Y Cyfarfod Llawn - Y Bumed Senedd

Plenary - Fifth Senedd

20/09/2016

Cyfarfu’r Cynulliad am 13:30 gyda’r Llywydd (Elin Jones) yn y Gadair.

The Assembly met at 13:30 with the Presiding Officer (Elin Jones) in the Chair.

1. 1. Cwestiynau i’r Prif Weinidog
1. 1. Questions to the First Minister

Mae [R] yn dynodi bod yr Aelod wedi datgan buddiant. Mae [W] yn dynodi bod y cwestiwn wedi’i gyflwyno yn Gymraeg.

[R] signifies the Member has declared an interest. [W] signifies that the question was tabled in Welsh.

A’r eitem gyntaf ar ein hagenda ni y prynhawn yma yw cwestiynau i’r Prif Weinidog, ac rwy’n galw ar Paul Davies i ofyn y cwestiwn cyntaf.

The first item on our agenda this afternoon is questions to the First Minister, and I call on Paul Davies to ask the first question.

Gwella Gwasanaethau Iechyd yn Sir Benfro

Improving Health Services in Pembrokeshire

1. A wnaiff y Prif Weinidog ddatganiad am yr hyn y mae Llywodraeth Cymru yn ei wneud i wella gwasanaethau iechyd yn Sir Benfro? OAQ(5)0139(FM)

1. Will the First Minister make a statement on what the Welsh Government is doing to improve health services in Pembrokeshire? OAQ(5)0139(FM)

Blaenoriaeth Llywodraeth Cymru yw gwneud yn siŵr bod pobl sir Benfro yn cael gwasanaethau iechyd sy’n rhoi’r canlyniadau gorau posib i gleifion.

Welsh Government’s priorities are to provide the people of Pembrokeshire with health services that deliver the best possible outcomes for patients.

Brif Weinidog, mae rheoli meddygfa Wdig yn y fy etholaeth i wedi cyflwyno heriau sylweddol ers peth amser bellach, ac mae wedi arwain at herio o ran recriwtio, ac, ar adegau, mae mynediad i gleifion wedi bod yn broblem go iawn. O ystyried bod rhaglen lywodraethu eich Llywodraeth yn ymrwymo i barhau i wella mynediad ar feddygfeydd, pa gymorth y gall, a bydd, eich Llywodraeth chi yn ei gynnig i gymuned fel Wdig i ddod o hyd i ateb mwy sefydlog ar gyfer eu meddygfa leol?

First Minister, the management of the Goodwick surgery in my constituency has posed great challenges. It has posed challenges in terms of recruitment, and, at times, access for patients has been a very real problem there. Given that your Government’s programme for government commits to continuing to improve access to surgeries, what support can your Government offer a community such as Goodwick in order to find a more stable solution for the local GP surgery?

Un o’r pethau rydym ni’n ei wneud, wrth gwrs, yw sicrhau bod ymgyrch i dynnu mwy o feddygon teulu i mewn i Gymru—bydd hynny’n dechrau fis nesaf—ac, wrth gwrs, i ystyried ym mha ffordd y gall meddygfeydd weithio mewn ffordd gynaliadwy yn y pen draw. Dyletswydd meddygfeydd yw recriwtio yn y lle cyntaf, achos maen nhw’n annibynnol, ond mae yna gymorth iddyn nhw o’r byrddau iechyd er mwyn iddyn nhw recriwtio yn y pen draw. Ond nod y Llywodraeth yw sicrhau bod mwy a mwy o feddygon teulu eisiau dod i Gymru i weithio.

Well, one of the things that we’re doing, of course, is ensuring that there is a campaign to attract more GPs into Wales—that will be starting next month—and to consider alternative and more sustainable ways for surgeries to work. Of course, it’s the duty of those surgeries to recruit in the first place because they are independent, but there will be support and assistance for them from the health boards so that they can recruit successfully. However, the aim of the Government is to ensure that more and more GPs wish to come to work in Wales.

First Minister, I was delighted to hear on Monday that Hywel Dda Local Health Board has been shortlisted for the highly respected ‘Health Service Journal’ award 2016 in the primary care innovation category for its innovation in community pharmacy triage and treat service, of which there are 17 pharmacies providing that service across Carmarthenshire, Pembrokeshire and Ceredigion, with plans for another nine by the end of this year. It will, and should, play a very important role in reducing A&E attendances in these areas by providing treatment and advice to low-level need, including minor wounds et cetera. And it will, of course, reduce pressures on much needed A&E services. So, I ask you, First Minister: will you join me in congratulating the staff from Hywel Dda that have worked extremely hard at delivering this new, highly successful and innovative service, and wish them well in November?

Brif Weinidog, roeddwn i’n falch iawn o glywed ddydd Llun bod Bwrdd Iechyd Lleol Hywel Dda wedi cael ei gynnwys ar y rhestr fer ar gyfer gwobr uchel iawn ei pharch yr 'Health Service Journal' 2016 yn y categori arloesedd gofal sylfaenol am ei arloesedd o ran gwasanaeth brysbennu a thrin fferylliaeth cymunedol, y mae 17 o fferyllfeydd yn darparu'r gwasanaeth hwnnw ledled Sir Gaerfyrddin, Sir Benfro a Cheredigion, gyda chynlluniau ar gyfer naw arall erbyn diwedd y flwyddyn hon. Bydd, a dylai, chwarae rhan bwysig iawn o ran lleihau presenoldeb mewn adrannau damweiniau ac achosion brys yn yr ardaloedd hyn trwy ddarparu triniaeth a chyngor ar gyfer anghenion lefel isel, gan gynnwys mân glwyfau ac ati. A bydd, wrth gwrs, yn lleihau pwysau ar lawer o wasanaethau damweiniau ac achosion brys y mae wir eu hangen. Felly, gofynnaf i chi, Brif Weinidog: a wnewch chi ymuno â mi i longyfarch y staff o Hywel Dda sydd wedi gweithio'n arbennig o galed i gyflwyno'r gwasanaeth newydd, hynod lwyddiannus ac arloesol hwn, a dymuno'n dda iddyn nhw ym mis Tachwedd?

Yes, I will, of course. It’s very prestigious to have been nominated for this award, and it shows the kind of innovative thinking that we want to see in our health service, that not just benefits the system, but, importantly, benefits patients.

Gwnaf, ni wnaf, wrth gwrs. Mae'n fraint cael enwebiad ar gyfer y wobr hon, ac mae'n dangos y math o feddwl arloesol yr ydym ni eisiau ei weld yn ein gwasanaeth iechyd, sydd nid yn unig o fudd i'r system, ond, yn bwysig, o fudd i gleifion.

When a health board gets nominated for an award and it’s at a level 2 intervention from the Welsh Government, you have to ask yourself, ‘What’s going wrong?’ The truth is that, in Pembrokeshire, people’s access to primary health care is dangerously affected by the fact that it takes up to two weeks to get an appointment with a doctor, the fact that we don’t have minor injuries units anymore, and Tenby in particular in struggling to provide the kind of primary healthcare services I’m sure he, as the First Minister of Wales wants to see. What further steps is he going to take now to ensure that the health board does actually step in when local GP practices are not recruiting and are not able to provide the services that we expect?

Pan fydd bwrdd iechyd yn cael ei enwebu am wobr a’i fod ar ymyrraeth lefel 2 gan Lywodraeth Cymru, mae'n rhaid i chi ofyn i chi'ch hun, 'Beth sy'n mynd o'i le?' Y gwir amdani yw bod mynediad pobl at ofal iechyd sylfaenol, yn Sir Benfro, yn cael ei effeithio’n beryglus gan y ffaith ei bod yn cymryd hyd at bythefnos i gael apwyntiad â meddyg, y ffaith nad oes gennym unedau mân anafiadau mwyach, a bod Dinbych-y-pysgod yn arbennig yn cael trafferth i ddarparu'r math o wasanaethau gofal iechyd sylfaenol yr wyf yn siŵr ei fod ef, fel Prif Weinidog Cymru, eisiau eu gweld. Pa gamau eraill y mae'n mynd i’w cymryd nawr i sicrhau bod y bwrdd iechyd yn camu i mewn pan nad yw meddygfeydd teulu lleol yn recriwtio ac nad ydynt yn gallu darparu'r gwasanaethau yr ydym ni’n disgwyl eu cael?

As we’ve done elsewhere in Wales, there’ll be occasions when practices are taken over by the health board, and they will improve the service quite often. Ask the people of Prestatyn—they will tell you that. On other occasions, other practices take over the running of the service, and with great success. I’m surprised that he thinks that the ‘Health Service Journal’ is something that should be ignored or that there’s something wrong with them, because it is the ‘Health Service Journal’ that has been responsible for ensuring that this nomination takes place, and it is a widely read journal. If he thinks that the journal is in some way useless, he can say so. The reality is that this is a very innovative scheme that they have come forward with and it is one to be welcomed. It is a shame he has not welcomed it.

He asked a question particularly about Tenby—[Interruption.] He had his chance to welcome it and failed to do so. He mentioned Tenby—[Interruption.]

He says that he’s not going to welcome something that Hywel Dda has done, and something that’s been recognised elsewhere. As far as Tenby is concerned, he will know that there are plans that are far advanced to make sure that there is a walk-in GP service provided in that town, which will be hugely convenient not just for those who live in the town, but for those who visit it.

Fel yr ydym ni wedi ei wneud mewn mannau eraill yng Nghymru, bydd adegau pan fydd meddygfeydd yn cael eu cymryd drosodd gan y bwrdd iechyd, a byddant yn gwella'r gwasanaeth yn aml iawn. Gofynnwch i bobl Prestatyn—byddan nhw’n dweud hynny wrthych chi. Ar adegau eraill, mae meddygfeydd eraill yn cymryd drosodd y gwaith o redeg y gwasanaeth, a hynny gyda llwyddiant mawr. Rwy’n synnu ei fod ef yn meddwl bod yr 'Health Service Journal' yn rhywbeth y dylid ei anwybyddu neu fod rhywbeth o'i le gyda nhw, gan mai’r 'Health Service Journal' sydd wedi bod yn gyfrifol am sicrhau bod yr enwebiad hwn yn digwydd, ac mae’n gyfnodolyn sy’n cael ei ddarllen yn eang. Os yw e’n meddwl bod y cyfnodolyn yn ddiwerth mewn rhyw ffordd, gall ddweud hynny. Y gwir amdani yw bod hwn yn gynllun arloesol iawn y maen nhw wedi ei gyflwyno ac mae'n un i'w groesawu. Mae'n drueni nad yw ef wedi ei groesawu.

Gofynnodd gwestiwn penodol am Ddinbych-y-pysgod—[Torri ar draws.] Cafodd ei gyfle i’w groesawu a methodd â gwneud hynny. Soniodd am Ddinbych-y-pysgod— [Torri ar draws.]

Mae’n dweud nad yw’n mynd i groesawu rhywbeth y mae Hywel Dda wedi ei wneud, a rhywbeth sydd wedi ei gydnabod mewn mannau eraill. Cyn belled ag y mae Dinbych-y-pysgod yn y cwestiwn, bydd yn gwybod bod cynlluniau hynod ddatblygedig i wneud yn siŵr bod gwasanaeth meddyg teulu galw i mewn yn cael ei gynnig yn y dref honno, a fydd yn hynod gyfleus nid yn unig i’r rhai sy'n byw yn y dref, ond i'r rhai sy'n ymweld â hi.

Ymateb i’r Argyfwng Ffoaduriaid

Response to the Refugee Crisis

2. A wnaiff y Prif Weinidog amlinellu ymateb Llywodraeth Cymru i'r argyfwng ffoaduriaid presennol? OAQ(5)0146(FM)

2. Will the First Minister outline the Welsh Government's response to the current refugee crisis? OAQ(5)0146(FM)

We continue to provide leadership and promote collaboration between stakeholders in Wales. We have established a taskforce and an operations board to drive delivery and to overcome any barriers. We’ve also established a children’s sub-group to work proactively to consider support required for emerging schemes.

Rydym ni’n parhau i roi arweinyddiaeth a hybu cydweithrediad rhwng rhanddeiliaid yng Nghymru. Rydym ni wedi sefydlu tasglu a bwrdd gweithrediadau i sicrhau’r ddarpariaeth ac i oresgyn unrhyw rwystrau. Rydym ni hefyd wedi sefydlu is-grŵp plant i weithio'n rhagweithiol i ystyried y cymorth sydd ei angen ar gyfer cynlluniau sy'n dod i'r amlwg.

Well, thank you for that, First Minister. On Saturday, I joined a number of colleagues from here, actually, at Swansea’s Stand as One rally. Although Swansea, along with Port Talbot, have managed to resettle a very modest number of refugees, most local authorities in Wales haven’t. Now, Welsh Government and Assembly Members have been clear that we want to welcome refugees here. You announced your Syrian vulnerable person resettlement programme two and a half years ago, yet, last month, we’d only welcomed 112 refugees to Wales. Now, the UK Government says it’s secured the 20,000 places it’s committed to, so what proactive steps have you taken to get more refugees here, more quickly, and why have 13 councils taken no refugees at all?

Wel, diolch i chi am hynna, Brif Weinidog. Ddydd Sadwrn, ymunais â nifer o gydweithwyr o’r fan hon, a dweud y gwir, yn rali Stand as One yn Abertawe. Er bod Abertawe, ynghyd â Phort Talbot, wedi llwyddo i adsefydlu nifer fach iawn o ffoaduriaid, nid yw'r rhan fwyaf o awdurdodau lleol yng Nghymru wedi gwneud hynny. Nawr, mae Llywodraeth Cymru ac Aelodau'r Cynulliad wedi bod yn eglur ein bod ni eisiau croesawu ffoaduriaid yma. Fe wnaethoch chi gyhoeddi eich rhaglen adsefydlu pobl agored i niwed o Syria ddwy flynedd a hanner yn ôl, ac eto, erbyn mis diwethaf, dim ond 112 o ffoaduriaid yr oeddem ni wedi eu croesawu i Gymru. Nawr, mae Llywodraeth y DU yn dweud ei bod wedi sicrhau’r 20,000 o leoedd y mae wedi ymrwymo iddynt, felly pa gamau rhagweithiol ydych chi wedi eu cymryd i gael mwy o ffoaduriaid yma, yn gyflymach, a pham nad yw 13 o gynghorau wedi cymryd unrhyw ffoaduriaid o gwbl?

Well, you’ll have to ask the UK Government that; it’s their responsibility when it comes to the resettlement of refugees. We’ve made our position very, very clear in terms of what we will do to help them. It’s right to say that the UK Government has recently announced three children’s resettlement schemes. I want Wales to play its part to resettle vulnerable children and refugees in the UK. I will be speaking to the Welsh Local Government Association chair on how we can continue to work with the Home Office and local government once further information around the scheme evolves.

Wel, bydd yn rhaid i chi ofyn hynny i Lywodraeth y DU; eu cyfrifoldeb nhw yw e pan ddaw i adsefydlu ffoaduriaid. Rydym ni wedi gwneud ein safbwynt yn eglur iawn, iawn o ran yr hyn y byddwn yn ei wneud i'w helpu. Mae'n gywir i ddweud bod Llywodraeth y DU wedi cyhoeddi tri chynllun adsefydlu yn ddiweddar. Rwyf eisiau i Gymru chwarae ei rhan i adsefydlu plant a ffoaduriaid agored i niwed yn y DU. Byddaf yn siarad â chadeirydd Cymdeithas Llywodraeth Leol Cymru am sut y gallwn ni barhau i weithio gyda'r Swyddfa Gartref a llywodraeth leol pan fydd rhagor o wybodaeth am y cynllun yn dod i’r amlwg.

First Minister, one of the issues to address to allow refugees in Wales to contribute fully to life here is to properly and adequately recognise the skills and qualifications that they possess. Will you take steps to ensure that that is the case for all refugees here in Wales?

Brif Weinidog, un o'r materion y dylid rhoi sylw iddo er mwyn caniatáu i ffoaduriaid yng Nghymru gyfrannu'n llawn at fywyd yma, yw cydnabod yn briodol ac yn ddigonol y sgiliau a'r cymwysterau sydd ganddyn nhw. A wnewch chi gymryd camau i sicrhau bod hynny'n wir am bob ffoadur yma yng Nghymru?

Well, absolutely. We need to make sure that those people who have skills that are needed by our economy and by our health service, that those skills are utilised. And, certainly, one of the issues that we will want to explore with the WLGA—and the Home Office, actually—is how we can identify those people in terms of the skills that they possess.

Wel, yn sicr. Mae angen i ni wneud yn siŵr bod y bobl hynny sydd â sgiliau y mae eu hangen ar ein heconomi ac ar ein gwasanaeth iechyd, bod y sgiliau hynny'n cael eu defnyddio. Ac, yn sicr, un o'r materion y byddwn ni eisiau ei archwilio gyda CLlLC—a'r Swyddfa Gartref, a dweud y gwir—yw sut y gallwn ni nodi’r bobl hynny o ran y sgiliau sydd ganddyn nhw.

First Minister, you’ve already mentioned the children, but there are, in fact, 200 children in the Calais area who are currently not being taken in by any Government, and also in Lebanon and Syria as well, extra to the 200. We’ve seen the horrific pictures on our screens over the summer, and, quite frankly, the fact that we’re not doing enough for those children is embarrassing, and they should not be in such a position of trauma or be left on their own to fend for their lives. I don’t buy into this fear-mongering that they choose to go to Calais, and that more will follow because of us trying to help those unaccompanied children.

Today, the world leaders are gathered in New York to discuss the refugee crisis. So, will you join with me in asking the UK Government to bring these 200 children to safety immediately? And I would ask also that you commit Wales to helping in this unprecedented crisis by taking our fair share of unaccompanied children from the camps in the region, as well as in Calais? And I’d appreciate you not telling us that it’s the UK Government’s responsibility; what are you going to do, First Minister?

Brif Weinidog, rydych chi eisoes wedi crybwyll y plant, ond mae 200 o blant mewn gwirionedd yn ardal Calais nad ydynt yn cael eu derbyn gan unrhyw Lywodraeth ar hyn o bryd, a hefyd yn Libanus a Syria, yn ogystal, yn ychwanegol at y 200. Rydym ni wedi gweld y lluniau erchyll ar ein sgriniau dros yr haf, ac, i fod yn blwmp ac yn blaen, mae’r ffaith nad ydym ni’n gwneud digon i'r plant hynny yn codi cywilydd, ac ni ddylent fod yn y fath sefyllfa o drawma na chael eu gadael ar eu pennau eu hunain i ymorol am eu bywydau. Nid wyf yn cyd-fynd â’r codi bwganod hyn mai nhw ddewisodd fynd i Calais, ac y bydd mwy yn dilyn oherwydd ein bod ni’n ceisio helpu’r plant ar eu pennau eu hunain hynny.

Heddiw, mae arweinwyr y byd yn casglu yn Efrog Newydd i drafod yr argyfwng ffoaduriaid. Felly, a wnewch chi ymuno â mi i ofyn i Lywodraeth y DU ddod â'r 200 o blant hyn i ddiogelwch ar unwaith? Ac rwyf hefyd yn gofyn i chi ymrwymo Cymru i helpu yn yr argyfwng digynsail hwn trwy dderbyn ein cyfran deg o blant ar eu pennau eu hunain o’r gwersylloedd yn y rhanbarth, yn ogystal ag yn Calais? A byddwn yn gwerthfawrogi pe na byddech yn dweud wrthym mai cyfrifoldeb Llywodraeth y DU yw hyn; beth ydych chi'n mynd i'w wneud, Brif Weinidog?

Well, in November 2015, we did establish the Syrian refugee taskforce. We were well ahead of the game in terms of other Governments. We were absolutely clear that Wales would take a fair share of refugees. The same is true of children, of course. The fact that the UK Government now has three children’s resettlement schemes is a welcome step in the right direction, and we want to make sure that Wales plays its full part in welcoming children, who have quite often lost their parents, children who have seen wars, children who have seen things in front of them that we would not want anybody—children or adults—to see, and we stand ready to help those children.

Wel, ym mis Tachwedd 2015, fe wnaethom ni sefydlu tasglu ffoaduriaid o Syria. Roeddem ni ar flaen y gad o bell ffordd o ran Llywodraethau eraill. Roeddem ni’n gwbl eglur y byddai Cymru yn cymryd cyfran deg o ffoaduriaid. Mae'r un peth yn wir am blant, wrth gwrs. Mae'r ffaith fod gan Lywodraeth y DU dri chynllun adsefydlu plant erbyn hyn yn gam i’r cyfeiriad cywir sydd i'w groesawu, ac rydym ni eisiau gwneud yn siŵr bod Cymru yn chwarae ei rhan lawn o ran croesawu plant, sy’n aml iawn wedi colli eu rhieni, plant sydd wedi gweld rhyfeloedd, plant sydd wedi gweld pethau o'u blaenau na fyddem fyth eisiau i unrhyw un—plant nac oedolion—eu gweld, ac rydym ni’n sefyll yn barod i helpu’r plant hynny.

While I understand the wish of Members here to facilitate the arrival of more refugees, we must also acknowledge that there is widespread concern in the UK at the number of economic migrants who are attempting to arrive in the UK under the guise of being refugees. [Interruption.] This will be about refugees. What I would like to ask the First Minister is what measures the Welsh Government can pursue to ensure that those who do arrive in Wales are genuine refugees.

Er fy mod i’n deall dymuniad yr Aelodau yma i hwyluso dyfodiad rhagor o ffoaduriaid, mae'n rhaid i ni hefyd gydnabod bod pryder eang yn y DU am nifer yr ymfudwyr economaidd sy'n ceisio cyrraedd y DU gan esgus bod yn ffoaduriaid. [Torri ar draws.] Am ffoaduriaid fydd hyn. Yr hyn yr hoffwn ei ofyn i'r Prif Weinidog yw pa fesurau y gall Llywodraeth Cymru eu cymryd i sicrhau bod y rhai sydd yn cyrraedd Cymru yn ffoaduriaid dilys.

Well, first of all, if he thinks that the people leaving Syria are economic migrants, when they have seen people butchered in front of them, when they have seen people murdered, where they have seen people bombed, where they have seen children killed, and if he really thinks, in good conscience—well he can look down—if he thinks, in good conscience, that these people are in some way economic migrants, he needs to take a good, long, hard look at himself.

Wel, yn gyntaf oll, os yw’n credu bod y bobl sy'n gadael Syria yn ymfudwyr economaidd, pan eu bod wedi gweld pobl yn cael eu lladd o’u blaenau, pan eu bod wedi gweld pobl yn cael eu llofruddio, pan eu bod wedi gweld pobl yn cael eu bomio, pan eu bod wedi gweld plant yn cael eu lladd, ac os yw ef wir yn credu, â chydwybod dda—wel, gall edrych i lawr—os yw e’n credu, â chydwybod da, bod y bobl hyn yn ymfudwyr economaidd mewn rhyw ffordd, mae angen iddo edrych yn ofalus iawn, iawn arno ef ei hun.

Cwestiynau Heb Rybudd gan Arweinwyr y Pleidiau

Questions Without Notice from the Party Leaders

Rwy’n galw nawr ar arweinwyr y pleidiau i holi’r Prif Weinidog. Arweinydd yr Wrthblaid, Leanne Wood.

I now call on the party leaders to question the First Minister, and, first of all, the leader of the opposition, Leanne Wood.

Diolch, Lywydd. First Minister, last week the Scottish Government’s Brexit Minister met with the UK Cabinet Secretary for leaving the EU in order to discuss what role the Edinburgh administration could play in the UK’s negotiating stance. Two weeks ago in Chicago you said that Wales cannot afford to be—and these are your words—

‘passive observers in this most momentous of decisions’.

Will you therefore now reconsider your decision not to appoint a dedicated Brexit Minister, or are you prepared to consign Wales to irrelevance?

Diolch, Lywydd. Brif Weinidog, cafodd Gweinidog Brexit Llywodraeth yr Alban gyfarfod gydag Ysgrifennydd Cabinet y DU dros adael yr UE yr wythnos diwethaf i drafod pa ran y gallai gweinyddiaeth Caeredin ei chwarae yn safbwynt trafod y DU. Bythefnos yn ôl yn Chicago, dywedasoch na all Cymru fforddio bod—a dyma eich geiriau—

yn arsylwyr goddefol yn y penderfyniad hynod bwysig hwn.

A wnewch chi, felly, ailystyried nawr eich penderfyniad i beidio â phenodi Gweinidog Brexit penodedig, neu a ydych chi’n barod i wneud Cymru yn amherthnasol?

It is the responsibility of the First Minister to take forward the issue of Brexit, not to offload it to another Minister. I will not be doing that; it’s my responsibility.

Cyfrifoldeb y Prif Weinidog yw bwrw ymlaen â mater Brexit, nid ei ddadlwytho i Weinidog arall. Ni fyddaf yn gwneud hynny; fy nghyfrifoldeb i yw hyn.

Well, I think it’s a shame, First Minister, that, unlike Scotland, Wales will not have a Minister dedicated solely to looking at Brexit and nothing else. First Minister, I understand that you established an expert advisory group on Brexit back in August in order to secure the best possible outcome for Wales from the Brexit negotiations. Can you tell us: has that group met yet? My understanding is that that group hasn’t yet met, and so please explain why not. Then we have the Brexit liaison committee—and I’m the Plaid Cymru representative on that committee—and I’m wondering why no meeting of that committee has yet been held. I’ve yet even to receive an invitation to attend such a meeting. So, First Minister, isn’t the real reason that you’ve not appointed a Brexit Minister and that you’ve not yet held these meetings the fact that you’ve got no plan, you’ve got no vision, and no clue as to what Wales should look like outside the European Union?

Wel, rwy'n credu ei bod yn drueni, Brif Weinidog, na fydd gan Gymru, yn wahanol i'r Alban, Weinidog sydd yn ymroi’n llwyr i ystyried Brexit a dim byd arall. Brif Weinidog, rwy’n deall eich bod wedi sefydlu grŵp cynghori arbenigol ar Brexit yn ôl ym mis Awst i sicrhau'r canlyniad gorau posibl i Gymru o'r trafodaethau Brexit. A allwch chi ddweud wrthym: a yw’r grŵp hwnnw wedi cyfarfod eto? Fy nealltwriaeth i yw nad yw'r grŵp wedi cyfarfod eto, ac felly esboniwch pam os gwelwch yn dda. Yna, mae gennym ni’r pwyllgor cyswllt Brexit—a fi yw cynrychiolydd Plaid Cymru ar y pwyllgor hwnnw—ac rwy'n meddwl tybed pam nad oes cyfarfod o'r pwyllgor hwnnw wedi ei gynnal eto. Nid wyf hyd yn oed wedi cael gwahoddiad i fod yn bresennol mewn cyfarfod o'r fath eto. Felly, Brif Weinidog, onid y gwir reswm pam nad ydych wedi penodi Gweinidog Brexit ac nad ydych wedi cynnal y cyfarfodydd hyn yw’r ffaith nad oes gennych chi gynllun, nad oes gennych chi weledigaeth, a dim clem ynghylch sut y dylai Cymru edrych y tu allan i'r Undeb Ewropeaidd?

Well, she sent me a letter last week and I’ve seen the reply to that letter—I don’t know why she hasn’t received it—because, in that letter, it suggested a date when we should meet to discuss these issues. It may be that she’s not received it yet, but it’s certainly something that I’ve given my permission to be sent to her. I do not believe that a First Minister should abdicate responsibility. ‘For Wales, see Scotland’ is not the way forward as far is Wales is concerned. It is for the First Minister to take responsibility in terms of the way forward as far as the EU is concerned. The advisory group will meet at the end of this month. The sub-committee of the Cabinet has already met. The day after the referendum we outlined our six priorities. I called the British-Irish Council to Cardiff, together with leaders from around the UK, the Crown dependencies and, indeed, the Republic of Ireland, to start to fashion a response, and there’s been constant contact on a ministerial level. I’ve spoken to the Brexit Minister, but we’re a long way from agreeing on anything because his view is that tariffs don’t matter. Those contacts have been kept up throughout the summer. I’ve also discussed the issue with the Prime Minister personally.

Wel, anfonodd hi lythyr ataf yr wythnos diwethaf ac rwyf i wedi gweld yr ateb i'r llythyr hwnnw—nid wyf yn gwybod pam nad yw wedi ei dderbyn—oherwydd, yn y llythyr hwnnw, roedd yn awgrymu dyddiad pryd y dylem ni gyfarfod i drafod y materion hyn. Efallai nad yw hi wedi ei dderbyn eto, ond mae'n sicr yn rhywbeth yr wyf i wedi rhoi fy nghaniatâd iddo gael ei anfon ati. Nid wyf yn credu y dylai Prif Weinidog ildio cyfrifoldeb. Nid 'Ar gyfer Cymru, gweler yr Alban' yw'r ffordd ymlaen cyn belled ag y mae Cymru yn y cwestiwn. Mater i'r Prif Weinidog yw cymryd cyfrifoldeb o ran y ffordd ymlaen cyn belled ag y mae'r UE yn y cwestiwn. Bydd y grŵp cynghori yn cyfarfod ddiwedd y mis hwn. Mae is-bwyllgor y Cabinet wedi cyfarfod eisoes. Amlinellwyd ein chwe blaenoriaeth gennym y diwrnod ar ôl y refferendwm. Gelwais Gyngor Prydain-Iwerddon i Gaerdydd, ynghyd ag arweinwyr o bob cwr o'r DU, dibynwledydd y Goron ac, yn wir, Gweriniaeth Iwerddon, i ddechrau llunio ymateb, a bu cyswllt cyson ar lefel gweinidogol. Rwyf wedi siarad â’r Gweinidog Brexit, ond rydym ni’n bell o gytuno ar unrhyw beth gan ei fod o’r farn nad yw tariffau yn bwysig. Cynhaliwyd y cysylltiadau hynny trwy gydol yr haf. Rwyf hefyd wedi trafod y mater gyda Phrif Weinidog y DU yn bersonol.

First Minister, you say, ‘For Wales, see Scotland’, but it looks more like you saying, ‘For Wales, see England’. Everything that they do, you are happy to go along with, and your position on Brexit is full of contradictions. Let’s have a look at what you’ve said, for example, about a Welsh veto. During your recent visit to the United States, you stated,

‘Whatever deal is finally negotiated, its acceptance should be subject to the support of the four parliaments that now legislate for the UK.’

Yet, by Sunday, you’d abandoned that view. Now you don’t believe that there should be a veto from this Assembly if the Brexit deal is not a good one for Wales. Will you today justify your decision to submit to Theresa May and her Tory Government by giving them the final say as to how Brexit will impact on this nation?

Brif Weinidog, rydych chi’n dweud, 'Ar gyfer Cymru, gweler yr Alban', ond mae'n edrych yn debycach eich bod yn dweud, 'Ar gyfer Cymru, gweler Lloegr'. Popeth y maen nhw’n ei wneud, rydych chi’n barod i gyd-fynd ag ef, ac mae eich safbwynt ar Brexit yn llawn anghysondebau. Gadewch i ni gael golwg ar yr hyn yr ydych chi wedi ei ddweud, er enghraifft, am feto i Gymru. Yn ystod eich ymweliad diweddar â'r Unol Daleithiau, dywedasoch,

Pa bynnag gytundeb a fydd cael ei sicrhau yn y diwedd, dylai ei dderbyn fod yn amodol ar gefnogaeth y pedair senedd sy’n deddfu ar gyfer y DU erbyn hyn.

Ac eto, erbyn dydd Sul, roeddech chi wedi troi eich cefn ar y farn honno. Erbyn hyn nid ydych chi’n credu y dylai fod feto o'r Cynulliad hwn os nad yw'r cytundeb Brexit yn un da i Gymru. A wnewch chi gyfiawnhau heddiw eich penderfyniad i ildio i Theresa May a'i Llywodraeth Dorïaidd trwy roi’r gair olaf iddyn nhw o ran sut y bydd Brexit yn effeithio ar y wlad hon?

She’s got the issue confused. What was suggested was that I wanted the Welsh Government to have a veto. No—I’ve said that all four Parliaments in the UK should be able to ratify any deal. I stand by that. I was the first to say it.

Mae hi wedi drysu o ran y mater. Yr hyn a awgrymwyd oedd fy mod i eisiau i Lywodraeth Cymru gael feto. Na—rwyf wedi dweud y dylai pob un o'r pedair Senedd yn y DU gael cadarnhau unrhyw gytundeb. Rwy’n sefyll wrth hynny. Fi oedd y cyntaf i’w ddweud.

Of course the Assembly should have an opportunity to ratify any deal that’s on the table, and rightly so, because it wouldn’t be right for the UK Government to agree issues such as farming and fisheries policy without input from the devolved Parliaments, because they have no role in farming and fisheries as far as Wales and Scotland are concerned. I think there’s practical sense in doing that, because if you want to get the widest possible buy-in for any post-Brexit deal, it makes perfect sense, if you’re the UK Government, I would argue, for Scotland, Wales and Northern Ireland to give express ratification to any deal. If a deal goes ahead without the support of this Assembly or Scotland or Northern Ireland, that deal will inevitably be weakened and will not stand the test of time.

Wrth gwrs y dylai'r Cynulliad gael cyfle i gadarnhau unrhyw gytundeb sydd ar y bwrdd, a hynny'n briodol, oherwydd ni fyddai'n iawn i Lywodraeth y DU gytuno ar faterion fel polisi ffermio a physgodfeydd heb fewnbwn gan y Seneddau datganoledig, gan nad oes ganddynt unrhyw ran mewn ffermio a physgodfeydd cyn belled ag y mae Cymru a'r Alban yn y cwestiwn. Rwy'n credu bod synnwyr ymarferol mewn gwneud hynny, oherwydd os ydych chi eisiau cael yr ymrwymiad ehangaf posibl i unrhyw gytundeb ar ôl Brexit, mae'n gwneud synnwyr perffaith, os mai chi yw Llywodraeth y DU, byddwn yn dadlau, i’r Alban, Cymru a Gogledd Iwerddon roi cadarnhad pendant i unrhyw gytundeb. Os bydd cytundeb heb gefnogaeth y Cynulliad hwn neu'r Alban neu Ogledd Iwerddon, bydd yn anochel bod y cytundeb hwnnw’n cael ei wanhau ac ni fydd yn sefyll prawf amser.

Arweinydd y Ceidwadwyr Cymreig, Andrew R.T. Davies.

The leader of the Welsh Conservatives, Andrew R.T. Davies.

Thank you, Presiding Officer. First Minister, in recent press reports, and namely this morning, you talk about your new position on the free movement of people, should there be an agreement with the European Union to maintain access to the single market. You seem to be referring to some sort of period where no movement should be allowed over a given period, such as when the new eastern European countries came in, in 2004. In June of this year, you were very clear that goods, services and people were interlinked and could not be divorced. Is it the position of the Welsh Government now that the free movement of people is not a red line for the Welsh Government, and merely goods and services are the points that you are promoting?

Diolch i chi, Lywydd. Brif Weinidog, mewn adroddiadau diweddar yn y wasg, ac y bore yma yn benodol, rydych chi’n siarad am eich safbwynt newydd ar symudiad rhydd pobl, pe byddai cytundeb gyda'r Undeb Ewropeaidd i gynnal mynediad at y farchnad sengl. Mae’n ymddangos eich bod yn cyfeirio at ryw fath o gyfnod pan na ddylid caniatáu unrhyw symudiad dros gyfnod penodol, fel pan ddaeth y gwledydd dwyrain Ewrop newydd i mewn, yn 2004. Ym mis Mehefin eleni, roeddech chi’n glir iawn bod nwyddau, gwasanaethau a phobl yn gysylltiedig â'i gilydd ac na ellid eu hysgaru. Ai safbwynt Llywodraeth Cymru nawr yw nad yw symudiad rhydd pobl yn llinell goch i Lywodraeth Cymru, ac mai dim ond nwyddau a gwasanaethau yw'r pwyntiau yr ydych chi’n eu hyrwyddo?

Well that’s exactly, of course, what many in the UK Government believe. For me, access to the single market in terms of goods and services is a red line. That’s something that cannot be negotiated away. I have made the suggestion of a seven-year moratorium; I think that offers a possibility as far as the UK is concerned—I’m trying to be helpful as far as the UK Government is concerned here—in order to maintain access to the single market. But, no, for me, it’s access for goods and services that is the red line.

Wel dyna yn union, wrth gwrs, y mae llawer yn Llywodraeth y DU yn ei gredu. I mi, mae mynediad at y farchnad sengl o ran nwyddau a gwasanaethau yn llinell goch. Mae hynny'n rhywbeth na ellir ei negodi i ffwrdd. Rwyf wedi gwneud yr awgrym i gael moratoriwm saith mlynedd; credaf fod hynny’n cynnig posibilrwydd cyn belled ag y mae’r DU yn y cwestiwn—rwy’n ceisio bod o gymorth cyn belled ag y mae Llywodraeth y DU yn y cwestiwn yn y fan yma—er mwyn cynnal mynediad at y farchnad sengl. Ond, na, i mi, mynediad at nwyddau a gwasanaethau yw’r llinell goch.

So, for you—and I’m questioning you as First Minister—you are saying that is the position of the Welsh Government, which, obviously, within that Government, has a Liberal Democrat Member, and collective responsibility. So, therefore, all Members around the Cabinet table agree that the position of the Welsh Government does not now relate to the free movement of people, which, as I understood it, was a red line for you back in June. Is that the case?

Felly, i chi—ac rwy'n eich holi chi fel Prif Weinidog—rydych chi’n dweud mai safbwynt Llywodraeth Cymru, y mae, yn amlwg, o fewn y Llywodraeth honno, Aelod sy’n Ddemocrat Rhyddfrydol, a chyfrifoldeb ar y cyd. Felly, mae pob Aelod o amgylch bwrdd y Cabinet yn cytuno nad yw safbwynt Llywodraeth Cymru bellach yn ymwneud â symudiad rhydd pobl, a oedd, fel yr wyf i’n ei ddeall, yn llinell goch i chi yn ôl ym mis Mehefin. Ai dyna’r gwir?

No. Access to the single market for goods and services is the red line; the issue of free movement of people is something that will need to be examined and discussed as part of the negotiations.

Nage. Mynediad at y farchnad sengl ar gyfer nwyddau a gwasanaethau yw’r llinell goch; mae’r mater o symudiad rhydd pobl yn rhywbeth y bydd angen ei archwilio a'i drafod yn rhan o'r trafodaethau.

The position has completely changed, First Minister, and you’ve signed your Government up to dropping the prerequisite that the free movement of people is a requisite that you wanted back in your declaration in June. You also have the agreement of Plaid Cymru supporting you in your endeavours, and so I’m assuming that these discussions have been undertaken with Plaid Cymru and you are not making these decisions solo. What is concerning here, as the answers are slowly coming out from you, is that, very often, you are appearing on camera and making up policy on the hoof. How are you arriving at the collective responsibility of the Welsh Government so that your position as the lead on the Welsh Government can be taken seriously when you are discussing these matters in Westminster? You have moved on a fundamental principle here, which you said was a red line for you in June. That has now been discarded in September, and one of your Members in the Cabinet has signed up to that who is a Lib Dem—and Plaid Cymru, by supporting your Government.

Mae'r sefyllfa wedi newid yn llwyr, Brif Weinidog, ac rydych chi wedi ymrwymo eich Llywodraeth i ollwng y rhagofyniad bod symudiad rhydd pobl yn rhywbeth angenrheidiol yr oeddech chi ei eisiau yn ôl yn eich datganiad ym mis Mehefin. Mae gennych chi gytundeb Plaid Cymru hefyd yn eich cefnogi yn eich ymdrechion, ac felly rwy'n tybio bod y trafodaethau hyn wedi cael eu cynnal gyda Phlaid Cymru ac nad ydych chi’n gwneud y penderfyniadau hyn ar eich pen eich hun. Yr hyn sy'n peri pryder yma, wrth i’r atebion ddod gennych chi yn araf bach, yw, yn aml iawn, eich bod yn ymddangos ar gamera ac yn llunio polisi yn y fan a'r lle. Sut ydych chi'n cyrraedd cyfrifoldeb cyfunol Llywodraeth Cymru fel y gall eich safbwynt fel arweinydd Llywodraeth Cymru gael ei gymryd o ddifrif pan fyddwch chi’n trafod y materion hyn yn San Steffan? Rydych chi wedi symud ar egwyddor sylfaenol yma, a ddywedasoch oedd yn llinell goch i chi ym mis Mehefin. Camwyd yn ôl oddi wrth hynny nawr ym mis Medi, ac mae un o'ch Aelodau yn y Cabinet wedi ymrwymo i hynny, sy'n Ddemocrat Rhyddfrydol—a Phlaid Cymru, trwy gefnogi eich Llywodraeth.

Does anyone here know what Conservative policy is, either in the UK or Wales, in terms of Brexit? Do you know what they say about Brexit? ‘Brexit means Brexit.’ Brilliant. Brilliant. What a fantastic leap of logic. I have no idea what his position is on Europe—absolutely no idea whatsoever. What I can say to him is that all of us on this side of the Chamber know full well that access to the single market for goods and services is vital for Welsh industry. Will he support that? Will he support that? Will he support the proposition that we need to be able to sell in one of the biggest markets in the world—bigger than America and Russia concerned—without any trade barriers? That is the question that was being asked of me by US investors when I was in the US. If he had been there, he wouldn’t even have given them an answer.

A oes unrhyw un yma yn gwybod beth yw polisi'r Ceidwadwyr, naill ai yn y DU neu yng Nghymru, o ran Brexit? Ydych chi'n gwybod beth maen nhw’n ei ddweud am Brexit? 'Mae Brexit yn golygu Brexit.' Gwych. Gwych. Dyna naid ardderchog o resymeg. Nid oes gen i unrhyw syniad beth yw ei safbwynt ar Ewrop—dim syniad o gwbl. Yr hyn y gallaf ei ddweud wrtho yw bod pob un ohonom ni ar yr ochr hon i'r Siambr yn gwybod yn iawn fod mynediad at y farchnad sengl ar gyfer nwyddau a gwasanaethau yn hanfodol i ddiwydiant Cymru. A wnaiff ef gefnogi hynny? A wnaiff ef gefnogi hynny? A wnaiff ef gefnogi'r cynnig bod angen i ni allu gwerthu yn un o farchnadoedd mwyaf y byd—mwy nag America a Rwsia—heb unrhyw rwystrau masnach? Dyna'r cwestiwn yr oedd buddsoddwyr yn yr Unol Daleithiau yn ei ofyn i mi pan roeddwn i yn yr Unol Daleithiau. Pe byddai ef wedi bod yno, ni fyddai hyd yn oed wedi rhoi ateb iddyn nhw.

Arweinydd grŵp UKIP, Neil Hamilton.

The leader of the UKIP group, Neil Hamilton.

Diolch yn fawr, Lywydd. Well, I’m delighted to welcome the First Minister to signing up to UKIP policy on immigration. We’re making progress. But I’m sure the First Minister is looking forward with as much relish as I am to the result of the Labour Party leadership election being announced on Saturday. Does he agree with me that the election of Jeremy Corbyn as leader of the Labour Party would be very good for Wales, because, in the memorable words of Lord Kinnock, it’s very doubtful we’ll see another Labour Government again in his lifetime?

Diolch yn fawr, Lywydd. Wel, rwy’n falch iawn o groesawu'r Prif Weinidog i ymrwymo i bolisi UKIP ar fewnfudo. Rydym ni’n gwneud cynnydd. Ond rwy’n siŵr bod y Prif Weinidog yn edrych ymlaen gyda chymaint o bleser ag yr wyf innau at gyhoeddi canlyniad etholiad arweinyddiaeth y Blaid Lafur ddydd Sadwrn. A yw'n cytuno â mi y byddai ethol Jeremy Corbyn yn arweinydd y Blaid Lafur yn dda iawn i Gymru, oherwydd, yng ngeiriau cofiadwy yr Arglwydd Kinnock, mae'n amheus iawn y byddwn yn gweld Llywodraeth Lafur arall eto yn ystod ei oes ef?

Well, two things I have to say to the leader of UKIP: firstly, it seems that his party’s policy is to treat people who are refugees from war as economic migrants. We’ve heard that from a Member of his own back benches. Secondly, I can guarantee him—[Interruption.] I can guarantee him that the party he was once a member of in the 1980s is the party that is most disliked by the electorate in Wales. They remember what he did, and his party, after that 1981 budget that he was so proud of. They remember what he did, supporting the miner’s strike against our own people—shut down our mining industry, shut down our steel industry. If that’s UKIP policy, by all means go out and sell it to the people of Wales.

Wel, mae dau beth y mae’n rhaid i mi ddweud wrth arweinydd UKIP: yn gyntaf, mae'n ymddangos mai polisi ei blaid ef yw trin pobl sy'n ffoaduriaid o ryfel fel ymfudwyr economaidd. Rydym ni wedi clywed hynny gan Aelod o'i feinciau cefn ei hun. Yn ail, gallaf ei sicrhau—[Torri ar draws.] Gallaf ei sicrhau mai’r blaid yr oedd ef yn aelod ohoni ar un adeg yn yr 1980au yw'r blaid sy'n cael ei chasáu fwyaf gan etholwyr Cymru. Maen nhw’n cofio yr hyn a wnaeth ef, a'i blaid, ar ôl y gyllideb honno ym 1981 yr oedd ef mor falch ohoni. Maen nhw’n cofio’r hyn a wnaeth, wrth gefnogi streic y glowyr yn erbyn ein pobl ein hunain—cau ein diwydiant mwyngloddio i lawr, cau ein diwydiant dur i lawr. Os mai dyna bolisi UKIP, ewch allan ar bob cyfrif i’w werthu i bobl Cymru.

Can I bring the First Minister back to today, rather than 30 years ago, which is rather more relevant? By the way, Gareth Bennett did not take the view that people coming from Syria are all economic migrants, but the whole point about the law on refugees is that you’re entitled to refugee status in the first country to which you go for protection from the country from which you’re coming, and that, in most cases, is Turkey. Once they get to Turkey, from there on, they are economic migrants. Would the First Minister first agree with me that that is the law?

A gaf i ddod â'r Prif Weinidog yn ôl i heddiw, yn hytrach na 30 mlynedd yn ôl, sydd braidd yn fwy perthnasol? Gyda llaw, nid oedd Gareth Bennett o'r farn bod y bobl sy'n dod o Syria i gyd yn ymfudwyr economaidd, ond holl bwynt y gyfraith ar ffoaduriaid yw bod gennych chi hawl i statws ffoadur yn y wlad gyntaf yr ydych chi’n mynd iddi ar gyfer diogelwch o’r wlad yr ydych chi’n dod ohoni, a Thwrci yw honno yn y rhan fwyaf o achosion. Ar ôl iddyn nhw gyrraedd Twrci, o’r fan honno ymlaen, ymfudwyr economaidd ydyn nhw. A yw’r Prif Weinidog yn cytuno â mi yn gyntaf mai dyna'r gyfraith?

No, I don’t agree with that at all. People will look to go to the first place they can get to as a place of safety. From my perspective, it’s important—. He is the descendant of an immigrant. All his Members are descendants of immigrants. It’s all a question of when their families came to this island. Every single one of us in this room is the descendant of an immigrant. It all depends on when our families actually came here and, from my perspective, it’s absolutely right that where people are fleeing war and oppression they get the opportunity in a civilised country—in a civilised country—to be able to live their lives in peace, and that is something I’ll never compromise on.

Na wnaf, nid wyf yn cytuno â hynny o gwbl. Bydd pobl yn ceisio mynd i'r lle cyntaf y gallant ei gyrraedd fel man diogel. O’m safbwynt i, mae'n bwysig—. Mae ef yn ddisgynnydd i fewnfudwr. Mae ei holl Aelodau yn ddisgynyddion mewnfudwyr. Cwestiwn o bryd ddaeth eu teuluoedd i’r ynys hon yw hyn. Mae pob un ohonom ni yn yr ystafell hon yn ddisgynnydd i fewnfudwr. Mae'r cyfan yn dibynnu ar bryd y daeth ein teuluoedd yma mewn gwirionedd ac, o’m safbwynt i, mae'n gwbl gywir, pan fo pobl yn ffoi rhag rhyfel a gormes, eu bod yn cael cyfle mewn gwlad wâr—mewn gwlad wâr—i gael byw eu bywydau mewn heddwch, ac mae hynny'n rhywbeth na wnaf i fyth gyfaddawdu yn ei gylch.

Everybody agrees with that general principle and it has nothing whatever to do with the EU because we’re signed up to international conventions under the UN and the Geneva convention. Of course it’s right that refugees should be given asylum and protection from the countries where they can’t live in safety. But economic migration is a fact of life in Europe. Millions of people are queuing up on the borders of the European Union, which are porous, and there has to be a European solution to this. It can’t just be left to chance where millions of people manage to get through the system, end up at Calais, and are queuing up to come across the channel. There has to be a managed process, but there has to be a limitation because, if immigration is uncontrolled into this country, all kinds of social complications are created and the people who lose out most of all are those at the bottom of the income scale, the most disadvantaged, the most under privileged in society, whom the Labour Party, I thought, was actually brought into being to protect.

Mae pawb yn cytuno â'r egwyddor gyffredinol ac nid oes ganddo unrhyw beth o gwbl i’w wneud â’r UE oherwydd ein bod ni wedi ymrwymo i gonfensiynau rhyngwladol o dan y Cenhedloedd Unedig a chonfensiwn Genefa. Wrth gwrs, mae'n iawn y dylai ffoaduriaid gael lloches ac amddiffyniad rhag y gwledydd lle na allant fyw yn ddiogel. Ond mae mudo economaidd yn un o ffeithiau bywyd yn Ewrop. Mae miliynau o bobl yn ciwio ar ffiniau’r Undeb Ewropeaidd, sydd yn fandyllog, ac mae'n rhaid cael ateb Ewropeaidd i hyn. Ni ellir ei adael i siawns pan fo miliynau o bobl yn llwyddo i gael drwy'r system, cyrraedd Calais, a chiwio i ddod ar draws y sianel. Mae’n rhaid cael proses wedi'i rheoli, ond mae'n rhaid cael cyfyngiad oherwydd, os na reolir mewnfudiad i'r wlad hon, caiff pob math o gymhlethdodau cymdeithasol eu creu a'r bobl sy'n dioddef fwyaf yw'r rhai ar waelod y raddfa incwm, y rhai dan yr anfantais fwyaf, y rhai mwyaf difreintiedig mewn cymdeithas, y daethpwyd â’r Blaid Lafur, roeddwn i’n meddwl, i fodolaeth i’w hamddiffyn.

Well, I’m not going to take lectures from somebody who was a Thatcherite trumpet blower back in the 1980s. But I’ll agree with him on one point: there should be a European solution. But the problem is we are now not going to be part of the European solution because we won’t be in Europe. That’s the issue. We won’t have a voice in it. But he’s right: it’s hugely important this is treated as a European challenge and that all European countries rise to that challenge. Let’s not forget that it’s within living memory that millions of people were actually refugees within Europe and were moving from one country to another in massive population exchanges at the end of the war and, indeed, in Yugoslavia in the 1990s. So, sometimes we forget our own history when we talk about refugees. I welcome what he said about the need to make sure that people who are genuine refugees are given help and asylum. I understand the point he makes about uncontrolled immigration. I don’t argue for uncontrolled immigration; of course there have to be limits on what any country can accept. We must be hugely careful not to suggest that those people who are fleeing war and are desperate and have seen people drown in the Aegean sea in the eastern Mediterranean somehow are simply looking for a better paid job. I just don’t buy that, I’m sorry.

Wel, nid wyf yn mynd i gymryd pregeth gan rywun a oedd yn chwythu utgorn Thatcher yn ôl yn y 1980au. Ond byddaf yn cytuno ag ef ar un pwynt: dylid cael ateb Ewropeaidd. Ond y broblem nawr yw nad ydym ni’n mynd i fod yn rhan o'r ateb Ewropeaidd gan na fyddwn ni yn Ewrop. Dyna’r broblem. Ni fydd gennym lais yn hynny. Ond mae’n iawn: mae'n hynod bwysig bod hon yn cael ei thrin fel her Ewropeaidd a bod holl wledydd Ewrop yn ymateb i'r her honno. Gadewch i ni gofio ei fod o fewn cof pan oedd miliynau o bobl yn ffoaduriaid o fewn Ewrop ac yn symud o un wlad i'r llall mewn cyfnewidiadau poblogaeth enfawr ar ddiwedd y rhyfel ac, yn wir, yn Iwgoslafia yn y 1990au. Felly, weithiau rydym ni’n anghofio ein hanes ein hunain pan fyddwn ni’n sôn am ffoaduriaid. Croesawaf yr hyn a ddywedodd am yr angen i wneud yn siŵr bod pobl sy'n ffoaduriaid gwirioneddol yn cael cymorth a lloches. Rwy’n deall y pwynt y mae’n ei wneud am fewnfudo direolaeth. Nid wyf yn dadlau o blaid mewnfudo direolaeth; mae’n rhaid cael cyfyngiadau ar y rhai y gall unrhyw wlad eu derbyn, wrth gwrs. Mae'n rhaid i ni fod yn ofalus iawn i beidio ag awgrymu nad yw’r bobl hynny sy'n ffoi rhag rhyfel ac sydd yn ddiobaith ac sydd wedi gweld pobl yn boddi yn y môr Aegean yn nwyrain Môr y Canoldir ond yn chwilio am swydd sy'n talu'n well. Nid wyf yn derbyn hynny, mae'n ddrwg gennyf.

Caffael Gwasanaethau Cyhoeddus

Procurement of Public Services

3. A wnaiff y Prif Weinidog ddatganiad am arweiniad Llywodraeth Cymru i awdurdodau lleol ynghylch caffael gwasanaethau cyhoeddus? OAQ(5)0140(FM)

3. Will the First Minister make a statement on the Welsh Government's guidance to local authorities on the procurement of public services? OAQ(5)0140(FM)

Yes. Local authorities are expected to comply with the principles of the Wales procurement policy statement to help maximise the economic benefit of procurement for Wales.

Gwnaf. Disgwylir i awdurdodau lleol gydymffurfio ag egwyddorion datganiad polisi caffael Cymru i helpu i sicrhau’r budd economaidd mwyaf posibl i Gymru o gaffael.

First Minister, the largest privately owned waste management company in Wales, the Potter Group, which is based in my constituency, has been excluded from bidding for a waste management contract in Bridgend County Borough Council because it doesn’t meet the requirements of having an annual turnover of more than £50 million. Would you agree with me that it’s disproportionate to require such a large annual turnover, which results in the exclusion of even the largest waste management company in Wales from bidding for these types of contracts, and would you commit to reviewing Welsh Government guidance to ensure local authorities are—in this regard to procurement contracts?

Brif Weinidog, mae'r cwmni rheoli gwastraff mwyaf yng Nghymru sy'n eiddo preifat, Grŵp Potter, sydd wedi'i leoli yn fy etholaeth i, wedi ei wahardd rhag cynnig am gontract rheoli gwastraff yng Nghyngor Bwrdeistref Sirol Pen-y-bont ar Ogwr gan nad yw'n bodloni’r gofynion o fod â throsiant blynyddol o fwy na £50 miliwn. A ydych chi’n cytuno â mi ei bod yn anghymesur gwneud trosiant blynyddol mor fawr yn ofynnol, sy'n arwain at wahardd hyd yn oed y cwmni rheoli gwastraff mwyaf yng Nghymru rhag gwneud cais am y mathau hyn o gontractau, ac a wnewch chi ymrwymo i adolygu canllawiau Llywodraeth Cymru i sicrhau bod awdurdodau lleol—yn hyn o beth o ran contractau caffael?

He raises an important point on behalf of a business in his community. If he would write to me with further detail then I’ll give it, of course, the attention to detail that the question deserves.

Mae'n codi pwynt pwysig ar ran busnes yn ei gymuned. Pe byddai'n ysgrifennu ataf gyda rhagor o fanylion, yna byddaf yn rhoi iddo, wrth gwrs, y sylw gofalus y mae’r cwestiwn yn ei haeddu.

First Minister, there’s been considerable progress in harnessing the power of the public pound, but there’s still more to do. Professor Kevin Morgan, who’s one of Europe’s leading experts on sustainable food, has pointed to a skills gap as a major challenge ahead of us. He’s made suggestions about recruiting a dozen skilled professionals to be able to give the Welsh public sector the skilled professionals it needs to further harness the power of that pound. Would you be willing to look into Professor Morgan’s proposals?

Brif Weinidog, bu cynnydd sylweddol o ran harneisio grym y bunt gyhoeddus, ond mae mwy i'w wneud o hyd. Mae’r Athro Kevin Morgan, sy’n un o brif arbenigwyr Ewrop ar fwyd cynaliadwy, wedi tynnu sylw at fwlch sgiliau fel her fawr o'n blaenau. Mae wedi gwneud awgrymiadau ynghylch recriwtio dwsin o weithwyr proffesiynol medrus i allu rhoi i sector cyhoeddus Cymru y gweithwyr proffesiynol medrus y mae eu hangen i harneisio grym y bunt honno ymhellach. A fyddech chi’n barod i ymchwilio i gynigion yr Athro Morgan?

Of course. I know those local authorities, some have been better than others over the years: Carmarthenshire, for example, historically, has been very strong when it comes to procurement, at one point employing seven professionals just in the one county. Other local authorities have not been as proactive in terms of employing procurement specialists. We would expect the public sector in Wales, of course, to procure locally as much as possible and that’s been successful. Welsh contractors, for example, are currently winning 77 per cent of all major construction awards and that’s up from 30 per cent prior to the introduction of the supplier qualification information database approach. Results from the first 259 projects that have taken place that are worth £1.2 billion show that 82 per cent has been reinvested in Wales in the last few years. So, we are seeing a much, much better situation when it comes to procurement, although, of course, we’re willing to look at anything that actually improves the situation further.

Wrth gwrs. Gwn fod yr awdurdodau lleol hynny, mae rhai wedi bod yn well nag eraill dros y blynyddoedd: mae Sir Gaerfyrddin, er enghraifft, yn hanesyddol, wedi bod yn gryf iawn pan ddaw i gaffael, gan gyflogi saith o weithwyr proffesiynol dim ond yn yr un sir ar un adeg. Nid yw awdurdodau lleol eraill wedi bod mor rhagweithiol o ran cyflogi arbenigwyr caffael. Byddem yn disgwyl i'r sector cyhoeddus yng Nghymru, wrth gwrs, gaffael cymaint â phosibl yn lleol ac mae hynny wedi bod yn llwyddiannus. Ar hyn o bryd, mae contractwyr o Gymru, er enghraifft, yn ennill 77 y cant o'r holl ddyfarniadau adeiladu mawr ac mae hynny i fyny o 30 y cant cyn cyflwyno'r dull cronfa ddata gwybodaeth am gymwysterau cyflenwyr. Mae canlyniadau o'r 259 o brosiectau cyntaf sydd wedi eu dyfarnu sydd werth £1.2 biliwn yn dangos bod 82 y cant wedi cael ei ailfuddsoddi yng Nghymru yn ystod y blynyddoedd diwethaf. Felly, rydym ni’n gweld sefyllfa sydd lawer iawn yn well pan ddaw i gaffael, ond, wrth gwrs, rydym ni’n barod i ystyried unrhyw beth sy’n gwella'r sefyllfa ymhellach.

I think that import substitution is probably going to become even more imperative, economically, to us as a result possibly of the clumsy and confusing approach to single market access that we’re currently seeing from this Government, but can the First Minister tell us if the kind of advice and direction given to local authorities currently by the Welsh Government includes positive support of things like a dynamic purchasing system, which allows companies, new companies, to supply as part of a contract, even after another organisation has been appointed, and away from the overuse of framework contracts and the bundling of contracts, which are inimical, really, to providing opportunities particularly to small and medium-sized enterprises?

Rwy’n credu bod disodli mewnforion yn debygol o fod hyd yn oed yn fwy hanfodol, yn economaidd, i ni o ganlyniad o bosibl i'r dull trwsgl a dryslyd o ymdrin â mynediad at y farchnad sengl yr ydym ni’n ei weld gan y Llywodraeth hon ar hyn o bryd, ond a all y Prif Weinidog ddweud wrthym ni a yw’r math o gyngor a chyfarwyddyd a roddir i awdurdodau lleol ar hyn o bryd gan Lywodraeth Cymru yn cynnwys cefnogaeth gadarnhaol i bethau fel system brynu ddeinamig, sy'n galluogi cwmnïau, cwmnïau newydd, i gyflenwi yn rhan o gontract, hyd yn oed ar ôl i sefydliad arall gael ei benodi, ac oddi wrth y gorddefnydd o gontractau fframwaith a bwndelu contractau, sy'n andwyol, mewn gwirionedd, i gynnig cyfleoedd i fentrau bach a chanolig eu maint yn arbennig?

It’s absolutely right that local authorities should look at un-bundling contracts; that was one of the problems years ago where local companies could not bid. We saw it in the health service where there was a combination of trying to get in big suppliers and, at that time, Welsh suppliers weren’t in a position to supply the health service; they were unable to. That was resolved. Far from being clumsy in terms of the situation on the EU, I think we’re absolutely clear—I’m not entirely sure where his party are on this, but I’ve been as clear as I can be, and I’m sure these views will be developed between the parties over the next few weeks and months.

The procurement policy statement does provide clear direction to the Welsh public sector. If that’s applied effectively then, of course, we can see a positive impact for our economy and our communities. We’re seeing that since the SQuID process began. We are, of course, committed to helping smaller and third sector firms as well to access the public procurement access in Wales, and a joint bidding guide is helping smaller and micro businesses to form consortia to help to bid for those contracts where otherwise they wouldn’t be in a position to bid successfully for them because of their size and because of the nature of the supply needed as part of that contract.

Mae'n gwbl gywir y dylai awdurdodau lleol ystyried peidio â bwndelu contractau; dyna oedd un o'r problemau flynyddoedd yn ôl pan na châi cwmnïau lleol wneud cais. Fe’i gwelsom yn y gwasanaeth iechyd lle'r oedd cyfuniad o geisio cael cyflenwyr mawr i mewn ac, ar y pryd, nid oedd cyflenwyr o Gymru mewn sefyllfa i gyflenwi’r gwasanaeth iechyd; nid oedden nhw’n cael. Cafodd hynny ei ddatrys. Ymhell o fod yn drwsgl o ran sefyllfa’r UE, rwy’n credu ein bod ni’n gwbl eglur—nid wyf yn hollol siŵr beth yw safbwynt ei blaid ef ar hyn, ond rwyf wedi bod mor eglur ag y gallaf fod, ac rwy'n siŵr y bydd y safbwyntiau hyn yn cael eu datblygu rhwng y pleidiau yn ystod yr wythnosau a'r misoedd nesaf.

Mae'r datganiad polisi caffael yn rhoi cyfeiriad eglur i'r sector cyhoeddus yng Nghymru. Os caiff hwnnw ei gymhwyso'n effeithiol, yna, wrth gwrs, gallwn weld effaith gadarnhaol i’n heconomi a'n cymunedau. Rydym ni’n gweld hynny ers dechrau'r broses SQuID. Rydym ni, wrth gwrs, yn ymrwymedig i helpu cwmnïau llai a chwmnïau trydydd sector hefyd gael mynediad at gaffael cyhoeddus yng Nghymru, ac mae canllawiau ymgeisio ar y cyd yn helpu busnesau llai a microfusnesau i ffurfio consortia er mwyn helpu i gynnig am y contractau hynny pan na fyddent fel arall mewn sefyllfa i wneud cais llwyddiannus amdanynt oherwydd eu maint ac oherwydd natur y cyflenwad sydd ei angen yn rhan o'r contract hwnnw.

Following Brexit, we will be able to set our own public procurement rules to suit our own economic and procurement needs, rather than the needs of big business in other countries. What measures are you going to put into place to give preference to Welsh businesses when awarding public procurement contracts, and what changes are you going to make to public procurement rules to make it easier for small businesses to compete for such contracts?

Yn dilyn Brexit, byddwn yn gallu pennu ein rheolau caffael cyhoeddus ein hunain i ddiwallu ein hanghenion economaidd a chaffael ein hunain, yn hytrach nag anghenion busnesau mawr mewn gwledydd eraill. Pa fesurau ydych chi’n mynd i’w rhoi ar waith i roi blaenoriaeth i fusnesau Cymru wrth ddyfarnu contractau caffael cyhoeddus, a pha newidiadau ydych chi'n mynd i'w gwneud i reolau caffael cyhoeddus i'w gwneud yn haws i fusnesau bach gystadlu am gontractau o'r fath?

I think I’ve answered part of that question, but she needs to be careful about what she wishes for, because it would also mean that companies from Wales and the rest of the UK would be blocked from bidding for contracts in the much larger market of the European Union, which is not something that we would want to see. That said, it’s hugely important that we can develop a procurement policy further in the future in order to build on the already successful results that we have seen, to make sure that more and more money is kept locally.

Rwy'n credu fy mod i wedi ateb rhan o’r cwestiwn yna, ond mae angen iddi fod yn ofalus am yr hyn y mae'n ei ddymuno, oherwydd byddai hefyd yn golygu y byddai cwmnïau o Gymru a gweddill y DU yn cael eu hatal rhag cynnig am gontractau ym marchnad llawer mwy yr Undeb Ewropeaidd, ac nid yw hynny’n rhywbeth y byddem ni yn dymuno ei weld. Wedi dweud hynny, mae'n hynod bwysig ein bod ni’n gallu datblygu polisi caffael ymhellach yn y dyfodol er mwyn adeiladu ar y canlyniadau llwyddiannus yr ydym ni eisoes wedi eu gweld, er mwyn sicrhau bod mwy a mwy o arian yn cael ei gadw’n lleol.

I’ve just come from the celebration of school meals hosted by Lesley Griffiths—delighted to hear from the head of the school meals service for Bridgend that they’re pitching for the charter mark for their school meals service, which is what we enjoy upstairs in our canteen—and I wondered what help the national food procurement service is going to be able to provide schools so that all schools can pitch for the charter mark, in particular in relation to fruit and vegetables. Only 3 per cent of fruit and vegetables is locally sourced, with a massive trade deficit resulting. What ambition, therefore, does the Welsh Government have to ensure that all our schools have the charter mark, just like Oldham does?

Rwyf newydd ddod o’r dathliad o brydau ysgol a gynhaliwyd gan Lesley Griffiths—yn falch iawn o glywed gan bennaeth y gwasanaeth prydau ysgol ym Mhen-y-bont ar Ogwr eu bod yn gwneud cais am y nod siarter ar gyfer eu gwasanaeth prydau ysgol, sef yr hyn yr ydym ni’n ei fwynhau i fyny'r grisiau yn ein ffreutur ni—ac roeddwn i’n meddwl tybed pa gymorth y mae’r gwasanaeth caffael bwyd cenedlaethol yn mynd i allu ei roi i ysgolion fel y gall pob ysgol wneud cais am y nod siarter, yn enwedig o ran ffrwythau a llysiau. Dim ond 3 y cant o ffrwythau a llysiau sy’n dod o ffynonellau lleol, gan arwain at ddiffyg enfawr o ran masnach. Pa uchelgais, felly, sydd gan Lywodraeth Cymru i sicrhau bod gan ein holl ysgolion y nod siarter, yn union fel sydd gan Oldham?

I thank the Member for the question. Bridgend is a popular reference point this afternoon I can see, but I’m glad to hear what she heard earlier on today. The point she makes is an important one. Fruit and vegetables are difficult; we don’t produce that many in Wales. We probably couldn’t supply all our schools in Wales because of the nature of our topography and our climate; we tend towards dairy and meat production. That said, in terms of other things that can be supplied, the National Procurement Service is working closely to improve the food safety and nutrition of all food products, and schools are already delivering nutritionally balanced meals under the Healthy Eating in Schools initiative. NPS will improve the sourcing and ranges available through continued strategic supplier relationship management.

Diolch i'r Aelod am y cwestiwn. Mae Pen-y-bont ar Ogwr yn bwynt cyfeirio poblogaidd y prynhawn yma mi welaf, ond rwy'n falch o glywed yr hyn a glywodd hi yn gynharach heddiw. Mae’r pwynt y mae hi'n ei wneud yn un pwysig. Mae ffrwythau a llysiau yn anodd; nid ydym ni’n cynhyrchu cymaint â hynny yng Nghymru. Mae’n debyg na allem ni gyflenwi ein holl ysgolion yng Nghymru oherwydd natur ein topograffi a'n hinsawdd; rydym ni’n tueddu i gynhyrchu llaeth a chig. Wedi dweud hynny, o ran y pethau eraill y gellir eu cyflenwi, mae’r Gwasanaeth Caffael Cenedlaethol yn gweithio'n agos i wella diogelwch bwyd a maeth yr holl gynhyrchion bwyd, ac mae ysgolion eisoes yn darparu prydau bwyd cytbwys o ran maeth o dan y fenter Bwyta'n Iach mewn Ysgolion. Bydd y Gwasanaeth Caffael Cenedlaethol yn gwella’r ffynonellau a’r amrywiaeth sydd ar gael trwy barhau i reoli cysylltiadau â chyflenwyr yn strategol.

Gwasanaethau Llyfrgell

Library Services

4. A wnaiff y Prif Weinidog ddatganiad am gefnogaeth Llywodraeth Cymru i wasanaethau llyfrgell yng Nghymru? OAQ(5)0141(FM)

4. Will the First Minister make a statement on Welsh Government support for library services in Wales? OAQ(5)0141(FM)

Yes. We’re committed to supporting public libraries as we recognise the vital contribution they make to the well-being of people in Wales. Since 2007, we’ve invested some £14 million to modernise over 100 community libraries, including £1 million to modernise and co-locate six libraries in the course of this financial year.

Gwnaf. Rydym ni wedi ymrwymo i gefnogi llyfrgelloedd cyhoeddus gan ein bod yn cydnabod y cyfraniad hanfodol y maen nhw’n ei wneud i les pobl yng Nghymru. Ers 2007, rydym ni wedi buddsoddi oddeutu £14 miliwn i foderneiddio dros 100 o lyfrgelloedd cymunedol, gan gynnwys £1 filiwn i foderneiddio a chyd-leoli chwe llyfrgell yn ystod y flwyddyn ariannol hon.

Welsh Government support for libraries is welcomed, particularly in Caerphilly. We’ve seen the development of libraries in Caerphilly and Bargoed, and Ystrad Mynach is currently undergoing a lot of work. I was interested, also, in the Cabinet Secretary for Economy and Infrastructure’s evidence to the communication committee last week, in which he said libraries are more than just about books, they’re about a whole load of technological provisions for residents.

I wanted to ask, particularly, for an update on the Welsh Government’s plans for an all-Wales library card, which were first published a year ago. I was contacted by a constituent who has a holiday home in Burry Port—a fine place in Lee Waters’s constituency—and wanted to use the library there. He was not permitted to join the library and wasn’t permitted to use his Caerphilly county borough council card there either. I’ve written to Carmarthenshire County Council to try and clarify what’s going on, but particularly, I’d like to know, with the library card scheme, whether that would help. I understand it would also lead to quite a substantial saving for local authorities.

Mae cefnogaeth Llywodraeth Cymru i lyfrgelloedd i’w groesawu, yn enwedig yng Nghaerffili. Rydym ni wedi gweld y datblygiad llyfrgelloedd yng Nghaerffili a Bargoed, ac mae llawer o waith yn cael ei wneud yn Ystrad Mynach ar hyn o bryd. Roedd gennyf ddiddordeb, hefyd, yn nhystiolaeth Ysgrifennydd y Cabinet dros yr Economi a Seilwaith i'r pwyllgor cyfathrebu yr wythnos diwethaf, pan ddywedodd fod llyfrgelloedd yn ymwneud â mwy na llyfrau yn unig, maen nhw'n ymwneud â llawer iawn o ddarpariaethau technolegol i drigolion.

Roeddwn i eisiau gofyn, yn benodol, am y wybodaeth ddiweddaraf am gynlluniau Llywodraeth Cymru ar gyfer cerdyn llyfrgell Cymru gyfan, a gyhoeddwyd gyntaf flwyddyn yn ôl. Cysylltodd etholwr sydd â chartref gwyliau ym Mhorth Tywyn—lle braf yn etholaeth Lee Waters—â mi ac roedd eisiau defnyddio'r llyfrgell yno. Ni chaniatawyd iddo ymuno â'r llyfrgell ac ni chaniatawyd iddo ddefnyddio ei gerdyn cyngor bwrdeistref sirol Caerffili yno ychwaith. Rwyf wedi ysgrifennu at Gyngor Sir Caerfyrddin i geisio egluro beth sy'n digwydd, ond yn arbennig, hoffwn gael gwybod, o ran y cynllun cerdyn llyfrgell, a fyddai hynny’n helpu. Rwy’n deall y byddai hefyd yn arwain at arbedion sylweddol i awdurdodau lleol.

These are issues that are still being considered by the Minister. Of course, it happens digitally already, in terms of digital lending, where many, many local authorities participate in the one central resource, but the work is still being looked at to see whether an all-Wales library card to borrow physically would be workable. I suppose from the local authority’s point of view, they would be concerned, if they were a temporary resident, about whether that person could be traced if the book wasn’t going to come back. These aren’t insurmountable issues, but certainly these are issues that I know are still being examined in terms of seeing whether they’re still practical.

Mae'r rhain yn faterion sy'n dal i gael eu hystyried gan y Gweinidog. Wrth gwrs, mae'n digwydd yn ddigidol eisoes, o ran benthyca digidol, lle mae llawer iawn o awdurdodau lleol yn cymryd rhan yn y un adnodd canolog, ond mae'r gwaith yn dal i gael ei ystyried i weld a fyddai cerdyn llyfrgell Cymru gyfan i fenthyg yn ffisegol yn ymarferol. Mae'n debyg o safbwynt yr awdurdod lleol, y byddai’n poeni, pe bydden nhw’n drigolion dros dro, a ellid canfod y person hwnnw pe na byddai’r llyfr yn mynd i ddod yn ôl. Nid yw'r rhain yn broblemau anorchfygol, ond maen nhw’n sicr yn broblemau y gwn sy’n dal i gael eu hystyried o ran gweld a ydyn nhw’n dal i fod yn ymarferol.

First Minister, will you join me in congratulating the Friends of Kinmel Bay Community Library, who established a charity in order to take over the operation of the library in Kinmel Bay after it was threatened with closure by Conwy County Borough Council? Do you accept that there is a challenge for rural local authorities in particular being able to provide sufficient access to library services simply because of the additional cost that rural local authorities face in delivering public services? What action are you taking as a Government to look at the funding formula to make sure that it’s sufficient to resource local authorities like Conwy and Denbighshire, to ensure that they can continue to provide library services in other communities that might be affected in the same way that Kinmel Bay has been, in the future?

Brif Weinidog, a wnewch chi ymuno â mi i longyfarch Cyfeillion Llyfrgell Gymunedol Bae Cinmel, a sefydlodd elusen er mwyn cymryd gweithrediad y llyfrgell ym Mae Cinmel drosodd ar ôl i Gyngor Bwrdeistref Sirol Conwy fygwth ei chau? A ydych chi’n derbyn bod her i awdurdodau lleol gwledig yn arbennig o ran gallu cynnig mynediad digonol at wasanaethau llyfrgell dim ond oherwydd y gost ychwanegol y mae awdurdodau lleol gwledig yn ei hwynebu wrth ddarparu gwasanaethau cyhoeddus? Pa gamau ydych chi’n eu cymryd fel Llywodraeth i edrych ar y fformiwla ariannu i wneud yn siŵr ei bod yn ddigonol i ddarparu adnoddau ar gyfer awdurdodau lleol fel Conwy a Sir Ddinbych, er mwyn sicrhau y gallant barhau i ddarparu gwasanaethau llyfrgell mewn cymunedau eraill a allai gael eu heffeithio yn yr un ffordd ag yr effeithiwyd ar Fae Cinmel, yn y dyfodol?

Of course, the local government funding formula has been agreed with the Welsh Local Government Association; there are no plans, currently, to instigate a widespread review of that formula, because inevitably, there will be winners and losers.

Wrth gwrs, mae'r fformiwla ariannu llywodraeth leol wedi ei chytuno gyda Chymdeithas Llywodraeth Leol Cymru; nid oes cynlluniau ar hyn o bryd, i gynnal adolygiad eang o'r fformiwla honno, oherwydd yn anochel, bydd rhai ar eu hennill a rhai ar eu colled.

First Minister, while we welcome your reaffirmation of the Welsh Government’s commitment to library services, your support is of little comfort to those communities who have had their libraries closed as a result of local government cuts. We have seen many libraries close their doors for good, while others owe their existence to a small team of dedicated volunteers. So, what is the Welsh Government doing to ensure that every community in Wales has access to a good local library?

Brif Weinidog, er ein bod yn croesawu eich ailgadarnhâd o ymrwymiad Llywodraeth Cymru i wasanaethau llyfrgelloedd, nid yw eich cefnogaeth yn fawr o gysur i'r cymunedau hynny y caewyd eu llyfrgelloedd o ganlyniad i doriadau llywodraeth leol. Rydym ni wedi gweld llawer o lyfrgelloedd yn cau eu drysau am byth, tra bod eraill yn ddyledus i dîm bychan o wirfoddolwyr ymroddedig am eu bodolaeth. Felly, beth mae Llywodraeth Cymru yn ei wneud i sicrhau bod gan bob cymuned yng Nghymru fynediad at lyfrgell leol dda?

Well, I think I answered that question in terms of what we’ve done to help 100 community libraries. She will be aware of at least two new libraries that have opened in the area where we both live—in Bridgend and in Pyle. They’re relatively new facilities that have opened in the past few years, which the local communities are very proud of. They are examples of libraries that have been refurbished or rebuilt across the whole of Wales.

Wel, rwy’n meddwl fy mod i wedi ateb y cwestiwn yna o ran yr hyn yr ydym ni wedi ei wneud i helpu 100 o lyfrgelloedd cymunedol. Bydd hi’n ymwybodol o ddwy lyfrgell newydd o leiaf sydd wedi agor yn yr ardal lle mae’r ddau ohonom ni’n byw—ym Mhen-y-bont ar Ogwr ac yn y Pîl. Maen nhw’n gyfleusterau cymharol newydd sydd wedi agor yn y blynyddoedd diwethaf, y mae'r cymunedau lleol yn falch iawn ohonynt. Ceir enghreifftiau o lyfrgelloedd sydd wedi eu hailwampio neu eu hailadeiladu ar draws Cymru gyfan.

Following on from that, First Minister, clearly, the councils are facing difficulties because of Westminster austerity cuts being passed down to them; they are looking at the services to provide and community libraries are one of the ways in which it’s happening. You, yourself, have visited Briton Ferry library and have seen the work being done by the community there—Taibach and Cymmer are similar in my constituency. But, they always face difficult times when they start off trying to become a community library. What can the Welsh Government do to support those community groups that are trying to take over the libraries to provide a service, particularly, as has been highlighted, the IT elements, for both adults and children, which are vital to those communities?

Yn dilyn ymlaen o hynny, Brif Weinidog, yn amlwg, mae'r cynghorau'n wynebu anawsterau oherwydd toriadau cyni cyllidol San Steffan yn cael eu trosglwyddo i lawr iddyn nhw; maen nhw’n edrych ar y gwasanaethau i’w darparu a llyfrgelloedd cymunedol yw un o'r ffyrdd y mae'n digwydd. Rydych chi, eich hun, wedi ymweld â llyfrgell Llansawel ac wedi gweld y gwaith sy'n cael ei wneud gan y gymuned yno—mae Tai-bach a'r Cymer yn debyg yn fy etholaeth i. Ond, maen nhw bob amser yn wynebu cyfnodau anodd pan eu bod yn dechrau fel llyfrgell gymunedol. Beth all Llywodraeth Cymru ei wneud i gefnogi’r grwpiau cymunedol hynny sy'n ceisio cymryd y llyfrgelloedd drosodd i gynnig gwasanaeth, yn enwedig, fel y nodwyd, yr elfennau TG, ar gyfer oedolion a phlant, sy'n hanfodol i'r cymunedau hynny?

Absolutely, and we would seek to point them towards others who have run libraries successfully, and help in terms of working with third sector organisations and the advice that they can give. We’ve seen many, many groups—it’s been mentioned twice now in the Chamber—that have taken over libraries, have taken our advice and are making those libraries a success.

Yn sicr, a byddem yn ceisio eu cyfeirio at eraill sydd wedi rhedeg llyfrgelloedd yn llwyddiannus, a helpu o ran gweithio gyda sefydliadau trydydd sector a'r cyngor y gallan nhw ei roi. Rydym ni wedi gweld llawer iawn o grwpiau—soniwyd am hyn ddwywaith yn y Siambr erbyn hyn—sydd wedi cymryd llyfrgelloedd drosodd, wedi cymryd ein cyngor ac sy’n gwneud y llyfrgelloedd hynny yn llwyddiant.

Gwasanaethau Bws o Aberystwyth i Gaerdydd

Bus Services from Aberystwyth to Cardiff

5. A wnaiff y Prif Weinidog ddatganiad am wasanaethau bws o Aberystwyth i Gaerdydd? OAQ(5)0149(FM)[W]

5. Will the First Minister make a statement on bus services from Aberystwyth to Cardiff? OAQ(5)0149(FM)[W]

Ers i gwmni Lewis Coaches ddod i ben yn ddiweddar, rŷm ni wedi bod yn cydweithio’n agos â’r awdurdodau lleol i sicrhau bod gwasanaethau bws allweddol i orllewin Cymru yn ailddechrau cyn gynted â phosib.

Since the recent closure of Lewis Coaches, we have been working closely with local authorities to ensure that key bus services to west Wales are reinstated as quickly as possible.

Rwy’n ddiolchgar i glywed mai eich bwriad chi yw ail-weld y gwasanaeth bws yma. A gaf i ddweud—? Hyd yn oed yn ôl yn nyddiau Margaret Thatcher, roedd yna wasanaeth bws uniongyrchol o Gaerdydd i Aberystwyth, a bu hwnnw’n rhedeg yn ddi-dor tan yr haf hwn. Dyma’r tro cyntaf i ni golli’r gwasanaeth bws uniongyrchol yna—coets, hynny yw—a oedd mor ddeniadol i bensiynwyr a myfyrwyr. Dyna’r brif bobl a oedd yn ei ddefnyddio fe, yn bendant. Rwyf eisoes wedi clywed am bobl sydd wedi gorfod bwrw noswaith yng Nghaerfyrddin achos eu bod nhw wedi cyrraedd ar y trên yn rhy hwyr i gael y bws cyswllt nôl i Aberystwyth. Felly, pan rŷch chi’n dweud eich bod chi am weld y gwasanaeth yma’n ailgychwyn, a wnewch chi ddweud pryd, ac ym mha ffordd mae’r Llywodraeth yn mynd i ddiogelu bod hyn yn digwydd?

I’m grateful to hear that it’s your intention to see this bus service return. May I say that, even in the days of Margaret Thatcher, there was a direct bus service from Aberystwyth to Cardiff? That ran uninterrupted until this summer, and it’s the first time we’ve lost that direct coach service, which was so attractive to pensioners and students—they were the main customers, certainly. I’ve already heard from people who’ve had to spend a night in Carmarthen because they’ve got on the train too late to actually get the connecting bus to Aberystwyth. So, when you say that you want to see this service reinstated, will you tell us when, and how the Government is going to ensure that this does happen?

Rydym ni’n erfyn i’r gwasanaeth ailddechrau o fewn wythnosau. Rwy’n cofio bws yr hen TrawsCambria yn y 1980au ac wedi bod arno fe sawl gwaith, ond mae yna gwestiwn hirdymor fan hyn. Bydd y Cynulliad hwn yn cael y pŵer dros fysiau yn 2018. Mae e wedi bod fan hyn ers amser, a finnau, ac wedi gweld sawl cwmni yn stopio ac felly gwasanaeth yn cael ei golli. Wel, nid yw hynny’n rhywbeth cynaliadwy. Bydd yn rhaid ailystyried y strwythur bysiau ar ôl 2018 er mwyn sicrhau nad yw hyn yn digwydd. Mae’n gwybod beth ddigwyddodd gydag Arriva, wrth gwrs, yng Ngheredigion wrth i’r gwasanaethau fynd. Iawn, cafodd y gwasanaethau eu cymryd drosodd gan gwmnïau eraill, ond allwn ni ddim parhau gyda system sydd yn gweld gwasanaethau yn stopio achos y ffaith bod cwmni bysiau ddim yn rhedeg rhagor. Mae’n rhaid cael system fwy cynaliadwy na hynny a bydd yna gyfle i wneud hynny o fewn dwy flynedd.

We expect the service to be reinstated within weeks. I remember the TrawsCambria service in the 1980s and went on it a number of times, but there is a long-term question here. This Assembly will receive powers over buses in 2018. You, just as I have, have seen a number of bus companies going to the wall, and that is not sustainable. After the restructuring of bus companies in 2018, we hope that that will not happen. The same thing happened with Arriva, of course, in Ceredigion, as the services disappeared. Of course, other bus companies did take over those services, but we can’t continue with a system that sees services stopping because the bus company no longer runs. We have to have a better system, and there’ll be an opportunity to have one in two years’ time.

The five-point action plan on local bus services that your colleague the Cabinet Secretary for the economy published last week is very much to be welcomed. Bus service support grants have been cut already. Can you guarantee that the current level of funding for local bus services, as outlined last week, and any additional—. I’m sorry. Can you guarantee the current level of funding for local bus services and outline exactly what additional funding will be available to achieve the Welsh Government’s five-point plan?

Mae'r cynllun gweithredu pum pwynt ar wasanaethau bws lleol a gyhoeddwyd gan eich cydweithiwr, Ysgrifennydd y Cabinet dros yr economi yr wythnos diwethaf i’w groesawu’n fawr iawn. Mae grantiau cymorth i wasanaeth bws wedi cael eu torri eisoes. A allwch chi sicrhau y bydd lefel presennol y cyllid ar gyfer gwasanaethau bws lleol, fel yr amlinellwyd yr wythnos diwethaf, ac unrhyw—. Mae'n ddrwg gennyf. A allwch chi sicrhau’r lefel presennol o gyllid ar gyfer gwasanaethau bws lleol ac amlinellu’n union pa gyllid ychwanegol fydd ar gael i gyflawni cynllun pum pwynt Llywodraeth Cymru?

We are considering, as part of the budget process, what’s appropriate in terms of the bus services support grant. What is clear, however, in the answer I gave earlier—. I have been in this Assembly for 17 years. Many, many times, bus companies have collapsed and their services have had to be replaced. The question must be asked as to whether that’s a sustainable system, to have bus companies that don’t seem to be able to make a go of it—not all; some do well, of course—and the subsequent gap that leaves, however temporary, for the users of those services. We know there are many, many services across Wales that are run by private companies, but can’t operate without a public subsidy. To me, that wasn’t the intention of his party when buses were privatised. They were meant to be in competition with each other. There are very few parts of Wales with any kind of competition. It tends to be one company operating the service under a public subsidy. We have to examine how effective that is in the future. Some of them have been effective, and some of them have clearly not been effective. But, after 2018, there’ll be the opportunity to reassess how bus services are provided across the entire country.

Rydym ni’n ystyried, yn rhan o broses y gyllideb, beth sy'n briodol o ran y grant cymorth i wasanaethau bws. Yr hyn sy'n eglur, fodd bynnag, yn yr ateb a roddais yn gynharach—. Rwyf wedi bod yn y Cynulliad hwn ers 17 mlynedd. Mae cwmnïau bysiau wedi mynd i’r wal lawer, lawer gwaith a bu’n rhaid cael gwasanaethau eraill yn eu lle. Mae’n rhaid gofyn y cwestiwn a yw honno’n system gynaliadwy, i fod â chwmnïau bysiau nad yw’n ymddangos ei bod yn gallu llwyddo—nid pob un; mae rhai’n gwneud yn dda, wrth gwrs—a’r bwlch dilynol y mae hynny’n ei adael, waeth pa mor dros dro, ar gyfer defnyddwyr y gwasanaethau hynny. Rydym ni’n gwybod bod llawer iawn o wasanaethau ledled Cymru sy'n cael eu rhedeg gan gwmnïau preifat, ond na allant weithredu heb gymhorthdal ​​cyhoeddus. I mi, nid dyna oedd bwriad ei blaid ef pan gafodd bysiau eu preifateiddio. Roedden nhw i fod i gystadlu â'i gilydd. Ychydig iawn o rannau o Gymru sydd ag unrhyw fath o gystadleuaeth. Mae'n dueddol o fod yn un cwmni yn gweithredu'r gwasanaeth o dan gymhorthdal ​​cyhoeddus. Mae'n rhaid i ni ystyried pa mor effeithiol yw hynny yn y dyfodol. Mae rhai ohonyn nhw wedi bod yn effeithiol, ac mae rhai ohonyn nhw yn amlwg nad ydynt wedi bod yn effeithiol. Ond, ar ôl 2018, bydd cyfle i ailasesu sut y darperir gwasanaethau bws ar draws y wlad gyfan.

Following on from this discussion of bus services in a specific area, I understand that there’s been a preliminary assessment of the reintroduction of a railway line from Carmarthen to Aberystwyth. Can the First Minister inform us as to any future plans to institute a full feasibility study and, if so, when?

Yn dilyn ymlaen o’r drafodaeth hon ar wasanaethau bws mewn ardal benodol, rwy’n deall y bu asesiad rhagarweiniol o ailgyflwyno rheilffordd o Gaerfyrddin i Aberystwyth. A all y Prif Weinidog ein hysbysu am unrhyw gynlluniau yn y dyfodol i gynnal astudiaeth ddichonoldeb lawn ac, os felly, pryd?

Something close to my heart, in principle, and others’; I know that. The Carmarthen-Aberystwyth line disappeared as a passenger line in 1964. It was in place, in the main, until 1975. I remember trains coming through Bridgend station having come down from Aberaeron and Newcastle Emlyn on the spur, carrying milk in those days. In an act of utter stupidity, the line was taken up very, very quickly. And, of course, that presents a problem. Some of it’s been reinstated by the Gwili railway.

We think that a substantial part of the permanent way is still intact, that there are, actually, very few gaps there. There are still many bridges in place; one or two are missing. So, that assessment has been made, but it’s also true to say that there will need to be an assessment of the cost benefit of reinstating the track. It’s a substantial cost, running into the billions, and that work will need to be done carefully in terms of seeing whether that line can be reinstated. That work is ongoing. We’ve seen it done elsewhere in the UK. We know that Scotland has done it with the Waverley line, but, as far as this line is concerned, the work will continue so that we have a good understanding of the cost, the practicability and the timescale.

Rhywbeth sy'n agos at fy nghalon i, mewn egwyddor, ac eraill; Rwy’n gwybod hynny. Diflannodd rheilffordd Caerfyrddin-Aberystwyth fel rheilffordd i deithwyr ym 1964. Roedd yn dal yno, ar y cyfan, tan 1975. Rwy’n cofio trenau yn dod trwy orsaf Pen-y-bont ar Ogwr ar ôl dod i lawr o Aberaeron a Chastellnewydd Emlyn ar y gangen, yn cludo llaeth yn y dyddiau hynny. Mewn gweithred o wiriondeb llwyr, codwyd y rheilffordd yn gyflym iawn iawn. Ac, wrth gwrs, mae hynny'n peri problem. Mae rhan ohoni wedi ei hailgyflwyno gan reilffordd Gwili.

Rydym ni’n credu bod rhan sylweddol o'r ffordd barhaol yn dal yn gyfan, mai prin iawn yw’r bylchau yno, mewn gwirionedd. Mae llawer o bontydd yno o hyd; mae un neu ddwy ar goll. Felly, mae’r asesiad hwnnw wedi ei wneud, ond mae hefyd yn wir i ddweud y bydd angen cael asesiad o gost budd ailgyflwyno’r trac. Mae'n gost sylweddol, yn rhedeg i'r biliynau, a bydd angen gwneud y gwaith hwnnw yn ofalus o ran gweld a oes modd ailgyflwyno’r rheilffordd honno. Mae'r gwaith hwnnw'n parhau. Rydym ni wedi ei weld yn cael ei wneud mewn mannau eraill yn y DU. Rydym ni’n gwybod bod yr Alban wedi ei wneud gyda rheilffordd Waverley, ond, cyn belled ag y mae’r rheilffordd hon yn y cwestiwn, bydd y gwaith yn parhau fel bod gennym ni ddealltwriaeth dda o'r gost, yr ymarferoldeb a'r amserlen.

TB Buchol yng Nghymru

Bovine TB in Wales

6. A wnaiff y Prif Weinidog ddatganiad am lefelau TB buchol yng Nghymru? OAQ(5)0151(FM)

6. Will the First Minister make a statement on Bovine TB levels in Wales? OAQ(5)0151(FM)

Yes. We have seen some real progress over the last few years. We are seeing a downward trend in new TB incidents. The latest statistics show that, in the last 12 months, there were 740 new herd incidents reported in Wales, compared with 884 in the previous 12 months. That’s a decrease of 16 per cent.

Gwnaf. Rydym ni wedi gweld cynnydd gwirioneddol dros y blynyddoedd diwethaf. Rydym ni’n gweld tuedd ostyngol o ran achosion TB newydd. Mae'r ystadegau diweddaraf yn dangos, yn ystod y flwyddyn ddiwethaf, yr hysbyswyd am 740 o ddigwyddiadau buchesi newydd yng Nghymru, o'i gymharu ag 884 y flwyddyn cynt. Mae hynny’n ostyngiad o 16 y cant.

Thank you, First Minister. However, the number of cattle slaughtered as a result of contracting bovine TB has actually seen a sharp increase of 43 per cent over the past 12 months, bringing much misery and financial hardship to our farmers. I understand that the Welsh Government abandoned its own vaccine programme in December, given the levels of human TB and the shortage of vaccine now available. The FUW has stressed the difference in approach and understanding between your Government and policies implemented in England, and without a proactive approach to manage the source of infection in cattle and wildlife, international trade negotiations for Wales could be put at significant risk. Given what can only be described now as a crisis in farming, as regards bovine TB, what immediate action are you taking to resolve this? Will you, as First Minister, make a statement in this Chamber to the Assembly Members, and also to our very worried farmers out there in Wales?

Diolch yn fawr, Brif Weinidog. Fodd bynnag, bu cynnydd sydyn o 43 y cant i nifer y gwartheg a laddwyd o ganlyniad i ddal TB buchol yn ystod y flwyddyn ddiwethaf, gan ddod â llawer o ddiflastod a chaledi ariannol i'n ffermwyr. Rwy’n deall fod Llywodraeth Cymru wedi rhoi’r gorau i’w rhaglen brechlyn ei hun ym mis Rhagfyr, o ystyried y lefelau TB dynol a phrinder y brechlyn sydd ar gael nawr. Mae UAC wedi pwysleisio’r gwahaniaeth yn yr ymagwedd a’r ddealltwriaeth rhwng eich Llywodraeth chi a pholisïau a roddwyd ar waith yn Lloegr, a gallai trafodaethau masnach ryngwladol ar gyfer Cymru gael eu rhoi mewn perygl sylweddol heb ddull rhagweithiol o reoli ffynhonnell yr haint mewn gwartheg a bywyd gwyllt. O ystyried yr hyn y gellir ond ei ddisgrifio bellach fel argyfwng ym myd ffermio, o ran TB buchol, pa gamau uniongyrchol ydych chi’n eu cymryd i ddatrys hyn? A wnewch chi, fel Prif Weinidog, wneud datganiad yn y Siambr hon i Aelodau'r Cynulliad, a hefyd i'n ffermwyr pryderus iawn allan yna yng Nghymru?

It would be for the Minister to make that statement, and she will be keeping the Assembly informed of that. But, as I said, the number of breakdowns has gone down. Testing is up. We know that there are no difficulties in terms of international trade, as far as bovine TB is concerned. In fact, the eradication programme, which is jointly owned by England, Wales and Northern Ireland, has received £31 million of European money. There we are; let’s see if that continues in the future. So, there’s no difficulty with the approach that we have taken. No country, nor indeed the European Union, has ever said that they have difficulty with the approach taken to reducing TB incidence in Wales.

Mater i'r Gweinidog fyddai gwneud y datganiad hwnnw, a bydd hi’n rhoi'r wybodaeth ddiweddaraf am hynny i'r Cynulliad. Ond, fel y dywedais, mae nifer y methiannau wedi gostwng. Cynhelir mwy o brofion. Rydym ni’n gwybod nad oes unrhyw anawsterau o ran masnach ryngwladol, cyn belled ag y mae TB buchol yn y cwestiwn. Yn wir, mae'r rhaglen ddileu, y mae Cymru, Lloegr a Gogledd Iwerddon yn gyfrifol amdani ar y cyd, wedi cael £31 miliwn o arian Ewropeaidd. Dyna ni; gadewch i ni weld a fydd hynny'n parhau yn y dyfodol. Felly, nid oes unrhyw anhawster o ran yr ymagwedd yr ydym ni wedi ei chymryd. Nid oes unrhyw wlad, na’r Undeb Ewropeaidd yn wir, erioed wedi dweud eu bod yn cael anhawster â'r ymagwedd a gymerwyd i leihau achosion o TB yng Nghymru.

A gaf i ofyn, gan fod y Llywodraeth, wrth gwrs, yn adolygu ei strategaeth ar hyn o bryd, pa wersi rydych chi wedi’u dysgu o wledydd eraill, yn enwedig, efallai, y profiadau maen nhw wedi’u cael yn Lloegr, lle maen nhw wedi mabwysiadu ‘approach’ gwahanol, ac efallai yng Ngweriniaeth Iwerddon?

May I ask, as the Government is reviewing its strategy at present, what lessons you have learned from other countries, particularly the experiences in England where they’ve adopted a different approach, and perhaps in the Republic of Ireland too?

Un o’r pethau rwy’n ei wybod am Loegr—rwy’n cofio yn ystod y treialon Krebs, gydag un o’r treialon fe aeth pethau’n waeth, o achos y ffaith eu bod nhw’n difa moch daear o’r canol mas. Wrth gwrs, beth oedd yn digwydd oedd bod y moch daear yn symud mas, a wedyn roedd y clwy yn lledu o achos hynny. Rwy’n gwybod bod yna dueddiad gyda rhai i feddwl bod yna ateb rhwydd i TB—os rŷch chi’n cael gwared ar moch daear felly nid oes dim problem gyda chi. Mae hi’n fwy cymhleth na hynny. Rwy’n cofio eistedd ar y pwyllgor a chlywed y dystiolaeth, a oedd yn dangos ei bod hi’n llawer mwy cymhleth a bod dim un ateb. Ond, wrth ddweud hynny, rydym wedi gweld lleihad, sydd i’w groesawu, wrth gwrs, yn nifer yr anifeiliaid sydd wedi cael eu profi gyda TB, ac mae hynny’n rhywbeth rydym ni’n moyn gweld yn parhau yn y pen draw.

One of the things that I know about England, as I remember, during the Krebs tests, was that things worsened because of the fact that they were culling the badgers from the centre outwards. Of course, with perturbation, the disease was spreading because of that. I know that many people think that there’s an easy solution to TB and that if you cull, eradicate or get rid of the badgers, then you’d eradicate TB. It's more complicated than that. I recall sitting on the committe and hearing the evidence, which demonstrated that it’s much more complicated and that there is not one answer. However, having said that, we’ve seen a reduction, which is to be welcomed, in the number of stock that are being tested positive with TB. That’s something that we wish to see continuing.

Datganoli Trethi

Tax Devolution

7. A wnaiff y Prif Weinidog roi’r wybodaeth ddiweddaraf am ddatganoli trethi? OAQ(5)0150(FM)

7. Will the First Minister provide an update on tax devolution? OAQ(5)0150(FM)

Yes. We’re on target to deliver the devolved Welsh taxes, and collection and management arrangements. From April 2018, we will be able to do so, but that will depend, of course, on the agreement of a fiscal framework for Wales, which is hugely important.

Gwnaf. Rydym ar y trywydd iawn i gyflawni trethi datganoledig Cymru, a threfniadau casglu a rheoli. O fis Ebrill 2018, byddwn yn gallu gwneud hynny, ond bydd hynny'n dibynnu, wrth gwrs, ar gytuno fframwaith cyllidol i Gymru, sy'n eithriadol o bwysig.

Thank you, First Minister. As you know, I’ve supported the fiscal framework. I was pleased to attend the finance Secretary’s meeting with the new chief executive of the Welsh Revenue Authority last Thursday to discuss the process of appointing the chair to the new organisation. This is clearly going to be one of the most important new roles in Wales in recent times. Tax devolution will only succeed, First Minister, if the public can have confidence in it. Clearly, at the moment very few people are even aware that it’s happening. How are you ensuring that we get the right quality and the right calibre of candidates to apply for this new role at the WRA? How is your Welsh Government publicising the whole devolution of taxation so that, when it does start to happen in 2018, the public are fully aware of what’s going on with their tax bills?

Diolch yn fawr, Brif Weinidog. Fel y gwyddoch, rwyf wedi cefnogi'r fframwaith cyllidol. Roeddwn i’n falch o fod yn bresennol yng nghyfarfod yr Ysgrifennydd cyllid gyda phrif weithredwr newydd Awdurdod Refeniw Cymru ddydd Iau diwethaf i drafod y broses o benodi cadeirydd i'r sefydliad newydd. Mae hon yn amlwg yn mynd i fod yn un o'r swyddi newydd pwysicaf yng Nghymru yn y cyfnod diweddar. Bydd datganoli treth yn llwyddo, Brif Weinidog, dim ond os bydd gan y cyhoedd ffydd ynddo. Yn amlwg, ar hyn o bryd, ychydig iawn o bobl sydd hyd yn oed yn ymwybodol ei fod yn digwydd. Sut ydych chi’n sicrhau ein bod ni’n cael ymgeiswyr o’r ansawdd cywir a’r safon gywir i ymgeisio am y swydd newydd hon yn Awdurdod Refeniw Cymru? Sut mae eich Llywodraeth Cymru yn hysbysebu’r holl ddatganoli trethi fel bod y cyhoedd yn gwbl ymwybodol, pan fydd yn dechrau digwydd yn 2018, o'r hyn sy'n digwydd gyda'u biliau treth?

There will be a communications plan, as ever. We did this, of course, with the human transplantation Act—and we saw the effects of that—where the vast majority of people were aware of the legislation and aware of its contents. The Welsh Revenue Authority will be hugely important, of course, in terms of being able to collect a tax that is fair, robust and, above all, can be collected and cannot be avoided very easily. We understand the need to do that. So, I’ve got no difficulty in believing that we will have a sufficient calibre of candidates from which to choose the chair of the authority.

Bydd cynllun cyfathrebu, fel bob amser. Fe wnaethom ni hyn, wrth gwrs, gyda'r Ddeddf trawsblannu dynol—a gwelsom effeithiau hynny—lle’r oedd y mwyafrif helaeth o bobl yn ymwybodol o'r ddeddfwriaeth ac yn ymwybodol o'i chynnwys. Bydd Awdurdod Refeniw Cymru yn hynod bwysig, wrth gwrs, o ran gallu casglu treth sy'n deg, yn gadarn ac, yn anad dim, y gellir ei chasglu ac na ellir ei hosgoi yn hawdd iawn. Rydym ni’n deall yr angen i wneud hynny. Felly, nid wyf yn ei chael yn anodd o gwbl credu y bydd gennym ni ymgeiswyr o ansawdd digonol i ddewis cadeirydd yr awdurdod o’u plith.

First Minister, do you agree with me that it’s of prime importance, in devolving any taxes, for Wales to suffer no detriment from the devolution of those taxes? Will you press for independent arbitration to resolve disputes with the Treasury? I don’t want to sound pessimistic, but I have a feeling that we may end up with the odd dispute with the Treasury. And if the Treasury acts as judge and jury in that case, we are likely to come off second best. So, if there are going to be any disputes, we need some form of fair arbitration.

Brif Weinidog, a ydych chi’n cytuno â mi ei bod yn hollbwysig, wrth ddatganoli unrhyw drethi, i Gymru beidio â dioddef unrhyw niwed o ddatganoli’r trethi hynny? A wnewch chi bwyso am gymrodeddu annibynnol i ddatrys anghydfodau gyda'r Trysorlys? Nid wyf yn dymuno swnio'n besimistaidd, ond mae gennyf deimlad y bydd gennym ni ambell i achos o anghydfod gyda'r Trysorlys. Ac os bydd y Trysorlys yn gweithredu fel barnwr a rheithgor yn yr achosion hynny, rydym ni’n debygol o fod ar ein colled. Felly, os bydd unrhyw anghydfod, mae angen rhyw fath o gymrodeddu teg arnom.

I agree entirely. One thing that I can say to him is that the Secretary of State for Wales knows and understands that any support for the Wales Bill will depend on a fiscal framework being in place. There’s no good having that and then having the fiscal framework. Scotland was given that courtesy. There’s no reason why Wales shouldn’t have the same level of courtesy. And he’s right, of course: at the moment, the dispute resolutions process within the JMC is such that, if there is a dispute with the Treasury, then the dispute rolls on until it is eventually decided by the Treasury. So, there is no third party involved. I made arguments at the time that there should be an independent panel of arbitrators. That’s not something that the UK Government at the time were prepared to accept. There are, of course, models elsewhere. In Australia, there is a grants commission that acts independently in order to arbitrate between states and between states and the federal Government. There is no reason why this can’t happen here. We just need to make sure that the Treasury understands that it can’t be judge and jury on everything.

Rwy’n cytuno’n llwyr. Un peth y gallaf ei ddweud wrtho yw bod Ysgrifennydd Gwladol Cymru yn gwybod ac yn deall y bydd unrhyw gefnogaeth i Fil Cymru yn dibynnu ar gael fframwaith cyllidol ar waith. Nid oes diben cael hynny ac yna cael y fframwaith cyllidol. Rhoddwyd y cwrteisi hwnnw i’r Alban. Nid oes unrhyw reswm pam na ddylai Cymru gael yr un lefel o gwrteisi. Ac mae’n iawn, wrth gwrs: ar hyn o bryd, mae'r broses o ddatrys anghydfod o fewn Cydbwyllgor y Gweinidogion yn golygu, os oes anghydfod gyda'r Trysorlys, yna mae’r anghydfod yn parhau tan iddo gael ei benderfynu gan y Trysorlys yn y pen draw. Felly, nid oes unrhyw drydydd parti yn rhan o’r broses. Cyflwynais ddadleuon ar y pryd y dylid cael panel annibynnol o gymrodeddwyr. Nid yw hynny'n rhywbeth yr oedd Llywodraeth y DU ar y pryd yn fodlon ei dderbyn. Ceir modelau mewn mannau eraill, wrth gwrs. Yn Awstralia, ceir comisiwn grantiau sy'n gweithredu’n annibynnol er mwyn cymrodeddu rhwng gwladwriaethau a rhwng gwladwriaethau a’r Llywodraeth ffederal. Nid oes unrhyw reswm pam na all hynny ddigwydd yma. Mae angen i ni wneud yn siŵr bod y Trysorlys yn deall na all fod yn farnwr a rheithgor ar bopeth.

First Minister, I have a solution for you with regard to the communication of the tax-raising powers that you are going to be getting. Now, the vast majority of people, if we are honest, have no idea that this is coming down the track towards them. There is a way for you to let people know what is actually happening and also for you to be able to have the communication—two-way—with the public, and that’s to give them a referendum. Don’t go blaming costs and all the rest of it, which I know you normally do. Do you trust the people of Wales, and will you have that discussion with them, and will you allow them to have their voice heard? [Interruption.] It is genius, thank you.

Brif Weinidog, mae gen i ateb i chi o ran cyfathrebu’r pwerau codi trethi yr ydych chi’n mynd i fod yn eu cael. Nawr, nid oes gan y mwyafrif llethol o bobl, os ydym ni’n onest, ddim syniad bod hyn ar ei ffordd tuag atyn nhw. Mae ffordd i chi roi gwybod i bobl beth sy'n digwydd mewn gwirionedd, a hefyd i chi allu cael y cyfathrebu—ddwy ffordd—gyda'r cyhoedd, sef rhoi refferendwm iddyn nhw. Peidiwch â rhoi’r bai ar gostau a phethau felly, y gwn eich bod yn ei wneud fel arfer. A ydych chi’n ymddiried ym mhobl Cymru, ac a wnewch chi gael y drafodaeth honno gyda nhw, ac a wnewch chi ganiatáu iddyn nhw leisio eu barn? [Torri ar draws.] Mae'n athrylith, diolch.

I am grateful to the Member for his advice. He won’t be surprised that I don’t accept his advice that a referendum that would cost £4 million would be of particular help, given the fact that political parties in their manifestos explained their position to the people of Wales at the election in May. The people of Wales took a decision in terms of what they wanted to do. This is an issue that’s properly decided at an election, and the people of Wales gave their views.

Rwy’n ddiolchgar i'r Aelod am ei gyngor. Ni fydd yn syndod iddo nad wyf yn derbyn ei gyngor y byddai refferendwm a fyddai'n costio £4 miliwn o gymorth arbennig, o gofio’r ffaith bod pleidiau gwleidyddol wedi esbonio eu safbwyntiau i bobl Cymru yn eu maniffestos yn yr etholiad ym mis Mai. Gwnaeth pobl Cymru benderfyniad o ran yr hyn yr oedden nhw eisiau ei wneud. Mae hwn yn fater i wneud penderfynu priodol arno mewn etholiad, a mynegodd pobl Cymru eu barn.

Lleihau Achosion o Ordewdra Mewn Plant

Reducing Childhood Obesity

8. A wnaiff y Prif Weinidog ddatganiad am y mesurau a ddefnyddir i leihau achosion o ordewdra mewn plant yng Nghanolbarth a Gorllewin Cymru? OAQ(5)0152(FM)

8. Will the First Minister make a statement on the measures being taken to reduce childhood obesity in Mid and West Wales? OAQ(5)0152(FM)

Yes. We have introduced legislation, policies and a range of interventions to improve diets and increase physical activity. But, of course, this can’t be done by Government alone. It is something that we are tackling together with a wide range of organisations.

Gwnaf. Rydym ni wedi cyflwyno deddfwriaeth, polisïau ac ystod o ymyraethau i wella deiet a chynyddu gweithgarwch corfforol. Ond, wrth gwrs, ni all hyn gael ei wneud gan y Llywodraeth yn unig. Mae'n rhywbeth yr ydym ni’n mynd i'r afael ag ef gydag amrywiaeth eang o sefydliadau.

Diolch. Rwyf wedi cwrdd â’r cyfarwyddwr iechyd cyhoeddus dros fwrdd iechyd Hywel Dda yn ddiweddar. Mae hi wedi cadarnhau bod arolwg diweddar wedi dangos bod 28 y cant o blant hyd at bedair oed dros bwysau; 28 y cant—mae hwnnw’n ffigur anhygoel. Mae adroddiad arall yn ddiweddar wedi dangos bod tri chwarter o blant ym Mhrydain yn cael llai o amser y tu fas yn yr awyr iach na phobl yn ein carchardai. A ydych yn cytuno y byddai’n werth chweil cyflwyno mecanwaith i fonitro pwysau plant wrth iddyn nhw fynd drwy’r ysgol, a hefyd i fonitro eu gweithgaredd corfforol, fel yr awgrymodd Tanni Grey-Thompson yr wythnos diwethaf?

Thank you. I’ve met with the director of public health for the Hywel Dda health board area recently and she has confirmed that a recent survey has shown that 28 per cent of children up to the age of four are overweight. That’s 28 per cent—that’s an astonishing figure. Another report recently showed that three quarters of children in Britain spend less time in the open air than people in our prisons. Would you agree with me that it would be worth while putting in place a mechanism to monitor children’s weight as they go through school and also to monitor their physical activity, as was suggested by Tanni Grey-Thompson last week?

Wel, mae hwn yn rhywbeth, wrth gwrs, sy’n rhan o adolygiad Donaldson—sef dweud mai pwrpas addysg yw sicrhau bod plant yn iach ac yn hyderus—a bydd yn rhan o’r gwaith sy’n symud ymlaen ynglŷn â’r cwricwlwm newydd. Bydd iechyd a hefyd gweithgareddau corfforol yn ganolog i strwythur y cwricwlwm newydd. Ar hyn o bryd, mae 96 y cant o ysgolion yn gweithredu Dragon Sport, er mwyn sicrhau bod plant rhwng saith ac 11 yn gwneud chwaraeon, ac mae yna weithwyr ym mhob ysgol i hybu iechyd, sef pob ysgol sy’n rhan o’r rhwydwaith o gynlluniau ysgolion iach, ac maen nhw’n cefnogi ffyrdd newydd o sicrhau bod mwy a mwy o blant yn cymryd rhan mewn gweithgareddau corfforol. Felly, mae gwaith wedi cael ei wneud, ond mae’n hollbwysig bod iechyd ac addysg gorfforol yn ganolog, fel y dywedais, i’r dyfodol. Bydd hwn yn rhan o’r cwricwlwm newydd.

Well, this, of course, is something that is part of the Donaldson review—namely to say that the purpose of education is to ensure that children are healthy, confident—and will be part of the work that is being done as regards the new curriculum. Health and also, of course, physical activity will be central to the new curriculum structure. At present, about 96 per cent of schools are participating in Dragon Sport, ensuring that children between seven and 11 are participating in sport and there are health-promotion workers in every school, that is every school that is part of the healthy schools network, and they support new ways of ensuring that more and more children participate in physical activity. So, work has been done, but it is vital, as I said, that both health and physical education are central to and put at the heart of the new curriculum.

Ni ofynnwyd cwestiwn 9 [OAQ(5)0143(FM)].

Question 9 [OAQ(5)0143(FM)] not asked.

Llwybrau Beicio a Rennir

Shared Cycle Routes

10. A wnaiff y Prif Weinidog ddatganiad am ddefnyddio llwybrau beicio a rennir yng Nghymru? OAQ(5)0142(FM)

10. Will the First Minister make a statement on the use of shared cycle routes in Wales? OAQ(5)0142(FM)

Mae’r canllawiau dylunio teithio llesol yn nodi’r meini prawf a’r safonau ar gyfer eu defnyddio.

The active travel design guidance sets out the parameters and standards for their use.

Diolch am yr ateb hynny. Efallai y byddai o ddiddordeb i’r Prif Weinidog wybod, pan oeddwn i allan yn rhedeg yng Nghastell-nedd yn weddol ddiweddar, gwnes i bron â chael fy ngwthio i mewn i’r gamlas gan feic a oedd yn mynd yn rhy glou ar hyd yr un trac ag yr oeddwn i’n rhedeg arno, ac felly, y cwestiwn yw: gan fod yna rannu rhwng beicio a phobl sy’n cerdded, rwyf wedi cael pobl yn ardal y Mwmbwls, sy’n mynd yno’n aml, lle mae yna feicwyr nad ydyn nhw’n cymryd i mewn i ystyriaeth y bobl hynny sydd yn cerdded—rwyt ti’n gwybod, mae yna lot o bobl yno ddydd Sul, er enghraifft—. Sut maen nhw wedyn yn gallu bod yn sensitif i’r hyn sydd yn digwydd yna o’u cwmpas nhw, yn hytrach na cheisio mynd mor glou ag y bydden nhw yn mynd ar ben mynydd, hynny yw? Beth ydych chi’n gallu ei wneud o ran addysg i sicrhau bod pawb yn gallu byw yn yr un fath o amgylchfyd?

Thank you for that response. The First Minister might be interested to know that when I was out running in Neath recently I was almost pushed into a canal by a cyclist who was travelling too fast on the same path that I was using. My question, therefore, is: given that there is this separation between cyclists and pedestrians, I’ve had people in the Mumbles area, who go there often, where there are cyclists who don’t take account of those people who are walking—you know, on a Sunday, there are many people there—. How, then, can they be sensitive to what’s happening around them, rather than just trying to cycle as fast as they would on a mountain, for example? So, what can you do in terms of education to ensure that everyone can share the same environment comfortably?

Wel, mae yna ddyletswydd ar feicwyr i sicrhau nad ydyn nhw’n teithio’n rhy gyflym lle bydden nhw’n bwrw rhywun. Wel, wrth gwrs, wedi hynny, byddai bai arnyn nhw. Un o’r pethau sydd yn digwydd yn y Mwmbwls—ac rwy’n nabod y llwybr yn dda dros ben, wedi bod yna ar y beic sawl gwaith—yw’r ffaith bod pobl yn cerdded ar lwybr y beiciau. Nawr, wrth gwrs, nid ydyn nhw’n sylweddoli hynny, so un o’r pethau rwy’n credu y bydd rhaid ei wneud yn y pen draw yw sicrhau, lle mae yna lwybr i feiciau a llwybr i gerddwyr, efallai eu bod nhw’n wahanol liwiau, so mae pobl yn deall ble maen nhw i fod i gerdded a ble maen nhw i fod i feicio. Ond nid yw hynny’n cymryd y ddyletswydd o feicwyr i sicrhau eu bod nhw’n reidio eu beiciau mewn ffordd sydd yn gyfrifol ac sydd ddim yn beryglus i bobl eraill.

Well, cyclists are duty-bound to ensure that they don’t speed so that they would hit someone, because, of course, that would be their fault. What does happen in the Mumbles—and I know the path very well, as I’ve cycled on it myself a number of times—is that walkers walk along the cycle path and on the route of the cyclists. Now, they don’t realise that, so one of the things that will have to be done ultimately, I think, will be to ensure that, where there is a path for cyclists and a path for walkers, perhaps they are different colours, so that people know where they should walk and where they should cycle. But that doesn’t take away the responsibility from the cyclist to ensure that they are riding their bike in a responsible manner that doesn’t endanger other people.

2. 2. Datganiad a Chyhoeddiad Busnes
2. 2. Business Statement and Announcement

Yr eitem nesaf ar yr agenda yw’r datganiad a chyhoeddiad busnes ac rwy’n galw ar Jane Hutt.

The next item on the agenda is the business statement and announcement and I call on Jane Hutt.

Llywydd, I've made one addition to today's agenda. The First Minister will make a statement on the programme for government, ‘Taking Wales Forward 2016-2021’, shortly. I've also amended the titles of today's oral statements by the Cabinet Secretary for Health, Well-being and Sport and the Minister for Social Services and Public Health. No questions were tabled for answer by the Assembly Commission tomorrow, so timings have been adjusted accordingly, and business for the next three weeks is as shown on the business statement and announcement found among the agenda papers available to Members electronically.

Lywydd, rwyf wedi ychwanegu un peth at yr agenda heddiw. Yn fuan, bydd y Prif Weinidog yn gwneud datganiad am y rhaglen lywodraethu, 'Symud Cymru Ymlaen 2016-2021'. Rwyf hefyd wedi diwygio teitlau’r datganiadau llafar heddiw gan Ysgrifennydd y Cabinet dros Iechyd, Llesiant a Chwaraeon a Gweinidog Iechyd y Cyhoedd a Gwasanaethau Cymdeithasol. Ni chyflwynwyd unrhyw gwestiynau i'w hateb gan Gomisiwn y Cynulliad yfory, felly mae’r amserau wedi eu haddasu’n briodol. Ac mae’r busnes ar gyfer y tair wythnos nesaf fel y’i dangosir yng nghyhoeddiad y datganiad busnes sydd ymysg papurau'r cyfarfod sydd ar gael i'r Aelodau yn electronig.

If I could just raise two issues with you and ask, first of all, if we can have a statement from the Minister for infrastructure, economy and transport regarding the closure eastbound of the A48 outside Carmarthen. I understand that this closure has started and is going to happen for six weeks, between Carmarthen and Nantycaws. I'm already getting some feedback of delays, severe delays, in the Carmarthen area. And, of course, this is not a local issue only; this is a main link between Wales and Ireland and between Wales and the rest of the European Union, heavily used by goods vehicles, as anyone who's been there knows, and diverting all the traffic through what is the old road, as it were, through Llangynnwr, is already causing concerns and, more importantly in that context, causing long delays.

I would particularly like a statement on how the Welsh Government intends to do the best they can to smooth these delays, and also on what relationship we have with contractors when—I understand the work is essential—such long periods of time seem to be allowed for work to be done, and whether we put enough pressure and requirements on some companies to attain this work as quickly as possible, rather than drag it out, and it will be an economic knock to the west if this isn't resolved quickly. So, I hope we can have at least have a written statement soon regarding that.

The second issue I'd like to ask about is: what is the procedure—I think maybe the First Minister can help in this regard, with a statement or an explanation—regarding statements by Cabinet Ministers on Government policy not in this Chamber? I note that the Secretary for education went to her party conference, which isn't the same as the Government's party conference, of course, and made several education announcements—doubling of the pupil deprivation grant, a ban on grammar schools in Wales—and yet, when I look in the programme for government that was published today, there's no mention of those commitments whatsoever. There is some vague wording on some of them, but there's no mention of these commitments, so I'm left with the question, and I'm sure many people are: is the Cabinet Minister going to a party conference making a statement about policy a commitment by the Cabinet and Welsh Government, or merely an expression of Liberal Democrat hopes, which we've had a lot of over the last couple of days, indeed? It would be good to know from the First Minister whether these are, in fact, Government and Cabinet-approved policies, and whether the Permanent Secretary was informed that the Secretary for education was going to make such commitments on behalf of the Welsh Government in public.

A gaf i godi dau fater gyda chi, a gofyn, yn gyntaf, a gawn ni ddatganiad gan y Gweinidog dros seilwaith, yr economi a thrafnidiaeth ynglŷn â chau’r A48 tua’r dwyrain y tu allan i Gaerfyrddin? Rwyf ar ddeall bod y ffordd eisoes wedi’i chau ac y bydd y gwaith yn parhau am chwe wythnos, rhwng Caerfyrddin a Nant-y-caws. Rwyf eisoes wedi cael adborth am oedi, oedi difrifol, yn ardal Caerfyrddin. Ac, wrth gwrs, nid mater lleol yn unig yw hwn; dyma’r prif gyswllt rhwng Cymru ac Iwerddon a rhwng Cymru a gweddill yr Undeb Ewropeaidd, a gaiff ei ddefnyddio yn helaeth gan gerbydau nwyddau, fel y gŵyr unrhyw un sydd wedi teithio ar y ffordd. Mae dargyfeirio’r holl draffig ar hyd yr hen ffordd, fel petai, drwy Langynnwr, eisoes yn achosi pryderon ac, yn bwysicach yn y cyd-destun hwnnw, yn achosi oedi hir.

Hoffwn i, yn benodol, gael datganiad ar sut y mae Llywodraeth Cymru yn bwriadu gwneud ei gorau i liniaru’r oedi hwn, ac ar y berthynas sydd gennym â chontractwyr pan—rwy’n deall bod y gwaith yn hanfodol—mae cyfnodau mor hir yn cael eu caniatáu ar gyfer gwneud y gwaith, ac a ydym yn rhoi digon o bwysau a gofynion ar rai cwmnïau i gyflawni’r gwaith hwn cyn gynted ag y bo modd, yn hytrach na llusgo’u traed. Bydd yn cael effaith wael yn economaidd ar y gorllewin os na chaiff hyn ei ddatrys yn fuan. Felly, rwy’n gobeithio y gallwn ni o leiaf gael datganiad ysgrifenedig ynghylch hynny yn fuan.

Yr ail fater yr hoffwn i ofyn yn ei gylch yw hwn: beth yw'r weithdrefn–rwy’n credu y gall y Prif Weinidog helpu yn hyn o beth, trwy ddatganiad neu eglurhad–o ran datganiadau gan Weinidogion y Cabinet ar bolisi Llywodraethol heb fod yn y Siambr hon? Nodaf fod yr Ysgrifennydd dros addysg wedi mynd i gynhadledd ei phlaid, sy’n wahanol i gynhadledd plaid y Llywodraeth, wrth gwrs, a gwneud sawl cyhoeddiad am addysg–dyblu’r grant amddifadedd disgyblion, gwaharddiad ar ysgolion gramadeg yng Nghymru–ac eto, wrth imi edrych ar y rhaglen lywodraethu a gyhoeddwyd heddiw, ni welaf sôn am yr ymrwymiadau hynny o gwbl. Mae rhai sylwadau amwys ynglŷn â rhai ohonynt, ond nid oes sôn am yr ymrwymiadau hyn, felly rwy'n gofyn y cwestiwn, ac rwy'n siŵr bod llawer o bobl yn gwneud yr un fath: a yw’r Gweinidog Cabinet sy’n mynd i gynhadledd ei phlaid ac yn gwneud datganiad, yn cyflwyno ymrwymiad polisi gan y Cabinet a Llywodraeth Cymru, neu ddim ond yn mynegi gobeithion y Democratiaid Rhyddfrydol, yr ydym wedi cael llawer ohonynt yn wir dros y diwrnodau diwethaf? Byddai'n dda cael gwybod gan y Prif Weinidog a yw'r rhain, mewn gwirionedd, yn bolisïau sydd wedi eu cymeradwyo gan y Llywodraeth a’r Cabinet, ac a oedd yr Ysgrifennydd Parhaol yn gwybod bod yr Ysgrifennydd dros addysg yn mynd i wneud ymrwymiadau o'r fath ar ran Llywodraeth Cymru yn gyhoeddus.

Thank you, Simon Thomas, for your questions. The first question is a very important point. Of course, you will be aware, I’m sure, that there is a leaking gas main and this obviously requires an essential work. Of course, in terms of handling that, and the impact on business, the public, and travel to school and work, all those issues have been taken into account by the Cabinet Secretary for economy, infrastructure and skills. Clearly, we will be doing everything to mitigate the impact of that in terms of diversions and handling, and we certainly will be reporting back, and also taking questions, I’m sure, as this work proceeds in terms of impact.

Your second point is an interesting point because of course I well remember our time in coalition together, when similar sorts of statements and arrangements were made. But I would say also to the Member that, of course, we have been very clear as a Welsh Government, as we were, and indeed I think you were too in the fourth Assembly, about our support not only for the pupil deprivation grant but also for early years.

Diolch yn fawr, Simon Thomas, am eich cwestiynau. Mae’r cwestiwn cyntaf yn bwynt pwysig iawn. Wrth gwrs, byddwch chi’n ymwybodol, rwy'n siŵr, fod pibell nwy yn gollwng a bod angen gwneud gwaith hanfodol arni. Wrth gwrs, o ran ymdrin â hynny, a'r effaith ar fusnesau, y cyhoedd, a’r daith i'r ysgol a’r gwaith, mae Ysgrifennydd y Cabinet dros yr economi, seilwaith a sgiliau wedi rhoi ystyriaeth i’r holl faterion hynny. Byddwn yn amlwg yn gwneud popeth o fewn ein gallu i liniaru effaith hynny, o ran gwyriadau ac ymdrin â’r sefyllfa, a byddwn yn sicr yn adrodd yn ôl, ac yn ateb cwestiynau, rwy'n siŵr, ar yr effaith wrth i'r gwaith hwn fynd yn ei flaen.

Mae eich ail bwynt yn bwynt diddorol, oherwydd, wrth gwrs, rwy’n cofio’n dda yr amser pan oeddem mewn clymblaid gyda'n gilydd, pan gafodd yr un fath o ddatganiadau a threfniadau eu gwneud. Ond byddwn i hefyd yn dweud wrth yr Aelod, wrth gwrs, ein bod ni, fel Llywodraeth Cymru, wedi bod yn glir iawn, fel yr oeddem, ac yn wir, chithau hefyd rwy’n credu, yn y pedwerydd Cynulliad, am ein cefnogaeth, nid yn unig i’r grant amddifadedd disgyblion, ond hefyd i’r blynyddoedd cynnar.

Can I ask for a statement on census data collection for the 2021 census? What input does either the National Assembly or Welsh Government have on the boundaries of lower super output areas? These data, as you know, are used by the Welsh Government to target anti-poverty programmes. The mix created can—and has in my constituency—led to some of the poorest parts missing out because they were joined, some of them, with affluent parts, with the data producing a fairly high average, even though there are areas that were suffering extreme deprivation. What can be done to try and get the census organised to create more homogenous data collection areas to try and stop that happening?

A gaf i ofyn am ddatganiad ar gasglu data cyfrifiad ar gyfer cyfrifiad 2021? Pa fewnbwn sydd gan naill ai'r Cynulliad Cenedlaethol neu Lywodraeth Cymru i ffiniau ardaloedd cynnyrch ehangach haen is? Caiff y data hyn, fel y gwyddoch, eu defnyddio gan Lywodraeth Cymru i dargedu rhaglenni gwrthdlodi. Gall y gymysgedd a grëir arwain–fel sydd wedi digwydd yn fy etholaeth i–at sefyllfa lle mae rhai o'r ardaloedd tlotaf ar eu colled oherwydd eu bod wedi eu huno, rai ohonynt, ag ardaloedd cefnog, a’r data felly yn rhoi cyfartaledd eithaf uchel, er bod yna ardaloedd sy’n dioddef amddifadedd eithafol. Beth y gellir ei wneud i geisio trefnu’r cyfrifiad i greu ardaloedd casglu data mwy unffurf er mwyn ceisio atal hynny rhag digwydd?

Well, Mike Hedges raises an important point and I know he will be aware that the design of those lower super output area boundaries is the responsibility of ONS, the Office for National Statistics. It’s part of their work in managing the England and Wales census, but we do feed into the governance of that census. We have a close working relationship, of course, with ONS, and regular consultations, and we do need to look at how to manage the impact where there is a particular population change affecting the sizes of those LSOAs. But, of course, as Mike Hedges said, this is something where attention can also be drawn to this in terms of consultation by Assembly Members.

Wel, mae Mike Hedges yn codi pwynt pwysig, a gwn y bydd yn ymwybodol mai cyfrifoldeb y Swyddfa Ystadegau Gwladol yw dylunio’r ffiniau ardaloedd cynnyrch ehangach haen is hynny. Mae'n rhan o'i gwaith o reoli cyfrifiad Cymru a Lloegr, ond rydym ni’n cyfrannu at lywodraethu’r cyfrifiad hwnnw. Mae gennym berthynas waith agos, wrth gwrs, â’r Swyddfa Ystadegau Gwladol, ac rydym yn ymgynghori’n rheolaidd â nhw. Mae angen inni edrych ar sut i reoli'r effaith pan fydd newid penodol yn y boblogaeth sy'n effeithio ar faint yr ardaloedd cynnyrch ehangach haen is hynny. Ond, wrth gwrs, fel y dywedodd Mike Hedges, mae hyn yn rhywbeth lle gellir tynnu sylw ato hefyd trwy ymgynghori gan Aelodau'r Cynulliad.

Diolch. Could I call for two statements, please, firstly on the application of local housing allowance to social rents for supported housing providers? Last Thursday, the UK Secretary of State for Work and Pensions announced that the UK Government was deferring application of the local housing allowance rates on social rents for supported housing until 2019-20 and would then be bringing in a new funding model where costs above the level of the local housing allowance rates in England would have funding devolved to local government for disbursement locally, but in Wales and Scotland an equivalent amount will be provided and it will be for those administrations, he said, to decide how best to allocate the funding. Having spoken at the annual general meeting of a large Supporting People provider in north Wales last Friday where this was raised—and also, very clearly, a concern that the Welsh Government should engage and explain its position on this over the next period of months—I’d be grateful if the Assembly could have a statement to explain how the Welsh Government proposes to respond to that.

Secondly and finally, I’m grateful for a statement regarding the provision of nurses for children with life-shortening conditions. The charity Together for Short Lives has launched a new campaign, You Can Be That Nurse, to encourage more nurses to work with children with life-shortening conditions. They refer to evidence showing a shortage of qualified nurses providing children’s palliative care in the voluntary sector, including children’s hospices, and that this is having a negative impact for children with life-shortening conditions, not just across the UK, but Wales also. They say as part of the campaign they are asking the Welsh Government and healthcare workforce planners to take action to bring the average nursing vacancy rate among voluntary sector children’s palliative care organisations to below 10 per cent and closer to the NHS nurse vacancy rate across the UK. Again, a call on the Welsh Government, which merits a response from the Welsh Government, and we would welcome a statement accordingly.

Diolch. A gaf i ofyn am ddau ddatganiad, os gwelwch yn dda, yn gyntaf ar gymhwyso lwfans tai lleol ar rent cymdeithasol ar gyfer darparwyr tai â chymorth? Ddydd Iau diwethaf, cyhoeddodd Ysgrifennydd Gwladol y DU dros Waith a Phensiynau fod Llywodraeth y DU yn gohirio cymhwysiad cyfraddau lwfans tai lleol ar rent cymdeithasol ar gyfer tai â chymorth tan 2019-20. Byddai wedyn yn cyflwyno model cyllido newydd lle byddai costau uwchben lefel y cyfraddau lwfans tai lleol yn Lloegr yn cael cyllid wedi’i ddatganoli i lywodraeth leol i’w ddyrannu’n lleol. Ond cyhoeddwyd y byddai swm cyfatebol yn cael ei ddarparu i Gymru a'r Alban, a phenderfyniad y gweinyddiaethau hynny, meddai, fyddai sut orau i ddyrannu’r cyllid. Ar ôl siarad yng nghyfarfod cyffredinol blynyddol darparwr Cefnogi Pobl mawr yn y gogledd ddydd Gwener diwethaf lle holwyd am hyn—ac, yn amlwg iawn, mynegwyd pryder y dylai Llywodraeth Cymru ymgysylltu ac egluro ei safbwynt ar hyn dros y misoedd nesaf—byddwn i’n ddiolchgar pe gallai'r Cynulliad gael datganiad yn esbonio sut mae Llywodraeth Cymru yn bwriadu ymateb i hynny.

Yn ail ac yn olaf, rwy'n ddiolchgar am ddatganiad ar ddarparu nyrsys i blant â chyflyrau sy'n byrhau bywyd. Mae'r elusen Together for Short Lives wedi lansio ymgyrch newydd, You Can Be That Nurse, i annog rhagor o nyrsys i weithio gyda phlant â chyflyrau sy'n byrhau bywyd. Maent yn cyfeirio at dystiolaeth sy'n dangos bod prinder nyrsys cymwysedig yn darparu gofal lliniarol i blant yn y sector gwirfoddol, gan gynnwys hosbisau plant. Mae hyn yn cael effaith negyddol ar blant sydd â chyflyrau sy'n byrhau bywyd, nid yn unig ledled y DU, ond yng Nghymru hefyd. Maent yn dweud eu bod, fel rhan o'r ymgyrch, yn gofyn i Lywodraeth Cymru a chynllunwyr y gweithlu gofal iechyd i gymryd camau i ddod â'r gyfradd gyfartalog o swyddi gwag nyrsio mewn sefydliadau gofal lliniarol i blant yn y sector gwirfoddol i lai na 10 y cant ac yn nes at y gyfradd swyddi gwag am nyrsys GIG yn y DU. Unwaith eto, mae galw ar Lywodraeth Cymru, sy'n haeddu ymateb gan Lywodraeth Cymru, a byddem yn croesawu datganiad priodol.

I thank the Member for those questions. The Cabinet Secretary for Communities and Children is fully aware of the issues relating to the application of local housing allowance and is involved in discussions, and it’s helpful, of course, to have feedback in terms of those impacts at a regional level for those engaged, but he’s clearly responding to those. On your second point, again, it’s an opportunity to draw attention to Together for Short Lives, the campaign that you mentioned. Of course, nurses are vital to our NHS, and we’ve increased the number of nurses in the service, but also, it’s about an effective skills mix and making sure that we have those highly experienced nurses to ensure that we can meet those needs as you described.

Diolch i'r Aelod am y cwestiynau hynny. Mae Ysgrifennydd y Cabinet dros Gymunedau a Phlant yn gwbl ymwybodol o'r materion sy'n ymwneud â chymhwyso lwfans tai lleol ac mae’n cymryd rhan mewn trafodaethau, ac mae'n ddefnyddiol cael adborth, wrth gwrs, ar yr effeithiau hynny ar lefel ranbarthol i’r bobl gysylltiedig, ond mae’n amlwg yn ymateb i'r rheini. O ran eich ail bwynt, unwaith eto, mae'n gyfle i dynnu sylw at Together for Short Lives, yr ymgyrch y gwnaethoch chi sôn amdani. Wrth gwrs, mae nyrsys yn hanfodol i'n GIG, ac rydym ni wedi cynyddu nifer y nyrsys yn y gwasanaeth. Ond hefyd, mae'n ymwneud â chymysgedd effeithiol o sgiliau a gwneud yn siŵr bod gennym y nyrsys profiadol iawn hynny er mwyn sicrhau y gallwn ddiwallu’r anghenion y gwnaethoch chi eu disgrifio.

Leader of the house, it was good to join with you and many other Labour AMs outside the Senedd last week to support the women from all across Wales who are protesting against the unfair changes in women’s pension arrangements that have simply been steamrollered in by the UK Government. Could we have a statement from the Welsh Government on their assessment of the impact these changes have had, as forcing women to work longer will surely have serious repercussions on our economic and employment policies here in Wales?

Arweinydd y tŷ, roedd hi’n dda ymuno â chi a llawer o ACau Llafur eraill y tu allan i'r Senedd yr wythnos ddiwethaf i gefnogi menywod o bob rhan o Gymru sy'n protestio yn erbyn y newidiadau annheg i drefniadau pensiwn menywod sydd, yn syml, wedi eu gwthio arnom gan Lywodraeth y DU. A gawn ni ddatganiad gan Lywodraeth Cymru ar ei hasesiad o’r effaith y mae’r newidiadau hyn wedi eu cael, oherwydd bydd gorfodi menywod i weithio'n hirach yn sicr yn cael ôl-effaith ddifrifol ar ein polisïau economaidd a chyflogaeth yma yng Nghymru?

I’d like to thank Vikki Howells for ensuring that there was a very strong presence, certainly from colleagues here. Huw Irranca-Davies, I think, and other Labour Assembly Members were there, and also MPs as well, because this isn’t devolved. It was a national day of action and I’m very impressed with the work of the campaign. And, of course, in the fourth Assembly, the former Minister, Lesley Griffiths, did actually write to the Minister of State for Pensions in February this year, expressing the Welsh Government’s concerns about the impact of the Pensions Acts of 1995 and 2011, calling for better transitional arrangements for those women affected by the changes. Of course, that national day of action drew attention to this again, and we will continue to raise those concerns.

Hoffwn i ddiolch i Vikki Howells am sicrhau bod yna bresenoldeb cryf iawn, yn sicr gan gydweithwyr yma. Roedd Huw Irranca-Davies, rwy’n credu, ac Aelodau Cynulliad eraill o’r blaid Lafur yno, yn ogystal ag ASau, gan nad yw hyn wedi ei ddatganoli. Roedd yn ddiwrnod cenedlaethol o weithredu ac rwy'n falch iawn o waith yr ymgyrch. Ac, wrth gwrs, yn y pedwerydd Cynulliad, ysgrifennodd y cyn- Weinidog, Lesley Griffiths, at y Gweinidog Gwladol dros Bensiynau ym mis Chwefror eleni yn mynegi pryderon Llywodraeth Cymru am effaith Deddfau Pensiynau 1995 a 2011, ac yn galw am drefniadau pontio gwell i’r menywod hynny y mae’r newidiadau yn effeithio arnynt. Wrth gwrs, tynnwyd sylw at hyn unwaith eto gan y diwrnod cenedlaethol hwnnw o weithredu, a byddwn ni’n parhau i godi’r pryderon hynny.

3. 3. Datganiad: Y Rhaglen Lywodraethu—‘Symud Cymru Ymlaen’
3. 3. Statement: The Programme for Government—‘Taking Wales Forward’

Yr eitem nesaf ar yr agenda yw’r datganiad gan y Prif Weinidog ar y rhaglen lywodraethu, ac rwy’n galw ar y Prif Weinidog, Carwyn Jones.

The next item on the agenda is a statement by the First Minister on the programme for government. I call on the First Minister, Carwyn Jones.

Diolch, Lywydd. Mae’n bleser i ddatgan cyhoeddiad ‘Symud Cymru Ymlaen’, sef ein rhaglen lywodraethu ar gyfer y pum mlynedd nesaf. Mae’n rhaglen sydd yn uchelgeisiol, yn strategol, a hefyd yn glir, ond hefyd mae’n un sy’n canolbwyntio ar weithredu a sicrhau gwelliannau real ym mywydau pobl Cymru. Mae’r ddogfen ei hunan yn glir, yn gryno, ac rwyf yn moyn sicrhau bod pawb yng Nghymru yn gallu pigo lan y ddogfen ei hunan a deall yn gwmws beth fydd y Llywodraeth yn ei wneud iddyn nhw dros dymor y Cynulliad hwn.

As a Government, we want a stronger, fairer economy, improved and reformed public services, and a united, connected, and sustainable Wales, and ‘Taking Wales Forward’ sets out how we will approach the task of delivering those aims. Members will see that while it focuses on the main pledges in the Welsh Labour manifesto, it also includes the key elements of the agreement with the Liberal Democrats, under which Kirsty Williams became Cabinet Secretary for Education, and also the priority areas agreed with Plaid Cymru before the summer recess. Members will also see that it is a very different document to the one we published five years ago. I have been clear since being appointed First Minister that this Government will work differently from others. We want to work creatively with all partners across Wales to find solutions to the challenges that we acknowledge face us.

The commitments set out in ‘Taking Wales Forward’ are our headline commitments. However, we know that these alone will not deliver our ambitions for our country. We also know that how we deliver things is just as important as what we deliver—that programmes viewed in isolation can have their impact reduced, or even create problems elsewhere. That’s why our agenda for this Government will not become fixed with the publication of ‘Taking Wales Forward’, and today marks a beginning of a phase where we will consider in greater detail how we can work together and change services to deliver our priorities.

The four areas set out today will form the basis for our well-being objectives. The development of four cross-cutting and intertwined strategies will allow us to consider how we can use the levers available to us to have the greatest impact. So, ‘Taking Wales Forward’ embodies our commitment to be an open and inclusive Government, taking a what-works approach in pursuit of our shared national goals, and working with the people best equipped to make a difference in Wales.

Of course, since the Assembly elections, we’ve had the UK’s vote to leave the European Union—the full implications of which are still far from clear, not least in terms of public finances. As a Government, we felt it was prudent and responsible to take the summer recess to look again at financial projections relating to our planned programmes. But, we won’t let these uncertainties dictate the terms of this Government. Today, I can confirm, Llywydd, we are pressing ahead with our commitments in full. These were the policies the people of Wales voted for, and these are the policies that we will deliver. Yes, there are difficult decisions ahead, and we will need to be innovative in our delivery, but we will stand by the pledges that we made.

Securing Wales’s national interests in the long and complex EU negotiations ahead will, of course, be a key priority for us, and I am confident that we have the right team in place to deliver the strong national leadership required. But be in no doubt, this is also a Government that is already delivering, and will continue to deliver our domestic agenda too—the bread-and-butter issues that matter most to people in their lives every day.

Llywydd, we want a Wales that is prosperous and secure. So, we will deliver a tax cut for 70,000 businesses, create a Wales development bank, implement the most generous childcare offer of anywhere in the UK, create a minimum of 100,000 high-quality, all-age apprenticeships, and deliver an extra 20,000 affordable homes, some through our continuing and successful Help to Buy scheme.

We want a Wales that is healthy and active. So, we will recruit and train more GPs, nurses and health professionals, double the capital people can keep when entering residential care, introduce a new treatment fund to give people fast access to innovative drugs, invest to reduce waiting times, and make sure schools are giving children an active start in life.

We want a Wales that is ambitious and learning. So, we will invest an additional £100 million to drive up school standards, introduce a new curriculum to give us the skills we need, promote teaching excellence, extend the pupil deprivation grant, and ensure a generous and comprehensive system to support Welsh students.

Llywydd, we want a Wales that is united and connected. So, we will deliver an M4 relief road, improvements to the A55, the A40, and other key routes, a metro system in both the south and the north of our country, and fast, reliable broadband for every property in Wales. We will work towards 1 million Welsh speakers by 2050 and push ahead with the local government reform that works with councils to deliver the best services for everyone, no matter where they live in Wales.

Llywydd, these are just a few of our key priorities in ‘Taking Wales Forward’, and of course our priorities are to improve the well-being of everyone. In that spirit, all of these will be shaped and developed according to the guiding principles of the Well-being of Future Generations (Wales) Act 2015, considering how each of our actions can have the maximum impact across the range of things that matter most to the people of Wales.

Prosperous and secure, healthy and active, ambitious and learning, united and connected—these are the areas where we can have the greatest impact, and can contribute to all of the national goals. This is not just an agenda for us as a Government, but for the whole public sector to get behind and deliver.

Llywydd, this programme for government gives us what we need to tackle the major challenges that lie ahead, and to make the tangible difference to people’s lives that they want to see. It enables us to approach the next five years with confidence, energy and clarity. We’ve set the ambition, and we have set out what we will do to achieve it, and now we will get on and deliver.

Thank you, Llywydd. It’s a pleasure to announce the publication of ‘Taking Wales Forward’, our programme for government for the next five years. It is a bold, strategic and ambitious programme, but also one that is focused unerringly on delivering real improvements in the everyday lives of the people of Wales. The document is clear, concise, and I want to ensure that everyone in Wales can pick it up and understand exactly what this Government will be doing for them over this Assembly term.

Fel Llywodraeth, rydym ni am gael economi gryfach, decach, gwasanaethau cyhoeddus gwell a diwygiedig, a Chymru unedig, gysylltiedig, a chynaliadwy, ac mae ‘Symud Cymru Ymlaen’ yn amlinellu sut y byddwn yn ymdrin â'r dasg o gyflawni’r amcanion hynny. Bydd yr Aelodau'n gweld, er ei fod yn canolbwyntio ar y prif addewidion ym maniffesto Llafur Cymru, mae hefyd yn cynnwys elfennau allweddol y cytundeb â'r Democratiaid Rhyddfrydol, y daeth Kirsty Williams yn Ysgrifennydd y Cabinet dros Addysg yn eu sgil, a hefyd y meysydd blaenoriaeth y cytunwyd arnynt gyda Phlaid Cymru cyn toriad yr haf. Bydd yr Aelodau hefyd yn gweld ei bod yn ddogfen wahanol iawn i'r un a gyhoeddwyd gennym bum mlynedd yn ôl. Rwyf wedi bod yn glir ers cael fy mhenodi’n Brif Weinidog y bydd y Llywodraeth hon yn gweithio'n wahanol i rai eraill. Rydym yn awyddus i weithio'n greadigol gyda'r holl bartneriaid ledled Cymru i ddod o hyd i atebion i'r heriau yr ydym yn gwybod sy’n ein hwynebu.

Yr ymrwymiadau a nodir yn 'Symud Cymru Ymlaen' yw ein prif ymrwymiadau. Fodd bynnag, gwyddom na fydd y rhain ar eu pennau eu hunain yn cyflawni ein huchelgais ar gyfer ein gwlad. Gwyddom hefyd bod y modd yr ydym yn cyflawni pethau yr un mor bwysig â'r hyn yr ydym yn ei gyflawni—y gall ystyried rhaglenni ar eu pennau eu hunain leihau eu heffaith, neu hyd yn oed greu problemau mewn mannau eraill. Dyna pam na fydd ein hagenda ar gyfer y Llywodraeth hon yn cael ei phennu’n ddigyfnewid wrth gyhoeddi 'Symud Cymru Ymlaen', ac mae heddiw yn nodi dechrau cyfnod pan fyddwn yn ystyried yn fwy manwl sut y gallwn weithio gyda'n gilydd a newid gwasanaethau er mwyn cyflawni ein blaenoriaethau.

Bydd y pedwar maes a nodir heddiw yn sylfaen i’n hamcanion llesiant. Bydd datblygu pedair strategaeth drawsbynciol sydd wedi eu cydblethu yn ein galluogi i ystyried sut y gallwn ddefnyddio'r dulliau sydd ar gael i ni er mwyn cael yr effaith fwyaf. Felly, mae 'Symud Cymru Ymlaen' yn ymgorffori ein hymrwymiad i fod yn Llywodraeth agored a chynhwysol, gan ddefnyddio ymagwedd ‘yr hyn sy’n gweithio’ wrth geisio cyflawni ein hamcanion cenedlaethol a rennir, a gweithio gyda'r bobl sydd yn y sefyllfa orau i wneud gwahaniaeth yng Nghymru.

Wrth gwrs, ers etholiadau'r Cynulliad, rydym wedi cael pleidlais y DU i adael yr Undeb Ewropeaidd—ac rydym yn dal i fod ymhell o fod yn glir ynglŷn â’u goblygiadau llawn, yn enwedig o ran cyllid cyhoeddus. Fel Llywodraeth, roeddem o’r farn ei bod yn ddarbodus ac yn gyfrifol i dreulio toriad yr haf yn edrych o’r newydd ar y rhagamcanion ariannol sydd ynghlwm â'r rhaglenni sydd wedi eu cynllunio. Ond, ni fyddwn yn gadael i’r ansicrwydd hwn bennu telerau'r Llywodraeth hon. Heddiw, gallaf gadarnhau, Lywydd, ein bod yn bwrw ymlaen â'n hymrwymiadau yn llawn. Y rhain oedd y polisïau y pleidleisiodd pobl Cymru drostynt, a'r rhain yw’r polisïau y byddwn yn eu cyflawni. Oes, mae yna benderfyniadau anodd o'n blaenau, a bydd angen i ni fod yn arloesol yn ein gwaith cyflawni, ond byddwn yn cadw at yr addewidion a wnaethom.

Bydd sicrhau buddiannau cenedlaethol Cymru yn nhrafodaethau hir a chymhleth yr UE sydd o’n blaenau, wrth gwrs, yn flaenoriaeth allweddol i ni, ac rwy’n hyderus bod gennym y tîm cywir wedi’i sefydlu i ddarparu’r arweinyddiaeth genedlaethol gref sydd ei hangen. Ond nid oes unrhyw amheuaeth bod hon hefyd yn Llywodraeth sydd eisoes yn cyflawni, a bydd yn parhau i gyflawni ein hagenda ddomestig hefyd—y materion bob dydd sydd bwysicaf i bobl yn eu bywydau bob dydd.

Lywydd, rydym am gael Cymru ffyniannus a diogel. Felly, byddwn yn torri trethi i 70,000 o fusnesau, yn creu banc datblygu Cymru, yn gweithredu'r cynnig gofal plant mwyaf hael yn y DU, yn creu o leiaf 100,000 o brentisiaethau ansawdd uchel ar gyfer pob oed, ac yn cyflwyno 20,000 o gartrefi fforddiadwy ychwanegol, rhai ohonynt trwy ein cynllun Cymorth i Brynu llwyddiannus sy’n parhau.

Rydym am greu Cymru iach a gweithgar. Felly, byddwn yn recriwtio ac yn hyfforddi mwy o feddygon teulu, nyrsys a gweithwyr iechyd proffesiynol, yn dyblu'r cyfalaf y gall pobl ei gadw wrth fynd i ofal preswyl, yn cyflwyno cronfa driniaeth newydd i alluogi pobl i gael cyffuriau arloesol yn gyflym, yn buddsoddi i leihau amseroedd aros, ac yn gwneud yn siŵr bod ysgolion yn rhoi cychwyn egnïol mewn bywyd i blant.

Rydym am greu Cymru uchelgeisiol sy’n dysgu. Felly, byddwn yn buddsoddi £100 miliwn ychwanegol i wella safonau ysgolion, yn cyflwyno cwricwlwm newydd i roi i ni'r sgiliau y mae eu hangen arnom, yn hybu rhagoriaeth addysgu, yn ymestyn y grant amddifadedd disgyblion, ac yn sicrhau system hael a chynhwysfawr i gefnogi myfyrwyr Cymru.

Lywydd, rydym am gael Cymru unedig a chysylltiedig. Felly, byddwn yn darparu ffordd liniaru i'r M4, gwelliannau i'r A55, yr A40, a llwybrau allweddol eraill, system metro yn y de ac yng ngogledd ein gwlad, a band eang cyflym, dibynadwy i bob eiddo yng Nghymru. Byddwn yn gweithio tuag at gael 1 miliwn o siaradwyr Cymraeg erbyn 2050 ac yn bwrw ymlaen â'r gwaith o ddiwygio llywodraeth leol, sy'n gweithio gyda chynghorau i ddarparu'r gwasanaethau gorau i bawb, waeth ble y maent yn byw yng Nghymru.

Lywydd, dim ond rhai o'n blaenoriaethau allweddol yn ‘Symud Cymru Ymlaen’ yw’r rhain, ac wrth gwrs ein blaenoriaethau yw gwella llesiant pawb. Yn yr ysbryd hwnnw, bydd pob un o'r rhain yn cael eu llunio a'u datblygu yn unol ag egwyddorion arweiniol Deddf Llesiant Cenedlaethau'r Dyfodol (Cymru) 2015, gan ystyried sut y gall pob un o'n camau gweithredu gael yr effaith fwyaf posibl ar draws yr ystod o bethau sydd bwysicaf i bobl Cymru.

Ffyniannus a diogel, iach a gweithgar, uchelgeisiol ac sy’n dysgu, unedig a chysylltiedig—y rhain yw’r meysydd lle y gallwn gael yr effaith fwyaf, ac y gallwn gyfrannu at bob un o'r amcanion cenedlaethol. Nid yw hon yn agenda i ni fel Llywodraeth yn unig, ond i'r sector cyhoeddus cyfan i’w chefnogi a’i chyflwyno.

Lywydd, mae’r rhaglen lywodraethu hon yn rhoi'r hyn y mae ei angen arnom er mwyn mynd i'r afael â'r heriau mawr sydd o'n blaenau, a gwneud y gwahaniaeth pendant i fywydau pobl y maent am ei weld. Mae’n ein galluogi ni i ymdrin â’r pum mlynedd nesaf â hyder, egni ac eglurder. Rydym wedi pennu’r uchelgais, ac rydym wedi nodi'r hyn y byddwn yn ei wneud i’w chyflawni, a nawr byddwn yn bwrw ymlaen a’i chyflawni.

Thank you, First Minister, for today’s statement, and for unveiling your much-anticipated programme for government.

You’ve stated that the Government’s relentless focus for the next Assembly will be on improving Wales’s economy and public services. Is it not true that that’s been the Government’s focus for the past 17 years? Of course, I don’t think any party in this Chamber would disagree with such aims, or, indeed, many of the other aspirations outlined in the programme for government. There are many things in this that no-one could disagree with. It’s a wish list in many ways. It’s a list of platitudes. Who would not want to enable the people of Wales to live healthy and fulfilled lives, or for them to live in a more prosperous, healthy and united country, or to build a Wales that is more confident, more equal, better skilled and more resilient? The question is: after 17 years of a Labour-led Government, why are we not yet prosperous, healthy, equal or even united? Have you ever reviewed the success of previous programmes for government?

A critical five years lies ahead for Wales, on that we can agree, and I’m eager to learn how your Government will both address the challenges and capitalise upon the opportunities that the people in this country currently face. We were led to believe that you were unveiling a five-year plan to take Wales forward today, and as such I’d hoped to learn in greater detail how, exactly, your Government will do just that. However, as was the case with your previous programmes for government, we’re offered an exhaustive list of objectives and priorities, but very little by way of detail as to how you will achieve them.

Last week, Plaid Cymru published our programme for opposition—a comprehensive policy package that aims to markedly change this country—and it’s good to see many of Plaid Cymru’s policies included in your programme for government. Several of them are recognisable as being part of our post-election one-off agreement with the Government—a new drugs and treatments fund, a Welsh development bank, a national infrastructure commission for Wales, more free childcare for three and four-year-olds, and additional good-quality apprenticeships for all are matters we all agreed on as part of that compact. It’s good to see that the Government also intends to continue with Plaid Cymru’s intermediate care fund. These are commitments secured due to Plaid Cymru’s responsible opposition, and they will deliver tangible benefits to people’s lives.

What this programme doesn’t do is tell us how it’ll be delivered. For example, you state in the programme that you will aim to secure successful, sustainable rural communities. This, of course, is something that we can all agree with, and I’m glad to see that your Government has listened to Plaid Cymru calls for the introduction of a small-grants scheme under the rural development scheme. However, you also note that you will support community-led projects, promote skills development, job creation, entrepreneurship, community energy, rural transport and broadband access. But, you provide no detail as to what this support might look like, so I’d be grateful if you could please elaborate on that point in your response, First Minister.

What we have here today is a list of priorities, a description of problems, and a few Plaid Cymru policies added in. What we want is more detail. So, I ask the First Minister whether he can provide greater detail on the key commitments outlined in the programme for government. We want to know more about the ‘how’, not just about the ‘what’. You state that you will constantly seek new markets and investors from around the world and promote Wales as an active, international partner. Again, can you please tell us how? The programme notes that the Government will invest an additional £100 million to drive up school standards over the next term. The Welsh education secretary made it clear in a recent speech that there’s no binary choice between either investing in class sizes or in teaching—that they’re not mutually exclusive. Could the First Minister therefore confirm whether the pupil deprivation grant and the costs of reducing class sizes are in addition to that £100 million? As well, can you tell us what you’ll do if this doesn’t drive up standards? Another commitment that you make is to improve access to GP services. Now that’s something that’s been a long-term ambition of yours. The percentage of GP practices offering appointments after 6.30 p.m. has declined since 2012, while there are only a handful of GP practices offering weekend appointments in the whole of the country. So, tell us, how are you going to meet that commitment?

Finally, it’s concerning that the programme for government makes so little reference to Brexit, given that it will almost certainly be one of the defining factors—if not the defining factor—influencing Welsh Government policy over the next five years. So, could I ask the First Minister which commitments have been specifically included in the programme for government to address the opportunities and challenges facing Wales following the vote to leave the European Union?

The people of this country don’t look to their Government to reiterate the many challenges that they face, or to list or describe the problems that need to be solved. People are more than aware of the difficulties that they face. What people expect from their Government is leadership, answers, solutions. When and how does the First Minister intend to provide this?

Diolch yn fawr, Brif Weinidog, am y datganiad heddiw, ac am ddadlennu eich rhaglen lywodraethu y bu disgwyl mawr amdani.

Rydych chi wedi datgan mai ar wella economi a gwasanaethau cyhoeddus Cymru y bydd pwyslais di-baid y Llywodraeth ar gyfer y Cynulliad nesaf. Onid yw’n wir mai dyna oedd pwyslais y Llywodraeth ar gyfer y 17 mlynedd ddiwethaf? Wrth gwrs, nid wyf yn meddwl y byddai unrhyw blaid yn y Siambr hon yn anghytuno ag amcanion o'r fath, nac, yn wir, â llawer o'r dyheadau eraill a amlinellir yn y rhaglen lywodraethu. Mae llawer o bethau yn hwn na allai neb anghytuno ag ef. Mae'n rhestr o ddymuniadau mewn sawl ffordd. Mae'n rhestr o ystrydebau. Pwy na fyddai am alluogi pobl Cymru i fyw bywydau iach a chyflawn, neu iddynt fyw mewn gwlad fwy ffyniannus, iach ac unedig, neu i adeiladu Cymru sy'n fwy hyderus, mwy cyfartal, â gwell sgiliau ac yn fwy cydnerth? Y cwestiwn yw: ar ôl 17 mlynedd o Lywodraeth dan arweiniad Llafur, pam nad ydym ni’n ffyniannus, yn iach, yn gyfartal neu hyd yn oed yn unedig eto? Ydych chi erioed wedi adolygu llwyddiant y rhaglenni llywodraethu blaenorol?

Mae pum mlynedd allweddol o'n blaenau ar gyfer Cymru, gallwn gytuno ar hynny, ac rwy'n awyddus i wybod sut y bydd eich Llywodraeth yn mynd i'r afael â'r heriau ac yn manteisio ar y cyfleoedd y mae'r bobl yn y wlad hon yn eu hwynebu ar hyn o bryd. Cawsom ar ddeall eich bod yn dadlennu cynllun pum mlynedd i symud Cymru ymlaen heddiw, ac yn hynny o beth roeddwn wedi gobeithio cael mwy o fanylion ynglŷn â sut, yn union, y bydd eich Llywodraeth yn gwneud hynny. Fodd bynnag, fel yn achos eich rhaglenni llywodraethu blaenorol, rydym yn cael cynnig rhestr gynhwysfawr o amcanion a blaenoriaethau, ond ychydig iawn o fanylion ynghylch sut y byddwch yn eu cyflawni.

Yr wythnos diwethaf, cyhoeddodd Plaid Cymru ein rhaglen ar gyfer yr wrthblaid—pecyn cynhwysfawr o bolisïau sydd â’r nod o newid y wlad hon yn sylweddol—ac mae'n dda gweld bod llawer o bolisïau Plaid Cymru wedi’u cynnwys yn eich rhaglen lywodraethu. Mae modd adnabod sawl un ohonynt fel bod yn rhan o'n cytundeb untro â’r Llywodraeth ar ôl yr etholiad—mae cronfa newydd ar gyfer cyffuriau a thriniaethau, banc datblygu Cymru, comisiwn seilwaith cenedlaethol i Gymru, rhagor o ofal plant rhad ac am ddim i blant tair a phedair blwydd oed, a phrentisiaethau ychwanegol o ansawdd da i bawb yn faterion y gwnaethom ni i gyd gytuno arnynt yn rhan o'r cytundeb. Mae'n dda gweld bod y Llywodraeth hefyd yn bwriadu parhau â chronfa gofal canolraddol Plaid Cymru. Mae'r rhain yn ymrwymiadau a sicrhawyd oherwydd gwaith gwrthblaid gyfrifol Plaid Cymru, a byddant yn gwireddu manteision gwirioneddol i fywydau pobl.

Yr hyn nad yw’r rhaglen hon yn ei wneud yw dweud wrthym sut y cânt eu cyflawni. Er enghraifft, rydych chi’n datgan yn y rhaglen mai eich nod yw sicrhau cymunedau gwledig llwyddiannus, cynaliadwy. Mae hyn, wrth gwrs, yn rhywbeth y gall pob un ohonom gytuno ag ef, ac rwy'n falch o weld bod eich Llywodraeth wedi gwrando ar Blaid Cymru yn galw am gyflwyno cynllun grantiau bach o dan y cynllun datblygu gwledig. Fodd bynnag, rydych yn nodi hefyd y byddwch yn cefnogi prosiectau a arweinir gan y gymuned, yn hyrwyddo datblygu sgiliau, creu swyddi, entrepreneuriaeth, ynni cymunedol, trafnidiaeth wledig a’r gallu i ddefnyddio band eang. Ond, nid ydych chi’n darparu unrhyw fanylion ynghylch beth fydd y cymorth hwn, felly byddwn yn ddiolchgar pe gallech ymhelaethu ar y pwynt hwnnw yn eich ymateb, Brif Weinidog.

Yr hyn sydd gennym yma heddiw yw rhestr o flaenoriaethau, disgrifiad o broblemau, ac ychydig o bolisïau Plaid Cymru wedi eu hychwanegu atynt. Yr hyn yr ydym ei eisiau yw rhagor o fanylion. Felly, gofynnaf i'r Prif Weinidog a wnaiff roi rhagor o fanylion ar yr ymrwymiadau allweddol a amlinellir yn y rhaglen lywodraethu. Rydym yn dymuno gwybod rhagor am 'sut', nid dim ond 'beth'. Rydych yn datgan y byddwch yn chwilio yn gyson am farchnadoedd a buddsoddwyr newydd o bob cwr o'r byd ac yn hyrwyddo Cymru fel partner gweithredol, rhyngwladol. Unwaith eto, a wnewch chi ddweud wrthym sut? Mae'r rhaglen yn nodi y bydd y Llywodraeth yn buddsoddi £100 miliwn ychwanegol i godi safonau ysgolion dros y tymor nesaf. Gwnaeth Ysgrifennydd Addysg Cymru ei gwneud yn glir mewn araith ddiweddar nad oes yn rhaid dewis rhwng naill ai buddsoddi mewn maint dosbarthiadau neu mewn addysgu—nad ydynt yn ddau beth nad ydynt yn cyd-fynd. Felly, a wnaiff y Prif Weinidog gadarnhau felly a yw'r grant amddifadedd disgyblion a’r costau lleihau maint dosbarthiadau hyn yn ychwanegol at y £100 miliwn? Hefyd, a wnewch chi ddweud wrthym beth y byddwch yn ei wneud os na fydd hyn yn codi safonau? Ymrwymiad arall yr ydych chi’n ei wneud yw gwella’r gallu i ddefnyddio gwasanaethau meddygon teulu. Nawr mae hynny yn rhywbeth sydd wedi bod yn uchelgais tymor hir ichi. Mae canran y meddygfeydd teulu sy’n cynnig apwyntiadau ar ôl 6.30pm wedi gostwng ers 2012, a dim ond llond dwrn o feddygfeydd teulu sy’n cynnig apwyntiadau dros y penwythnos yn y wlad gyfan. Felly, dywedwch wrthym, sut ydych chi’n mynd i gyflawni’r ymrwymiad hwnnw?

Yn olaf, mae'n destun pryder bod y rhaglen lywodraethu yn cyfeirio cyn lleied at Brexit, o gofio y bydd bron yn sicr yn un o'r ffactorau sy’n diffinio—os nad y ffactor diffiniol—sy’n dylanwadu ar bolisïau Llywodraeth Cymru dros y pum mlynedd nesaf. Felly, a gaf ofyn i'r Prif Weinidog pa ymrwymiadau sydd wedi eu cynnwys yn benodol yn y rhaglen lywodraethu i fynd i'r afael â'r cyfleoedd a'r heriau sy'n wynebu Cymru yn dilyn y bleidlais i adael yr Undeb Ewropeaidd?

Nid yw pobl y wlad hon yn edrych tuag at eu Llywodraeth i ailadrodd yr heriau niferus sy'n eu hwynebu, nac i restru neu ddisgrifio’r problemau y mae angen eu datrys. Mae pobl yn gwbl ymwybodol o'r anawsterau y maent yn eu hwynebu. Yr hyn y mae pobl yn ei ddisgwyl gan eu Llywodraeth yw arweinyddiaeth, atebion, datrysiadau. Pryd a sut y mae'r Prif Weinidog yn bwriadu darparu hyn?

Well, I’m surprised to hear the leader of Plaid Cymru describe the policies that are included in this document as ‘platitudes’. Free childcare for working parents is a key pledge in the Labour manifesto; reducing tax for small businesses—a key pledge in the Labour manifesto; a development bank for Wales—both manifestos supported that; a new treatment fund for life-threatening illnesses—a key pledge in the Labour manifesto; increasing the capital limit for people going into residential care—a key pledge in the Labour manifesto; and 100,000 quality apprenticeships for all ages—a key pledge in the Labour manifesto. Now, of course, there are issues in here that weren’t in our manifesto and which reflect the discussions that we have had with her party. But, for her to say that, somehow, we come to the table with no ideas, given the fact that our manifesto was chock-full of them and those ideas are included in this programme for government, alongside others, of course, does not cut the mustard.

As far as the suggestion that it is a wish list, it isn’t a wish list. In 2011-16, we delivered on every promise we made—every promise we made. People knew that on the doorstep and they appreciated that on the doorstep. As a result, we wanted to produce a programme for government that did not make a wish list of promises that couldn’t be delivered and couldn’t be paid for, but to have promises that were in place that could be paid for. That’s why it took us until the summer to look at what the situation would be post Brexit, to make sure that we could be sure and that we could say to the people of Wales that we could deliver on these promises even with Brexit. We can’t have a document that simply talks mainly or wholly about Brexit. People know that’s happening; it’s hugely important now that we get on with delivering for the people according to what the manifestos have said. People want to know what’s going to happen with health and education, they want to know what’s going to happen with housing—and 20,000 more houses are going to be provided, of course—and they want to know that the Government that is in place will deliver on the promises that it has made, and we’ve done exactly that.

In terms of the economy, well, we’ve the lowest unemployment of England, Scotland, and Northern Ireland in Wales. We have the lowest. We’ve the lowest youth unemployment, and we’ve the best foreign direct investment figures for 30 years. These are coming about through hard work. People do not come to Wales unless you go out and sell yourselves around the world. When I became First Minister, much of the overseas operation had been shut down, I have to say. Many of the offices had gone, and there was no real overseas activity. That had to be rebuilt. And we see what has happened as a result of that. We see the work that has been done with employers like Aston Martin, who have come to Wales because of—and these are their words—the passion and professionalism of the Welsh Government. You have to go out and fight for these opportunities.

When it comes to rural communities, yes, we will deliver for rural communities. One example I can give is broadband. By the summer of next year, 96 per cent of premises will have access to superfast broadband. That wouldn’t have happened if it wasn’t for the fact that money had been provided from the public purse for that to happen, because the market would never ever have done that. We have delivered as a Welsh Government broadband to many, many communities that would never have had it otherwise, and we are proud of that.

When it comes to some of the other issues that she raised, we’re more than happy with our pledge for the £100 million for education. We will continue to build schools across Wales, even as they are not built in England. We will continue to invest in education, both in terms of buildings, yes, but also in terms of the workforce.

We have seen more and more GP practices remaining open into the evenings, and some on weekends. We need to see further progress in terms of weekends, that much is true. But, what we have here is a programme for government that is strategic, that is deliverable, that is affordable and one that we as a party stood on in the election and, of course, we’ve reached out to other parties in order to put this programme for government together. We will continue to work with all those who want to stand up for Wales and deliver the best for our country, and this document reflects the discussions that have taken place.

Wel, rwy’n synnu o glywed arweinydd Plaid Cymru yn disgrifio'r polisïau sydd wedi'u cynnwys yn y ddogfen hon fel ‘ystrydebau’. Mae gofal plant am ddim i rieni sy'n gweithio yn addewid allweddol ym maniffesto Llafur; gostwng treth ar gyfer busnesau bach—addewid allweddol ym maniffesto Llafur; banc datblygu ar gyfer Cymru—roedd y ddau faniffesto yn cefnogi hynny; cronfa driniaeth newydd ar gyfer afiechydon sy’n peryglu bywyd—addewid allweddol ym maniffesto Llafur; cynyddu'r terfyn cyfalaf i bobl sy'n mynd i ofal preswyl—addewid allweddol ym maniffesto Llafur; a 100,000 o brentisiaethau o safon ar gyfer pob oedran—addewid allweddol ym maniffesto Llafur. Nawr, mae materion yma, wrth gwrs, nad oedd yn ein maniffesto ac sy'n adlewyrchu'r trafodaethau yr ydym wedi'u cael gyda’i phlaid. Ond, nid yw’n briodol o gwbl dweud ein bod ni, rhywsut, wedi dod i’r trafodaethau heb unrhyw syniadau, o ystyried y ffaith bod ein maniffesto yn llawn dop ohonynt a bod y syniadau hynny wedi eu cynnwys yn y rhaglen lywodraethu hon, ochr yn ochr â rhai eraill, wrth gwrs.

O ran yr awgrym ei bod yn rhestr o ddymuniadau, nid rhestr o ddymuniadau ydyw hi. Yn 2011-16, gwnaethom gyflawni pob addewid a wnaethom—pob addewid a wnaethom. Roedd pobl yn gwybod hynny ar garreg y drws ac roeddynt yn gwerthfawrogi hynny ar garreg y drws. O ganlyniad, roeddem yn awyddus i lunio rhaglen lywodraethu nad oedd yn llunio rhestr ddymuniadau o addewidion na ellid eu cyflwyno ac na ellid talu amdanynt, ond yn hytrach roeddem am gael addewidion ar waith y gellid talu amdanynt. Dyna pam y cymerodd tan yr haf i ni ystyried beth fyddai'r sefyllfa ar ôl Brexit, i wneud yn siŵr y gallem fod yn sicr ac y gallem ddweud wrth bobl Cymru y gallem gyflawni'r addewidion hyn hyd yn oed gyda Brexit. Ni allwn gael dogfen sydd ond yn sôn yn bennaf neu'n gyfan gwbl am Brexit. Mae pobl yn gwybod bod hynny’n digwydd; mae'n hynod bwysig yn awr ein bod yn mynd ati i gyflawni dros y bobl yn unol â’r hyn y mae’r maniffestos wedi ei ddweud. Mae pobl am wybod beth sy'n mynd i ddigwydd o ran iechyd ac addysg, maent yn awyddus i wybod beth sy'n mynd i ddigwydd o ran tai—ac mae 20,000 yn fwy o dai yn mynd i gael ei darparu, wrth gwrs—ac maent yn awyddus i wybod y bydd y Llywodraeth sydd mewn grym yn cyflawni’r addewidion a wnaeth, ac rydym wedi gwneud yr union beth hynny.

O ran yr economi, wel, mae gennym ni yng Nghymru'r lefelau isaf o ddiweithdra o blith Lloegr, yr Alban, a Gogledd Iwerddon. Mae gennym y lefelau isaf. Mae gennym y diweithdra ieuenctid isaf, ac mae gennym y ffigurau buddsoddiad tramor uniongyrchol gorau ers 30 mlynedd. Mae'r rhain yn cael eu cyflawni trwy waith caled. Nid yw pobl yn dod i Gymru oni bai eich bod yn mynd allan ac yn gwerthu eich hunan o gwmpas y byd. Pan ddes i’n Brif Weinidog, roedd llawer o'r gweithrediadau tramor wedi eu cau i lawr, rhaid i mi ddweud. Roedd llawer o'r swyddfeydd wedi mynd, ac nid oedd unrhyw weithgarwch tramor go iawn. Roedd yn rhaid ailadeiladu hynny. Ac rydym yn gweld yr hyn sydd wedi digwydd o ganlyniad i hynny. Rydym yn gweld y gwaith sydd wedi ei wneud gyda chyflogwyr fel Aston Martin, sydd wedi dod i Gymru oherwydd—a’u geiriau nhw yw’r rhain—angerdd a phroffesiynoldeb Llywodraeth Cymru. Mae'n rhaid i chi fynd allan ac ymladd am y cyfleoedd hyn.

Pan ddaw i gymunedau gwledig, byddwn, byddwn ni yn cyflawni ar gyfer cymunedau gwledig. Un enghraifft y gallaf ei rhoi yw band eang. Erbyn haf y flwyddyn nesaf, bydd 96 y cant o safleoedd yn gallu defnyddio band eang cyflym iawn. Ni fyddai hynny wedi digwydd heblaw am y ffaith bod arian wedi ei darparu o’r pwrs cyhoeddus er mwyn gwneud i hynny ddigwydd, oherwydd ni fyddai'r farchnad erioed wedi gwneud hynny. Fel Llywodraeth Cymru, rydym wedi cyflwyno band eang i lawer iawn o gymunedau na fyddai byth wedi ei gael fel arall, ac rydym yn falch o hynny.

O ran rhai o'r materion eraill a godwyd ganddi, rydym yn fwy na hapus â’n haddewid o £100 miliwn ar gyfer addysg. Byddwn yn parhau i adeiladu ysgolion ledled Cymru, hyd yn oed os nad ydynt yn cael eu hadeiladu yn Lloegr. Byddwn yn parhau i fuddsoddi mewn addysg, o ran adeiladau, ie, ond hefyd o ran y gweithlu.

Rydym wedi gweld mwy a mwy o feddygfeydd teulu yn aros ar agor gyda’r nos, a rhai ar benwythnosau. Mae angen i ni weld cynnydd pellach o ran y penwythnosau, mae hynny’n wir. Ond, yr hyn sydd gennym yma yw rhaglen lywodraethu sy'n strategol, y mae’n bosibl ei chyflawni, sy'n fforddiadwy ac yn un y gwnaethom ni fel plaid sefyll yr etholiad ar ei sail hi ac, wrth gwrs, rydym wedi ymestyn allan at bleidiau eraill er mwyn llunio’r rhaglen lywodraethu hon gyda’n gilydd. Byddwn yn parhau i weithio gyda phawb sydd am gefnogi Cymru a chyflawni'r gorau ar gyfer ein gwlad, ac mae'r ddogfen hon yn adlewyrchu'r trafodaethau sydd wedi eu cynnal.

First Minister, thank you for your statement this afternoon. It is somewhat disheartening to see that the collective intellectual might of Plaid Cymru, the Welsh Labour Party and the Liberals have come up with a document that runs to 15 pages, and that includes the front cover. Fifteen pages for five years’ worth of government hardly fills you with confidence, I have to say. Obviously, it’s a pale imitation of the 666 pages that the previous Welsh Government, of which he was First Minister, delivered the last time they delivered a programme for government. But I do genuinely hope that the Welsh Government does succeed. You might find it odd to hear that from an opposition leader but, ultimately, if you do not succeed, it is the people and the communities the length and breadth of Wales who will ultimately suffer. So, people go to the polls, they vote and this Assembly convenes. But it is rather disheartening to say the least—it’s disheartening to say the least—that this is the best effort that the Welsh Government can come up with for a five-year programme for government when we were told that they needed to spend a summer to reflect—reflect—on their priorities.

Actually, when you look at what the First Minister achieved in the last Assembly, in which his flagship policy was the Williams commission, which was going to reorganise local government and he was going to drive this through and reform the map of local government in Wales, irrespective of what people thought of that, it does show the limitations of this First Minister in his ability to drive through change and drive through a programme for government. And that is a real, real Achilles heel for anything that sits in this document, because the First Minister has proven within his first term that he is unable to deliver for the people of Wales and, indeed, the commissions and operations that he does set up. I do hope that the First Minister will actually graft this term and actually deliver the changes that will improve people’s lives, whether that be in education, whether that be in the economy or whether that be in the NHS.

I do hope that, in responding to the questions that I will put to him, he will be able to confirm that this programme for government, by the end of 2021, will put the Welsh education system over and above the Vietnamese education system, which is where we are ranked at the moment in the league tables. So, will he confirm that the education initiatives—it’s hardly a brilliant goal to aim for but will he give us a target that we will be above the Vietnamese when it does come to 2021? When it comes to the economy, will the First Minister confirm that, by 2021, this programme for government—this programme for government—will make us more economically prosperous than areas of Romania and Bulgaria, where we are matched against at this moment in time, and that’s after 17 years of Welsh Labour in Government here? Will he, at the end of this period in 2021, confirm that this programme for government will deliver an NHS that will not have the longest waiting times of any NHS in the United Kingdom? Those are three simple questions that I hope he will be able to respond to and say, ‘Yes, yes, yes’, so that, in 2021, we will be able to benchmark him against his Government’s performance.

But I do think the one thing that is a damning indictment of 17 years of Labour failure is this document that talks about bringing forward a new treatment fund, when we spent the whole of the last Assembly making the point about a cancer drugs fund and access to medicines here in Wales. The document itself, after 17 years of Labour in Government, talks of a

‘postcode lottery for drugs and treatments not routinely available on the NHS’

in Wales. You have been running the NHS for 17 years, First Minister. It is your party that has created that postcode lottery for access to medicines across Wales. So, when we look at this programme for government, we can clearly see no real change of course, no real change of direction, just more of the same. And I just hope that, ultimately, the First Minister will get to grips with the situation and start delivering both economically, educationally and for our NHS so that people will not feel let down again at the end of this fifth Assembly.

Brif Weinidog, diolch i chi am eich datganiad y prynhawn yma. Mae braidd yn dorcalonnus gweld bod grym deallusol cyfunol Plaid Cymru, Plaid Lafur Cymru a'r Rhyddfrydwyr wedi llunio dogfen sydd yn ddim mwy na 15 o dudalennau o hyd, ac mae hynny'n cynnwys y clawr blaen. Nid yw pymtheg o dudalennau ar gyfer gwerth pum mlynedd o lywodraeth yn eich llenwi chi â hyder, rhaid i mi ddweud. Yn amlwg, mae'n llai o lawer na'r 666 o dudalennau y cyflwynodd y Llywodraeth Cymru flaenorol, yr oedd ef yn Brif Weinidog arni, y tro diwethaf iddynt gyflwyno rhaglen lywodraethu. Ond rwyf wirioneddol yn gobeithio y bydd Llywodraeth Cymru yn llwyddo. Efallai ei bod yn rhyfedd i chi glywed hynny gan arweinydd yr wrthblaid, ond, yn y pen draw, os nad ydych chi’n llwyddo, y bobl a'r cymunedau ar hyd a lled Cymru a fydd ar eu colled yn y pen draw. Felly, mae pobl yn mynd i bleidleisio, maent yn pleidleisio ac mae'r Cynulliad hwn yn cynnull. Ond mae hi braidd yn dorcalonnus a dweud y lleiaf—mae'n dorcalonnus a dweud y lleiaf—mai hon yw ymdrech orau Llywodraeth Cymru i lunio rhaglen lywodraethu bum mlynedd pan ddywedwyd wrthym fod angen iddynt dreulio haf yn myfyrio—myfyrio—ar eu blaenoriaethau.

A dweud y gwir, pan fyddwch yn edrych ar yr hyn a gyflawnwyd gan y Prif Weinidog yn ystod y Cynulliad diwethaf, a’i bolisi blaenllaw oedd comisiwn Williams, a oedd yn mynd i ad-drefnu llywodraeth leol, ac roedd ef yn mynd i fwrw ymlaen â’r agenda hon a diwygio’r map llywodraeth leol yng Nghymru, ni waeth beth yr oedd pobl yn meddwl am hynny, mae'n dangos cyfyngiadau'r Prif Weinidog hwn o ran ei allu i fwrw ymlaen â newid a bwrw ymlaen â rhaglen lywodraethu. Ac mae hwnnw’n wendid, yn wendid gwirioneddol o ran unrhyw beth yn y ddogfen hon, gan fod y Prif Weinidog wedi profi yn ystod ei dymor cyntaf nad yw’n gallu cyflawni dros bobl Cymru nac, yn wir, y comisiynau a’r gweithrediadau y mae’n eu sefydlu. Rwy’n gobeithio y bydd y Prif Weinidog yn gweithio’n wirioneddol galed yn ystod y tymor hwn a’i fod yn wirioneddol gyflawni'r newidiadau a fydd yn gwella bywydau pobl, boed hynny mewn addysg, boed hynny yn yr economi neu boed hynny yn y GIG.

Rwy’n gobeithio, wrth ymateb i'r cwestiynau y byddaf yn eu holi iddo, y bydd yn gallu cadarnhau y bydd y rhaglen lywodraethu hon, erbyn diwedd 2021, yn sicrhau bod system addysg Cymru yn sicrhau safle uwch na system addysg Fietnam, sef y safle lle'r ydym ni wedi ein rhestru ar hyn o bryd yn y tablau cynghrair. Felly, a wnaiff ef gadarnhau bod y mentrau addysg—gwn nad yw’n nod rhagorol i anelu ato, ond a wnaiff ef roi targed i ni y byddwn uwchben Fietnam pan ddaw at 2021? O ran yr economi, a wnaiff y Prif Weinidog gadarnhau y bydd y rhaglen lywodraethu hon, erbyn 2021—y rhaglen lywodraethu hon—yn ein gwneud yn fwy ffyniannus yn economaidd na rhannau o Rwmania a Bwlgaria, sef lleoedd yr ydym yn cyfateb iddynt ar hyn o bryd, ac mae hynny ar ôl 17 mlynedd o Lafur Cymru yn y Llywodraeth yma? A wnaiff ef, ar ddiwedd y cyfnod hwn yn 2021, gadarnhau y bydd y rhaglen lywodraethu hon yn cyflawni GIG na fydd â’r amseroedd aros hwyaf o unrhyw GIG yn y Deyrnas Unedig? Dyna yw’r tri chwestiwn syml yr wyf yn gobeithio y bydd yn gallu ymateb iddynt a dweud, ‘Ie, ie, ie’, fel ein bod, yn 2021, yn gallu ei feincnodi ef o’i gymharu â pherfformiad ei Lywodraeth.

Ond rwyf yn meddwl mai’r un peth sy’n arwydd damniol o 17 mlynedd o fethiant Llafur yw bod y ddogfen hon, sy’n sôn am gyflwyno cronfa driniaeth newydd, pan wnaethom dreulio'r Cynulliad diwethaf i gyd yn gwneud y pwynt am gronfa cyffuriau canser a’r gallu i gael meddyginiaethau yma yng Nghymru. Mae'r ddogfen ei hun, ar ôl 17 mlynedd Lywodraeth Lafur, yn sôn am

‘loteri cod post ar gyfer cyffuriau a thriniaethau nad ydynt ar gael fel mater o drefn gan y GIG'

yng Nghymru. Rydych chi wedi bod yn gyfrifol am y GIG ers 17 mlynedd, Brif Weinidog. Eich plaid chi sydd wedi creu'r loteri cod post hwnnw ar gyfer cael meddyginiaethau ledled Cymru. Felly, pan fyddwn yn edrych ar y rhaglen lywodraethu hon, gallwn weld yn glir nad oes unrhyw newid gwirioneddol, wrth gwrs, dim newid cyfeiriad gwirioneddol, dim ond mwy o'r un peth. Ac rwy’n gobeithio, yn y pen draw, y bydd y Prif Weinidog yn mynd i'r afael â'r sefyllfa ac yn dechrau cyflawni yn economaidd, yn addysgol ac ar gyfer ein GIG fel nad yw pobl yn teimlo eu bod wedi cael eu siomi eto ar ddiwedd y pumed Cynulliad hwn.

I think it’s important to remind the leader of the Conservatives of one thing: he lost the election. He tried all this before May. He made all these points and, in fact, his party went backwards. Many of us remember he was on tv saying, ‘I will be First Minister’. He was doing it at 10 o’clock on the night of the election. I look at Ken Skates because his people were saying that Ken had lost his seat. He lost the election. He has to understand that, and to use the same old tired arguments over and over and over again—we need to see some new thinking from the Welsh Conservatives. I think the people of Wales would benefit from the Welsh Conservatives working as an active opposition not as a party that continuously rolls out the same old arguments that they continue to lose.

On education, we’re happy with the progress that’s been made with GCSEs, and, with A-levels, we’re seeing great progress there. We’re seeing buildings going up across Wales. I was in the Deeside sixth last week—a brand new building. That wouldn’t have been built if it had been a few miles over the border, not in a month of Sundays, because those programmes were stopped by the UK Government, by his party. We’re proud of that. When it comes to the economy, yes, we’re making up for the 1980s and 1990s that his party created. We’re proud of the fact that unemployment is 4.1 per cent. That would have been unimaginable under the Tories. Can you imagine that—that young people are invested in, that Jobs Growth Wales is probably the most successful scheme of its type in Europe if not around the world? We are happy with that. We know that there is still a challenge for raising GDP, but now we see more and more jobs coming into Wales that are better paid and better skilled. People don’t see Wales as the cheap wage destination that his party promoted in the 1990s. That’s the way Wales was promoted in the 1990s. The people of Wales deserve high-quality jobs, and that’s what we are delivering.

When it comes to the NHS, we don’t have an NHS where doctor strikes are provoked. That’s one thing I can promise the people of Wales we will not do, and we will continue to deliver the best healthcare, making sure that it’s financed and, of course, delivering on a new treatments fund, different to what the party opposite suggested. They dropped it in England, of course—it’s gone; the cancer drugs fund is gone in England, so they’ve missed the boat on that one. What we have in place is something far more comprehensive, and, to my mind, far fairer because it takes into account all people with life-threatening illnesses, not just cancer, and that was hugely important.

Let me just put one thing to the leader of the Welsh Conservatives: my party, Kirsty Williams, Plaid Cymru and UKIP share one thing in common, and that is that we all say that Wales should not lose a penny of European funding as a result of Brexit. UKIP have been saying that. He doesn’t. Will he support the people of Wales and say that Wales should not lose one single penny of funding as a result of Brexit? Is he really the leader of the Welsh Conservatives or London’s representative in the Welsh Conservative party? That’s the issue that he has to answer. Let him stand up for Wales, make the case with his colleagues in Westminster and say as leader of the Welsh Conservatives, ‘I will not tolerate Wales losing out a penny as a result of European exit’, just like every other party in this Chamber and just like every single person in Wales would want to see.

Credaf ei bod yn bwysig atgoffa arweinydd y Ceidwadwyr o un peth: fe gollodd ef yr etholiad. Rhoddodd gynnig ar hyn i gyd cyn mis Mai. Nododd yr holl bwyntiau hyn ac, mewn gwirionedd, aeth ei blaid tuag yn ôl. Mae llawer ohonom yn cofio ei fod ar y teledu yn dweud, ‘Fe fyddaf i yn Brif Weinidog’. Roedd yn gwneud hyn am 10 o'r gloch ar noson yr etholiad. Rwy'n edrych ar Ken Skates am fod ei bobl ef yn dweud bod Ken wedi colli ei sedd. Collodd ef yr etholiad. Mae'n rhaid iddo ddeall hynny, ac i ddefnyddio'r un hen ddadleuon diflas drosodd a drosodd a throsodd—mae angen i ni weld rhai syniadau newydd gan y Ceidwadwyr Cymreig. Rwy'n credu y byddai pobl Cymru yn elwa pe byddai’r Ceidwadwyr Cymreig yn gweithio fel gwrthblaid weithgar nid fel plaid sy'n parhau i gyflwyno’r un hen ddadleuon y maent yn parhau i’w colli.

O ran addysg, rydym yn hapus â'r cynnydd sydd wedi ei wneud gyda TGAU, ac o ran Safon Uwch, rydym yn gweld cynnydd da yno. Rydym yn gweld adeiladau yn cael eu codi ledled Cymru. Roeddwn i yn chweched Glannau Dyfrdwy yr wythnos diwethaf—adeilad newydd sbon. Ni fyddai hwnnw wedi ei adeiladu pe byddai wedi bod ychydig o filltiroedd dros y ffin, dim byth bythoedd, gan fod y rhaglenni hynny wedi cael eu hatal gan Lywodraeth y DU, gan ei blaid ef. Rydym yn falch o hynny. O ran yr economi, ie, rydym yn gwneud yn iawn am y 1980au a'r 1990au y creodd ei blaid ef. Rydym yn falch o'r ffaith bod diweithdra yn 4.1 y cant. Byddai hynny wedi bod y tu hwnt i’r dychymyg dan y Torïaid. Allwch chi ddychmygu—rydym yn buddsoddi mewn pobl ifanc, Twf Swyddi Cymru, mae'n debyg, yw'r cynllun mwyaf llwyddiannus o'i fath yn Ewrop os nad o gwmpas y byd? Rydym yn hapus â hynny. Rydym yn gwybod bod her o hyd i gynyddu cynnyrch domestig gros, ond erbyn hyn rydym yn gweld mwy a mwy o swyddi mwy medrus yn dod i Gymru sy'n talu’n well. Nid yw pobl yn gweld Cymru fel man lle mae cyflogau’n rhad fel y gwnaeth ei blaid ef ei hyrwyddo yn y 1990au. Dyna'r ffordd yr oedd Cymru’n cael ei hyrwyddo yn y 1990au. Mae pobl Cymru yn haeddu swyddi o ansawdd uchel, a dyna beth yr ydym ni’n ei gyflawni.

O ran y GIG, nid oes gennym GIG sy’n ennyn streiciau gan feddygon. Dyna un peth y gallaf ei addo i bobl Cymru na fyddwn ni’n ei wneud, a byddwn yn parhau i ddarparu'r gofal iechyd gorau, gan sicrhau ei fod yn cael ei ariannu ac, wrth gwrs, ein bod yn cyflawni cronfa driniaethau newydd, yn wahanol i'r hyn y mae'r blaid gyferbyn wedi ei awgrymu. Maent wedi ei ollwng yn Lloegr, wrth gwrs—mae wedi mynd; mae’r gronfa cyffuriau canser wedi mynd yn Lloegr, felly maent wedi colli’r cyfle hwnnw. Yr hyn sydd gennym ar waith yw rhywbeth llawer mwy cynhwysfawr, ac, yn fy marn i, llawer tecach oherwydd mae'n ystyried yr holl bobl sydd â salwch sy'n bygwth bywyd, nid yn unig canser, ac roedd hynny’n hynod bwysig.

Gadewch i mi ofyn un peth i arweinydd y Ceidwadwyr Cymreig: mae fy mhlaid i, Kirsty Williams, Plaid Cymru ac UKIP yn rhannu un peth yn gyffredin, sef ein bod ni i gyd yn dweud na ddylai Cymru golli’r un geiniog o gyllid Ewropeaidd o ganlyniad i Brexit. Mae UKIP wedi bod yn dweud hynny. Nid yw ef. A wnaiff ef gefnogi pobl Cymru a dweud na ddylai Cymru golli’r un geiniog o gyllid o ganlyniad i Brexit? A yw mewn gwirionedd yn arweinydd y Ceidwadwyr Cymreig neu’n gynrychiolydd i Lundain yn y blaid Geidwadol Gymreig? Dyna’r cwestiwn y mae’n rhaid iddo ef ei ateb. Gadewch iddo sefyll dros Gymru, a dadlau’r achos gyda'i gydweithwyr yn San Steffan a dweud fel arweinydd y Ceidwadwyr Cymreig, ‘Ni wnaf i oddef gweld Cymru yn colli’r un geiniog o ganlyniad i ymadael ag Ewrop’, yn union fel pob plaid arall yn y Siambr hon ac yn union fel y byddai pob unigolyn yng Nghymru am ei weld.

In one thing, at least, I agree with the leader of the opposition, in that what we’ve heard today from the Welsh Government is a potpourri of platitudes. The one thing it will do is at least help the Government meet its recycling targets, because we’ve heard it all before many times—twice previously since I’ve been in this place from the beginning of May. If you look through the transport section—repackaging the improvements to the M4, the A55, the A40, the south Wales metro, the new not-for-profit rail franchise—there’s nothing in the transport section at all that we have not heard before. Twenty thousand affordable homes—that was announced last June and that was a Lib Dem policy, not a Labour policy anyway. So, it’s all motherhood and apple pie. And it’s a bit of a cheek, really, for the First Minister to say that this is what the people of Wales voted for. He seems to forget that, in the election, two-thirds of the people of Wales voted against the Labour Party; he lost the election.

I’m sorry to see from the foreword to this document that the First Minister is still a miserabilist about Brexit, because he’s still saying that every objective analysis of the potential impact of Brexit says we should be prepared for a shrinking economy. Nothing could be further from the truth; all the economic figures that have been released since the summer show the economy expanding, and there’s no reason to think that this is not going to continue. So, what we’ve got in this document is just a load of meaningless guff. We had some choice examples that were quoted by the leader of the opposition. In local government, they’re going to build a shared understanding of the challenges facing local government and wider public services; develop wider conversation about the reform needed on further and higher education; prioritise support for enhanced links between education and industry; better utilise our existing relationships with Welsh universities; consult further on the specific recommendations of the Hazelkorn review on housing; continue long-term collaboration with housebuilders to deliver accelerated rates of housebuilding—not a single house will be built on the basis of words alone; explore options to end land banking. It’s all words—there’s no action at all which could possibly come from it.

And, on the very important section on agriculture—work with partners to secure a prosperous future for Welsh agriculture. Well, who wouldn’t? But we’ve heard nothing about bovine TB. We hear nothing about the threat to the viability of farms from nitrate-vulnerable zones. We hear nothing about the collapse in farm incomes. At least in the UKIP manifesto, we promised that we would reallocate parts of the agriculture budget by putting a cap upon the subsidies that would be paid out to farmers at £125,000 a year, so that the real beneficiaries of the common agricultural policy in Britain would be the small farmers, the family farms and not the agri-businesses and the multinational companies. There’s nothing of that kind at all in this document.

On business rates, we can welcome smaller bills—[Interruption.] We can welcome smaller bills for up to 70,000 firms, but why not have a root-and-branch reform of the entire clunking property taxes system, where we can relate what is charged to the profitability of the businesses that have to pay them so that we don’t have this block upon setting up new businesses because of the hurdles they have to jump on business rates?

Fast reliable broadband to every house—by 2021, I presume. I hope the First Minister can deliver, and, like the leader of the Conservative Party, I want him to say today that, yes, every single property in Wales—that’s what it says in this document—will be connected to fast and reliable broadband by 2021.

On apprenticeships, again, we can welcome cautiously what is said in this document about apprenticeships, but what we must be sure of is that big companies, multinationals in particular, are not just paying people at apprenticeship rates and not providing proper, substantive qualifications as a result, but just producing equivalent qualifications that are of no possible economic value in the workplace.

Lastly, on the health service, which is, of course, an unrelieved catalogue of failure after 20 years of Labour Government, with half the hospital boards in this country in special measures—what about the GP crisis? We’ve raised in this Chamber in the last few weeks, from all parties—Simon Thomas has raised problems in Newtown, I’ve raised problems in Blaenau Ffestiniog, and Paul Davies has today raised problems with GPs in his own constituency in Pembrokeshire? We’ve heard nothing—nothing in this document—that will take us any further forward in solving the problems of GP recruitment. As for closer links between health and social services, this is vitally necessary, but when are we going to put some meat upon these bare bones that we’ve heard today?

So, I hope, like the leader of the Conservative party, that the First Minister is able to deliver on the vapid promises that he’s made in this document today, but let’s have some detail, let’s have something we can really debate about, not just empty words.

Un peth, o leiaf, yr wyf yn cytuno ag arweinydd yr wrthblaid, yw bod yr hyn yr ydym wedi ei glywed heddiw gan Lywodraeth Cymru yn ddim ond cyfres o ystrydebau. Yr un peth y bydd yn ei wneud o leiaf yw helpu'r Llywodraeth i gyflawni ei thargedau ailgylchu, oherwydd rydym wedi clywed y cyfan o'r blaen sawl gwaith—dwywaith o'r blaen ers i mi fod yn y lle hwn ers dechrau mis Mai. Os ydych chi’n edrych drwy'r adran drafnidiaeth—ail-becynnu’r gwelliannau i'r M4, yr A55, yr A40, metro de Cymru, y fasnachfraint rheilffyrdd dielw newydd—nid oes dim byd newydd yn yr adran drafnidiaeth o gwbl nad ydym wedi ei glywed o'r blaen. Ugain mil o gartrefi fforddiadwy—cyhoeddwyd fis Mehefin diwethaf a pholisi’r Democratiaid Rhyddfrydol oedd hwnnw, nid polisi Llafur beth bynnag. Felly, mae'r cyfan yn bethau dymunol na fyddai’r rhan fwyaf o bobl yn anghytuno ag ef. Ac mae braidd yn haerllug, mewn gwirionedd, i’r Prif Weinidog ddweud bod hyn yn rhywbeth y pleidleisiodd pobl Cymru drosto. Mae’n ymddangos ei fod yn anghofio, yn yr etholiad, bod dwy ran o dair o bobl Cymru wedi pleidleisio yn erbyn y Blaid Lafur; collodd ef yr etholiad.

Mae'n ddrwg gen i weld yn rhagair y ddogfen hon fod y Prif Weinidog yn dal i fod yn besimistaidd ynglŷn â Brexit, oherwydd y mae’n dal i ddweud bod pob dadansoddiad gwrthrychol o effaith bosibl Brexit yn dweud y dylem fod yn barod ar gyfer economi sy’n crebachu. Ni allai ddim bod ymhellach o'r gwir; mae’r holl ffigurau economaidd sydd cael eu rhyddhau ers yr haf yn dangos bod yr economi yn ehangu, ac nid oes dim rheswm i feddwl nad yw hyn yn mynd i barhau. Felly, y cyfan sydd gennym yn y ddogfen hon yw llwyth o lol ddiystyr. Roedd gennym rai enghreifftiau dethol a ddyfynnwyd gan arweinydd yr wrthblaid. O fewn llywodraeth leol, maent yn mynd i ddatblygu dealltwriaeth ar y cyd o'r heriau sy'n wynebu llywodraeth leol a’r gwasanaethau cyhoeddus ehangach; datblygu sgwrs ehangach am y diwygio angenrheidiol i addysg bellach ac addysg uwch; blaenoriaethu cefnogaeth ar gyfer cysylltiadau gwell rhwng addysg a diwydiant; defnyddio ein cysylltiadau presennol â phrifysgolion Cymru yn well; ymgynghori ymhellach ar yr argymhellion penodol yn adolygiad Hazelkorn ar dai; parhau â gwaith cydweithredu hirdymor ag adeiladwyr tai i gyflawni cyfraddau cyflymach o adeiladu tai—ni fydd yr un tŷ yn cael ei adeiladu ar sail geiriau yn unig; archwilio opsiynau i roi terfyn ar fancio tir. Geiriau yw hyn i gyd—does dim unrhyw gamau o gwbl a allai ddod ohono.

Ac, ynglŷn â’r adran bwysig iawn ar amaethyddiaeth—gwaith gyda phartneriaid i sicrhau dyfodol llewyrchus i amaethyddiaeth yng Nghymru. Wel, pwy na fyddai? Ond nid ydym wedi clywed dim am TB mewn gwartheg. Nid ydym yn clywed dim am y bygythiad i hyfywedd ffermydd gan barthau perygl nitradau. Nid ydym yn clywed dim am y cwymp yn incwm ffermydd. O leiaf ym maniffesto UKIP, gwnaethom addo y byddem yn ailddyrannu rhannau o'r gyllideb amaethyddiaeth drwy roi cap ar y cymorthdaliadau a fyddai'n cael eu talu i ffermwyr, ar £125,000 y flwyddyn, fel mai gwir fuddiolwyr y polisi amaethyddol cyffredin ym Mhrydain fyddai'r ffermwyr bach, y ffermydd teuluol ac nid y busnesau amaeth a'r cwmnïau rhyngwladol. Nid oes dim byd o'r math hwnnw o gwbl yn y ddogfen hon.

O ran ardrethi busnes, gallwn groesawu biliau llai—[Torri ar draws.] Gallwn groesawu biliau llai ar gyfer hyd at 70,000 o gwmnïau, ond beth am gael diwygiad llwyr o'r system trethi eiddo glogyrnaidd gyfan, lle y gallwn gysylltu yr hyn sy’n cael ei godi â phroffidioldeb y busnesau sy’n gorfod eu talu fel nad oes gennym y bloc hwn ar sefydlu busnesau newydd oherwydd y rhwystrau y mae'n rhaid iddynt eu neidio o ran ardrethi busnes?

Band eang cyflym dibynadwy i bob tŷ—erbyn 2021, rwy’n tybio. Rwy'n gobeithio y gall y Prif Weinidog gyflawni hynny, ac fel arweinydd y Blaid Geidwadol, rwyf am iddo ddweud heddiw y bydd pob eiddo unigol yng Nghymru—dyna mae'n ei ddweud yn y ddogfen hon—yn cael ei gysylltu â band eang cyflym a dibynadwy erbyn 2021.

O ran prentisiaethau, unwaith eto, gallwn groesawu yn ofalus yr hyn a ddywedir yn y ddogfen hon am brentisiaethau, ond yr hyn y mae'n rhaid i ni fod yn sicr ohono yw nad yw cwmnïau mawr, cwmnïau rhyngwladol yn arbennig, yn talu dim ond cyfraddau prentisiaeth i bobl ac nad ydynt yn darparu cymwysterau priodol, sylweddol o ganlyniad, ond dim ond yn cynhyrchu cymwysterau cyfwerth nad ydynt o unrhyw werth economaidd posibl yn y gweithle.

Yn olaf, o ran y gwasanaeth iechyd, sydd, wrth gwrs, yn gatalog dieithriad o fethiant ar ôl 20 mlynedd o Lywodraeth Lafur, a hanner y byrddau ysbyty yn y wlad hon dan fesurau arbennig—beth am argyfwng y meddygon teulu? Mae hwn yn fater a godwyd yn y Siambr hon yn ystod yr wythnosau diwethaf gan bob plaid—mae Simon Thomas wedi codi problemau yn y Drenewydd, rwyf i wedi codi problemau ym Mlaenau Ffestiniog, a heddiw mae Paul Davies wedi codi problemau gyda meddygon teulu yn ei etholaeth ei hun yn Sir Benfro? Nid ydym wedi clywed dim byd—dim byd yn y ddogfen hon—a fydd yn ein symud ni ymlaen o ran datrys y problemau wrth recriwtio meddygon teulu. Ac o ran cysylltiadau agosach rhwng iechyd a gwasanaethau cymdeithasol, mae hyn yn gwbl angenrheidiol, ond pa bryd yr ydym ni’n mynd i roi rhywfaint o gig ar yr esgyrn noeth hyn yr ydym wedi eu clywed heddiw?

Felly, rwyf i’n gobeithio, fel arweinydd y blaid Geidwadol, y bydd y Prif Weinidog yn gallu cyflawni'r addewidion difflach hyn y mae wedi eu nodi yn y ddogfen hon heddiw, ond dewch i ni gael rhywfaint o fanylion, dewch i ni gael rhywbeth y gallwn ni gael trafodaeth wirioneddol yn ei gylch, nid dim ond geiriau gwag.

I welcome his comments from outside Wales and suggest to him that he would carry more weight—

Rwy’n croesawu ei sylwadau o'r tu allan i Gymru ac yn awgrymu wrtho y byddai'n cael mwy o ddylanwad—

No, it’s not silly. They’d carry more weight if he actually lived in Wales if he’s going to criticise what we’ve done within Wales. I think that’s perfectly fair—perfectly fair.

As far as he says there’s no detail here, well, free childcare for working parents, the detail is there; the development bank, the detail’s there; the reduced taxes for small businesses, that detail is there; the treatment fund; the capital limit; the action to train GPs; the apprenticeships; the school standards; the infrastructure commission; the metro; the M4. These are not vague words, these are policies that we are determined to take forward to improve the lives of the people of Wales. There is a budget yet to come before this Assembly, and there is legislation that is yet to come before this Assembly as well.

Is he saying that we get rid of nitrate-vulnerable zones? Because, I tell you what, there are many people in Wales who’d be very concerned at that and what it would mean for the rivers and what it would mean for some of our estuaries, particularly. They’re there for a reason, they’re not there to try and do something that has no sense at all. They’re there for a reason in terms of protecting our environment.

I have to say to him: he talks about health and social services; we are doing that. He will know that the last Assembly saw legislation looking at strengthening social services and enabling social services to work more closely with health. If he looks at the legislation that’s been passed here over the past—well, since we’ve had the powers in 2011—he will see that these are issues that we have addressed and will continue to address as part of the legislative programme going forward for this year and beyond. He will see that what we have put in this programme for government will lead to the promises that we have made being delivered on. It is the easiest thing in the world to make wild promises that are uncosted and then find you can’t deliver on them; we resisted that in the election and we resist it now, because the people of Wales know that what we say we will do, we’ll do.

Nac ydy, nid yw hynny’n wirion. Byddai’n cael mwy o ddylanwad pe byddai mewn gwirionedd yn byw yng Nghymru os yw’n mynd i feirniadu'r hyn yr ydym wedi ei wneud yng Nghymru. Rwy'n credu bod hynny'n gwbl deg—yn gwbl deg.

Pan mae’n dweud nad oes dim manylion yma, wel, gofal plant am ddim i rieni sy'n gweithio, mae’r manylion yno; y banc datblygu, mae’r manylion yno; y trethi llai ar gyfer busnesau bach, mae’r manylion yno; y gronfa driniaeth; y terfyn cyfalaf; y camau i hyfforddi meddygon teulu; y prentisiaethau; y safonau ar gyfer ysgolion; y comisiwn seilwaith; y metro; yr M4. Nid yw'r rhain yn eiriau amwys, mae'r rhain yn bolisïau yr ydym yn benderfynol o fwrw ymlaen â nhw i wella bywydau pobl Cymru. Mae cyllideb eto i ddod gerbron y Cynulliad hwn, ac mae deddfwriaeth sydd eto i ddod gerbron y Cynulliad hwn.

A yw'n dweud y dylem ni gael gwared ar barthau perygl nitradau? Oherwydd, gallaf ddweud wrthych chi, mae llawer o bobl yng Nghymru a fyddai’n bryderus iawn ynghylch hynny a beth fyddai hynny'n ei olygu i'r afonydd a beth fyddai hynny'n ei olygu i rai o'n haberoedd, yn benodol. Maen nhw yno am reswm, nid ydynt yno i geisio gwneud rhywbeth heb unrhyw synnwyr o gwbl. Maen nhw yno am reswm o ran gwarchod ein hamgylchedd.

Rhaid i mi ddweud wrtho: mae'n sôn am iechyd a gwasanaethau cymdeithasol; rydym ni’n gwneud hynny. Bydd yn gwybod bod y Cynulliad diwethaf wedi gweld deddfwriaeth â’r bwriad o gryfhau gwasanaethau cymdeithasol a galluogi’r gwasanaethau cymdeithasol i weithio'n agosach gydag iechyd. Os yw’n edrych ar y ddeddfwriaeth sy'n wedi cael ei phasio yma dros y—wel, ers i ni gael y pwerau yn 2011—fe fydd yn gweld bod y rhain yn faterion yr ydym wedi mynd i'r afael â nhw ac y byddwn yn parhau i roi sylw iddynt yn rhan o'r rhaglen ddeddfwriaethol yn y dyfodol ar gyfer y flwyddyn hon a thu hwnt. Bydd yn gweld bod yr hyn yr ydym wedi ei roi yn y rhaglen lywodraethu hon yn arwain at gyflawni’r addewidion yr ydym wedi'u gwneud. Y peth hawsaf yn y byd yw gwneud addewidion gwyllt heb unrhyw waith costio ac yna canfod nad ydych yn gallu eu cyflawni; fe wnaethom ymatal rhag hynny yn yr etholiad, ac rydym yn ymatal rhag gwneud hynny yn awr, oherwydd bydd pobl Cymru yn gwybod y byddwn yn gwneud yr hyn yr ydym yn dweud y byddwn yn ei wneud.

All leaders have now spoken, so I ask for questions from Members as I call them. Jenny Rathbone.

Mae'r holl arweinwyr wedi siarad bellach, felly, gofynnaf am gwestiynau gan yr Aelodau, fel yr wyf yn eu galw. Jenny Rathbone.

I note with interest that you obviously highlight the fact that we have an obligation to reduce our carbon emissions by 80 per cent by 2050, and you also highlight the importance of the south Wales and north Wales metro, as well as getting all local authorities to deliver on joined up active travel. How do you think we’ll be able to measure the progress on these bits of the programme and what target do you think we should be setting in the interim basis to ensure that, suddenly, in 2040, we don’t realise that we haven’t met our obligations?

Nodaf gyda diddordeb eich bod yn amlwg yn tynnu sylw at y ffaith bod gennym rwymedigaeth i sicrhau gostyngiad o 80 y cant yn ein hallyriadau carbon erbyn 2050, ac rydych hefyd yn tynnu sylw at bwysigrwydd metro de Cymru a metro gogledd Cymru, yn ogystal â chael pob awdurdod lleol i gyflawni o ran teithio llesol cydgysylltiedig. Sut ydych chi'n meddwl y byddwn ni’n gallu mesur cynnydd ar y darnau hyn o'r rhaglen a pha darged, yn eich barn chi, y dylem ni fod yn ei osod dros dro i sicrhau nad ydym, yn sydyn, yn 2040, yn sylweddoli nad ydym wedi bodloni ein rhwymedigaethau?

I think there are a number of ways of doing that. Improving the public transport offer is absolutely key and, by that, I don’t just mean the metro—important though that is—but encouraging cycling. The Active Travel (Wales) Act 2013, of course, was hugely important in terms of starting the process of, and I use the word, as far as the public are concerned, ‘normalising’ cycling—that, where a new road is built, a cycle path is automatically built with it. I think that’s absolutely the way of the future. In some ways, the people who built the old Briton Ferry bridge were ahead of their time by putting a cycle track on the bridge in the 1960s. That is what we have to encourage: that, where we have road schemes, therefore, cycling is part of that, where we can segregate cyclists from cars—[Inaudible.]—as well, of course. We know that there are some parts of Wales where there’s so much traffic that cars are idling and the air quality’s poor. Unless that’s dealt with, it’ll continue to be poor.

But, for me, it’s about making sure that the public transport system that we have is second to none, that it’s cheap, it’s reliable, it’s comfortable and it’s safe. That’s what the two metro systems have been designed to deliver: to make it far easier for people to feel they don’t need their cars. If you look at the north of Cardiff, for example, there is no way of building a road to the north of Cardiff that’ll help with the A470, but there are opportunities for increasing the frequency on the railway lines and, indeed, looking at light rail options further on down the line in order to provide those options. In doing that, of course, we can help then to look to reduce carbon reductions as far as transport is concerned.

Rwy'n meddwl bod sawl ffordd o wneud hynny. Mae gwella'r cynnig trafnidiaeth gyhoeddus yn gwbl allweddol ac, wrth ddweud hynny, nid wyf yn golygu y metro yn unig—er mor bwysig yw hwnnw—ond annog beicio. Mae Deddf Teithio Llesol (Cymru) 2013, wrth gwrs, yn hynod bwysig o ran cychwyn ar y broses o, ac rwy’n defnyddio'r gair, cyn belled ag y mae’r cyhoedd yn y cwestiwn, ‘normaleiddio’ beicio—sef, pan fo ffordd newydd yn cael ei hadeiladu, bod llwybr beicio yn cael ei adeiladu gyda hi yn awtomatig. Rwy'n credu mai dyna’r ffordd yn sicr ar gyfer y dyfodol. Mewn rhai ffyrdd, roedd y bobl a adeiladodd hen bont Llansawel o flaen eu hamser trwy roi llwybr beicio ar y bont yn y 1960au. Dyna beth y mae’n rhaid i ni ei annog: sef, pan fo gennym gynlluniau ffordd, felly, bod beicio yn rhan ohonynt, ac y gallwn gadw’r beicwyr i ffwrdd o’r ceir— [Anghlywadwy] —hefyd, wrth gwrs. Rydym yn gwybod bod rhai rhannau o Gymru lle mae cymaint o draffig bod ceir yn segura a bod ansawdd yr aer yn wael. Oni bai ein bod yn mynd i’r afael â hynny, bydd yn parhau i fod yn wael.

Ond, i mi, mae'n ymwneud â sicrhau bod y system drafnidiaeth gyhoeddus sydd gennym yn un heb ei hail, ei bod yn rhad, yn ddibynadwy, yn gyfforddus ac yn ddiogel. Dyna beth y mae'r ddwy system metro wedi eu dylunio i’w cyflawni: ei gwneud hi'n llawer haws i bobl deimlo nad oes angen eu ceir arnynt. Os ydych chi’n edrych ar ogledd Caerdydd, er enghraifft, nid oes unrhyw fodd o adeiladu ffordd yng ngogledd Caerdydd a fydd yn helpu gyda'r A470, ond mae yna gyfleoedd i gynyddu amlder y trenau ar y rheilffyrdd ac, yn wir, ystyried dewisiadau rheilffordd ysgafn ymhellach ymlaen er mwyn darparu’r dewisiadau hynny. Wrth wneud hynny, wrth gwrs, gallwn wedyn helpu i geisio lleihau allyriannau carbon, o ran trafnidiaeth.

Yr hyn rydym ni’n chwilio amdano bellach yw manylion, Brif Weinidog, ac mae yna nifer o bethau sydd ar goll neu’n wan iawn yn y rhaglen ar hyn o bryd. Gwnaf i jest ofyn yn benodol, felly, i chi, gan ddechrau gyda’r pwynt yna gan Jenny Rathbone hefyd, rydych chi’n sôn am ‘make progress towards’ lleihau allyriadau carbon erbyn 2050, ond a ydych chi wedi colli, felly, y targed o leihau allyriadau carbon gan 40 y cant erbyn 2020? Achos nid oes dim targed yma nawr, dim ond rhyw aneliad ‘make progress towards’.

Yr ail bwynt, arbed ynni. Allaf i ddim gweld unrhyw gyfeiriad yn y rhaglen at unrhyw gynllun arbed ynni. A fydd gan y Llywodraeth gynllun arbed ynni ac adnewyddu tai er mwyn arbed costau ac ynni?

Nid oes dim sôn yn y rhaglen neu unrhyw gyfeiriad at raglen difa TB. A ydy e dal yn fwriad gan y Llywodraeth, felly, i gael rhaglen difa TB yng nghefn gwlad?

Yn olaf, nid oes dim sôn yn y rhaglen newydd yma am un o’r pethau mawr a oedd gan y Llywodraeth gynt, sef Cymunedau’n Gyntaf. Ble mae Cymunedau’n Gyntaf ac a ydych chi’n ymrwymo i gadw’r un arian ar gyfer Cymunedau’n Gyntaf ag oedd yn y blynyddoedd blaenorol?

What we are seeking now is detail, First Minister, and there are a number of things that are missing or very weak in the programme at the moment. May I ask you specifically, therefore, starting with that point that Jenny Rathbone made, you talked about ‘making progress towards’ reducing carbon emissions by 2050, but have you therefore dropped the target of reducing carbon emissions by 40 per cent by 2020? Because there is no target here now, just some goal to ‘make progress towards’.

The second point, on saving energy, I can’t see any reference in the programme to any energy saving programme. Will the Government have such a programme and a housing renewal programme in order to save costs and energy?

There is no mention of a TB eradication programme. Is it still the Government’s intention to have such a TB eradication programme in our rural areas?

Finally, there is no mention in this new programme for government of one of the major things that the previous Government had, which is Communities First. Where is Communities First and are you committed to retaining the same funding for Communities First as has existed in the past?

Yn gyntaf, wrth gwrs, nid yw hon yn ddogfen sydd â phob math o fanylion ynddi. Bydd e’n deall hynny. Mae’n ddogfen strategol, er mwyn i bobl weld beth yw cyfeiriad y Llywodraeth. Ynglŷn â charbon, un o’r pethau rŷm ni’n ffaelu gwneud dim byd amdano yw’r pethau sydd heb gael eu datganoli, ond nid yw hynny’n meddwl ein bod ni’n gwneud dim byd o achos hynny. Rydym ni’n deall, wrth gwrs, fod yn rhaid sicrhau bod llai a llai o bobl yn teithio mewn ceir. Mae hynny’n un peth y gallwn ni ei wneud. Ond rydym ni’n gwybod, wrth gwrs, fod yn rhaid i ni helpu diwydiannau fel y diwydiant dur i leihau beth sydd yn dod trwy’r simneiau’n fanna. Ond hefyd mae’n rhaid i ni sicrhau nad ydym ni’n creu sefyllfa lle maen nhw’n symud o Gymru. So, mae yna gydbwysedd sydd ei eisiau fan hyn.

Ynglŷn â TB, mae TB yn dal i fod yn bwysig. Rydym ni’n gwybod bod yn rhaid sicrhau ein bod ni’n dal i leihau niferoedd yr anifeiliaid sydd yn cael TB, ac mae hynny’n hollbwysig ynglŷn â Chymru wledig; rwy’n deall hynny.

Mae’n sôn am Gymunedau’n Gyntaf. Mae popeth, wrth gwrs, yn cael ei ystyried trwy broses y gyllideb. Nid yw’r gyllideb ei hun wedi dod o flaen y Cynulliad eto. Mae’n wir i ddweud, tra byddwn ni’n symud ymlaen gyda rhai o’r addewidion sydd yn y rhaglen hon, y bydd yna benderfyniadau anodd yn gorfod cael eu gwneud ynglŷn â phob adran. Ond beth sy’n bwysig dros ben yw ein bod ni’n cadw at y pedair thema rwyf wedi sôn amdanynt, a dyna’n gwmws beth rydym ni’n bwriadu ei wneud.

Well, first of all, this isn’t a document with all the detail, as he will understand, because this is a strategic document to give you the Government’s direction. As regards carbon, one of the things that we can’t do anything about are the non-devolved issues, but that doesn’t mean to say that we’re not going to do anything because of that. We must ensure that fewer and fewer people travel in cars. That’s one thing that we can do. But we know, of course, that we must support industries such as the steel industry to reduce the emissions here. But we must also ensure that we don’t do anything that creates a situation where they move out of Wales. So, there is a balance that we must strike there.

As regards TB, TB is still important. We know that we must continue to reduce the number of stock that are actually infected with TB, and that’s crucial for rural areas; I understand that.

As regards Communities First, everything, of course, is considered in the budget process. The budget itself has not been presented to the Assembly as yet, but it’s true to say that, while we are progressing some of the pledges in this programme, difficult decisions will have to be made about every department of Government. But what is important is that we should adhere to the four themes that I’ve alluded to, and that’s exactly what we intend to do.

Minister, I’d like to understand what your ambition is for the health of the people of Wales. Fifty-one per cent of our population at present are battling with some form of illness. I would like to understand where you would like to see that position by the year 2021.

Reading through your ‘Taking Wales Forward’ document, I’ve noticed again that you major on the fact that you’d like to establish a parliamentary review into the long-term future of health and social care in Wales. I’ve had the great good fortune to have had a number of discussions with the Cabinet Secretary on this. I would like to make it very clear, though, that, whilst the Welsh Conservatives believe that this has the opportunity to deliver a blueprint for national leadership and strategic planning, I would not like to see this parliamentary review as an opportunity to kick a number of difficult decisions the NHS in Wales will have to take into the long grass.

So, Minister, can you assure us that this parliamentary review will not deflect you from putting an enormous amount of energy into resolving the crises that we have in primary healthcare? I’ve noted in your programme, ‘Taking Wales Forward’, that you’re going to put a lot of effort into the recruitment of GPs—something we’ve discussed, and something I’ve discussed with the Cabinet Secretary—but I would also like you to come back and ask or perhaps tell us whether you’re going to be putting the same kind of levels of effort into ensuring that we have adequate nurses, physiotherapists, clinical psychologists and occupational therapists, because we do have a real crisis brewing there. Hywel Dda Local Health Board: 30 per cent of their general practice nurses have indicated that they’re going to be leaving in the next five years. That’s an enormous number, and that’s just one health board.

You talk about increasing investment in facilities to reduce waiting times. First Minister, waiting times is one of the areas that I think the Welsh Labour Government have failed in substantially: 14.3 per cent of Wales’s total population remains on a waiting list. What I would like to understand is: how do you anticipate reducing these waiting times, and where does it stack up in your priority for healthcare?

I’d like to, finally, Presiding Officer, turn to your commentary here on mental health and well-being. I would say to you that mental health has been, for some time, the poor relation in health service provision in Wales. Children’s mental health has a very poor level of funding. At present, it’s about £13.50 per head of population of children. In comparison, £65 is spent per head on older people’s mental health services. First Minister, do you intend to put more funding into mental health services? Do you intend to put more funding into child and adolescent mental health services? Are you able to tell us today when you intend to bring forward the additional learning needs Bill? First Minister, will you be considering bringing forward an autism Act, and will you accept that mental health services are very difficult to deliver in a rural model as, indeed, are all health services? So, I’d finally like to ask you: will you commit to looking at—or do you intend to look at—how we might be able to develop a rural health model that can sit alongside the national health service so that people in the rural areas of Wales, which are substantially, in terms of land mass, by far and away the greater part of Wales—they may not be so in population terms—actually enjoy equality and freedom and the right to access healthcare services as near to them as possible and in a really timely manner? Because they are in danger of becoming yet another orphan within the NHS family.

Weinidog, hoffwn ddeall beth yw eich uchelgais ar gyfer iechyd pobl Cymru. Mae pum deg un y cant o'n poblogaeth ar hyn o bryd yn brwydro rhyw fath o salwch. Hoffwn ddeall sut y byddech yn hoffi gweld y sefyllfa honno erbyn y flwyddyn 2021.

Wrth ddarllen trwy eich dogfen ‘Symud Cymru Ymlaen’, rwyf wedi sylwi eto eich bod yn pwysleisio’r ffaith y byddech yn hoffi sefydlu adolygiad seneddol ar ddyfodol hirdymor iechyd a gofal cymdeithasol yng Nghymru. Rwyf wedi bod yn ddigon ffodus i gael nifer o drafodaethau ag Ysgrifennydd y Cabinet ynglŷn â hyn. Hoffwn ei gwneud yn glir iawn, fodd bynnag, er bod y Ceidwadwyr Cymreig yn credu bod hwn yn gyfle i gyflwyno glasbrint ar gyfer arweinyddiaeth genedlaethol a chynllunio strategol, ni fyddwn i’n hoffi gweld bod yr adolygiad seneddol hwn yn gyfle i roi nifer o’r penderfyniadau anodd y bydd y GIG yng Nghymru yn gorfod eu gwneud o’r neilltu.

Felly, Weinidog, a allwch chi ein sicrhau ni na fydd hwn yn adolygiad seneddol a fydd yn eich rhwystro chi rhag rhoi llawer iawn o egni i mewn i ddatrys yr argyfwng sydd gennym mewn gofal iechyd sylfaenol? Rwyf wedi nodi yn eich rhaglen, ‘Symud Cymru Ymlaen’, eich bod yn mynd i roi llawer o ymdrech i recriwtio Meddygon Teulu—rhywbeth yr ydym wedi ei drafod, a rhywbeth yr wyf wedi ei drafod ag Ysgrifennydd y Cabinet—ond byddwn hefyd yn hoffi i chi ddod yn ôl a gofyn neu efallai dweud wrthym a ydych chi’n mynd i fod yn rhoi yr un lefel o ymdrech i sicrhau bod gennym ddigon o nyrsys, ffisiotherapyddion, seicolegwyr clinigol a therapyddion galwedigaethol, oherwydd mae gennym argyfwng go iawn yn datblygu yno. Bwrdd Iechyd Lleol Hywel Dda: mae 30 y cant o'u nyrsys practis cyffredinol wedi dweud eu bod yn mynd i adael yn ystod y pum mlynedd nesaf. Mae’n nifer enfawr, a dim ond un bwrdd iechyd yw hwnnw.

Rydych chi’n sôn am gynyddu buddsoddiad mewn cyfleusterau i leihau amseroedd aros. Brif Weinidog, mae amseroedd aros yn un o'r meysydd lle y mae Llywodraeth Lafur Cymru, yn fy marn i, wedi methu yn sylweddol ynddo: mae 14.3 y cant o gyfanswm poblogaeth Cymru yn parhau i fod ar restr aros. Yr hyn yr hoffwn ei ddeall yw: sut ydych chi'n rhagweld y byddwch yn lleihau’r amseroedd aros hyn, a faint o flaenoriaeth sydd iddo ym maes gofal iechyd?

Hoffwn i, yn olaf, Lywydd, droi at eich sylwadau yma ar iechyd meddwl a llesiant. Byddwn i’n dweud wrthych fod iechyd meddwl wedi bod, ers peth amser, yn berthynas dlawd o ran darpariaeth y gwasanaeth iechyd yng Nghymru. Mae’r lefelau cyllid ar gyfer iechyd meddwl plant yn wael iawn. Ar hyn o bryd, mae oddeutu £13.50 y pen yn cael ei wario ar y boblogaeth blant. O’i gymharu, mae £65 y pen yn cael ei wario ar wasanaethau iechyd meddwl pobl hŷn. Brif Weinidog, a ydych chi’n bwriadu rhoi mwy o gyllid i wasanaethau iechyd meddwl? A ydych chi’n bwriadu rhoi mwy o gyllid i wasanaethau iechyd meddwl plant a'r glasoed? A ydych chi’n gallu dweud wrthym heddiw pa bryd yr ydych yn bwriadu cyflwyno’r Bil anghenion dysgu ychwanegol? Brif Weinidog, a fyddwch chi’n ystyried cyflwyno Deddf awtistiaeth, ac a fyddwch yn derbyn bod gwasanaethau iechyd meddwl yn anodd iawn i'w darparu mewn model gwledig fel, yn wir, y mae’r holl wasanaethau iechyd? Felly, hoffwn i ofyn i chi yn olaf: a wnewch chi ymrwymo i edrych ar—neu a ydych chi’n bwriadu edrych ar—sut y gallem ddatblygu model iechyd gwledig a all fodoli ochr yn ochr â'r gwasanaeth iechyd gwladol er mwyn i bobl yn ardaloedd gwledig Cymru, sydd i raddau helaeth yn cynrychioli’r rhan fwyaf o Gymru o bell ffordd o ran arwynebedd tir—efallai nad yw hynny’n wir o ran poblogaeth—mewn gwirionedd, fwynhau cydraddoldeb a rhyddid a'r hawl i ddefnyddio gwasanaethau gofal iechyd sydd mor agos atynt ag y bo modd, a hynny mewn modd prydlon? Oherwydd maent mewn perygl o fod yn blentyn amddifad arall o fewn teulu y GIG.

A number of questions there: first of all, when we look at health, we have to remember that our population is older than the UK average, and generally less well than the UK average. Part of that is the legacy of mining and the legacy of heavy industry, which we’re still dealing with. We intend, of course, to keep on funding health in Wales at a level per head that is higher than in England. The parliamentary review clearly can’t get in the way of decision making. There are difficult decisions that have to be made in health. I’ve been in this Chamber when a decision is made and it’s almost like one of Newton’s laws: there’s an equal and opposite reaction, where there will be opposition to a particular course of action, but quite often that needs to be taken forward. One of the issues that I’m absolutely determined not to see is that people in rural Wales have a worse service than people in urban Wales because they live in rural Wales and because it’s better to have a local service than a specialised service. I’ve never believed that. We’ve seen it in Aberystwyth, for example, where colorectal cancer surgery was moved from Bronglais to Cardiff. The survival rates went up. I know it’s further away but, actually, the outcomes for people were far better. Sometimes, I agree, it is important to have treatment as close as possible, whether it’s with the pharmacy or the GP, or through practice nurses or through the hospitals, but there will be conditions that will need to have very specialised services to give people a better chance and a better outcome. That balance is never an easy one to achieve.

With GPs and the nurses, I mentioned in my speech that it goes beyond the GP workforce, but nurses and other professions as well. What we must avoid doing—yes, we do need to recruit and train more, I follow that, but we need to avoid giving the impression that Wales is not a place that doctors from overseas want to come. We’ve always recruited from other countries. Other countries have always recruited from the UK. It’s an international market. I would not want the impression to be given that the UK is a more difficult place to come to work, because we do rely—and always will rely—on professionals coming in from other countries. The further west you go, in terms of hospitals, the more that reliance can be. So, we must absolutely make sure that we are seen as a welcoming place for medics and nurses to practice in the future.

In terms of some of the other issues that you mentioned, well, it is not correct that 14.3 per cent of people are on a waiting list. There are two points to make there. First of all, you are on a waiting list as soon as you are referred from a GP—that day, almost. So, that’s not a fair comparison, I would argue. Secondly, many of the people are being counted more than once because they are on more than one waiting list. There are issues that we have explored in this Chamber over the past five years, in terms of improving waiting times, but there are issues that are the same across the UK. We know from the Nuffield report that health services across the UK are in a broadly similar position and face similar challenges.

She raises an important point about mental health. We took the decision some years ago to ring-fence mental health spending. CAMHS: it is true to say that the demand outstrips supply very quickly. That is true. That is why we have put more money into CAMHS, in order to make sure that enough resource was going into it, so that there weren’t extraordinarily long waiting times. It proved popular as a service, and being able to catch up was hugely important.

On the ALN Bill, I think that I have already announced that has been confirmed for introduction in this year of the Government’s legislative programme. We are still considering where a piece of autism legislation would go. In terms of the rural model, there’s one thing I disagree with her on. I don’t agree that rural healthcare necessarily costs more than healthcare in Valleys communities. Of course, in many of our upper Valleys communities, people’s state of health is not as good. So, quite often, the costs of looking after them can be higher than people who live in rural Wales. Nevertheless, there are issues in rural Wales that have to be resolved, and the mid-Wales collaborative is a good example of how professionals can work together and with Government to deliver a rural health service. That’s a good example that has worked well and could serve as a good example for the rest of Wales. So, yes, the challenges are there, but we are up for those challenges to deliver the best for people, wherever they live—urban, rural, north, south, east or west.

Mae nifer o gwestiynau yno: yn gyntaf oll, pan edrychwn ni ar iechyd, mae'n rhaid i ni gofio bod ein poblogaeth yn hŷn na chyfartaledd y DU, ac yn gyffredinol yn llai iach na chyfartaledd y DU. Mae rhan o hynny o ganlyniad i etifeddiaeth y pyllau glo ac etifeddiaeth diwydiant trwm, yr ydym yn dal i ymdrin â hynny. Rydym yn bwriadu, wrth gwrs, parhau i ariannu iechyd yng Nghymru ar lefel fesul pen sydd yn uwch nag yn Lloegr. Ni all yr adolygiad seneddol, yn amlwg, rwystro’r broses o wneud penderfyniadau. Mae penderfyniadau anodd y mae'n rhaid eu gwneud ym maes iechyd. Rwyf wedi bod yn y Siambr hon pan wneir penderfyniad ac mae bron fel un o ddeddfau Newton: mae adwaith hafal a dirgroes, lle bydd gwrthwynebiad i gamau gweithredu penodol penodol, ond yn eithaf aml mae angen bwrw ymlaen â nhw. Un o'r materion yr wyf yn gwbl benderfynol o beidio â’i weld yw bod pobl yn y Gymru wledig yn cael gwasanaeth gwaeth na phobl yn y trefi oherwydd eu bod yn byw yng nghefn gwlad Cymru ac am ei bod yn well i gael gwasanaeth lleol na gwasanaeth arbenigol. Nid wyf i erioed wedi credu hynny. Rydym ni wedi ei weld yn Aberystwyth, er enghraifft, lle symudwyd llawdriniaeth canser colorectol o Fronglais i Gaerdydd. Gwnaeth y cyfraddau goroesi gynyddu. Rwy'n gwybod ei bod yn bellach i ffwrdd, ond, mewn gwirionedd, roedd y canlyniadau i bobl yn well o lawer gwell. Weithiau, rwy’n cytuno, mae'n bwysig cael triniaeth mor agos â phosibl, boed hynny yn y fferyllfa neu gyda’r meddyg teulu, neu drwy nyrsys practis neu drwy ysbytai, ond bydd amodau pan fydd angen iddynt gael gwasanaethau arbenigol iawn er mwyn rhoi cyfle gwell i bobl a chanlyniad gwell. Nid yw’r cydbwysedd hwnnw byth yn un hawdd ei gyflawni.

Gyda meddygon teulu a nyrsys, soniais yn fy araith bod hyn yn mynd y tu hwnt i'r gweithlu meddygon teulu, ond nyrsys a phroffesiynau eraill hefyd. Yr hyn y mae’n rhaid i ni osgoi ei wneud—oes, mae angen i ni recriwtio a hyfforddi mwy, rwy’n deall hynny, ond mae angen i ni osgoi rhoi'r argraff nad yw Cymru yn wlad y mae meddygon o dramor eisiau dod iddi. Rydym bob amser wedi recriwtio o wledydd eraill. Mae gwledydd eraill bob amser wedi recriwtio o'r DU. Mae'n farchnad ryngwladol. Ni fyddwn am roi’r argraff bod y DU yn lle mwy anodd i ddod i weithio ynddo, oherwydd rydym yn dibynnu—a byddwn bob amser yn dibynnu—ar weithwyr proffesiynol sy’n dod o wledydd eraill. Y pellaf i’r gorllewin yr ewch chi, o ran ysbytai, y mwyaf y gall y ddibyniaeth honno fod. Felly, mae'n gwbl hanfodol i ni sicrhau ein bod yn cael ein gweld fel lle croesawgar i feddygon a nyrsys weithio yn y dyfodol.

O ran rhai o'r materion eraill a grybwyllwyd gennych chi, wel, nid yw'n gywir bod 14.3 y cant o bobl ar restr aros. Mae dau bwynt i'w gwneud o ran hynny. Yn gyntaf oll, rydych chi ar restr aros cyn gynted ag yr ydych yn cael eich cyfeirio gan feddyg teulu—yr un diwrnod, bron. Felly, nid yw hynny'n gymhariaeth deg, yn fy marn i. Yn ail, mae llawer o'r bobl yn cael eu cyfrif fwy nag unwaith am eu bod ar fwy nag un rhestr aros. Ceir materion yr ydym wedi eu harchwilio yn y Siambr hon yn ystod y pum mlynedd diwethaf, o ran gwella amseroedd aros, ond ceir materion tebyg ar draws y DU. Rydym yn gwybod o adroddiad Nuffield bod gwasanaethau iechyd ar draws y DU mewn sefyllfa eithaf tebyg ac yn wynebu heriau tebyg.

Mae hi'n codi pwynt pwysig am iechyd meddwl. Gwnaethom y penderfyniad rai blynyddoedd yn ôl i glustnodi gwariant ar iechyd meddwl. CAMHS: mae'n wir dweud bod y galw’n cynyddu’n gyflym ac yn uwch na’r gallu i gyflenwi. Mae hynny'n wir. Dyna pam rydym wedi dyrannu mwy o arian ar gyfer CAMHS, er mwyn gwneud yn siŵr bod digon o adnoddau ar gyfer y gwasanaethau, fel na cheir unrhyw amseroedd aros ofnadwy o hir. Ymddengys ei fod yn wasanaeth poblogaidd, ac roedd gallu dal i fyny yn hynod o bwysig.

Ynglŷn â’r Bil ADY, rwy’n credu fy mod eisoes wedi cyhoeddi'r hyn y mae’r Rhaglen Lywodraethu yn cadarnhau y byddwn yn ei gyflwyno eleni. Rydym yn dal i ystyried sut y byddai darn o ddeddfwriaeth awtistiaeth yn cael ei weithredu. O ran y model gwledig, dim ond un peth yr wyf yn anghytuno â hi yn ei gylch. Nid wyf yn cytuno bod gofal iechyd gwledig o reidrwydd yn costio mwy na gofal iechyd yng nghymunedau'r Cymoedd. Wrth gwrs, yn llawer o’n cymunedau uchaf yn y Cymoedd, nid yw cyflwr iechyd pobl cystal. Felly, yn aml iawn, gall y costau ar gyfer gofalu amdanynt fod yn uwch nag ar gyfer pobl sy'n byw yng nghefn gwlad Cymru. Serch hynny, ceir materion yn y Gymru wledig y mae'n rhaid eu datrys, ac mae'r fenter gydweithredol yn y canolbarth yn enghraifft dda o sut y gall gweithwyr proffesiynol weithio gyda'i gilydd a chyda’r Llywodraeth i gyflwyno gwasanaeth iechyd gwledig. Dyna enghraifft dda o fenter sydd wedi gweithio'n dda a gallai fod yn esiampl dda i weddill Cymru. Felly, ie, mae’r heriau yn bodoli, ond rydym yn barod am yr heriau hynny o roi’r ddarpariaeth orau i bobl, lle bynnag y maent yn byw yn y dref, yng nghefn gwlad, yn y gogledd, yn y de, yn y dwyrain neu yn y gorllewin.

Brif Weinidog, fel rydych yn ymwybodol, rwyf wedi ymgyrchu’n hir i droi’r A40 yn fy etholaeth i yn ffordd ddeuol. Nodaf fod yna gyfeiriad yn eich rhaglen lywodraethu i wella’r A40 yng ngorllewin Cymru, sydd, heb os, yn mynd i wella economi sir Benfro. O ystyried bod y cyn-Weinidog yn eich Llywodraeth flaenorol chi wedi nodi’r manteision y byddai troi’r A40 yn ffordd ddeuol yn eu creu i orllewin Cymru, a allwch chi gadarnhau nad ydych wedi diystyru deuoli’r A40 yn sir Benfro?

First Minister, as you’re aware, I’ve long campaigned to turn the A40 in my constituency into a dual carriageway, and I note that there was a reference in your programme for government to improve the A40 in west Wales, which, without doubt, will improve the economy of Pembrokeshire. Given that the former Minister in your previous Government had noted the benefits of dualling the A40 and the benefits that would come to west Wales, can you confirm that you haven’t discounted the possibility of dualling the A40 in Pembrokeshire?

Na. Rydym yn gwybod bod y mater hwn yn hollbwysig. Beth sy’n broblematig, wrth gwrs, yw’r sefyllfa o ran arian Ewropeaidd yn y pen draw. Mae’n wir i ddweud, wrth gwrs, ei bod yn hollbwysig i ystyried yr heol rhwng Sanclêr a Hwlffordd, er mwyn sicrhau bod rhannau o’r heol sy’n anodd ar hyn o bryd yn gwella. Felly, na, nid ydym wedi anghofio’r A40. Rydym yn deall pa mor bwysig ydyw, yn enwedig, wrth gwrs, i symud traffig i Abergwaun hefyd, o achos y llong sy’n mynd o’r fan honno. Felly, mae’r gwelliannau i’r A40 yn dal i fod ar yr agenda ac, wrth gwrs, yn y ddogfen.

No. We know that that is vital. But, what is problematic, of course, is the position as regards European funding, ultimately. It’s also true to say that we need to look at the route from St Clears to Haverfordwest and ensure that that is improved. But, no, we haven’t forgotten the A40. We understand its importance, and it’s very important in order to get the traffic up to Fishguard and the ferry that departs from there. But, the improvements to the A40 remain on the agenda.

Thank you for your statement, First Minister. In it you mentioned a ‘what works’ approach and innovative delivery. There’s a nod in the shared challenge and opportunities section of your pamphlet today to the Government not having a monopoly on good ideas nor on delivery. In which portfolio areas do you anticipate seeing more co-production, more localism and less command and control by local government and central Government?

Diolch i chi am eich datganiad, Brif Weinidog. Gwnaethoch chi sôn yn eich datganiad am ymagwedd 'yr hyn sy'n gweithio' a chyflenwi arloesol. Cyfeirir yn anuniongyrchol yn adran heriau a chyfleoedd a rennir eich pamffled heddiw at y ffaith nad oes gan y Llywodraeth fonopoli ar syniadau da nac ar gyflenwi. Ym mha feysydd portffolio yr ydych chi'n rhagweld mwy o gyd-gynhyrchu, mwy o leoliaeth a llai o orchymyn a rheolaeth gan lywodraeth leol a’r Llywodraeth ganolog?

Well, I think there’s great scope for looking to devolve services locally where the structure is right. I don’t believe the structure is right at this moment in time with our 22 local authorities. Working with them, we would like to get to a position where we have a structure in place where they can deliver more effectively, where they don’t have departments that effectively begin to collapse because one or two people are on the sick or have left the department, and to make local government more sustainable in that regard. I don’t think the structure is there at the moment. But, as that structure is developed, working with the local authorities, I think there are opportunities there to look to devolve more services locally. But the structure has to be right first.

Wel, rwy’n credu bod cyfle da i ganolbwyntio ar ddatganoli gwasanaethau yn lleol lle mae'r strwythur yn addas. Nid wyf yn credu bod y strwythur yn addas ar hyn o bryd ar gyfer ein 22 awdurdod lleol. Drwy weithio gyda nhw, byddem yn hoffi cyrraedd sefyllfa lle mae gennym strwythur ar waith lle gallant gyflenwi’n fwy effeithiol, lle nad oes ganddynt adrannau sydd i bob pwrpas yn dechrau chwalu oherwydd bod un neu ddau o bobl yn y sâl neu wedi gadael yr adran, ac i wneud llywodraeth leol yn fwy cynaliadwy yn hynny o beth. Nid wyf yn credu bod y strwythur yno ar hyn o bryd. Ond, wrth i’r strwythur gael ei ddatblygu, drwy weithio gydag awdurdodau lleol, rwy’n credu bod cyfleoedd ar gael i ystyried datganoli mwy o wasanaethau yn lleol. Ond mae’n rhaid i’r strwythur fod yn addas yn gyntaf.

First Minister, how are you planning to improve your Government’s procurement policies, particularly in support of small businesses across Wales? Secondly, you pledged to invest in the transformation of the hospital estate in today's statement. Can you give us an update on a completion date for the new critical care centre in Cwmbran? There seems to be some confusion over this.

Brif Weinidog, sut yr ydych yn bwriadu gwella polisïau caffael eich Llywodraeth, yn enwedig i gefnogi busnesau bach ledled Cymru? Yn ail, gwnaethoch chi addo buddsoddi yn y gwaith o drawsnewid yr ystâd ysbytai yn y datganiad heddiw. A allwch chi roi'r diweddariad i ni ynglŷn â’r dyddiad cwblhau ar gyfer y ganolfan gofal critigol newydd yng Nghwmbrân? Mae’n ymddangos bod peth dryswch ynghylch hyn.

Well, it's still a priority for us, of course. We know how important modern facilities are, and that work is still ongoing in terms of the business case process. In terms of the other issues raised on procurement, I think we covered that quite extensively in First Minister's questions. The key for small businesses, quite often, is to be able to work together with other small businesses to bid for bigger contracts. Agriculture was a real problem in this regard some years ago, but now is a good example of where we looked at the—. I'll give an example: we looked at the supply of beef into the Welsh NHS. Farmers said to me, ‘Well, we don't get any beef in’, and they were right, but the problem was there was no supplier in Wales who could supply the NHS day in, day out, week in, week out, month in, month out. They couldn't do it; they weren't big enough. That was resolved by looking to get suppliers working together to resolve that issue of supply, and the same thing has happened with other small businesses. We've been providing advice as to how they can go about doing that. So, whilst it is true to say that we must make sure we don't have contracts that are so big that it's not even possible for small businesses acting together to bid successfully for them, it's also important to make sure that businesses work together to be big enough in order to bid for contracts that are within their grasp.

Wel, mae'n dal i fod yn flaenoriaeth i ni, wrth gwrs. Rydym yn gwybod pa mor bwysig yw cyfleusterau modern, ac mae’r gwaith hwnnw’n cael ei wneud o hyd o ran y broses achos busnes. O ran y materion eraill a godwyd ynglŷn â chaffael, rwy’n credu ein bod wedi sôn am hynny’n eithaf helaeth yng nghwestiynau'r Prif Weinidog. Yr hyn sy'n allweddol ar gyfer busnesau bach, yn aml iawn, yw’r gallu i gydweithio â busnesau bach eraill er mwyn cynnig am gontractau mwy o faint. Roedd amaethyddiaeth yn broblem go iawn yn hyn o beth rai blynyddoedd yn ôl, ond erbyn hyn mae’n enghraifft dda o le gwnaethom ni ganolbwyntio ar—. Dyma enghraifft: buom yn edrych ar gyflenwad cig eidion i'r GIG yng Nghymru. Dywedodd ffermwyr wrthyf, 'Wel, nid yw’r GIG yng Nghymru yn prynu unrhyw gig eidion gennym ni’, ac roeddent yn gywir, ond y broblem oedd nad oedd unrhyw gyflenwr yng Nghymru a oedd yn gallu cyflenwi cig eidion i’r GIG ddydd ar ôl dydd, wythnos ar ôl wythnos, fis ar ôl mis. Nid oedd modd iddynt wneud hynny; nid oeddent yn ddigon mawr. Cafodd hynny ei ddatrys drwy geisio cael cyflenwyr i weithio gyda'i gilydd i ddatrys y mater hwnnw o ran cyflenwi, ac mae'r un peth wedi digwydd gyda busnesau bach eraill. Rydym wedi bod yn rhoi cyngor ar sut y gallant fynd ati i wneud hynny. Felly, er ei bod yn wir dweud bod rhaid i ni sicrhau nad oes gennym gontractau sydd mor fawr nad yw'n bosibl hyd yn oed i fusnesau bach sy’n gweithio gyda'i gilydd i wneud cais llwyddiannus ar eu cyfer, mae hefyd yn bwysig i wneud yn siŵr fod busnesau yn gweithio gyda'i gilydd i fod yn ddigon mawr i wneud ceisiadau am gontractau sydd o fewn eu gafael.

First Minister, I was very pleased to see the reference to the A55 and improvements that the Welsh Government wants to make to the A55 in your programme for government, but there's not a great deal of detail in what those improvements may or may not be. You'll be aware that we've got congestion problems on some parts of the A55. We've had flooding problems in the past and there is no hard shoulder for many miles of the A55 as well, which causes problems when there’s a breakdown or an accident. Can you tell us precisely which stretches of the A55 those improvements may or may not be made on over the next five years in terms of some progress?

Can you also refer, in addition to that, to any progress that you might be able to inform us about in terms of the development of the sub-regional neonatal intensive care centre in north Wales? I was very pleased to hear the Cabinet Secretary for health in the committee last week make reference to some progress on this, but can you still reassure the people of north Wales that this will be delivered in accordance with the timescales that you have previously set? I am concerned that there may be some delays in the process at the moment.

And, just finally, there is reference to free childcare in the document as well. I'm very pleased to see that you're following the lead of the UK Conservative Government on the free childcare commitments that they have made, but one of the concerns that has been raised with me is that there was a document that was commissioned, a piece of work that was commissioned, by the previous Minister for education in relation to squashing the school week to four days, rather than over the current five-day period. That, of course, would create some turbulence in the childcare market, if we can call it that. What consideration have you given to that as part of your programme for government, and will you join me in dismissing the suggestion of a four-day week in our schools this afternoon?

Brif Weinidog, roeddwn yn falch iawn o weld y cyfeiriad at yr A55 a'r gwelliannau y mae Llywodraeth Cymru yn awyddus i’w gwneud i'r A55 yn eich rhaglen lywodraethu, ond nid oes llawer iawn o fanylder o ran beth y gall y gwelliannau hynny fod neu beth na allent fod. Byddwch chi’n ymwybodol ein bod ni wedi cael problemau yn ymwneud â thagfeydd ar rai rhannau o'r A55. Rydym wedi cael problemau â llifogydd yn y gorffennol ac ni cheir llain galed am filltiroedd lawer ar hyd yr A55 ychwaith, sy'n achosi problemau pan fo ceir yn torri i lawr neu pan fo damweiniau’n digwydd. A allwch chi ddweud wrthym ar ba rannau yn union o'r A55 y gallai’r gwelliannau hyn gael eu gweithredu neu beidio yn ystod y pum mlynedd nesaf, o ran rhywfaint o gynnydd?

A allwch chi hefyd gyfeirio, yn ychwanegol at hynny, at unrhyw gynnydd y gallech chi roi gwybod i ni amdano ynglŷn â datblygiad y Ganolfan Is-ranbarthol ar gyfer Gofal Dwys i’r Newydd-anedig yn y gogledd? Roeddwn yn falch iawn o glywed Ysgrifennydd y Cabinet dros iechyd yn y pwyllgor yr wythnos diwethaf yn cyfeirio at rywfaint o gynnydd ar hyn, ond a allwch chi barhau i roi sicrwydd i bobl yn y gogledd y bydd yn cael ei gyflwyno yn unol â'r amserlen a bennwyd gennych yn flaenorol? Rwy’n pryderu y gall fod rhywfaint o oedi yn y broses ar hyn o bryd.

Ac, yn olaf, cyfeirir at ofal plant rhad ac am ddim yn y ddogfen hefyd. Rwy'n falch iawn o weld eich bod yn dilyn esiampl Llywodraeth Geidwadol y DU o ran yr ymrwymiadau y maent wedi’u gwneud yn ymwneud â gofal plant am ddim, ond un o'r pryderon a godwyd gyda fi yw bod dogfen wedi’i chomisiynu, darn o waith a gomisiynwyd, gan y Gweinidog blaenorol dros addysg ynglŷn â chwtogi’r wythnos ysgol i bedwar diwrnod, yn hytrach na’r cyfnod o bum diwrnod fel y mae ar hyn o bryd. Mae hynny, wrth gwrs, yn creu rhywfaint o gynnwrf yn y farchnad gofal plant, os gallwn ei alw'n hynny. Pa ystyriaeth yr ydych chi wedi'i rhoi i hynny yn eich rhaglen lywodraethu, ac a fyddwch chi’n ymuno â mi i ddiystyru’r awgrym o gael wythnos pedwar diwrnod ar gyfer ein hysgolion, y prynhawn yma?

Well, first of all, on the A55, if we start eastwards, we know there are issues around the junctions further east and the issues around the junction with the A494. The Llanfairfechan and Penmaenmawr roundabouts are going, so that the problem will disappear on that stretch of the road. If we go further west, we're still looking at the issue of a third Menai crossing. The A55 is not a true dual carriageway, given the fact that it's a single carriageway over the Britannia bridge, and that is—I've seen it myself often enough—a real choke point as well. No-one would build a road to that standard now—I mean, there are no hard shoulders, and it's a major route. One of the issues we’ll be looking at over the next five years is to see where the road can be widened and where funds can be allocated for that to happen, but Llanfairfechan and Penmaenmawr are the first two areas that will be looked at.

He mentions flooding. The issues in Talybont are resolving with the help of Gwynedd Council. The issues between Aber and Tai’r Meibion again have been taken forward, with the flooding that occurred there. But the issue for the A55 to me is getting rid of the roundabouts to help the flow of traffic, and, of course, in time, widening the road to a standard that we would expect—even a hard shoulder, which isn't even there in some parts of the road now.

On the SuRNICC, there is no delay. The SuRNICC is proceeding as planned. He would have heard me say many, many times in this Chamber that the SuRNICC was my decision to place in Glan Clwyd, and I stand by that decision. It will move ahead; I can give him that assurance.

In terms of free childcare, well, I mean, I'm not sure what his party's policy was on free childcare in the election in May. It wasn't detailed, but from our perspective, we said what we would do in terms of 48 weeks a year, in terms of 30 hours of free childcare, and that’s exactly what we intend to deliver.

On the PPIW report, it’s just that—a report. It’s not Government policy. It’s not long been delivered, actually, in the past week. It’s not something that is under active consideration.

Wel, yn gyntaf oll, ynglŷn â’r A55, os byddwn yn dechrau tua'r dwyrain, rydym yn gwybod bod materion yn ymwneud â chyffyrdd ymhellach i'r dwyrain a'r materion yn ymwneud â’r gyffordd gyda'r A494. Mae cylchfan Llanfairfechan a chylchfan Penmaenmawr yn diflannu, felly ceir gwared ar y broblem ar y darn hwnnw o'r ffordd. Os awn ymhellach i'r gorllewin, mae’r mater ynghylch trydedd bont Menai yn bodoli o hyd. Nid yw'r A55 yn ffordd ddeuol mewn gwirionedd, o ystyried y ffaith ei bod yn ffordd unffrwd dros bont Britannia, ac mae hynny—rwyf wedi ei weld fy hun yn aml—yn rhywle lle ceir llawer o dagfeydd traffig hefyd. Ni fyddai unrhyw un yn adeiladu ffordd i'r safon honno yn awr—hynny yw, nid oes unrhyw leiniau caled, ac mae'n brif ffordd. Un o'r materion y byddwn yn ei ystyried yn ystod y pum mlynedd nesaf yw gweld lle y gellir lledu’r ffordd a lle y gall arian gael ei ddyrannu i alluogi hynny i ddigwydd, ond Llanfairfechan a Phenmaenmawr yw’r ddwy ardal gyntaf a fydd yn cael eu hystyried.

Mae'n sôn am lifogydd. Caiff y materion yn Nhalybont eu datrys gyda chymorth Cyngor Gwynedd. Mae’r materion rhwng Aber a Thai'r Meibion eto wedi’u hystyried ymhellach, oherwydd y llifogydd a ddigwyddodd yno. Ond y mater o ran yr A55 yn fy marn i yw cael gwared ar y cylchfannau er mwyn helpu llif y traffig, ac, wrth gwrs, mewn amser, lledu'r ffordd i safon y byddem ni’n ei disgwyl—llain galed hyd yn oed, nad yw hyd yn oed yn bodoli ar rai rhannau o'r ffordd ar hyn o bryd.

Ynglŷn â’r Ganolfan Is-ranbarthol ar gyfer Gofal Dwys i’r Newydd-anedig, nid oes unrhyw oedi. Mae'r Ganolfan Is-ranbarthol ar gyfer Gofal Dwys i’r Newydd-anedig yn datblygu fel y cynlluniwyd. Byddai ef wedi fy nghlywed yn dweud lawer iawn o weithiau yn y Siambr hon, mai fy syniad i oedd lleoli’r Ganolfan Is-ranbarthol ar gyfer Gofal Dwys i’r Newydd-anedig yng Nghlan Clwyd, ac rwy’n glynu wrth y penderfyniad hwnnw. Bydd yn bwrw ymlaen; gallaf roi'r sicrwydd hwnnw iddo ef.

O ran gofal plant rhad ac am ddim, wel, hynny yw, nid wyf yn siŵr beth oedd polisi ei blaid o ran gofal plant rhad ac am ddim yn yr etholiad ym mis Mai. Nid oedd yn fanwl, ond o'n safbwynt ni, gwnaethom ni ddweud y byddem ni’n darparu 30 awr yr wythnos o ofal plant rhad ac am ddim am 48 wythnos y flwyddyn, a dyna'n union beth yr ydym yn bwriadu ei ddarparu.

O ran adroddiad y PPIW, dyna’n union beth ydyw—adroddiad. Nid yw'n bolisi Llywodraeth. Cafodd ei gyhoeddi’n eithaf diweddar, mewn gwirionedd, yn ystod yr wythnos ddiwethaf. Nid yw'n rhywbeth sydd dan ystyriaeth weithredol.

First Minister, thank you very much for this statement. I think four times you pledged in your statement that you want a Wales where the prosperity is right from the top. Actually, I represent the region that has the poorest population in the United Kingdom. The thing is, I’m glad that at least you have accepted it, and this is your first pledge: that you are going to bring prosperity after 17 years now. Can I ask your Government what is the intention to strengthen ties between education, employment, employment agencies and the local business communities, and to ensure that apprentices have work-ready skills that are more aligned to economic demands, irrespective of age or gender, in Wales? Thank you.

Brif Weinidog, diolch yn fawr iawn am y datganiad hwn. Rwy’n credu eich bod wedi addo bedair gwaith yn eich datganiad eich bod eisiau gweld Cymru lle mae’r ffyniant o'r lefel uchaf. A dweud y gwir, rwy’n cynrychioli'r rhanbarth sydd â'r boblogaeth dlotaf yn y Deyrnas Unedig. Y peth yw, rwy'n falch eich bod wedi’i dderbyn o leiaf, ac mai dyma yw eich addewid cyntaf: eich bod yn mynd i ddod â ffyniant yn awr ar ôl 17 mlynedd. A gaf i ofyn i’ch Llywodraeth beth yw'r bwriad o ran cryfhau cysylltiadau rhwng addysg, cyflogaeth, asiantaethau cyflogaeth a’r cymunedau busnes lleol, ac o ran sicrhau bod gan brentisiaid sgiliau sy’n eu gwneud yn barod ar gyfer gwaith ac sy'n fwy perthnasol ar gyfer gofynion economaidd, waeth beth fo'u hoedran na’u rhyw, yng Nghymru? Diolch.

This is hugely important. He will know that, last week, I launched an initiative to link skills to employment and education. He welcomed it publicly, and I thank him for that. It is European funded, of course, some of it, but it was something that found favour with him. We know full well that it is hugely important that, as we identify which skills are needed for the future in Wales, we work with employers and work with the education sector to make sure that (a) the skills are identified, and (b) that they’re provided.

One of the questions I always get asked by potential investors into Wales is ‘Have your people got the skills that we need?’ It’s not about ‘How cheap are you?’ anymore; it’s ‘Have you got the skills?’ We are able to answer those questions, and that shows, of course, with the numbers of new investors that have been coming in over the past five years.

Mae hyn yn hynod bwysig. Bydd ef yn gwybod fy mod i, yr wythnos diwethaf, wedi lansio menter i gysylltu sgiliau â chyflogaeth ac addysg. Gwnaeth ef ei chroesawu’n gyhoeddus, ac rwy’n diolch iddo am hynny. Caiff ei ariannu’n rhannol gan Ewrop, wrth gwrs, ond roedd yn rhywbeth yr oedd ef yn ei gefnogi. Gwyddom yn iawn ei bod yn hynod bwysig, wrth i ni nodi pa sgiliau sydd eu hangen ar gyfer y dyfodol yng Nghymru, ein bod yn gweithio gyda chyflogwyr a chyda'r sector addysg i sicrhau bod (a) y sgiliau’n cael eu nodi, a (b) eu bod yn cael eu darparu.

Un o'r cwestiynau a ofynnir i mi bob amser gan fuddsoddwyr posibl yng Nghymru yw 'A oes gan eich pobl y sgiliau sydd eu hangen arnom?' Nid mater o 'Ba mor rhad ydych chi?' ydyw erbyn hyn; mater ydyw o 'A oes gennych chi'r sgiliau?'. Rydym yn gallu ateb y cwestiynau hynny, ac mae hynny'n dangos, wrth gwrs, oherwydd y nifer o fuddsoddwyr newydd sydd wedi bod yn dod i Gymru yn ystod y pum mlynedd diwethaf.

Given that wage levels in Wales remain below the levels in Scotland and England, that child poverty levels in Wales remain above the UK average, that working-age worklessness levels in Wales remain above the UK average, and that prosperity per head in Wales, measured by the value of goods and services produced, remains the lowest amongst the 12 UK nations and regions—and the gap has actually widened—how do you propose to work differently with the voluntary and private sectors in order to finally turn those negative results round and impact positively on those communities who are stubbornly trapped in that situation?

You talk about helping communities take ownership of community assets where appropriate. Given that—I hope you’ll agree—the most important asset in our communities is people, how will you engage at last with the global co-production revolution that began almost half a century ago, by working with the co-production network for Wales, launched on 26 May, backed by Big Lottery funding, and backed by scores of statutory and voluntary organisations across Wales, who are getting on with the revolution, but need you to buy in and do things differently? You refer to the metro system in the north of the country. How will you engage with the north Wales growth vision, and with ‘Team North Wales’, the statutory, voluntary and private sectors united behind that vision, which doesn’t mention the metro in its document anywhere, to ensure that what the Welsh Government proposes is in line with what the region is asking for? Note that the word is not in the document, although many of the other projects needed by the region, some of which you referred to, are. But, above all, the powers should be devolved to the region to take that forward.

Finally, in terms of some of the matters that Angela referred to, you sort of skated over autism legislation. I again chaired a meeting of the cross-party autism group, in this case in north Wales, last Friday. I can tell you that the autism community in Wales is completely united over the need for legislation, because it impacts so adversely on their lives, because the strategy has failed to deliver, because they need statutory duties on sector providers, they need assurance over diagnosis and post-diagnostic support and they need to tackle the atrocious levels around training and awareness. Similarly and finally, the deaf community in Wales is calling for the Welsh Government to look at British Sign Language legislation. The Scottish Government has introduced legislation, and Northern Ireland is looking at how, within their powers, they could do something there. What is the Welsh Government proposing to do so that, again, the disabling experience of too many deaf people, because of the barriers that aren’t being removed, can be tackled?

O ystyried bod lefelau cyflogau yng Nghymru yn parhau i fod yn is nag yn yr Alban ac yn Lloegr, bod lefelau tlodi plant yng Nghymru yn parhau i fod yn uwch na chyfartaledd y DU, bod lefelau diweithdra ymhlith pobl o oedran gweithio yng Nghymru yn parhau i fod yn uwch na chyfartaledd y DU, a bod ffyniant y pen yng Nghymru, a fesurir gan werth y nwyddau a'r gwasanaethau a gynhyrchir, yn parhau i fod yr isaf o blith y 12 o genhedloedd a rhanbarthau y DU—ac mae’r bwlch wedi ehangu mewn gwirionedd—sut yr ydych chi’n bwriadu gweithio'n wahanol gyda'r sectorau gwirfoddol a phreifat i wyrdroi'r canlyniadau negyddol hynny o’r diwedd, ac effeithio’n gadarnhaol ar y cymunedau hynny sydd wedi'u dal yn ystyfnig yn y sefyllfa honno?

Rydych chi’n sôn am helpu cymunedau i gymryd perchnogaeth o asedau cymunedol lle bo hynny'n briodol. O ystyried—rwy’n gobeithio y byddwch chi’n cytuno—mai’r ased pwysicaf yn ein cymunedau yw pobl, sut y byddwch yn ymgysylltu o'r diwedd â'r chwyldro cyd-gynhyrchu byd-eang a ddechreuodd bron i hanner canrif yn ôl, drwy weithio gyda rhwydwaith cyd-gynhyrchu Cymru, a lansiwyd ar 26 Mai, gyda chymorth ariannol y Loteri Fawr, a chefnogaeth ugeiniau o sefydliadau statudol a gwirfoddol ledled Cymru, sy'n bwrw ymlaen â'r chwyldro, ond mae angen i chi brynu i mewn a gwneud pethau'n wahanol? Rydych chi’n cyfeirio at y system metro yn y gogledd. Sut y byddwch yn ymgysylltu â gweledigaeth twf y gogledd, a chyda 'Thîm Gogledd Cymru', sef y sectorau statudol, gwirfoddol a phreifat unedig y tu ôl i’r weledigaeth honno, er mwyn sicrhau bod yr hyn a gynigir gan Lywodraeth Cymru yn cyd-fynd â'r hyn y mae'r rhanbarth yn gofyn amdano, gan nad yw'r tîm yn sôn am y metro yn ei ddogfen yn unman? Noder nad yw'r gair yn y ddogfen, er bod llawer o'r prosiectau eraill y mae eu hangen ar y rhanbarth, rydych wedi cyfeirio at rai ohonynt, yn cael eu nodi. Ond, yn anad dim, dylid datganoli’r pwerau i'r rhanbarth i symud hynny ymlaen â hynny.

Yn olaf, o ran rhai o'r materion y cyfeiriodd Angela atyn nhw, gwnaethoch chi brin ymdrin â deddfwriaeth awtistiaeth. Gwnes i, unwaith eto, gadeirio cyfarfod o'r grŵp aw