Y Cyfarfod Llawn - Y Bumed Senedd

Plenary - Fifth Senedd

14/06/2016

Cyfarfu’r Cynulliad am 13:30 gyda’r Llywydd (Elin Jones) yn y Gadair.

The Assembly met at 13:30 with the Presiding Officer (Elin Jones) in the Chair.

1. Datganiad gan y Llywydd
1. Statement by the Presiding Officer

Cyn i ni symud at y cwestiynau i’r Prif Weinidog, ac yn dilyn yr wylnos a gynhaliwyd y tu allan i’r Senedd neithiwr, ar ran y Cynulliad hoffwn fynegi ein cydymdeimlad â’r rheini yr effeithiwyd arnynt gan y saethu yn Orlando. Rydym yn meddwl heddiw am y rhai sydd wedi’u hanafu a’r teuluoedd a’r ffrindiau hynny sy’n galaru. Fel Cynulliad, rydym yn dyheu am fyd sy’n rhydd o droseddau casineb o’r math yma. Gofynnaf i’r Aelodau sefyll am funud o dawelwch er cof.

Before we move to questions to the First Minister, and following the vigil held outside the Senedd yesterday evening, on behalf of the Assembly I would like to convey our condolences to those who were affected by the Orlando shootings. Today, our thoughts are with the injured and with the families and friends who have been bereaved. As an Assembly, we aspire to a world free from hate crimes of this kind. I ask Members to be upstanding for a minute’s silence in commemoration.

Safodd Aelodau’r Cynulliad am funud o dawelwch.

Assembly Members stood for a minute’s silence.

2. 1. Cwestiynau i’r Prif Weinidog
2. 1. Questions to the First Minister

Mae [R] yn dynodi bod yr Aelod wedi datgan buddiant. Mae [W] yn dynodi bod y cwestiwn wedi’i gyflwyno yn Gymraeg.

[R] signifies the Member has declared an interest. [W] signifies that the question was tabled in Welsh.

Cwestiynau i’r Prif Weinidog. Y cwestiwn cyntaf, Neil McEvoy.

Questions to the First Minister. Question 1, Neil McEvoy.

Sorry, Presiding Officer, do I read out the one in writing?

Mae'n ddrwg gennyf, Lywydd, ydw i’n darllen yr un ysgrifenedig?

Cynlluniau Datblygu Lleol

Local Development Plans

1. A wnaiff y Prif Weinidog ddatganiad am gynlluniau datblygu lleol? OAQ(5)0054(FM)[R]

1. Will the First Minister make a statement on local development plans? OAQ(5)0054(FM)[R]

Up-to-date adopted local development plans are an essential part of an effective planning system.

Mae cynlluniau datblygu lleol wedi’u mabwysiadu cyfredol yn rhan hanfodol o system gynllunio effeithiol.

Thank you. First Minister, the integrity of, and the people of Wales’s confidence in this Assembly are based on being able to believe what is said in this Chamber. In April 2012, you stated in public that Labour would implement its local development plan. Labour’s plans included allowing big business to concrete huge swathes of greenfield sites and, as a result, I published that you had announced plans to concrete Cardiff by stating your party would implement its LDP. You said in this Chamber on 24 April 2012 that my publications were wholly untrue and a blatant lie—your words, not mine. Last week—

Diolch. Brif Weinidog, mae uniondeb, a ffydd pobl Cymru yn y Cynulliad hwn yn seiliedig ar y gallu i gredu yr hyn a ddywedir yn y Siambr hon. Ym mis Ebrill 2012, dywedasoch yn gyhoeddus y byddai Llafur yn gweithredu ei gynllun datblygu lleol. Roedd cynlluniau Llafur yn cynnwys caniatáu i fusnesau mawr osod concrit ar ddarnau mawr o safleoedd tir glas ac o ganlyniad i hynny cyhoeddais eich bod wedi cyhoeddi cynlluniau i osod concrit yng Nghaerdydd drwy ddweud y byddai eich plaid yn gweithredu ei Chynllun Datblygu Lleol. Dywedasoch yn y Siambr hon ar 24 Ebrill 2012 bod fy nghyhoeddiadau yn gwbl anwir ac yn gelwydd amlwg—eich geiriau chi, nid fy rhai i. Yr wythnos diwethaf—

Can you bring yourself to a question now please?

A wnewch chi ddod â’ch hun at gwestiwn nawr os gwelwch yn dda?

Last week, you stated that you did not say what you have already said on the record.

Yr wythnos diwethaf, dywedasoch na wnaethoch ddweud yr hyn yr ydych eisoes wedi ei ddweud ar y cofnod.

Do you think that it is at all acceptable for Wales’s First Minister to come here and deny what you’ve already said? Will you set the record straight?

Ydych chi'n meddwl ei bod yn gwbl dderbyniol i Brif Weinidog Cymru ddod yma a gwadu yr hyn yr ydych eisoes wedi'i ddweud? A wnewch chi ddweud y gwir?

The Member lives in a land of fantasy. He’s been living in it for the past three years and he didn’t even ask a proper question.

Mae’r Aelod yn byw mewn byd ffantasi. Mae wedi bod yn byw yno dros y tair blynedd diwethaf ac ni ofynnodd gwestiwn priodol hyd yn oed.

There is no point of order. Hefin David.

Nid oes unrhyw bwynt o drefn. Hefin David.

Diolch, Lywydd. I’ve absolutely no idea what that was all about. This isn’t Cardiff council chamber—this is the National Assembly for Wales. What we are talking about is the issue of 22 local development plans across south-east Wales, which don’t connect very well, and the Welsh Government has already introduced, last year, the Planning Act 2015 to resolve those issues. A south-east Wales strategic development plan could involve all 10 local authorities, and it is certainly the case that with the Cardiff city region, the 10 local authority leaders are already on board, involved and supportive. Does the First Minister agree with me for the need to take such an approach into serious consideration, and does he also agree this can only be achieved by working together, not being party political and tribal, as Neil McEvoy is so intent on being?

Diolch, Lywydd. ‘Does gen i ddim syniad beth oedd hynna yn ymwneud ag ef. Nid siambr Cyngor Caerdydd yw hwn—Cynulliad Cenedlaethol Cymru yw hwn. Yr hyn yr ydym yn sôn amdano yw mater y 22 o gynlluniau datblygu lleol ledled de-ddwyrain Cymru, nad ydynt yn cysylltu yn dda iawn, ac mae Llywodraeth Cymru eisoes wedi cyflwyno Deddf Cynllunio 2015, y llynedd, i ddatrys y materion hynny. Gallai cynllun datblygu strategol de-ddwyrain Cymru gynnwys pob un o'r 10 o awdurdodau lleol, ac mae'n sicr yn wir gyda Rhanbarth Dinas Caerdydd, fod y 10 o arweinwyr yr awdurdodau lleol eisoes yn cymryd rhan ac yn gefnogol. A yw'r Prif Weinidog yn cytuno â mi bod angen rhoi ystyriaeth ddifrifol i ddull o’r fath, ac a yw hefyd yn cytuno y gellir cyflawni hyn dim ond drwy weithio gyda'n gilydd, heb gefnogi gwleidyddiaeth eich plaid eich hun yn unig a bod yn llwythol, fel y mae Neil McEvoy mor benderfynol o’i wneud?

There are real challenges of course for the entire area of the south-east of Wales. Cardiff can’t be expected on its own, nor any other local authority, to provide housing for the entire region. That’s why it makes perfect sense, as my colleague, the Member for Caerphilly, says, that the 10 local authorities should work together in order to have a strategic plan that goes beyond the local development plans, which, of themselves, can never be enough to satisfy the demand that the success of the economy of south-east Wales will place on the local area.

Mae heriau gwirioneddol wrth gwrs ar gyfer ardal gyfan de-ddwyrain Cymru. Ni ellir disgwyl i Gaerdydd ar ei ben ei hun, nac unrhyw awdurdod lleol arall, ddarparu tai ar gyfer y rhanbarth cyfan. Dyna pam mae hi'n gwneud synnwyr perffaith, fel y mae fy nghyd-Aelod, yr Aelod dros Gaerffili, yn ei ddweud, y dylai'r 10 awdurdod lleol weithio gyda'i gilydd er mwyn cael cynllun strategol sy'n mynd y tu hwnt i'r cynlluniau datblygu lleol, na fyddant fyth, ar eu pennau eu hunain, yn gallu bod yn ddigon i fodloni'r galw y bydd llwyddiant economi de-ddwyrain Cymru yn ei osod ar yr ardal leol.

No, you’re not. You are not being heard. Mark Isherwood.

Nac ydych, dydych chi ddim. Nid ydych am gael eich clywed. Mark Isherwood.

Diolch. Well, of course, local development plans don’t build any houses. Given that, in England, local plans produced in consultation with the community have been the cornerstone of planning reforms, how will your Government engage with the Homebuilders Federation regarding the statement in its Welsh election paper, ‘Building Communities, Boosting Investment’, that, because of the many improvements in England, in terms of reduced regulation and greater land availability, the relative attraction of investing in the requisite land and skills in Wales has reduced over recent years? The results can be seen in the most recently published data on planning permissions, which show that, since the start of 2013, the number of private units granted planning permission in Wales has decreased by 4 per cent, whilst increasing by 49 per cent in England.

Diolch. Wel, wrth gwrs, nid yw cynlluniau datblygu lleol yn adeiladu unrhyw dai. O gofio, yn Lloegr, bod cynlluniau lleol a lunnir mewn ymgynghoriad â'r gymuned wedi bod yn gonglfaen i ddiwygiadau cynllunio, sut y bydd eich Llywodraeth yn ymgysylltu â'r Ffederasiwn Adeiladwyr Cartrefi ynghylch y datganiad yn ei bapur etholiad Cymru, 'Adeiladu Cymunedau, Hybu Buddsoddi', oherwydd y gwelliannau lawer yn Lloegr, o ran llai o reoleiddio a mwy o dir ar gael, bod yr atyniad cymharol o fuddsoddi yn y tir a sgiliau angenrheidiol yng Nghymru wedi lleihau dros y blynyddoedd diwethaf? Mae'r canlyniadau i'w gweld yn y data a gyhoeddwyd ddiweddaraf ar ganiatâd cynllunio, sy'n dangos bod nifer yr unedau preifat a gafodd ganiatâd cynllunio yng Nghymru er dechrau 2013 wedi gostwng gan 4 y cant, ond wedi cynyddu 49 y cant yn Lloegr.

Well, we have seen significant increases in the number of houses being built in Wales over the past two years. It seems to me that, in England, the plans there are designed to block housing development and not to encourage housing development. What there needs to be, of course, is a properly regulated development plan so that people are able to see where development will take place. I don’t believe that local development plans, of themselves, are sufficient over a wider economic area, which is why strategic plans, to my mind, have a great deal of force and are a great deal of help when it comes to planning for the future.

Wel, rydym wedi gweld cynnydd sylweddol yn nifer y tai sy'n cael eu hadeiladu yng Nghymru dros y ddwy flynedd ddiwethaf. Mae'n ymddangos i mi fod y cynlluniau a geir yn Lloegr wedi'u llunio i rwystro datblygiadau tai ac nid i annog datblygiadau tai. Yr hyn sydd ei angen, wrth gwrs, yw cynllun datblygu a reoleiddir yn briodol fel bod pobl yn gallu gweld lle y bydd datblygu yn digwydd. Nid wyf yn credu bod cynlluniau datblygu lleol, ar eu pennau eu hunain, yn ddigonol mewn ardal economaidd ehangach, a dyna pam mae cynlluniau strategol, yn fy marn i, yn rymus iawn ac o lawer o gymorth wrth ystyried cynllunio ar gyfer y dyfodol.

Cloddio Glo Brig

Opencast Mining

2. A wnaiff y Prif Weinidog ddatganiad am gloddio glo brig yng Nghymru? OAQ(5)0043(FM)

2. Will the First Minister make a statement on opencast mining in Wales? OAQ(5)0043(FM)

There are serious issues, as she will know, of course, relating to opencast mining and the restoration of sites. We know that, in 1994, the UK Government did not require operators to set aside enough money for restoration, and so the UK Government have a moral responsibility to work with us to ensure that sites are restored.

Mae materion difrifol, fel y bydd hi'n gwybod, wrth gwrs, yn ymwneud â chloddio glo brig ac adfer safleoedd. Gwyddom, yn 1994, na wnaeth Llywodraeth y DU ei gwneud yn ofynnol i weithredwyr neilltuo digon o arian ar gyfer adfer, ac felly mae gan Lywodraeth y DU gyfrifoldeb moesol i weithio gyda ni i sicrhau bod safleoedd yn cael eu hadfer.

Thank you for that answer, First Minister. You will know that Neath Port Talbot County Borough Council recently passed a partial restoration of Margam opencast area. But, of course, that’s partial restoration, and many of the residents there are concerned about the future and the void not being restored, and also, with it being in Celtic Energy’s hands, for that full restoration to take place. I was wondering whether you could give us a commitment here today, First Minister, even though that’s not part of the plan, in terms of the void, whether you could seek to bring people together to look to restore that eventually, because I think people are concerned, especially as key people within the council are also concerned now about how that will be restored if there are any flooding problems within that void.

Diolch i chi am yr ateb yna, Brif Weinidog. Byddwch yn gwybod bod Cyngor Bwrdeistref Sirol Castell-nedd Port Talbot yn ddiweddar wedi cymeradwyo gwaith adfer rhannol o ardal glo brig Margam. Ond, wrth gwrs, adfer rhannol yw hwnnw, ac mae llawer o'r trigolion yno yn pryderu am y dyfodol a'r gwagle nad yw’n cael ei adfer, a hefyd, gan ei fod yn nwylo Celtic Energy, i’r gwaith adfer llawn hwnnw gael ei wneud. Roeddwn yn meddwl tybed a allech chi roi ymrwymiad inni yma heddiw, Brif Weinidog, er nad yw hynny'n rhan o'r cynllun, o ran y gwagle, a allech chi geisio dod â phobl at ei gilydd i edrych i adfer hwnnw yn y pen draw, oherwydd rwy’n credu bod pobl yn pryderu, yn enwedig gan fod pobl allweddol yn y cyngor hefyd yn bryderus bellach ynghylch sut y bydd yn cael ei adfer os bydd unrhyw broblemau llifogydd o fewn y gwagle hwnnw.

Well, I agree with the concern that she expresses. She will know that there is an effect on my constituency as well. In 1994, when privatisation took place, those companies that took over former British Coal sites were specifically excluded from being required to put aside finance for restoration, and this is why we are where we are now. Partial restoration is welcome, but it isn’t full restoration, and there must be full restoration in time. Given the fact that it was the UK Government that created this problem, there is no doubt in my mind that they have a responsibility to work with us in order to resolve the problem.

Wel, rwyf yn cytuno â'r pryder y mae hi’n ei fynegi. Bydd hi'n gwybod bod effaith ar fy etholaeth innau hefyd. Yn 1994, pan ddigwyddodd y preifateiddio, cafodd y cwmnïau hynny a gymerodd drosodd hen safleoedd Glo Prydain eu heithrio'n benodol rhag bod yn ofynnol iddynt roi arian o'r neilltu ar gyfer gwaith adfer, a dyma pam yr ydym ble yr ydym ni heddiw. Rydym yn croesawu adfer rhannol, ond nid yw'n adfer llawn, ac mae'n rhaid cael gwaith adfer llawn mewn amser. O gofio'r ffaith mai Llywodraeth y DU a greodd y broblem hon, nid oes amheuaeth yn fy meddwl i fod ganddynt gyfrifoldeb i weithio gyda ni er mwyn datrys y broblem.

I’m sure Members across the Chamber will be pleased to welcome with me the withdrawal of Varteg opencast application in my constituency. And I’m very grateful to the International Council on Monuments and Sites UK, which I invited to visit the site last year, and to Cadw, for their objections, which led to the application being withdrawn. But, of course, most communities cannot rely on the protection of being in a World Heritage Site and do need to rely on us as a National Assembly and the protection that we give them. What assurances can you give that the review of MTAN 2 will be taken forward as a matter of priority by this Welsh Government?

Rwy'n siŵr y bydd Aelodau ym mhob rhan o’r Siambr yn falch o groesawu gyda mi y ffaith i’r cais glo brig yn y Farteg, yn fy etholaeth i, gael ei dynnu'n ôl. Ac rwy'n ddiolchgar iawn i'r Cyngor Rhyngwladol ar Henebion a Safleoedd y DU, a wahoddais i ymweld â'r safle y llynedd, ac i Cadw, am eu gwrthwynebiadau, a arweiniodd at i'r cais gael ei dynnu'n ôl. Ond, wrth gwrs, nid yw'r rhan fwyaf o gymunedau yn gallu dibynnu ar gamau diogelu o ganlyniad i fod mewn Safle Treftadaeth y Byd ac mae angen iddynt ddibynnu arnom ni fel Cynulliad Cenedlaethol a'r camau diogelu yr ydym ni yn eu rhoi iddynt. Pa sicrwydd y gallwch chi ei roi y bydd yr adolygiad o Nodyn Cyngor Technegol Mwynau 2 yn cael ei ddwyn ymlaen fel mater o flaenoriaeth gan Lywodraeth Cymru?

Well, I can assure the Member that a focused review of MTAN 2 was announced by the Minister prior to the UK Government’s announcement on coal-fired power stations, and that review, of course, will proceed, because we know that it’s important that the planning guidance is as up to date as possible.

Wel, gallaf sicrhau'r Aelod bod adolygiad â phwyslais o Nodyn Cyngor Technegol Mwynau 2 wedi ei gyhoeddi gan y Gweinidog cyn cyhoeddiad Llywodraeth y DU ar orsafoedd pŵer glo, a bydd yr adolygiad hwnnw, wrth gwrs, yn mynd yn ei flaen, gan ein bod yn gwybod ei bod yn bwysig bod y canllawiau cynllunio mor gyfredol â phosibl.

First Minister, Members will know that the part restoration plans for Parc Slip are pretty unpopular, and none of us would wish to see the history behind that repeated. But we were talking about this in some detail over a year ago now. The local authority strongly asserts that there’s no alternative to the plans. So, is the Welsh Government holding direction of April of this year—that’s a whole year later—an indication of, perhaps, a prima facie case that perhaps there is an alternative to what’s being suggested by Neath Port Talbot, and, if not, what statutory time limits are preventing Welsh Government moving that holding direction sooner?

Brif Weinidog, bydd yr Aelodau'n gwybod bod y cynlluniau adfer rhannol ar gyfer Parc Slip yn eithaf amhoblogaidd, ac ni fyddai neb ohonom am weld yr hanes y tu ôl i hynny’n cael ei ailadrodd. Ond roeddem yn sôn am hyn yn eithaf manwl dros flwyddyn yn ôl bellach. Mae'r awdurdod lleol yn honni’n gryf nad oes dewis arall i'r cynlluniau. Felly, a yw hysbysiad gohirio Llywodraeth Cymru o fis Ebrill eleni—blwyddyn gyfan yn ddiweddarach—yn arwydd o, efallai, achos cyntaf ac efallai bod dewis arall i’r hyn sy'n cael ei awgrymu gan Gastell-nedd Port Talbot, ac, os nad oes, pa derfynau amser statudol sy’n atal Llywodraeth Cymru rhag cynnig yr hysbysiad gohirio hwnnw yn gynharach?

The difficulty in the site, of course, is that the site at the moment is in the custody of a company that, in reality, doesn’t exist. It’s registered in the British Virgin Islands, and if legal action were to be taken against it, I have no confidence that that organisation would continue to exist, leaving nobody, as she knows, against whom legal action can lie. To my mind, it is important that the UK Government recognises its responsibilities. This was created not by the current UK Government but by a UK Government in 1994. There is no doubt that the amount of money we’re talking here for the full restoration of just one site at Parc Slip is huge. It cannot be reasonable to expect the local authority nor the Welsh Government to meet the full costs of that restoration.

Yr anhawster yn y safle, wrth gwrs, yw bod y safle ar hyn o bryd yn nwylo cwmni nad yw, mewn gwirionedd, yn bodoli. Mae wedi ei gofrestru yn Ynysoedd Virgin Prydain, a phe byddai camau cyfreithiol yn cael eu cymryd yn ei erbyn, nid oes gennyf unrhyw ffydd y byddai’r sefydliad yn parhau i fodoli, gan adael neb, fel y mae hi’n gwybod, y gellir cymryd camau cyfreithiol yn ei erbyn. Yn fy marn i, mae'n bwysig bod Llywodraeth y DU yn cydnabod ei chyfrifoldebau. Ni chrewyd hyn gan Lywodraeth bresennol y DU, ond gan Lywodraeth y DU yn 1994. Nid oes amheuaeth bod y swm o arian yr ydym yn sôn amdano yma, dim ond i adfer un safle yn llawn ym Mharc Slip, yn enfawr. Ni all fod yn rhesymol i ddisgwyl i'r awdurdod lleol na Llywodraeth Cymru dalu costau llawn y gwaith adfer hwnnw.

Cwestiynau Heb Rybudd gan Arweinwyr y Pleidiau

Questions Without Notice from the Party Leaders

Rwy’n galw nawr ar arweinwyr y pleidiau i holi’r Prif Weinidog, ac rwy’n galw’n gyntaf yr wythnos hon ar arweinydd grŵp UKIP, Neil Hamilton.

I now call on the party leaders to question the First Minister, and first this week I call the UKIP group leader, Neil Hamilton.

Diolch yn fawr iawn, Lywydd.

The First Minister will know that Welsh farming is in crisis at the minute. Farm incomes across the board are down by 25 per cent and, in some sectors, like dairy, they’re down by as much as half. Of course, this is caused, to a great extent, by a collapse in commodity prices, but there are administrative reasons also behind it, in particular the chaos in the payments system and the basic payment scheme. There’s a particular problem for cross-border farmers with land in England as well as in Wales, where hundreds of them have still not been paid, and, indeed, the information they provided a year ago has still not been validated and yet they’re—[Interruption.]

Thank you very much, Presiding Officer.

Bydd y Prif Weinidog yn gwybod bod ffermio yng Nghymru mewn argyfwng ar hyn o bryd. Mae incwm ffermydd yn gyffredinol 25 y cant yn is ac, mewn rhai sectorau, fel llaeth, maent gymaint â hanner yn is. Wrth gwrs, y cwymp mewn prisiau nwyddau sy’n achosi hyn i raddau helaeth, ond mae rhesymau gweinyddol y tu ôl iddo hefyd, yn enwedig yr anhrefn yn y system taliadau a chynllun y taliad sylfaenol. Mae problem benodol i ffermwyr trawsffiniol gyda thir yn Lloegr yn ogystal ag yng Nghymru, lle mae cannoedd ohonynt yn dal i fod heb gael eu talu, ac, yn wir, nid yw’r wybodaeth a ddarparwyd flwyddyn yn ôl wedi ei dilysu o hyd ac eto maen nhw'n— [Torri ar draws.]

I want to hear an important question on farming. Allow the Member to be heard.

Yr wyf yn awyddus i glywed cwestiwn pwysig ar ffermio. Gadewch i'r Aelod gael ei glywed.

So, I’m going to ask the First Minister: what further progress has been made, particularly with the payments agency in England, to get these problems sorted out?

Felly, rwy’n mynd i ofyn i'r Prif Weinidog: pa gynnydd pellach sydd wedi ei wneud, yn enwedig o ran yr asiantaeth taliadau yn Lloegr, i ddatrys y problemau hyn?

The vast majority of payments in Wales have been made—over 90 per cent, if I recall correctly. There are, as the Member says, some cross-border farms that await payment, and that’s because we’re awaiting data. It’s not the first time it’s happened, but we’re awaiting data from the Rural Payments Agency. Until that data is available, it’s not possible to make full payment, unfortunately. We hope that it will be resolved swiftly.

Mae'r mwyafrif helaeth o’r taliadau yng Nghymru wedi eu gwneud—dros 90 y cant, os cofiaf yn iawn. Mae, fel y dywed yr Aelod, rai ffermydd trawsffiniol sy'n aros am daliad, a hynny oherwydd ein bod yn aros am ddata. Nid dyma’r tro cyntaf i hyn ddigwydd, ond rydym yn aros am ddata gan yr Asiantaeth Taliadau Gwledig. Hyd nes bod y data hwnnw ar gael, nid yw'n bosibl gwneud taliad llawn, yn anffodus. Rydym yn gobeithio y bydd hyn yn cael ei ddatrys yn gyflym.

I fully agree with what the First Minister says, but it’s quite extraordinary that two Government agencies can’t find the means by which to talk to each other electronically whereas this happens quite naturally in the private sector and, indeed, in our private lives. So, I wonder what he can do to try to integrate the administrative arrangements between England and Wales in this respect, because farmers on the border are in very dire financial straits.

Rwy’n cytuno’n llwyr â'r hyn y mae’r Prif Weinidog yn ei ddweud, ond mae'n gwbl anhygoel na all dwy asiantaeth y Llywodraeth ddod o hyd i fodd o siarad â'i gilydd yn electronig er bod hyn yn digwydd yn eithaf naturiol yn y sector preifat ac, yn wir, yn ein bywydau preifat. Felly, tybed beth y gall ef ei wneud i geisio integreiddio'r trefniadau gweinyddol rhwng Cymru a Lloegr yn hyn o beth, gan fod ffermwyr ar y ffin mewn trafferthion ariannol enbyd iawn.

Well, the solution is not in our hands. We await data from the Rural Payments Agency. We’re ready to pay once that data is made available. It’s very difficult to integrate the administration given the fact that the payment schemes are very radically different, and so they should be because the nature of Welsh farming is very different to the nature of farming across much of England. But, as soon as that data is available, of course we will pay our farmers and we have a very good record of doing that over the last few years.

Wel, nid yw'r ateb yn ein dwylo ni. Rydym ni’n aros am ddata gan yr Asiantaeth Taliadau Gwledig. Rydym yn barod i dalu pan fydd y data hwnnw ar gael. Mae'n anodd iawn integreiddio'r gwaith gweinyddu o ystyried y ffaith bod y cynlluniau talu yn sylweddol wahanol, ac felly y dylai fod oherwydd bod natur ffermio yng Nghymru yn wahanol iawn i natur ffermio ar draws rhan helaeth o Loegr. Ond, cyn gynted ag y bydd y data hwnnw ar gael, byddwn wrth gwrs yn talu ein ffermwyr ac mae gennym hanes da iawn o wneud hynny yn ystod y blynyddoedd diwethaf.

There is another big problem that needs to be addressed, of course, and that’s with the growth of bovine TB. In fact, in my region, in Carmarthenshire, cases of cattle slaughtered as a result of bovine TB are up by 87 per cent this year and in Pembrokeshire up by 78 per cent. With the non-availability of vaccine, the preferred option isn’t available to us. So, what can the Welsh Government actually do to try to cope with the growing problem of bovine TB?

Mae problem fawr arall y mae angen mynd i'r afael â hi, wrth gwrs, sef twf TB buchol. Yn wir, yn fy rhanbarth i, yn Sir Gaerfyrddin, mae achosion o wartheg a laddwyd o ganlyniad i TB buchol wedi cynyddu gan 87 y cant eleni ac yn Sir Benfro maent wedi cynyddu gan 78 y cant. Gan nad oes brechlyn ar gael, nid yw'r dewis a ffefrir ar gael i ni. Felly, beth all Llywodraeth Cymru ei wneud mewn gwirionedd i geisio ymdopi â'r broblem gynyddol o TB buchol?

The Member’s correct to point out that the vaccine is not available at present. I know that the Minister has held a meeting this week—or certainly at the end of last week—to look at this issue. There is a need to move forward with dealing with bovine TB. It can’t be left simply to proceed. The Minister is examining what science-led approach could be taken in order to make sure that, at the very least, there is a reduction in the presence of bovine TB and, in time, of course, eradication.

Mae’r Aelod yn gywir i nodi nad yw'r brechlyn ar gael ar hyn o bryd. Gwn fod y Gweinidog wedi cynnal cyfarfod yr wythnos hon—neu yn sicr ddiwedd wythnos diwethaf—i edrych ar y mater hwn. Mae angen symud ymlaen gyda’r gwaith o fynd i’r afael â TB buchol. Ni ellir ei adael i barhau. Mae'r Gweinidog yn edrych ar ba ddull gwyddonol a allai gael ei weithredu er mwyn gwneud yn siŵr bod gostyngiad ym mhresenoldeb TB buchol o leiaf ac, ymhen amser, wrth gwrs, ei ddileu.

Diolch, Lywydd. I’m sure, First Minister, that you will have shared the warm feelings that I felt on seeing images of the Welsh fans in France singing and linking arms with fellow fans. They were ambassadors for our nation. I thought those images captured something about the naturalness of our place as Wales within Europe, singing with Slovakians—people from another small nation, bilingual and so on. As we approach the final week of the campaign—and families will be gathering together this weekend to work out the best options for them—good information is vital to enable people to make a fully informed choice. What can you and your Government do in the final week to make sure that people vote on accurate information and not on the basis of myth and propaganda?

Diolch, Lywydd. Rwy'n siŵr, Brif Weinidog, y byddwch wedi rhannu'r teimladau cynnes a deimlais i wrth weld lluniau o gefnogwyr Cymru yn Ffrainc yn canu ac yn cysylltu breichiau â chyd gefnogwyr. Roeddynt yn genhadon dros ein gwlad. Roeddwn i'n meddwl bod y delweddau hynny’n cyfleu rhywbeth am naturioldeb ein lle fel Cymru o fewn Ewrop, canu gyda phobl o Slofacia—pobl o genedl fach arall, dwyieithog ac yn y blaen. Wrth i ni nesáu at wythnos olaf yr ymgyrch—a bydd teuluoedd yn ymgasglu y penwythnos hwn i benderfynu ar y dewisiadau gorau ar eu cyfer nhw—mae gwybodaeth dda yn hanfodol er mwyn galluogi pobl i wneud dewis llwyr wybodus. Yr hyn y gallwch chi a'ch Llywodraeth ei wneud yn yr wythnos olaf yw gwneud yn siŵr bod pobl yn pleidleisio ar sail gwybodaeth gywir ac nid ar sail camsyniad a phropaganda?

We can’t send out information as a Government—that’s covered by purdah—but of course, as politicians, we can make our case. I’ll be making the case, as I know she will, over the next few days that Wales is better off in the UK and the EU—well, maybe not the UK as far as she’s concerned, but the EU. [Laughter.] The EU.

Ni allwn anfon gwybodaeth allan fel Llywodraeth—mae hynny wedi ei gynnwys yn y cyfyngiadau yn ystod y cyfnod cyn etholiad—ond wrth gwrs, fel gwleidyddion, gallwn gyflwyno ein hachos. Byddaf yn cyflwyno yr achos, fel y gwn y bydd hithau hefyd, dros yr ychydig ddyddiau nesaf, ei bod yn well i Gymru fod yn y DU a'r UE—wel, efallai nid y DU yn ei hachos hi, ond yr UE. [Chwerthin.] Yr UE.

We agree, First Minister, on our unity within Europe, and let’s just leave it at that for now. We are, in Wales, the most export-intensive nation within the UK. We’ve got a balance of trade payments surplus in terms of goods with the EU, and that isn’t the case for the UK. Uncertainty, therefore, will impact more upon Welsh businesses and the Welsh economy. We’ll be affected disproportionately here. I’m keen to understand what your Government’s contingency plans are if there is a vote to leave the EU next week. Can you please outline what plans your Government has to mitigate the worst effects for the Welsh economy and Welsh businesses, especially exporting businesses, in the event of a vote to leave the EU?

Rydym yn cytuno, Brif Weinidog, ar ein hundod o fewn Ewrop, a gadewch i ni ei gadael hi felly am y tro. Ni, yng Nghymru, yw’r wlad gyda'r ffigyrau allforio dwysaf yn y DU. Mae taliadau'r fantolen fasnach yn dangos gwarged o ran nwyddau gyda'r UE, ac nid yw hynny'n wir ar gyfer y DU. Bydd ansicrwydd, felly, yn effeithio mwy ar fusnesau Cymru ac economi Cymru. Byddwn yn cael ein heffeithio yn anghymesur yma. Rwy'n awyddus i ddeall pa gynlluniau wrth gefn sydd gan eich Llywodraeth os ceir pleidlais i adael yr UE yr wythnos nesaf. A allwch chi amlinellu pa gynlluniau sydd gan eich Llywodraeth i liniaru’r effeithiau gwaethaf ar economi Cymru a busnesau Cymru, yn enwedig busnesau sy’n allforio, pe byddai pleidlais i adael yr UE?

It’s very difficult to produce a contingency plan when there’s such uncertainty. Nobody knows what would happen if there was to be a ‘leave’ vote. I took note of the fact that Nigel Farage himself last week said that it didn’t matter if there was a trade deal at all with the European Union. That’s disastrous for our farmers and for our exporters. For me, I’ve seen both campaigns, and at the end of the day it comes down to this: why would we put an unnecessary hurdle over which we would have to jump before us when it comes to attracting investment into Wales? It is a huge advantage to have free access to an enormous market, the EU. The UK is a tenth of that market. We have access to that market. To lose that access or to jeopardise that market simply puts another wall in front of us when it comes to attracting investment and when it comes to exporting. The last thing we need to do is to make it harder to export what we produce in Wales, and harder to attract investment into Wales.

Mae'n anodd iawn llunio cynllun wrth gefn pan fo cymaint o ansicrwydd. Does neb yn gwybod beth fyddai'n digwydd pe byddai pleidlais i ‘adael’. Sylwais ar y ffaith fod Nigel Farage ei hun wedi dweud yr wythnos diwethaf nad oedd ots os oedd cytundeb masnach o gwbl yn bodoli â'r Undeb Ewropeaidd. Mae hynny'n drychinebus i'n ffermwyr ac i’n hallforwyr. I mi, rwyf wedi gweld y ddwy ymgyrch, ac yn y pen draw mae'n dod i hyn: pam y byddem ni’n rhoi rhwystr diangen y byddai'n rhaid i ni neidio drosto o’n blaenau o ran denu buddsoddiad i Gymru? Mae'n fantais enfawr i gael mynediad am ddim i farchnad enfawr, yr UE. Un rhan o ddeg o'r farchnad honno yw'r DU. Gallwn fynd i’r farchnad honno. Mae colli’r gallu i fynd i’r farchnad honno neu beryglu’r farchnad honno yn rhoi mur arall o'n blaenau wrth geisio denu buddsoddiad ac wrth allforio. Y peth olaf sydd ei angen arnom yw ei gwneud yn anoddach i allforio yr hyn yr ydym yn ei gynhyrchu yng Nghymru, ac yn anoddach denu buddsoddiad i Gymru.

I share your concerns, First Minister, and I think we need to think very carefully about what happens in the event of a vote to leave next week. Now, former Prime Ministers Blair and Major waded into the debate saying that one of the other likely consequences of a vote to leave could be the break-up of the UK. Now, I accept that our parties have got two very different views on that, but I’m sure that we’re both agreed that we want to stop a situation whereby Wales is at the total mercy of a Tory Government that we have never, ever in this country voted for. What contingency plans do you have for Wales if we find ourselves part of a rump UK where we will risk facing a Tory Government, or an even more right-wing Government than the present one, on a permanent basis? What plans do you have to protect and promote Wales’s best interests under this scenario?

Rwyf yn rhannu eich pryderon, Brif Weinidog, ac rwyf yn credu bod angen i ni feddwl yn ofalus iawn am yr hyn a fyddai’n digwydd pe byddai pleidlais i adael yr wythnos nesaf. Nawr, gwnaeth y cyn Prif Weinidogion Blair a Major fwrw i mewn i'r ddadl gan ddweud mai un arall o'r canlyniadau tebygol o bleidlais i adael fyddai chwalu’r DU. Nawr, rwyf yn derbyn bod gan ein pleidiau ddwy farn wahanol iawn am hynny, ond rwyf yn siwr ein bod yn cytuno ein bod am atal sefyllfa lle mae Cymru ar drugaredd Llywodraeth Dorïaidd yn gyfan gwbl, nad ydym erioed, erioed yn y wlad hon, wedi pleidleisio drosti. Pa gynlluniau wrth gefn sydd gennych chi ar gyfer Cymru os byddwn yn canfod ein hunain yn rhan o Deyrnas Unedig weddilliol lle y byddwn mewn perygl o wynebu Llywodraeth Dorïaidd, neu Lywodraeth hyd yn oed fwy asgell dde na'r un bresennol, ar sail barhaol? Pa gynlluniau sydd gennych chi i amddiffyn a hyrwyddo buddiannau gorau Cymru yn y sefyllfa honno?

Again, it’s impossible to predict what might happen in the event of a leave vote. There are serious consequences for Northern Ireland—a part of the wold I know very, very well. The peace process is based on EU membership and what happens to the peace process is difficult to predict. The border is open with a motorway over it, and that border would be the border between the UK and the EU. It would need border control and customs control, so it means shutting a motorway down, and shutting down most of the roads, as happened in the days of the Troubles. That is hugely difficult for the people who live on that island.

It’s difficult to know what the people of Scotland might think, but at the very least there needs to be—and this is regardless of the result next week, because I’ve said it before—a full reassessment of the relationship between the nations of the UK. The current constitution doesn’t work. The concept, to my mind—I’ve said it before—of parliamentary sovereignty doesn’t work. I think we need to move towards a system of shared sovereignty. It happens in Canada, and there’s no reason why it shouldn’t happen here. But there is no question, if there is a ‘leave’ vote next week, that the UK can just carry on as before. That simply isn’t possible if it wishes to remain stable.

Unwaith eto, mae'n amhosibl rhagweld beth allai ddigwydd pe byddai pleidlais i adael. Mae canlyniadau difrifol i Ogledd Iwerddon—rhan o'r byd yr wyf yn gyfarwydd iawn, iawn â hi. Mae'r broses heddwch yn seiliedig ar aelodaeth o'r UE ac mae'n anodd rhagweld beth fyddai’n digwydd i'r broses heddwch. Mae'r ffin yn agored gyda thraffordd drosti, a’r ffin honno fyddai’r ffin rhwng y DU a'r UE. Byddai angen rheoli’r ffin a rheoli tollau, felly mae'n golygu cau traffordd, a chau'r rhan fwyaf o'r ffyrdd, fel y digwyddodd yn nyddiau’r Helyntion. Mae hynny'n hynod o anodd i bobl sy'n byw ar yr ynys honno.

Mae'n anodd gwybod beth fyddai barn pobl yr Alban, ond mae angen cynnal ailasesiad llawn o’r berthynas rhwng gwledydd y DU o leiaf—ac mae hyn yn wir beth bynnag fydd y canlyniad yr wythnos nesaf, ac rwyf wedi dweud hyn o’r blaen. Nid yw'r cyfansoddiad presennol yn gweithio. Nid yw'r cysyniad o sofraniaeth seneddol yn gweithio, yn fy marn i—rwyf wedi dweud hynny o'r blaen. Rwy'n credu bod angen i ni symud tuag at system o sofraniaeth a rennir. Mae'n digwydd yng Nghanada, ac nid oes unrhyw reswm pam na ddylai ddigwydd yma. Ond nid oes unrhyw amheuaeth, os ceir pleidlais i 'adael' yr wythnos nesaf, na fydd y DU yn gallu parhau fel o'r blaen. Nid yw hynny’n bosibl o gwbl os yw'n dymuno aros yn sefydlog.

Arweinydd y Ceidwadwyr Cymreig, Andrew R.T. Davies.

Leader of the Welsh Conservatives, Andrew R.T. Davies.

Thank you, Presiding Officer. First Minister, last week in response to my questions on the deal that you struck with the Liberal Democrats, you indicated that your Government would be making available an additional £42 million to meet that commitment over and above the Labour manifesto commitment of £100 million to education. You also then went on to say that if you had the responsibility over the Severn bridge tolls, you would abolish Severn bridge tolls, and that in itself could crystallise in a liability for your Government of between £15 and £20 million. You personally have put a lot of political capital into the most expensive option for the M4 relief road, the black route, which is anything from £1 billion to £1.2 billion. What money tree has the Welsh Government uncovered in Cathays Park that gives you confidence that you are going to suddenly find all this new money to meet these commitments that you are making in the opening weeks of this fifth Assembly?

Diolch i chi, Lywydd. Brif Weinidog, yr wythnos diwethaf mewn ymateb i fy nghwestiynau ar y fargen y gwnaethoch ei tharo gyda'r Democratiaid Rhyddfrydol, dywedasoch y byddai eich Llywodraeth yn sicrhau bod £42 miliwn ychwanegol ar gael i fodloni yr ymrwymiad hwnnw yn ychwanegol at yr ymrwymiad ym maniffesto Llafur o £100 miliwn i addysg. Aethoch ymlaen hefyd wedyn i ddweud, pe byddai gennych y cyfrifoldeb am dollau Pont Hafren, y byddech yn dileu tollau Pont Hafren, a byddai hynny ynddo'i hun yn achosi rhwymedigaeth o rhwng £15 a £20 miliwn i’ch Llywodraeth chi. Rydych chi'n bersonol wedi rhoi llawer o gyfalaf gwleidyddol i mewn i'r dewis drutaf ar gyfer ffordd liniaru'r M4, y llwybr du, sy'n unrhyw beth o £1 biliwn i £1.2 biliwn. Pa goeden arian y mae Llywodraeth Cymru wedi dod o hyd iddi ym Mharc Cathays sy'n rhoi ffydd i chi eich bod yn mynd i ddod o hyd i’r holl arian newydd hwn yn sydyn i gyflawni'r ymrwymiadau hyn yr ydych yn eu gwneud yn ystod wythnosau agoriadol y pumed Cynulliad hwn?

So, he is against more spending on education; he is against the abolition of the Severn tolls; he is against the M4 relief road. These are three things that, apparently, he was in favour of last week. We have pressed the UK Government for the devolution of the tolls. We would expect there to be a fair financial settlement to reflect that, so that we can get rid of this tax on people coming into Wales. That is what we stand for as a Government. It is unclear where his party stands now.

Felly, mae ef yn erbyn mwy o wariant ar addysg; y mae yn erbyn diddymu tollau Pont Hafren; mae yn erbyn ffordd liniaru'r M4. Mae'r tri pheth hyn yn bethau yr oedd ef, mae'n debyg, o’u plaid yr wythnos diwethaf. Rydym wedi pwyso ar Lywodraeth y DU i ddatganoli’r tollau. Byddem yn disgwyl y byddai setliad ariannol teg i adlewyrchu hynny, er mwyn i ni allu cael gwared ar y dreth hon ar bobl sy'n dod i mewn i Gymru. Dyna'r hyn yr ydym ni yn sefyll drosto fel Llywodraeth. Nid yw'n glir beth yw safbwynt ei blaid ef bellach.

First Minister, it is not unreasonable to ask the question: what will have to give in your spending commitments to meet your new commitments? I’ve identified £42 million that you’ve committed to last week; a potential liability of £15 million to £20 million if you get rid of the Severn bridge tolls at the end of the public concession—the concessions to the current Severn bridge user; and, also, if you build the black route, the £1 billion to £1.2 billion liability that you as a Government will have to finance. Now, I don’t think that’s unreasonable. People in north Wales, mid Wales and west Wales ask those very questions. If the big capital projects in south-east Wales get the go-ahead, what will have to give in their own areas? So, I put the question to you again—not unreasonably from our position of opposition: where are you going to find this money to meet those commitments that you have given on the record, because you only have a set amount of money available to you? Can you just answer a simple question?

Brif Weinidog, nid yw'n afresymol gofyn y cwestiwn: beth fydd yn rhaid ei ildio yn eich ymrwymiadau gwario i gyflawni eich ymrwymiadau newydd? Rwyf wedi nodi £42 miliwn yr ydych wedi ei ymrwymo iddo yr wythnos diwethaf; rhwymedigaeth posibl o £15 miliwn i £20 miliwn os ydych yn cael gwared ar dollau Pont Hafren ar ddiwedd y consesiwn cyhoeddus—y consesiynau i ddefnyddwyr presennol Pont Hafren; a, hefyd, os ydych yn adeiladu’r llwybr du, y rhwymedigaeth o £1 biliwn i £1.2 biliwn y bydd yn rhaid i chi fel Llywodraeth ei ariannu. Nawr, nid wyf yn credu bod hynny'n afresymol. Mae pobl yn y gogledd, y canolbarth a'r gorllewin yn gofyn yr union gwestiynau hynny. Os bydd y prosiectau cyfalaf mawr yn ne-ddwyrain Cymru yn cael eu cymeradwyo, beth fydd yn rhaid ei ildio yn eu hardaloedd eu hunain? Felly, rwyf yn gofyn y cwestiwn i chi eto—ac nid yw hynny’n afresymol o’n sefyllfa ni o fod yn wrthblaid: ble ydych chi'n mynd i ddod o hyd i’r arian hwn i dalu am yr ymrwymiadau hynny yr ydych wedi'u datgan, oherwydd dim ond swm penodol o arian sydd ar gael i chi ? A wnewch chi ateb cwestiwn syml?

Borrowing it. That’s the whole point. The money for the M4 relief road, whatever it looks like, will be borrowed. The point of that is to make sure that (a) we’re able to do it, because we would not be able to build an M4 relief road of any shape or form if we didn’t borrow the money; and, secondly, through borrowing the money, it doesn’t eat into the roads budget. So, it means that road schemes elsewhere are protected in Wales, they can move forward, and that’s on the basis that the M4 relief road would not take a chunk out of the roads budget. So, it is possible to do both—as the Prime Minister himself has said.

Ei fenthyg. Dyna'r holl bwynt. Bydd yr arian ar gyfer ffordd liniaru'r M4, sut bynnag y bydd hynny'n edrych, yn cael ei fenthyg. Pwynt hynny yw gwneud yn siŵr ein bod (a) yn gallu ei wneud, oherwydd ni fyddem yn gallu adeiladu ffordd liniaru i'r M4 ar unrhyw ffurf pe na byddem yn benthyg yr arian; ac, yn ail, drwy fenthyg yr arian, nid yw'n tynnu oddi ar y gyllideb ffyrdd. Felly, mae'n golygu bod cynlluniau ffyrdd mewn mannau eraill yn cael eu diogelu yng Nghymru, gallant symud ymlaen, ac mae hynny ar y sail na fyddai ffordd liniaru'r M4 yn cymryd darn o’r gyllideb ffyrdd. Felly, mae'n bosibl gwneud y ddau—fel y mae'r Prif Weinidog ei hun wedi ei ddweud.

As a Conservative, I fully understand that you can borrow, but you have to pay back borrowing and that has a cost in itself, year in, year out. But, I did also ask you about the education commitment that you made, which we welcome. I also made a comment about the £15 million to £20 million that you would have to meet if you were to abolish the Severn bridge tolls, which, again, in some quarters, is supported. So, how will you meet those liabilities? Those are perfectly legitimate questions. In total, that’s an extra £60 million you will have to find out of the Welsh block grant. Some commitments will have to give. Also, on the black route, there is upfront cost that cannot be borrowed against and you will have to meet that out of day-to-day expenditure. From our position of opposition, it is our job to ask you these questions and I’d hope that you as a Government would have the answers that we would require to satisfy our constituents. Or, are you just making it up as you’re going along?

Fel Ceidwadwr, rwyf yn deall yn llwyr y gallwch fenthyg, ond mae'n rhaid i chi ad-dalu benthyciadau ac mae cost i hynny ynddo'i hun, flwyddyn ar ôl blwyddyn. Ond, fe wnes i hefyd eich holi am yr ymrwymiad a wnaethoch i addysg, ac rydym yn croesawu hynny. Gwnes sylw hefyd am y £15 miliwn i £20 miliwn y byddai'n rhaid i chi ei dalu pe byddech chi'n dileu tollau Pont Hafren, sydd, unwaith eto, mewn rhai mannau, yn cael ei gefnogi. Felly, sut y byddwch chi'n talu am y rhwymedigaethau hynny? Mae'r rheini'n gwestiynau gwbl ddilys. Fel cyfanswm, mae hynny'n £60 miliwn ychwanegol y bydd yn rhaid i chi ddod o hyd iddo allan o grant bloc Cymru. Bydd yn rhaid ildio rhai ymrwymiadau. Hefyd, o ran y llwybr du, mae cost ymlaen llaw na ellir benthyg yn ei herbyn a bydd yn rhaid i chi dalu am hynny allan o wariant o ddydd i ddydd. O'n sefyllfa ni o fod yn wrthblaid, ein gwaith ni yw gofyn y cwestiynau hyn i chi a byddwn yn gobeithio y byddai gennych chi fel Llywodraeth yr atebion y byddem eu hangen i fodloni ein hetholwyr. Neu, a ydych chi ond yn llunio atebion wrth i’r cwestiynau godi?

No. I sat here—or stood here, in fact—in the Chamber before the election, listening to the leader of the opposition, as he was then, saying that they would make spending commitments across the board, not knowing where that money was going to come from. It’s a legitimate question and there are two answers to it. First of all, yes, we will have to examine some of our current spending commitments—not our commitments in the manifesto—and that will happen during the course of the budget process, because the money will have to come from somewhere, that’s true. But, secondly, even though we will see real-term cuts in the block grant that we receive, there will be an uplift in the amount of money available. So, there will be extra money, even if it isn’t sufficient to cover inflation. So, yes, there will be difficult decisions that we’ll have to take over the course of the next year or two, but we’re confident that the money can be found and that will become clear during the budget process.

Na. Eisteddais yma—neu sefais yma, mewn gwirionedd—yn y Siambr cyn yr etholiad, yn gwrando ar arweinydd yr wrthblaid, fel yr oedd bryd hynny, yn dweud y byddent yn gwneud ymrwymiadau gwario ym mhob maes, heb wybod o ble y byddai’r arian hwnnw yn dod. Mae'n gwestiwn dilys ac mae dau ateb iddo. Yn gyntaf oll, ie, bydd yn rhaid inni edrych ar rai o'n hymrwymiadau gwario cyfredol—nid ein hymrwymiadau yn y maniffesto—a bydd hynny’n digwydd yn ystod proses y gyllideb, oherwydd bydd yn rhaid i'r arian ddod o rywle, mae hynny'n wir. Ond, yn ail, er y byddwn yn gweld toriadau mewn termau real yn y grant bloc a gawn, bydd cynnydd yn y swm o arian sydd ar gael. Felly, bydd arian ychwanegol, hyd yn oed os nad yw'n ddigon ar gyfer chwyddiant. Felly, bydd, bydd penderfyniadau anodd y bydd yn rhaid i ni eu gwneud yn ystod y flwyddyn neu ddwy nesaf, ond rydym yn hyderus y gallwn ddod o hyd i’r arian a bydd hynny’n dod yn amlwg yn ystod proses y gyllideb.

Aelodaeth o’r Undeb Ewropeaidd

Membership of the European Union

3. Beth oedd y prif fanteision i Gymru yn ystod y pedwerydd Cynulliad o fod yn aelod o’r UE? OAQ(5)0055(FM)

3. What have been the main benefits for Wales of EU membership during the fourth Assembly? OAQ(5)0055(FM)

5. Beth yw asesiad Llywodraeth Cymru o bwysigrwydd aelodaeth Cymru o’r Undeb Ewropeaidd? OAQ(5)0040(FM)[W]

5. What is the Welsh Government's assessment of the importance of Wales’s membership of the European Union? OAQ(5)0040(FM)[W]

Thank you. Llywydd, I understand you’ve given your permission for questions 3 and 5 to be grouped. The benefits to Wales of EU membership are wide ranging and fundamental to our prosperity. We know that, in recent years, EU funds have supported significant investments in the Welsh economy and labour market.

Diolch. Lywydd, rwy'n deall eich bod wedi rhoi eich caniatâd i gwestiynau 3 a 5 i gael eu grwpio. Mae’r manteision i Gymru o fod yn aelod o'r UE yn eang ac yn hanfodol i'n ffyniant. Rydym yn gwybod bod arian yr UE, yn y blynyddoedd diwethaf, wedi cefnogi buddsoddiadau sylweddol yn yr economi a'r farchnad lafur yng Nghymru.

I thank the First Minister for that response. Scientists and universities in Wales have spoken out strongly about the importance of remaining in the EU. Is the First Minister aware that Cardiff University alone has received Horizon 2020 funding for 49 projects at a value of £16.9 million, and that this money enables the university to build working relationships with leading experts all over the European Union and to develop really important groundbreaking research, such as testing innovative vaccines for type 1 diabetes, solar powered water purification and working out how the brain works? Do we want to throw all these opportunities away?

Diolchaf i'r Prif Weinidog am yr ymateb yna. Mae gwyddonwyr a phrifysgolion yng Nghymru wedi mynegi’n gryf pa mor bwysig yw aros yn yr UE. A yw'r Prif Weinidog yn ymwybodol bod Prifysgol Caerdydd yn unig wedi derbyn cyllid Horizon 2020 ar gyfer 49 o brosiectau gwerth £16.9 miliwn, a bod yr arian hwn yn galluogi'r brifysgol i feithrin perthynas waith gydag arbenigwyr blaenllaw ar hyd a lled yr Undeb Ewropeaidd ac i ddatblygu ymchwil arloesol pwysig iawn, megis profi brechlynnau arloesol ar gyfer diabetes math 1, dulliau o buro dŵr gyda phŵer yr haul ac ymchwilio i sut y mae'r ymennydd yn gweithio? A ydym ni eisiau taflu’r holl gyfleoedd hyn i ffwrdd?

No, we don’t. Higher education operates not on a little-Britain model but on a world model. It’s important that there’s access to as much finance as possible and access to as much academic brain power as possible. We also see of course, for example, in Swansea University, where the new campus has been built partially with the help of European money. Cutting ourselves off from the main stream is not the way to advance science in the UK.

Na, nid ydym eisiau gwneud hynny. Nid yw addysg uwch yn gweithredu ar fodel Prydain fach, ond ar fodel y byd. Mae'n bwysig bod cymaint o arian â phosibl ar gael a chymaint o bŵer ymennydd academaidd ag y bo modd ar gael. Wrth gwrs rydym hefyd yn gweld, er enghraifft, ym Mhrifysgol Abertawe, bod y campws newydd wedi ei adeiladu yn rhannol gyda chymorth arian Ewropeaidd. Nid torri ein hunain i ffwrdd o’r brif ffrwd yw'r ffordd o ddatblygu gwyddoniaeth yn y DU.

Fel y mae’r Prif Weinidog yn ymwybodol, os bydd y wladwriaeth Brydeinig yn aros yn aelod o’r Undeb Ewropeaidd, mi fydd yn dal llywyddiaeth cyngor yr undeb am chwe mis y flwyddyn nesaf. Byddai hynny’n gyfle euraidd i ddechrau’r broses o adnewyddu Ewrop a chreu partneriaeth sy’n gweithio yn well dros ein dinasyddion ni. A fyddai’r Prif Weinidog yn cytuno i sicrhau bod y llywyddiaeth yna yn un sydd ar y cyd rhwng Llywodraethau gwahanol Prydain, gyda Chymru’n chwarae rhan allweddol, a hyd yn oed ystyried cynnal uwch-gynhadledd Ewropeaidd yma?

As the First Minister knows, if the British state remains a member of the European Union, it will hold the presidency of the council for six months next year. That would be a golden opportunity to start the process of renewing Europe and creating a partnership that works better for our citizens. Would the First Minister agree to ensure that that presidency is one that is held jointly between the various Governments of the UK, with Wales playing a key role, and even consider holding a European summit here in Wales?

Wel, yn gyntaf, wrth gwrs, mae’n rhaid i ni sicrhau bod y Deyrnas Unedig yn dal i fod yn rhan o’r Undeb Ewropeaidd ar ôl wythnos nesaf. Mae’n bwysig dros ben i fod yn bositif ynglŷn â beth mae’r Undeb Ewropeaidd wedi ei weithredu, sef, wrth gwrs, y ffaith bod democratiaeth wedi dod i wledydd dwyrain Ewrop; sef y ffaith bod arian wedi mynd i ardaloedd o Ewrop lle yr oedd eisiau’r arian hynny; sef, wrth gwrs, fod buddsoddiad wedi dod i sawl rhan o Ewrop na fyddai wedi gweld yr un lefel o fuddsoddiad o’r blaen. Byddai’n beth hynod o od petasai’r Deyrnas Unedig yn cymryd llywyddiaeth yr undeb ar y ffordd mas o’r undeb. Ac mae’n bwysig, wrth gwrs, ar ôl y refferendwm ddydd Iau nesaf, i sicrhau bod y neges bositif yna yn cael ei phregethu ar draws nid dim ond Cymru, ond Ewrop.

Well, firstly, of course, we must ensure that the United Kingdom is still part of the European Union after next week. It’s very important that we should be positive about what the European Union has done, namely that it’s brought democracy to eastern European countries; namely that funding has gone to those areas of Europe that needed it; namely, of course, investment in a number of parts of Europe that wouldn’t have seen such investment previously. It would be extremely odd if the United Kingdom took the European Union presidency on the way out of the union. And, of course, it is important after the referendum next Thursday that that positive message is preached, if you like, not just across Wales, but across the whole of Europe.

First Minister, you may have seen a ‘leave’ broadcast last week that said that Britain’s EU contributions would be spent on the NHS should we leave the European Union. We’ve also been told that they’re going to be spent on guaranteeing Welsh regional aid, they also guarantee payments to farmers, and now, oh wonder, oh wonder of magic money, it’s going to preserve the amounts that are going to Welsh universities. Do you agree with me that a better way to preserve all of these valuable contributions to our economy is to vote to remain in the European Union next Thursday?

Brif Weinidog, efallai eich bod wedi gweld darllediad 'gadael' yr wythnos diwethaf a oedd yn dweud y byddai cyfraniadau UE Prydain yn cael eu gwario ar y GIG pe byddem yn gadael yr Undeb Ewropeaidd. Rydym hefyd wedi clywed eu bod yn mynd i gael eu gwario ar warantu cymorth rhanbarthol i Gymru, maent hefyd yn gwarantu taliadau i ffermwyr, ac yn awr, o ryfeddod, o ryfeddod arian hud, mae'n mynd i warchod y symiau sydd yn mynd i brifysgolion Cymru. A ydych chi’n cytuno â mi mai ffordd well o gadw pob un o'r cyfraniadau gwerthfawr hyn i'n heconomi yw pleidleisio i aros yn yr Undeb Ewropeaidd ddydd Iau nesaf?

The Member puts it well, and I could not improve on that, but he’s right to say that we have certainty now; we’ll have no certainty if we choose to leave next Thursday. It’s a jump off the edge of a cliff. I noted today that—. I saw a letter signed by various backbenchers and Ministers from London, saying that funding would be guaranteed, but they have no such power—no such power—to offer that guarantee. At least with the vow before the Scottish referendum, those who signed it had the power to deliver on it; those who signed this letter have no more power to deliver on it than my children’s pet cat.

Mae’r Aelod yn cyfleu hyn yn dda, ac ni allwn i wella ar hynny, ond mae’n iawn i ddweud bod gennym sicrwydd nawr; ni fydd gennym unrhyw sicrwydd os ydym yn dewis gadael ddydd Iau nesaf. Mae'n naid oddi ar ymyl y clogwyn. Nodais heddiw bod—. Gwelais lythyr wedi'i lofnodi gan wahanol rai o'r meinciau cefn a Gweinidogion o Lundain, yn dweud y byddai cyllid yn cael ei warantu, ond nid oes ganddynt unrhyw bŵer o’r fath—dim pŵer o’r fath—i gynnig y warant honno. O leiaf gyda'r adduned cyn y refferendwm yn yr Alban, roedd gan y rhai a'i llofnododd y pŵer i gyflawni hynny; nid oes gan y rhai a lofnododd y llythyr hwn ddim mwy o bŵer i gyflawni hynny na chath anwes fy mhlant.

Given that one of the Labour Party’s great benefits of belonging to the European Union is the workers’ rights legislation, supposedly emanating from Brussels, perhaps the First Minister would like to comment on the rights of those workers formerly employed at the Bosch plant bordering his constituency, and perhaps reflect on the fact that it was British money, used in regional aid, that actually built the brand-new plant in Hungary, which cost them their jobs, along, of course, with all their workers’ rights.

O gofio mai un o fanteision mawr y Blaid Lafur o fod yn perthyn i'r Undeb Ewropeaidd yw'r ddeddfwriaeth hawliau gweithwyr, yr honnir ei bod yn deillio o Frwsel, efallai y byddai'r Prif Weinidog yn dymuno rhoi sylwadau ar hawliau’r gweithwyr hynny a arferai gael eu cyflogi yn ffatri Bosch sy'n ffinio ar ei etholaeth, ac efallai y gallai adlewyrchu ar y ffaith mai arian Prydeinig, a ddefnyddiwyd mewn cymorth rhanbarthol, a adeiladodd y ffatri newydd sbon yn Hwngari mewn gwirionedd, a gostiodd iddynt eu swyddi, ynghyd, wrth gwrs, â’u holl hawliau gweithwyr.

Well, the issue with Bosch was that—. It’s right to say that the factory did move to Hungary. Most of those people who were employed there found jobs elsewhere, actually, very quickly. Renishaw now, of course, own the site and Renishaw are developing very, very quickly. But, we need to be careful here, because we are successful at attracting investment from other countries. So, it does work both ways. And yes, we need to make sure that those who have suffered most from globalisation are protected. That has been a weakness, I have to say, because globalisation has not been an unmitigated benefit for so many workers. Whatever happens after Thursday, the idea that we must live in an age of austerity forever and we must live in an age where workers’ rights are consistently whittled away, that must be defeated, because the working people of Wales and Britain will not accept that. But, he and I will be in a different position in terms of how we resolve that. I don’t see that leaving the EU and putting us in the hands of those who signed that letter, who are wild free-marketeers who care nothing for workers’ rights, is actually the way forward. But, the days when we could say to people, ‘Globalisation is all a good thing’ are gone, and we have to make sure, across Europe, that people’s rights are protected, that workers’ rights are protected, and that people truly feel that Governments are on their side, and many Governments have lost their way in that regard.

Wel, y broblem gyda Bosch oedd bod—. Mae'n iawn i ddweud bod y ffatri wedi symud i Hwngari. Daeth y rhan fwyaf o'r bobl a oedd yn gweithio yno o hyd i swyddi mewn mannau eraill, mewn gwirionedd, yn gyflym iawn. Mae Renishaw erbyn hyn, wrth gwrs, yw perchennog y safle ac mae Renishaw yn datblygu'n gyflym iawn, iawn. Ond, mae angen i ni fod yn ofalus yn y fan yma, oherwydd ein bod yn llwyddiannus wrth ddenu buddsoddiad o wledydd eraill. Felly, mae'n gweithio y ddwy ffordd. Ac oes, mae angen i ni wneud yn siŵr bod y rhai sydd wedi dioddef fwyaf o globaleiddio yn cael eu diogelu. Mae hynny wedi bod yn wendid, mae'n rhaid i mi ddweud, gan nad yw globaleiddio wedi bod yn fudd digamsyniol i lawer o weithwyr. Beth bynnag fydd yn digwydd ar ôl dydd Iau, mae'n rhaid trechu'r syniad bod yn rhaid i ni fyw mewn cyfnod o gyni am byth a bod yn rhaid i ni fyw mewn cyfnod lle mae hawliau gweithwyr yn gyson yn cael eu lleihau, oherwydd ni fydd y bobl sy'n gweithio yng Nghymru a Phrydain yn derbyn hynny. Ond, bydd ef a minnau mewn sefyllfa wahanol o ran sut y byddwn yn datrys hynny. Nid wyf i’n ystyried mai gadael yr UE a’n rhoi ni yn nwylo'r rhai a lofnododd y llythyr hwnnw, sydd yn farchnatwyr rhydd anystywallt, nad ydynt yn poeni dim am hawliau gweithwyr, yw’r ffordd ymlaen mewn gwirionedd. Ond, mae’r dyddiau pan y gallem ddweud wrth bobl bod, 'Globaleiddio yn gyfan gwbl yn beth da' wedi mynd, ac mae'n rhaid i ni wneud yn siŵr, ledled Ewrop, bod hawliau pobl yn cael eu diogelu, bod hawliau gweithwyr yn cael eu diogelu, a bod pobl yn teimlo bod llywodraethau wirioneddol ar eu hochr nhw, ac mae llawer o Lywodraethau wedi colli eu ffordd yn hynny o beth.

The previous Member talked about one business; I would like to draw attention to the fact that 770 businesses have been created across Rhondda Cynon Taf, including in my constituency of Cynon Valley, thanks to EU funding, employing local people and contributing to the local economy. First Minister, do you agree with me that our continued membership of the EU and the support it provides are essential to contributing an environment where businesses in Wales can thrive?

Siaradodd yr Aelod blaenorol am un busnes; hoffwn i dynnu sylw at y ffaith bod 770 o fusnesau wedi eu creu ym mhob rhan o Rhondda Cynon Taf, gan gynnwys yn fy etholaeth i, Cwm Cynon, diolch i arian yr UE, gan gyflogi pobl leol a chyfrannu at yr economi leol. Brif Weinidog, a ydych chi’n cytuno â mi bod ein haelodaeth barhaus o'r UE a'r gefnogaeth y mae'n ei darparu yn hanfodol er mwyn cyfrannu at amgylchedd lle y gall busnesau yng Nghymru ffynnu?

I do. I think we have to remember that the European money that we have seen coming into Wales is money that was not provided by successive British Governments in the 1980s and 1990s; it did not come to Wales. This is extra money that the Tories in the 1980s and 1990s would not provide for Wales. We still have a situation where the Barnett formula has not been addressed properly. At least we can rely on that European funding. What would happen if it wasn’t there? That money would end up back in the Barnett formula or end up being kept in London, and regions of England, as well as Wales and Scotland, would not see that money; it would be kept in Whitehall. I don’t buy this argument that somehow this is money that would come to Wales; I think this is money, if it does exist at all—I mean, the Member David Melding has made this point—that would sit in Whitehall and we would not see every penny that we get now, and that is dangerous for the people of Wales.

Ydw, rwy’n cytuno. Rwyf yn meddwl bod yn rhaid i ni gofio bod yr arian Ewropeaidd yr ydym wedi ei weld yn dod i mewn i Gymru yn arian na chafodd ei ddarparu gan Lywodraethau Prydain olynol yn y 1980au a'r 1990au; ni ddaeth i Gymru. Mae hwn yn arian ychwanegol nad oedd y Torïaid yn y 1980au a'r 1990au yn fodlon ei ddarparu i Gymru. Mae gennym sefyllfa o hyd lle nad yw fformiwla Barnett wedi cael sylw priodol. O leiaf gallwn ddibynnu ar y cyllid Ewropeaidd hwnnw. Beth fyddai'n digwydd pe na fyddai yno? Byddai'r arian hwnnw yn y pen draw yn ôl yn fformiwla Barnett neu yn cael ei gadw yn Llundain, ac ni fyddai rhanbarthau o Loegr, yn ogystal â Chymru a'r Alban, yn gweld yr arian hwnnw; byddai'n cael ei gadw yn Whitehall. Nid wyf yn credu’r ddadl hon bod yr arian hwn rywsut yn arian a fyddai'n dod i Gymru; rwy'n credu y byddai’r arian hwn, os yw'n bodoli o gwbl—wyddoch chi, mae’r Aelod David Melding wedi gwneud y pwynt hwn—yn eistedd yn Whitehall ac ni fyddem yn gweld pob ceiniog yr ydym yn ei chael ar hyn o bryd, ac mae hynny'n beryglus i bobl Cymru.

The First Minister said earlier that he didn’t want exporters to face unnecessarily high hurdles, and, in setting out the challenges to the steel industry, he’s emphasised his view that the pound has been too high. Would he therefore welcome a more competitive level for the pound, including against the euro?

Dywedodd y Prif Weinidog yn gynharach nad oedd eisiau gweld allforwyr yn wynebu rhwystrau uchel diangen, ac, wrth nodi’r heriau i'r diwydiant dur, mae wedi pwysleisio ei farn bod y bunt wedi bod yn rhy uchel. A fyddai felly'n croesawu lefel mwy cystadleuol ar gyfer y bunt, gan gynnwys yn erbyn yr ewro?

Well, it depends what you mean by ‘competitive’. If it’s going to plummet, that, as he knows full well, will drive inflation, because we import so much. More than anything else, what the steel industry needs is a market, and, if it cannot enter the European market or any other world market without a tariff being imposed, then the steel industry doesn’t have a future. The UK is not big enough to drive demand for the UK steel industry. And, to my mind, what concerns me more than anything else is that I do not believe that there is a plan for what happens if we leave. Nigel Farage himself has said it doesn’t matter if there’s a trade deal or not. That is absolutely disastrous for the UK’s economy. We export—[Interruption.] Well, we export half of what we produce. We export half of it to the EU: half of our exports go there. Coming the other way, it’s 7 per cent; that’s the difference. It may be a higher figure financially, but percentage-wise we export far more than comes back in. And what worries me is that our export market will be jeopardised, Welsh lamb will be hit by a double whammy where it would cost more to sell Welsh lamb on the continent, and yet I hear your party say you want a trade deal with New Zealand—that means floods of New Zealand lamb coming in cheaply into Wales. So, there are some consequences here that have not been thought through. Better, I say, that we don’t have the barriers to export that leaving the UK would put in place. Better not to have that, and better to have a situation where, yes, we’re able to export freely and we’re able to get access to those funds. We will not get those funds and not get that guaranteed access if we leave.

Wel, mae'n dibynnu beth yr ydych chi’n ei olygu wrth 'cystadleuol'. Os yw'n mynd i ddisgyn yn helaeth, byddai hynny, fel y gŵyr yn dda iawn, yn ysgogi chwyddiant, oherwydd ein bod yn mewnforio cymaint. Yn fwy na dim arall, yr hyn sydd ei angen ar y diwydiant dur yw marchnad, ac, os nad yw'n gallu mynd i mewn i'r farchnad Ewropeaidd neu unrhyw farchnad arall yn y byd heb i dariff cael ei osod, yna nid oes gan y diwydiant dur ddyfodol. Nid yw'r DU yn ddigon mawr i ysgogi’r galw ar gyfer diwydiant dur y DU. Ac, yn fy marn i, yr hyn sy'n fy mhoeni i yn fwy na dim arall yw nad wyf yn credu bod yna gynllun ar gyfer yr hyn a fydd yn digwydd os byddwn yn gadael. Mae Nigel Farage ei hun wedi dweud nad oes ots pa un a oes cytundeb masnach ai peidio. Mae hynny'n gwbl drychinebus i economi'r DU. Rydym yn allforio—[Torri ar draws.] Wel, rydym yn allforio hanner yr hyn yr ydym yn ei gynhyrchu. Rydym yn allforio ei hanner i'r UE: mae hanner ein hallforion yn mynd yno. Yn dod y ffordd arall, 7 y cant ydyw; dyna'r gwahaniaeth. Gall fod yn ffigwr uwch yn ariannol, ond fel canran rydym yn allforio llawer mwy nag sy’n dod yn ôl i mewn. A’r hyn sy'n fy mhoeni i yw y bydd ein marchnad allforio yn cael ei pheryglu, bydd cig oen Cymru yn cael ei daro gan ergyd ddwbl lle y byddai'n costio mwy i werthu cig oen o Gymru ar y cyfandir, ac eto rwyf yn clywed eich plaid chi yn dweud eich bod eisiau cytundeb masnach gyda Seland Newydd sy’n golygu y bydd llwythi o gig oen o Seland Newydd yn dod i mewn i Gymru yn rhad. Felly, mae rhai canlyniadau yma nad ydynt wedi eu hystyried yn ofalus. Byddai'n well, yn fy marn i, na fyddai gennym y rhwystrau i allforio y byddai gadael y DU yn eu hachosi. Byddai’n well peidio â chael hynny, ac yn well i gael sefyllfa lle, ydym, yr ydym yn gallu allforio yn rhydd ac rydym yn gallu cael gafael ar y cronfeydd arian hynny. Ni fyddwn yn cael y cronfeydd arian hynny ac ni fyddwn yn cael y mynediad gwarantedig hwnnw os byddwn yn gadael.

Datblygu Busnes

Business Development

4. A wnaiff y Prif Weinidog amlinellu sut mae Llywodraeth Cymru yn cefnogi datblygu busnes yng Nghymru? OAQ(5)0051(FM)

4. Will the First Minister outline how the Welsh Government supports the development of business in Wales? OAQ(5)0051(FM)

As a pro-business Government we are delivering on a range of actions to help new and existing businesses to develop, grow and prosper.

Fel Llywodraeth sydd o blaid busnes rydym yn cyflawni amrywiaeth o gamau i helpu busnesau newydd a phresennol i ddatblygu, tyfu a ffynnu.

Thank you, First Minister, and, as you’ve highlighted, there’s no escaping the fact that the outcome of the referendum next week will have a huge impact on businesses in Wales—if you just take Jobs Growth Wales, a Welsh Labour Government programme, which, with the support of EU funds, has enabled small employers to take on one or two people and has helped to support more than 15,000 young people into work over the last few years alone. I’m sure you’ll have seen yesterday a letter signed by 10 top Welsh business figures in Wales, including Laura Tenison, the founder of JoJo Maman Bébé, who started her business in Torfaen, arguing the case for Britain to remain in the EU. First Minister, would you agree with me and those leading Welsh business figures that Welsh businesses are stronger, safer and better off in the European Union?

Diolch yn fawr, Brif Weinidog, ac, fel yr ydych wedi tynnu sylw ato, nid oes dianc rhag y ffaith y bydd canlyniad y refferendwm yr wythnos nesaf yn cael effaith enfawr ar fusnesau Cymru—os ydych chi ond yn ystyried Twf Swyddi Cymru yn unig, rhaglen Llywodraeth Llafur Cymru, sydd, gyda chymorth ariannol yr UE, wedi galluogi cyflogwyr bach i gyflogi un neu ddau o bobl ac wedi helpu i gefnogi mwy na 15,000 o bobl ifanc i mewn i waith yn ystod y blynyddoedd diwethaf yn unig. Rwy'n siŵr y byddwch wedi gweld llythyr ddoe a lofnodwyd gan 10 o brif unigolion busnes Cymru, gan gynnwys Laura Tenison, sylfaenydd JoJo Maman Bébé, a ddechreuodd ei busnes yn Nhorfaen, yn dadlau dros yr achos i Brydain aros yn yr UE . Brif Weinidog, a wnewch chi gytuno â mi a’r unigolion busnes arweiniol hynny yng Nghymru bod busnesau yng Nghymru yn gryfach, yn fwy diogel ac yn well eu byd yn yr Undeb Ewropeaidd?

I will. As I say, half of what we export goes to the EU—half of it. You interfere with that market at your peril. Many of our largest employers—Ford, for example, in my own constituency—are part of a European operation. That’s why accessing the European market is all-essential for them; that’s why they’re in the UK. There’s no incentive for them to stay in the UK if they can’t access the European market. There is no incentive for investors to come into the UK, because its market is too small, if they can’t access the European market. We know that we are able to export freely at the moment, we know that our farmers—and our lamb farmers particularly, who are absolutely dependent on exports to the EU—they’re able to do that. And it is absolutely crucial that we say, ‘We are a positive, confident country, we do not need to hide behind walls, we do not need to put our heads in the sand.’ And a sign of that confidence is being part of something bigger, ensuring the prosperity of all.

Gwnaf. Fel yr wyf yn ei ddweud, mae hanner yr hyn yr ydym yn ei allforio yn mynd i'r UE—ei hanner. Mae’n beryglus i chi ymyrryd â'r farchnad honno. Mae llawer o'n cyflogwyr mwyaf—Ford, er enghraifft, yn fy etholaeth fy hun—yn rhan o weithrediad Ewropeaidd. Dyna pam y mae mynd i’r farchnad Ewropeaidd yn gwbl hanfodol ar eu cyfer; dyna pam y maent yn y DU. Does dim cymhelliant iddynt aros yn y DU os na allant fynd i’r farchnad Ewropeaidd. Nid oes cymhelliant i fuddsoddwyr ddod i mewn i'r DU, oherwydd bod ei marchnad yn rhy fach, os nad ydynt yn gallu mynd i’r farchnad Ewropeaidd. Rydym yn gwybod ein bod yn gallu allforio yn rhydd ar hyn o bryd, rydym yn gwybod bod ein ffermwyr—a'n ffermwyr cig oen yn arbennig, sydd yn gwbl ddibynnol ar allforio i'r UE—yn gallu gwneud hynny. Ac mae'n gwbl hanfodol ein bod yn dweud, 'Rydym yn wlad gadarnhaol, hyderus, nid oes angen i ni i guddio y tu ôl i waliau, nid oes angen i ni roi ein pennau yn y tywod.' Ac arwydd o’r hyder hwnnw yw bod yn rhan o rywbeth mwy, gan sicrhau ffyniant i bawb.

Un o nodau’r Llywodraeth o ran datblygu busnes ydy cynyddu’r lefel o gaffael gan fusnesau Cymreig ac mae’n nod, wrth gwrs, y mae Plaid Cymru yn cytuno gydag e. Os felly, pam mae Busnes Cymru wedi torri’r nifer o gynghorwyr tendro roedden nhw’n eu hariannu i lawr o ryw 12 i 14 ychydig o flynyddoedd yn ôl i ddau neu dri nawr, a pha effaith y mae’r Prif Weinidog yn meddwl y bydd hynny’n ei chael ar allu busnesau Cymreig i ennill cytundebau yn y sector cyhoeddus fan hyn yng Nghymru?

One of the Government’s aims in terms of business development is to enhance the level of public procurement by Welsh businesses, and it is an aim that Plaid Cymru would agree with. But, if that is the case, then why has Business Wales cut the number of tender advisers that they were funding down from some 12 to 14 just a few years ago to two or three now, and what impact does the First Minister think that that will have on the ability of Welsh businesses to gain contracts in the public sector here in Wales?

Wel, y peth i ni, wrth gwrs, yw sicrhau bod yna fanc datblygu yn cael ei sefydlu, a defnyddio strwythur hynny er mwyn cryfhau’r cynghori sydd ar gael i fusnesau. Mae’n hen broblem, wrth gwrs, ynglŷn â chael mynediad i gaffael ac i gyfalaf. Rŷm ni, wrth gwrs, wedi gweithio’n galed gyda busnesau er mwyn sicrhau bod yna fwy a mwy o fusnesau o Gymru yn gallu cael cytundebau, yn enwedig yn y sector cyhoeddus yng Nghymru, ac rŷm ni’n gweld bod y nifer hwnnw wedi cynyddu dros y blynyddoedd. Wrth gwrs, mae yna sawl cynllun mewn lle er mwyn cryfhau’r sefyllfa ymhellach eto.

Well, the thing is to ensure that a development bank is established, and to use that structure to strengthen and enhance the advice that is available to businesses. It is an age-old problem as regards accessing procurement and accessing capital. We’ve worked very hard with businesses to ensure that more and more businesses from Wales are able to secure these contracts, particularly in the public sector in Wales, and we’ve seen an increase in these over the years. There are many measures in place in order to strengthen the position further.

First Minister, the Severn Valley Effect was launched nearly two years ago, covering the Severn valley area. I should also declare an interest in having an involvement in the project. Now, the project has helped more than 75 people to start or grow their businesses in my constituency. Funding for the project has been supported by the Welsh Government and it’s due to come to an end in August, and additional funding is being sought to secure the future of this service. Will you commit the Welsh Government to looking at how the success of this project can be used as a blueprint to support enterprises in other communities in other parts of Wales, and can I also ask that you consider joining me to visit people who have benefitted from this project the next time you’re in Montgomeryshire?

Prif Weinidog, lansiwyd Effaith Dyffryn Hafren bron i ddwy flynedd yn ôl, yn cwmpasu ardal dyffryn Hafren. Dylwn hefyd ddatgan buddiant gan fod gennyf ran yn y prosiect. Nawr, mae'r prosiect wedi helpu mwy na 75 o bobl i ddechrau neu i dyfu eu busnesau yn fy etholaeth i. Mae cyllid ar gyfer y prosiect wedi ei gefnogi gan Lywodraeth Cymru ac mae i fod i ddod i ben ym mis Awst, ac mae arian ychwanegol yn cael ei geisio i sicrhau dyfodol y gwasanaeth hwn. A wnewch chi ymrwymo Llywodraeth Cymru i ystyried sut y gall llwyddiant y prosiect hwn gael ei ddefnyddio fel glasbrint i gefnogi mentrau mewn cymunedau eraill mewn rhannau eraill o Gymru, ac a gaf i hefyd ofyn i chi ystyried ymuno â mi i ymweld â phobl sydd wedi elwa ar y prosiect hwn y tro nesaf y byddwch chi yn Sir Drefaldwyn?

If the Member would write to me with that invitation I will of course consider it. He makes a strong case for the scheme that he has mentioned. We’re always keen to make sure that we look at schemes that have worked effectively across the whole of Wales in order to see how they can be rolled out across the rest of the country.

Pe byddai'r Aelod yn ysgrifennu ataf gyda'r gwahoddiad byddaf wrth gwrs yn ei ystyried. Mae'n cyflwyno achos cryf dros y cynllun y mae wedi'i grybwyll. Rydym bob amser yn awyddus i wneud yn siŵr ein bod yn edrych ar gynlluniau sydd wedi gweithio'n effeithiol ledled Cymru gyfan er mwyn gweld sut y gellir eu cyflwyno yng ngweddill y wlad.

Blaenoriaethau ar gyfer y GIG

Priorities for the NHS

6. A wnaiff y Prif Weinidog amlinellu blaenoriaethau Llywodraeth Cymru ar gyfer y GIG? OAQ(5)0045(FM)

6. Will the First Minister outline the Welsh Government’s priorities for the NHS? OAQ(5)0045(FM)

Yes, they’re set out in our manifesto.

Gwnaf, maent wedi eu nodi yn ein maniffesto.

Thank you very much indeed, First Minister. One of the commitments that you gave during the election period was that within 100 days you would consult on whether the Betsi Cadwaladr university health board ought to be divided into two or more health organisations. Have you abandoned that commitment or are we going to see a proposal come forward from your new Government?

Diolch yn fawr iawn, Brif Weinidog. Un o'r ymrwymiadau a roesoch yn ystod cyfnod yr etholiad oedd y byddech, o fewn 100 diwrnod, yn ymgynghori ar y cwestiwn o ba un a ddylai Bwrdd Iechyd Prifysgol Betsi Cadwaladr gael ei rannu'n ddau neu fwy o sefydliadau iechyd. A ydych chi wedi rhoi’r gorau i’r ymrwymiad hwnnw neu a ydym ni’n mynd i weld cynnig yn cael ei gyflwyno gan eich Llywodraeth newydd?

We’ve not abandoned the commitment to consult people on the future structure of the health service in the north, no; that commitment remains in place.

Nid ydym wedi rhoi'r gorau i'r ymrwymiad i ymgynghori â phobl ar strwythur y gwasanaeth iechyd yn y gogledd ar gyfer y dyfodol, na; mae’r ymrwymiad hwnnw yn parhau i fod mewn grym.

Ymhlith blaenoriaethau Plaid Cymru yn y Cynulliad yma bydd gwthio am fesurau gwirioneddol i daclo recriwtio o fewn y gwasanaeth iechyd, fel sy’n cael ei adlewyrchu, wrth gwrs, yn y cytundeb ar ôl yr etholiad. Ond a wnaiff y Prif Weinidog gydnabod, ynghyd â mi, yn y cyfamser, y cyfraniad sy’n cael ei wneud gan weithwyr iechyd proffesiynol o wledydd eraill yn yr Undeb Ewropeaidd i ddelio â’r problemau recriwtio sydd gennym ni yn y gwasanaeth iechyd ar hyn o bryd, a’r bygythiad i hynny gan yr ymgyrch i adael yr Undeb?

Among Plaid Cymru’s priorities in this Assembly will be pressing for real measures to tackle recruitment within the health service, as is reflected in the post-election compact. But will the First Minister acknowledge, along with me, in the meantime, the contribution made by health professionals from the European Union to dealing with the recruitment problem that we have in the health service at present, and the threat to that from the campaign to leave the European Union?

Mae’r Aelod yn iawn i ddweud taw marchnad fyd-eang yw meddyginiaeth a nyrsio; mae pobl yn teithio ar draws y byd gyda’r cymwysterau sydd gyda nhw, ac, wrth gwrs, mae yna sawl doctor a nyrs sydd yn gweithio yn y gwasanaeth iechyd yng Nghymru sy’n dod o wledydd eraill yn yr Undeb Ewropeaidd neu o’r tu fas i’r Undeb Ewropeaidd, er enghraifft y nyrsys yn yr ysbyty ym Mhen-y-bont sy’n dod o’r Philippines, lot fawr ohonyn nhw. Heb y bobl hynny, ni fyddai gwasanaeth iechyd gyda ni yng Nghymru nac yng ngweddill y Deyrnas Unedig. Mae’n bwysig dros ben nad oes yna rwystr yn cael ei rhoi o’u blaenau nhw fel eu bod nhw’n ffaelu dod i Gymru nac i weddill y Deyrnas Unedig, achos y cleifion fydd yn dioddef o achos hynny.

The Member is right to say that medicine and nursing is a global market; people travel the world with the qualifications that they have, and, of course, there are a number of nurses and doctors working in the NHS in Wales who come from other European Union countries or outwith the European Union, for example, the nurses in the hospital in Bridgend who come from the Philippines, very many of them. Without those people, we wouldn’t have a health service in Wales, nor in the rest of the United Kingdom either. So, it’s extremely important that no obstacles are placed in their way to stop them from coming to Wales or the rest of the United Kingdom, because it will the patients that will suffer.

First Minister, I received a letter from one of my constituents who is a health worker who’s been working in the NHS for 19 years. He expresses his concerns about the Betsi Cadwaladr health board. He says the service is floundering for lack of strategic direction and he goes on to say the effect of this means that individuals are now burnt out and stepping aside or looking for early retirement. What is the Welsh Government going to do to fix this situation and to deliver the health service that the people of north Wales deserve?

Brif Weinidog, rwyf wedi derbyn llythyr oddi wrth un o fy etholwyr sy'n weithiwr iechyd sydd wedi bod yn gweithio yn y GIG am 19 mlynedd. Mae'n mynegi ei bryderon am Fwrdd Iechyd Betsi Cadwaladr. Mae’n dweud bod y gwasanaeth yn methu oherwydd diffyg cyfeiriad strategol ac mae'n mynd ymlaen i ddweud bod effaith hyn yn golygu bod y straen yn ormod i unigolion bellach a’u bod yn camu o'r neilltu neu'n chwilio am ymddeoliad cynnar. Beth mae Llywodraeth Cymru yn mynd i'w wneud i ddatrys y sefyllfa hon ac i ddarparu'r gwasanaeth iechyd y mae pobl y gogledd yn ei haeddu?

I think the Member’s comments would have been fair at one time; I don’t think they’re fair now. We obviously put Betsi Cadwaladr into special measures. We know that there were problems—

Rwy'n credu y byddai sylwadau'r Aelod wedi bod yn deg ar un adeg; nid wyf yn credu eu bod yn deg nawr. Yn amlwg, fe roesom Betsi Cadwaladr mewn mesurau arbennig. Rydym yn gwybod bod problemau—

They’re not my comments; they’re a constituent’s comments.

Nid fy sylwadau i ydyn’ nhw; sylwadau etholwr ydyn nhw.

I take what the Member says. I don’t think the comments are correct now. We put Betsi Cadwaladr into special measures. We have seen significant improvements—ambulance times, for example, were one thing—in terms of the delivery of services in the area. And rightly so because it was quite clear to us at the time that the local health board was not delivering as it should—certainly it wasn’t communicating with people as it should. The situation now I believe has improved markedly. But, nevertheless, it’s important to take on board the comments of those who work in the health service in order to make sure that every possibility for improvement is being taken.

Rwyf yn derbyn yr hyn y mae'r Aelod yn ei ddweud. Nid wyf yn credu bod y sylwadau'n gywir bellach. Rhoesom Betsi Cadwaladr mewn mesurau arbennig. Rydym wedi gweld gwelliannau sylweddol—amseroedd ambiwlans, er enghraifft, yn un peth—o ran darparu gwasanaethau yn yr ardal. Ac mae hynny’n briodol oherwydd roedd yn eithaf amlwg i ni ar y pryd nad oedd y bwrdd iechyd lleol yn cyflawni fel y dylai—yn sicr nid oedd yn cyfathrebu â phobl fel y dylai. Mae'r sefyllfa bellach, yn fy marn i, wedi gwella'n sylweddol. Ond, serch hynny, mae'n bwysig ystyried sylwadau y rhai sy'n gweithio yn y gwasanaeth iechyd er mwyn gwneud yn siŵr ein bod yn achub ar bob cyfle i wella.

Pwerau Rheoleiddio Cynghorau Lleol

Local Councils’ Regulatory Powers

7. A wnaiff y Prif Weinidog gyhoeddi canllawiau i gynghorau lleol i weithredu’n gyfrannol wrth arfer eu pwerau rheoleiddio? OAQ(5)0056(FM)

7. Will the First Minister issue guidance to local councils to act proportionately when exercising their regulatory powers? OAQ(5)0056(FM)

That guidance already exists. The regulators’ code sets out good practice in how regulatory functions should be exercised, and local authorities are encouraged to act within the code.

Mae’r canllawiau hynny yn bodoli eisoes. Mae cod y rheoleiddwyr yn nodi arferion da yn y modd y dylid gweithredu swyddogaethau rheoleiddio, ac mae awdurdodau lleol yn cael eu hannog i weithredu o fewn y cod.

I thank the First Minister for that reply, but is he aware of the problems that have been faced by The Union pub in Tremadog in north Wales in my region where, having been closed for several months on account of flooding, over the bank holiday weekend, the landlady decided, because it was sunny, to put out tables and chairs for drinkers to drink outside, which was very successful. Unfortunately, a killjoy from Gwynedd county council came around and told her to remove the tables because, technically, they were on a highway. In fact, it’s normally a car park. This is a prime example of the kind of heavy-handed actions that local authorities can take that discourage business and discourage wealth creation.

Diolchaf i'r Prif Weinidog am yr ateb yna, ond a yw'n ymwybodol o'r problemau y mae tafarn yr Union yn Nhremadog yn eu hwynebu yn y gogledd yn fy rhanbarth i lle, ar ôl bod ar gau am sawl mis o ganlyniad i lifogydd, yn ystod penwythnos gŵyl y banc , penderfynodd y dafarnwraig, oherwydd ei bod yn heulog, y byddai’n rhoi byrddau a chadeiriau allan ar gyfer yfwyr i yfed y tu allan, ac roedd hyn yn llwyddiannus iawn. Yn anffodus, daeth surbwch o gyngor sir Gwynedd yno a dweud wrthi i gael gwared ar y byrddau oherwydd, yn dechnegol, eu bod ar briffordd. Mewn gwirionedd, maes parcio ydyw fel arfer. Mae hon yn enghraifft wych o'r math o gamau gweithredu llawdrwm y gall awdurdodau lleol eu cymryd sy'n atal busnesau ac sy’n atal pobl rhag creu cyfoeth.

I wasn’t aware. I know where The Union is in Tremadog. [Laughter.] I know full well where The Union Inn is, but I must say he has caught me there in terms of the detail. I will write to him, of course. He raises an issue that is important to The Union Inn, I understand that—or indeed to any pub, and pubs have faced difficulty for many years because of changing habits. I will investigate the situation and I will, of course, provide a full answer to the Member.

Nid oeddwn i’n ymwybodol. Rwy'n gwybod ble Mae'r Union yn Nhremadog. [Chwerthin.] Rwy'n gwybod yn iawn ble mae tafarn yr Union, ond mae'n rhaid i mi ddweud ei fod wedi fy nal yn y fan yna o ran y manylion. Byddaf yn ysgrifennu ato, wrth gwrs. Mae'n codi mater sy'n bwysig i dafarn yr Union, rwyf yn deall hynny—neu yn wir i unrhyw dafarn, ac mae tafarndai wedi wynebu anhawster ers blynyddoedd lawer oherwydd bod arferion yn newid. Fe wnaf ymchwilio i'r sefyllfa, ac fe wnaf, wrth gwrs, roi ateb llawn i'r Aelod.

First Minister, regulatory services are, of course, a very important service and a valuable key area of local government—environmental health, trading standards, food safety, public protection, regulatory housing provisions, to name just some. But much of the new legislation passed in the last Assembly term has actually placed even more obligations on our departments and there’s only 1 per cent of councils’ spend on average being spent on these services across Wales on an annual basis. How will you work with the new Cabinet member for—Secretary for local government, Mark Drakeford, who I very much look forward to shadowing over this Assembly term—? How will you work with him to make sure that our regulatory departments have the appropriate and adequate funding in order to keep our constituents across Wales actually safe?

Brif Weinidog, mae gwasanaethau rheoleiddio, wrth gwrs, yn wasanaeth pwysig iawn ac yn faes allweddol werthfawr o lywodraeth leol—iechyd yr amgylchedd, safonau masnach, diogelwch bwyd, diogelu'r cyhoedd, darpariaethau tai rheoleiddiol, i enwi dim ond rhai. Ond mae llawer o'r ddeddfwriaeth newydd a basiwyd yn nhymor diwethaf y Cynulliad, mewn gwirionedd, wedi rhoi hyd yn oed mwy o rwymedigaethau ar ein hadrannau a dim ond 1 y cant o wariant cynghorau ar gyfartaledd sy’n cael ei wario ar y gwasanaethau hyn ledled Cymru bob blwyddyn. Sut y byddwch chi’n gweithio gyda'r Aelod Cabinet newydd—yr Ysgrifennydd dros lywodraeth leol, Mark Drakeford, yr wyf yn edrych ymlaen yn fawr at ei gysgodi dros dymor y Cynulliad hwn—? Sut byddwch chi’n gweithio gydag ef i sicrhau bod ein hadrannau rheoleiddio yn cael cyllid priodol a digonol er mwyn cadw ein hetholwyr ledled Cymru yn wirioneddol ddiogel?

It won’t come as a surprise to the Member when I say that I will work closely with the Cabinet Secretary for Finance and Local Government. And, of course, we will seek to provide local government with an appropriate level of funding, bearing in mind the level of funding we ourselves get from the UK Government.

Ni fydd yn syndod i'r Aelod pan ddywedaf y byddaf yn gweithio'n agos gydag Ysgrifennydd y Cabinet dros Gyllid a Llywodraeth Leol. Ac, wrth gwrs, byddwn yn ceisio darparu llywodraeth leol gyda lefel briodol o gyllid, gan gofio lefel y cyllid yr ydym ni ein hunain yn ei gael gan Lywodraeth y DU.

Siaradwyr Cymraeg

Welsh Speakers

8. A wnaiff y Prif Weinidog ddatganiad ynglŷn â chynllun y Llywodraeth i gynyddu niferoedd y siaradwyr Cymraeg yng Nghymru? OAQ(5)0046(FM)[W]

8. Will the First Minister make a statement on the government’s plan to increase the number of Welsh speakers in Wales? OAQ(5)0046(FM)[W]

Mae sicrhau bod yr iaith Gymraeg yn ffynnu yng Nghymru yn parhau yn flaenoriaeth i Lywodraeth Cymru, a byddwn yn parhau, wrth gwrs, i weithredu’r blaenoriaethau a nodir yn ‘Bwrw Mlaen’, gyda ffocws ar gynyddu defnydd o’r iaith gan bobl, ynglŷn â sicrhau ein bod yn gwella cynllunio a datblygu’r seilwaith drwy dechnoleg a safonau a chynyddu addysg Gymraeg.

Ensuring that the Welsh language prospers in Wales remains a priority for the Welsh Government, and we will continue to deliver the priorities set out in the ‘Bwrw Mlaen’, with a focus on increasing people’s use of the language. We also want to improve planning and develop the infrastructure through technology and standards and increasing Welsh language education also.

Diolch. Rwy’n falch o glywed hynny, ond roedd eich maniffesto chi yn gosod targed o 1 filiwn o siaradwyr erbyn 2050—rwy’n siŵr eich bod chi’n cytuno â hynny, ac mae hynny’n wych o beth, ac rwy’n eich longyfarch chi am osod y ffasiwn darged, sy’n golygu, 34 mlynedd o rŵan y bydd gennym ni ddwbl nifer y bobl sydd gennym ni ar hyn o bryd yn siarad Cymraeg, ond sut ydych chi’n mynd i symud ymlaen i wneud hynny, beth ydy’r camau gweithredol, ac ar beth yn union fyddwch chi’n canolbwyntio, a beth ydy’r amserlen ar gyfer y gweithredu? A fyddech chi’n cytuno â mi ei bod hi’n ymddangos i’r cyhoedd nad yw’r uchelgais gwleidyddol yno, o gofio eich bod chi, rŵan, wedi symud y Gymraeg allan o’r Cabinet? Mae yna Weinidog sydd â chyfrifoldeb dros y Gymraeg; nid wyf yn amau dim am ei ymroddiad o a’i arddeliad o ynglŷn â’r Gymraeg, ond nid yw, yn ganolog, yn rhan o’r Cabinet erbyn hyn, felly mae rhywun yn amheus o’r uchelgais yma erbyn hyn. A ydych chi’n cytuno efo fi ynglŷn â hynny a sut ydych chi’n mynd i symud pethau ymlaen? Sut ydych chi’n mynd i fy argyhoeddi i bod y Gymraeg yn flaenoriaeth i’r Llywodraeth yma?

Thank you. I’m very pleased to hear that, but your manifesto did set a target of a million speakers by 2050—I’m sure that you agree with that, and that is an excellent thing, and I congratulate you on setting such a target, which means that, 34 years hence, we will have doubled the number of Welsh speakers that we have at present, but how are you going to proceed to do that, what are the action points that you’ll be taking, and on what exactly will you be focusing, and what is the timetable for that action? Would you agree with me that it appears to the public that the political ambition does not exist, bearing in mind that you have now moved the Welsh language out of the Cabinet? There is a Minister with responsibility for the Welsh language; I don’t doubt his commitment and his passion for the Welsh language, but he’s not centrally part of the Cabinet by now, and so one can be rather sceptical about this ambition by now. Do you agree with me about that, and how are you going to progress matters? How can you convince me that the Welsh language is a priority for this Government?

Mae’r Gymraeg yn flaenoriaeth i fi, wrth gwrs, fel rhywun sy’n dod o deulu sy’n hollol Gymraeg ei iaith a rhywun sydd â phlant mewn ysgol Gymraeg. Felly, mae hynny’n rhywbeth sydd yn ffynnu ar draws Llywodraeth, er bod yna Weinidog, wrth gwrs, sydd â chyfrifoldeb unigol dros yr iaith. Fe fydd yna ddatganiad cyflawn yn ystod wythnos yr Eisteddfod ynglŷn â’r manylion am ba ffordd rŷm ni’n mynd i symud ymlaen. Ond, wrth gwrs, mae sicrhau bod mwy o addysg Gymraeg ar gael yn bwysig dros ben. Mewn rhai mannau o Gymru, mae’n anodd i fynd i ysgolion Cymraeg, yn enwedig ysgolion cyfun Cymraeg, sydd, efallai, yn bell o ble mae pobl yn byw. Mae’n rhaid i hynny newid dros y blynyddoedd a dyna pam, wrth gwrs, mae cynlluniau gan awdurdodau lleol i sicrhau bod hynny’n digwydd—ac, wrth gwrs, i sicrhau bod canolfan genedlaethol newydd sydd yn mynd i helpu ffynnu Cymraeg i oedolion yn gweithredu’n effeithiol yn y pen draw. Ond fe fydd yna ddatganiad cyflawn yn ystod mis Awst.

The Welsh language is a priority for me as one who comes from an entirely Welsh-speaking family and one who has children attending a Welsh-medium school. Therefore, this is something that is prospering across Government, although there is a Minister that has individual responsibility for the language. There will be a full statement during Eisteddfod week on the details of how we are going to progress in this area. But, of course, we need to ensure that there is more Welsh-language education available. This is extremely important. In some parts of Wales, it is difficult to access Welsh-medium schools, particularly Welsh-medium comprehensives, which are occasionally a long way away from where people live. That needs to change in years to come, and that’s why there are plans in place by local authorities to ensure that change is secured—and also to ensure that the new national centre, which will assist Welsh for adults to prosper, does work effectively. But there will be a full statement during August.

A wnaiff y Prif Weinidog ymuno â mi i ddymuno’n dda i ganolfan iaith Tŷ’r Gwrhyd ym Mhontardawe yn fy etholaeth i, sydd newydd lansio gyda buddsoddiad sylweddol gan Lywodraeth Cymru? A yw’n cytuno bod rôl sylfaenol i ganolfannau iaith i ddatblygu’r galw yn ein cymunedau am wasanaethau cyhoeddus a busnes wedi’u darparu trwy’r Gymraeg?

Will the First Minister join me in giving good wishes to Tŷ’r Gwrhyd language centre in Pontardawe in my constituency, which has just been launched with significant from the Welsh Government? Does he agree that there is a fundamental role for language centres in developing the need in our communities for public and business services through the medium of Welsh?

Rwy’n croesawu’n fawr iawn agoriad y ganolfan ei hun—rydym wedi buddsoddi yn y ganolfan. Mae cwm Tawe yn ardal sydd wedi mynd o ardal a oedd yn ardal mwyafrif Cymraeg i ardal lle mae’r Gymraeg yn tueddu i gael ei siarad nawr ar ben y cwm—mewn 30 o flynyddoedd, byddwn i’n dweud, sy’n gwymp sylweddol. Mae’n bwysig dros ben, felly, ein bod yn gallu sicrhau bod yna fywoliaeth i’r Gymraeg islaw Ystalyfera tuag at Ynysmeudwy a Phontardawe, i lawr i Glydach ac ymhellach, er mwyn sicrhau bod yr etifeddiaeth Gymraeg yn yr ardal yn cael ei hailfywhau.

I very warmly welcome the opening of that centre—we’ve invested in it. Of course, the Swansea valley is an area that has gone from being a majority Welsh-speaking area to an area where the Welsh language tends to be spoken at the top of the valley—that has happened in a period of 30 years, which is a substantial decline in that time. It’s very important that we ensure that the Welsh language is viable beyond Ystalyfera towards Ynysmeudwy and Pontardawe, and to Clydach and further afield, in order to ensure that the Welsh heritage of the area is revitalised.

Brif Weinidog, yn ôl yr arolwg defnydd iaith 2013-15, a gomisiynwyd gan eich Llywodraeth ddiwethaf chi, dangoswyd mai dim ond rhyw 50 y cant o bobl yn sir Benfro, a ofynnwyd, a oedd yn credu bod busnesau’n gefnogol o’r iaith Gymraeg. Yn sgil y ffigwr yma, beth mae’ch Llywodraeth newydd chi’n bwriadu ei wneud i sicrhau bod busnesau’n cael mwy o gefnogaeth er mwyn hybu’r iaith Gymraeg?

First Minister, according to the language use survey 2013-15 that was commissioned by your last Government, it was demonstrated that only about 50 per cent of people in Pembrokeshire thought that businesses were supportive of the language. Given this figure, what does your Government intend to do to ensure that businesses are given greater support to promote the Welsh language?

Mae yna brosiect peilot wedi cymryd lle yn nyffryn Teifi er mwyn sicrhau bod busnesau’n gweld nad yw’n anodd dros ben i sicrhau bod yna wasanaeth Cymraeg ar gael, a hefyd i weld bod hwn yn rhywbeth sydd o les iddyn nhw’n fasnachol, er mwyn eu bod yn gallu gweithredu gwasanaeth i bobl sydd eisiau defnyddio’r Gymraeg a phobl sy’n meddwl ei bod hi’n bwysig bod yna wasanaeth ar gael. Felly, byddwn ni’n ystyried canlyniadau’r prosiect hynny i weld ym mha ffordd y gallwn sicrhau bod busnesau’n gweld ei bod yn fantais masnachol iddyn nhw ddefnyddio’r Gymraeg yn eu busnesau nhw.

A pilot project is taking place in the Teifi valley to ensure that businesses don’t feel that it’s too difficult to ensure that a Welsh-language service is provided, and also to demonstrate that this is something that would be commercially beneficial to them, so that they can provide services to those who wish to use the Welsh language, or those who feel that it is important that that services should be available. Therefore, we will consider the outcomes of that project to see how we can ensure that businesses do see the commercial benefits of using the Welsh language within their own businesses.

Ac yn olaf, cwestiwn 9—Hannah Blythyn.

And finally, question 9—Hannah Blythyn.

Cymorth Gofal Plant

Childcare Support

9. A wnaiff y Prif Weinidog roi'r wybodaeth ddiweddaraf ynghylch gweithredu cymorth gofal plant ar gyfer rhieni yng Nghymru sy'n gweithio? OAQ(5)0050(FM)

9. Will the First Minister provide an update on the implementation of childcare support for working parents in Wales? OAQ(5)0050(FM)

We are committed to offering 30 hours of free childcare to three and four-year-olds of working parents for 48 weeks a year, the most generous offer in the UK. A delivery plan will be published shortly.

Rydym yn ymrwymedig i gynnig 30 awr o ofal plant am ddim i blant tair a phedair blwydd oed i rieni sy'n gweithio am 48 wythnos y flwyddyn, y cynnig mwyaf hael yn y DU. Bydd cynllun cyflawni yn cael ei gyhoeddi cyn bo hir.

Thank you, First Minister. I welcome your commitment to working parents. I know this is a huge issue for my constituents; it’s been raised with me time and time again in correspondence and in conversations as well. Whilst it’s fantastic that we’re offering the most ambitious childcare support in the UK, it’s important that it works well and fits the lives of working parents today. What assurances can you give that childcare support will be flexible and that its delivery will both take into account and meet the needs of working parents?

Diolch yn fawr, Brif Weinidog. Rwyf yn croesawu eich ymrwymiad i rieni sy'n gweithio. Gwn fod hwn yn fater pwysig i'm hetholwyr; mae wedi ei godi gyda mi dro ar ôl tro mewn gohebiaeth ac mewn sgyrsiau hefyd. Er ei bod yn wych ein bod yn cynnig y cymorth gofal plant mwyaf uchelgeisiol yn y DU, mae'n bwysig ei fod yn gweithio'n dda ac yn cyd-fynd â bywydau rhieni sy'n gweithio heddiw. Pa sicrwydd y gallwch chi ei roi y bydd cymorth gofal plant yn hyblyg ac y bydd y modd o’i ddarparu yn ystyried ac yn diwallu anghenion rhieni sy'n gweithio?

That’s exactly what it must do. One thing I have to say is that the intention is not to displace existing childcare providers. What the scheme will do is help them, in fact, because it’ll mean that they will have a greater source of income than is the case now, and, in many parts of Wales, childcare provision is non-existent, so it will help to stimulate childcare provision in many parts of Wales as well. We know that for many parents, at three and four years old, that is the time when people are looking to go back to work and that’s the time when it’s most difficult and most expensive to get access to childcare, which is why, of course, we made this pledge.

Dyna yn union y mae'n rhaid iddo ei wneud. Un peth y mae'n rhaid i mi ei ddweud yw nad oes bwriad i ddisodli darparwyr gofal plant presennol yn hyn. Yr hyn y bydd y cynllun yn ei wneud yw eu helpu, mewn gwirionedd, oherwydd bydd yn golygu y byddant yn cael mwy o incwm nag y maent yn ei gael ar hyn o bryd, ac, mewn sawl rhan o Gymru, nid yw darpariaeth gofal plant yn bodoli, felly bydd yn helpu i ysgogi darpariaeth gofal plant mewn sawl rhan o Gymru hefyd. Rydym yn gwybod, i lawer o rieni, pan fydd eu plant yn dair a phedair blwydd oed, dyna'r adeg y mae pobl yn ystyried mynd yn ôl i'r gwaith a dyna'r adeg pan mae'n anoddaf a drutaf i gael gafael ar ofal plant, a dyna pam, wrth gwrs, y gwnaethom ni yr addewid hwn.

Mae creu’r ddarpariaeth yr ydych chi wedi cyfeirio ati i deuluoedd sy’n gweithio yn rhywbeth i’w groesawu, ond fe fyddwch chi’n ymwybodol iawn, wrth gwrs, y byddai’n ddymunol i ehangu’r ddarpariaeth i bob teulu, oherwydd mi fyddai hynny yn creu cyfle wedyn i rieni sydd ddim yn gweithio ar hyn o bryd, efallai, i fynd yn ôl i’r gweithle, fel y mae nifer ohonyn nhw am ei wneud. Felly, pa ystyriaeth rydych am ei roi i estyn y ddarpariaeth honno yn y pen draw?

Creating the provision that you refer to for working families is something that should be welcomed, but you will be very aware, of course, that it would be desirable to expand that provision to all families, because that would create opportunities for parents who currently aren’t working to return to the workplace, as many do want to do. So, what consideration are you giving to extending that provision?

Fe ofynnon ni i Sefydliad Polisi Cyhoeddus Cymru edrych ar hwn i weld beth fyddai’r ffordd orau o wneud hyn: ei wneud yn eang, neu ei dargedu at rieni sy’n gweithio. Fe ddywedon nhw, yn ôl eu tystiolaeth nhw, mai’r ffordd fwyaf effeithiol fyddai targedau’r rheini sy’n gweithio, o achos y ffaith bod gan y rhai sydd ddim yn gweithio ar hyn o bryd rwydweithiau anffurfiol sy’n eu helpu gyda phlant. Y peth rydym am ei sicrhau yw ein bod yn gallu hybu pobl yn ôl i mewn i’r gwaith, felly, wrth gwrs, maen nhw’n cael gofal plant am ddim. Dyna beth yw’r egwyddor y tu ôl i’r cynllun fel y mae e.

We asked the Public Policy Institute for Wales to look at this to see what would be the best way of delivering this: to do it broadly or to target it at those who are working. According to their evidence, the most effective way would be to target working people, because of the fact that people who don’t work at present have informal networks that assist them with childcare. What we want to ensure is that we can encourage people back into the labour market so that they will then get free childcare. That is the principle behind the scheme as it stands.

First Minister, in England, of course, there’s already an entitlement for 15 hours’ worth of childcare each and every week versus the entitlement to just 10 hours here in Wales. I know some local authorities are providing more than that at present, but it’s certainly not something that reaches across the board. Given that there is already a second-rate deal, as it where, for parents here in Wales, can I ask you for a very clear timetable by which you expect to be able to transition to this 30 hours? Can we see an immediate jump to the 15 hours so that at least we’ve got a level-playing field between England and Wales?

Brif Weinidog, yn Lloegr, wrth gwrs, mae eisoes hawl i werth 15 awr o ofal plant bob wythnos o’i gymharu â’r hawl i ddim ond 10 awr yma yng Nghymru. Rwy'n gwybod bod rhai awdurdodau lleol yn darparu mwy na hynny ar hyn o bryd, ond yn sicr nid yw’n rhywbeth sy'n cyrraedd pob rhan o Gymru. O gofio bod eisoes cytundeb eilradd, fel petai, i rieni yma yng Nghymru, a gaf i ofyn i chi am amserlen glir iawn o ran erbyn pryd yr ydych yn disgwyl gallu newid i’r 30 awr hyn? A gawn ni weld naid ar unwaith i'r 15 awr fel bod gennym, o leiaf, sefyllfa gyffelyb rhwng Cymru a Lloegr?

I saw the commitment that was made by his party in the election. I never understood it because it was never clear. We were absolutely clear what we were offering to working parents, and it was reflected in the respective results of the parties, I would argue. We will roll this out as what was our main pledge of our five first pledges as soon as we can.

Gwelais yr ymrwymiad a wnaethpwyd gan ei blaid ef yn yr etholiad. Nid oeddwn yn ei ddeall oherwydd nad oedd yn glir. Roeddem yn hollol glir o ran yr hyn yr oeddem ni yn ei gynnig i rieni sy'n gweithio, ac adlewyrchwyd hynny yng nghanlyniadau gwahanol y partïon, byddwn yn dadlau. Byddwn yn cyflwyno hyn fel yr hyn a oedd y prif addewid o'n pum addewid cyntaf cyn gynted ag y gallwn.

3. 2. Datganiad a Chyhoeddiad Busnes
3. 2. Business Statement and Announcement

Datganiad a chyhoeddiad busnes sydd nesaf. Rwy’n galw ar Jane Hutt.

This business statement and announcement is next. I call on Jane Hutt.

There have been several changes to the business statement for this week’s business, Llywydd. Today’s business now also includes oral statements on building on our recycling success for a circular economy, apprenticeships in Wales, volunteering week and a report on the working group on the Welsh language and local government. Additionally, the Business Committee agreed to the reordering of tomorrow afternoon’s debates. Business for the next three weeks is as shown on the business statement and announcement found among the meeting papers available to Members electronically.

Bu nifer o newidiadau i'r datganiad busnes ar gyfer busnes yr wythnos hon, Lywydd. Mae busnes heddiw, erbyn hyn, hefyd yn cynnwys datganiadau llafar am wneud cynnydd ar ein llwyddiant ailgylchu ar gyfer economi gylchol, prentisiaethau yng Nghymru, wythnos wirfoddoli ac adroddiad ar weithgor y Gymraeg a llywodraeth leol. Yn ogystal, cytunodd y Pwyllgor Busnes i ad-drefnu dadleuon prynhawn yfory. Mae'r busnes ar gyfer y tair wythnos nesaf fel y’i dangosir yn y datganiad a chyhoeddiad busnes sydd i’w weld ymhlith papurau'r cyfarfod sydd ar gael i'r Aelodau'n electronig.

Can I request a statement from the Cabinet Secretary for health on the ‘Together for Mental Health’ consultation, which closed shortly before dissolution? The document covers a wide range of important mental health issues, but it is the proposals on a dementia-friendly nation that I want to focus on. Having led the short debate in January calling for a comprehensive and fully resourced national dementia strategy for Wales, I responded to the consultation echoing the goals and actions I consider vital: dementia training, support workers, public awareness campaigns, to name just a few. Given that this consultation is now closed and a new Government and Minister are in place, I’d be grateful for a statement with an update on progress so far, setting out priorities and timescales going forward.

A gaf i ofyn am ddatganiad gan Ysgrifennydd y Cabinet dros iechyd ar yr ymgynghoriad 'Law yn Llaw at Iechyd Meddwl', a ddaeth i ben ychydig cyn y diddymu? Mae'r ddogfen yn ymdrin ag ystod eang o faterion iechyd meddwl pwysig, ond y cynigion ynglŷn â gwlad sy’n ystyrlon o ddementia yr wyf yn dymuno canolbwyntio arnynt. Ar ôl arwain y ddadl fer ym mis Ionawr yn galw am strategaeth genedlaethol, gynhwysfawr i Gymru ar gyfer dementia, sydd wedi ei hadnoddu’n llawn, ymatebais i'r ymgynghoriad gan adleisio’r nodau a’r camau gweithredu y credaf sydd yn hanfodol: hyfforddiant ar ddementia, gweithwyr cymorth, ymgyrchoedd codi ymwybyddiaeth y cyhoedd, i enwi ond ychydig. O gofio bod yr ymgynghoriad hwn wedi cau erbyn hyn a bod Llywodraeth a Gweinidog newydd ar waith, byddwn yn ddiolchgar am ddatganiad i roi diweddariad ar y cynnydd hyd yn hyn, gan nodi blaenoriaethau ac amserlenni wrth symud ymlaen.

I think Lynne Neagle has consistently raised these issues and played a full part in terms of responding to the consultation, seeing it in the context of ‘Together for Mental Health’, the delivery plan. Of course, as you say, the formal consultation is now closed. So, we are committed to developing a new dementia strategic action plan for Wales, working closely with key stakeholders. The final version of that delivery plan will be published in the summer.

Credaf fod Lynne Neagle wedi codi'r materion hyn yn gyson ac wedi chwarae rhan lawn o ran ymateb i'r ymgynghoriad, gan ei ystyried yng nghyd-destun 'Law yn Llaw at Iechyd Meddwl', y cynllun cyflenwi. Wrth gwrs, fel y dywedwch, mae’r ymgynghoriad ffurfiol wedi cau bellach. Felly, rydym yn ymrwymedig i ddatblygu cynllun gweithredu strategol newydd i Gymru ar gyfer dementia, gan weithio'n agos â rhanddeiliaid allweddol. Bydd fersiwn derfynol y cynllun cyflenwi hwnnw yn cael ei gyhoeddi yn yr haf.

Diolch, Weinidog, am eich datganiad. Hoffwn i godi dau fater gyda chi, a gobeithio y bydd modd i’r Llywodraeth ymateb mewn datganiad i’r materion hyn.

Yn gyntaf oll, wrth gwrs, rydym heddiw yn nodi’r gyflafan a fu yn Orlando gyda munud o dawelwch yn y Siambr hon, ac roedd yn briodol, hefyd, gweld bod baneri’r Cynulliad a Llywodraeth Cymru ar eu hanner ddoe a heddiw, a baner enfys yn eu plith, wrth gwrs. A fedrwn ni, felly, gael datganiad pellach gan y Llywodraeth parthed ei pholisi cyhwfan baneri? Fe gofiwch, efallai, imi godi hwn ddiwethaf gyda chi adeg y bu Llywodraeth Cymru yn cyhwfan baneri ar eu hanner i nodi marwolaeth Brenin Saudi Arabia, digwyddiad a oedd i mi yn dwyn sarhad a sen ar bobl Cymru. Addawyd gan y Prif Weinidog bryd hynny y byddai adolygiad o’r polisi yn dilyn ac yn hytrach na dilyn yn slafaidd gyngor y weinyddiaeth dramor, y byddai Llywodraeth Cymru yn datblygu ei pholisi ei hun. Beth, felly, yw canlyniad yr adolygiad hwnnw? A gawn ni ddatganiad gan y Prif Weinidog i esbonio’r canllawiau sy’n cael eu defnyddio bellach gan y Llywodraeth i benderfynu pryd i arddangos eu lliwiau, yn llythrennol?

Yr ail gwestiwn yr hoffwn ei godi gyda chi yw bod y Cynulliad hwn, wrth gwrs, ag enw arloesol ym maes deddfu a seneddu, os caf i fathu term, yn y ddwy iaith, a’r Llywodraeth yn dilyn. Roedd yn siom, felly, imi weld bod Chris Grayling, arweinydd y Tŷ arall, wedi gwrthod galwadau ar gyfer gwneud defnydd o’r Gymraeg yn uwch-bwyllgor Cymreig y lle hwnnw—galwadau a oedd wedi cael eu harwain, i fod yn deg, gan Chris Bryant. Mae modd defnyddio’r Gymraeg yn y pwyllgor hwnnw os yw’n cyfarfod yng Nghymru. Rydym ni’n gwybod hynny achos rwyf i wedi ei wneud e fy hunan yng Nghwmbrân rai blynyddoedd yn ôl, ac mae’n hen bryd i ganiatáu’r un peth pan fo’r pwyllgor yn cyfarfod yn Nhŷ’r Cyffredin ei hunan. A oes modd, felly, i chi, fel y prif reolydd busnes yn y Cynulliad yma, arwain y ffordd i gynnig cymorth ymarferol i Dŷ’r Cyffredin i ddod dros y rhagdybiaethau sydd ganddynt yno yn erbyn defnyddio’r Gymraeg, cynnig cyngor gan y Llywodraeth i gyflawni hynny ac adrodd nôl yn y ffordd briodol i’r lle hwn?

Thank you, Minister, for your statement. I would like to raise two issues with you, and I do hope that the Government will be able to respond with statements on these issues.

First of all, we today commemorate the massacre in Orlando with a minute’s silence in this Chamber, and it was noted that the flags of the Assembly and the Welsh Government were at half-mast today and yesterday, with the rainbow banner among them, of course. Can we therefore have a further statement from the Government on its policy on flags? You will recall that I raised this with you last when the Welsh Government actually raised its flags to half-mast to commemorate the death of the King of Saudia Arabia, which was an insult to the people of Wales in my view. Now, the First Minister said at that time that there would be a review of the policy, and rather than slavishly following the advice of the Foreign Office, the Welsh Government would develop its own policy. What, therefore, has been the outcome of that review? Can we have a statement from the First Minister explaining the guidance now in place for Government, in order to decide when flags should be flown at half-mast?

The second question I’d like to raise with you is that this Assembly has a reputation for being innovative in legislating in two languages, and the Government is working in the same way. It was a disappointment, therefore, for me to see that Chris Grayling, the leader of the other House, had rejected calls for the use of the Welsh language in the Welsh Grand Committee in that other place. Those demands, to be fair, had been led by Chris Bryant. Now, the Welsh language can be used at that committee when it meets in Wales. We knew that because I did so myself in Cwmbran some years ago, and it’s about time that the same right should be made available when the committee meets in the House of Commons itself. Could you, therefore, as the business manager in this place, lead the way in providing practical support for the Commons to actually overcome the prejudices that they have against the use of the Welsh language, to provide advice from Government so that that can be achieved, and to report back in the appropriate way to this place?

Diolch yn fawr, Simon Thomas. Certainly, I think on your first point, it’s worth just spending a moment recognising the tragedy and the massacre at Orlando and the fact that we did bring together a lot of people yesterday outside the Senedd—members and allies of the LGBT community, people of different faiths, joining Wales with other nations in that show of strength and solidarity for all those who are affected by the tragic and deeply saddening attack in Orlando. Of course, we were able to have that moment of silence, very appropriately, at the beginning of this session today. As you said, the First Minister did say he would review that policy, and I’m certainly happy to follow that up. It was very good to see the rainbow flag with the Welsh dragon, and the recognition of that in the way that we as an Assembly had pulled together in support. I think that was very welcome last night. But I would also say that, of course, this is about how Welsh Government, the Assembly and Stonewall Cymru work so closely together to tackle LGBT inequality.

I want to say on your second point that I was also very disappointed. I will certainly be happy to not only approach the Leader of the House of Commons, but also to work with the shadow leader, Chris Bryant, on this issue. Again, it not only is disappointing, it’s disrespectful in terms of the Welsh Grand Committee, not just in terms of those entitlements and rights, but the respect for the way in which we here, of course, work together with our two languages.

Diolch yn fawr, Simon Thomas. Yn sicr, o ran eich pwynt cyntaf, credaf fod gwerth mewn treulio eiliad i gydnabod y trychineb a'r gyflafan yn Orlando a'r ffaith ein bod wedi dwyn ynghyd llawer o bobl ddoe y tu allan i'r Senedd—aelodau a chefnogwyr y gymuned Pobl Lesbiaidd, Hoyw, Ddeurywiol a Thrawsrywiol, pobl o wahanol grefyddau, gan uno Cymru â chenhedloedd eraill i ddangos cryfder ac undod i bawb sydd wedi eu heffeithio gan yr ymosodiad trasig a hynod drist yn Orlando. Wrth gwrs, roeddem yn gallu cael y munud o dawelwch hwnnw, yn briodol iawn, ar ddechrau'r sesiwn hon heddiw. Fel y dywedasoch, mae'r Prif Weinidog wedi dweud y bydd yn adolygu'r polisi hwnnw, ac rwy'n sicr yn hapus i ddilyn yr un trywydd. Roedd yn dda iawn gweld y faner enfys gyda'r ddraig goch, a chydnabyddiaeth o hynny yn y ffordd y gwnaethom ni fel Cynulliad gyd-dynnu i ddangos ein cefnogaeth. Credaf y gwerthfawrogwyd hynnny yn fawr iawn neithiwr. Ond byddwn hefyd yn dweud, wrth gwrs, bod hyn yn ymwneud â sut mae Llywodraeth Cymru, y Cynulliad a Stonewall Cymru yn gweithio mor agos â'i gilydd i fynd i'r afael ag anghydraddoldeb Pobl Lesbiaidd, Hoyw, Ddeurywiol a Thrawsrywiol.

Rwyf eisiau dweud, ynglŷn â’ch ail bwynt, fy mod innau hefyd yn siomedig iawn. Byddaf yn sicr yn hapus, nid yn unig i fynd at Arweinydd Tŷ'r Cyffredin, ond hefyd i weithio gydag arweinydd yr wrthblaid, Chris Bryant, ar y mater hwn. Unwaith eto, nid yn unig y mae’n peri siom, mae'n amharchus hefyd o ran yr Uwch Bwyllgor Cymreig, nid yn unig o ran yr hawliadau a’r hawliau hynny, ond hefyd o ran y parch tuag at y ffordd yr ydym ninnau yma, wrth gwrs, yn cydweithio gyda'n dwy iaith.

Leader of the house, I’d be grateful if you could please ask the Cabinet Secretary for Environment and Rural Affairs to bring forward a statement clarifying the Welsh Government’s new approach to dealing with bovine TB. As has already been said in this Chamber today, recently published official Government statistics show that there has been a huge year-on-year increase of 78 per cent in the number of cattle slaughtered in Pembrokeshire as a result of bovine TB. Now, in last week’s business statement, you said, in response to the Member for North Wales, that this will be an issue for the Cabinet Secretary in terms of one of her early considerations of the situation. Given that the Welsh Government has suspended the vaccination programme, it’s quite clear that the Government does not have a current policy to eradicate bovine TB. In the circumstances, can you please encourage the Cabinet Secretary for Environment and Rural Affairs to bring forward a statement on this issue as soon as possible so that Welsh farmers can understand exactly what the Welsh Government’s approach to dealing with bovine TB actually is?

Arweinydd y tŷ, byddwn yn ddiolchgar pe gallech chi ofyn i Ysgrifennydd y Cabinet dros yr Amgylchedd a Materion Gwledig gyflwyno datganiad yn egluro dull newydd Llywodraeth Cymru o fynd i’r afael â TB buchol. Fel y dywedwyd eisoes yn y Siambr hon heddiw, mae ystadegau swyddogol y Llywodraeth, a gyhoeddwyd yn ddiweddar, yn dangos y bu cynnydd enfawr o 78 y cant o un flwyddyn i’r llall yn nifer y gwartheg a laddwyd yn Sir Benfro o ganlyniad i TB buchol. Nawr, yn y datganiad busnes yr wythnos diwethaf, dywedasoch, mewn ymateb i'r Aelod dros Ogledd Cymru, mai mater i Ysgrifennydd y Cabinet fydd hwn o ran un o'i hystyriaethau cynnar o’r sefyllfa. O ystyried bod Llywodraeth Cymru wedi atal y rhaglen frechu, mae'n eithaf amlwg nad oes gan y Llywodraeth bolisi cyfredol i ddileu TB buchol. O dan yr amgylchiadau, a wnewch chi annog Ysgrifennydd y Cabinet dros yr Amgylchedd a Materion Gwledig i gyflwyno datganiad ar y mater hwn cyn gynted ag y bo modd, fel y gall ffermwyr Cymru ddeall yn union sut y mae Llywodraeth Cymru yn bwriadu mynd i’r afael â TB buchol mewn gwirionedd?

Paul Davies, I’m very happy to repeat, I’m sure, the same words that I used last week in terms of questions on the business statement: the Welsh Government is committed, led by the Cabinet Secretary, to deliver that science-led approach to the eradication of bovine TB. Our comprehensive TB eradication programme—that is our policy, led by the Welsh Government—includes annual testing of cattle, strict biosecurity measures and movement controls. This approach, of course, is aimed at tackling all sources of infection. I again repeat those statistics: between May 2011 and November 2015—that’s the latest period for which we’ve got results—the trend in new TB incidents in Wales fell by 19 per cent. There is no sign that the supply issue regarding the BCG vaccine will be resolved in the short term. Of course, when it does become available, we will make a decision on the way forward with vaccination in Wales, and continue in terms of implementing the policies. A new TB Order came into force on 1 April, changing the way farmers are compensated for cattle slaughtered for TB, and those changes do aim to reduce the risk of the disease spreading by encouraging best practice, and that does follow a full consultation with the industry. Of course, it is a question of discussing with the farming community, which the Cabinet Secretary is undertaking, to ensure that they are fully aware of our commitment in terms of the positive approach that we’re taking with our TB eradication programme.

Paul Davies, rwyf i’n hapus iawn i ailadrodd, rwy'n siŵr, yr un geiriau a ddefnyddiais yr wythnos diwethaf o ran cwestiynau ynglŷn â’r datganiad busnes: mae Llywodraeth Cymru yn ymrwymedig, dan arweiniad Ysgrifennydd y Cabinet, i gyflawni’r dull hwnnw ar sail gwyddoniaeth o ddileu TB buchol. Mae ein rhaglen gynhwysfawr i ddileu TB—sef ein polisi, dan arweiniad Llywodraeth Cymru—yn cynnwys profi gwartheg yn flynyddol, mesurau bioddiogelwch llym a rheolaethau symud. Nod y dull hwn, wrth gwrs, yw mynd i'r afael â holl darddiadau'r haint. Rwyf unwaith eto yn ailadrodd yr ystadegau hynny: rhwng mis Mai 2011 a mis Tachwedd 2015—dyna’r cyfnod diweddaraf y mae gennym ganlyniadau ar ei gyfer—gwelwyd gostyngiad o 19 y cant yn y duedd mewn achosion newydd o TB yng Nghymru. Nid oes unrhyw arwydd y bydd y mater o gyflenwi’r brechlyn BCG yn cael ei ddatrys yn y tymor byr. Wrth gwrs, pan fydd ar gael, byddwn yn penderfynu ar y ffordd ymlaen o ran brechu yng Nghymru, ac yn parhau i weithredu'r polisïau. Daeth Gorchymyn TB newydd i rym ar 1 Ebrill, gan newid y ffordd o ddigolledu ffermwyr ar gyfer gwartheg a laddwyd oherwydd TB, a nod y newidiadau hynny yw lleihau'r risg o ledaenu’r clefyd drwy annog arfer gorau, ac mae hynny’n dilyn ymgynghoriad llawn â'r diwydiant. Wrth gwrs, mae'n fater o drafod â'r gymuned ffermio, ac mae Ysgrifennydd y Cabinet yn gwneud hyn, er mwyn sicrhau eu bod yn gwbl ymwybodol o'n hymrwymiad o ran ein dull cadarnhaol yn ein rhaglen i ddileu TB.

I’d like to thank the Minister for Government business for her statement. We have five statements today—four newly announced. I just wondered if the number of statements reflect the fact we’ve come through a recess, Ministers have been recently appointed and are perhaps finding their feet following the election, and there are more statements than one might normally expect, or has there been a particular decision, with the self-denying ordinance, I believe, on legislation for the first 100 days, to use the opportunity of Government time to perhaps give statements on a wider range of issues than would be the norm?

Hoffwn ddiolch i Weinidog Busnes y Llywodraeth am ei datganiad. Mae gennym bum datganiad heddiw—pedwar ohonynt sydd newydd eu cyhoeddi. Roeddwn i’n meddwl tybed a yw nifer y datganiadau yn adlewyrchu'r ffaith ein bod wedi cael toriad, bod Gweinidogion wedi eu penodi yn ddiweddar ac efallai ei bod yn ymgynefino yn dilyn yr etholiad, a bod mwy o ddatganiadau nag y byddai rhywun fel arfer yn eu disgwyl, neu a wnaed penderfyniad penodol, gyda'r ddeddf hunanymwadiad ar ddeddfwriaeth ar gyfer y 100 diwrnod cyntaf, rwy’n credu, i ddefnyddio’r cyfle i ddefnyddio amser y Llywodraeth i gyflwyno datganiadau ar ystod ehangach o faterion nag a fyddai'n arferol, efallai?

Mark Reckless, I’m very glad you welcome the fact that there are oral statements from a number of Cabinet Secretaries today. It is vital that Welsh Government and our Cabinet Secretaries do have the opportunity to update the Assembly. Of course, questions on my Business Committee statement always raise other issues that I know you would like Cabinet Secretaries to make statements on, and, of course, they will appear in due course. This is an opportunity, and I’m sure the statement this afternoon will receive robust scrutiny from across the Chamber.

Mark Reckless, rwy'n falch iawn eich bod yn croesawu'r ffaith bod datganiadau llafar gan nifer o Ysgrifenyddion y Cabinet heddiw. Mae'n hanfodol bod Llywodraeth Cymru a’n Hysgrifenyddion y Cabinet yn cael y cyfle i roi diweddariad i'r Cynulliad. Wrth gwrs, mae cwestiynau ynglŷn â fy natganiad o’r Pwyllgor Busnes bob amser yn codi materion eraill yr wyf yn gwybod yr hoffech i Ysgrifenyddion y Cabinet wneud datganiadau arnynt, ac, wrth gwrs, byddant yn ymddangos maes o law. Mae hwn yn gyfle, ac rwy'n siŵr y bydd y datganiad y prynhawn yma yn cael ei graffu yn drylwyr ar draws y Siambr.

There is a substantial need in Wales for good-quality housing, not least in Swansea East. I would like to ask for a statement by the Minister with housing as part of their portfolio on how they intend to increase the availability of social and co-operative housing, including support for councils such as Swansea building new council houses?

Mae angen sylweddol yng Nghymru am dai o ansawdd da, yn enwedig yn Nwyrain Abertawe. Hoffwn ofyn am ddatganiad gan y Gweinidog sydd â thai yn rhan o'i bortffolio ar sut mae’n bwriadu cynyddu nifer y tai cymdeithasol a chydweithredol sydd ar gael, gan gynnwys cymorth i gynghorau fel Abertawe i adeiladu tai cyngor newydd?

Well, I know that the Minister is very committed indeed, with former responsibilities for housing in previous portfolios, to progressing not only investment in social housing, but also in the more innovative ways in which social housing can be delivered through the co-operative approach. Of course, there have been pilots that were undertaken by the former Minister with responsibility, Lesley Griffiths, in terms of co-operative housing as one route to ways in which we can provide that affordable housing, with new ways in which they can be managed as well.

Wel, gwn fod y Gweinidog, gyda chyfrifoldebau blaenorol am dai mewn portffolios blaenorol, yn ymrwymedig iawn, iawn i ddatblygu buddsoddiad, nid yn unig mewn tai cymdeithasol, ond hefyd yn y ffyrdd mwy arloesol o ddarparu tai cymdeithasol drwy'r dull cydweithredol. Wrth gwrs, bu cynlluniau arbrofol a dreialwyd gan y cyn Weinidog â’r cyfrifoldeb hwn, sef Lesley Griffiths, o ran tai cydweithredol fel un llwybr at ffyrdd y gallwn ddarparu’r tai fforddiadwy hynny, gyda ffyrdd newydd o allu eu rheoli hefyd.

I call for a single statement on support for Wales’s armed forces veterans, following the ‘Call to Mind: Wales’ report, published at the beginning of this month, which showed that much more needs to be done to support the mental health needs of veterans in Wales. Only a fraction of the estimated 10,000 Welsh veterans living with mental illness of some form are being referred to NHS Wales. The report was commissioned by the Forces in Mind Trust, but based on interviews with veterans and their families and people working in the voluntary and independent sector. It called for increased Veterans’ NHS Wales capacity; increased data to inform, commissioning and service provision; more to support family and carers; and it highlighted the work needed to progress and to identify the need for involvement, liaison and action with people in the armed forces, serving and/or at transition into civilian life, and proposes that veterans and family members’ mental and related health needs are considered in the new legislation introduced at the end of the last Assembly, such as the Social Services and Well-being (Wales) Act 2014 and Well-being of Future Generations (Wales) Act 2015.

So, could I call for a statement? We need a statement detailing the Welsh Government’s proposals and the new health Minister’s proposals to make assessment of, and provision for, the mental health needs of Wales’s veterans a priority of this Welsh Government.

Galwaf am ddatganiad unigol ar gymorth i gyn-filwyr lluoedd arfog Cymru, yn dilyn yr adroddiad 'Galw i Gof: Cymru', a gyhoeddwyd ar ddechrau'r mis hwn, a ddangosodd fod angen gwneud llawer mwy i gefnogi anghenion iechyd meddwl cyn-filwyr yng Nghymru. Rhan fechan iawn yn unig o'r 10,000 o gyn-filwyr yr amcangyfrifir sydd yn byw â salwch meddwl o ryw fath yng Nghymru, sy’n cael eu hatgyfeirio i GIG Cymru. Comisiynwyd yr adroddiad gan yr Ymddiriedolaeth Forces in Mind, ond yr oedd yn seiliedig ar gyfweliadau â chyn-filwyr a'u teuluoedd a phobl sy'n gweithio yn y sector gwirfoddol ac annibynnol. Roedd yr adroddiad yn galw am fwy o allu gan GIG Cymru i ymdrin â chyn-filwyr; cynyddu data i lywio, comisiynu a darparu gwasanaethau; gwneud mwy i gefnogi teuluoedd a gofalwyr; ac amlygodd y gwaith sydd ei angen i symud ymlaen ac i nodi'r angen am gyfranogi, cydgysylltu a gweithredu gyda phobl yn y lluoedd arfog, sy’n gwasanaethu ac/neu’n trosglwyddo i fywyd fel sifiliaid, ac yn cynnig y dylid rhoi ystyriaeth i anghenion iechyd meddwl ac anghenion iechyd cysylltiedig cyn-filwyr ac aelodau o'r teulu yn y ddeddfwriaeth newydd a gyflwynwyd ar ddiwedd y Cynulliad diwethaf, megis y Ddeddf Gwasanaethau Cymdeithasol a Llesiant (Cymru) 2014 a Deddf Llesiant Cenedlaethau'r Dyfodol (Cymru) 2015.

Felly, a gaf i alw am ddatganiad? Mae angen datganiad arnom sy’n rhoi manylion am gynigion Llywodraeth Cymru a chynigion y Gweinidog iechyd newydd i wneud asesu anghenion iechyd meddwl cyn-filwyr Cymru, a darparu ar eu cyfer, yn flaenoriaeth i’r Llywodraeth Cymru hon.

This Welsh Government will be very happy to provide that statement, Mark Isherwood. Of course, as you say, although led by the Minister for communities and children, this will also involve other Ministers, including the Minister for health, and it provides an appropriate opportunity for me to respond today, in answer to that question on the business statement, that we will progress with a statement, as you called for.

Bydd y Llywodraeth Cymru hon yn falch iawn o ddarparu’r datganiad hwnnw, Mark Isherwood. Wrth gwrs, fel y dywedwch, er bod hyn dan arweiniad y Gweinidog cymunedau a phlant, bydd hefyd yn cynnwys Gweinidogion eraill, gan gynnwys y Gweinidog iechyd, ac mae'n rhoi cyfle priodol i mi ymateb heddiw, wrth ateb y cwestiwn hwnnw ar y busnes datganiad, y byddwn ni’n llunio datganiad, fel y gwnaethoch alw amdano.

I’d like to ask the leader of the house about a point of practice about the issuing of statements to opposition parties in advance of their being read out in this Chamber. I appreciate the courtesy that this is, and it is important, I think, that debate and scrutiny should be informed, for that debate and scrutiny to be best. Today, I received copies of these statements at 13:20, so that didn’t leave any time at all before coming down to the Chamber to read them. I appreciate that today’s statements are not exactly controversial, but there will come a time when they are controversial, and they may require a bit of research in order to respond to them properly. So, I’m wondering if the leader of the house would undertake today to ensure that, in future, the Welsh Government does give opposition parties proper notice of statements, so that they can prepare for debate.

Hoffwn ofyn i arweinydd y tŷ am bwynt o arfer ynghylch cyhoeddi datganiadau i wrthbleidiau cyn iddynt gael eu darllen yn y Siambr hon. Gwerthfawrogaf y cwrteisi yn hyn o beth, ac mae'n bwysig, yn fy marn i, y dylai trafodaeth a chraffu fod yn ddeallus, er mwyn i’r trafod a’r craffu hwnnw fod ar ei orau. Heddiw, derbyniais gopïau o'r datganiadau hyn am 13:20, felly ni roddodd hynny unrhyw amser o gwbl i'w darllen cyn dod yma i'r Siambr. Rwy’n sylweddoli nad yw datganiadau heddiw yn ddadleuol iawn, ond daw amser pan fyddant yn ddadleuol, pan fyddai angen ychydig o waith ymchwil er mwyn ymateb iddynt yn briodol. Felly, rwy'n gofyn a wnaiff arweinydd y tŷ sicrhau heddiw, y bydd Llywodraeth Cymru, yn y dyfodol, yn rhoi rhybudd priodol o ddatganiadau i wrthbleidiau, er mwyn iddynt allu paratoi ar gyfer y drafodaeth.

Well, I’m very happy to provide the leader of UKIP, Neil Hamilton, the clarification of how we do manage this, how we have managed this in this Senedd, and to offer you every courtesy, as I do to all business managers. Hard copies of our oral statements are circulated to party business managers through their offices, as close to 1 o’clock on Plenary days as possible—I think business managers will recognise that—and they, obviously, have to be subject to ministerial clearance. And it is for individual business managers to pass those copies of the statements to the relevant spokespeople within their parties. So, in accordance with that, I know the hard copies were passed to Mark Reckless, in line with that established and long-standing practice. But, of course, then electronic copies of the oral statements are e-mailed to all Members, once the Minister has started to deliver them. I hope that that, again, will progress as customary practice.

Wel, rwy'n hapus iawn i ddarparu eglurhad i arweinydd UKIP, Neil Hamilton, o sut yr ydym yn llwyddo i wneud hyn, sut yr ydym wedi llwyddo i wneud hyn yn y Senedd hon, ac i gynnig pob cwrteisi i chi, fel y gwnaf i bob rheolwr busnes. Mae copïau caled o'n datganiadau llafar yn cael eu dosbarthu i reolwyr busnes y pleidiau drwy eu swyddfeydd, mor agos at 1 o'r gloch ar ddiwrnodau y Cyfarfod Llawn ag y bo modd—rwy'n credu y bydd rheolwyr busnes yn cydnabod hynny—ac mae’n rhaid iddynt, yn amlwg, gael eu cymeradwyo gan Weinidogion. A swyddogaeth rheolwyr busnes unigol yw rhoi’r copïau hynny o'r datganiadau i'r llefarwyr perthnasol yn eu pleidiau. Felly, yn unol â hynny, gwn y cafodd y copïau caled eu rhoi i Mark Reckless, yn unol â'r arfer sefydledig a hir-sefydlog hwnnw. Ond, wrth gwrs, caiff copïau electronig o'r datganiadau llafar wedyn eu hanfon drwy e-bost at yr holl Aelodau, pan fydd y Gweinidog wedi dechrau eu cyflwyno. Rwy’n gobeithio y bydd hynny, unwaith eto, yn parhau yn unol ag arfer arferol.

I thank the leader of the house for her statement. The Government in the fourth Assembly welcomed the conclusions and recommendations of the Welsh Co-operative and Mutuals Commission, chaired by Andrew Davies. Will the Government bring forward a statement outlining what steps it will take in the fifth Assembly to take those recommendations forward?

Diolchaf i arweinydd y tŷ am ei datganiad. Croesawodd y Llywodraeth yn y pedwerydd Cynulliad gasgliadau ac argymhellion Comisiwn Cwmnïau Cydweithredol a Chydfuddiannol Cymru, dan gadeiryddiaeth Andrew Davies. A wnaiff y Llywodraeth gyflwyno datganiad yn amlinellu pa gamau y bydd yn eu cymryd yn y pumed Cynulliad i fwrw ymlaen â'r argymhellion hynny?

Well, I know Jeremy Miles’s interest in the work of the Welsh Co-operative and Mutuals Commission, of course chaired by Professor Andrew Davies, a former Member of this Senedd. It reconvened last year, in February of last year, to take stock of how the recommendations are being implemented. All Ministers then, obviously, had to respond. They reported on their findings earlier this year—in February of this year. There has been progress in those 18 months, since the publication of the first report. It is crucially important to ensure that we see how new co-operative ways of working and doing business are becoming the norm, not the exception. Perhaps a couple of examples: the publication of the alternative delivery models action plan—that came out of the review undertaken by Keith Edwards, ‘Is the Feeling Mutual? New Ways of Designing and Delivering Public Services in Wales’—and also a new support facility, Social Business Wales. Now, interestingly, as far as Social Business Wales is concerned, that was a European regional development fund project. We provided funding towards this £11 million European Union-funded project, and that’s going to, of course, support EU-funded Social Business Wales enterprises and co-operatives.

Wel, rwyf yn gwybod am ddiddordeb Jeremy Miles yng ngwaith Comisiwn Cwmnïau Cydweithredol a Chydfuddiannol Cymru, wrth gwrs, dan gadeiryddiaeth yr Athro Andrew Davies, cyn Aelod o'r Senedd hon. Fe wnaeth ailymgynnull y llynedd, ym mis Chwefror y llynedd, i edrych ar sut y mae'r argymhellion yn cael eu rhoi ar waith. Bu’n rhaid i bob Gweinidog ymateb wedyn, yn amlwg. Adroddwyd ar eu canfyddiadau yn gynharach eleni—ym mis Chwefror eleni. Bu cynnydd yn ystod y 18 mis hynny, ers cyhoeddi'r adroddiad cyntaf. Mae'n hanfodol bwysig i sicrhau ein bod yn gweld sut mae ffyrdd cydweithredol newydd o weithio a gwneud busnes yn dod yn arfer yn hytrach na bod yn eithriad. Ychydig o enghreifftiau, efallai: cyhoeddi'r cynllun gweithredu modelau cyflawni amgen—a ddeilliodd o'r adolygiad a gynhaliwyd gan Keith Edwards, 'Ai Cydfuddiannaeth yw’r Ffordd Ymlaen? Ffyrdd Newydd o Gynllunio a Darparu Gwasanaethau Cyhoeddus yng Nghymru'—a hefyd cyfleuster cymorth newydd, Busnes Cymdeithasol Cymru. Nawr, yn ddiddorol, cyn belled ag y mae Busnes Cymdeithasol Cymru yn y cwestiwn, prosiect cronfa datblygu rhanbarthol Ewrop oedd hwnnw. Gwnaethom gyfrannu arian i’r prosiect gwerth £11 miliwn a ariennir gan yr Undeb Ewropeaidd, a bydd hynny, wrth gwrs, yn cefnogi mentrau a chwmnïau cydweithredol Busnes Cymdeithasol Cymru a ariennir gan yr UE.

Could I raise two matters with you, leader of the house? The first is: could we have a statement from the Cabinet Secretary for local government on the obligation that he believes local authorities have to maintain council roads? It seems, across the whole of the south Wales region, councils seem to have given up filling in potholes and maintaining the surfaces of the public highway. And the amount of constituents I have raising this issue—and I can see certain Members sniggering at this, but, actually, for most Members it’s quite an important issue, and for a lot of constituents, who suffer the blight of potholes and dangerous surfaces, it’s most probably one of their biggest priorities when they come to see their elected Members. I’d be grateful—where there is an obligation placed on the local authority to maintain those surfaces, what is the expectation of the Welsh Government in them fulfilling that obligation, and, indeed, when the Minister makes money available to local authorities, does he make sure—and categorically make sure—to those local authorities that they have a duty to maintain the fabric of the highway in their respective areas?

The second point I’d like to make is to add voice to the concerns already raised about the bovine TB strategy—and I do declare an interest as a livestock farmer—that the Welsh Government do have. Yes, there are many controls in place at the moment, but one of the central planks of the strategy was the vaccination policy—and we can argue the merits of that strategy, but, obviously, that was what was put in place by the previous Government, and I presume it is the policy of the current Government to maintain that—and it is a fact that the vaccine supply has ceased to come forward now. So, one of the central planks of the Government’s strategy to eradicate bovine TB here in Wales has been removed, and it is critical for livestock farmers to understand exactly how the new Government will come forward with a comprehensive strategy that is joined-up and isn’t just mere window-dressing. Ultimately, in many parts of Wales, this terrible disease is driving many businesses out of existence by the excessive costs that they have to face and the emotional trauma that they go through when the blight of bovine TB visits that particular business.

A gaf i godi dau fater gyda chi, arweinydd y tŷ? Yn gyntaf: a fyddai modd i ni gael datganiad gan Ysgrifennydd y Cabinet dros lywodraeth leol ar y rhwymedigaeth sydd gan awdurdodau lleol, yn ei dyb ef, i gynnal a chadw ffyrdd cyngor? Ymddengys, ar hyd a lled rhanbarth de Cymru, bod cynghorau wedi rhoi'r gorau i lenwi tyllau yn y ffyrdd a chynnal arwynebau y briffordd gyhoeddus. Ac mae’r nifer o etholwyr sy’n sôn am y broblem hon i mi—a gallaf weld Aelodau penodol yn piffian chwerthin ar hyn, ond, mewn gwirionedd, mae’n fater eithaf pwysig i’r rhan fwyaf o Aelodau, ac i lawer o etholwyr, sy'n dioddef melltith y ceudyllau a’r arwynebau peryglus, mae'n debygol mai dyna un o'u blaenoriaethau pwysicaf wrth ddod i weld eu Haelodau etholedig. Byddwn i’n ddiolchgar—pan fo rhwymedigaeth ar yr awdurdod lleol i gynnal yr arwynebau hynny, beth yw disgwyliad Llywodraeth Cymru o ran cyflawni’r rhwymedigaeth honno, ac, yn wir, pan fydd y Gweinidog yn neilltuo arian i awdurdodau lleol, a yw’n sicrhau—ac yn sicrhau yn bendant—bod yr awdurdodau lleol hynny yn gwybod bod dyletswydd arnynt i gynnal ffabrig y briffordd yn eu hardaloedd?

Yr ail bwynt yr hoffwn ei wneud yw ychwanegu llais at y pryderon a godwyd eisoes ynglŷn â’r strategaeth TB buchol—ac rwyf yn datgan buddiant fel ffermwr da byw—sydd gan Lywodraeth Cymru. Oes, mae llawer o reolaethau sydd ar waith ar hyn o bryd, ond un o elfennau canolog y strategaeth oedd y polisi brechu—a gallwn ddadlau rhinweddau’r strategaeth honno, ond, yn amlwg, dyna a roddwyd ar waith gan y Llywodraeth flaenorol, ac rwyf yn cymryd mai polisi’r Llywodraeth bresennol yw cynnal hynny—ac mae'n ffaith nad yw cyflenwad y brechlyn ar gael bellach. Felly, mae un o elfennau canolog strategaeth y Llywodraeth i ddileu TB buchol yng Nghymru wedi ei dileu, ac mae'n hanfodol i ffermwyr da byw ddeall yn union sut y bydd y Llywodraeth newydd yn cyflwyno strategaeth gynhwysfawr sydd yn gydgysylltiedig yn hytrach na dim ond edrych yn dda. Yn y pen draw, mewn sawl rhan o Gymru, mae’r clefyd ofnadwy hwn yn dirwyn llawer o fusnesau i ben oherwydd y costau eithafol y mae’n rhaid eu talu a'r trawma emosiynol pan fydd TB buchol yn effeithio ar y busnes penodol hwnnw.

Andrew R.T. Davies, I completely understand the concerns that constituents and residents have about the state of their roads and their local roads. We know that that’s an issue that’s raised with all of us as Assembly Members. I’m very proud of the fact that it’s a Welsh Labour Government that worked with local government to develop the local government borrowing initiative, which enabled us to actually then support and assist the borrowing of local authorities, which we didn’t have and they have got, to undertake a comprehensive investment in improving road structure across the whole of Wales, involving all of our 22 local authorities. Of course, that meant thousands of construction jobs and demonstrably better environments, particularly in some of our more deprived communities. Now, of course, we would like to continue with those kinds of initiatives if we, of course, had a better financial settlement from the UK Government, under your party’s leadership, because these are key issues, which local government, alongside the Welsh Government, want to tackle.

I have responded earlier to the questions about our Government’s commitment to the eradication of bovine TB. Of course, this is one of the top priorities of the Cabinet Secretary.

Andrew R.T. Davies, rwyf yn deall yn iawn pryderon etholwyr a phreswylwyr am gyflwr eu ffyrdd a'u ffyrdd lleol. Gwyddom fod hwnnw'n fater a gaiff ei godi gyda phob un ohonom fel Aelodau Cynulliad. Rwy'n falch iawn o'r ffaith mai Llywodraeth Lafur Cymru a weithiodd gyda llywodraeth leol i ddatblygu'r fenter benthyca i lywodraeth leol, a’n galluogodd wedyn i gefnogi a chynorthwyo benthyca awdurdodau lleol, nad oedd gennym ni, ac sydd ganddyn nhw bellach, i fuddsoddi’n gynhwysfawr mewn gwella strwythur y ffyrdd ledled Cymru gyfan, sy'n cynnwys pob un o'n 22 awdurdod lleol. Wrth gwrs, arweiniodd hynny at filoedd o swyddi adeiladu ac amgylcheddau gwell o lawer, yn enwedig mewn rhai o'n cymunedau mwyaf difreintiedig. Nawr, wrth gwrs, byddem yn hoffi parhau â’r mathau hynny o fentrau pe byddai gennym, wrth gwrs, setliad ariannol gwell gan Lywodraeth y DU, dan arweiniad eich plaid chi, gan fod y rhain yn faterion allweddol, y mae llywodraeth leol, ochr yn ochr â Llywodraeth Cymru, yn dymuno mynd i'r afael â nhw.

Rwyf wedi ymateb yn gynharach i’r cwestiynau ynglŷn ag ymrwymiad ein Llywodraeth i ddileu TB buchol. Wrth gwrs, dyma un o brif flaenoriaethau Ysgrifennydd y Cabinet.

Following the massacre at Orlando and the vigil outside the Senedd last night, would the business Secretary consider tabling a debate to give the opportunity for Members to highlight areas of policy where further progress could be made in ensuring that discrimination suffered by members of the LGBT community could be tackled? At the vigil last night—and I know the Minister was there—speakers were highlighting issues of concern in Wales, and that included hate crime, homophobic bullying, which we have discussed in this Chamber, I know, on a number of occasions, and inequalities in giving blood. In light of the dreadful experiences in Orlando, would she agree that we should assess our performance in Wales in tackling discrimination and promoting equality? Perhaps having a debate in the Chamber would give us all an opportunity to share those views.

Yn dilyn y gyflafan yn Orlando a'r wylnos y tu allan i'r Senedd neithiwr, a wnaiff yr Ysgrifennydd Busnes ystyried amserlennu dadl i roi cyfle i Aelodau amlygu meysydd polisi lle y gellid gwneud cynnydd pellach o ran sicrhau mynd i’r afael â’r gwahaniaethu a ddioddefir gan aelodau o'r gymuned Pobl Lesbiaidd, Hoyw, Ddeurywiol a Thrawsrywiol? Yn yr wylnos neithiwr—a gwn fod y Gweinidog yno—roedd siaradwyr yn amlygu materion sy’n peri pryder yng Nghymru, gan gynnwys troseddau casineb, bwlio homoffobig, yr ydym wedi eu trafod yn y Siambr hon ar sawl achlysur, mi wn, ac anghydraddoldeb o ran rhoi gwaed. Yng ngoleuni’r profiadau ofnadwy yn Orlando, a yw hi’n cytuno y dylem ni asesu ein perfformiad yng Nghymru o ran mynd i'r afael â gwahaniaethu a hyrwyddo cydraddoldeb? Efallai y byddai cael dadl yn y Siambr yn rhoi cyfle i bob un ohonom rannu’r safbwyntiau hynny.

I thank Julie Morgan for raising that again, following Simon Thomas’s questions to the business statement earlier on, and, again, how important it was that we were there—members of the Government as well as Assembly Members—to listen to those powerful messages and to hear from those who have been affected by that hate crime, and also to see a very good article in the ‘Western Mail’ today by Andrew White: stand together against hate and look to a brighter future. Also, can I say how Jeremy Miles, Hannah Blythyn and Adam Price spoke so powerfully yesterday at the vigil and put on the record how you have made that stand and for us to be held to account for how we can then take this forward in terms of tackling discrimination and barriers to the equality of LGBT people in Wales. Of course, as I’ve said, it is about us working closely together. Also, I think it’s about activities in schools, as well as workplaces, the community working along with our public services in tackling hate crime.

Diolchaf i Julie Morgan am godi hyn eto, yn dilyn cwestiynau Simon Thomas ynglŷn â’r datganiad busnes yn gynharach, ac, unwaith eto, pa mor bwysig oedd hi ein bod ni yno—aelodau'r Llywodraeth yn ogystal ag Aelodau’r Cynulliad—i wrando ar y negeseuon pwerus hynny a chlywed gan y rhai sydd wedi eu heffeithio gan y drosedd casineb honno, a hefyd i weld erthygl dda iawn yn y 'Western Mail' heddiw gan Andrew White: sefyll gyda'n gilydd yn erbyn casineb ac edrych at ddyfodol gwell. Hefyd, a gaf i ddatgan pa mor bwerus y siaradodd Jeremy Miles, Hannah Blythyn ac Adam Price ddoe yn yr wylnos a'i roi ar y cofnod sut yr ydych chi wedi gwneud y safiad hwnnw ac i ni gael ein dwyn i gyfrif ynglŷn â sut y gallwn fwrw ymlaen â hyn o ran mynd i'r afael â gwahaniaethu a rhwystrau i gydraddoldeb Pobl Lesbiaidd, Hoyw, Ddeurywiol a Thrawsrywiol yng Nghymru. Wrth gwrs, fel yr wyf wedi ei ddweud, mae’n ymwneud â gweithio'n agos â'n gilydd. Hefyd, credaf ei fod yn ymwneud â gweithgareddau mewn ysgolion, yn ogystal â gweithleoedd, a’r gymuned yn cydweithio â'n gwasanaethau cyhoeddus i fynd i'r afael â throseddau casineb.

Diolch. Leader of the house, I wonder if I could ask you for an update from the new Cabinet Secretary for infrastructure and transport on the development of the south Wales metro scheme. Members of the previous Assembly will remember that I was most concerned when the town of Monmouth dropped off some of the south Wales metro maps, reappeared on others and dropped off subsequent maps. So, I’d be grateful for an update on where we are with making sure that the south Wales metro does reach all areas of the south Wales network it is supposed to, including some of the more far-flung rural areas, not just the urban areas.

Secondly, could we have an updated statement from the Cabinet Secretary for local government and finance on where we are with the devolution of taxation and specifically the development of a Welsh treasury function and Welsh Revenue Authority? In your previous role, you were heavily involved in this, leader of the house. I know you’ve handed the reins on now to the Member for Cardiff West. I think it’s very important, with time pressing on, that we make sure that we are moving towards the structures that we need when the devolution of certain taxes happens, so that this Welsh Assembly and Welsh Government is able to hit the ground running at that point in time. Time is pressing on and I think we do need to know where we are with the development of those functions.

Diolch. Arweinydd y tŷ, tybed a gaf i ofyn i chi am ddiweddariad gan Ysgrifennydd newydd y Cabinet dros seilwaith a thrafnidiaeth ar ddatblygiad cynllun metro de Cymru. Bydd aelodau’r Cynulliad blaenorol yn cofio fy mhryder mawr pan gafodd Trefynwy ei hepgor o rai o fapiau metro de Cymru, ac wedyn ailymddangosodd ar eraill cyn cael ei hepgor o fapiau dilynol. Felly, byddwn i’n ddiolchgar am ddiweddariad ar ein sefyllfa o ran sicrhau bod metro de Cymru yn cyrraedd pob ardal o rwydwaith de Cymru y mae i fod i’w chyrraedd, gan gynnwys rhai o'r ardaloedd gwledig mwy anghysbell, nid yr ardaloedd trefol yn unig.

Yn ail, a gawn ni ddatganiad cyfredol gan Ysgrifennydd y Cabinet dros gyllid a llywodraeth leol ar ein sefyllfa o ran datganoli trethi ac yn benodol y gwaith o ddatblygu swyddogaeth trysorlys Cymru ac Awdurdod Cyllid Cymru? Yn eich swyddogaeth flaenorol, arweinydd y tŷ, roeddech yn ymwneud yn helaeth â hyn. Gwn eich bod wedi trosglwyddo’r awenau bellach i'r Aelod dros Orllewin Caerdydd. Credaf ei bod yn bwysig iawn, wrth i amser fynd yn ei flaen, ein bod yn sicrhau ein bod yn symud tuag at y strwythurau y bydd eu hangen arnom pan fydd rhai trethi yn cael eu datganoli, fel y gall y Cynulliad Cymru hwn a’r Llywodraeth Cymru hon fwrw ati ar unwaith ar yr adeg honno. Mae amser yn prysuro yn ei flaen a chredaf fod angen i ni wybod ein sefyllfa ar hyn o bryd o ran datblygu’r swyddogaethau hynny.

I thank Nick Ramsay very much for those questions. Of course, he’s been a strong advocate for his constituency of Monmouthshire and Monmouth in recognising the importance, particularly to Monmouthshire, of the metro. You’ve raised this on many occasions and we’ve had updates or statements to the Assembly, and of course in due course the Minister for economy and infrastructure will want to come to the Chamber and, of course, as we then move into the committees that we’re establishing, there will be further opportunities, and indeed tomorrow, of course, questions to the Cabinet Secretary, which would be very appropriate.

On your second question, of course, my colleague the Cabinet Secretary for Finance and Local Government is also hitting the ground running in terms of moving forward, making good progress with the preparation of the introduction of devolved taxes. We’ve had Royal Assent for the Tax Collection and Management (Wales) Act 2016, which I was very glad to take forward, with further legislation on land transaction and landfill disposals taxes due to be introduced later in this year. But also crucially important, Nick Ramsay, are the talks that are under way with the UK Government, seeking agreement on the fiscal framework underpinning our future funding arrangements.

Diolch i Nick Ramsay yn fawr iawn am y cwestiynau yna. Wrth gwrs, bu ef yn eiriolwr cryf dros ei etholaeth Sir Fynwy a Threfynwy wrth gydnabod pwysigrwydd y metro, yn enwedig i Sir Fynwy. Rydych chi wedi codi hyn sawl gwaith ac rydym wedi cael diweddariadau neu ddatganiadau i'r Cynulliad, ac wrth gwrs bydd y Gweinidog dros yr economi a seilwaith yn dymuno dod i'r Siambr maes o law ac, wrth gwrs, gan ein bod wedyn yn symud i'r pwyllgorau yr ydym yn eu sefydlu, bydd rhagor o gyfleoedd, ac yn wir cwestiynau i Ysgrifennydd y Cabinet yfory, wrth gwrs, a fyddai'n briodol iawn.

O ran eich ail gwestiwn, wrth gwrs, mae fy nghyfaill Ysgrifennydd y Cabinet dros Gyllid a Llywodraeth Leol hefyd yn bwrw ati ar unwaith o ran symud ymlaen, gan wneud cynnydd da wrth baratoi at gyflwyno trethi datganoledig. Rydym wedi cael Cydsyniad Brenhinol i Ddeddf Casglu a Rheoli Trethi (Cymru) 2016, yr oeddwn yn falch iawn o’i datblygu, gyda deddfwriaeth bellach ar drethi trafodiad tir a gwarediadau tirlenwi i’w cyflwyno yn ddiweddarach eleni. Ond yr hyn sydd hefyd yn hanfodol bwysig, Nick Ramsay, yw’r trafodaethau â Llywodraeth y DU, yn ceisio cael cytundeb ar y fframwaith cyllidol a fydd yn sail i’n trefniadau ariannu yn y dyfodol.

4. 3. Datganiad: Caniatâd Tybiedig ar gyfer Rhoi Organau—y Chwe Mis Cyntaf
4. 3. Statement: Deemed Consent for Organ Donation—the First Six Months

Yr eitem nesaf yw’r datganiad gan Ysgrifennydd y Cabinet dros Iechyd, Llesiant a Chwaraeon ar ganiatâd tybiedig ar gyfer rhoi organau—y chwe mis cyntaf. Galwaf ar yr Ysgrifennydd Cabinet, Vaughan Gething.

The next item is the statement by the Cabinet Secretary for Health, Well-being and Sport on deemed consent for organ donation—the first six months. I call on the Cabinet Secretary, Vaughan Gething.

Thank you, Presiding Officer. I am grateful for the opportunity to provide Members with an update six months on from the introduction of the Human Transplantation (Wales) Act 2013 and the introduction of deemed consent for deceased organ donation in Wales. This fully came into force on 1 December 2015. Members will know that people aged 18 and over who have lived in Wales for more than 12 months and who die in Wales are now regarded as being willing to donate their organs unless they have expressly said they do not wish to do so.

The path to organ donation is a complex one, but consent is the stage at which most donations are lost and I am extremely proud that Wales now leads the way as the first nation in the UK to move to a soft opt-out system of consent. I fully expect that the new system will create a step change in consent for organ donation in Wales and early indications are that that is the case. In line with many other European countries with similar systems, this law was introduced to address the chronic shortage of organs for transplant that we face in Wales. I am sure we’ve all heard heart-breaking stories about people on organ waiting lists. However, based on international evidence, we anticipate that the new system will increase organ donation by around 25 per cent, or an additional 45 organs per year.

In preparation for the change in the organ donation consent system, a great deal of work was undertaken to inform and engage the public. In the two years prior to full implementation, we undertook the largest and most wide-ranging public health information campaign in the history of devolution to explain these changes. Now, regular information has been collected on public awareness and the understanding of the organ donation law to monitor the effectiveness of that campaign. The latest survey in February 2016 showed that 74 per cent of the Welsh public could describe the changes unprompted, compared with 53 per cent in 2012. Now, this is an unprecedented level of understanding for something that was considered by some as being complicated. That 21 percentage point difference highlights a highly effective campaign, and I’d like to express my heartfelt thanks to the people of Wales for not only embracing this ground-breaking legislation but for also taking the time to consider, to discuss and to register their decision about organ donation.

As of 28 May 2016, just over 167,000 people in Wales, or roughly 5 per cent of the population, are registered on the NHS organ donor register to opt out. That’s far less than was anticipated in June last year, when a survey showed that 14 per cent of Welsh residents would opt out. It’s really important that people who do want to positively opt out of the system have the opportunity to do so. But, in addition, there are now over 1.1 million people in Wales, over 35 per cent of the population, who are now positively registered to opt in to organ donation.

I’d like to thank the numerous stakeholder organisations for their unstinting support. I’d especially like to thank all the patients and families who helped with our public information campaign by generously sharing their own experiences, their moving experiences, to personalise the campaign. None of this would have been possible without the hard work and support of a very large number of people across Wales and beyond.

The redevelopment of the organ donor register was a key part of the work needed to provide the means to record an opt-out decision. That work was carried out with NHS Blood and Transplant and the other UK nations, and it was delivered six months before the law came into force. This allowed people enough time to record their decision. Everyone in the UK is now able to record their organ donation decision, whatever that might be. This has only been possible by the support provided by people across this Chamber in the development and implementation of the Act.

There will continue to be a need to maintain an understanding of the new system and the organ donation choices that people have in Wales: opt out, opt in or to do nothing. The communication plan for the coming year will focus on promoting conversations between families and loved ones on their organ donation decisions, whilst also encouraging people to register their decision on the organ donor register.

Although an increase in awareness levels is a measure of success, the real indication that that our legislation has delivered the required outcome will be an increase in donors, resulting in more patients and families benefiting from transplantation. Results for the first six months of the new legislation being in place, from 1 December last year to 31 May this year, showed 18 cases where consent was deemed in Wales. Ten of those proceeded to donation, but there were 42 consenting additional donors in total for that period. For the same period in 2014-15, there were 38 consenting donors, and 31 in 2013-14.

If we look solely at the 18 cases where we can identify that consent was deemed, 10 patients proceeded to donate. From those donors, 37 organs were donated and 32 went on to transplantation. In comparison to the figures for the similar period prior to the change in the law for all proceeding donors, these numbers do look very positive indeed. A formal evaluation of the impact of the new law has been commissioned and will be published next year.

I am grateful to Members of all parties for their contributions over the last few years in ensuring that Wales has been able to lead the UK in developing a soft opt-out system of consent for organ donation. Wales needed a transformation in donor and family consent, and the implementation of the Human Transplantation (Wales) Act 2013, I believe, has delivered that change. I look forward to hearing Members’ comments and questions.

Diolch ichi, Lywydd. Rwyf yn ddiolchgar am y cyfle i roi’r wybodaeth ddiweddaraf i'r Aelodau chwe mis ar ôl cyflwyno Deddf Trawsblannu Dynol (Cymru) 2013 a chyflwyno cydsyniad tybiedig ar gyfer rhoi organau ar ôl marw yng Nghymru. Daeth hyn i rym yn llawn ar 1 Rhagfyr 2015. Bydd yr Aelodau'n gwybod y tybir bellach bod pobl 18 mlwydd oed a throsodd sydd wedi byw yng Nghymru am fwy na 12 mis ac sy'n marw yng Nghymru yn barod i roi eu horganau oni bai eu bod wedi nodi’n benodol nad ydynt yn dymuno gwneud hynny.

Mae'r llwybr tuag at roi organau yn un cymhleth, ond yn y cam cydsynio y mae’r rhan fwyaf o roddion yn cael eu colli, ac rwyf yn hynod falch bod Cymru bellach yn arwain y ffordd fel y wlad gyntaf yn y DU i newid i system feddal o optio allan o gydsynio i roi organau. Rwyf yn llwyr ddisgwyl y bydd y system newydd yn sicrhau newid sylweddol o ran cydsynio i roi organau yng Nghymru ac mae arwyddion cynnar mai dyna sy’n digwydd. Yn yr un modd ag mewn llawer o wledydd Ewropeaidd eraill sydd â systemau tebyg, cyflwynwyd y gyfraith hon i fynd i'r afael â phrinder difrifol organau i'w trawsblannu sy'n ein hwynebu yng Nghymru. Rwyf yn siŵr ein bod i gyd wedi clywed straeon torcalonnus am bobl ar restrau aros am organau. Fodd bynnag, yn seiliedig ar dystiolaeth ryngwladol, rydym yn rhagweld y bydd y system newydd yn golygu y bydd tua 25 y cant yn fwy o achosion o roi organau, neu 45 o organau ychwanegol y flwyddyn.

I baratoi at y newid yn y system gydsynio ar gyfer rhoi organau, gwnaethpwyd llawer iawn o waith i roi gwybodaeth i’r cyhoedd ac i ymgysylltu â hwy. Yn y ddwy flynedd cyn rhoi’r ddeddf ar waith yn llawn, cynhaliwyd yr ymgyrch gwybodaeth iechyd y cyhoedd mwyaf a’r mwyaf pellgyrhaeddol yn hanes datganoli i esbonio'r newidiadau hyn. Yn awr, mae gwybodaeth reolaidd wedi ei chasglu am ymwybyddiaeth a dealltwriaeth y cyhoedd o'r gyfraith rhoi organau i fonitro effeithiolrwydd yr ymgyrch hwnnw. Dangosodd yr arolwg diweddaraf ym mis Chwefror 2016 y gallai 74 y cant o'r cyhoedd yng Nghymru ddisgrifio'r newidiadau yn ddigymell, o gymharu â 53 y cant yn 2012. Yn awr, mae hon yn lefel ddigynsail o ddealltwriaeth ynghylch rhywbeth yr oedd rhai’n ei ystyried yn gymhleth. Mae’r gwahaniaeth hwn o 21 y cant yn tystio i ymgyrch hynod effeithiol, a hoffwn ddiolch o galon i bobl Cymru nid yn unig am gofleidio’r ddeddfwriaeth hon sy'n torri tir newydd ond hefyd am roi o'u hamser i ystyried, i drafod ac i gofrestru eu penderfyniad ynghylch rhoi organau.

O 28 Mai 2016, mae ychydig dros 167,000 o bobl yng Nghymru, neu tua 5 y cant o'r boblogaeth, wedi eu cofrestru ar Gofrestr Rhoddwyr Organau'r GIG i optio allan. Mae hynny'n llai o lawer nag a ragwelwyd ym mis Mehefin y llynedd, pan ddangosodd arolwg y byddai 14 y cant o drigolion Cymru’n optio allan. Mae'n bwysig iawn fod pobl sy’n dymuno optio allan yn gadarnhaol o'r system yn cael cyfle i wneud hynny. Ond, yn ogystal, erbyn hyn mae dros 1.1 miliwn o bobl yng Nghymru, dros 35 y cant o'r boblogaeth, bellach wedi eu cofrestru yn gadarnhaol i optio i mewn i roi organau.

Hoffwn ddiolch i'r sefydliadau niferus sy’n rhanddeiliaid am eu cefnogaeth ddiflino. Hoffwn ddiolch yn arbennig i'r holl gleifion a theuluoedd a helpodd â'n hymgyrch gwybodaeth gyhoeddus trwy rannu eu profiadau eu hunain, eu profiadau teimladwy, i bersonoli'r ymgyrch. Ni fyddai dim o hyn wedi bod yn bosibl heb waith caled a chefnogaeth nifer fawr iawn o bobl ledled Cymru a thu hwnt.

Roedd ailddatblygu'r gofrestr rhoddwyr organau yn rhan allweddol o'r gwaith yr oedd ei angen i ddarparu modd o gofnodi penderfyniad i optio allan. Cafodd y gwaith hwnnw ei wneud gyda Gwaed a Thrawsblaniadau'r GIG a gwledydd eraill y DU, a’i gyflwyno chwe mis cyn i'r gyfraith ddod i rym. Roedd hynny’n rhoi digon o amser i bobl i gofnodi eu penderfyniad. Gall pawb yn y DU yn awr gofnodi eu penderfyniad ynghylch rhoi organau, beth bynnag fo’r penderfyniad hwnnw. Ni fyddai hynny wedi bod yn bosibl heb gefnogaeth pobl ar draws y Siambr hon i ddatblygu a gweithredu’r Ddeddf.

Bydd angen parhau i hybu dealltwriaeth o'r system newydd a’r dewisiadau ynghylch rhoi organau sydd ar gael i bobl yng Nghymru: optio allan, optio i mewn neu wneud dim. Bydd y cynllun cyfathrebu ar gyfer y flwyddyn sydd i ddod yn canolbwyntio ar hyrwyddo sgyrsiau rhwng teuluoedd ac anwyliaid am eu penderfyniadau ynghylch rhoi organau, ac annog pobl hefyd i gofrestru eu penderfyniad ar y gofrestr rhoi organau.

Er bod cynnydd yn lefelau ymwybyddiaeth pobl yn fesur o lwyddiant, y prawf gwirioneddol fod ein deddfwriaeth wedi sicrhau’r canlyniad sydd ei angen fydd cynnydd yn nifer y rhoddwyr, a fydd yn golygu bod mwy o gleifion a theuluoedd yn elwa ar drawsblaniadau. Roedd canlyniadau’r chwe mis cyntaf ar ôl rhoi’r ddeddfwriaeth newydd ar waith, o 1 Rhagfyr y llynedd hyd at 31 Mai eleni, yn dangos y bu 18 o achosion o gydsynio tybiedig yng Nghymru. Aeth deg o'r rhain ymlaen i roi organau, ond roedd cyfanswm o 42 yn rhagor o roddwyr wedi cydsynio i roi organau yn y cyfnod hwnnw. Yn yr un cyfnod yn 2014-15, roedd 38 o roddwyr wedi cydsynio, a 31 yn 2013-14.

Os edrychwn ar y 18 o achosion o gydsyniad tybiedig, aeth 10 claf ymlaen i roi organau. O’r rhoddwyr hynny, rhoddwyd 37 o organau ac aeth 32 ymlaen i’w trawsblannu. O gymharu â'r ffigurau ar gyfer y cyfnod cyfatebol cyn y newid yn y gyfraith ar gyfer yr holl roddwyr yr aethpwyd ymlaen i drawsblannu eu horganau, mae’r niferoedd hyn yn edrych yn gadarnhaol iawn yn wir. Mae gwerthusiad ffurfiol o effaith y gyfraith newydd wedi ei gomisiynu a chaiff ei gyhoeddi'r flwyddyn nesaf.

Rwyf yn ddiolchgar i Aelodau o bob plaid am eu cyfraniadau dros y blynyddoedd diwethaf er mwyn sicrhau bod Cymru wedi gallu arwain y DU a datblygu system feddal o optio allan o gydsynio i roi organau. Roedd angen gweddnewid y drefn ar gyfer sicrhau cydsyniad rhoddwyr a theuluoedd yng Nghymru, a chredaf fod rhoi Deddf Trawsblannu Dynol (Cymru) 2013 ar waith wedi sicrhau’r newid hwnnw. Edrychaf ymlaen at glywed sylwadau a chwestiynau’r Aelodau.

Yn ogystal â defnyddio’r cyfle cyntaf hwn yn y Senedd i longyfarch yr Ysgrifennydd Cabinet ar ei benodiad a diolch iddo, wrth gwrs, am y datganiad yma, a gaf i longyfarch pob un sydd wedi’i gwneud hi’n bosibl inni gyrraedd y pwynt yma o ran rhoi organau yng Nghymru? Mi glywn ni, rwy’n gwybod, gan fy nghyd-Aelod i, Dr Dai Lloyd, yn y man. Rwy’n gwybod fod ganddo fo ychydig o gwestiynau i’w gofyn. Ond, mi fyddwn i’n licio rhoi teyrnged iddo fo a diolch iddo fo am gyflwyno’r cynnig i newid deddfwriaeth yn ôl yn 2007.

Rwy’n gobeithio bod yr ystadegau cynnar sydd wedi cael eu hamlinellu gan yr Ysgrifennydd yn dangos bod hwn yn gam sydd wedi bod yn werthfawr ac yn gam sydd wedi yn barod ac a fydd yn achub llawer iawn o fywydau. Mi fydd yn achub llawer o fywydau yma yng Nghymru. Ond, rwy’n gobeithio, fel sydd wedi’i weld efo sawl darn o ddeddfwriaeth arloesol yma yng Nghynulliad Cenedlaethol Cymru, y bydd yn hwb i gyrff democrataidd eraill yn yr ynysoedd yma i weithredu mewn modd yr un mor flaengar.

A gaf i ofyn pa drafodaethau y mae Llywodraeth Cymru wedi’u cael efo Llywodraethau eraill yn y Deyrnas Unedig i wthio arnynt hwy i fabwysiadu system debyg, yn enwedig, wrth gwrs, o ystyried y gallai cleifion mewn rhannau eraill o’r ynysoedd yma fod wedi manteisio o’n Deddf newydd ni yng Nghymru a’r ystadegau positif sydd wedi dod ymlaen o ganlyniad i hynny?

A gaf i ofyn hefyd faint o bobl a allai fod wedi rhoi organau a oedd wedi optio allan yn y cyfnod yma? Rwy’n nodi o’r datganiad fod llawer llai wedi optio allan na’r disgwyl—rhyw 5 y cant o’i gymharu, o bosib, â 14 y cant a gafodd ei amcangyfrif mewn arolwg cynharach—ond mae pob un sy’n cael ei golli, wrth gwrs, yn gyfle yn cael ei golli i arbed bywyd. Felly, beth ydy’r ystadegau yn y fan honno? Ac, o ystyried, felly, fod angen parhau i hysbysu pobl am y pwysigrwydd o roi organau, pa fwriad sydd gan y Llywodraeth i barhau â’r gwaith o addysgu pobl yn y maes yma, yn dilyn y newid deddfwriaethol?

Yn achos rhai nad oedd wedi nodi'r naill ffordd na’r llall, yn sawl achos gwnaed penderfyniad i beidio â rhoi organau wedi trafodaethau efo’r teulu, ac nid, hynny yw, ar sail feddygol? Ond, yn gyffredinol heddiw, wrth gwrs, fel pawb arall yma yn y Siambr, mae hon wedi bod yn drafodaeth sydd wedi codi cwestiynau moesol dyrys iawn dros y blynyddoedd diwethaf, ond, fel rwy’n dweud, y canlyniadau sy’n cyfrif yn y pen draw, ac mae’n braf gallu edrych yn ôl ar gychwyn llwyddiannus i gyfnod dan y ddeddfwriaeth newydd yma.

As well as taking this first opportunity in the Senedd to congratulate the Cabinet Secretary on his appointment and to thank him for this statement, may I congratulate each and every one who has made it possible for us to reach this point in terms of organ donation in Wales? We will hear from my fellow Member, Dr Dai Lloyd, in a few moments, as I know that he has a few questions to ask. But I would like to pay tribute to him and thank him for introducing the proposal to change the legislation back in 2007.

I hope that the early statistics that have been outlined by the Secretary do demonstrate that this has been a valuable step, and a step that has already saved lives and will continue to do so. It will save many lives here in Wales. But I also hope, as we’ve seen with a number of other pieces of innovative legislation here in the National Assembly for Wales, that it will encourage other democratic bodies in these isles to be just as innovative.

May I ask what discussions the Welsh Government has had with other Governments within the UK to urge them to adopt a similar system, particularly bearing in mind, of course, that patients in other parts of these isles could have benefited from our new legislation here in Wales and the positive statistics that have emerged as a result of the introduction of the legislation?

May I also ask how many people who could have donated organs during this period had opted out? I note from the statement that far fewer than expected had opted out—some 5 per cent, as compared with the 14 per cent that was estimated in an earlier prediction—but each lost opportunity is an opportunity lost in terms of saving lives. So, what are the statistics there? Given that we need to continue to inform people on the importance of organ donation, what is the Government’s intention as regards continuing with the work of educating people in this area, following this legislative change?

In the case of those who hadn’t stated one way or another what their preference was, in how many cases was a decision made to not donate organs on the basis of discussions with family, and not on a medical basis? More generally, along with most people in this Chamber today, this has been a debate that has raised very complex moral questions over the past few years, but, as I say, it’s the outcomes that matter at the end of the day, and it’s good to be able to look back at a successful start to this new piece of legislation.

I thank the Member for his comments. In particular, I acknowledge the work of, as I said, a range of people in the Chamber, including Dai Lloyd. In the interim, when he left us for a brief period of time, we actually passed the legislation that we’re now debating and discussing today.

To start, I think there were three particular points and questions that you made for me to answer. The first was about other Parliaments and other parts of the UK. I actually attended the board meeting of NHS Blood and Transplant before the election, in Cardiff. It was interesting, as you could see very real interest in the system that we have here in Wales and the impact that it is having. So, there is very real interest right across the NHS family in the United Kingdom about the amount of difference that this legislation will be making. I can’t speak for other Parliaments as to whether they plan to follow our legislation, but I do know there’s a very real interest in it. Personally, I’d be surprised if, in 10 years’ time, we don’t see similar pieces of legislation in other parts of the United Kingdom, because, if it makes the difference we want it to, and we think it has done already in the first six months, then you would have thought that people across parties, in other parts of the UK, would equally want to see extra dozens of lives saved every year, because the challenge of having enough donors available to match people waiting on the organ donor waiting list is not just a problem here in Wales.

In terms of those people who have opted out but might otherwise have been donors, I’m not actually aware that we do collect that particular information—I will check, though. Part of the reason is, of course, that there are precise circumstances under which people can be donors for organ transplantation, and I’m not aware that we can assume that someone could be a donor if it were not for the fact that they had opted out. But, I will check that and the particular point you also raised about the number of people where donation does not proceed because of objections from the family. I made the point earlier in interviews today about this that, even for people who have positively opted in and are on the register, it is still possible that transplantation won’t proceed because of the conversation with the family around the time of donation. Now, that’s something that some people are very frustrated by, but we do have to think about the impact on people who are here, not just the person who wishes for donation to take place.

The final point that I want to address is: you mentioned those people who are sceptical and those people who were not positive about the change being made—a range of people from different communities and a number of faiths had concerns about the change to a deemed-consent system One of the things I’m really pleased about is the work that we did specifically with a range of different groups, including religious and faith communities, to look at what the changes meant, and, actually, we’ve seen a different sort of attitude. People are more relaxed. They are happier that some of the concerns they had about how the system might work have not been borne out, and I think that’s part of the reason why we’ve not seen quite as many people positively opting out, to register that they don’t want to take part in the donation system. But, it is something where, after six months, after a year, and further on, we need to review the impact and understand whether we’re making the difference we want to or whether we could still do more.

Diolch i'r Aelod am ei sylwadau. Yn benodol, rwyf yn cydnabod gwaith amryw o bobl yn y Siambr, fel y dywedais, gan gynnwys Dai Lloyd. Yn y cyfamser, ac yntau wedi’n gadael am gyfnod byr, llwyddasom i basio’r ddeddfwriaeth yr ydym yn awr yn ei thrafod heddiw.

I ddechrau, roedd tri phwynt a chwestiwn penodol i mi eu hateb. Roedd y cyntaf ynghylch Seneddau eraill a rhannau eraill o'r DU. Roeddwn yn bresennol yng nghyfarfod bwrdd Gwaed a Thrawsblaniadau'r GIG cyn yr etholiad, yng Nghaerdydd. Roedd yn ddiddorol, oherwydd roedd yno ddiddordeb gwirioneddol yn y system sydd gennym yma yng Nghymru a'r effaith y mae'n ei chael. Felly, mae diddordeb gwirioneddol ledled teulu’r GIG yn y Deyrnas Unedig ynglŷn â faint o wahaniaeth y bydd y ddeddfwriaeth hon yn ei wneud. Ni allaf siarad dros Seneddau eraill ynghylch a ydynt yn bwriadu dilyn ein deddfwriaeth, ond gwn fod diddordeb gwirioneddol ynddi. Yn bersonol, byddwn yn synnu pe na baem, ymhen 10 mlynedd, yn gweld darnau tebyg o ddeddfwriaeth mewn rhannau eraill o'r Deyrnas Unedig, oherwydd os gwnaiff y gwahaniaeth yr ydym am iddi’i wneud, ac yr ydym yn credu ei bod wedi ei wneud eisoes yn y chwe mis cyntaf, yna byddech yn tybio y byddai pobl ar draws y pleidiau, mewn rhannau eraill o'r DU, yr un mor awyddus i weld dwsinau’n rhagor o fywydau’n cael eu hachub bob blwyddyn, oherwydd nid yng Nghymru’n unig y mae her sicrhau bod digon o roddwyr i gyd-fynd â’r bobl sy'n aros ar y rhestr aros am organau yn broblem.

O ran y bobl hynny sydd wedi optio allan ond a allai fel arall fod wedi bod yn rhoddwyr, nid wyf yn ymwybodol ein bod yn casglu’r wybodaeth neilltuol honno—ond fe holaf ynghylch hynny. Rhan o'r rheswm, wrth gwrs, yw bod amgylchiadau penodol lle y gall pobl fod yn rhoddwyr ar gyfer trawsblannu organau, ac nid wyf yn ymwybodol y gallwn gymryd yn ganiataol y gallai rhywun fod wedi bod yn rhoddwr oni bai am y ffaith ei fod wedi optio allan. Ond fe holaf ynghylch hynny a'r pwynt penodol yr ydych hefyd yn ei godi ynghylch nifer y bobl lle na chaiff yr organau eu rhoi oherwydd gwrthwynebiadau gan y teulu. Soniais mewn cyfweliadau yn gynharach heddiw am hyn, sef hyd yn oed ar gyfer pobl sydd wedi optio i mewn yn gadarnhaol ac sydd ar y gofrestr, mae'n dal yn bosibl na fydd eu horganau’n cael eu trawsblannu oherwydd y sgwrs â'r teulu tua adeg rhoi’r organau. Yn awr, mae hynny'n rhywbeth y mae rhai pobl yn teimlo’n rhwystredig iawn yn ei gylch, ond mae’n rhaid i ni feddwl am yr effaith ar y bobl sydd yma, nid dim ond y sawl sy'n dymuno i’r organau gael eu rhoi.

Y pwynt olaf yr wyf am ymdrin ag ef yw hyn: soniasoch am y bobl hynny sydd ag amheuon a'r bobl hynny nad oeddent yn gadarnhaol am y newid oedd yn cael ei wneud—roedd gan amryw o bobl o wahanol gymunedau a nifer o grefyddau bryderon am y newid i system cydsyniad tybiedig. Un o'r pethau yr wyf i’n falch iawn yn ei gylch yw'r gwaith a wnaethom yn benodol gydag ystod o grwpiau gwahanol, gan gynnwys cymunedau crefyddol a ffydd, i edrych ar yr hyn yr oedd y newidiadau’n ei olygu, ac, mewn gwirionedd, rydym wedi gweld math gwahanol o agwedd. Mae pobl wedi ymlacio mwy. Maent yn hapusach nad yw rhai o'r pryderon a oedd ganddynt ynghylch sut y gallai’r system weithio wedi cael eu gwireddu, a chredaf fod hynny'n rhan o'r rheswm pam nad ydym wedi gweld cymaint o bobl yn optio allan yn gadarnhaol i gofrestru nad ydynt am gymryd rhan yn y system rhoi organau. Ond mae'n rhywbeth lle y bydd angen inni, ar ôl chwe mis, ar ôl blwyddyn, ac ymhellach ymlaen, adolygu’r effaith a deall a ydym yn gwneud y gwahaniaeth yr ydym am ei wneud neu a allem wneud mwy eto.

First of all, may I start off by welcoming you to your position? I hope we have the opportunity to work well together to try to improve health services within Wales. I’m very grateful for this statement. For those of you who were here in the last Assembly, you will remember that I very clearly worked very hard on this as an individual Member and I leant the Government my vote, and I’m very pleased to see, after six months—because I said I’d keep a watching brief over the next few years—that things are going so well. There are a couple of areas, though, where I would like some questions, and I would like to make the point that I speak on my own behalf because, of course, the Welsh Conservatives had a free vote on this matter.

Minister, have you had any additional thought as to promoting this with your colleague, the education Secretary, in terms of getting the message through to young people in particular? I conducted a very unscientific piece of research at the weekend when I saw this was coming up, when I asked representatives from one school in Carmarthenshire—a secondary school—two in Pembrokeshire and two in the Vale of Glamorgan what they knew about organ donation, and there were very, very lukewarm and woolly replies. Now, the previous Minister gave a commitment that our communication plan already has new funds set out in it to make a special effort to ensure that young people have the information that they need, and, of course, schoolchildren, those who are coming up to leaving secondary school and those at higher education colleges are those who are about to become 18 and will then be able to opt in or out. So, I’d like to know what you’re going to do to really try and ramp up that communication programme, do you have funds set aside, and if you could give us an indication of how much those funds might be.

I’d like to just drill down very slightly into the 18 people who hadn’t made a preference either way. You said that 10 of them went on to donate and, obviously, eight didn’t, and I wondered if there’d been much qualitative research undertaken as to the reasons that those who didn’t go on to donate might not have. It could have been just that they didn’t have a match and there was no-one who wanted their particular organs, but it would be very interesting to see if there are any trends there as to perhaps age groups or background as to why that message hadn’t got through to them.

I also would like to know if you’ve done or intend to do any qualitative research on those people whose families who did agree to allow organ donation to go ahead because, of course, one of the things that we talked about a lot last time was ensuring that there was proper training in place for the doctors and nurses who are involved in the organ donation area, and it’s about lessons learned. Are we handling those people effectively, kindly, compassionately? They’re at a time of great personal stress, and that’s why I just want to pick you up on one comment you made, which gave me a slight shadow of unease, when you said that there is a frustration that some people said ‘no’ and didn’t let their organs go ahead. We should accept that frustration as part of the freedoms that we give people, and I wouldn’t like that ever to be translated to a person at the front line into any pressure on a family. At the end of the day, it’s the family’s right. We’ve enshrined that in this piece of legislation, that if there isn’t presumed consent, that the discussion happens, that there is the ability for them not to proceed. And we shouldn’t show a flicker of concern over that, because that’s what we said and that’s what we must adhere to.

Finally, Minister, could you set out the budget that’s in place to promote organ donation and outline whether there’s scope for further investment, if research proves that we need it to move this issue forward? Thank you.

Yn gyntaf oll, a gaf i ddechrau drwy eich croesawu i'ch swydd? Rwyf yn gobeithio y cawn gyfle i weithio'n dda gyda’n gilydd i geisio gwella gwasanaethau iechyd yng Nghymru. Rwyf yn ddiolchgar iawn am y datganiad hwn. I'r rhai hynny ohonoch a oedd yma yn y Cynulliad diwethaf, fe gofiwch fy mod yn amlwg iawn wedi gweithio'n galed iawn ar hyn fel Aelod unigol a rhoddais fy mhleidlais i’r Llywodraeth, ac rwyf yn falch iawn o weld, ar ôl chwe mis—oherwydd dywedais y byddwn i'n cadw golwg dros yr ychydig flynyddoedd nesaf—fod pethau'n mynd cystal. Mae rhai meysydd, fodd bynnag, lle’r hoffwn rai cwestiynau, a hoffwn wneud y pwynt fy mod yn siarad ar fy rhan fy hun oherwydd, wrth gwrs, roedd gan y Ceidwadwyr Cymreig bleidlais rydd ar y mater hwn.

Weinidog, a ydych wedi rhoi ystyriaeth bellach i hyrwyddo hyn gyda'ch cydweithiwr, yr Ysgrifennydd Addysg, o ran cyfleu’r neges i bobl ifanc yn benodol? Cynhaliais waith ymchwil anwyddonol iawn dros y penwythnos pan welais y byddai hyn yn codi, a gofyn i gynrychiolwyr o un ysgol yn Sir Gaerfyrddin—ysgol uwchradd—dwy yn Sir Benfro a dwy ym Mro Morgannwg beth roeddent yn ei wybod am roi organau, a chefais atebion llugoer ac annelwig iawn, iawn. Yn awr, gwnaeth y Gweinidog blaenorol ymrwymiad fod cyllid newydd eisoes wedi’i neilltuo yn ein cynllun cyfathrebu i wneud ymdrech arbennig i sicrhau bod pobl ifanc yn cael y wybodaeth sydd ei hangen arnynt, ac, wrth gwrs, plant ysgol, y rhai sy'n paratoi i adael yr ysgol uwchradd a'r rhai sydd mewn colegau addysg uwch yw'r rhai sydd ar fin troi’n 18 oed a byddant wedyn yn gallu optio i mewn neu allan. Felly, hoffwn wybod beth rydych chi'n mynd i'w wneud i fynd ati o ddifrif i geisio gwella’r rhaglen gyfathrebu honno, a oes gennych gyllid wedi’i neilltuo, ac a allwch roi syniad inni o faint y gallai’r cyllid hwnnw fod.

Hoffwn holi ychydig am y 18 o bobl nad oedd wedi gwneud dewis y naill ffordd na'r llall. Dywedasoch fod 10 ohonynt wedi mynd ymlaen i roi organau, ac yn amlwg, roedd wyth heb wneud, felly tybed a wnaed rhywfaint o ymchwil ansoddol i’r rhesymau pam nad oedd y rhai na aeth ymlaen i roi organau wedi gwneud hynny. Mae’n bosibl nad oedd eu horganau’n cydweddu ac nad oedd ar neb eisiau eu horganau hwy, ond byddai'n ddiddorol iawn gweld a oes unrhyw dueddiadau yno efallai ynghylch grwpiau oedran neu gefndir o ran pam nad yw’r neges wedi eu cyrraedd.

Hoffwn wybod hefyd a ydych wedi gwneud neu a ydych yn bwriadu gwneud unrhyw ymchwil ansoddol ar y bobl hynny y cytunodd eu teuluoedd i ganiatáu i’w horganau gael eu rhoi oherwydd, wrth gwrs, un o'r pethau yr oedd llawer o sôn amdano y tro diwethaf oedd sicrhau bod hyfforddiant priodol ar gael i’r meddygon a'r nyrsys ym maes rhoi organau, ac mae'n fater o ddysgu gwersi. A ydym yn trin y bobl hynny’n effeithiol, yn garedig, yn dosturiol? Maent mewn cyfnod o straen personol mawr, a dyna pam yr wyf am eich holi am un sylw a wnaethoch, a barodd fymryn o anesmwythyd i mi, pan ddywedasoch fod rhwystredigaeth bod rhai pobl yn dweud 'na' ac nad oeddent yn gadael i’w horganau fynd yn eu blaen. Dylem dderbyn y rhwystredigaeth honno, fel rhan o'r rhyddid yr ydym yn ei roi i bobl, ac ni fyddwn yn hoffi i hynny fyth gael ei drosglwyddo i rywun yn y rheng flaen ac i unrhyw bwysau ar deulu. Yn y pen draw, dyma hawl y teulu. Rydym wedi ymgorffori hynny yn y darn hwn o ddeddfwriaeth, sef os nad oes cydsyniad tybiedig, fod y drafodaeth yn digwydd, a bod modd iddynt beidio â bwrw ymlaen. Ac ni ddylem ddangos dim pryder ynghylch hynny, oherwydd dyna a ddywedasom a dyna y mae'n rhaid i ni gadw ato.

Yn olaf, Weinidog, a wnewch chi amlinellu'r gyllideb sydd ar waith i hyrwyddo rhoi organau ac amlinellu a oes lle i fuddsoddi pellach, os yw ymchwil yn profi bod angen hynny arnom i symud y mater hwn ymlaen? Diolch.

Thank you for that series of questions. I’ll just deal first with the point that I think was about a misunderstanding, rather than anything else, because I was actually referring to the role of the family in not supporting donation, but of someone who’s actually made a decision to go on to the register to opt in. That still happens, but that’s part of what we need to do. It’s part of the sensitivity of the medical professionals and, in particular, in the scrutiny phase of this and afterwards, the record of the role of the specialist nurse, both being positive in explaining choice and what it means for people at that time, whether they opt in or opt out, whether they consent to donation proceeding and also, in particular, those who do say ‘yes’, because that’s been one of the things that’s been most affecting through this process is meeting families and loved ones of people who have gone on to be donors. So many of them have a positive story to tell about a death not being in vain, and understanding that there are other people who have continued with their lives because of the choice that’s been made. And that’s absolutely been very genuinely, very motivational, hearing that.

In terms of your broader points about research on impact and a review, we have, of course, committed to reviewing the impact of the legislation. I’m sure there will be a number of people wishing to undertake their own research on the impact of the law, but the Government has committed to review the impact of the legislation. We won’t be doing that right now because this is an update statement rather than a formal review of where we are in the first six months. We’re going to spend approximately £200,000 over the course of this next year on promoting what’s taken place, that information campaign, but you’ll be aware funding will continue into the next year because the Assembly committed to spending about £7.5 million over 10 years when we passed this legislation.

I do want to start off by recognising what Angela Burns said at the start of her contribution, and not just thank you—I should say it to Rhun as well—but say congratulations both to yourself and Rhun ap Iorwerth on your changes in role, and welcome to a significantly interesting portfolio where nearly half the Government’s money is spent. I do recognise that on this particular issue, not only did the Welsh Conservatives have a free vote, but I recognise very well that you said you were a sceptic, and it was a leap of faith to support the legislation coming into place. That’s why it is important that we’re open and transparent about the impact that the legislation is having and, equally, if we understand there’s more that we could or should do to improve the system. And that isn’t just about increasing the number of donors, but actually understanding the impact on families of any decision to proceed with donation.

I’ll deal with two final points that occurred in your comments and questions. The first was about ensuring that awareness continues, in particular for younger people. We’re already planning to ensure that people who are approaching their eighteenth birthday have what’s been called—I’m not sure if this is the right terminology—‘a rising 18s letter’. So, people who are approaching their eighteenth birthdays receive formal communication that tells them, reminds them, about the new system and what their choices are and it encourages them to talk to their loved ones, to have the conversation with people around them about what they would like to see happen. Equally, for the future, we’re looking at GP registration. It isn’t ready yet, but at some point we should be able to do something when people register with their GPs, so people can register their choice at that point as well. The more opportunities we give people, the easier we make it for people to record what their choice is—to opt in, to opt out or to do nothing—I think the better it is for all of us. That’s part of the success this legislation needs to have, to see the impact we want it to have, when more and more lives are saved each year.

Diolch ichi am y gyfres honno o gwestiynau. Rwyf am ymdrin yn gyntaf â'r pwynt yr wyf yn credu oedd yn gamddealltwriaeth, yn anad dim, oherwydd roeddwn yn cyfeirio mewn gwirionedd at rôl y teulu wrth beidio â chefnogi rhoi organau, ond rhywun sydd wedi gwneud y penderfyniad i fynd ar y gofrestr i optio i mewn. Mae hynny'n dal i ddigwydd, ond mae hynny'n rhan o'r hyn sydd angen inni ei wneud. Mae'n rhan o sensitifrwydd y gweithwyr meddygol proffesiynol ac, yn arbennig, yn y cyfnod craffu ar hyn ac wedi hynny, y cofnod o rôl y nyrs arbenigol, o ran bod yn gadarnhaol wrth esbonio’r dewis a'r hyn y mae'n ei olygu i bobl ar y pryd, p’un a ydynt yn optio i mewn neu allan, p'un a ydynt yn cydsynio i’r organau gael eu rhoi a hefyd, yn benodol, y rhai sydd yn dweud 'ie', oherwydd un o’r pethau sydd wedi bod fwyaf teimladwy drwy'r broses hon yw cwrdd â theuluoedd ac anwyliaid y bobl sydd wedi mynd ymlaen i fod yn rhoddwyr. Felly, mae gan lawer ohonynt stori gadarnhaol i’w hadrodd am farwolaeth na fu’n ofer, a deall bod pobl eraill sydd wedi parhau â'u bywydau oherwydd y dewis sydd wedi ei wneud. Ac mae clywed hynny wedi bod yn ddiffuant iawn, ac yn ysbrydoliaeth.

O ran eich pwyntiau ehangach am ymchwil ynglŷn ag effaith hyn ac adolygiad, rydym, wrth gwrs, wedi ymrwymo i adolygu effaith y ddeddfwriaeth. Rwyf yn siŵr y bydd nifer o bobl sy'n dymuno gwneud eu hymchwil eu hunain ar effaith y gyfraith, ond mae'r Llywodraeth wedi ymrwymo i adolygu effaith y ddeddfwriaeth. Ni fyddwn yn gwneud hynny ar hyn o bryd oherwydd datganiad diweddaru yw hwn yn hytrach nag adolygiad ffurfiol o ble yr ydym yn y chwe mis cyntaf. Byddwn yn gwario tua £200,000 yn ystod y flwyddyn nesaf ar hyrwyddo’r hyn sydd wedi digwydd, yr ymgyrch wybodaeth, ond fel y gwyddoch, bydd y cyllid yn parhau i mewn i'r flwyddyn nesaf oherwydd bod y Cynulliad wedi ymrwymo i wario tua £7.5 miliwn dros 10 mlynedd pan basiwyd y ddeddfwriaeth hon.

Rwyf am ddechrau drwy gydnabod yr hyn a ddywedodd Angela Burns ar ddechrau ei chyfraniad, ac nid dim ond diolch—dylwn ddweud hynny wrth Rhun hefyd—ond dweud llongyfarchiadau wrthoch chi a Rhun ap Iorwerth ar y newid yn eich swyddogaeth, a chroeso i bortffolio diddorol iawn lle mae bron i hanner arian y Llywodraeth yn cael ei wario. Rwyf yn cydnabod, ar y mater penodol hwn, nid yn unig fod gan y Ceidwadwyr Cymreig bleidlais rydd, ond rwyf yn cydnabod ichi ddweud eich bod yn sgeptig, a’i fod yn gam mentrus cefnogi'r ddeddfwriaeth a oedd ar ddod. Dyna pam ei bod yn bwysig ein bod yn agored ac yn dryloyw ynghylch yr effaith y mae'r ddeddfwriaeth yn ei chael ac, yn yr un modd, ein bod yn deall bod mwy y gallem neu y dylem fod yn ei wneud i wella'r system. Ac nid mater o gynyddu nifer y rhoddwyr yn unig yw hynny, ond deall yn wirioneddol effaith unrhyw benderfyniad i fwrw ymlaen â rhoi organau ar deuluoedd.

Ymdriniaf â’r ddau bwynt olaf yn eich sylwadau a'ch cwestiynau. Roedd y cyntaf yn ymwneud â sicrhau bod ymwybyddiaeth yn parhau, yn enwedig ymhlith pobl iau. Rydym eisoes yn bwriadu sicrhau bod pobl sy'n agosáu at eu pen-blwydd yn ddeunaw oed yn cael yr hyn a alwyd yn—nid wyf yn siŵr ai dyma’r derminoleg iawn—‘llythyr codi’n 18 oed'. Felly, mae pobl sy'n agosáu at eu pen-blwydd yn ddeunaw yn cael neges ffurfiol sy'n dweud wrthynt, yn eu hatgoffa, am y system newydd a beth yw eu dewisiadau ac yn eu hannog i siarad â'u hanwyliaid, i gael y sgwrs gyda phobl o'u cwmpas am yr hyn yr hoffent ei weld yn digwydd. Yn yr un modd, ar gyfer y dyfodol, rydym yn edrych ar gofrestru â meddygon teulu. Nid yw'n barod eto, ond rywbryd dylem fod yn gallu gwneud rhywbeth lle bydd pobl yn cofrestru â'u meddygon teulu, fel y gall pobl gofrestru eu dewis yn y fan honno hefyd. Po fwyaf o gyfleoedd a roddwn i bobl, po hawsaf yr ydym yn ei gwneud i bobl gofnodi beth yw eu dewis—optio i mewn, optio allan neu wneud dim—gorau oll y bydd hi yn fy marn i i bob un ohonom. Dyna ran o'r llwyddiant y mae ei angen i’r ddeddfwriaeth hon ei gael, gweld yr effaith yr ydym am iddi ei chael, lle bydd mwy a mwy o fywydau’n cael eu hachub bob blwyddyn.

I too would like to offer my congratulations on your appointment, Cabinet Secretary, and thank you for your statement. It is indeed good news that deemed consent created 10 more donors who contributed to half of the transplants in the last six months. Organ donation is the greatest act of generosity and compassion a person can undertake. Sadly, we still have over 200 people waiting for a life-saving transplant in Wales, and yet only 35 per cent of people in Wales have opted in to the organ donation register.

Deemed consent is a great leap forward and 32 organs have been transplanted that might not have been if the system was not in place. But, we all have a duty to encourage people to register as donors. In 43 per cent of cases where organ donation is possible, families say ‘no’ to donation, because they don’t know whether their loved one wanted to be a donor. Let’s take the burden off our grieving families and register as organ donors. When someone registers as a donor, their wishes, whether their family agrees or not, should be respected and not overridden. Deemed consent only applies if you die in Wales. Let’s ensure that we can save lives after our deaths elsewhere in the UK by opting in to the organ donation register.

Cabinet Secretary, what is the Welsh Government doing to encourage more people to register as donors? What about parental guidance to young people embarking on leaving school? What is the Government doing to improve education about organ donation? A lot of objections to organ donation are on religious grounds. Is the Welsh Government working with religious groups to help educate people about the beliefs of becoming an organ donor? It is unfortunate that if a potential donor’s family cannot be contacted, consent for donation cannot be deemed. What consideration has the Government given to adding emergency contact details to a patient’s medical records?

Cabinet Secretary, only 157,000 people have opted out from the organ donation register. Let’s use the next six months to persuade the remainder of the Welsh public that it is better if they give their express consent to organ donation and make their wishes known to their loved ones than to rely on deemed consent alone. Thank you.

Hoffwn innau hefyd eich llongyfarch ar eich penodiad, Ysgrifennydd y Cabinet, a diolch ichi am eich datganiad. Mae'n newyddion da yn wir fod cydsyniad tybiedig wedi creu 10 yn rhagor o roddwyr a gyfrannodd at hanner y trawsblaniadau yn y chwe mis diwethaf. Rhoi organau yw’r weithred fwyaf o haelioni a thrugaredd y gall person ei gyflawni. Yn anffodus, mae gennym dros 200 o bobl sy’n dal i aros am drawsblaniad achub bywyd yng Nghymru, ac eto dim ond 35 y cant o bobl yng Nghymru sydd wedi optio i mewn i'r gofrestr rhoi organau.

Mae cydsyniad tybiedig yn gam mawr ymlaen ac mae 32 o organau wedi eu trawsblannu na fyddent efallai wedi eu trawsblannu pe na bai'r system ar waith. Ond mae gennym i gyd ddyletswydd i annog pobl i gofrestru fel rhoddwyr. Mewn 43 y cant o achosion lle mae rhoi organau yn bosibl, mae teuluoedd yn dweud 'na' i roi’r organau, am nad ydynt yn gwybod a oedd eu hanwyliaid am fod yn rhoddwyr. Gadewch inni gymryd y baich oddi ar ein teuluoedd sy’n galaru a chofrestru fel rhoddwyr organau. Pan fydd pobl yn cofrestru fel rhoddwyr, dylai eu dymuniadau, p’un a yw eu teuluoedd yn cytuno ai peidio, gael eu parchu ac ni ddylent gael eu diystyrru. Dim ond os byddwch yn marw yng Nghymru y bydd cydsyniad tybiedig yn berthnasol. Gadewch inni sicrhau ein bod yn gallu arbed bywydau ar ôl ein marwolaeth mewn mannau eraill yn y DU drwy optio i mewn i'r gofrestr rhoi organau.

Ysgrifennydd y Cabinet, beth mae Llywodraeth Cymru’n ei wneud i annog mwy o bobl i gofrestru fel rhoddwyr? Beth am gyngor rhieni i bobl ifanc sy’n paratoi i adael yr ysgol? Beth mae'r Llywodraeth yn ei wneud i wella addysg am roi organau? Mae llawer o’r bobl sy’n gwrthwynebu rhoi organau yn gwneud hynny am resymau crefyddol. A yw Llywodraeth Cymru’n gweithio gyda grwpiau crefyddol i helpu i addysgu pobl am gredoau bod yn rhoddwr organau? Mae'n anffodus, os na ellir cysylltu â theulu rhoddwr posibl, na ellir tybio cydsyniad i roi organau. Pa ystyriaeth y mae’r Llywodraeth wedi’i rhoi i ychwanegu manylion cysylltu mewn argyfwng i gofnodion meddygol claf?

Ysgrifennydd y Cabinet, dim ond 157,000 o bobl sydd wedi optio allan o’r gofrestr rhoi organau. Gadewch inni ddefnyddio'r chwe mis nesaf i berswadio gweddill y cyhoedd yng Nghymru ei bod yn well os ydynt yn rhoi eu cydsyniad penodol i roi organau ac yn dweud wrth eu hanwyliaid beth yw eu dymuniadau na dibynnu ar ganiatâd tybiedig yn unig. Diolch.

Thank you for the comments from the UKIP health spokesperson and welcome to your own role. I’m pleased to hear your very clear support for the legislation and the outcomes that we wish to achieve. A part of what we’re doing today, and we’ll be doing throughout the rest of this year and the rest of the time we have a communication campaign, is to encourage people to make choices—whether that choice is to opt out or to opt in or to agree to do nothing and to potentially allow their consent to be deemed. I’ve dealt with a range of the points that I think you’ve raised about what we’re doing to try and promote a different range of people to have a conversation with their loved ones to make sure that their choices are known to the people they leave behind in particular. And in response to Angela Burns and Rhun ap Iorwerth, I’ve mentioned a number of things that we are already looking to do.

On the two particular points I think I should probably respond on, one is about the emergency contact for a family or loved one. Because of the particular circumstances in which people are able to be organ donors, it’s likely that a family member or loved one will be there with them. Where that isn’t the case, they still need to check that organ donation is possible, because you need to know enough about their medical history to understand whether their organs could in fact be made available for donation. So, there are practical points about that.

Just on your point about faith communities in particular, which I mentioned earlier, just to confirm, we employed a specialist consultancy called Cognition, which have experience of dealing with a range of different communities, and they’ve actually brought together people of different faith backgrounds to understand the concerns they had and how they’ve been able to get over those. So, I think people are more informed now, and that’s been part of the success of the legislation to date. I actually attended a workshop with a range of different people—not because of my particular role in Government, but also significantly because of my own constituency and the diversity that exists—with different faith groups to understand what their concerns were, where they’d moved to an understanding of the system that we have available and the choices that they can make. Because, actually, a range of people who are leaders in faith communities have the potential to influence people, to look at what we’re doing and to make their choice—whether it’s to opt in, opt out or do nothing.

So, I’m pleased with where we are now, six months in of the legislation going active, and I look forward to giving further updates to Members on where we have got to and where we still want to get to in the years and months to come.

Diolch am sylwadau llefarydd iechyd UKIP a chroeso i chithau i’ch rôl. Rwyf yn falch o glywed eich cefnogaeth glir iawn i’r ddeddfwriaeth a'r canlyniadau yr ydym am eu cyflawni. Rhan o'r hyn yr ydym yn ei wneud heddiw, ac y byddwn yn ei wneud drwy gydol gweddill y flwyddyn hon a gweddill yr amser y bydd gennym ymgyrch gyfathrebu, yw annog pobl i wneud dewisiadau—boed y dewis hwnnw i optio allan neu i optio i mewn neu gytuno i wneud dim byd ac o bosibl i ganiatáu i’w cydsyniad gael ei dybio. Rwyf wedi ymdrin ag amryw o'r pwyntiau yr ydych wedi’u codi ynghylch yr hyn yr ydym yn ei wneud i geisio annog ystod wahanol o bobl i gael sgwrs â’u hanwyliaid i wneud yn siŵr bod y bobl y maent yn eu gadael ar eu holau yn gwybod beth yw eu dewisiadau’n benodol. Ac mewn ymateb i Angela Burns a Rhun ap Iorwerth, rwyf wedi crybwyll nifer o bethau yr ydym eisoes am eu gwneud.

O ran y ddau bwynt penodol y credaf y dylwn ymateb iddynt, mae un ynghylch manylion cysylltu mewn argyfwng â theulu neu rywun annwyl. Oherwydd yr amgylchiadau penodol lle mae pobl yn gallu bod yn rhoddwyr organau, mae'n debygol y bydd aelod o'r teulu neu rywun annwyl yno gyda hwy. Lle nad yw hynny'n digwydd, mae’n dal angen iddynt wirio bod rhoi organau yn bosibl, oherwydd mae angen ichi wybod digon am eu hanes meddygol i ddeall a ellid cynnig eu horganau i'w rhoi. Felly, mae pwyntiau ymarferol ynghylch hynny.

Ynghylch eich pwynt am gymunedau ffydd yn benodol, a chrybwyllais hynny’n gynharach, gallaf gadarnhau inni gyflogi cwmni ymgynghori arbenigol o'r enw Cognition, sydd â phrofiad o ymdrin ag ystod o wahanol gymunedau, ac maent wedi dod â phobl o wahanol gefndiroedd ffydd ynghyd er mwyn deall y pryderon a oedd ganddynt a sut y maent wedi llwyddo i’w goresgyn. Felly, credaf fod pobl yn fwy gwybodus erbyn hyn, ac mae hynny wedi bod yn rhan o lwyddiant y ddeddfwriaeth hyd yn hyn. Roeddwn yn bresennol mewn gweithdy gydag amryw o wahanol bobl—nid oherwydd fy rôl benodol yn y Llywodraeth, ond hefyd yn arwyddocaol oherwydd fy etholaeth a’r amrywiaeth sydd yno—gyda gwahanol grwpiau ffydd i ddeall beth oedd eu pryderon, lle roeddent wedi dod i ddeall y system sydd ar gael a'r dewisiadau y gallant eu gwneud. Oherwydd, a dweud y gwir, mae gan ystod o bobl sy'n arweinwyr mewn cymunedau ffydd allu i ddylanwadu ar bobl, i edrych ar yr hyn yr ydym yn ei wneud ac i wneud eu dewis—p'un ai i optio i mewn, optio allan neu wneud dim.

Felly, rwyf yn falch o ble yr ydym yn awr, chwe mis ers i’r ddeddfwriaeth ddod yn weithredol, ac edrychaf ymlaen at roi diweddariadau pellach i’r Aelodau ynghylch ble yr ydym wedi cyrraedd a ble yr ydym yn dal yn awyddus i’w gyrraedd yn y blynyddoedd a'r misoedd i ddod.

Rwy’n diolch i’r Ysgrifennydd Cabinet dros iechyd am ei ddatganiad a hefyd am ei eiriau caredig. Yn naturiol, mae hwn yn esiampl o ddefnydd clodwiw o ddeddfwriaeth yn y lle hwn, ac mae’n werth nodi, heb y Cynulliad, fyddai yna ddim mo’r Ddeddf hon. Rwy’n gwybod bod hynny’n rhywbeth digon plaen i’w ddweud, ond mae yna lot o bobl yn holi beth y mae’r Cynulliad erioed wedi’i wneud iddyn nhw. Wel, dyma esiampl bur, glodwiw o ddeddfwriaeth sydd yn newid bywydau, sy’n achub bywydau, ac sy’n trawsnewid bywydau eraill.

A fyddech yn cytuno efo fi taw un o’r prif bethau ynglŷn â’r ddeddfwriaeth hon yw gosod y cynsail yn y drafodaeth rhwng y meddyg neu’r nyrs a’r teulu yn y sefyllfa ingol hon, pan fydd rhywun y maen nhw’n ei garu’n ddwfn iawn yn sylfaenol wedi marw, ac mae’n rhaid cael y sgwrs honno ynglŷn â beth sy’n digwydd i’r organau? Rwyf wedi bod yn y sefyllfa honno. Chi’n gwybod, os na fyddai’r ddeddfwriaeth yn y cefndir, hynny yw, bod ewyllys y wlad yn dweud mai’r disgwyl yw eich bod yn mynd i roi eich organau—. O’r blaen, cyn y ddeddfwriaeth hon, nid oedd disgwyl y byddech yn rhoi eich organau ac, fel meddyg, roeddech yn gallu swnio weithiau yn hynod galon galed yn y sefyllfaoedd gyfan gwbl ingol hynny, pan yr oedd yn rhaid ichi hefyd ofyn caniatâd am organau rhywun a oedd, ddwy awr ynghynt, yn berffaith byw ac iach. Dyna yw’r gwahaniaeth yn sylfaenol. Mae astudiaethau rhyngwladol wedi dangos, yn y sefyllfa gynt, fel yr oedd hi yn y wlad hon, pe bawn i fel meddyg yn gofyn caniatâd yn y sefyllfa anodd, anodd iawn honno, fod 40 y cant o deuluoedd yn gwrthod rhoi caniatâd. Ond, mewn gwledydd eraill, sydd eisoes wedi newid a chael yr un drafodaeth, ac sydd â’r cefndir hwnnw bod yna ddisgwyliad a dyna beth yw ewyllys y wlad, dim ond 15 y cant o deuluoedd sydd yn gwrthod rhoi eu caniatâd. Dyna’r math o ffigurau y buaswn yn disgwyl eu gweld yn awr.

Mae’n bwysig nodi hefyd, pan fydd un person yn marw ac yn cytuno rhoi ei organau, rydych yn trawsnewid bywyd saith person arall, gan gofio bod gennym i gyd ddwy aren, un afu, un pancreas, calon, ysgyfaint a dau ‘cornea’. Mae jest angen gwneud y ‘maths’. Felly, rwy’n falch iawn gweld llwyddiant y mesur hwn o ddeddfwriaeth. Roeddwn yn gallu rhagweld hynny’n digwydd lawr y blynyddoedd, pan gawsom drafodaethau dwys iawn yn y lle hwn a’r tu allan. Rwy’n falch iawn gweld y ffigurau hynny’n cadarnhau hyn. Buaswn yn pwysleisio, ac yn eich gwthio chi hefyd, i ddwyn perswâd ar Lywodraethau eraill yn yr ynysoedd hyn i ddilyn yr un trywydd. Dros y blynyddoedd, rydw i wedi cael trafodaethau efo pobl yn Senedd yr Alban ac yng Ngogledd Iwerddon ac mae yna fudiadau yn fanna sydd hefyd yn dilyn y ffordd rydym ni’n gweithredu yn y fan hyn. Ond Lloegr ydy’r broblem fawr—wel, yn y cyd-destun yma, fel mewn ambell i gyd-destun arall, yn amlwg. Ond mi fuaswn i yn eich cefnogi chi i geisio dwyn perswâd ar y Llywodraeth yn Llundain hefyd i geisio mabwysiadu deddfwriaeth debyg. Diolch yn fawr.

I thank the Cabinet Secretary for health for his statement and also for his kind words. Naturally, this is an example of the commendable use of legislation in this place, and it is worth noting that, without the Assembly, this Act would not exist. I know that that’s stating the obvious to some extent, but many people ask, ‘What has the Assembly ever done for us?’ Well, here we have quite a commendable example of legislation that changes lives, that saves lives and which transforms other lives.

Would you agree with me that one of the main aspects of this legislation is that it sets a precedent in the discussion between the doctor or nurse and the family in these tragic circumstances, when somebody who they love deeply has died, and they have to have the conversation about what happens to the organs? I’ve been in that position myself. If you didn’t have the background of the legislation, that is, that the will of the country states that the expectation is that you will donate your organs—. Previously, prior to the legislation, there was no such expectation and, as a doctor, you could sound extremely hard-hearted in those extremely poignant moments when you also have to ask permission for somebody’s organs who, two hours previously, was completely healthy. That’s the great difference. International surveys have demonstrated that, in the previous situation in this country, if I, as a doctor, asked for that permission in that most difficult of situations, 40 per cent of families refused permission. But, in other countries that have already changed, where that discussion has taken place, and with the background that there is an expectation and that that is the will of the country, only 15 per cent of families now refuse consent. Those are the kinds of figures that we would expect to see now.

It’s also important to note that, when one person dies and consents to give their organs, you actually transform the lives of seven other people, bearing in mind that we’ve all got two kidneys, one liver, one pancreas, a heart, lungs and two corneas. All you need to do is the maths. So, I’m extremely pleased to see the success of this legislation. I could anticipate it happening over the years when we’ve had very intense and serious discussion in this place and outwith this place. I’m very pleased to see those figures confirming that. I would emphasise and also push you to persuade other Governments within these isles to follow the same path. Over the years, I have had discussions with people in the Scottish Parliament and in Northern Ireland and there are organisations there that are also following the way that we have taken here. But England is the big problem—well, in this context, as in a number of other contexts, obviously. But I would encourage you to try to persuade the Government in London to try and adopt similar legislation. Thank you.

Thank you for the comments and questions, Dai Lloyd. I’m more than happy, as I said in response to Rhun ap Iorwerth, to continue the conversation with other Parliaments and other parts of the NHS family across the UK. As I say, I know they are actively considering and interested in the progress of our legislation and the practical impact on the numbers of people going on to be organ donors.

I think this is a really good example of the creative use of our powers in this place for a real purpose—a practical and improved difference for citizens in Wales. And I think it is a genuine cross-party cause for recognition about how we could do things in the future as well. In particular, your point that each donor helps more than one person: we’ve seen 10 people proceeding to donation, 32 extra transplants taken, in the first six months through deemed consent. That’s a significant number of people who are being helped by the progress of this legislation and I hope to see further improvement on that in the future too. But I would say that, even at this point, if we see that maintained in the future, then the legislation will have been well worth it—having many, many people in years to come who can say that their life has been improved or saved because of the choice that we’ve made to create this legislation.

I’ll deal with your final point about the nature of the conversation. You’re absolutely right about the fact that we’ve had the legislation passed, so it changes the nature of the conversation and the approach that people take in having a conversation at an incredibly difficult time for individuals in saying goodbye to a loved one and understanding what might then happen about the gift of life to other people as well. Having the conversation start from a positive point about donation being, if you like, the default option to opt for, was something that came through in the consultation during the course of the Bill and has been reinforced in engagement that we’ve had with people throughout the last couple of years as well. So, I think there’s good reason to be optimistic about that, but equally good reason to review whether that is still the case in practice, about the way that different people outside this place—faith and voluntary communities—and, in particular, linking to people actually undertaking those conversations, as to whether what we think we’re seeing in the first six months is being maintained or whether there is more that we can do to improve the situation further.

Diolch am y sylwadau a’r cwestiynau, Dai Lloyd. Rwyf yn fwy na hapus, fel y dywedais wrth ymateb i Rhun ap Iorwerth, i barhau â'r sgwrs â Seneddau eraill a rhannau eraill o deulu’r GIG ledled y DU. Fel y dywedais, gwn eu bod yn ystyried hynt ein deddfwriaeth a'r effaith ymarferol ar nifer y bobl sy'n mynd ymlaen i roi organau, a bod ganddynt ddiddordeb yn hynny.

Credaf fod hyn yn enghraifft dda iawn o ddefnyddio ein pwerau’n greadigol yn y lle hwn at ddiben go iawn—gwahaniaeth ymarferol a gwell i ddinasyddion yng Nghymru. A chredaf fod rheswm trawsbleidiol gwirioneddol yma i gydnabod sut y gallem wneud pethau yn y dyfodol yn ogystal. Yn benodol, ynghylch eich pwynt fod pob rhoddwr yn helpu mwy nag un person: rydym wedi gweld 10 o bobl yn mynd ymlaen i roi organau, 32 trawsblaniad ychwanegol yn digwydd, yn y chwe mis cyntaf trwy gydsyniad tybiedig. Dyna nifer sylweddol o bobl sy'n cael eu helpu gan y ddeddfwriaeth hon ac rwyf yn gobeithio gweld gwelliant pellach yn hynny o beth yn y dyfodol hefyd. Ond byddwn yn dweud, hyd yn oed yn awr, os bydd hynny’n parhau yn y dyfodol, yna bydd y ddeddfwriaeth wedi bod yn werth chweil—llawer iawn, iawn o bobl yn y blynyddoedd i ddod sy'n gallu dweud bod eu bywyd wedi gwella neu ei achub oherwydd y dewis yr ydym wedi ei wneud i greu'r ddeddfwriaeth hon.

Ymdriniaf â'ch pwynt olaf ynglŷn â natur y sgwrs. Rydych yn llygad eich lle ein bod wedi llwyddo i basio’r ddeddfwriaeth, felly mae'n newid natur y sgwrs a'r ffordd y mae pobl yn mynd ati i gael sgwrs ar adeg anhygoel o anodd i unigolion wrth ffarwelio â rhywun annwyl a deall yr hyn a allai ddigwydd wedyn o ran rhoi bywyd i bobl eraill hefyd. Mae sicrhau bod y sgwrs yn dechrau o bwynt cadarnhaol ynghylch rhoi organau, os mynnwch, fel yr opsiwn diofyn i’w ddewis, yn rhywbeth a ddaeth yn amlwg yn yr ymgynghoriad yn ystod taith y Bil ac mae wedi ei atgyfnerthu hefyd yn y cyswllt rhyngom a phobl drwy gydol y ddwy flynedd ddiwethaf. Felly, credaf fod rheswm da dros fod yn optimistaidd am hynny, ond rheswm yr un mor dda i weld a yw hynny'n dal i fod yn wir yn ymarferol, o ran y ffordd y mae gwahanol bobl y tu allan i’r lle hwn—cymunedau ffydd a gwirfoddol—ac, yn arbennig, cysylltu â phobl sy’n cael y sgyrsiau hynny, ynghylch a yw’r hyn yr ydym yn meddwl ein bod yn ei weld yn y chwe mis cyntaf yn cael ei gynnal neu a oes mwy y gallwn ei wneud i wella'r sefyllfa ymhellach.

Thank you very much, madam Presiding Officer. Minister, I congratulate you on your new post. I will say it’s a very noble job to give organ donation. An independent report by the organ donation taskforce found that people of Asian and Afro-Caribbean origin make up 23 per cent of the kidney waiting list, but only 3 per cent of those donors come from these communities. Studies also show that cultural issues are important influencing factors when making a decision about organ donation. A recent study in Birmingham found that 60 per cent of Muslims said that organ donation is against their faith. I can assure you, Minister, that that is not the case. Engaging and educating our Muslim communities in Wales with relevant Muslim organisations is the answer. What steps are you going to take? I’m quite voluntarily trying to help you, if possible, to go to all mosques in this country to make sure that Muslims know the benefit of this noble object.

Written leaflets are not good enough—they have different languages in Muslim communities, more than half a dozen. And to make sure that they understand the language and the objective of this Government to make sure that our noble job is achieved in this country and we set an example—I’m sure you’re doing a wonderful job, but there’s still a long way to go for that. Thank you very much.

Diolch yn fawr iawn, madam Llywydd. Weinidog, rwyf yn eich llongyfarch ar eich swydd newydd. Hoffwn ddweud bod rhoi organau’n beth anrhydeddus iawn. Canfu adroddiad annibynnol gan y tasglu rhoi organau fod pobl o dras Asiaidd ac Affro-Caribïaidd yn cyfrif am 23 y cant o'r rhestr aros am arennau, ond mai dim ond 3 y cant o'r rhoddwyr hynny sy’n dod o'r cymunedau hyn. Mae astudiaethau hefyd yn dangos bod materion diwylliannol yn ffactorau pwysig sy’n dylanwadu ar wneud penderfyniad ynghylch rhoi organau. Canfu astudiaeth ddiweddar yn Birmingham fod 60 y cant o Fwslimiaid yn dweud bod rhoi organau yn erbyn eu ffydd. Gallaf eich sicrhau, Weinidog, nad yw hynny'n wir. Yr ateb yw ymgysylltu ac addysgu ein cymunedau Mwslimaidd yng Nghymru gyda sefydliadau Mwslimaidd perthnasol. Pa gamau ydych chi’n mynd i’w cymryd? Rwyf o’m gwirfodd yn ceisio eich helpu, os yw hynny’n bosibl, i fynd i bob mosg yn y wlad hon i wneud yn siŵr bod Mwslimiaid yn gwybod am fanteision y nod anrhydeddus hwn.

Nid yw taflenni ysgrifenedig yn ddigon da—mae ganddynt wahanol ieithoedd mewn cymunedau Mwslimaidd, mwy na hanner dwsin. A gwneud yn siŵr eu bod yn deall yr iaith ac amcan y Llywodraeth hon i sicrhau bod ein gwaith anrhydeddus yn cael ei gyflawni yn y wlad hon a’n bod yn gosod esiampl—rwyf yn siŵr eich bod yn gwneud gwaith ardderchog, ond mae ffordd hir i fynd cyn cyflawni hynny. Diolch yn fawr iawn.

I thank Mohammad Asghar for his particular points in an area of real challenge for us. I’m particularly grateful that you’ve highlighted the fact that, of people on the waiting list, there is a significantly higher than expected number, certainly out of proportion with the general population, of people from black and Asian origin communities, and yet, of the people who are registered on the organ donation list, there’s a significantly lesser amount than in the population as well. So, we do have a real challenge and some of it is cultural, you’re right. I also know that this isn’t religious; there’s no religious bar to being a donor. But there is the challenge of some of the cultural norms that have built up and how we get around those. That’s why the work of cognition in supporting that conversation has been so important.

There’s no point in pretending that that work is done and everything is fine now. It needs to be a continued conversation. We want to change the culture and the way in which people have that conversation. It’s also why personal stories have been so important and so powerful. Understanding people in the communities that you live in, seeing someone waiting on the list, and then seeing someone and their family who’ve gone through the process of someone in their family passing away but becoming an organ donor, are really powerful motivators to challenge the way people feel about their choices, and, in many ways, the most persuasive way.

So, I do recognise there’s more to do in this area. There’s no lack of complacency, but what I would say is we’ve already undertaken steps, and not just with people in the Muslim community; there is a range of black and Asian-origin communities in the Christian faith, as well as the Hindu community and the Sikhs as well, that we’ve had conversations with, too—so, a wide range of faiths to engage here as well, but also a wide range of languages. We have made sure that a range of information is available in a different number of community languages. That doesn’t mean to say that all is perfect or the engagement we have with a different range of communities cannot be improved, and I look forward to us understanding what more we can do to achieve exactly that, because I don’t think there’s any difference between parties on this point.

Diolch i Mohammad Asghar am ei bwyntiau penodol mewn maes sy’n wirioneddol heriol i ni. Rwyf yn arbennig o ddiolchgar eich bod wedi tynnu sylw at y ffaith fod nifer sylweddol uwch na’r disgwyl o’r bobl sydd ar y rhestr aros, nifer sy’n sicr yn anghymesur â'r boblogaeth yn gyffredinol, yn bobl o gymunedau o bobl o darddiad du ac Asiaidd, ac eto, o’r bobl sydd wedi cofrestru ar y rhestr rhoi organau, mae nifer sylweddol lai nag yn y boblogaeth yn ogystal. Felly, mae her go iawn inni ac mae rhywfaint ohoni’n ddiwylliannol, rydych yn iawn. Gwn hefyd nad yw hyn yn grefyddol; nid oes gwaharddiad crefyddol ar fod yn rhoddwr. Ond mae her yn rhai o'r normau diwylliannol sydd wedi datblygu a sut mae goresgyn hynny. Dyna pam y mae gwaith gwybyddol wrth gynorthwyo’r sgwrs honno wedi bod mor bwysig.

Nid oes diben esgus bod y gwaith wedi ei gwblhau a bod popeth yn iawn nawr. Mae angen iddi fod yn sgwrs barhaus. Rydym yn awyddus i newid y diwylliant a'r ffordd y mae pobl yn cael y sgwrs honno. Dyna hefyd pam y mae straeon personol wedi bod mor bwysig ac mor bwerus. Mae deall pobl yn y cymunedau yr ydych yn byw ynddynt, gweld rhywun yn aros ar y rhestr, ac yna gweld rhywun a'i deulu sydd wedi gweld rhywun yn y teulu’n marw, ond yn dod yn rhoddwr organau, yn gymhellion pwerus iawn i herio’r ffordd y mae pobl yn teimlo am eu dewisiadau, ac mewn sawl ffordd, dyna’r ffordd fwyaf darbwyllol.

Felly, rwyf yn cydnabod bod mwy i'w wneud yn y maes hwn. Nid oes diffyg hunanfodlonrwydd, ond yr hyn y byddwn yn ei ddweud yw ein bod eisoes wedi cymryd camau, ac nid dim ond gyda phobl yn y gymuned Fwslimaidd; mae ystod o gymunedau pobl o darddiad du ac Asiaidd yn y ffydd Gristnogol, yn ogystal â'r gymuned Hindŵaidd a'r Sikhiaid yn ogystal, yr ydym wedi cael sgyrsiau â nhw hefyd—felly mae ystod eang o grefyddau y mae angen ymgysylltu â hwy yma hefyd, ond hefyd ystod eang o ieithoedd. Rydym wedi sicrhau bod ystod o wybodaeth ar gael mewn nifer o wahanol ieithoedd cymunedol. Nid yw hynny'n golygu bod popeth yn berffaith neu na ellir gwella ein hymgysylltiad ag ystod wahanol o gymunedau, ac edrychaf ymlaen at ein gweld yn deall beth arall y gallwn ei wneud i gyflawni’r union beth hwnnw, oherwydd nid wyf yn credu bod dim gwahaniaeth rhwng y pleidiau ar y mater hwn.

5. 4. Datganiad: Adeiladu ar ein Llwyddiant Ailgylchu i Greu Economi Gylchol
5. 4. Statement: Building on our Recycling Success for a Circular Economy

Yr eitem nesaf yw’r datganiad gan Ysgrifennydd y Cabinet dros yr Amgylchedd a Materion Gwledig ar adeiladu ar ein llwyddiant ailgylchu ar gyfer economi gylchol. Rydw i’n galw ar yr Ysgrifennydd Cabinet, Lesley Griffiths.

The next item is a statement by the Cabinet Secretary for Environment and Rural Affairs on building on our recycling success for a circular economy. I call on the Cabinet Secretary, Lesley Griffiths.

Thank you, Presiding Officer. I want to draw the attention of the Senedd to a real success story for Wales and how we can build on this success for the future. Wales has achieved the highest municipal recycling rate in the United Kingdom and, if it were to report separately, the fourth highest rate in Europe. I would like to pay tribute to my predecessor, Carl Sargeant, for his contribution towards Wales’s achievements in recycling and resource efficiency and also acknowledge the efforts of Welsh local authorities and the Welsh public in this achievement.

Wales’s municipal recycling rate reached 59 per cent for the 12 months to the end of December 2015 and 58 per cent in quarter 3 of the full year 2015-16. This is up 5 per cent on the same quarter in 2014-15. In the new compositional analysis of municipal waste, published by the Waste and Resources Action Programme today, it is identified that around a quarter of what is in the black bag waste—residual waste—is food waste, and another quarter is dry recyclables. If we could capture even half of this material, we could comfortably achieve our target of 70 per cent recycling of municipal waste. This demonstrates a great advance in sustainable waste management in Wales. However, its real significance is that waste and resource efficiency offers a gateway into the circular economy.

A circular economy is one where materials can be productively used again and again, creating added value and associated multiple benefits. These benefits can help us deliver on many of our well-being goals under the Well-being of Future Generations (Wales) Act 2015, especially a prosperous Wales, a resilient Wales and a globally responsible Wales.

A recent study by the Ellen MacArthur Foundation and WRAP identified potential economic benefits of more than £2 billion each year to the Welsh economy. A further study by WRAP and the Green Alliance predicts that up to 30,000 new jobs can be created in Wales through development of a circular economy.

Thousands of Welsh workers are employed in supply chain companies, large and small, involved in collection, transportation, reprocessing and remanufacture of materials throughout Wales. Steel, aluminium, paper, cardboard, glass, plastics, textiles and electronic goods can all be recycled, creating jobs and adding value through the circular economy.

We need to make sure as large a quantity of materials as possible is reused within the Welsh circular economy. These materials need to be of high quality to be attractive to local reprocessing companies and command the best prices. In this way, local authorities and householders will be contributing to better environmental and economic outcomes as well as higher recycling.

It is important for Welsh householders to know where the materials collected from them are recycled. A recent report into the end destinations of materials collected for recycling by Welsh local authorities showed less than half, by weight, is recycled in Wales. There is enormous potential to boost the Welsh economy and the number of jobs by reprocessing more of these materials here in Wales.

Therefore, it is my intention as Cabinet Secretary for Environment and Rural Affairs to drive forward policies towards delivering a circular economy in Wales. This wi