesting aspect of the work that the committee could carry out because, obviously, these children are very vulnerable and they do require a substantial amount of committee concentration and focus.

We hear now that, at Calais, as part of the demolition of that site, it is entirely possible—in fact, it has proven to be the case in the past—that many children simply disappear and go missing. There are huge concerns around trafficking and exploitation in general for those children. The sooner that countries agree to take those children, and the sooner they are settled into safe and secure circumstances, the better. I am sure that the committee will want to pay careful attention to how Wales can play its part in that more positive possibility for those children, rather than the dangers they obviously face. Again, with the anti-slavery Bill and the child trafficking guardians, I think that, too, could be a significant part of the committee’s work.

Diolch yn fawr i Joyce Watson am ei safbwyntiau a’i sylwadau. Dywedais yn gynharach, mewn gwirionedd, fy mod yn cytuno’n gryf â’r teimladau sy’n mynegi pryder mawr ynglŷn â sylwadau David Davies ar wiriadau oedran a’r modd o’u cynnal. Mae’n anurddasol iawn, ac fel y dywedais, mae’n codi nifer o bryderon ynglŷn â moeseg feddygol, yn ogystal â llawer o bryderon eraill. O ran y system ofal a’r adroddiad, credaf y bydd honno’n agwedd ddiddorol ar y gwaith y gallai’r pwyllgor ei gyflawni oherwydd, yn amlwg, mae’r plant hyn yn agored iawn i niwed ac yn galw am gryn dipyn o ffocws a chanolbwyntio ar ran y pwyllgor.

Rydym yn clywed yn awr, yn Calais, fel rhan o’r broses o ddymchwel y safle hwnnw, ei bod yn gwbl bosibl—mae wedi bod yn wir yn y gorffennol mewn gwirionedd—fod llawer o blant yn diflannu ac yn mynd ar goll. Mae yna bryderon difrifol ynglŷn â masnachu, a chamfanteisio yn gyffredinol, o ran y plant hynny. Gorau po gyntaf y bydd gwledydd yn cytuno i dderbyn y plant hynny, a gorau po gyntaf y gallant setlo mewn amgylchiadau diogel. Rwy’n siŵr y bydd y pwyllgor yn awyddus i roi sylw gofalus i sut y gall Cymru chwarae ei rhan yn y posibilrwydd mwy cadarnhaol hwnnw i’r plant hyn, yn hytrach na’r peryglon sy’n amlwg yn eu hwynebu. Unwaith eto, gyda’r Bil atal caethwasiaeth a’r gwarcheidwaid masnachu mewn plant, credaf y gall hynny hefyd fod yn rhan sylweddol o waith y pwyllgor.

5. Cynigion i Ethol Aelodau i Bwyllgorau
5. Motions to Elect Members to Committees

We move on to motions to elect Members to committees. I call on a member of the Business Committee to move the motions—Rhun ap Iorwerth.

Symudwn yn awr at gynigion i ethol Aelodau i bwyllgorau. Galwaf ar aelod o’r Pwyllgor Busnes i gynnig y cynigion—Rhun ap Iorwerth.

Cynnig NDM6124 Elin Jones

Cynnig bod Cynulliad Cenedlaethol Cymru, yn unol â Rheol Sefydlog 17.3 a 17.13(ii), yn ethol Dai Lloyd (Plaid Cymru) yn aelod o’r Pwyllgor Materion Cyfansoddiadol a Deddfwriaethol.

Motion NDM6124 Elin Jones

To propose that the National Assembly for Wales, in accordance with Standing Order 17.3 and 17.13(ii), elects Dai Lloyd (Plaid Cymru) as a Member of the Constitutional and Legislative Affairs Committee.

Cynnig NDM6125 Elin Jones

Cynnig bod Cynulliad Cenedlaethol Cymru, yn unol â Rheol Sefydlog 17.3 a 17.13(ii), yn ethol;

1. Llyr Gruffydd (Plaid Cymru) yn aelod o’r Pwyllgor Safonau Ymddygiad, a

2. Adam Price (Plaid Cymru) fel eilydd ar gyfer y Pwyllgor Safonau Ymddygiad.

Motion NDM6125 Elin Jones

To propose that the National Assembly for Wales, in accordance with Standing Order 17.3 and 17.13(ii), elects;

1. Llyr Gruffydd (Plaid Cymru) as a Member of the Standards of Conduct Committee, and

2. Adam Price (Plaid Cymru) as an alternate member of the Standards of Conduct Committee.

Cynigiwyd y cynigion.

Motions moved.

Thank you. I see nobody wants to speak. Therefore, the proposal is to agree the motion. Does any Member object? No. Thank you. Therefore, those motions are agreed in accordance with Standing Order 12.36.

Diolch. Rwy’n gweld nad oes unrhyw un yn dymuno siarad. Felly, y cynnig yw derbyn y cynnig. A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? Nac oes. Felly, derbynnir y cynigion hynny yn unol â Rheol Sefydlog 12.36.

Derbyniwyd y cynigion yn unol â Rheol Sefydlog 12.36.

Motions agreed in accordance with Standing Order 12.36.

6. 5. Dadl Plaid Cymru: Llywodraeth Leol
6. 5. Plaid Cymru Debate: Local Government

Detholwyd y gwelliannau canlynol: gwelliant 1 yn enw Paul Davies, a gwelliant 2 yn enw Jane Hutt. Os derbynnir gwelliant 1, bydd gwelliant 2 yn cael ei ddad-ddethol.

The following amendments have been selected: amendment 1 in the name of Paul Davies, and amendment 2 in the name of Jane Hutt. If amendment 1 is agreed, amendment 2 will be deselected.

We move on to the next item on our agenda, which is the Plaid Cymru debate on local government. I call on Sian Gwenllian to move the motion. Sian.

Symudwn yn awr at yr eitem nesaf ar ein hagenda, sef dadl Plaid Cymru ar lywodraeth leol. Galwaf ar Sian Gwenllian i gynnig y cynnig. Sian.

Cynnig NDM6121 Rhun ap Iorwerth

Cynnig bod Cynulliad Cenedlaethol Cymru:

1. Yn nodi pwysigrwydd llywodraeth leol dda wrth gyfrannu at yr economi, y gwasanaeth iechyd a chanlyniadau addysgol lleol.

2. Yn gresynu bod gormod o wasanaethau cyhoeddus wedi bod yn ‘wan ac anghyson’, ac wedi’u nodweddu gan ‘ddiffyg uchelgais’, fel y mae Comisiwn Williams yn ei ddisgrifio.

3. Yn galw ar Lywodraeth Cymru i:

(a) cynyddu atebolrwydd llywodraeth leol drwy ddiwygio trefniadau etholiadol a gostwng yr oedran pleidleisio i 16;

(b) archwilio’r ffordd y gellir diwygio cyllid llywodraeth leol i sicrhau system decach a mwy cynaliadwy;

(c) cyflwyno cyfres o gyfraddau, telerau ac amodau cyflog a gaiff eu penderfynu’n genedlaethol, i reoli cyflogau swyddogion uwch a phrif swyddogion drwy fframwaith cenedlaethol; a

(d) sefydlu awdurdodau cyfunol rhanbarthol fel rhan o ymdrech Llywodraeth Cymru i ddiwygio llywodraeth leol ar gyfer gwella cydweithrediad rhanbarthol rhwng awdurdodau lleol presennol.

Motion NDM6121 Rhun ap Iorwerth

To propose that the National Assembly for Wales:

1. Notes the importance of good local government in contributing towards the local economy, health service and educational outcomes.

2. Regrets that too many public services have been ‘poor and patchy’ and characterised by a ‘poverty of ambition’, as described by the Williams Commission.

3. Calls on the Welsh Government to:

(a) increase accountability of local government through electoral reform and lowering the voting age to 16;

(b) examine the way in which local government finance can be reformed to ensure a fairer and more sustainable system;

(c) introduce a nationally decided set of pay scales, terms and conditions to control senior and chief officer pay through a national framework; and

(d) establish regional combined authorities as part of the Welsh Government’s local government reform for improved regional cooperation between existing local authorities.

Cynigiwyd y cynnig.

Motion moved.

Diolch, Ddirprwy Lywydd. Mae gwasanaethau cyhoeddus o ansawdd yn ganolog i genedl y Cymry. Dyma’r glud sydd yn clymu ein cymdeithas ynghyd. Mae Plaid Cymru wastad wedi sefyll dros wasanaethau cyhoeddus, dros y bobl sy’n eu cyflwyno, a dros y cymunedau a’r aelwydydd sy’n eu derbyn. Mae’r sector cyhoeddus yn bartner hanfodol i’r sector preifat i wneud Cymru yn genedl fwy ffyniannus, teg a chynaliadwy. Mae gwasanaethau cyhoeddus hefyd yn sylfaen i lwyddiant y sector preifat, o addysg a sgiliau i ddarparu cludiant cyhoeddus, seilwaith a chyfleon am waith yn sgil polisïau caffael cadarn. Mae llwyddiant neu fethiant gwasanaethau cyhoeddus hefyd yn allweddol o ran pennu cynnydd y genedl Gymreig, ond mae dyfodol y gwasanaethau hynny mewn perygl sylweddol a difrifol. Ni fedrwn orbwysleisio difrifoldeb her llymder ar adeg pan fo demograffeg yn newid.

Mae’r Sefydliad Astudiaethau Ariannol ac eraill wedi rhagweld y bydd y galw am wasanaethau iechyd yn parhau i gymryd cyfran gynyddol o gyllidebau Cymru yn y dyfodol, a fydd yn gosod straen enfawr ar y cyllid sydd ar gael i lywodraeth leol yn benodol. Mae her benodol hefyd yn wynebu Cymru o ran sicrhau bod gwasanaethau cyhoeddus yn cael eu cyflwyno ar lefelau priodol i leihau cymhlethdod ac i sicrhau gwell democratiaeth, craffu a chydweithrediad. Mae ein cynnig ni heddiw yn canolbwyntio ar yr elfennau hollbwysig pan yn edrych ar ddiwygio llywodraeth leol yn y dyfodol, a hynny er mwyn sicrhau y bydd yn gwasanaethu ein cymunedau ni yn effeithiol i’r dyfodol.

Rwyf am edrych yn gyntaf ar ostwng yr oedran pleidleisio i 16. Yr ieuengaf y gallwn ddenu diddordeb pobl ifanc a phlant mewn gwleidyddiaeth, y gorau. Gall cynnig y cyfle i bobl ifanc bleidleisio yn 16 oed ennyn diddordeb pobl ifanc yn yr ysgol a thu hwnt. Os nad yw pobl ifanc yn cymryd rhan yn y broses etholiadol, mae perig i ymgeiswyr a phleidiau gwleidyddol ganolbwyntio eu neges ar anghenion pobl hŷn. Ac, fel rydym ni wedi ei weld nifer o weithiau dros y blynyddoedd diwethaf, gwasanaethau ieuenctid sydd yn aml yn cael eu torri yn gyntaf.

O edrych ar ddiwygio trefniadau etholiadol, mae’n amlwg bod pobl wedi colli hyder mewn gwleidyddiaeth. Yn etholiadau lleol 2012, dim ond 39 y cant wnaeth fynd allan i bleidleisio. Ac, yn etholiad y Cynulliad ym mis Mai, dim ond 45 y cant, ac roedd hynny yn uchel—y gyfradd uchaf ers 1999, sydd yn broblem ynddi ei hun.

Mae yna lawer o resymau dros hyn, yn amlwg, ond un ohonyn nhw yn sicr ydy’r ffaith bod nifer o bobl yn dewis peidio â phleidleisio mewn rhai ardaloedd, oherwydd mae’r un rhai sydd yn ennill bob tro. Faint o weithiau ydym ni wedi clywed hynny? Ac yn enwedig yn y wardiau cyngor sydd ddim yn cael eu herio gan unrhyw blaid arall—99 yn etholiadau lleol 2012, sef dros 8 y cant o gyfanswm y seddau.

Rhai enghreifftiau: yn Sgeti, yn Abertawe, mi enillodd y Democratiaid Rhyddfrydol yr holl seddi, er iddyn nhw ond ennill 37.4 y cant o’r bleidlais. Enillodd y Blaid Lafur 29 y cant, a’r Ceidwadwyr 20 y cant, ond methu ag ennill unrhyw sedd. Ac, yn y system bresennol, gall pleidiau sydd yn gorffen yn drydydd fynd yn eu blaen i ennill y rhan fwyaf o’r seddi. Yng Nghaerdydd, yn 2008, fe ddaeth y Democratiaid Rhyddfrydol yn gyntaf yn ôl nifer o seddi, ond yn drydydd yn ôl nifer y pleidleisiau.

Mae system etholiadol newydd yn angenrheidiol er mwyn codi hyder pobl yn ôl mewn gwleidyddiaeth. A’n polisi hir sefydlog ni ym Mhlaid Cymru ydy cyflwyno system STV—pleidlais sengl drosglwyddadwy—er mwyn sicrhau cynrychiolaeth deg i bob safbwynt wleidyddol. Pan gyhoeddwyd adroddiad Sunderland yn 2002, dywedwyd mai ffurf y bleidlais sengl drosglwyddadwy oedd fwyaf addas i ddiwallu gofynion amrywiol pobl leol o ran y system etholiadol lleol, ac roedd hynny ar ôl i’r comisiwn brofi saith system etholiadol arall.

Ac, yn fy marn i, cyflwyniad STV i etholiadau llywodraeth leol yn yr Alban yw un o’r datblygiadau mwyaf cadarnhaol ers oes datganoli. Yn yr Alban, mae etholiadau llywodraeth leol yn llawer mwy cystadleuol, ac mae cyfansoddiad llywodraeth leol ei hun yn clymu’n agosach at ddymuniadau y boblogaeth. Mae’r Llywodraeth yma wedi cael y cyfle i weithredu ar argymhellion adroddiad Sunderland yn barod yn y gorffennol, ond nid ydy hynny wedi digwydd.

Ond mae hi yn bwysig nodi nad pwynt pleidiol ydy hwn, oherwydd mae’r holl bleidiau gwleidyddol wedi elwa yn anghymesur o’r system ‘first past the post’. Y cwestiwn ydy: a ydym ni am dderbyn annhegwch y broses? Ac, fel cenedl, os ydym ni wir yn credu bod pob dinesydd yn gyfartal, yna ddylem ni hefyd gredu, ac felly sicrhau, bod pob pleidlais yn gyfartal. Nid oes rheswm da dros beidio â chyflwyno STV ar gyfer etholiadau llywodraeth leol yng Nghymru. Mae felly angen gwneud newid cadarnhaol er budd democratiaeth ein cenedl.

Gair am yr elfen ranbarthol yn ein cynnig ni: fel unrhyw genedl, mae ar Gymru angen arweinyddiaeth ranbarthol i roi cyfeiriad strategol sy’n adlewyrchu set o flaenoriaethau ledled Cymru, ynghyd â llywodraeth leol gref i sicrhau atebolrwydd lleol a chydlynus ar lefel y gymdogaeth. Ein cynnig ni ydy esblygu graddol, gan ddefnyddio’r strwythurau presennol i greu arweinyddiaeth newydd ar lefel rhanbarthau a chymuned. Ac mi fydd eraill o dîm y Blaid yn ehangu ar hyn ac ar agweddau eraill o’r cynnig.

O ran y gwelliannau, mi fyddwn ni yn pleidleisio yn erbyn gwelliannau’r Ceidwadwyr, yn amlwg, oherwydd maen nhw’n dileu ein pwyntiau ni. Nid ydym ni’n anghytuno efo’ch gwelliant cyntaf chi, ac, yn wir, dyma un o’r prif ffactorau sydd angen ei gysidro wrth edrych ar y ffordd y bydd llywodraeth leol yn cael ei chyllido yn y dyfodol, er mwyn sicrhau nad yw cymunedau gwledig dan anfantais anghymesur.

Efo’r ail welliant, ynglŷn â thryloywder, er bod tryloywder, wrth gwrs, yn hynod bwysig er mwyn craffu ar wariant arian y trethdalwyr, nid ydy tryloywder yn ei hun yn mynd i reoli cyflogau, nac yn mynd i greu fframwaith genedlaethol.

Ac, o ran gwelliannau Llafur, buaswn i’n hoffi mwy o eglurhad am beth yn union y mae’r Llywodraeth yn ei feddwl, yn ymarferol, efo’r geiriau sydd ym mhwynt (a), sef

‘cynyddu atebolrwydd llywodraeth leol drwy’r trefniadau etholiadol’.

Rŵan, nid wyf yn gwybod yn union beth mae hynny’n ei feddwl. A ydych chi’n cytuno efo’r angen i gyflwyno newid yn y system etholiadol neu beidio? Efallai cawn ni fwy o eglurder ar hynny. Mi fydd aelodau eraill y tîm yn ehangu ar agweddau eraill y cynnig. Diolch.

Thank you, Deputy Presiding Officer. Public services of a high quality are central to Welsh life. This is the glue that binds our communities together. Plaid Cymru has always stood for public services, for the people who provide them, and for the communities and homes that rely on them. The public sector is a crucial partner for the private sector, to make Wales a more prosperous, fair and sustainable nation. Public services are also the foundation of the success of the private sector, from education and skills to the provision of public transport, infrastructure and job opportunities in light of strong procurement policies. The success or failure of public services is also crucial in terms of the progress of the Welsh nation, but the future of those services is at great risk at the moment. We cannot over-emphasise the gravity of the challenge posed by austerity at a time of a changing demographic.

The Institute for Fiscal Studies and others have anticipated that the demand for health services will continue to take an increasing percentage of Welsh budgets in the future, which will place a huge strain on the funding available to local authorities specifically. There’s also a specific challenge facing Wales in terms of ensuring that public services are provided at the appropriate level in order to reduce complexity and to ensure improved democracy, scrutiny and collaboration. Our motion today does concentrate on the crucial elements when we look at local government reform in the future, in order to ensure that it will serve and meet the needs of our communities effectively for the future.

I want to look first at reducing the voting age to 16. The younger we can actually attract young people and children to politics, the better. Giving young people the opportunity to vote at 16 can engender the interest of young people in schools and beyond. If young people don’t participate in the electoral process, then there’s a risk that candidates and political parties will concentrate their messages on the needs of older people. And, as we have seen a number of times over the past few years, it’s youth services that are often cut first.

Now, in looking at electoral reform, then it is clear that people have lost confidence in politics. In local elections in 2012, only 39 per cent of people actually got out and voted. And, in the Assembly election in May, only 45 per cent of people voted—that was the highest percentage since 1999, which is a problem in and of itself.

There are a number of reasons for this, of course, but one of them is without doubt the fact that a number of people choose not to vote in certain areas, because it’s the same faces that win time and again. How many times have we heard that? Particularly in those council wards that are unchallenged—there were 99 in the 2012 local elections, which is over 8 per cent of the total seats.

I’ll give you some examples. In Sketty, in Swansea, the Liberal Democrats won all the seats, although they only gained 37.4 per cent of the vote. The Labour Party won 29 per cent, and the Conservatives 20 per cent, but they failed to take any seats. And, under the current system, parties that finish third can go on to win most of the seats. In Cardiff, in 2008, the Liberal Democrats came first according to the number of seats, but third according to the number of votes cast.

A new electoral system is necessary if we are to enhance people’s confidence in politics once again. Our long-established policy in Plaid Cymru is to introduce the STV system—the single transferable vote—in order to ensure fair representation for all political views. When the Sunderland report was published in 2002, it said that STV was the most appropriate way of meeting the needs of local people in terms of the local election system, and that was after the commission actually tested seven alternative methods of voting.

In my view, the introduction of STV to local government elections in Scotland is one of the most positive developments in the age of devolution. In Scotland, local government elections are far more competitive, and the constitution of local government is far more closely aligned to the desires of the population. The Government here has had an opportunity to take action on the recommendations of the Sunderland report in the past, but, unfortunately, that hasn’t happened.

But it is important to note that this isn’t a party political point, because all political parties have benefitted disproportionately from the first-past-the-post system. The question is: do we want to accept the inequality of the process? And, as a nation, if we truly believe that all citizens are equal, then we should also believe, and ensure, that all votes are equal. There is no good reason for not introducing STV for local government elections in Wales. We therefore need to make a positive change for the benefit of the democracy in our nation.

A few words on the regional element in our motion: like any nation, Wales needs regional leadership in order to give strategic direction that reflects a set of priorities that are pan Wales, along with strong local government to ensure local accountability that is co-ordinated at a community level. Our proposal is gradual evolution, using current structures to create new leadership at a regional and community level. And others from the Plaid team will expand upon this point and other issues within the motion.

Now, in terms of the amendments, we will be voting against the Conservative amendments, clearly, because they delete many of our points. We don’t necessarily disagree with your first amendment, and, indeed, this is one of the main factors that needs to be considered when we do look at the way in which local government is funded in future, in order to ensure that rural communities aren’t disproportionately disadvantaged.

With the second amendment, in terms of transparency, although transparency is, of course, extremely important to scrutinise the expenditure of taxpayers’ money, transparency in and of itself isn’t going to actually manage wages or create a national framework.

And, in terms of the Labour amendments, I would like greater clarity on what exactly the Government means, in practical terms, with the wording in point (a), namely to

‘increase accountability of local government through electoral arrangements’.

Now, I don’t know exactly what that means. Do you agree with the need to introduce change to the electoral arrangements or not? Perhaps we will get greater clarity on that this afternoon. Other members of the team will expand on some other elements of the motion. Thank you.

Thank you very much. I have selected the amendments to the motion. If amendment 1 is agreed, amendment 2 will be deselected. I call on Janet Finch-Saunders to move amendment 1, tabled in the name of Paul Davies. Janet.

Diolch yn fawr iawn. Rwyf wedi dethol y gwelliannau i’r cynnig. Os derbynnir gwelliant 1, bydd gwelliant 2 yn cael ei ddad-ddethol. Galwaf ar Janet Finch-Saunders i gynnig gwelliant 1, a gyflwynwyd yn enw Paul Davies. Janet.

Gwelliant 1—Paul Davies

Dileu pwynt 3 a rhoi yn ei le:

Yn galw ar Lywodraeth Cymru i:

(a) archwilio’r ffordd y caiff llywodraeth leol ei chyllido, er mwyn sicrhau bod awdurdodau gwledig yn cael cyllid teg sy’n gyfartal i bob cymuned ledled Cymru; a

(b) gwella tryloywder o ran cyllidebu uwch staff awdurdodau lleol er mwyn sicrhau bod cyflogau swyddogion gweithredol yn gynaliadwy ac yn gosteffeithiol i dalwyr y dreth gyngor, a heb fod ar draul darparu gwasanaethau lleol.

Amendment 1—Paul Davies

Delete point 3 and replace with:

Calls on the Welsh Government to:

(a) examine the way in which local government is financed, to ensure that rural authorities receive fair funding equivalent to all communities across Wales; and

(b) increase transparency in local authority senior staff budgeting to ensure that executive officer pay is sustainable and cost effective for council tax payers, and not to the detriment of the delivery of local services.

Cynigiwyd gwelliant 1.

Amendment 1 moved.

Thank you. I move amendment 1 in the name of Paul Davies, and thank Sian Gwenllian for the opening address on the local government debate—a debate that’s very close to our hearts here on the Welsh Conservative benches, because it’s clear from the proposals with regard to regional combined authorities, of course, put forward by Plaid Cymru’s manifesto, and in the Cabinet Secretary’s local government reform statement earlier this month, that this is one of those mysterious areas in which Labour and Plaid have done a deal. And I have to say that we are disappointed that these workings have not been more open, and, indeed, more transparent, especially given that there have been calls for the new approach to local government reform to be put across the Chamber on a more cross-party basis—however. And it is vital to remember that, in this Chamber, and in the back-office workings upstairs on the fifth floor, it is to the people of Wales that we are all, irrespective of political colour, accountable—to the electorate. It is they for whom we are seeking to secure and improve services, and it is upon them that Labour and Plaid Cymru are now seeking to work together to deliver the aims of the Plaid Cymru political manifesto. But what matters to our hard-working families is not the intricate structures of local government, but the security of knowing that services will be improved and that they will be delivered in an efficient and cost-effective way.

Welsh Conservatives believe that public services are best delivered locally so taxpayers can hold local representatives to account for what happens in their community. Indeed, Paul Williams, of the Williams commission, himself has highlighted several concerns about the pooling of sovereignty by councils to form regional consortia and describes it to be ‘very tricky’. Now to justify these additional costings, Cabinet Secretary, how do you envisage regional combined authorities to be democratically engaged and accountable to the electorate? After spending over £130,000 on the Williams commission, and a further £434,000 on the Local Democracy and Boundary Commission for Wales last year, the cost to the taxpayer of local government in Wales reform planning and electoral reviews is well over £0.5 million, and we are no closer to seeing any meaningful changes. Instead, we have the discarded—[Interruption.] Sorry, Mike.

[Continues.]—expensive folly of reports, draft local government Bills, lining the waste paper bins of the latest Welsh Labour Government. Goodness knows the full costs associated with that process, on which we, of course, submitted questions for answer. Again, Paul Williams has spoken of his dismay that, since the publication of the report almost three years ago, requiring much-needed reform of our public services, nothing—nothing—has happened. The Welsh Conservatives make no bones about it. We have always been strong and we have always been clear. We would hold referenda to ensure public support for any local government mergers of any size. We would ensure full openness and accountability at all levels of government, and we would publish all local authority spending, such as the Welsh Conservative-led Monmouthshire council, who have been noted by the Wales Audit Office as having effective financial governance, and I hope to see more Conservative-led councils after next May.

It is abundantly clear that the Cabinet Secretary obviously does not wish to fall foul of his own Labour councillors so early on in his new portfolio role. And who could blame him, given the demise of his predecessor, charged with bringing about such reform? But we do need to look at new, smarter, more open ways of working. There’s no denying that. Certainly, we need to examine the way in which local government is financed to ensure that rural authorities receive a fair funding equivalent, and, when we once again see Powys struck by the biggest cuts in the provisional local government settlement, it is clear that you do not value or appreciate rural authorities. And it is disappointing that a Cabinet member for the Liberal Democrats, Kirsty Williams, actually has a seat at the Cabinet table and has let her own people down.

Coupled with the centralisation of social services spend, it is vital that the Welsh Government come forward with a clear strategy on how public services will be improved, not downgraded, as a result of their consistent cuts to local authorities, and those concerns are echoed in the first two points of this motion. They could and should, of course, look to Monmouthshire for examples of good practice, transparency, efficiency and democratic accountability. There the three social services localities have now co-located social care and occupational therapy staff under the management of a single integrated care manager, providing easier access to senior occupational therapy practitioners for advice on complex cases—

Diolch. Rwy’n cynnig gwelliant 1 yn enw Paul Davies, a diolch i Sian Gwenllian am ei haraith agoriadol ar y ddadl ynglŷn â llywodraeth leol—dadl sy’n agos iawn at ein calonnau yma ar feinciau’r Ceidwadwyr Cymreig, gan ei bod yn glir o’r argymhellion ynghylch awdurdodau cyfunol rhanbarthol, a gyflwynwyd, wrth gwrs, gan faniffesto Plaid Cymru, ac yn natganiad Ysgrifennydd y Cabinet ar ddiwygio llywodraeth leol yn gynharach y mis hwn, fod hwn yn un o’r meysydd dirgel hynny lle mae’r Blaid Lafur a Phlaid Cymru wedi taro bargen. Ac mae’n rhaid i mi ddweud ein bod yn siomedig na fu’r prosesau hyn yn fwy agored, ac yn wir, yn fwy tryloyw, yn enwedig o ystyried y galwadau a fu am gyflwyno’r dull newydd o ddiwygio llywodraeth leol ar draws y Siambr ar sail fwy trawsbleidiol—fodd bynnag. Ac mae’n hanfodol cofio, yn y Siambr hon, ac yn y swyddfeydd cefn i fyny’r grisiau ar y pumed llawr, ein bod i gyd, beth bynnag yw ein lliwiau gwleidyddol, yn atebol i bobl Cymru—i’r etholwyr. Ar eu cyfer hwy rydym yn ceisio diogelu a gwella gwasanaethau, ac arnynt hwy y mae’r Blaid Lafur a Phlaid Cymru yn ceisio gweithio gyda’i gilydd yn awr i gyflawni amcanion maniffesto gwleidyddol Plaid Cymru. Ond nid strwythurau cymhleth llywodraeth leol sy’n bwysig i’n teuluoedd gweithgar, ond y sicrwydd o wybod y bydd gwasanaethau’n cael eu gwella ac y byddant yn cael eu darparu mewn modd effeithlon a chosteffeithiol.

Mae’r Ceidwadwyr Cymreig yn credu mai yn lleol y mae darparu gwasanaethau cyhoeddus orau fel y gall trethdalwyr ddwyn cynrychiolwyr lleol i gyfrif am yr hyn sy’n digwydd yn eu cymuned. Yn wir, mae Paul Williams, comisiwn Williams, ei hun wedi tynnu sylw at nifer o bryderon ynglŷn â chronni sofraniaeth gan gynghorau i ffurfio consortia rhanbarthol ac mae’n ei ddisgrifio fel rhywbeth ‘anodd iawn’. Nawr, i gyfiawnhau’r costau ychwanegol hyn, Ysgrifennydd y Cabinet, sut rydych yn rhagweld bod awdurdodau cyfunol rhanbarthol yn ymwneud yn ddemocrataidd â’r etholwyr ac yn atebol iddynt? Ar ôl gwario dros £130,000 ar gomisiwn Williams, a £434,000 pellach ar Gomisiwn Ffiniau a Democratiaeth Leol Cymru y llynedd, roedd cost cynlluniau diwygio llywodraeth leol ac adolygiadau etholiadol yng Nghymru i’r trethdalwr ymhell dros £0.5 miliwn, ac nid ydym yn nes at weld unrhyw newidiadau ystyrlon. Yn lle hynny, mae gennym ffolineb—[Torri ar draws.] Mae’n ddrwg gennyf, Mike.

[Yn parhau.]—adroddiadau drud yn cael eu bwrw heibio, Biliau llywodraeth leol drafft, yn llenwi biniau papur gwastraff y Llywodraeth Lafur ddiweddaraf. Dyn a ŵyr faint yw’r costau llawn sy’n gysylltiedig â’r broses honno, y cyflwynasom gwestiynau i’w hateb yn ei chylch wrth gwrs. Unwaith eto, mae Paul Williams wedi sôn am ei siom, ers cyhoeddi’r adroddiad bron i dair blynedd yn ôl yn galw am ddiwygio mawr ei angen ar ein gwasanaethau cyhoeddus, nid oes dim—dim—wedi digwydd. Nid yw’r Ceidwadwyr Cymreig yn petruso rhag ei ddweud. Rydym bob amser wedi bod yn gryf ac rydym bob amser wedi bod yn glir. Byddem yn cynnal refferenda i sicrhau cefnogaeth y cyhoedd i unrhyw gamau mawr i uno llywodraeth leol. Byddem yn sicrhau ein bod yn gwbl agored ac yn atebol ar bob lefel o lywodraeth, a byddem yn cyhoeddi’r holl wariant awdurdodau lleol, fel cyngor Sir Fynwy dan arweiniad y Ceidwadwyr Cymreig, y nododd Swyddfa Archwilio Cymru fod ganddo drefniadau llywodraethu ariannol effeithiol, ac rwy’n gobeithio gweld mwy o gynghorau dan arweiniad y Ceidwadwyr ar ôl mis Mai nesaf.

Mae’n gwbl amlwg nad yw Ysgrifennydd y Cabinet yn dymuno mynd yn groes i’w gynghorwyr Llafur ei hun mor gynnar yn ei rôl bortffolio newydd. A phwy allai ei feio, o ystyried diwedd ei ragflaenydd, a oedd yn gyfrifol am sicrhau bod diwygio o’r fath yn digwydd? Ond mae angen i ni edrych ar ffyrdd newydd callach a mwy agored o weithio. Nid ellir gwadu hynny. Yn sicr, mae angen i ni edrych ar y ffordd y caiff llywodraeth leol ei hariannu i sicrhau bod awdurdodau gwledig yn cael cyllid cyfwerth sy’n deg, a phan fyddwn unwaith eto yn gweld Powys yn cael ei tharo gan y toriadau mwyaf yn y setliad dros dro i lywodraeth leol, mae’n amlwg nad ydych yn prisio nac yn gwerthfawrogi awdurdodau gwledig. Ac mae’n siomedig fod yr aelod o’r Cabinet dros y Democratiaid Rhyddfrydol, Kirsty Williams, â sedd wrth fwrdd y Cabinet mewn gwirionedd ac wedi siomi ei phobl ei hun.

Ynghyd â chanoli gwariant gwasanaethau cymdeithasol, mae’n hanfodol fod Llywodraeth Cymru yn cyflwyno strategaeth glir ar sut y caiff gwasanaethau cyhoeddus eu gwella, nid eu hisraddio, o ganlyniad i’w toriadau cyson i awdurdodau lleol, ac adleisir y pryderon hynny yn nau bwynt cyntaf y cynnig hwn. Gallent a dylent edrych tuag at Sir Fynwy, wrth gwrs, am enghreifftiau o arfer da, tryloywder, effeithlonrwydd ac atebolrwydd democrataidd. Yno, mae’r tair ardal gwasanaethau cymdeithasol bellach wedi cyd-leoli gofal cymdeithasol a staff therapi galwedigaethol o dan reolaeth un rheolwr gofal integredig, gan ddarparu mynediad haws at uwch ymarferwyr therapi galwedigaethol am gyngor ar achosion cymhleth—

Okay. And to be truly accountable for the delivery of these services. Cabinet Secretary, I applaud you for the work that you’ve done on the social services, to the budget there, and to the car parking in town centres, because that was really affecting my constituency. [Interruption.] I thank you for my contribution.

Iawn. Ac i fod yn wirioneddol atebol am ddarparu’r gwasanaethau hyn. Ysgrifennydd y Cabinet, rwy’n eich cymeradwyo am y gwaith rydych wedi ei wneud ar y gwasanaethau cymdeithasol, i’r gyllideb yno, ac i feysydd parcio yng nghanol trefi, oherwydd roedd hynny o ddifrif yn effeithio ar fy etholaeth. [Torri ar draws.] Diolch i chi am fy nghyfraniad.

I call on the Cabinet Secretary for Finance and Local Government to move amendment 2, tabled in the name of Jane Hutt, formally.

Galwaf ar Ysgrifennydd y Cabinet dros Gyllid a Llywodraeth Leol i gynnig gwelliant 2, a gyflwynwyd yn enw Jane Hutt, yn ffurfiol.

Gwelliant 2—Jane Hutt

Dileu pwynt 3 a rhoi yn ei le:

3. Yn galw ar Lywodraeth Cymru i:

(a) cynyddu atebolrwydd llywodraeth leol drwy’r trefniadau etholiadol a gostwng yr oedran pleidleisio i 16;

(b) archwilio’r ffordd y gellir diwygio cyllid llywodraeth leol i sicrhau system decach a mwy cynaliadwy;

(c) parhau i archwilio’r achos o blaid cyflwyno cyfres o gyfraddau, telerau ac amodau cyflog a gaiff eu penderfynu’n genedlaethol, i reoli cyflogau uwch-swyddogion a phrif swyddogion drwy fframwaith cenedlaethol; a

(d) sefydlu trefniadau rhanbarthol fel rhan o ddiwygiadau Llywodraeth Cymru i lywodraeth leol er mwyn gwella cydweithredu rhanbarthol rhwng yr awdurdodau lleol presennol.

Amendment 2—Jane Hutt

Delete point 3 and replace with:

3. Calls on the Welsh Government to:

(a) increase accountability of local government through electoral arrangements and lowering the voting age to 16;

(b) examine the way in which local government finance can be reformed to ensure a fairer and more sustainable system;

(c) continue to examine the case for a nationally decided set of pay scales, terms and conditions to control senior and chief officer pay through a national framework; and

(d) establish regional arrangements as part of the Welsh Government’s local government reform for improved regional cooperation between existing local authorities.

Cynigiwyd gwelliant 2.

Amendment 2 moved.

Formally.

Yn ffurfiol.

Diolch, Ddirprwy Lywydd. I will speak more to

‘(c) introduce a nationally decided set of pay scales, terms and conditions to control senior and chief officer pay through a national framework’.

I just wanted to quickly address the Labour amendment

‘(c) to continue to examine the case for a nationally decided set of pay scales’

and so on and so on. To ‘continue to examine the case’, which basically means do nothing: not good enough. I think, if you look at local government in Wales, the pay at the top end is out of control, really, and the amount of six-figure salaries, of people earning over £100,000 a year, is shocking, really. Millions upon millions could be saved every single year and that money could be put into front-line services. If you look at Swansea, the top salary, without pension contributions, is £140,000 a year—Neath Port Talbot is £125,000 a year, Cardiff is £170,000, Wrexham is £125,000. If you look at the local government ombudsman it is £140,000 a year. If we look at one single—just one single—housing association in this city, Wales & West Housing Association Limited, the chief executive earns £133,000 a year.

Diolch, Ddirprwy Lywydd. Byddaf yn siarad mwy am

‘(c) cyflwyno cyfres o gyfraddau, telerau ac amodau cyflog a gaiff eu penderfynu’n genedlaethol, i reoli cyflogau swyddogion uwch a phrif swyddogion drwy fframwaith cenedlaethol’.

Roeddwn am fynd i’r afael â’r gwelliant Llafur yn gyflym

‘(c) parhau i archwilio’r achos o blaid cyflwyno cyfres o gyfraddau... cyflog a gaiff eu penderfynu’n genedlaethol’

ac yn y blaen ac yn y blaen. ‘Parhau i archwilio’r achos’, sy’n golygu gwneud dim yn y bôn: nid yw’n ddigon da. Os edrychwch ar lywodraeth leol yng Nghymru, rwy’n credu bod y cyflogau ar y pen uchaf allan o reolaeth, mewn gwirionedd, ac mae nifer y cyflogau chwe ffigur, nifer y bobl sy’n ennill dros £100,000 y flwyddyn, yn frawychus. Gellid arbed miliynau ar filiynau bob un flwyddyn a gellid rhoi’r arian hwnnw tuag at wasanaethau rheng flaen. Os edrychwch ar Abertawe, mae’r cyflog uchaf, heb gyfraniadau pensiwn, yn £140,000 y flwyddyn—mae Castell-nedd Port Talbot yn £125,000 y flwyddyn, mae Caerdydd yn £170,000, Wrecsam yn £125,000. Os edrychwch ar yr ombwdsmon llywodraeth leol, mae’n £140,000 y flwyddyn. Os edrychwn ar un—dim ond un—gymdeithas dai yn y ddinas hon, Cymdeithas Tai Wales & West Cyf, mae’r prif weithredwr yn ennill £133,000 y flwyddyn.

Will you give way? Will the Member give way?

A wnewch chi ildio? A wnaiff yr Aelod ildio?

In the spirit of parsimony, the Member could make a generous contribution in handing back the £12,000 councillor’s allowance he’s drawing by sitting as both an AM and a councillor. That would be a good start, I think.

Er darbodaeth, gallai’r Aelod wneud cyfraniad hael drwy roi yn ôl y lwfans cynghorydd o £12,000 y mae’n ei hawlio drwy fod yn AC a chynghorydd. Byddai hynny’n ddechrau da, rwy’n credu.

Thanks, Lee. Thanks for that. But, if you add up the total that I am earning at the present time, it’s way under the £100,000 that we’re talking about. And what I’m actually addressing here, and have addressed for the last five years, six years, are salaries in excess of £100,000 a year. Now, the First Minister earns £140,000 a year. Should anybody really earn over that? I don’t think they should. In terms of further figures, let’s just go back to the Wales & West housing association: one person earning £133,000 a year, and in virtually every single housing association in this city and region the chief exec will earn in excess of £100,000. RCT Homes—I think it’s around £160,000 a year; I may be wrong, it’s possibly £170,000, which makes maybe the £12,000 there pale into almost insignificance really.

In terms of what we need to do, we need to legislate and, in terms of track record, what we did as a council when we ran Cardiff was phase out salaries of over £100,000 a year, because we didn’t feel that we needed to pay that kind of money. The irony is that, when Labour took control again and brought in huge salaries again—huge salaries of well over £100,000 a year—services got worse because of cuts at the front line. I pay one slight tribute to the council across the way, because they did introduce a living wage. But a little-known fact outside of the council is that, when they introduced the living wage, they then cut the hours worked by the lowest-paid on that council. So, what it really was was quite a cheap PR gimmick.

If we look at the wider picture in terms of the Welsh taxpayer, what we need to do is stop the gravy train of people earning, in my opinion, far too much: in excess of £100,000 a year. [Interruption.] I’ll take the points that I’m being heckled about in terms of my personal position. I do sit on Cardiff Council and I also sit here and, yes, I earn an excellent salary through that. But what I would point out is that, to arrive at this Assembly—[Interruption.]—to arrive at this Assembly, I actually went for 12 months without a full-time professional salary. When you go without a salary for 12 months, there are implications. What—[Interruption.]

Diolch, Lee. Diolch am hynny. Ond os adiwch y cyfan rwy’n ei ennill ar hyn o bryd, mae ymhell o dan yr £100,000 rydym yn sôn amdano. A’r hyn rwy’n mynd i’r afael ag ef yma mewn gwirionedd, ac wedi bod yn ymdrin ag ef dros y pump neu chwe blynedd diwethaf yw cyflogau dros £100,000 y flwyddyn. Nawr, mae’r Prif Weinidog yn ennill £140,000 y flwyddyn. A ddylai unrhyw un ennill mwy na hynny mewn gwirionedd? Nid wyf yn credu y dylent. O ran ffigurau pellach, gadewch i ni fynd yn ôl at gymdeithas dai Wales & West: un person yn ennill £133,000 y flwyddyn, ac ym mhob un gymdeithas dai bron yn y ddinas a’r rhanbarth bydd y prif weithredwr yn ennill mwy na £100,000. Cartrefi RCT—rwy’n credu ei fod tua £160,000 y flwyddyn; efallai fy mod yn anghywir, mae’n bosibl ei fod yn £170,000, sy’n gwneud i’r £12,000 yna ymddangos yn fach iawn o bosibl.

O ran yr hyn sydd angen ei wneud, mae angen i ni ddeddfu ac o ran ein hanes, yr hyn a wnaethom fel cyngor pan oeddem yn rhedeg Caerdydd oedd mynd ati’n raddol i ddiddymu cyflogau dros £100,000 y flwyddyn, gan nad oeddem yn teimlo bod angen i ni dalu arian o’r fath. Yr eironi yw, pan gymerodd Llafur yr awenau eto a chyflwyno cyflogau enfawr unwaith eto—cyflogau enfawr ymhell dros £100,000 y flwyddyn—gwaethygodd gwasanaethau oherwydd toriadau yn y rheng flaen. Rwy’n talu teyrnged fach i’r cyngor dros y ffordd, oherwydd fe wnaethant gyflwyno cyflog byw. Ond ychydig iawn y tu allan i’r cyngor sy’n gwybod, pan gyflwynwyd y cyflog byw, eu bod wedyn wedi torri’r oriau roedd y rhai ar y cyflogau isaf yn y cyngor hwnnw’n ei weithio. Felly, yr hyn ydoedd mewn gwirionedd oedd gimic cysylltiadau cyhoeddus go wael.

Os edrychwn ar y darlun ehangach o ran trethdalwyr Cymru, yr hyn y mae angen i ni ei wneud yn fy marn i yw rhoi’r caead ar y pot mêl i bobl sy’n ennill llawer gormod: mwy na £100,000 y flwyddyn. [Torri ar draws.] Fe gymeraf y pwyntiau rwy’n cael fy heclo yn eu cylch o ran fy sefyllfa bersonol. Rwy’n aelod o Gyngor Caerdydd ac rwyf hefyd yn aelod yn y fan hon ac ydw, rwy’n ennill cyflog rhagorol drwy hynny. Ond yr hyn y byddwn yn nodi yw, er mwyn cyrraedd y Cynulliad hwn—[Torri ar draws.]—i gyrraedd y Cynulliad hwn, fe euthum am 12 mis heb gyflog proffesiynol amser llawn mewn gwirionedd. Pan fyddwch yn mynd heb gyflog am 12 mis, mae yna oblygiadau. Beth—[Torri ar draws.]

Thank you. The Member will be winding up, hopefully, in 30 seconds. Thank you.

Diolch. Bydd yr Aelod yn dirwyn i ben, gobeithio, mewn 30 eiliad. Diolch.

To some of my colleagues to my left—physically, but certainly not politically—you may have a surprise coming in the new year in terms of what I will be doing; I’ll be announcing then.

I rai o fy nghyd-Aelodau ar y chwith—yn gorfforol, ond yn sicr nid yn wleidyddol—efallai y cewch syndod yn y flwyddyn newydd o ran yr hyn y byddaf yn ei wneud; byddaf yn cyhoeddi bryd hynny.

I think I probably am on the left, both physically and politically. Can I thank you, Deputy Presiding Officer? Can I first of all return to the motion that Plaid Cymru has put down? I’d like to agree with the statement that local government is contributing towards the local economy, health service and educational outcomes.

Taking each in turn, local government is both a very large employer and a large purchaser across Wales. It plays a crucial role in the local economy, which is a non-service-delivery reason to oppose the creation of giant councils.

Secondly, the importance of local government to health cannot be overestimated—environmental health, ensuring the safety of food, the collection of refuse and the dealing with vermin, social services providing adult social care and keeping people out of the health system. Leisure facilities keep people fit and active. Housing puts people in suitable accommodation. Each of these actually keeps people out of hospital. I know that there are Members who see health as equal to hospitals, but local government plays a major role in protecting the health of people in this country.

Providing education through the school system is helping to make Wales a wealthy country. Through support from the Welsh Government building and improving school buildings, and providing Flying Start, the quality of buildings that children are going to is continually increasing.

Could I just say that I support the nationally agreed set of pay scales? I’ve always supported the nationally agreed set of pay scales. I go back to the days when we used to have chief officers’ joint negotiating committee, where, depending on the council’s size and its type, the salary of the chief officer was set within a band. I saw no reason to end it. The Conservative Party did end it. It happened under the reign of Margaret Thatcher, and what happened was that they thought they would get better people in from outside. You had all these great businessmen who were going to rush in to run local government. It hasn’t worked. We’ve seen a huge increase in the pay of chief executives and other senior staff in Wales. Does anybody actually believe—or can maybe point out people who have been recruited because we’ve increased these salaries, who would not have been recruited previously from the old JNC scales? For the most part, they are people who were actually working in local government and have been promoted inside it.

I’m glad that Plaid Cymru have finally discovered that there is no right size for local authority functions—even the same functional area. The right size for development control is not the right size for the structural plan, which will need to cover a much larger area.

Finally, I’m going to describe how services could be organised in the Swansea city region. Firstly, and most simply, there is a fire and rescue service that can be easily realigned with the whole city region boundary as they only need to transfer out of Powys and Ceredigion.

Secondly, if there’s going to be an economic sub-region, then what is needed is to have a development plan equivalent to the old county development plan to cover the whole area. This would ensure housing, economic development and planning can be aligned over the whole region, and not only over a local authority area.

The development of the bay campus is in Neath Port Talbot, but it will almost certainly have a greater effect on Swansea than on Neath Port Talbot, and is an example of an area-based approach. There are quite a lot of these where things happen to be in one local authority area—. Trostre shopping centre has an effect on the west of Swansea. It’s not in Swansea, but it’s all part of the sub-region. So, we really do need to start putting things together.

The third Swansea bay city region policy where co-ordination is needed is transport strategy. A Swansea bay equivalent of the Cardiff city region metro system is required. This needs to ensure that there is a coherent rail and bus network that can move people from the residential areas to the main employment, retail and leisure sites. Also, the road network need to be such that movement between major population centres is at least via a dual carriageway.

Within the city region, a simple subdivision in two can be done—west Glamorgan and Dyfed—which equates to the former counties of Dyfed, minus Ceredigion, and west Glamorgan. Joint boards in Neath Port Talbot and Swansea can be set up for both social services and education, which are the two main former county council services, and the same can be done for Pembrokeshire and Carmarthenshire. Health boards could be realigned to these larger areas covering the joint boards. That would align health and social services, just like they were under the old health boards such as west Glamorgan health board, which existed to cover health in its days as a county council. It would also make it easier for the health board covering Carmarthenshire and Pembrokeshire to work more closely with west Glamorgan.

Local services should continue to be run by the current local authorities. Local authorities provide a very wide range of services, most of which are best provided at the local level. Local people making local decisions on behalf of the area in which they live is the basis of local democracy. It’s about agreeing on city regions as the basic footprint and then having within that region organised services effectively.

Can I just say one last thing on STV? STV could best be described as ‘guess how many seats you’re going to win’.

Rwy’n credu fy mod yn ôl pob tebyg ar y chwith, yn gorfforol ac yn wleidyddol. A gaf fi ddiolch i chi, Ddirprwy Lywydd? A gaf fi yn gyntaf oll ddychwelyd at y cynnig y mae Plaid Cymru wedi ei gyflwyno? Hoffwn gytuno â’r datganiad fod llywodraeth leol yn cyfrannu tuag at yr economi leol, y gwasanaeth iechyd a chanlyniadau addysgol.

Gan gymryd pob un yn ei dro, mae llywodraeth leol yn gyflogwr mawr iawn ac yn brynwr mawr ar draws Cymru. Mae’n chwarae rhan hanfodol yn yr economi leol, sy’n rheswm nad yw’n ymwneud â darparu gwasanaeth dros wrthwynebu creu cynghorau anferth.

Yn ail, ni ellir gorbwysleisio pwysigrwydd llywodraeth leol i iechyd—iechyd yr amgylchedd, sy’n sicrhau diogelwch bwyd, casglu sbwriel a thrin fermin, gwasanaethau cymdeithasol sy’n darparu gofal cymdeithasol i oedolion a chadw pobl allan o’r system iechyd. Mae cyfleusterau hamdden yn cadw pobl yn heini ac yn gorfforol egnïol. Mae gwasanaethau tai yn rhoi llety addas i bobl. Mae pob un o’r rhain mewn gwirionedd yn cadw pobl allan o’r ysbyty. Gwn fod yna Aelodau sy’n gweld iechyd yn gyfystyr ag ysbytai, ond mae llywodraeth leol yn chwarae rhan bwysig yn diogelu iechyd pobl yn y wlad hon.

Mae darparu addysg drwy’r system ysgolion yn helpu i wneud Cymru yn wlad gyfoethog. Drwy gefnogaeth Llywodraeth Cymru yn adeiladu a gwella adeiladau ysgol, ac yn darparu Dechrau’n Deg, mae ansawdd yr adeiladau y mae plant yn mynd iddynt yn cynyddu’n barhaus.

A gaf fi ddweud fy mod yn cefnogi’r gyfres y cytunwyd arni yn genedlaethol o raddfeydd cyflog? Rwyf bob amser wedi cefnogi’r gyfres o raddfeydd cyflog y cytunwyd arnynt yn genedlaethol. Rwy’n mynd yn ôl at y dyddiau pan oedd gennym gydbwyllgor negodi ar gyfer prif swyddogion, lle y câi cyflog y prif swyddog ei bennu o fewn band, yn dibynnu ar faint y cyngor a’i fath. Ni welwn unrhyw reswm dros roi diwedd arno. Rhoddodd y Blaid Geidwadol ddiwedd arno. Digwyddodd o dan deyrnasiad Margaret Thatcher, a’r hyn a ddigwyddodd oedd eu bod yn meddwl y byddent yn cael pobl well i mewn o’r tu allan. Roedd gennych yr holl ddynion busnes gwych hyn yn mynd i ruthro i mewn i redeg llywodraeth leol. Nid yw wedi gweithio. Rydym wedi gweld cynnydd aruthrol yng nghyflogau prif weithredwyr ac aelodau eraill o staff uwch yng Nghymru. A oes unrhyw un yn credu mewn gwirionedd—neu efallai’n gallu pwyntio at bobl a recriwtiwyd oherwydd ein bod wedi cynyddu’r cyflogau hyn, pobl na fyddent wedi cael eu recriwtio’n flaenorol ar raddfeydd yr hen gydbwyllgorau negodi? Mewn gwirionedd mae’r rhan fwyaf ohonynt yn bobl a oedd yn gweithio mewn llywodraeth leol ac wedi cael dyrchafiad o’i mewn.

Rwy’n falch fod Plaid Cymru wedi darganfod o’r diwedd nad oes maint cywir ar gyfer swyddogaethau awdurdodau lleol—hyd yn oed yr un maes swyddogaethol. Nid y maint cywir ar gyfer rheoli datblygu yw’r maint cywir ar gyfer y cynllun strwythurol, y bydd angen iddo gwmpasu ardal lawer mwy o faint.

Yn olaf, rwy’n mynd i ddisgrifio sut y gellid trefnu gwasanaethau yn ninas-ranbarth Abertawe. Yn gyntaf, ac yn fwyaf syml, mae yna wasanaeth tân ac achub y gellir ei adlinio’n hawdd â ffin y dinas-ranbarth cyfan gan mai trosglwyddo allan o Bowys a Cheredigion yn unig sydd angen iddynt ei wneud.

Yn ail, os oes is-ranbarth economaidd yn mynd i fod, yna’r hyn sydd ei angen yw cael cynllun datblygu sy’n cyfateb i’r hen gynllun datblygu sirol ar gyfer yr ardal gyfan. Byddai hyn yn sicrhau bod modd alinio tai, datblygu economaidd a chynllunio dros y rhanbarth cyfan, ac nid dros ardal awdurdod lleol yn unig.

Mae datblygiad campws y bae yng Nghastell-nedd Port Talbot, ond mae bron yn sicr o effeithio mwy ar Abertawe nag ar Gastell-nedd Port Talbot, ac mae’n enghraifft o’r dull ar sail ardal o weithredu. Mae cryn dipyn o’r rhain lle mae pethau’n digwydd bod mewn un ardal awdurdod lleol—. Mae canolfan siopa Trostre yn effeithio ar orllewin Abertawe. Nid yw yn Abertawe, ond mae’r cyfan yn rhan o’r is-ranbarth. Felly, mae gwir angen i ni ddechrau rhoi pethau at ei gilydd.

Y trydydd polisi ar gyfer dinas-ranbarth bae Abertawe sydd angen ei gydlynu yw’r strategaeth drafnidiaeth. Mae angen yr hyn sy’n cyfateb i system metro dinas-ranbarth Caerdydd ar gyfer bae Abertawe. Mae angen i hon sicrhau bod yna rwydwaith rheilffyrdd a bysiau cydgysylltiedig sy’n gallu symud pobl o’r ardaloedd preswyl i’r prif safleoedd cyflogaeth, manwerthu a hamdden. Hefyd, mae angen i’r rhwydwaith ffyrdd gynnwys ffordd ddeuol fan lleiaf ar gyfer symud pobl rhwng canolfannau poblogaeth mawr.

O fewn y ddinas-ranbarth, gellir rhannu’n ddau yn syml—gorllewin Morgannwg a Dyfed—sy’n cyfateb i hen siroedd Dyfed, heb Geredigion, a gorllewin Morgannwg. Gellir sefydlu cydfyrddau yng Nghastell-nedd Port Talbot ac Abertawe ar gyfer gwasanaethau cymdeithasol ac addysg, sef dau brif wasanaeth y cyngor sir yn flaenorol, a gellir gwneud yr un peth ar gyfer Sir Benfro a Sir Gaerfyrddin. Gellid adlinio byrddau iechyd ar gyfer yr ardaloedd mwy o faint hyn i gynnwys y cydfyrddau. Byddai hynny’n alinio gwasanaethau cymdeithasol ac iechyd, yn union fel roeddent o dan yr hen fyrddau iechyd fel bwrdd iechyd gorllewin Morgannwg, a oedd yn bodoli i fod yn gyfrifol am iechyd yn ei ddyddiau fel cyngor sir. Byddai hefyd yn ei gwneud yn haws i’r bwrdd iechyd ar gyfer Sir Gaerfyrddin a Sir Benfro weithio’n agosach gyda gorllewin Morgannwg.

Dylai’r awdurdodau lleol cyfredol barhau i ddarparu gwasanaethau lleol. Mae awdurdodau lleol yn darparu amrediad eang iawn o wasanaethau, y rhan fwyaf ohonynt yn cael eu darparu orau ar y lefel leol. Pobl leol yn gwneud penderfyniadau lleol ar ran yr ardal lle maent yn byw yw sail democratiaeth leol. Mae’n ymwneud â chytuno ar ddinas-ranbarthau fel yr ôl-troed sylfaenol a chael gwasanaethau a drefnir yn effeithiol o fewn y rhanbarth hwnnw wedyn.

A gaf fi ddweud un peth i gloi am y bleidlais sengl drosglwyddadwy? Y ffordd orau o ddisgrifio’r bleidlais sengl drosglwyddadwy yw ‘dyfalwch faint o seddau rydych yn mynd i’w hennill’.