Y Cyfarfod Llawn
Plenary
18/02/2025Cynnwys
Contents
Yn y fersiwn ddwyieithog, mae’r golofn chwith yn cynnwys yr iaith a lefarwyd yn y cyfarfod. Mae’r golofn dde yn cynnwys cyfieithiad o’r areithiau hynny.
In the bilingual version, the left-hand column includes the language used during the meeting. The right-hand column includes a translation of those speeches.
Cyfarfu'r Senedd yn y Siambr a thrwy gynhadledd fideo am 13:30 gyda'r Llywydd (Elin Jones) yn y Gadair.
The Senedd met in the Chamber and by video-conference at 13:30 with the Llywydd (Elin Jones) in the Chair.
Prynhawn da a chroeso, bawb, i'r Cyfarfod Llawn. Yr eitem gyntaf y prynhawn yma fydd y cwestiynau i'r Prif Weinidog, ac mae'r cwestiwn cyntaf gan Lee Waters.
Good afternoon and welcome to this afternoon's Plenary meeting. The first item on our agenda this afternoon will be questions to the First Minister, and the first question is from Lee Waters.
1. Beth yw cynlluniau Llywodraeth Cymru yn y dyfodol ar gyfer hyrwyddo ailddefnyddio deunyddiau o fewn yr economi gylchol? OQ62372
1. What are the Welsh Government's future plans for promoting the reuse of materials within the circular economy? OQ62372
Diolch. Building on our recycling record, we are investing in infrastructure to capture high-quality recycled materials. We're also attracting investment from companies to reprocess materials. We're providing support to businesses to use them, and we are driving increased reuse of materials through reforms such as extended producer responsibility, to create jobs and to drive green growth.
Diolch. Gan adeiladu ar ein record ailgylchu, rydym ni'n buddsoddi mewn seilwaith i nodi deunyddiau wedi'u hailgylchu o ansawdd uchel. Rydym ni hefyd yn denu buddsoddiad gan gwmnïau i ailbrosesu deunyddiau. Rydym ni'n darparu cymorth i fusnesau eu defnyddio, ac rydym ni'n ysgogi ailddefnydd cynyddol o ddeunyddiau trwy ddiwygiadau fel cyfrifoldeb estynedig cynhyrchwyr, i greu swyddi ac i ysgogi twf gwyrdd.
Thank you. Well, from amongst the lowest levels in Europe to the second best in the world, Wales has shown real leadership on tackling waste, and we shouldn’t pocket that; it’s a huge achievement. The huge progress on recycling was achieved with targets for local authorities, and with fines for not meeting them. Councils have a legal duty to clear litter and fly-tipping on public land, but there are currently no legal targets to tackle other waste. So, is the Government considering tougher penalties to increase repair and reuse, or to ensure cleaner public spaces? And how, then, do we use the waste that we get to use and sell, because, after all, the circular economy strategy is as much about the economy as it is about the environment, and there are some strong case studies of firms creating real value from waste? But what’s our plan for scaling that?
Diolch. Wel, o blith y lefelau isaf yn Ewrop i'r ail orau yn y byd, mae Cymru wedi dangos arweinyddiaeth wirioneddol o ran mynd i'r afael â gwastraff, ac ni ddylem ni bocedu hynny; mae'n gyflawniad enfawr. Sicrhawyd y cynnydd enfawr o ran ailgylchu gyda thargedau ar gyfer awdurdodau lleol, a chyda dirwyon am fethu â'u bodloni. Mae gan gynghorau ddyletswydd gyfreithiol i glirio sbwriel a thipio anghyfreithlon ar dir cyhoeddus, ond nid oes unrhyw dargedau cyfreithiol i fynd i'r afael â gwastraff arall ar hyn o bryd. Felly, a yw'r Llywodraeth yn ystyried cosbau llymach i gynyddu gwaith atgyweirio ac ailddefnyddio, neu i sicrhau mannau cyhoeddus glanach? A sut, felly, ydym ni'n defnyddio'r gwastraff yr ydym ni'n ei gael i'w ddefnyddio a'i werthu, oherwydd, wedi'r cyfan, mae'r strategaeth economi gylchol yn ymwneud cymaint â'r economi ag y mae'n ymwneud â'r amgylchedd, a cheir rhai astudiaethau achos cryf o gwmnïau yn creu gwerth gwirioneddol o wastraff? Ond beth yw ein cynllun ar gyfer cynyddu hynny?
Well, thanks very much. It gave me great delight last week when I met all the EU ambassadors to tell them that we had the second best recycling rates on the planet. We are only 0.4 per cent behind Austria, and, as I told the Austrian ambassador, ‘We are coming for you’. And part of the way we’re going to get there is through being very serious about the circular economy and driving that performance further. And you’re quite right—one of the ways we did this is to make sure that targets were set over a long period of time, and there was investment in the infrastructure. And there’s been over £1 billion-worth of investment in that infrastructure since the start of devolution.
But I want to pay tribute today to the people of Wales, because they’ve come with us on this journey. And from a time when you would have just chucked everything into one bin, to today, where we’re all washing out our cans and cleaning everything before we put them in their bins, it’s remarkable the culture change that’s happened in our society. We could not have done that without the Welsh public, and I think we should pay tribute to them. And the fact that we can look to creating an economy, now, that comes on the back of that in terms of reuse is critical. And one of our aims is to get every council to have a repair and reuse facility—80 per cent of them are already covered, and the rest are on their way.
Wel, diolch yn fawr iawn. Rhoddodd bleser mawr i mi yr wythnos diwethaf pan wnes i gyfarfod â holl lysgenhadon yr UE i ddweud wrthyn nhw fod gennym ni'r ail gyfraddau ailgylchu gorau ar y blaned. Dim ond 0.4 y cant y y tu ôl i Awstria ydym ni, ac, fel y dywedais i wrth lysgennad Awstria, 'Rydym ni ar eich cynffon'. A rhan o'r ffordd yr ydym ni'n mynd i gyrraedd yno yw drwy fod yn gwbl o ddifrif am yr economi gylchol ac ysgogi'r perfformiad hwnnw ymhellach. Ac rydych chi'n gwbl gywir—un o'r ffyrdd y gwnaethom ni hyn yw gwneud yn siŵr bod targedau yn cael eu gosod dros gyfnod hir o amser, a bod buddsoddiad yn y seilwaith. A bu gwerth dros £1 biliwn o fuddsoddiad yn y seilwaith hwnnw ers dechrau datganoli.
Ond hoffwn dalu teyrnged heddiw i bobl Cymru, oherwydd maen nhw wedi dod gyda ni ar y daith hon. Ac o gyfnod pan fyddech chi wedi taflu popeth i mewn i un bin, i heddiw, lle'r ydym ni i gyd yn golchi ein caniau ac yn glanhau popeth cyn i ni eu rhoi nhw yn eu biniau, mae'n rhyfeddol y newid diwylliant sydd wedi digwydd yn ein cymdeithas. Allem ni ddim fod wedi gwneud hynny heb y cyhoedd yng Nghymru, ac rwy'n credu y dylem ni dalu teyrnged iddyn nhw. Ac mae'r ffaith y gallwn ni edrych ar greu economi, nawr, mae hynny'n dod yn sgil hynny o ran y ffaith fod ailddefnyddio yn hollbwysig. Ac un o'n hamcanion yw cael pob cyngor i fod â chyfleuster atgyweirio ac ailddefnyddio—ceir darpariaeth yn 80 y cant ohonyn nhw eisoes, ac mae'r gweddill ar eu ffordd.
Prif Weinidog, last Friday I had the pleasure of joining Darren Millar and some fellow Welsh Conservative colleagues on a visit to Enfinium, a combined heat and power facility in north Wales that processes up to 232,000 tonnes of residual waste each year, converting it into energy. Crucially, key resources such as metals and aggregates are recovered, supporting the construction industry, thus contributing to the circular economy. During my visit, I heard about Enfinium’s ambitious plans to install carbon capture technology as part of a major investment—approximately £200 million. And their aim is to connect Parc Adfer to HyNet, enabling the recovery of carbon locked in non-recyclable waste. Now, this would not only decarbonise north Wales and the waste sector, but also create Wales’s largest carbon removals project. First Minister, there will always be a proportion of waste that cannot be recycled but can still serve a productive purpose, as demonstrated by Enfinium. So, how is the Welsh Government engaging with projects like this, to secure UK Government support, and to ensure Wales is included in the HyNet expansion, so that our nation can fully benefit from the significant investment?
Prif Weinidog, cefais y pleser ddydd Gwener diwethaf o ymuno â Darren Millar a rhai cydweithwyr eraill yn y Ceidwadwyr Cymreig ar ymweliad ag Enfinium, cyfleuster gwres a phŵer cyfunol yn y gogledd sy'n prosesu hyd at 232,000 tunnell o wastraff gweddilliol bob blwyddyn, gan ei droi'n ynni. Yn hollbwysig, mae adnoddau allweddol fel metelau ac agregau yn cael eu hadfer, gan gefnogi'r diwydiant adeiladu, a chyfrannu drwy hynny at yr economi gylchol. Yn ystod fy ymweliad, clywais am gynlluniau uchelgeisiol Enfinium i osod technoleg dal carbon yn rhan o fuddsoddiad mawr—tua £200 miliwn. A'u nod yw cysylltu Parc Adfer â HyNet, gan alluogi adferiad carbon sydd wedi'i gloi mewn gwastraff na ellir ei ailgylchu. Nawr, byddai hyn nid yn unig yn datgarboneiddio'r gogledd a'r sector gwastraff, ond hefyd yn creu prosiect gwaredu carbon mwyaf Cymru. Prif Weinidog, bydd cyfran o wastraff na ellir ei ailgylchu bob amser ond sy'n dal i allu cyflawni diben cynhyrchiol, fel y dangosir gan Enfinium. Felly, sut mae Llywodraeth Cymru yn ymgysylltu â phrosiectau fel hwn, i sicrhau cefnogaeth Llywodraeth y DU, ac i sicrhau bod Cymru'n cael ei chynnwys yn ehangiad HyNet, fel y gall ein cenedl elwa'n llawn o'r buddsoddiad sylweddol?
Well, thanks very much. I think there’s definitely a place for waste to energy, but I think it is important for us also to recognise that we’re on a journey here and, at some point, we do need to make sure that there’s a transition period, and, during that transition period, there is definitely a role for carbon capture. The technology is still fairly new, but I think there are real opportunities now, and the fact that the UK Government has done a massive investment in that space demonstrates, I think, that that is certainly a route that we need to be going on.
Wel, diolch yn fawr iawn. Rwy'n credu bod lle ar gyfer gwastraff i ynni yn sicr, ond rwy'n credu ei bod hi'n bwysig i ni hefyd gydnabod ein bod ni ar daith yma ac, ar ryw adeg, mae angen i ni wneud yn siŵr bod cyfnod pontio, ac, yn ystod y cyfnod pontio hwnnw, mae swyddogaeth ar gyfer dal carbon yn sicr. Mae'r dechnoleg dal yn weddol newydd, ond rwy'n credu bod cyfleoedd gwirioneddol nawr, ac mae'r ffaith bod Llywodraeth y DU wedi gwneud buddsoddiad enfawr yn y maes hwnnw yn dangos, rwy'n credu, bod hwnnw'n sicr yn llwybr y mae angen i ni fod yn ei ddilyn.
2. A wnaiff y Prif Weinidog ddatganiad am dargedau lleihau tlodi plant Llywodraeth Cymru? OQ62370
2. Will the First Minister make a statement on the Welsh Government's child poverty reduction targets? OQ62370
Mae lleihau tlodi plant yn bwysig iawn i Lywodraeth Lafur Cymru. Dyna pam rŷn ni'n buddsoddi dros £100 miliwn y flwyddyn mewn gofal plant fforddiadwy i blant tair a phedair oed, yn ogystal â £46 miliwn ychwanegol ar gyfer gofal plant Dechrau'n Deg, a phrydau ysgol am ddim. Mae'r polisïau Llafur Cymru hyn yn allweddol i godi teuluoedd allan o dlodi, a fydd yn helpu i leihau tlodi plant.
Reducing child poverty is very important to the Welsh Labour Government. That's why we're investing more than £100 million a year in affordable child care for three and four-year-olds, as well as £46 million in additional funding for childcare under Flying Start, and free school meals. These Welsh Labour policies are vital to raise families out of poverty, which will help to reduce child poverty.
Diolch yn fawr am yr ymateb.
Thank you for that response.
I have absolutely no idea what the aspiration of the Welsh Government is when it comes to reducing children who are living in poverty. If I go to Scotland, I know that they want to reduce child poverty there by 10 per cent. If I look at New Zealand, they want to reduce it by 5 per cent. And, yet, here we are in Wales, with one of the highest levels of children living in poverty, and I have no idea what the Welsh Government's vision is in terms of reducing child poverty. On the other hand, if we look at organisations like Patriotic Millionaires UK—and they're exactly what they say on the tin—they say, 'Raise taxes in order to fund our public services and help those living in the worst poverty', like our children across the UK. So, I've two questions for you, First Minister, and they are 'yes' and 'no' answers. The first question is this: will you tell Keir Starmer to tax the richest and scrap the two-child benefit cap? And a question for you—'yes' or 'no': will you introduce targets on reducing child poverty? Diolch yn fawr iawn.
Does gen i ddim syniad o gwbl beth yw dyhead Llywodraeth Cymru o ran lleihau nifer y plant sy'n byw mewn tlodi. Os byddaf yn mynd i'r Alban, rwy'n gwybod eu bod nhw eisiau lleihau tlodi plant yno 10 y cant. Os edrychaf i ar Seland Newydd, maen nhw eisiau ei leihau 5 y cant. Ac eto, dyma ni yng Nghymru, ag un o'r lefelau uchaf o blant yn byw mewn tlodi, a does gen i ddim syniad beth yw gweledigaeth Llywodraeth Cymru o ran lleihau tlodi plant. Ar y llaw arall, os edrychwn ni ar sefydliadau fel Patriotic Millionaires UK—ac maen nhw'n union yr hyn y mae'n ei ddweud ar y tun—maen nhw'n dweud, 'Codwch drethi er mwyn ariannu ein gwasanaethau cyhoeddus a helpu'r rhai sy'n byw yn y tlodi gwaethaf', fel ein plant ni ledled y DU. Felly, mae gen i ddau gwestiwn i chi, Prif Weinidog, ac maen nhw'n atebion 'gwnaf' a 'na wnaf'. Y cwestiwn cyntaf yw hwn: a wnewch chi ddweud wrth Keir Starmer i drethu'r mwyaf cyfoethog a chael gwared ar y cap budd-dal dau blentyn? A chwestiwn i chi—'gwnaf' neu 'na wnaf': a wnewch chi gyflwyno targedau ar leihau tlodi plant? Diolch yn fawr iawn.
Well, thanks very much. Look, the decisions on taxation and how he presents those is something that Keir Starmer has to determine for himself. Obviously, we in Wales have our opportunity as well; we have decided in this proposed budget that we will not be taxing the richest in our forthcoming budget, partly because we don't have as many rich people as perhaps we'd like in Wales to be able to access the kind of taxation that would be helpful to our public services. We have made it clear in the child poverty strategy that we have very clear intentions here. We already have national indicators, which will help us to measure our progress as a nation. The monitoring framework, which will inform the next progress, is due to be published in 2025.
Wel, diolch yn fawr iawn. Edrychwch, mae'r penderfyniadau ar drethiant a sut y mae'n cyflwyno'r rheini yn rhywbeth y mae'n rhaid i Keir Starmer ei benderfynu drosto'i hun. Yn amlwg, mae gennym ni yng Nghymru ein cyfle hefyd; rydym ni wedi penderfynu yn y gyllideb arfaethedig hon na fyddwn ni'n trethu'r mwyaf cyfoethog yn ein cyllideb sydd ar ddod, yn rhannol oherwydd nad oes gennym ni gymaint o bobl gyfoethog ag efallai yr hoffem ni yng Nghymru i allu cael mynediad at y math o drethiant a fyddai o gymorth i'n gwasanaethau cyhoeddus. Rydym ni wedi ei gwneud yn eglur yn y strategaeth tlodi plant bod gennym ni fwriadau eglur iawn yma. Mae gennym ni ddangosyddion cenedlaethol eisoes, a fydd yn ein helpu i fesur ein cynnydd fel cenedl. Disgwylir i'r fframwaith monitro, a fydd yn llywio'r cynnydd nesaf, gael ei gyhoeddi yn 2025.
Thank you, Jane, for raising this important issue. First Minister, the key pillar of your Government's child poverty strategy is to maximise family incomes. How can you hope to achieve these targets when it appears that we are likely to see large job cuts as a result of the UK budget? According to the Chartered Institute of Personnel and Development, confidence among employers has fallen, and they warn of plans to cut recruitment and increase redundancies. First Minister, what assessments, if any, have you made of the impact increased employment costs will have on child poverty in Wales?
Diolch Jane, am godi'r mater pwysig hwn. Prif Weinidog, prif nod strategaeth tlodi plant eich Llywodraeth yw sicrhau'r incwm mwyaf posibl i deuluoedd. Sut allwch chi obeithio cyrraedd y targedau hyn pan fo'n ymddangos ein bod ni'n debygol o weld toriadau mawr i swyddi o ganlyniad i gyllideb y DU? Yn ôl y Sefydliad Siartredig Personél a Datblygu, mae hyder ymhlith cyflogwyr wedi gostwng, ac maen nhw'n rhybuddio am gynlluniau i dorri recriwtio a chynyddu diswyddiadau. Prif Weinidog, pa asesiadau, os o gwbl, ydych chi wedi eu gwneud o'r effaith y bydd costau cyflogaeth uwch yn ei chael ar dlodi plant yng Nghymru?
Thanks very much. What we know is that there's going to be £1.6 billion in additional funding coming to Wales as a result of the UK Government's policies. That should help us to alleviate some of the pressures that we've seen after 14 years of austerity under your Government. Now, I think it's really important for us to recognise that there are people across Wales who are really struggling, and the cost-of-living crisis is still something very, very real. The very fact that there's been a 46 per cent increase in the cost of energy, for example, since 2020—. That's now baked in, so people have to deal with that; it's not going away, they're having to deal with that. The same thing when it comes to food—there's been a 29 per cent increase in the cost of food. And, again, that's been baked in. So, even if inflation goes up by a little bit now, they're still having to cope with that. I just think we’ve all got to be aware that that struggle continues, and that’s why the best way for us to tackle child poverty is to make sure people have good and decent wages, and one of the ways we can do that is to help them with childcare. Let’s get people back into work. Let’s give them those opportunities. I’m really pleased to see that we’re investing £100 million in childcare, and I know that there are ambitions to go further. Thirty hours of funded childcare is absolutely critical. The fact is that, in Wales, in primary schools, 174,000 primary school children are now eligible for a free school meal. I think this matters. This helps take the pressure off those families who are really struggling. And what we know is that you’ve got to get in there right from the beginning. So, £46 million in expanding Flying Start childcare is going to be critical. The first years of life are what makes a difference to the prospects of a child in our society.
Diolch yn fawr iawn. Yr hyn yr ydym ni'n ei wybod yw y bydd £1.6 biliwn o gyllid ychwanegol yn dod i Gymru o ganlyniad i bolisïau Llywodraeth y DU. Dylai hynny ein helpu ni i leddfu peth o'r pwysau yr ydym ni wedi eu gweld ar ôl 14 mlynedd o gyni cyllidol o dan eich Llywodraeth chi. Nawr, rwy'n credu ei bod hi'n bwysig iawn i ni gydnabod bod pobl ledled Cymru sy'n ei chael hi'n anodd iawn, ac mae'r argyfwng costau byw yn dal i fod yn rhywbeth real iawn, iawn. Yr union ffaith y bu cynnydd o 46 y cant i gost ynni, er enghraifft, ers 2020—. Mae hynny wedi'i gadarnhau'n bendant erbyn hyn, felly mae'n rhaid i bobl ddelio â hynny; nid yw'n mynd i ddiflannu, maen nhw'n gorfod delio â hynny. Yr un peth o ran bwyd—bu cynnydd o 29 y cant i gost bwyd. Ac eto, mae hynny wedi cael ei gadarnhau'n bendant. Felly, hyd yn oed os bydd chwyddiant yn cynyddu rhyw fymryn nawr, maen nhw'n dal i orfod ymdopi â hynny. Rwy'n credu bod yn rhaid i bob un ohonom ni fod yn ymwybodol bod y frwydr honno'n parhau, a dyna pam mai'r ffordd orau i ni fynd i'r afael â thlodi plant yw gwneud yn siŵr bod gan bobl gyflogau da a phriodol, ac un o'r ffyrdd y gallwn ni wneud hynny yw eu helpu nhw gyda gofal plant. Gadewch i ni gael pobl yn ôl i mewn i waith. Gadewch i ni roi'r cyfleoedd hynny iddyn nhw. Rwy'n falch iawn o weld ein bod ni'n buddsoddi £100 miliwn mewn gofal plant, ac rwy'n gwybod bod uchelgeisiau i fynd ymhellach. Mae 30 awr o ofal plant a ariennir yn gwbl hanfodol. Y gwir amdani yw, yng Nghymru, mewn ysgolion cynradd, fod 174,000 o blant ysgol gynradd bellach yn gymwys i gael pryd ysgol am ddim. Rwy'n credu bod hyn yn bwysig. Mae hyn yn helpu i dynnu'r pwysau oddi ar y teuluoedd hynny sydd wir yn ei chael hi'n anodd. A'r hyn yr ydym ni'n ei wybod yw bod yn rhaid i chi fod yno o'r cychwyn. Felly, mae £46 miliwn i ehangu gofal plant Dechrau'n Deg yn mynd i fod yn hanfodol. Blynyddoedd cyntaf bywyd yw'r hyn sy'n gwneud gwahaniaeth i ragolygon plentyn yn ein cymdeithas.
Child poverty is a national scandal and it’s a national emergency. The Joseph Rowntree Foundation recently published a report on poverty across the UK, and Wales is set to have the highest child poverty rate, with a Labour Government in Westminster and a Labour Government in Wales. Scotland has introduced statutory targets to tackle child poverty, and they’re the only UK nation predicted to see child poverty fall. That’s not a coincidence; it’s the result of targets driving action and ensuring accountability. You’ve said again this afternoon that economic growth is the answer. Of course, it’s part of the picture, but the Joseph Rowntree Foundation argues we will fail to shift the dial on child poverty if we rely on raising economic growth alone to boost low-income family finances. Trickle-down economics doesn’t work. Do you agree that Scotland’s statutory child poverty targets and greater powers over welfare have allowed them to take meaningful action on child poverty? Will you introduce legal child poverty targets for Wales, and are you making the case for Wales to have greater powers over welfare?
Mae tlodi plant yn sgandal genedlaethol ac yn argyfwng cenedlaethol. Yn ddiweddar, cyhoeddodd Sefydliad Joseph Rowntree adroddiad ar dlodi ledled y DU, a disgwylir mai Cymru fydd â'r gyfradd tlodi plant uchaf, â Llywodraeth Lafur yn San Steffan a Llywodraeth Lafur yng Nghymru. Mae'r Alban wedi cyflwyno targedau statudol i fynd i'r afael â thlodi plant, a nhw yw'r unig wlad yn y DU lle y rhagwelir y bydd tlodi plant yn gostwng. Nid cyd-ddigwyddiad yw hynny; mae'n ganlyniad i dargedau sy'n ysgogi camau gweithredu ac yn sicrhau atebolrwydd. Rydych chi wedi dweud eto y prynhawn yma mai twf economaidd yw'r ateb. Wrth gwrs, mae'n rhan o'r darlun, ond mae Sefydliad Joseph Rowntree yn dadlau y byddwn ni'n methu â newid y sefyllfa o ran tlodi plant os byddwn ni'n dibynnu ar godi twf economaidd yn unig i hybu cyllid teuluoedd incwm isel. Nid yw economeg diferu i lawr yn gweithio. Ydych chi'n cytuno bod targedau tlodi plant statudol a mwy o bwerau dros les yr Alban wedi caniatáu iddyn nhw gymryd camau ystyrlon ar dlodi plant? A wnewch chi gyflwyno targedau tlodi plant cyfreithiol i Gymru, ac a ydych chi'n gwneud y ddadl i Gymru gael mwy o bwerau dros les?
Thanks very much. We’re certainly not relying on expanding the economy alone. The fact is we are pouring money into helping to reduce poverty in Wales, which, obviously, helps reduce child poverty. The fact that we have a council tax reduction scheme, for example, helps 260,000 people on low incomes and in vulnerable households. That makes a difference to the money that they would otherwise have to find. It’s quite remarkable that, of course, the answer that Plaid Cymru have always is to spend more money. They want to increase child benefit, they want to extend free school meals, and they never tell us how they’re going to pay it, and they’re intending to vote against the budget.
Diolch yn fawr iawn. Yn sicr, nid ydym ni'n dibynnu ar ehangu'r economi yn unig. Y gwir amdani yw ein bod ni'n arllwys arian i mewn i helpu i leihau tlodi yng Nghymru, sydd, yn amlwg, yn helpu i leihau tlodi plant. Mae'r ffaith bod gennym ni gynllun gostyngiadau'r dreth gyngor, er enghraifft, yn helpu 260,000 o bobl ar incwm isel ac mewn aelwydydd agored i niwed. Mae hynny'n gwneud gwahaniaeth i'r arian y byddai'n rhaid iddyn nhw ddod o hyd iddo fel arall. Mae'n eithaf rhyfeddol mai'r ateb sydd gan Blaid Cymru erioed, wrth gwrs, yw gwario mwy o arian. Maen nhw eisiau cynyddu budd-dal plant, maen nhw eisiau ymestyn prydau ysgol am ddim, a dydyn nhw byth yn dweud wrthym ni sut maen nhw'n mynd i dalu am hynny, ac maen nhw'n bwriadu pleidleisio yn erbyn y gyllideb.
It is, Presiding Officer, a standing rebuke to our politics that we are willing to tolerate such high levels of child poverty, and we hear the crocodile tears from a Conservative Party that presided over industrial-sized increases in child poverty across the whole of the United Kingdom. Do you agree with me, First Minister, that if we’re to address the issues of child poverty, the two-child benefit cap must be lifted. You know that will have an immediate impact. We also know that the provision of services from the Welsh Government would benefit from a fair funding formula where Wales has its funding determined by need and not simply per head of population. If we are to see economic growth, then we’re not going to see economic growth outside of the European single market, and the sooner we rejoin that the better.
Mae'n gerydd sefydlog i'n gwleidyddiaeth, Llywydd, ein bod ni'n fodlon goddef lefelau mor uchel o dlodi plant, ac rydym ni'n clywed y dagrau crocodeil gan Blaid Geidwadol a lywyddodd dros gynnydd o faint diwydiannol i dlodi plant ar draws y Deyrnas Unedig gyfan. Ydych chi'n cytuno â mi, Prif Weinidog, os ydym ni'n mynd i fynd i'r afael â materion tlodi plant, bod yn rhaid codi'r cap budd-dal dau blentyn. Rydych chi'n gwybod y bydd hynny'n cael effaith ar unwaith. Rydym ni hefyd yn gwybod y byddai'r ddarpariaeth o wasanaethau gan Lywodraeth Cymru yn elwa o fformiwla ariannu deg lle mae cyllid Cymru yn cael ei bennu gan angen ac nid fesul pen o'r boblogaeth yn unig. Os ydym ni'n mynd i weld twf economaidd, yna nid ydym ni'n mynd i weld twf economaidd y tu allan i'r farchnad sengl Ewropeaidd, a gorau po gyntaf y byddwn ni'n ailymuno â honno.
Thanks very much. There is, obviously, concern around the two-child limit, and I know that the Cabinet Secretary for Social Justice has raised this issue personally in the UK Government’s ministerial child poverty taskforce. And you’re quite right—we are also very interested in seeing a principle-based approach to UK funding and fiscal frameworks, and this would involve replacing the Barnett formula with a relative needs-based system. It does need to be done. We are being short changed. We will keep on making the case.
Diolch yn fawr iawn. Mae pryder ynghylch y terfyn dau blentyn, yn amlwg, a gwn fod Ysgrifennydd y Cabinet dros Gyfiawnder Cymdeithasol wedi codi'r mater hwn yn bersonol yn nhasglu tlodi plant gweinidogol Llywodraeth y DU. Ac rydych chi'n gwbl gywir—mae gennym ni ddiddordeb mawr hefyd mewn gweld dull seiliedig ar egwyddor o ymdrin â fframweithiau ariannu a chyllidol y DU, a byddai hyn yn golygu disodli fformiwla Barnett gyda system seiliedig ar anghenion gymharol. Mae angen ei wneud. Rydym ni'n cael cam. Byddwn yn parhau i wneud y ddadl.
Cwestiynau nawr gan arweinwyr y pleidiau. Arweinydd y Ceidwadwyr, Darren Millar.
Questions now from the party leaders. The leader of the Conservatives, Darren Millar.
Diolch, Llywydd. First Minister, what does the Labour Party, and more importantly your Welsh Government, have against older people?
Diolch, Llywydd. Prif Weinidog, beth sydd gan y Blaid Lafur, ac yn bwysicach eich Llywodraeth Cymru chi, yn erbyn pobl hŷn?
Have against what?
Yn erbyn beth?
Older people.
Pobl hŷn.
Older people. I don't think we've got anything against older people. In fact, I think we put a huge amount of support into supporting older people. So, for example, they are the people who make most use of the NHS, and we are pouring money into the NHS. They are making a huge use of that facility, and that's something that we should be very proud of.
Pobl hŷn. Nid wyf i'n credu bod gennym ni unrhyw beth yn erbyn pobl hŷn. A dweud y gwir, rwy'n credu ein bod ni'n rhoi llawer iawn o gymorth i gefnogi pobl hŷn. Felly, er enghraifft, nhw yw'r bobl sy'n gwneud y defnydd mwyaf o'r GIG, ac rydym ni'n arllwys arian i mewn i'r GIG. Maen nhw'n gwneud defnydd enfawr o'r cyfleuster hwnnw, ac mae hynny'n rhywbeth y dylem ni fod yn falch iawn ohono.
I'm afraid, First Minister, that actions speak louder than words, and the performance of the NHS and other services impacting on older people says a very different story. And the truth is that Labour in Wales and in Westminster have been an absolute disaster for our older people in Wales. You have opposed a Bill to protect the rights of older people in Wales; you've broken promises to Women Against State Pension Inequality women; and within just days of taking office in July of last year, the Labour Chancellor cruelly scrapped winter fuel payments for 0.5 million Welsh pensioners. Now, First Minister, these are not just people on a spreadsheet, these are our parents and our grandparents, yet this winter, thousands are being forced to choose between eating or heating. You just mentioned the 46 per cent energy increases, which are now baked into our energy supply system. And due to that decision by the Chancellor, according to your own Labour figures, thousands of people are going to die.
So, can I ask you, First Minister, what action have you or any of your Ministers undertaken to make sure that representations have been made? Have you picked up the phone? Have you sent any e-mails? What letters have you exchanged with the UK Government to spell out the desperate consequences of this cruel decision on Wales and our Welsh pensioners? And if you have taken any actions, why don't you share that information with us and publish any correspondence?
Mae gen i ofn, Prif Weinidog, mai gwell gwneud na dweud, ac mae perfformiad y GIG a gwasanaethau eraill sy'n effeithio ar bobl hŷn yn adrodd stori wahanol iawn. A'r gwir yw bod Llafur yng Nghymru ac yn San Steffan wedi bod yn drychineb lwyr i'n pobl hŷn yng Nghymru. Rydych chi wedi gwrthwynebu Bil i ddiogelu hawliau pobl hŷn yng Nghymru; rydych chi wedi torri addewidion i'r Menywod yn Erbyn Anghydraddoldeb Pensiwn y Wladwriaeth; ac o fewn dyddiau yn unig o ddod i rym ym mis Gorffennaf y llynedd, fe wnaeth y Canghellor Llafur y penderfyniad creulon i ddiddymu taliadau tanwydd gaeaf i 0.5 miliwn o bensiynwyr Cymru. Nawr, Prif Weinidog, nid pobl ar daenlen yn unig yw'r rhain, ein rhieni a'n neiniau a'n teidiau yw'r rhain, ac eto y gaeaf hwn, mae miloedd yn cael eu gorfodi i ddewis rhwng bwyta neu wres. Rydych chi newydd sôn am y cynnydd o 46 y cant i brisiau ynni, sydd bellach wedi'u cadarnhau'n bendant yn ein system cyflenwi ynni. Ac oherwydd y penderfyniad hwnnw gan y Canghellor, yn ôl eich ffigurau Llafur eich hun, mae miloedd o bobl yn mynd i farw.
Felly, a gaf i ofyn i chi, Prif Weinidog, pa gamau ydych chi neu unrhyw un o'ch Gweinidogion wedi eu cymryd i wneud yn siŵr bod sylwadau wedi cael eu gwneud? Ydych chi wedi codi'r ffôn? Ydych chi wedi anfon unrhyw negeseuon e-bost? Pa lythyrau ydych chi wedi eu cyfnewid â Llywodraeth y DU i egluro canlyniadau enbyd y penderfyniad creulon hwn ar Gymru a'n pensiynwyr yng Nghymru? Ac os ydych chi wedi cymryd unrhyw gamau, pam na wnewch chi rannu'r wybodaeth honno gyda ni a chyhoeddi unrhyw ohebiaeth?
Well, thanks very much. Well, we, of course, were the first nation to introduce an older people's commissioner, demonstrating that we needed to make sure that there was an independent voice for them, and now we have a champion in every local authority, speaking up and making sure that the voices of local people and older people are heard.
Now, those decisions in relation to the winter fuel allowance were decisions for the UK Government, but what we do have are warm hubs, and we have put £1.5 million into that support over this winter, making sure that people have that facility. We're spending £30 million on helping to insulate people's homes and putting in new facilities and mechanisms for them to heat their homes. And, of course, older people also benefit from having free bus passes in Wales, which is something that many now just take for granted. Well, these things don't happen by accident, they happen because it's a political priority for our Government.
Wel, diolch yn fawr iawn. Wel, ni, wrth gwrs, oedd y wlad gyntaf i gyflwyno comisiynydd pobl hŷn, gan ddangos bod angen i ni wneud yn siŵr bod llais annibynnol ar eu cyfer, a nawr mae gennym ni hyrwyddwr ym mhob awdurdod lleol, sy'n codi llais ac yn gwneud yn siŵr bod lleisiau pobl leol a phobl hŷn yn cael eu clywed.
Nawr, roedd y penderfyniadau hynny o ran y lwfans tanwydd gaeaf yn benderfyniadau i Lywodraeth y DU, ond yr hyn sydd gennym ni yw canolfannau clyd, ac rydym ni wedi cyfrannu £1.5 miliwn at y cymorth hwnnw dros y gaeaf hwn, gan wneud yn siŵr bod gan bobl y cyfleuster hwnnw. Rydym ni'n gwario £30 miliwn ar helpu i inswleiddio cartrefi pobl a gosod cyfleusterau a mecanweithiau newydd iddyn nhw wresogi eu cartrefi. Ac, wrth gwrs, mae pobl hŷn hefyd yn elwa o gael tocynnau bws am ddim yng Nghymru, sy'n rhywbeth y mae llawer yn ei gymryd yn ganiataol erbyn hyn. Wel, nid yw'r pethau hyn yn digwydd ar ddamwain, maen nhw'n digwydd oherwydd ei fod yn flaenoriaeth wleidyddol i'n Llywodraeth.
A free bus pass isn't going to pay the energy bills of hundreds of thousands of older people across Wales. You try to pass the buck always to the UK Government. The reality is that your Scottish Labour counterparts have had the bottle to stand up to the UK Labour Government. They condemned the decision to axe this lifeline for our pensioners, but what has the Welsh Government done? Well, you lost your bottle. You've done absolutely nothing. You've not condemned the decision of the UK Government at all.
Now, let me give you an idea about something that you could do to sort this situation out, to redeem your position, something that we Welsh Conservatives have been calling for for some time. We want to see you establish a Welsh winter fuel allowance. It'd cost around £100 million per year, and you have this money available to you and could make it available by simply reversing your decision to continue to increase the Welsh Government's own central administration costs, which by the end of the next financial year will be £117 million higher than they were two years ago—£117 million that is being spent on bureaucrats. Now, I know where pensioners would rather see that money invested; they would rather see it invested in helping them with their energy bills. So, can I ask you, First Minister, will you finally stand up for Wales and will you accept our proposal to invest in a Welsh winter fuel allowance to protect our vulnerable pensioners?
Nid yw tocyn bws am ddim yn mynd i dalu biliau ynni cannoedd ar filoedd o bobl hŷn ledled Cymru. Rydych chi'n ceisio trosglwyddo'r bai bob amser i Lywodraeth y DU. Y gwir amdani yw bod eich cymheiriaid Llafur yn yr Alban wedi bod yn ddigon dewr i wrthwynebu Llywodraeth Lafur y DU. Fe wnaethon nhw gondemnio'r penderfyniad i gael gwared ar yr achubiaeth hon i'n pensiynwyr, ond beth mae Llywodraeth Cymru wedi ei wneud? Wel, fe wnaethoch chi golli eich dewrder. Rydych chi wedi gwneud dim byd o gwbl. Dydych chi ddim wedi condemnio penderfyniad Llywodraeth y DU o gwbl.
Nawr, gadewch i mi roi syniad i chi am rywbeth y gallech chi ei wneud i ddatrys y sefyllfa hon, i adfer eich sefyllfa, rhywbeth yr ydym ni Geidwadwyr Cymreig wedi bod yn galw amdano ers cryn amser. Rydym eisiau eich gweld chi'n sefydlu lwfans tanwydd gaeaf yng Nghymru. Byddai'n costio tua £100 miliwn y flwyddyn, ac mae gennych chi'r arian hwn ar gael i chi a gallech ei wneud ar gael drwy'r weithred syml o wrthdroi eich penderfyniad i barhau i gynyddu costau gweinyddu canolog Llywodraeth Cymru ei hun, a fydd erbyn diwedd y flwyddyn ariannol nesaf £117 miliwn yn uwch nag yr oedden nhw ddwy flynedd yn ôl—£117 miliwn sy'n cael ei wario ar fiwrocratiaid. Nawr, gwn lle byddai'n well gan bensiynwyr weld yr arian hwnnw yn cael ei fuddsoddi; byddai'n well ganddyn nhw ei weld yn cael ei fuddsoddi i'w helpu gyda'u biliau ynni. Felly, a gaf i ofyn i chi, Prif Weinidog, a wnewch chi sefyll dros Gymru o'r diwedd ac a wnewch chi dderbyn ein cynnig i fuddsoddi mewn lwfans tanwydd gaeaf yng Nghymru i ddiogelu ein pensiynwyr agored i niwed?
Look, I think it's really important that we focus on the things where we have responsibility, and that's what we will continue to do. We are focusing on the things that matter to the people on our streets, those bread-and-butter issues that they told me about at the beginning of my term as First Minister. And at the top of that list was the NHS, and that's why we're putting more money into the NHS, bringing those waiting lists down, making sure that we respond, mostly to older people who make fantastic use of the NHS in our communities. Let me be clear, you're quite happy to say, 'Spend it here'; you never tell us where we should cut it from. I think it's really important for people to recognise that there is £1.6 billion additional funding coming into Wales, and the people of Wales will note that you intend to vote against it. That is not a vote for Wales, that is a vote against the people you represent.
Edrychwch, rwy'n credu ei bod hi'n bwysig iawn ein bod ni’n canolbwyntio ar y pethau lle mae gennym ni gyfrifoldeb, a dyna fyddwn ni'n parhau i'w wneud. Rydym ni'n canolbwyntio ar y pethau sy'n bwysig i'r bobl ar ein strydoedd, y materion bara menyn hynny y gwnaethon nhw ddweud wrthyf i amdanyn nhw ar ddechrau fy nghyfnod fel Prif Weinidog. Ac roedd y GIG ar frig y rhestr honno, a dyna pam rydym ni'n rhoi mwy o arian i'r GIG, gan leihau'r rhestrau aros hynny, gan wneud yn siŵr ein bod ni'n ymateb, yn bennaf i bobl hŷn sy'n gwneud defnydd gwych o'r GIG yn ein cymunedau. Gadewch i mi fod yn glir, rydych chi'n eithaf hapus i ddweud, 'Gwariwch ef yma'; dydych chi byth yn dweud wrthym ni o ble y dylem ni ei dorri. Rwy'n credu ei bod hi'n bwysig iawn i bobl gydnabod bod £1.6 biliwn o gyllid ychwanegol yn dod i mewn i Gymru, a bydd pobl Cymru yn nodi eich bod yn bwriadu pleidleisio yn ei erbyn. Nid pleidlais dros Gymru yw honno, pleidlais yn erbyn y bobl yr ydych chi'n eu cynrychioli yw honno.
Arweinydd Plaid Cymru, Rhun ap Iorwerth.
Plaid Cymru leader, Rhun ap Iorwerth.
Diolch, Llywydd. Mae sector addysg uwch hyfyw yn allweddol i ddyfodol Cymru, ond ar hyn o bryd dydy o ddim yn gynaliadwy. Fe welsom ni hynny yng ngyhoeddiad Prifysgol Caerdydd: 400 o swyddi dan fygythiad. Heddiw dŷn ni'n clywed am y bwriad i dorri swyddi a chau cyrsiau ym Mhrifysgol De Cymru.
Y bore yma dŷn ni wedi cael cyhoeddiad am becyn newydd o arian cyfalaf i brifysgolion Cymru, a tra dwi yn croesawu hynny, nid dyna'r broblem dŷn ni'n ei hwynebu go iawn. Dydy o ddim yn mynd i'r afael â phroblemau cyllido dydd i ddydd ein sefydliadau ni. Mae'r cyhoeddiad hefyd yn cyfeirio at fewnbwn Llywodraeth Cymru i adolygiad Whitehall o addysg uwch. Eto, mae hynny'n hollol iawn ynddo fo ei hun, ond mae angen adolygiad o'r penderfyniadau dŷn ni'n gallu eu cymryd yng Nghymru. Dwi'n meddwl bod yna le i ni gyd ddod at ein gilydd i ddelifro hynny.
Yr wythnos diwethaf fe ysgrifennon ni at y Gweinidog addysg uwch yn gofyn iddi gefnogi adolygiad trawsbleidiol. Drwy gytuno ar y cylch gorchwyl efo'n gilydd, drwy gydweithio efo'r sector, mi allwn ni edrych ar y cyd ar sut mae ariannu'n gweithio ar hyn o bryd, cefnogaeth myfyrwyr ac ystyried model cyllido newydd. A gaf i felly wahodd y Prif Weinidog i dderbyn y gwahoddiad yna o gydweithio a dechrau trafodaethau trawsbleidiol er mwyn rhoi adolygiad ar waith?
Thank you, Llywydd. A viable higher education sector is crucial to the future of Wales, but at the moment it is not sustainable. We saw that in the announcement made by Cardiff University: 400 jobs under threat. Today we hear of the threat to cut jobs and close courses in the University of South Wales.
This morning we had an announcement about a new package of capital funding for Welsh universities, and whilst I welcome that, that isn't the problem that we're really facing, is it? It doesn't tackle the day-to-day funding issues in our institutions. The announcement also talks of the Welsh Government's input into the Whitehall review of higher education. Again, that's entirely proper in and of itself, but there needs to be a review of the decisions that we can take here in Wales. I do think that there's room for us all to come together to deliver that.
Last week we wrote to the Minister for higher education asking her to support a cross-party review. In agreeing on a remit together, by working with the sector, we can jointly look at how funding works at the moment, support for students and consider a new funding model. May I therefore invite the First Minister to accept that invitation of collaboration and to start cross-party discussions in order to put a review in place?
Thanks very much. It's a shame, because actually we could have continued our discussions had we been in a partnership agreement, but we noted that you walked away from that. So, we will, of course, note that the universities—[Interruption.] You walked away from that. There are opportunities for us to engage. And, of course, listen: we're always happy to listen to other people's ideas. I think we have to recognise our universities are a key component in terms of driving economic growth and supporting research and innovation, but they have had to make very painful choices to make sure that those institutions are on a more firm financial footing. It's imperative that they work in social partnership when they are making those decisions.
Now, the Cabinet Secretary and the Minister responsible have invited all the vice-chancellors to a round-table meeting in early March, and I'll be joining them for that meeting. We have done a lot to support the sector, and I'm really pleased that you have welcomed that £18.5 million in capital funding this year to support efforts to reduce operating costs. I think that, I hope, will bring some relief to the sector.
Diolch yn fawr iawn. Mae'n drueni, oherwydd mewn gwirionedd gallem ni fod wedi parhau â'n trafodaethau pe baem ni wedi bod mewn cytundeb partneriaeth, ond fe wnaethom ni nodi eich bod chi wedi cerdded i ffwrdd o hwnnw. Felly, byddwn, wrth gwrs, yn nodi bod y prifysgolion—[Torri ar draws.] Fe wnaethoch chi gerdded i ffwrdd o hwnnw. Mae cyfleoedd i ni ymgysylltu. Ac, wrth gwrs, gwrandewch: rydym ni bob amser yn hapus i wrando ar syniadau pobl eraill. Rwy'n credu bod yn rhaid i ni gydnabod bod ein prifysgolion yn elfen allweddol o ran ysgogi twf economaidd a chefnogi ymchwil ac arloesi, ond bu'n rhaid iddyn nhw wneud dewisiadau poenus iawn i wneud yn siŵr bod y sefydliadau hynny ar sail ariannol fwy cadarn. Mae'n hanfodol eu bod nhw'n gweithio mewn partneriaeth gymdeithasol pan fyddan nhw'n gwneud y penderfyniadau hynny.
Nawr, mae'r Ysgrifennydd Cabinet a'r Gweinidog sy'n gyfrifol wedi gwahodd yr holl is-gangellorion i gyfarfod bwrdd crwn ddechrau mis Mawrth, a byddaf yn ymuno â nhw ar gyfer y cyfarfod hwnnw. Rydym ni wedi gwneud llawer i gynorthwyo'r sector, ac rwy'n falch iawn eich bod chi wedi croesawu'r £18.5 miliwn hwnnw o gyllid cyfalaf eleni i gynorthwyo ymdrechion i leihau costau gweithredu. Rwy'n credu y bydd hynny, gobeithio, yn dod â rhywfaint o ryddhad i'r sector.
She really couldn't help herself, could she? I could remind the First Minister of how the Labour Party in Wales walked away from a review of council tax that would help the poorest households in Wales. We need to think differently about how we use public funds in Wales, getting more bangs for our buck. Health is the same in that respect. When the First Minister came into office, she said that her immediate priority was to reduce NHS waiting lists, but since the 2021 Senedd election, Welsh health Ministers have invested £1.5 billion with the stated aim of bringing down waiting lists, and they have failed. In that time, the number of patient pathways has increased by 200,000. Now, the First Minister tells us today that she is pouring money here, there and everywhere. If the First Minister does think that it's all about money, what assessment has she made of how big the bill is going to be for Wales before she does finally deliver on her promise?
Allai wir ddim helpu ei hun, oni allai? Gallwn atgoffa'r Prif Weinidog sut y cerddodd y Blaid Lafur yng Nghymru i ffwrdd o adolygiad o'r dreth gyngor a fyddai'n helpu'r aelwydydd tlotaf yng Nghymru. Mae angen i ni feddwl yn wahanol am sut rydym ni'n defnyddio arian cyhoeddus yng Nghymru, gan sicrhau mwy o werth am ein harian. Mae iechyd yr un fath yn hynny o beth. Pan ddechreuodd y Prif Weinidog yn ei swydd, dywedodd mai ei blaenoriaeth uniongyrchol oedd lleihau rhestrau aros y GIG, ond ers etholiad Senedd Cymru 2021, mae Gweinidogion iechyd Cymru wedi buddsoddi £1.5 biliwn gyda'r nod datganedig o leihau rhestrau aros, ac maen nhw wedi methu. Yn ystod y cyfnod hwnnw, mae nifer y llwybrau cleifion wedi cynyddu 200,000. Nawr, mae'r Prif Weinidog yn dweud wrthym ni heddiw ei bod hi'n arllwys arian ar hyd y lle. Os yw'r Prif Weinidog yn credu bod y cyfan yn ymwneud ag arian, pa asesiad y mae hi wedi ei wneud o ba mor fawr fydd y bil i Gymru cyn iddi gyflawni ei haddewid o'r diwedd?
Thanks very much. You'll know that there was a huge backlog as a result of the pandemic, and I think the people of Wales wanted us to make sure that we invested that money. Now, I think there are questions around whether we are getting the best efficiency from the system. I think we're employing more people in the NHS than we've ever employed before. We're not quite seeing the kind of outcomes that we think we should be seeing for the investment that's gone in, and so that is certainly something that I know the health Secretary is looking at, and that £50 million of additional funding that's gone in is just starting to work itself through the system. That is something I hope we will see a difference in in the forthcoming weeks.
Diolch yn fawr iawn. Byddwch yn gwybod bod ôl-groniad enfawr o ganlyniad i'r pandemig, ac rwy'n credu bod pobl Cymru eisiau i ni wneud yn siŵr ein bod ni'n buddsoddi'r arian hwnnw. Nawr, rwy'n credu bod cwestiynau ynghylch a ydym ni'n cael yr effeithlonrwydd gorau o'r system. Rwy'n credu ein bod ni'n cyflogi mwy o bobl yn y GIG nag yr ydym ni erioed wedi eu cyflogi o'r blaen. Nid ydym yn gweld yn union y mathau o ganlyniadau y credwn y dylem ni fod yn eu gweld am y buddsoddiad sydd wedi mynd i mewn, ac felly mae hynny'n sicr yn rhywbeth yr wyf i'n gwybod bod yr Ysgrifennydd iechyd yn edrych arno, ac mae'r £50 miliwn o gyllid ychwanegol sydd wedi mynd i mewn yn dechrau gweithio ei hun drwy'r system. Mae hynny'n rhywbeth yr wyf i'n gobeithio y byddwn ni'n gweld gwahaniaeth ynddo yn ystod yr wythnosau nesaf.
What the First Minister can't bring herself to admit is that the state of our public services in Wales is all of Labour's making, and what I'm afraid we're seeing is a lack of a plan to follow the pounds, the increased investment when we see it. Of course we need to see investment in the NHS, that's important, it's vital, but patients and staff need to see that investment delivering results.
Now, for dentists speaking out today, it's making sure that we do have NHS dentists in two years' time that's of concern. That is how serious they think a lack of a plan by Welsh Government is. Plaid Cymru's plan involves new contracts. It involves a strategy around recruitment and retention. So, what is the First Minister's change in approach to stop the British Dental Association's predictions from coming true and to avoid more people having to take out their own teeth?
Yr hyn na all y Prif Weinidog gyfaddef yw mai Llafur sy'n gwbl gyfrifol am gyflwr ein gwasanaethau cyhoeddus yng Nghymru, a'r hyn yr wyf i'n ofni yr ydym ni'n ei weld yw diffyg cynllun i ddilyn y punnoedd, y buddsoddiad cynyddol pan fyddwn ni'n ei weld. Wrth gwrs bod angen i ni weld buddsoddiad yn y GIG, mae hynny'n bwysig, mae'n hanfodol, ond mae angen i gleifion a staff weld y buddsoddiad hwnnw yn sicrhau canlyniadau.
Nawr, i ddeintyddion sy'n lleisio eu barn heddiw, gwneud yn siŵr bod gennym ni ddeintyddion GIG ymhen dwy flynedd sy'n bwysig. Dyna pa mor ddifrifol maen nhw'n credu yw'r diffyg cynllun gan Lywodraeth Cymru. Mae cynllun Plaid Cymru yn cynnwys contractau newydd. Mae'n cynnwys strategaeth ynghylch recriwtio a chadw. Felly, beth yw newid dull y Prif Weinidog i atal rhagfynegiadau Cymdeithas Ddeintyddol Prydain rhag dod yn wir ac i osgoi mwy o bobl yn gorfod tynnu eu dannedd eu hunain allan?
Thanks very much. First of all, I think it's probably worth noting that dentists had a 6 per cent increase this year, which was a significant increase, and is significantly more than was paid in England. And what we have seen, in the contract that they have currently, is that around a sixth of the population Wales have seen a dentist as a result of those changes. That is not an insignificant number, and it's something that England is looking at and saying, 'We'll have a bit of that, please.' I think it's also important to recognise that we have spent 13 months working with the British Dental Association to design a new contract, and that contract will be going out to consultation very shortly.
Diolch yn fawr iawn. Yn gyntaf oll, rwy'n credu ei bod hi'n werth nodi bod deintyddion wedi cael cynnydd o 6 y cant eleni, a oedd yn gynnydd sylweddol, ac yn sylweddol fwy na'r hyn a dalwyd yn Lloegr. A'r hyn yr ydym ni wedi ei weld, yn y contract sydd ganddyn nhw ar hyn o bryd, yw bod tua un rhan o chwech o boblogaeth Cymru wedi gweld deintydd o ganlyniad i'r newidiadau hynny. Nid yw hynny'n nifer dibwys, ac mae'n rhywbeth y mae Lloegr yn edrych arno ac yn dweud, 'Fe gymerwn ni dipyn o hynna, os gwelwch yn dda.' Rwy'n credu ei bod hi hefyd yn bwysig cydnabod ein bod ni wedi treulio 13 mis yn gweithio gyda Chymdeithas Ddeintyddol Prydain i lunio contract newydd, a bydd y contract hwnnw yn destun ymgynghoriad yn fuan iawn.
3. Pa ystyriaeth y mae Llywodraeth Cymru wedi'i rhoi i'r defnydd o dechnolegau newydd sy'n dod i'r amlwg sy’n cefnogi gosod seilwaith trawsyrru ynni o dan y ddaear? OQ62371
3. What consideration has the Welsh Government given to the use of new emerging technologies that support the undergrounding of energy transmission infrastructure? OQ62371
In Wales, we will decide whether any specific proposal is acceptable through considering its impact and how proposals take into account our policies and the requirements of people in Wales, and we'll encourage developers to explore all practical options.
Yng Nghymru, byddwn yn penderfynu a yw unrhyw gynnig penodol yn dderbyniol drwy ystyried ei effaith a sut mae cynigion yn cymryd ein polisïau a gofynion pobl yng Nghymru i ystyriaeth, a byddwn yn annog datblygwyr i archwilio'r holl opsiynau ymarferol.
Thank you for your answer, First Minister. Green GEN Cymru are proposing to build a substation and a 132 kV overhead energy pylon route across a large part of north Powys. Now, if this pylon route was built, this would be an unacceptable visual impact across an area of such natural beauty. You and your colleagues have often responded to me that undergrounding would be extremely expensive, and would, in many cases, make projects unviable. Now, in other parts of Europe, undergrounding is now common practice. In Germany the Government mandate undergrounding, they contribute funding, along with expecting transmission operators to contribute. In the Netherlands, the Government, in most situations, require undergrounding of power transmission lines of below 220 kV. Again, the Powys proposal is 132 kV. Can I ask: are these the issues that you are discussing with your UK Government colleagues and Welsh Government colleagues here? And if other European Governments can mandate the undergrounding of electricity transmission cables and provide funding to do so, why can't you?
Diolch am eich ateb, Prif Weinidog. Mae Green GEN Cymru yn cynnig adeiladu is-orsaf a llwybr peilonau ynni 132 kV uwchben ar draws rhan fawr o ogledd Powys. Nawr, pe bai'r llwybr peilonau hwn yn cael ei adeiladu, byddai hon yn effaith weledol annerbyniol ar draws ardal o harddwch mor naturiol. Rydych chi a'ch cydweithwyr wedi ymateb yn aml i mi y byddai tanddaearu yn eithriadol o ddrud, ac y byddai, mewn llawer o achosion, yn gwneud prosiectau yn anhyfyw. Nawr, mewn rhannau eraill o Ewrop, mae tanddaearu yn arfer cyffredin erbyn hyn. Yn yr Almaen mae'r Llywodraeth yn gwneud tanddaearu yn orfodol, maen nhw'n cyfrannu cyllid, ynghyd â disgwyl i weithredwyr trawsyrru gyfrannu. Yn yr Iseldiroedd, mae'r Llywodraeth, yn y rhan fwyaf o sefyllfaoedd, yn gwneud tanddaearu llinellau trawsyrru pŵer o dan 220 cilofolt yn ofynnol. Eto, 132 kV yw cynnig Powys. A gaf i ofyn: ai dyma'r materion yr ydych chi'n eu trafod gyda'ch cydweithwyr yn Llywodraeth y DU a chyd-Aelodau Llywodraeth Cymru yma? Ac os gall Llywodraethau Ewropeaidd eraill orfodi tanddaearu ceblau trawsyrru trydan a darparu cyllid i wneud hynny, pam na allwch chi?
Thanks very much. I think it is important for us to recognise that there is likely to be a massive increase in terms of electricity demand by 2050—almost triple what we currently use—and so updating Wales's grid system will be essential. It'll be important to the people in your constituency who simply won't be able to get around, frankly, in electric vehicles unless we have an energy system fit for the purpose in the long term. So, that upgrade is going to need a huge amount of investment, and some of that cost is likely to fall on energy users. And what we know is that a lot of people are struggling with the cost of energy already. So, we do have to balance things here. It's about balance. It's about making sure we can make those investments and make sure we can keep costs as low as possible. So, what we've done is we've got the independent advisory group, who are looking at new technologies, and they're agreeing principles for the most appropriate solutions for Wales. I think it would be premature to make decisions about changes to policy before that advisory group reports back.
Diolch yn fawr iawn. Rwy'n credu ei bod hi'n bwysig i ni gydnabod ei bod yn debygol y bydd cynnydd enfawr o ran galw am drydan erbyn 2050—bron i deirgwaith yr hyn yr ydym ni'n ei ddefnyddio ar hyn o bryd—ac felly bydd diweddaru system grid Cymru yn hanfodol. Bydd yn bwysig i'r bobl yn eich etholaeth na fyddant, yn syml, yn gallu symud o gwmpas, a bod yn onest, mewn cerbydau trydan oni bai fod gennym ni system ynni sy'n addas at y diben yn yr hirdymor. Felly, bydd angen buddsoddiad enfawr ar gyfer yr uwchraddio hwnnw, ac mae rhywfaint o'r gost honno yn debygol o ddisgyn ar ddefnyddwyr ynni. A'r hyn yr ydym ni'n ei wybod yw bod llawer o bobl yn ei chael hi'n anodd gyda chost ynni yn barod. Felly, mae'n rhaid i ni gydbwyso pethau yma. Mae'n golygu cydbwysedd. Mae'n golygu gwneud yn siŵr y gallwn ni wneud y buddsoddiadau hynny a gwneud yn siŵr y gallwn ni gadw costau mor isel â phosibl. Felly, yr hyn yr ydym ni wedi ei wneud yw mae gennym ni'r grŵp cynghori annibynnol, sy'n edrych ar dechnolegau newydd, ac maen nhw'n cytuno ar egwyddorion ar gyfer yr atebion mwyaf priodol i Gymru. Rwy'n credu y byddai'n rhy gynnar i wneud penderfyniadau am newidiadau i bolisi cyn i'r grŵp cynghori hwnnw adrodd yn ôl.
The current policy says, doesn't it, First Minister, that Welsh Government wants undergrounding, unless that would mean that an otherwise acceptable project would be unviable? Do you accept that one of the problems at the moment is that the test of viability is basically approached purely from the say-so of the developer? There's no set formula or an independent process of verifying when the developer says it's unviable. So, are you looking, First Minister, at changing the planning policy so that there is a standard method of assessing viability, we're not just dependent on the developer that has a vested interest to say it's unviable, and there is an independent process of verification so that Planning and Environment Decisions Wales has suitably qualified expertise, so we don't just simply accept it when Green GEN or another developer say, 'We can't underground'?
Mae'r polisi presennol yn dweud, onid yw, Prif Weinidog, bod Llywodraeth Cymru eisiau tanddaearu, oni bai y byddai hynny'n golygu na fyddai prosiect sy'n dderbyniol fel arall yn hyfyw? Ydych chi'n derbyn mai un o'r problemau ar hyn o bryd yw bod y prawf hyfywedd fwy neu lai yn cael ei ystyried ar sail penderfyniad y datblygwr yn unig? Nid oes unrhyw fformiwla benodol na phroses annibynnol o wirio pan fydd y datblygwr yn dweud ei fod yn anhyfyw. Felly, ydych chi'n edrych, Prif Weinidog, ar newid y polisi cynllunio fel bod dull safonol o asesu hyfywedd, nad ydym ni'n dibynnu ar y datblygwr yn unig, sydd â buddiant breintiedig, i ddweud ei fod yn anhyfyw, a bod proses annibynnol o ddilysu fel bod gan Penderfyniadau Cynllunio ac Amgylchedd Cymru arbenigedd â chymwysterau priodol, felly nad ydym yn ei dderbyn heb gwestiynu pan fydd Green GEN neu ddatblygwr arall yn dweud, 'Allwn ni ddim tanddaearu'?
Thanks. I think this independent advisory group is, we're hoping, going to agree some of the principles for the most appropriate solutions for Wales, and they'll be creating a public evidence base to support those principles. I think it is important for us to get the balance on this right, because I do think that we can't ignore the issues of fuel poverty in this debate as well.
Diolch. Rwy'n credu bod y grŵp cynghori annibynnol hwn, rydym ni'n gobeithio, yn mynd i gytuno ar rai o'r egwyddorion ar gyfer yr atebion mwyaf priodol i Gymru, a byddan nhw'n creu sylfaen dystiolaeth gyhoeddus i gefnogi'r egwyddorion hynny. Rwy'n credu ei bod hi'n bwysig i ni gael y cydbwysedd ar hyn yn iawn, oherwydd rwy'n credu na allwn ni anwybyddu materion tlodi tanwydd yn y ddadl hon hefyd.
4. A wnaiff y Prif Weinidog ddatganiad am economi'r stryd fawr yng Nghymru? OQ62368
4. Will the First Minister make a statement on the high-street economy in Wales? OQ62368
We recognise our high streets are vital to the economy of Wales and we are using a number of levers to ensure they can thrive. This includes investment in town centres, non-domestic rates relief, support through Business Wales, and implementation of our retail action plan.
Rydym ni'n cydnabod bod ein strydoedd mawr yn hanfodol i economi Cymru ac rydym ni'n defnyddio nifer o ysgogiadau i sicrhau y gallan nhw ffynnu. Mae hyn yn cynnwys buddsoddi mewn canol trefi, rhyddhad ardrethi annomestig, cymorth drwy Busnes Cymru, a rhoi ein cynllun gweithredu ar fanwerthu ar waith.
I'd like to raise concerns regarding the creeping death of the Welsh high street and how profound this concern is amongst local communities, and how it is not getting the attention from the Welsh Government that it deserves. I've raised this issue before in the Chamber, but constituents share their concerns with me that once vibrant high streets are becoming a shadow of their former selves. The diversity of our high streets is disappointing. Many independent outlets with decades of service to the community are closing, sadly, and we're seeing more and more vacant commercial properties and a proliferation of the kind of business singled out by the National Crime Agency as more frequently linked to organised crime: cash-only barber shops, vape shops and junk food outlets, with many of the same types of businesses operating in the same location, and ones that sully the hard work and name of the legitimate traders in these unregulated fields.
The closure of a diverse range of long-established businesses is symptomatic of an ailing local economy, and there are, of course, global economic and technological changes that have driven this change. But both Labour Governments at either side of the M4, I'm afraid, have left small businesses high and dry. So, can the First Minister outline what the Welsh Government is doing to recognise that our high streets are some of the most beleaguered in the United Kingdom, and what are they going to do to reverse this decline?
Hoffwn godi pryderon ynghylch marwolaeth raddol y stryd fawr yng Nghymru a pha mor ddifrifol yw'r pryder hwn ymhlith cymunedau lleol, a sut nad yw'n cael y sylw y mae'n ei haeddu gan Lywodraeth Cymru. Rwyf wedi codi'r mater hwn o'r blaen yn y Siambr, ond mae etholwyr yn rhannu eu pryderon â mi fod stryd mawr a oedd mor fywiog ar un adeg yn troi'n gysgod o'r hyn yr oedden nhw. Mae amrywiaeth ein strydoedd mawr yn siomedig. Mae llawer o siopau annibynnol â degawdau o wasanaeth i'r gymuned yn cau, yn anffodus, ac rydym ni'n gweld mwy a mwy o eiddo masnachol gwag ac ymlediad o'r math o fusnesau y mae'r Asiantaeth Troseddu Cenedlaethol yn tynnu sylw atyn nhw fel rhai sy'n cael eu cysylltu'n fwyfwy aml â throseddu cyfundrefnol: siopau barbwr arian yn unig, siopau fêps a siopau bwyd sothach, â llawer o'r un mathau o fusnesau yn gweithredu yn yr un lleoliad, a rhai sy'n pardduo gwaith caled ac enw da'r masnachwyr cyfreithlon yn y meysydd heb eu rheoleiddio hyn.
Mae cau amrywiaeth eang o fusnesau hirsefydlog yn symptomatig o economi leol wael, ac wrth gwrs, mae yna newidiadau economaidd a thechnolegol byd-eang sydd wedi ysgogi'r newid hwn. Ond mae'r ddwy Lywodraeth Lafur ar y naill ochr i'r M4, mae gen i ofn, wedi gadael busnesau bach ar y clwt. Felly, a all y Prif Weinidog amlinellu'r hyn y mae Llywodraeth Cymru yn ei wneud i gydnabod bod ein strydoedd mawr yn rhai o'r rhai mwyaf dan warchae yn y Deyrnas Unedig, a beth maen nhw'n mynd i'w wneud i wrthdroi'r dirywiad hwn?
Well, thank you very much for that very long question. The state of our high streets was certainly something that came up on my listening tour. So, we are taking this very seriously. And I think an area's identity and its pride lies in its local high street, and certainly this Labour Government is supporting them to thrive.
I'm going to give you an example from your own constituency. We've got this Transforming Towns funding, which is not an insignificant amount of money. Just in Rhyl town centre, we've spent £20 million. That's not a small amount of money, and that's on improving and adapting—[Interruption.] Listen, you spoke for a long time; if you don't mind, I will finish. We are working with Denbighshire County Council in further developing a placemaking plan for Rhyl, and we've also got the Queen's Market site—a £13.2 million project—and that's supported by a £6.3 million Transforming Towns grant. So, you say we're not doing anything. That is quite a lot of money in your one—in your one—town. We're doing lots of this across the whole of Wales.
Wel, diolch yn fawr iawn am y cwestiwn hir iawn yna. Roedd cyflwr ein strydoedd mawr yn sicr yn rhywbeth a godwyd ar fy nhaith wrando. Felly, rydym ni'n cymryd hyn o ddifrif. Ac rwy'n credu bod hunaniaeth ardal a'i balchder wedi'i seilio ar ei stryd fawr leol, ac yn sicr mae'r Llywodraeth Lafur hon yn eu cefnogi nhw i ffynnu.
Rwy'n mynd i roi enghraifft i chi o'ch etholaeth eich hun. Mae gennym ni'r cyllid Trawsnewid Trefi hwn, nad yw'n swm dibwys o arian. Dim ond yng nghanol tref y Rhyl, rydym ni wedi gwario £20 miliwn. Nid yw hwnnw'n swm bach o arian, ac mae hynny ar wella ac addasu—[Torri ar draws.] Gwrandewch, fe wnaethoch chi siarad am amser hir; os nad oes ots gennych chi, fe wnaf i orffen. Rydym ni'n gweithio gyda Chyngor Sir Ddinbych i ddatblygu ymhellach cynllun creu lleoedd ar gyfer y Rhyl, ac mae gennym ni safle Marchnad y Frenhines hefyd—prosiect gwerth £13.2 miliwn—ac mae hwnnw'n cael ei gynorthwyo gan grant Trawsnewid Trefi gwerth £6.3 miliwn. Felly, rydych chi'n dweud nad ydym ni'n gwneud unrhyw beth. Mae hynny'n gryn dipyn o arian yn eich un—yn eich un—tref. Rydym ni'n gwneud llawer o hyn ar draws Cymru gyfan.
Diolch yn fawr. Does dim ond rhaid i chi ymweld â stryd fawr Bangor i weld sut mae rhai o'n canolfannau siopa wedi dirywio dros amser, er gwaethaf yr ymdrechion mawr i wella'r sefyllfa, yn cynnwys cynllun ar gyfer canolfan iechyd a llesiant yn yr hen Debenhams.
Dwi'n troi at agwedd arall. Fe glywodd Pwyllgor Llywodraeth Leol a Thai y Senedd y gallai troi gofodau gwag ar ein stryd fawr yn gartrefi helpu i leddfu'r argyfwng tai, gan hefyd helpu i ddod â bywyd newydd i'r stryd fawr. Ond mi ddaru i'r pwyllgor glywed hefyd fod cymdeithas tenantiaid Cymru, TPAS Cymru, yn dadlau bod angen bod yn fwy hyblyg o ran y meini prawf sydd angen eu cyrraedd wrth ailbwrpasu eiddo gwag yn gartrefi cymdeithasol parhaol. Felly, a fedrwch chi ymrwymo bod eich Llywodraeth chi yn gweithio efo TPAS Cymru ac eraill i’w gwneud hi’n haws i droi siopau ac adeiladau gwag yn gartrefi cymdeithasol, cartrefi y mae mawr eu hangen?
Thank you very much. One only needs to visit Bangor high street to see how some of our shopping centres have declined over time, despite great efforts to improve the situation, including a plan for a health and well-being centre at the old Debenhams site.
Turning to another aspect, the Local Government and Housing Committee of the Senedd heard that turning vacant space on our high streets into homes could help to mitigate the housing crisis, while also bringing new life to our high streets. But the committee also heard that the Welsh tenants association, the Tenant Participation Advisory Service Cymru, had argued that there needs to be more flexibility in terms of the criteria that have to be reached in repurposing vacant properties into permanent social housing. So, can you commit that your Government is working with TPAS Cymru and others to make it easier to turn shops and empty buildings into social housing, houses that are desperately needed?
Diolch yn fawr. Yn sicr, pan wnes i fynd i siarad â phobl ar stryd fawr Bangor, roedden nhw yn awyddus iawn i weld beth gallwn ni ei wneud, a dwi'n falch o weld bod y project yna yn Debenhams i greu canolfan iechyd a llesiant yn mynd i agor, ac mae hynny'n bwysig, dwi'n meddwl, o ran dod â phobl mewn i ganol y ddinas. Dwi'n gwybod bod yr un peth yn mynd i ddigwydd yn ardal Caerfyrddin hefyd. Felly mae hwnna, dwi'n meddwl, yn dangos y math o waith rŷn ni'n ei wneud ar y cyd â'r cynghorau lleol. Mae'n bwysig ein bod ni'n cymryd y cyfle i edrych ar beth gallwn ni ei wneud yng nghanol ein strydoedd mawr, ac mae yna enghreifftiau o ble mae newid siopau mewn i dai yn gweithio'n arbennig o dda. Dwi'n meddwl bod yn rhaid inni hefyd gydnabod bod newid pethau ambell waith yn fwy drud, ac felly mae’n rhaid inni sicrhau bod y balans yn iawn o ran gwneud yn siŵr ein bod ni'n gwneud y mwyaf o’r arian sydd gyda ni.
Thank you very much. Certainly, when I spoke to people on Bangor high street, they were very eager to see what we could do, and I'm pleased to see that that project in Debenhams to create a health and well-being hub is going to open, and that's very important, I think, in terms of bringing people into the city centre. I know that the same thing is going to happen in the area of Carmarthen as well. I think that that does show the kind of work that we are doing jointly with local councils. It is important that we do take the opportunity to look at what we can do on our high streets, and there are examples of where changing shops into homes is working very well. I think that we also have to recognise that changing things is more expensive sometimes, so we have to ensure that we strike the right balance in terms of ensuring that we do the most that we can with the funds available to us.
Many of our high streets rely on being public transport hubs, and, last year, I worked with residents, Arriva, Transport for Wales and Denbighshire council to ensure that a service was reinstated to the village of Llandegla. Arriva have just increased frequencies to the No. 11 bus, which travels from Rhyl through Denbighshire and Flintshire, and they want to improve punctuality and are very keen to grow the network and patronage of it. Transport for Wales say that rail passengers have increased by 25 per cent, so I'd like to ask: how will the Welsh Government help promote public bus transport as well, which employs many workers across north Wales, as being a lifeline connecting people to town centres? Thank you.
Mae llawer o'n strydoedd mawr yn dibynnu ar fod yn ganolfannau trafnidiaeth gyhoeddus, ac, y llynedd, gweithiais gyda thrigolion, Arriva, Trafnidiaeth Cymru a Chyngor Sir Dinbych i sicrhau bod gwasanaeth yn cael ei ailgyflwyno i bentref Llandegla. Mae Arriva newydd gynyddu mynychder bws Rhif 11, sy'n teithio o'r Rhyl drwy sir Ddinbych a sir y Fflint, ac maen nhw eisiau gwella prydlondeb ac maen nhw'n awyddus iawn i dyfu'r rhwydwaith a'r niferoedd sy'n ei ddefnyddio. Mae Trafnidiaeth Cymru yn dweud bod teithwyr rheilffordd wedi cynyddu 25 y cant, felly hoffwn ofyn: sut wnaiff Llywodraeth Cymru helpu i hyrwyddo trafnidiaeth bysiau cyhoeddus hefyd, sy'n cyflogi llawer o weithwyr ar draws y gogledd, fel achubiaeth sy'n cysylltu pobl â chanol trefi? Diolch.
Thanks very much, Carolyn, and thanks for all your work on efforts to bring that service, additional service, to Llandegla. I think we've got to recognise the huge dependency many people in our communities have on buses. We tend to focus quite a lot on trains; actually, far more people use our buses. We need to make sure we stand by them and with them, and I do think that this reregulation of our bus services and the Bill that will be passing through this Chamber shortly will be a real opportunity for us to rethink how we prioritise bus services in our communities, and it's really good to see that there's already been a 25 per cent increase in your particular area. Thank you.
Diolch yn fawr iawn, Carolyn, a diolch am eich holl waith ar ymdrechion i ddod â'r gwasanaeth, y gwasanaeth ychwanegol hwnnw, i Landegla. Rwy'n credu bod yn rhaid i ni gydnabod y ddibyniaeth enfawr sydd gan lawer o bobl yn ein cymunedau ar fysiau. Rydym ni'n tueddu i ganolbwyntio cryn dipyn ar drenau; mewn gwirionedd, mae llawer mwy o bobl yn defnyddio ein bysiau. Mae angen i ni wneud yn siŵr ein bod ni'n sefyll yn gadarn a chyda nhw, ac rwy'n credu y bydd yr ail-reoleiddio hwn o'n gwasanaethau bysiau a'r Bil a fydd yn mynd drwy'r Siambr hon yn fuan yn gyfle gwirioneddol i ni ailfeddwl sut rydym ni'n blaenoriaethu gwasanaethau bysiau yn ein cymunedau, ac mae'n dda iawn gweld y bu cynnydd o 25 y cant eisoes yn eich ardal benodol chi. Diolch.
5. A wnaiff y Prif Weinidog roi'r wybodaeth ddiweddaraf am y defnydd o ddeallusrwydd artiffisial yn y sector cyhoeddus a ariennir gan Lywodraeth Cymru? OQ62328
5. Will the First Minister provide an update on the use of artificial intelligence within the Welsh Government-funded public sector? OQ62328
Artificial intelligence is already used by numerous parts of the public sector to deliver excellent services to the people of Wales. Organisations using AI need to do so ethically, inclusively and safely to mitigate any potential risks to the workforce, human rights and society.
Mae deallusrwydd artiffisial eisoes yn cael ei ddefnyddio gan sawl rhan o'r sector cyhoeddus i ddarparu gwasanaethau rhagorol i bobl Cymru. Mae angen i sefydliadau sy'n defnyddio deallusrwydd artiffisial wneud hynny'n foesegol, yn gynhwysol ac yn ddiogel i liniaru unrhyw risgiau posibl i'r gweithlu, i hawliau dynol ac i gymdeithas.
Can I thank the First Minister for that response? I want to ask about productivity and efficiency, which is important for the Welsh public services to improve performance and reduce costs. We know that the Welsh health service has a poor record in using technology. Things such as computerised medical records, automated prescriptions and automated appointments either do not exist or exist in only a few places. We now have an opportunity to use artificial intelligence. A report from the National Academy of Medicine identified three potential benefits of AI in healthcare: improving outcomes for both patients and clinical teams, lowering healthcare costs and benefiting health. From preventative screening to diagnosis and treatment, AI is being used throughout care throughout most of the world. Can the First Minister commit to using it in Wales?
A gaf i ddiolch i'r Prif Weinidog am yr ateb yna? Hoffwn ofyn am gynhyrchiant ac effeithlonrwydd, sy'n bwysig i wasanaethau cyhoeddus Cymru wella perfformiad a lleihau costau. Rydym ni'n gwybod bod gan wasanaeth iechyd Cymru hanes gwael o ran defnyddio technoleg. Naill ai nid yw pethau fel cofnodion meddygol cyfrifiadurol, presgripsiynau awtomatig ac apwyntiadau awtomatig yn bodoli neu maen nhw'n bodoli mewn ychydig o leoedd yn unig. Mae gennym ni gyfle nawr i ddefnyddio deallusrwydd artiffisial. Nododd adroddiad gan yr Academi Feddygaeth Genedlaethol dair mantais bosibl o ddeallusrwydd artiffisial ym maes gofal iechyd: gwella canlyniadau i gleifion a thimau clinigol, gostwng costau gofal iechyd a bod o fudd i iechyd. O sgrinio ataliol i ddiagnosis a thriniaeth, mae deallusrwydd artiffisial yn cael ei ddefnyddio ar draws y rhan fwyaf o'r byd. A all y Prif Weinidog ymrwymo i'w ddefnyddio yng Nghymru?
Well, thanks very much, and I can assure you that we are already using it. I saw it a couple of years ago, even, being used in Betsi Cadwaladr in relation to scanning people who had a range of conditions, including prostate and breast cancer. It's quite, quite remarkable how the system, then, is sped up and is more accurate, and all of that is transformational, then, obviously, for the patient, which is what we want to do. But I think it is important for us to take very seriously the opportunities around the safe and ethical use of AI, and I was very pleased that last week, the Minister for Mental Health and Wellbeing set out our aspirations for Wales to be at the forefront of safe and ethical AI use, and that includes investments in data and skills infrastructure.
Wel, diolch yn fawr iawn, a gallaf eich sicrhau ein bod ni eisoes yn ei ddefnyddio. Fe'i gwelais flwyddyn neu ddwy yn ôl, hyd yn oed, yn cael ei ddefnyddio yn Betsi Cadwaladr ar gyfer sganio pobl a oedd ag amrywiaeth o gyflyrau, gan gynnwys canser y prostad a'r fron. Mae'n gwbl, gwbl ryfeddol sut mae'r system, wedyn, yn cael ei chyflymu a'i gwneud yn fwy cywir, ac mae hynny i gyd yn drawsnewidiol, wedyn, yn amlwg, i'r claf, sef yr hyn yr ydym ni eisiau ei wneud. Ond rwy'n credu ei bod hi'n bwysig i ni gymryd o ddifrif y cyfleoedd o ran defnydd diogel a moesegol o ddeallusrwydd artiffisial, ac roeddwn i'n falch iawn bod y Gweinidog Iechyd Meddwl a Llesiant wedi nodi yr wythnos diwethaf ein dyheadau i Gymru fod ar flaen y gad o ran defnyddio deallusrwydd artiffisial yn ddiogel ac yn foesegol, ac mae hynny'n cynnwys buddsoddiadau mewn seilwaith data a sgiliau.
AI not only has the potential to transform our society and our lives, it is already doing that, whether we like that or not. But, to ensure that it improves our lives for the better, we need to make sure that we're making the most of the opportunities of AI, particularly in the public sector and in our NHS. Last year, Sam Rowlands, my colleague, raised with your predecessor—with your immediate predecessor, I should say—the case of Moorfields Eye Hospital and University College London working together to identify sight-threatening eye diseases and other health conditions such as heart attacks and strokes, and using AI to do that in the health service. Now, that system has been made open source; it's freely available. It doesn't seem that Welsh Government, since Sam Rowlands made those calls, has made use of that specific bit of tech, so I wonder if you can update the Senedd on the work in that area to make sure that AI is working in our health service.
Nid yn unig y mae gan ddeallusrwydd artiffisial y potensial i weddnewid ein cymdeithas a'n bywydau, mae eisoes yn gwneud hynny, pa un a ydym ni'n hoffi hynny ai peidio. Ond, er mwyn sicrhau ei fod yn gwella ein bywydau er gwell, mae angen i ni wneud yn siŵr ein bod ni'n manteisio i'r eithaf ar gyfleoedd deallusrwydd artiffisial, yn enwedig yn y sector cyhoeddus ac yn ein GIG. Y llynedd, cododd Sam Rowlands, fy nghyd-Aelod, gyda'ch rhagflaenydd—gyda'ch rhagflaenydd uniongyrchol, dylwn ddweud—achos Ysbyty Llygaid Moorfields a Choleg Prifysgol Llundain yn cydweithio i nodi clefydau llygaid sy'n bygwth golwg a chyflyrau iechyd eraill fel trawiadau ar y galon a strociau, a defnyddio deallusrwydd artiffisial i wneud hynny yn y gwasanaeth iechyd. Nawr, mae'r system honno wedi cael ei gwneud yn ffynhonnell agored; mae ar gael yn rhydd. Nid yw'n ymddangos bod Llywodraeth Cymru, ers i Sam Rowlands wneud y galwadau hynny, wedi defnyddio'r darn penodol hwnnw o dechnoleg, felly tybed a allwch chi roi'r wybodaeth ddiweddaraf i'r Senedd am y gwaith yn y maes hwnnw i wneud yn siŵr bod deallusrwydd artiffisial yn gweithio yn ein gwasanaeth iechyd.
Thanks very much, and we're very aware of that innovative technology that's used. In fact, I went to have my eyes tested a couple of weeks ago, and they were using AI in a shop, so this is not something that is unusual today. It is something that is already used in ophthalmology surgeries.
Diolch yn fawr iawn, ac rydym ni'n ymwybodol iawn o'r dechnoleg arloesol honno sy'n cael ei defnyddio. A dweud y gwir, fe es i i gael prawf llygaid ychydig wythnosau yn ôl, ac roedden nhw'n defnyddio deallusrwydd artiffisial mewn siop, felly nid yw hyn yn rhywbeth sy'n anarferol heddiw. Mae'n rhywbeth sy'n cael ei ddefnyddio eisoes mewn meddygfeydd offthalmoleg.
6. A wnaiff y Prif Weinidog roi'r wybodaeth ddiweddaraf am waith prifddinas-ranbarth Caerdydd? OQ62357
6. Will the First Minister provide an update on the work of Cardiff capital region? OQ62357
Working collaboratively across public, private and academic sectors, as well as across all tiers of Government, the Cardiff capital region has committed funds of £416 million to projects that support interventions across four strategic themes. They are skills and employment, innovation, connecting the region, and regeneration and infrastructure.
Gan weithio ar y cyd ar draws y sectorau cyhoeddus, preifat ac academaidd, yn ogystal ag ar draws pob haen o Lywodraeth, mae prifddinas-ranbarth Caerdydd wedi ymrwymo cyllid o £416 miliwn i brosiectau sy'n cefnogi ymyriadau ar draws pedair thema strategol. Sgiliau a chyflogaeth, arloesedd, cysylltu'r rhanbarth, ac adfywio a seilwaith yw'r rhain.
Thank you for that answer, First Minister. You will have, hopefully, seen reports recently of a court case brought by an underbidder for the demolition contract of Aberthaw power station in the Vale of Glamorgan. The potential liability to Cardiff capital region is in excess of £10 million. I am amazed that the Welsh Government have not brought a statement forward to clarify the position on this, given that they are one of two major stakeholders—the UK Government being the other—in the Cardiff capital region's finance streams. Can you give me an assurance, First Minister, that your Government is actively working with the Cardiff capital region to make sure confidence is not lost because of this loss of trust in the tendering process, which, potentially, has the taxpayer on the hook for £10 million-plus of losses to the underbidder? And can you confirm that it is only this bidder that is the one who has made a case against the Cardiff capital region, and that none of the other bidders will be making a claim, given the potential losses that the capital region faces?
Diolch am yr ateb yna, Prif Weinidog. Byddwch wedi gweld, gobeithio, adroddiadau yn ddiweddar am achos llys a ddygwyd gan dan-gynigydd am gontract dymchwel gorsaf bŵer Aberddawan ym Mro Morgannwg. Mae'r atebolrwydd posibl i brifddinas-ranbarth Caerdydd yn fwy na £10 miliwn. Rwy'n rhyfeddu nad yw Llywodraeth Cymru wedi cyflwyno datganiad i egluro'r safbwynt ar hyn, o gofio eu bod nhw'n un o ddau brif randdeiliad—Llywodraeth y DU yw'r llall—yn ffrydiau cyllid prifddinas-ranbarth Caerdydd. Allwch chi roi sicrwydd i mi, Prif Weinidog, bod eich Llywodraeth yn gweithio'n weithredol gyda phrifddinas-ranbarth Caerdydd i wneud yn siŵr nad yw hyder yn cael ei golli oherwydd y golled hon o ymddiriedaeth yn y broses dendro, a allai, o bosibl, adael y trethdalwr yn gyfrifol am £10 miliwn a mwy o golledion i'r tan-gynigydd? Ac allwch chi gadarnhau mai dim ond y cynigydd hwn yw'r un sydd wedi dwyn achos yn erbyn prifddinas-ranbarth Caerdydd, ac na fydd unrhyw un o'r cynigwyr eraill yn gwneud hawliad, o ystyried y colledion posibl y mae'r brifddinas-ranbarth yn eu hwynebu?
Thanks very much. I think it's disappointing that the Cardiff capital region have had to concede liability, and I'm sure they'll be investigating the circumstances that led to this situation. I think it is important to note that the Cardiff capital region acts independently of the Welsh Government in its investment decisions. Of course, though, we will and we do monitor the outcomes achieved through its activities. But the procurement challenge at Aberthaw power station is, obviously, the subject of live legal procedures, so I don't think it would be appropriate for me to comment further.
Diolch yn fawr iawn. Rwy'n credu ei bod hi'n siomedig y bu'n rhaid i brifddinas-ranbarth Caerdydd gyfaddef atebolrwydd, ac rwy'n siŵr y byddan nhw'n ymchwilio i'r amgylchiadau a arweiniodd at y sefyllfa hon. Rwy'n credu ei bod hi'n bwysig nodi bod prifddinas-ranbarth Caerdydd yn gweithredu'n annibynnol ar Lywodraeth Cymru yn ei phenderfyniadau buddsoddi. Wrth gwrs, fodd bynnag, byddwn ac rydym yn monitro'r canlyniadau a gyflawnir drwy ei gweithgareddau. Ond mae'r her gaffael yng ngorsaf bŵer Aberddawan, yn amlwg, yn destun achos cyfreithiol byw, felly nid wyf i'n credu y byddai'n briodol i mi wneud sylwadau pellach.
7. Pa gamau mae'r Llywodraeth yn eu cymryd i gryfhau'r gwasanaeth iechyd yn Nwyfor Meirionnydd? OQ62340
7. What steps is the Government taking to strengthen the health service in Dwyfor Meirionnydd? OQ62340
Ein nod yw gwasanaethau iechyd sy’n rhoi’r canlyniadau gorau posibl i bobl Cymru, gan gynnwys yn y gogledd. Byddwn ni’n dilyn y dystiolaeth a’r cyngor clinigol gorau a diweddaraf i ddarparu'r gofal o safon y mae pobl yn ei haeddu.
Our priority is to provide health services that deliver the best possible outcomes to the people of Wales, including those in north Wales. We will be guided by the best and most up-to-date clinical evidence and advice to deliver the high-quality care that people deserve.
Diolch am yr ymateb yna, Brif Weinidog. Mi fyddwch chi’n ymwybodol o’r trafferthion ym Mro Dysynni, ardal Tywyn, yn ne Meirionydd. Roeddwn i’n ddiolchgar iawn i chi am eich ymweliad chi pan oeddech chi’n Ysgrifennydd Cabinet iechyd yn dod i ymweld â’r ysbyty rhyw ddwy flynedd yn ôl, ond ers eich ymweliad chi ddwy flynedd yn ôl, does dim byd wedi newid. Mae adran ward Dyfi yn yr ysbyty yn parhau ar gau ac mae hynny oherwydd diffyg nyrsys yno a methiant y bwrdd iechyd i sicrhau nyrsys newydd; er gwaethaf y rhaglen Kerala a’r ffaith fod yna nyrsys o Kerala wedi dod i Ddolgellau, dydyn ni ddim wedi gweld niferoedd digonol o nyrsys yn Nhywyn. Mae’r adran yn parhau ar gau. Ond mae yna gleifion o Fro Dysynni a Thywyn yn parhau i fod yn ysbyty Bronglais yn Aberystwyth, mae yna eraill yn ysbyty Dolgellau, felly mae’r galw yn lleol. Mae angen i ni weld gweithredu ar gael mwy o nyrsys yma yng Nghymru, wedi'u hyfforddi yma, ar gyfer ein hysbytai cymunedol. Felly, pa ymrwymiad allwch chi ei roi i fi heddiw ein bod ni'n mynd i weld y nyrsys yna'n cael eu cyflogi yn Nhywyn?
Thank you for that response, First Minister. You will be aware of the difficulties in Bro Dysynni, the Tywyn area, in south Meirionydd. I was very grateful to you for your visit when you were Cabinet Secretary for health, and you visited the hospital some two years ago, but since your visit two years ago, nothing has changed. The Dyfi ward of the hospital remains closed and that is because of a shortage of nurses there and the failure of the health board to secure new nursing staff; despite the Kerala programme and the fact that there are nurses from Kerala that came to Dolgellau, we haven't seen adequate numbers of nurses in Tywyn. The department remains closed. But there are patients from Bro Dysynni and Tywyn who continue to be in Bronglais hospital in Aberystwyth, there are others in Dolgellau hospital, so the demand is there locally. We need to see action in terms of getting more nurses here in Wales, trained here, for our community hospitals. So, what commitment can you give me today that we will see those nurses being employed in Tywyn?
Diolch yn fawr. Roeddwn i'n ymwybodol iawn bod y ward yna yn Ysbyty Tywyn wedi cau, a bod mwy o welyau ar gael nawr yn Nolgellau, a byddan nhw, gobeithio, yn helpu. Dwi'n gwybod bod y bwrdd iechyd yn awyddus iawn i ailagor ward Dyfi. Y broblem yw'r recriwtio yna. Dyw e ddim fel eu bod nhw ddim wedi bod yn treial; maen nhw wedi bod yn ymgeisio i gael pobl. Dyna pam dwi'n meddwl ei bod yn bwysig ein bod ni'n recriwtio'n lleol, ac mae'r ffaith bod gennym ni ysgol nyrsio nawr yng Ngheredigion, mae hwnna, gobeithio, yn mynd i helpu, ond wrth gwrs mae'n cymryd sbel iddyn nhw fynd drwy'r system. Hefyd, rydym ni'n recriwtio mewn ardaloedd fel Kerala, a gobeithio bydd hwnna'n ein helpu ni i ddod â phobl hefyd i'n helpu ni yn ein gwasanaethau ni. Ond dyw e ddim yn rhywbeth rhwydd; maen nhw wedi ymgeisio lot i gael pobl i weithio yno ac maen nhw'n awyddus iawn i ailagor y ward yna.
Thank you very much. I was very aware that that ward in Tywyn Hospital had closed, and that more beds are available now in Dolgellau, and hopefully, they will help the situation. I do know that the health board is very eager to reopen the Dyfi ward. The problem is that recruitment. It's not like they haven't been trying; they have been trying to recruit people. That's why I think it is important that we do recruit locally, and the fact that we have a nursing school now in Ceredigion, that, hopefully, will help, but of course it takes some time for them to go through the system. Also, we are recruiting in areas such as Kerala, and hopefully that will help us to recruit people to help our services. It's not an easy situation; they have been trying very hard to get people to work there and they're very eager to reopen that ward.
8. Beth y mae Llywodraeth Cymru yn ei wneud i leihau costau ynni domestig? OQ62361
8. What is the Welsh Government doing to reduce domestic energy costs? OQ62361
The Welsh Government has invested more than £30 million in our Warm Homes Nest scheme this year to support investment and advice to reduce energy bills. Welsh Ministers continue to work with the Office of Gas and Electricity Markets and energy companies on actions to reduce the cost of energy for vulnerable households.
Mae Llywodraeth Cymru wedi buddsoddi mwy na £30 miliwn yn ein cynllun Cartrefi Clyd Nyth eleni i gefnogi buddsoddiad a chyngor ar gyfer lleihau biliau ynni. Mae Gweinidogion Cymru yn dal i weithio gyda Swyddfa'r Marchnadoedd Nwy a Thrydan a'r cwmnïau ynni ar gamau i leihau cost ynni i aelwydydd agored i niwed.
First Minister, your Welsh heating strategy states that this Government will restrict gas boilers, with the aim of introducing a ban, and that you will work with the UK Government to phase out gas boilers. This is despite heat pumps, the alternative to gas boilers, costing £14,000 to install and your own Welsh heating strategy stating that heat pumps are 16 per cent more costly to run than gas boilers. If heat pumps are mandatory in Wales, many people will be slammed with yet another massive cost to heat their homes. Households in Monmouthshire, for example, are already paying 40 per cent more in energy costs than before the pandemic, pushing even more people into fuel poverty, which you've already recognised in an earlier question today.
First Minister, you have said several times today that people are already struggling with energy costs and that there's a real need to keep those costs low. So, can you rule out the possibility that gas boilers will be banned in Wales in the future, or is this just another cost that home owners can expect? Diolch.
Prif Weinidog, mae eich strategaeth chi ynglŷn â gwresogi yng Nghymru yn nodi y bydd y Llywodraeth hon yn cyfyngu ar foeleri nwy, gyda'r nod o gyflwyno gwaharddiad, ac y byddwch chi'n gweithio gyda Llywodraeth y DU i gael gwared ar foeleri nwy yn raddol. Mae hyn er gwaethaf y ffaith fod pympiau gwres, y dewis amgen yn hytrach na boeleri nwy, yn costio £14,000 i'w gosod a bod eich strategaeth gwres i Gymru ei hun yn nodi bod pympiau gwres 16 y cant yn fwy costus i'w rhedeg na boeleri nwy. Os bydd pympiau gwres yn orfodol yng Nghymru, fe fydd llawer o bobl yn cael eu gwasgu gan gost enfawr arall er mwyn cynhesu eu cartrefi. Mae aelwydydd yn sir Fynwy, er enghraifft, yn talu 40 y cant yn fwy eisoes o ran costau ynni nag yr oedden nhw cyn y pandemig, sy'n gwthio mwy o bobl eto hyd yn oed i dlodi tanwydd, y gwnaethoch chi gydnabod mewn cwestiwn eisoes yn gynharach heddiw.
Prif Weinidog, rydych chi wedi dweud sawl gwaith heddiw bod pobl eisoes yn cael trafferth gyda chostau ynni a bod gwir angen cadw'r costau hynny'n isel. Felly, a wnewch chi ddiystyru'r posibilrwydd y bydd boeleri nwy yn cael eu gwahardd yng Nghymru yn y dyfodol, neu a yw honno'n gost arall y gall perchnogion tai fod yn disgwyl amdani? Diolch.
Look, my interest is in making life easier for people and in finding a way where we're not thrown around by the vagaries of one country invading another. That's the reason why energy costs have gone up so much—40 per cent is a huge amount and we're all struggling with this. It's not just the public, but public services are having to pay that additional cost. So, the answer is not, 'Let's just keep going with gas because it's cheapest', because you just get locked into that and our children will get locked into that. And that's apart from that climate change argument.
So, what we need to do is to shift into the renewable energy space. It will be a difficult transition and we do have to find ways of doing that that will not be too expensive. Now, that is difficult. The technology is improving all of the time. I heard recently that part of the reason why the heat pumps don’t work as well as they should is because the people installing them are not specifically trained just in heat pumps, but actually, they are plumbers who've adjusted and adapted, and that's really important, but what can we do in that space? Are there opportunities for us? So, I don't see this as a problem, I see it as an opportunity for us and I think it's really important. And I recognise that the costs are big and I think we have to be a bit creative in terms of how we get people to install them, knowing that their bills are going to come down over the long term.
Edrychwch yma, fy niddordeb pennaf i yw gwneud bywyd yn rhwyddach i bobl a dod o hyd i ffordd pryd nad ydym yn cael ein taflu o gwmpas oherwydd mympwyon un wlad yn ymosod ar wlad arall. Dyna'r rheswm pam mae costau ynni wedi codi cymaint—mae 40 y cant yn swm enfawr ac rydym ni i gyd yn gorfod ymgodymu â hyn. Nid y cyhoedd yn unig, ond mae'n rhaid i wasanaethau cyhoeddus dalu'r gost ychwanegol honno. Felly, nid y datrysiad yw dweud, 'Gadewch i ni barhau i ddefnyddio nwy am ei fod yn rhatach', oherwydd ni wnewch chi ond eich cloi eich hun yn y drefn honno ac fe fydd ein plant ni'n cael eu cloi i mewn yn honno. Ac mae hynny ar wahân i'r ddadl honno ynglŷn â newid hinsawdd.
Felly, yr hyn sydd angen i ni ei wneud yw symud tuag at faes ynni adnewyddadwy. Fe fydd hwnnw'n drawsnewidiad anodd ac mae'n rhaid i ni ganfod ffyrdd o wneud hynny na fyddan nhw'n rhy gostus i bobl. Nawr mae hynny'n anodd. Mae technoleg yn gwella drwy'r amser. Fe glywais i'n ddiweddar mai rhan o'r rheswm pam nad yw'r pympiau gwres yn gweithio cystal ag y dylen nhw yw oherwydd nad yw'r bobl sy'n eu gosod nhw wedi cael hyfforddiant penodol ar gyfer gosod pympiau gwres, ac mewn gwirionedd, plymwyr ydyn nhw sydd wedi ceisio newid ac addasu, ac mae hynny'n bwysig iawn, ond beth allwn ni ei wneud yn y maes hwnnw? A oes cyfleoedd ar gael i ni? Felly, nid wyf i'n ystyried hyn yn broblem, rwy'n gweld hyn yn gyfle i ni ac rwy'n credu ei fod yn gyfle pwysig iawn. Ac rwy'n cydnabod bod y costau yn fawr ac rwy'n credu bod yn rhaid i ni fod ychydig yn greadigol o ran sut y byddwn ni'n cael pobl i'w gosod nhw, yn yr wybodaeth y bydd eu biliau nhw'n dod lawr yn yr hirdymor.
Diolch i'r Prif Weinidog.
Thank you, First Minister.
Yr eitem nesaf fydd y cwestiynau i'r Cwnsler Cyffredinol a'r Gweinidog Cyflawni. Mae Jane Hutt yn ateb heddiw ar ran Julie James. Cwestiwn 1, Janet Finch-Saunders.
The next item will be questions to the Counsel General and the Minister for Delivery. Jane Hutt is answering today on behalf of Julie James. The first question is from Janet Finch-Saunders.
Diolch, Llywydd. I'd like a statement, please, on what steps the—
Diolch, Llywydd. Fe hoffwn i gael datganiad, os gwelwch chi'n dda, ar ba gamau y—
I don't think you could've been concentrating, Janet Finch-Saunders. This is the questions to the Counsel General. I think you should put your phone down every now and again. I think I should too; it's not just you—
Nid wyf i'n credu y gallech chi fod yn canolbwyntio, Janet Finch-Saunders. Y cwestiynau i'r Cwnsler Cyffredinol yw'r rhain. Rwy'n credu y dylech chi roi eich ffôn o'r neilltu o bryd i'w gilyd. Rwy'n credu y dylwn innau hefyd; nid y chi yw'r unig un—
Yes, yes. Point taken.
Iawn, iawn. Rwy'n derbyn y pwynt.
—but if you can make sure that it's—.
—ond os gallech chi sicrhau ei fod—.
Yes. I think that's a little unfair, really. I was doing my work when I was actually—
Iawn. Rwyf i o'r farn fod hynny ychydig yn annheg, wir. Gwneud fy ngwaith yr oeddwn i mewn gwirionedd pan—
Janet, please, take it with some respect from me. I respect you as a Member, but please be ready to ask the question that you are tabled on this agenda to be asking at this time. I called you, and you were incorrect in thinking we were discussing something completely different. So, please—.
Janet, os gwelwch chi'n dda, cymerwch chi'r peth gyda chyfran o barch oddi wrthyf i. Rwyf i'n eich parchu chi fel Aelod o'r Senedd, ond os gwelwch chi'n dda, byddwch yn barod i ofyn y cwestiwn a gyflwynwyd i chi ei ofyn yn yr amser hwn. Fe alwais i arnoch chi, ac roeddech chi'n anghywir i gredu ein bod ni'n trafod rhywbeth hollol wahanol. Felly, os gwelwch chi'n dda—.
I thought it was business—
Roeddwn i'n credu mai cwestiynau busnes—
No, it's not business questions. Don't keep challenging me back.
Nage, nid cwestiynau busnes yw hi nawr. Peidiwch â dal ati i ateb yn ôl.
I'm not.
Dydw i ddim.
This is questions to the Counsel General. Now, ask your question. You are question No. 1. You have been very fortunate to be called out as question No. 1. Please be ready to ask it.
Cwestiynau i'r Cwnsler Cyffredinol yw hi nawr. Nawr, gofynnwch eich cwestiwn. Cwestiwn rhif 1 yw eich un chi. Fe fuoch chi'n ffodus iawn i gael eich galw i ofyn cwestiwn Rhif 1. Byddwch yn barod i'w ofyn, os gwelwch yn dda.
Thank you very much. Diolch.
Diolch yn fawr iawn i chi. Diolch.
1. Sut y mae'r Cwnsler Cyffredinol yn cysoni gwahanol flaenoriaethau Llywodraeth Cymru i sicrhau bod polisïau'n cael eu cyflawni'n effeithiol? OQ62339
1. How does the Counsel General reconcile the Welsh Government's different priorities to ensure policies are delivered effectively? OQ62339
Thank you very much, Janet Finch-Saunders. The role of the Counsel General and Minister for Delivery is to convene work across Government to support Cabinet Secretaries to deliver the Welsh Government's programme for government priorities in a joined-up and integrated way. Responsibility and oversight for each area remains with the relevant Cabinet Secretary.
Diolch yn fawr iawn, Janet Finch-Saunders. Swyddogaeth y Cwnsler Cyffredinol a'r Gweinidog Cyflawni yw cynnull gwaith ar draws y Llywodraeth i gefnogi Ysgrifenyddion y Cabinet ar gyfer cyflawni rhaglen Llywodraeth Cymru o ran blaenoriaethau llywodraethu mewn ffordd sy'n gydgysylltiedig ac integredig. Mae'r cyfrifoldeb a'r oruchwyliaeth ar gyfer pob maes yn aros gyda'r Ysgrifennydd Cabinet perthnasol.
Thank you. The Welsh Government has two Bills aimed at protecting and safeguarding the environment: the environmental principles and biodiversity Bill and the Disused Mine and Quarry Tips (Wales) Bill. All of us do agree on the need to embed environmental principles into Welsh law and on introducing targets to protect and restore biodiversity. However, this climate change legislation is now falling as part of a pattern of actions by the Welsh Government that could result in increased reliance on imports from abroad.
According to the Well-being of Future Generations (Wales) Act 2015, we must be a nation where doing anything to improve the economic, social, environmental and cultural well-being of Wales takes account of whether doing such a thing may make a positive contribution to global well-being. The closure of Ffos-y-fran has resulted in increased reliance on coal imports from abroad. The sustainable farming scheme could result in increased reliance on food from abroad. We appreciate the need to tackle climate change, but how can we be saying that in one breath and then allowing the import of goods such as these, therefore making our carbon footprint much larger? Diolch.
Diolch. Mae gan Lywodraeth Cymru ddau Fil gyda'r nod o amddiffyn a diogelu'r amgylchedd: y Bil egwyddorion amgylcheddol a bioamrywiaeth a'r Bil Tomenni Mwyngloddiau a Chwareli Nas Defnyddir (Cymru). Mae pob un ohonom ni'n cytuno bod angen i ymgorffori egwyddorion amgylcheddol yng nghyfraith Cymru a chyflwyno nodau i ddiogelu ac adfer bioamrywiaeth. Er hynny, mae'r ddeddfwriaeth hon ynglŷn â newid hinsawdd yn cael ei hystyried erbyn hyn yn rhan o batrwm o gamau gweithredu gan Lywodraeth Cymru a allai arwain at ddibyniaeth gynyddol ar fewnforion o dramor.
Yn ôl Deddf Llesiant Cenedlaethau'r Dyfodol (Cymru) 2015, mae'n rhaid i ni fod yn genedl lle mae gwneud unrhyw beth i wella llesiant economaidd, cymdeithasol, amgylcheddol a diwylliannol Cymru yn ystyried a allai gwneud y fath beth gyfrannu yn gadarnhaol at lesiant byd-eang. Mae cau Ffos-y-fran wedi arwain at fwy o ddibyniaeth ar fewnforion glo o dramor. Fe allai'r cynllun ffermio cynaliadwy arwain at ddibyniaeth gynyddol ar fwyd o dramor. Rydym ni'n gwerthfawrogi'r angen i fynd i'r afael â newid hinsawdd, ond sut allwn ni ddweud hynny ar un gwynt a chaniatáu mewnforio nwyddau fel rhain wedyn, gan achosi cynnydd llawer mwy yn ein hôl troed carbon? Diolch.
Thank you very much, Janet Finch-Saunders. I very much appreciate your experience and your scrutiny as a member of the Climate Change, Environment and Infrastructure Committee and climate change spokesperson for the Welsh Conservatives. You have recognised the importance of the well-being of future generations legislation, and, indeed, it's the tenth anniversary this year of that all-important legislation. Of course, one of the key points of the legislation is the ways of working, and ways of working that focus on integration.
So, I think it's really important that we've actually just been, in the response to the last question to the First Minister, really reflecting on that challenge that we have in terms of ensuring that we do seek to have green growth and jobs—very much the First Minister's priority—and green growth and jobs that tackle climate change and restore nature while making families better off. That's the challenge, in terms of transition, again, in terms of our fuel sources, and accelerating planning decisions to grow the Welsh economy. So, crucially, we do have that well-being of future generations to help us move forward to ensure that we can have that green growth and transition, and recognition of the impact.
Diolch yn fawr iawn, Janet Finch-Saunders. Rwy'n gwerthfawrogi yn fawr eich profiad a'ch craffu chi fel aelod o'r Pwyllgor Newid Hinsawdd, Amgylchedd a Seilwaith ac yn llefarydd newid hinsawdd y Ceidwadwyr Cymreig. Fe wnaethoch chi gydnabod pwysigrwydd deddfwriaeth llesiant cenedlaethau'r dyfodol, ac, yn wir, mae deng mlynedd wedi bod ers llunio'r ddeddfwriaeth bwysig honno. Wrth gwrs, un o brif bwyntiau'r ddeddfwriaeth yw'r ffyrdd o weithio, a ffyrdd o weithio sy'n canolbwyntio ar integreiddio.
Felly, rwy'n credu ei bod hi'n bwysig iawn ein bod ni newydd fod, yn yr ymateb i'r cwestiwn olaf i'r Prif Weinidog, yn myfyrio yn ddwys ar yr her honno sydd gennym ni o ran sicrhau ein bod ni'n ceisio cael twf gwyrdd a swyddi—blaenoriaeth y Prif Weinidog i raddau mawr iawn—a thwf gwyrdd a swyddi sy'n mynd i'r afael â newid hinsawdd ac adfer natur wrth wneud bywyd yn fwy llewyrchus i deuluoedd. Dyna'r her, o ran trawsnewid, unwaith eto, o ran ein ffynonellau o danwydd, a chyflymu penderfyniadau cynllunio i feithrin economi Cymru. Felly, yn hollbwysig, mae'r llesiant hwnnw i genedlaethau'r dyfodol i'n helpu ni wrth symud ymlaen i sicrhau y gallwn ni weld y twf gwyrdd a'r trawsnewid hwnnw, a chydnabyddiaeth o'r effaith.
2. Pa gyngor cyfreithiol y mae'r Cwnsler Cyffredinol wedi'i ddarparu i Lywodraeth Cymru ynghylch ei phwerau i liniaru effaith penderfyniad Llywodraeth y DU i gael gwared ar daliadau tanwydd y gaeaf? OQ62329
2. What legal advice has the Counsel General provided to the Welsh Government regarding its powers to mitigate the effect of the UK government's decision to cut winter fuel payments? OQ62329
I think this is an important question; thank you very much, Delyth Jewell. The winter fuel payment is devolved to Northern Ireland, and will be to Scotland from 2025, but it's not devolved to Wales, so we're not able to legislate for an equivalent winter fuel payment scheme. But we do continue to use our powers to fund our fuel voucher, discretionary and Warm Homes Nest schemes.
Rwyf i o'r farn fod hwn yn gwestiwn pwysig; diolch yn fawr iawn i chi, Delyth Jewell. Cafodd taliad tanwydd y gaeaf ei ddatganoli i Ogledd Iwerddon, ac fe fydd hynny'n digwydd yn yr Alban o 2025, ond ni chafodd ei ddatganoli i Gymru, ac felly nid ydym ni'n gallu deddfu ar gyfer cynllun i roi taliad tanwydd gaeaf cyfatebol. Ond rydym ni'n dal i ddefnyddio ein pwerau ni i ariannu ein taleb tanwydd, a'n cynlluniau dewisol a Chartrefi Clyd Nyth.
There was a rally recently on the Senedd steps about this issue. Westminster's decision to cut the winter fuel allowance will lead to hardship and misery for thousands of pensioners across Wales, and what makes it all the more cruel is that it is a political choice to make this cut, a choice made by a UK Government obsessed by the idea of growth as an abstract concept, whilst apparently being oblivious and uncaring about the reality of poverty in people's lives.
As you've said, Scotland and Northern Ireland have been able to lessen the blow of this cut. They have powers in this area that can either restore the winter fuel allowance or make one-off payments. I'd like to know, please, what the legal situation would be for us in Wales in terms of what further powers the Welsh Government could call for that would enable us to lighten this burden placed on pensioners, because as Unite in Wales have said, a failure to act will be long remembered and unlikely to be forgiven.
Cafwyd rali yn ddiweddar ar risiau'r Senedd ynglŷn â'r mater hwn. Fe fydd penderfyniad San Steffan i gwtogi lwfans tanwydd y gaeaf yn arwain at galedi a thrallod i filoedd o bensiynwyr ledled Cymru, a'r hyn sy'n ei gwneud hi'n fwy creulon yw mai dewis gwleidyddol yw gwneud y toriad hwn, dewis a gafodd ei wneud gan Lywodraeth y DU sydd ag obsesiwn o ran y syniad am dwf fel cysyniad haniaethol, er ei bod hi'n ymddangos yn anystyriol ac yn ddi-hid o'r sefyllfa wirioneddol oherwydd tlodi ym mywydau pobl.
Fel roeddech chi'n dweud, mae'r Alban a Gogledd Iwerddon wedi gallu lliniaru ergyd y toriad hwn. Mae ganddyn nhw bwerau yn y maes hwn a all naill ai adfer y lwfans tanwydd gaeaf neu wneud taliadau untro. Fe hoffwn i wybod, os gwelwch chi'n dda, beth fyddai'r sefyllfa gyfreithiol i ni yng Nghymru o ran pa bwerau pellach y gallai Llywodraeth Cymru alw arnyn nhw a fyddai'n ein galluogi ni i ysgafnu'r baich hwn a roddir ar bensiynwyr, oherwydd fel mynegodd Unite yng Nghymru, fe fydd methiant i weithredu yn aros yn y cof am amser maith ac yn annhebygol o gael maddeuant.
Thank you very much for that supplementary question. It is important and we've already reflected on that this afternoon with questions to the First Minister. To clarify again—I have done so in my role as Cabinet Secretary for Social Justice—the Welsh Government doesn't have the powers to legislate for any form of winter fuel payment scheme. You can reference that in the Government of Wales Act 2006. It reserves social security schemes supported from public funds to the UK Parliament. That's from GOWA.
But we can deliver non-statutory schemes, provided it is something that is for a particular crisis, and that's what we did with the post-pandemic cost-of-living crisis. So, that is something where we were able to have that one-off, if you like, as a result of that particular pressure on people post pandemic, that one-off payment that could be treated as a local welfare provision. I hope that clarifies the legal point.
But of course it is about political choice, and it comes back to budgets, doesn't it? So, on 15 November, I announced a further £700,000 to support the work of the Fuel Bank Foundation here in Wales, bringing our total investment this year to £1.2 million. This is something where I don't think the previous UK Government had a partnership with Fuel Bank Foundation. We entered that partnership, and indeed it has delivered, and continues to deliver a great deal of support to people who are in fuel poverty and on the edge of it.
But also, I think our fuel voucher and discretionary assistance schemes do help people in crisis with fuel costs, and the £30 million, which will be discussed as well this afternoon, for Warm Homes Nest. So, it is it is about what we can do with our powers at particular times in terms of priorities and our budgets.
Diolch yn fawr iawn i chi am y cwestiwn atodol hwnnw. Mae'n un pwysig ac rydym ni wedi myfyrio arno eisoes y prynhawn yma gyda chwestiynau i'r Prif Weinidog. I egluro unwaith eto—fe wnes i hynny yn rhinwedd fy swydd yn Ysgrifennydd y Cabinet dros Gyfiawnder Cymdeithasol—nid oes gan Lywodraeth Cymru bwerau i ddeddfu ar gyfer unrhyw fath o gynllun taliadau tanwydd gaeaf. Fe allwch chi wirio hynny yn Neddf Llywodraeth Cymru 2006. Cedwir cynlluniau nawdd cymdeithasol a gefnogir gan arian cyhoeddus yn ôl a mater ydyw hwn i Senedd y DU. Mae hynny'n dod o Ddeddf Llywodraeth Cymru 2006.
Ond fe allwn ni ddarparu cynlluniau anstatudol, ar yr amod bod hynny'n rhywbeth ar gyfer argyfwng penodol, a dyna yn union a wnaethom ni gyda'r argyfwng costau byw wedi'r pandemig. Felly, roedd hwnnw'n rhywbeth yr oeddem ni'n gallu ei wneud fel un untro bryd hynny, os hoffech chi, o ganlyniad i'r pwysau neilltuol hwnnw o oedd ar bobl wedi'r pandemig, y taliad untro y gellid ei drin yn ddarpariaeth leol o les. Rwy'n gobeithio bod hynny rhoi eglurder o ran y pwynt cyfreithiol.
Ond wrth gwrs mae hyn yn ymwneud â dewis sy'n un gwleidyddol, a diwedd y gân yw cyllidebau, onid e? Felly, ar 15 Tachwedd, fe gyhoeddais i £700,000 arall i gefnogi gwaith Y Sefydliad Banc Tanwydd yma yng Nghymru, sy'n gwneud cyfanswm ein buddsoddiad ni eleni yn £1.2 miliwn. Mae hwn yn rhywbeth yr wyf i'n credu nad oedd gan Lywodraeth flaenorol y DU bartneriaeth gyda'r Sefydliad Banc Tanwydd. Fe aethom ni i mewn i'r bartneriaeth honno, ac yn wir mae hynny wedi cyflawni rhywbeth, ac mae'n dal i estyn llawer iawn o gefnogaeth i bobl sydd mewn tlodi tanwydd ac ar ymylon bod felly.
Ond yn ogystal â hynny, rwy'n credu bod ein taleb tanwydd a'n cynlluniau cymorth dewisol yn helpu pobl mewn argyfwng gyda chostau tanwydd, a £30 miliwn, a fydd yn cael ei drafod hefyd y prynhawn yma, ar gyfer Cartrefi Clyd Nyth. Felly, mae'n ymwneud â sut y gallwn ni weithredu gyda'n pwerau ni ar adegau penodol o ran ein blaenoriaethau a'n cyllidebau.
Cwestiynau nawr gan lefarwyr y pleidiau. Llefarydd y Ceidwadwyr, Paul Davies.
Questions now from party spokespeople. Conservative spokesperson, Paul Davies.
Diolch, Llywydd. Cabinet Secretary, I'm sure you'll be aware of the Law Society's paper, 'From Caernarfon to Caerdydd: Reimagining Justice in Wales 2030', which highlights some of the challenges facing the legal sector here in Wales. One of the themes in that report is improving the strength and sustainability of law firms operating across the country. Can you tell us what the Welsh Government is doing to support legal businesses here in Wales?
Diolch, Llywydd. Ysgrifennydd Cabinet, rwy'n siŵr y byddwch chi'n ymwybodol o bapur Cymdeithas y Gyfraith, 'From Caernarfon to Caerdydd: Reimagining Justice in Wales 2030', sy'n tynnu sylw at rai o'r heriau sy'n wynebu'r sector cyfreithiol yma yng Nghymru. Un o'r themâu yn yr adroddiad hwnnw yw gwella cryfder a chynaliadwyedd cwmnïau cyfreithiol sy'n gweithio ledled y wlad. A wnewch chi ddweud wrthym ni beth mae Llywodraeth Cymru yn ei wneud i gefnogi busnesau cyfreithiol yma yng Nghymru?
It's very important that we see how we can respond to that policy statement, and I think this does follow through from some of the points in responding to the first question this afternoon, for the Counsel General and Minister for Delivery to look at this from across all aspects of policy and priority, not just for our Government, but for our programme for government, particularly in terms of the strength and sustainability of our rural communities. Of course, the Deputy First Minister and Cabinet Secretary for Climate Change and Rural Affairs is very engaged in ensuring that that sustainability and strength that you can seek, which is clearly about achieving that social—. It is a social, environmental and economic justice that we're looking for, isn't it? But I would also say that this does take us back to the important role and the levers of the well-being of future generations Act in driving forward and supporting Government in terms of policy making and budget decisions.
Mae'n bwysig iawn ein bod yn gweld sut y gallwn ni ymateb i'r datganiad polisi hwnnw, ac rwy'n credu bod hyn yn dilyn oddi ar rai o'r pwyntiau a gafodd eu gwneud wrth ymateb i'r cwestiwn cyntaf y prynhawn yma, i'r Cwnsler Cyffredinol a'r Gweinidog Cyflawni fod yn edrych ar hyn o bob agwedd ar bolisi a blaenoriaeth, nid i'n Llywodraeth ni yn unig, ond ar gyfer ein rhaglen lywodraethu, yn arbennig felly o ran cryfder a chynaliadwyedd cymunedau cefn gwlad Cymru. Wrth gwrs, mae'r Dirprwy Brif Weinidog a'r Ysgrifennydd Cabinet dros Newid Hinsawdd a Materion Gwledig yn ymwneud llawer â sicrhau bod y cynaliadwyedd a'r cryfder hwnnw y gallwch chi chwilio amdano, sy'n amlwg yn ymwneud â chyflawni'r pethau cymdeithasol hynny—. Cyfiawnder cymdeithasol, amgylcheddol ac economaidd yr ydym ni'n ei geisio, onid e? Ond fe fyddwn i'n dweud hefyd fod hyn yn mynd â ni'n ôl at swyddogaeth ac ysgogiadau pwysig Deddf Llesiant Cenedlaethau'r Dyfodol wrth ysgogi hynny ymlaen a chefnogi'r Llywodraeth gyda llunio polisïau a gwneud penderfyniadau cyllidebol.
Cabinet Secretary, according to research by the legal services board, only 8 per cent of legal service providers currently provide online services to their clients. That has got to change, and the Welsh Government needs to do to more to actually invest in the sector. Therefore, can you tell us how the Welsh Government is ensuring the sector is adopting the most up-to-date technology and infrastructure, and can you also tell us what funding and support are actually being made available so that firms are able to embrace these new technologies?
Ysgrifennydd Cabinet, yn ôl ymchwil gan y bwrdd gwasanaethau cyfreithiol, dim ond 8 y cant o ddarparwyr gwasanaethau cyfreithiol sy'n darparu gwasanaethau ar-lein i'w cleientiaid ar hyn o bryd. Mae'n rhaid i hynny newid, ac mae angen i Lywodraeth Cymru wneud mwy i fuddsoddi yn wirioneddol yn y sector. Felly, a wnewch chi ddweud wrthym ni sut mae Llywodraeth Cymru am sicrhau y bydd y sector yn mabwysiadu'r dechnoleg a'r seilwaith diweddaraf, ac a wnewch chi ddweud wrthym ni hefyd pa gyllid a chymorth sydd ar gael mewn gwirionedd fel bydd y cwmnïau yn gallu manteisio ar y technolegau newydd hyn?
This is something that the Counsel General, I know, is very engaged with, and is engaging on with the legal profession, the Law Society and, indeed, with the UK Government, in terms of access to the legal services that are so important. But I think you make a really important point about the fact that this also needs to be about how they can access help and how businesses and, indeed, citizens can access those legal services through digital access and online services.
Mae hyn yn rhywbeth y mae'r Cwnsler Cyffredinol, fe wn, yn ymwneud llawer ag ef, ac mae hi'n ymgysylltu â'r proffesiwn cyfreithiol, Cymdeithas y Gyfraith ac, yn wir, â Llywodraeth y DU, o ran mynediad at y gwasanaethau cyfreithiol sydd mor bwysig. Ond rwy'n credu eich bod chi'n gwneud pwynt pwysig iawn ynghylch y ffaith fod angen i hyn fod yn ymwneud hefyd â sut y gallan nhw gael gafael ar gymorth a sut y gall busnesau ac, yn wir, dinasyddion gael mynediad at y gwasanaethau cyfreithiol hynny trwy fynediad digidol a gwasanaethau ar-lein.
Cabinet Secretary, the Counsel General has spoken publicly about the future of the legal sector in Wales, calling it, and I quote,
‘the glue that holds society together’.
However, that glue won’t stick for much longer. The sector has faced massive underinvestment, and there has been severe lack of recognition of the contribution of the legal services sector to the Welsh economy. Now, it has been said that we have a nineteenth-century legal system in twenty-first century Wales. And so, can you tell us how the Welsh Government is recognising the contribution of the sector to the Welsh economy, and can you tell us one action that will be taken in this Senedd to show legal firms in Wales that the Welsh Government is working to help transform the sector for the better?
Ysgrifennydd Cabinet, mae'r Cwnsler Cyffredinol wedi siarad yn gyhoeddus am ddyfodol y sector cyfreithiol yng Nghymru, gan ddweud mai hwnnw yw, ac rwy'n dyfynnu,
'y glud sy'n dal cymdeithas at ei gilydd'.
Serch hynny, ni fydd y glud hwn yn dal am lawer yn rhagor. Mae'r sector wedi wynebu tanfuddsoddi enfawr, ac mae diffyg cydnabyddiaeth difrifol wedi bod o ran y cyfraniad y mae'r sector gwasanaethau cyfreithiol yn ei wneud i economi Cymru. Nawr, fe ddywedwyd mai system gyfreithiol o'r bedwaredd ganrif ar bymtheg sydd gennym ni yng Nghymru'r unfed ganrif ar hugain. Ac felly, a wnewch chi ddweud wrthym ni sut mae Llywodraeth Cymru yn cydnabod cyfraniad y sector i economi Cymru, ac a wnewch chi ddweud wrthym ni am un cam a fydd yn cael ei gymryd yn y Senedd hon i ddangos i gwmnïau cyfreithiol yng Nghymru bod Llywodraeth Cymru yn gweithio i helpu wrth drawsnewid y sector er gwell?
Thank you for that question. I have mentioned the Law Council of Wales, which is important in terms of engaging with the sector for legal services, and the Law Council, indeed, considers matters relating not just to legal education and training, but the business of law and the growth of the legal sector, and, importantly, responding to your second question, legal technology and innovation. It is, of course, for the law council and its executive committee to agree on priorities, but it is important that the Law Council of Wales, launched back in 2021, does play that role. It does have a secretariat, through the Law Society, and, indeed, the Counsel General is engaging on those really important points in terms of access to legal services in Wales.
Diolch i chi am y cwestiwn yna. Rwyf i wedi sôn am Gyngor Cyfraith Cymru, sy'n bwysig o ran ymgysylltiad â'r sector ar gyfer gwasanaethau cyfreithiol, ac mae Cyngor Cyfraith Cymru, yn wir, yn ystyried materion sy'n ymwneud nid yn unig ag addysg a hyfforddiant cyfreithiol, ond â busnes y gyfraith a thwf y sector cyfreithiol, ac, yn bwysig, er mwyn ymateb i'ch ail gwestiwn chi, technoleg gyfreithiol ac arloesedd. Wrth gwrs, mae'n rhaid i Gyngor Cyfraith Cymru a'i bwyllgor gweithredol gytuno ar y blaenoriaethau, ond mae'n bwysig i Gyngor Cyfraith Cymru, a lansiwyd yn ôl yn 2021, fod yn gwneud y gwaith hwnnw. Mae ganddo ysgrifenyddiaeth, trwy gyfrwng Cymdeithas y Gyfraith, ac yn wir, mae'r Cwnsler Cyffredinol yn ymgysylltu â'r pwyntiau pwysig iawn hyn o ran mynediad at wasanaethau cyfreithiol yng Nghymru.
Llefarydd Plaid Cymru, Adam Price.
The Plaid Cymru spokesperson, Adam Price.
Diolch, Llywydd. The Government has received the standards committee report on deliberate deception, but that’s under embargo, so I won’t address its content now. But there is strong public interest, nevertheless, on the preparatory legal drafting work done so far. The Deputy First Minister, who’s sat near you, has suggested using the Senedd election conduct Order to extend its scope—the existing criminal offence under section 106 of the Representation of the People Act. That would make us the first democracy in the world to prohibit lying by politicians to win elections, on which, I think, the cross-party consensus is something that we should really celebrate. I was wondering if you could say, given that the consultation on the conduct Order—the draft Order—closed yesterday, whether there will be a further consultation in relation to this new proposal. And do you intend to lay the final conduct Order by September, in line with the Gould principle that, with electoral law, changes must be introduced at least six months before the polling date in question?
Diolch, Llywydd. Mae'r Llywodraeth wedi derbyn adroddiad y pwyllgor safonau ar dwyll bwriadol, ond mae hynny dan waharddiad, ac felly ni allaf i ymwneud â chynnwys hwnnw nawr. Ond mae budd y cyhoedd yn gryf, serch hynny, o ran y gwaith drafftio cyfreithiol paratoadol a wnaed hyd yn hyn. Mae'r Dirprwy Brif Weinidog, sy'n eistedd wrth eich ymyl chi, wedi awgrymu y gellid defnyddio Gorchymyn ymddygiad etholiadol y Senedd i ymestyn cwmpas hynny—y drosedd bresennol dan adran 106 Deddf Cynrychiolaeth y Bobl. Fe fyddai hynny'n golygu mai ni fyddai'r ddemocratiaeth gyntaf yn y byd i wahardd celwyddau gan wleidyddion ar gyfer ennill etholiadau y mae'r consensws trawsbleidiol yn ei gylch, rwy'n credu, yn rhywbeth y dylem ni ei ddathlu yn wirioneddol. Roeddwn i'n meddwl tybed a allech chi ddweud, o gofio bod yr ymgynghoriad ar y Gorchymyn ymddygiad—y Gorchymyn drafft—wedi cau ddoe, a fydd yna ymgynghoriad pellach o ran y cynnig newydd hwn. Ac a ydych chi'n bwriadu gosod y Gorchymyn ymddygiad terfynol erbyn mis Medi, yn unol ag egwyddor Gould, sef, gydag unrhyw gyfraith etholiadol, ei bod hi'n rhaid cyflwyno newidiadau o leiaf chwe mis cyn y dyddiad pleidleisio dan sylw?
Thank you for that question. Indeed, the conduct Order is really key to our Senedd reform in terms of the way forward. And, indeed, time is crucial as we get nearer to the elections in 2026. Yes, it is the Deputy First Minister who’s responsible for this, in terms of, again, at what point the laying of the final Order, following consultation, will be forthcoming. But, as he’s here in the Chamber, I think he’s heard that point, and, hopefully, now, we can get clarity. I can’t see that there will be more consultation, but we clearly need to make sure that that final Order is laid. But I can come back, I’m sure, in terms of confirmation on that point.
Diolch i chi am y cwestiwn yna. Yn wir, mae'r Gorchymyn ymddygiad yn allweddol iawn i ddiwygio'r Senedd o ran y ffordd ymlaen. Ac, yn wir, mae'r amseriad yn hanfodol wrth i ni agosáu at yr etholiadau yn 2026. Ie, y Dirprwy Brif Weinidog sy'n gyfrifol am hyn, o ran, unwaith eto, ar ba adeg y gosodir y Gorchymyn terfynol, yn dilyn ymgynghoriad. Ond, gan ei fod ef yma nawr yn y Siambr, rwy'n credu iddo ef glywed y pwynt hwnnw, ac rwy'n gobeithio, nawr, y cawn ni eglurder. Ni allaf i weld y bydd unrhyw ymgynghori fel arall, ond mae'n amlwg bod angen i ni sicrhau y bydd Gorchymyn terfynol hwnnw'n cael ei osod ger bron. Ond fe allaf i ddod yn ôl, rwy'n siŵr, gyda chadarnhad ynglŷn â'r pwynt hwnnw.
I'd like to ask a little bit further about a timetable. I'm asking in Counsel General questions because the Counsel General, obviously, is responsible for the legislative programme. If the Government were to take a twin-track approach, if I can put it in those terms, and use the conduct Order in the way that I've described, but also bring forward primary legislation, particularly in relation to Members, how is the Government going to address the issue of avoiding the perception that Members are being held to different standards or, indeed, lower standards to candidates? And in terms of timing, I've heard the Government say that it depends on the complexity of the Bill, as to how long it takes, but when is the latest date by which additional primary legislation in relation to deliberate deception would need to be submitted to the Senedd? Is it September, for example? And do you intend to publish draft proposals, if not a draft Bill, before then, in relation to that additional legislation?
Fe hoffwn i ofyn ychydig bach mwy am yr amserlen. Rwy'n gofyn yn ystod cwestiynau i'r Cwnsler Cyffredinol am mai'r Cwnsler Cyffredinol, yn amlwg, sy'n gyfrifol am y rhaglen ddeddfwriaethol. Pe bai'r Llywodraeth yn mabwysiadu dull dau drac os caf i roi'r peth yn y termau hynny, a defnyddio'r Gorchymyn ymddygiad yn y ffordd y gwnes i ei disgrifio, ond gan gyflwyno deddfwriaeth sylfaenol hefyd, yn enwedig o ran Aelodau, sut bydd y Llywodraeth yn mynd i'r afael â'r mater o osgoi'r canfyddiad bod Aelodau yn cael eu dal yn atebol i safonau gwahanol, neu'n wir, i safonau is nag ymgeiswyr? Ac o ran amseru, fe glywais i'r Llywodraeth yn dweud bod hynny'n dibynnu ar gymhlethdod y Bil, o ran pa mor hir y bydd hi'n ei gymryd, ond beth yw'r dyddiad olaf y byddai'n rhaid cyflwyno deddfwriaeth sylfaenol ychwanegol o ran twyll bwriadol i'r Senedd? Ai mis Medi, er enghraifft, fyddai hynny? Ac a ydych chi'n bwriadu cyhoeddi cynigion drafft, os nad Bil drafft, cyn hynny, o ran y ddeddfwriaeth ychwanegol honno?
Thank you very much, Adam Price. We are grateful to the Standards of Conduct Committee for considering this important issue, and we look forward to the publication of the committee's report. The Deputy First Minister will consider the committee's recommendations, after it's been published.
Diolch yn fawr iawn, Adam Price. Rydym ni'n ddiolchgar i'r Pwyllgor Safonau Ymddygiad am ystyried y mater pwysig hwn, ac rydym ni'n edrych ymlaen at gyhoeddi adroddiad y pwyllgor. Fe fydd y Dirprwy Brif Weinidog yn ystyried argymhellion y pwyllgor, wedi iddo gael ei gyhoeddi.
You've committed as a Government already, haven't you, to disqualifying Members and candidates found guilty of deliberate deception by an independent judicial process. I was hoping to ask a lawyer, and get a lawyer's answer, but I'll ask you instead: how do you define 'an independent judicial process'? I think it's generally accepted that there are three elements to that independent judicial process: the first one is the most important one, which is that it's free from political interference, either by the Executive or the legislature; secondly, it involves a fair hearing under article 6 of the human rights convention; and, finally, it's done in open forum and not behind closed doors. If you put all those three together, Trefnydd—or Cabinet Secretary—would you agree that that does involve, essentially, decision making by an independent court, or tribunal—a devolved tribunal—and it's independent of Government but it's also independent of the Senedd as well?
Rydych chi wedi ymrwymo eisoes yn y Llywodraeth i wahardd Aelodau ac ymgeiswyr a gafwyd yn euog o dwyll bwriadol drwy broses farnwrol annibynnol. Roeddwn i'n gobeithio gofyn i gyfreithiwr, a chael ateb gan gyfreithiwr, ond rwyf i am ofyn i chi yn hytrach na hynny: sut ydych chi'n diffinio 'proses farnwrol annibynnol'? Rwy'n credu mai'r farn gyffredin yw bod tair elfen i'r broses farnwrol annibynnol honno: yr un gyntaf yw'r un bwysicaf, sef bod yn rhydd o ymyrraeth wleidyddol, naill ai gan y Pwyllgor Gwaith neu'r ddeddfwrfa; yn ail, bod hynny'n cynnwys gwrandawiad teg dan Erthygl 6 y Confensiwn Hawliau Dynol; ac, yn olaf, fe gaiff ei chyflawni mewn fforwm sy'n agored ac nid y tu ôl i ddrysau caeedig. Os ydych chi'n rhoi'r tair elfen at ei gilydd, Trefnydd—neu Ysgrifennydd Cabinet—a fyddech chi'n cytuno bod hynny'n golygu, yn y bôn, gwneud penderfyniadau gan lys annibynnol, neu dribiwnlys—tribiwnlys datganoledig—a'i fod yn annibynnol ar y Llywodraeth ond yn annibynnol hefyd ar y Senedd, yn ogystal â hynny?
Thank you very much for that question, and, actually, I would have to say they're all very important points. Now, I'm not the Counsel General, I'm not a lawyer, but these are really important points. I know that you will get—not just you, but, obviously, the Senedd—a considered response from the Deputy First Minster on behalf of the Welsh Government. So, again, thank you for airing those important points again this afternoon.
Diolch yn fawr iawn am y cwestiwn yna, ac mewn gwirionedd, byddai'n rhaid i mi ddweud eu bod nhw i gyd yn bwyntiau pwysig iawn. Nawr, nid myfi yw'r Cwnsler Cyffredinol, nid wyf i'n gyfreithiwr, ond mae'r rhain yn bwyntiau gwirioneddol bwysig. Rwy'n gwybod y byddwch chi'n cael—nid y chi'n unig, ond, yn amlwg, y Senedd—ymateb ystyriol gan y Dirprwy Brif Weinidog ar ran Llywodraeth Cymru. Felly, unwaith eto, diolch i chi am wyntyllu'r pwyntiau pwysig hynny eto'r prynhawn yma.
3. Pa gyngor cyfreithiol y mae'r Cwnsler Cyffredinol wedi'i roi i Lywodraeth Cymru ynghylch sut y gellir gorfodi cyfreithiau amgylcheddol yn absenoldeb corff llywodraethu amgylcheddol? OQ62334
3. What legal advice has the Counsel General provided to the Welsh Government regarding how environmental laws can be enforced in the absence of an environmental governance body? OQ62334
Thank you very much, Janet. Environmental laws in Wales are enforced by regulators, such as Natural Resources Wales. The Welsh Government plans to introduce a Bill proposing to create a statutory environmental governance body to oversee compliance with, and implementation and application of, environmental law in Wales. The new body will not replace existing regulators.
Diolch yn fawr iawn i chi, Janet. Mae cyfreithiau amgylcheddol yng Nghymru yn cael eu gorfodi gan reoleiddwyr, megis Cyfoeth Naturiol Cymru. Mae Llywodraeth Cymru yn bwriadu cyflwyno Bil sy'n cynnig creu corff llywodraethu amgylcheddol statudol i oruchwylio cydymffurfiaeth â'r gyfraith amgylcheddol, a'i gweithredu a'i chymhwyso yng Nghymru. Ni fydd y corff newydd yn disodli'r rheoleiddwyr presennol.
Thank you. Environmental enforcement must be taken seriously, and we've raised this so many times in the climate change committee. One of the aspects is to prevent irresponsible private ownership from causing significant harm to our environment. Pembrokeshire County Council has announced it will not proceed with legal action against the operators of Withyhedge landfill, citing financial considerations. The case was presented before a circuit judge, who acknowledged the landfill was causing a nuisance but ruled that the council had taken the incorrect legal approach by failing to first serve a notice under the Environmental Protection Act 1990. The challenge group Stop the Stink is now considering launching its own legal challenge against Resources Management UK Limited and the local authority. We know that NRW has issued enforcement notices against the company, but this is a major pollution scandal in Wales. It should be for an independent environmental governance body, but this interim arrangement is actually leaving Wales now very disadvantaged compared to other parts of the UK. Will you clarify whether it is an option for the Welsh Government, or the interim environmental protection assessor, to take legal action against the landfill owner, instead of private members of the public? We should not have any situation in Wales where these polluters can think they can just carry on and there’s actually no environmental governance in place. Diolch.
Diolch i chi. Mae'n rhaid cymryd gorfodaeth amgylcheddol o ddifrif, ac rydym ni wedi codi hyn gymaint o weithiau yn y pwyllgor newid hinsawdd. Un o'r agweddau ar hynny yw atal perchnogaeth breifat anghyfrifol rhag achosi niwed sylweddol i'n hamgylchedd ni. Mae Cyngor Sir Penfro wedi cyhoeddi na fydd yn bwrw ymlaen â chamau cyfreithiol yn erbyn gweithredwyr safleoedd tirlenwi Withyhedge, gan nodi ystyriaethau ariannol. Cyflwynwyd yr achos gerbron barnwr cylchdaith, a oedd yn cydnabod bod y safle tirlenwi yn achosi aflonyddwch ond dyfarnodd fod y cyngor wedi cymryd y dull cyfreithiol anghywir drwy fethu â chyflwyno hysbysiad yn gyntaf yn unol â Deddf Diogelu'r Amgylchedd 1990. Mae'r grŵp herio Stop the Stink yn ystyried lansio ei her gyfreithiol ei hun yn erbyn Resources Management UK Limited a'r awdurdod lleol nawr. Fe wyddom ni fod CNC wedi cyhoeddi hysbysiadau gorfodi yn erbyn y cwmni, ond mae hwn yn sgandal mawr yn ymwneud â llygredd yng Nghymru. Fe ddylai hyn fod ar gyfer corff llywodraethu amgylcheddol annibynnol, ond mae'r trefniant dros dro hwn yn gadael Cymru dan anfantais fawr erbyn hyn o gymharu â rhannau eraill o'r DU. A wnewch chi egluro a oes dewis gan Lywodraeth Cymru, neu'r asesydd diogelu'r amgylchedd dros dro, i gymryd camau cyfreithiol yn erbyn perchennog y safle tirlenwi, yn hytrach na bod y cyhoedd yn gwneud felly? Ni ddylem fod ag unrhyw sefyllfa yng Nghymru lle gall y bobl hyn sy'n achosi llygredd feddwl y gallan nhw ddal ati ac nad oes unrhyw lywodraethu amgylcheddol ar waith mewn gwirionedd. Diolch.
Thank you very much, Janet Finch-Saunders, and thank you for also focusing the question around one particular area of concern, which of course has been raised in this Chamber, in terms of the impact of Withyhedge, by your colleague Paul Davies. But can we just go back to where we are with this? Environmental law in Wales is enforced by regulatory bodies, and you know that the primary regulator for environmental law in Wales is Natural Resources Wales. But, also, other organisations do play a role in enforcing environmental law in Wales, including local authorities, and Pembrokeshire has taken this decision, but also Ofwat and the Health and Safety Executive. And you’re right that the interim environmental protection assessor for Wales—it’s interim—oversees the functioning of environmental law in Wales and it does provide advice to Welsh Ministers to improve environmental outcomes.
But I think it is important that we look forward to the new Bill, which we intend to introduce later this year. It will establish that new statutory environmental governance body for Wales. It will monitor devolved public authorities’ compliance with environmental law and the implementation and application of environmental law. It will advise the Welsh Ministers on environmental law matters, but won’t duplicate, change or supersede the advisory role of NRW. It will be a bespoke Welsh body, tailored to the unique environmental landscape of Wales. So, it is important that we now recognise that this is moving forward, and I’m sure it will play a really important role in terms of the issue that you focused on in your question.
Diolch yn fawr iawn i chi, Janet Finch-Saunders, a diolch i chi hefyd am ganolbwyntio'r cwestiwn ynghylch un maes penodol o bryder, a godwyd wrth gwrs yn y Siambr hon, o ran effaith safle Withyhedge, gan eich cydweithiwr Paul Davies. Ond a gawn ni fynd yn ôl at ein sefyllfa bresennol yn hyn o beth? Mae cyfraith amgylcheddol yng Nghymru yn cael ei gorfodi gan gyrff rheoleiddio, ac fe wyddoch chi mai'r prif reolydd ar gyfer cyfraith amgylcheddol yng Nghymru yw Cyfoeth Naturiol Cymru. Ond, yn ogystal â hynny, mae sefydliadau eraill â rhan yng ngorfodaeth cyfraith amgylcheddol yng Nghymru, sy'n cynnwys awdurdodau lleol, ac mae sir Benfro wedi gwneud y penderfyniad hwn, ond mae Ofwat a'r Awdurdod Gweithredol Iechyd a Diogelwch wedi gwneud felly hefyd. Ac rydych chi'n iawn o ran mai asesydd dros dro diogelu'r amgylchedd ar gyfer Cymru—dros dro y mae hynny—sy'n goruchwylio gweithrediad cyfraith amgylcheddol yng Nghymru ac mae'n rhoi cyngor i Weinidogion Cymru o ran gwella'r canlyniadau amgylcheddol.
Ond rwy'n credu ei bod hi'n bwysig ein bod ni'n edrych ymlaen tuag at y Bil newydd, yr ydym ni'n bwriadu ei gyflwyno yn ddiweddarach eleni. Fe fydd hwnnw'n sefydlu'r corff llywodraethu amgylcheddol statudol newydd i Gymru. Fe fydd yn monitro cydymffurfiaeth yr awdurdodau cyhoeddus datganoledig â chyfraith amgylcheddol a gweithredu a chymhwyso cyfraith amgylcheddol. Fe fydd yn cynghori Gweinidogion Cymru ar faterion cyfraith amgylcheddol, ond ni fydd yn dyblygu, yn newid nac yn disodli swyddogaeth gynghorol CNC. Fe fydd hwnnw'n gorff pwrpasol i Gymru, a fydd yn neilltuol i dirwedd amgylcheddol unigryw Cymru. Felly, mae hi'n bwysig ein bod ni'n cydnabod bod hynny'n symud ymlaen nawr, ac rwy'n siŵr y bydd â rhan bwysig iawn yn y mater yr oeddech chi'n canolbwyntio arno yn eich cwestiwn.
4. A wnaiff y Cwnsler Cyffredinol roi'r wybodaeth ddiweddaraf am ba waith paratoi sydd wedi'i wneud gyda Chyngor Cyfraith Cymru ynghylch y posibilrwydd o ddatganoli cyfiawnder ieuenctid a gwasanaethau prawf ieuenctid? OQ62338
4. Will the Counsel General provide an update on what preparatory work has been undertaken with the Law Council of Wales on the possibility of the devolution of youth justice and probation? OQ62338
Thank you very much, Rhys ab Owen. We have been working to prepare for the possible devolution of youth justice and probation, including working with stakeholders in the legal sector. While the Law Council of Wales has not been part of these discussions to date, we would welcome a collaborative relationship to ensure that their views are included.
Diolch yn fawr iawn, Rhys ab Owen. Rydym ni wedi bod yn gweithio i baratoi ar gyfer datganoli cyfiawnder ieuenctid a gwasanaethau prawf ieuenctid posibl, gan gynnwys gweithio gyda rhanddeiliaid yn y sector cyfreithiol. Er nad yw Cyngor Cyfraith Cymru wedi bod yn rhan o'r trafodaethau hyn hyd yma, fe fyddem ni'n croesawu perthynas gydweithredol i sicrhau bod eu barn nhw'n cael ei chynnwys.
Diolch yn fawr am eich ateb.
Thank you for that response.
The establishment of the Law Council of Wales is one of the only recommendations that has been implemented from the independent Commission on Justice in Wales. Hopefully now, with a Labour Government in Westminster, we will see the implementation of the recommendation of the devolution of youth justice and probation. But the aim of the Law Council of Wales was to raise awareness of Welsh law and to increase the co-operation between the law schools, the legal professions and the Welsh Government. However, when I tried to look for further information regarding the Law Council of Wales, I couldn’t find a website, I couldn’t find any information about meetings, or minutes of meetings, or even the membership itself. Are you satisfied that the Law Council of Wales is fulfilling its potential, and will you commit to making information regarding the council more accessible to the public? Diolch yn fawr.
Mae sefydlu Cyngor Cyfraith Cymru yn un o'r unig argymhellion gan y Comisiwn Annibynnol ar Gyfiawnder yng Nghymru a roddwyd ar waith. Gyda gobaith nawr, gyda Llywodraeth Lafur yn San Steffan, y byddwn ni'n gweld gweithrediad yr argymhelliad i ddatganoli cyfiawnder ieuenctid a gwasanaethau prawf ieuenctid. Ond nod Cyngor Cyfraith Cymru oedd codi ymwybyddiaeth o gyfraith Cymru a chynyddu cydweithio rhwng ysgolion y gyfraith, y proffesiynau cyfreithiol a Llywodraeth Cymru. Serch hynny, wrth i mi geisio chwilio am ragor o wybodaeth am Gyngor Cyfraith Cymru, ni allwn ddod o hyd i wefan, ni allwn i ddod o hyd i unrhyw wybodaeth am gyfarfodydd, na chofnodion unrhyw gyfarfodydd, nac am yr aelodaeth hyd yn oed. A ydych chi'n fodlon bod Cyngor Cyfraith Cymru yn cyflawni ei botensial, ac a wnewch chi ymrwymo i wneud yr wybodaeth am y cyngor yn fwy hygyrch i'r cyhoedd? Diolch yn fawr.
Thank you very much for those follow-on questions. I’ve already mentioned the Law Council of Wales this afternoon in response to questions. It is important to recognise, and we were clear from the outset, that the law council is fully independent of Government. We did facilitate its inception, but we’re not a member of the council, as you know, and it is for the council to determine its constitution and working arrangements. Also, it’s important to recognise that Lord Lloyd-Jones was appointed as president in October 2021, alongside that executive committee of all of those legal interests that we’ve been discussing this afternoon—the Welsh law schools, the Wales and Chester Circuit of the bar, president of Welsh Tribunals et cetera, as well as, importantly for my portfolio, the national advice network for Wales. And, of course, it's the Law Society that provides the secretariat. I think, in terms of the Counsel General, she has a standing invitation to attend executive committee meetings and, indeed, to discuss issues like legal apprenticeships, which I'm sure you will be interested in as well.
Can I just say that, in terms of your question about devolution of youth justice and probation, clearly, yes, it would be good if they took an interest, but we’ve used other channels in the work we've been doing to build a vision for devolved youth justice and probation? It does include discussions with the legal sector and organisations who are represented on the law council, and we’ll continue to consult with them as our plans progress. But it is—. The law council, I’m sure, can help play a role in that.
Diolch yn fawr iawn i chi am y cwestiynau dilynol yna. Rwyf i wedi sôn am Gyngor Cyfraith Cymru eisoes y prynhawn yma mewn ymateb i gwestiynau. Mae hi'n bwysig cydnabod, ac fe fuom ni'n eglur o'r cychwyn cyntaf, fod Cyngor Cyfraith Cymru yn gwbl annibynnol ar y Llywodraeth. Y ni a wnaeth hwyluso'r gwaith o'i sefydlu, ond nid ydym ni ar y cyngor hwnnw, fel gwyddoch chi, a mater i'r cyngor yw penderfynu ar ei gyfansoddiad a'i drefniadau gwaith ei hun. Hefyd, mae hi'n bwysig cydnabod bod yr Arglwydd Lloyd-Jones wedi cael ei benodi yn llywydd ym mis Hydref 2021, ochr yn ochr â'r pwyllgor gweithredol hwnnw o'r buddion cyfreithiol hynny yr ydym wedi bod yn eu trafod i gyd y prynhawn yma—ysgolion y gyfraith yng Nghymru, Cylchdaith Cymru a Chaer, llywydd Tribiwnlysoedd Cymru ac ati, ac yn bwysig i'm portffolio i, Y Rhwydwaith Cynghori Cenedlaethol ar ben hynny. Ac, wrth gwrs, Cymdeithas y Gyfraith sy'n darparu'r ysgrifenyddiaeth. Yn fy marn i, o ran y Cwnsler Cyffredinol, mae ganddi wahoddiad sefydlog i fynychu cyfarfodydd pwyllgor gweithredol ac, yn wir, i drafod materion fel prentisiaethau cyfreithiol, ac rwy'n siŵr y byddai gennych chwithau ddiddordeb ynddyn nhw hefyd.
A gaf i ddweud, o ran eich cwestiwn chi ynglŷn â datganoli cyfiawnder ieuenctid a gwasanaethau prawf ieuenctid yn amlwg, byddai, fe fyddai hi'n dda o beth pe bydden nhw'n cymryd diddordeb, ond rydym ni wedi defnyddio sianeli eraill gyda'r gwaith y buom ni'n ei wneud i adeiladu gweledigaeth ar gyfer cyfiawnder ieuenctid a gwasanaethau prawf ieuenctid datganoledig? Mae hynny'n cynnwys trafodaethau gyda'r sector cyfreithiol a sefydliadau sy'n cael eu cynrychioli ar Gyngor Cyfraith Cymru, ac fe fyddwn ni'n parhau i ymgynghori â nhw wrth i'n cynlluniau ni fynd rhagddynt. Ond mae—. Fe all Cyngor Cyfraith Cymru, rwy'n siŵr, helpu wrth fod â rhan yn hynny.
5. A wnaiff y Cwnsler Cyffredinol roi diweddariad am ddiwygio tribiwnlysoedd Cymru? OQ62337
5. Will the Counsel General provide an update on the reform of Welsh tribunals? OQ62337
Diolch yn fawr am eich cwestiwn.
Thank you for your question.
We continue to work on the development of the legislation required to take forward our ambitions to create a modern and coherent devolved tribunal system focused on meeting the needs of tribunal users. The timing of the legislation to deliver these reforms will be announced in due course.
Rydym ni'n parhau i weithio ar ddatblygu'r ddeddfwriaeth angenrheidiol ar gyfer datblygu ein huchelgeisiau i greu system ddatganoledig o dribiwnlysoedd sy'n gyfoes a chydlynol ac yn canolbwyntio ar gwrdd ag anghenion y rhai sy'n defnyddio tribiwnlysoedd. Fe gaiff yr amserlen o ran y ddeddfwriaeth ar gyfer cyflawni'r diwygiadau hyn ei chyhoeddi maes o law.
Diolch yn fawr, Cabinet Secretary. In November I asked the Counsel General for an update on the reform of Welsh tribunals, and I had a similar reply. She said:
'The timing of legislation associated with the programme will be announced in due course.'
So, that hasn't changed since November. And she hoped that she and the First Minister would be able to
'bring a legislative statement forward early'
in what was then the next calendar year, so this year now. We are now well into the second month of that calendar year, and we still have uncertainty with regard to the timetabling of the Bill. There is a clear case to reform Welsh tribunals. It is important that the justice areas already devolved are run well, and that hasn't been the case with regard to Welsh tribunals to date. If delayed until the next Senedd, there is no guarantee at all that there will be reform of Welsh tribunals, and a lot of work has gone into this from the Law Commission and also from Welsh Government and other stakeholders. Will you, please, commit—I was going to ask the Counsel General with her delivery hat on also—that reform will be passed within this Senedd? Diolch yn fawr.
Diolch yn fawr, Ysgrifennydd Cabinet. Ym mis Tachwedd fe ofynnais i'r Cwnsler Cyffredinol am yr wybodaeth ddiweddaraf ynglŷn â diwygio tribiwnlysoedd Cymru, ac fe gefais i ateb ddigon tebyg. Meddai hi:
'Fe fydd amserlen y ddeddfwriaeth sy'n gysylltiedig â'r rhaglen yn cael ei chyhoeddi maes o law.'
Felly, nid yw hynny wedi newid ers mis Tachwedd. Ac roedd hi'n gobeithio y byddai'r Prif Weinidog a hithau'n gallu:
'gyflwyno datganiad deddfwriaethol yn gynnar'
yn ystod y flwyddyn galendr nesaf ar y pryd hwnnw, felly eleni erbyn hyn. Rydym ni nawr ymhell i mewn i ail fis y flwyddyn galendr honno, a'r ansicrwydd yn parhau i ni o ran amserlennu'r Bil. Mae'r achos dros ddiwygio tribiwnlysoedd Cymru yn amlwg. Mae hi'n bwysig bod y meysydd o gyfiawnder a ddatganolwyd eisoes yn cael eu rhedeg yn effeithiol, ac nid dyna'r hyn sydd wedi digwydd o ran tribiwnlysoedd Cymru hyd yn hyn. Os caiff hyn ei ohirio tan y Senedd nesaf, nid oes unrhyw sicrwydd o gwbl y bydd tribiwnlysoedd Cymru yn cael eu diwygio, ac mae llawer o waith wedi mynd i mewn i hyn o du Comisiwn y Gyfraith a Llywodraeth Cymru a rhanddeiliaid eraill hefyd. A wnewch chi, os gwelwch chi'n dda, ymrwymo—roeddwn i am ofyn i'r Cwnsler Cyffredinol gyda'i het gyflawni ar ei phen hefyd—y bydd y diwygiad hwnnw'n cael ei basio yn ystod y Senedd hon? Diolch yn fawr.
Diolch yn fawr. I’m sure I will be just repeating what has been said before by the Counsel General that we did—. It is important again to remind colleagues that we welcomed the recommendations from the Commission on Justice in Wales and the Law Commission for the reform of devolved tribunals in Wales. They identified the need for reform of the current tribunal system and they’ve provided a clear evidence base direction of travel for us to take. It’s also about how we are not just addressing shortcomings in the current situation and structures in place, but futureproofing the system by proposing that unified and flexible tribunal structure capable of absorbing new jurisdictions with little disruption.
You will be pleased to hear that the First Minister and the Counsel General recently met with both the president of Welsh Tribunals and the Lady Chief Justice earlier this month, and they discussed the importance of the reform agenda. So, that is news for you, I’m sure, asking that question. We look forward to continued dialogue and, in terms of when a Bill could be introduced, it is a matter for the First Minister’s annual statement on the legislative programme.
Diolch yn fawr. Rwy'n siŵr mai dim ond ailadrodd yr hyn a ddywedodd y Cwnsler Cyffredinol o'r blaen a wnaf i sef i ni—. Mae hi'n bwysig atgoffa cyd-Aelodau unwaith eto ein bod ni'n croesawu argymhellion y Comisiwn ar Gyfiawnder yng Nghymru a Chomisiwn y Gyfraith ar gyfer diwygio tribiwnlysoedd datganoledig yng Nghymru. Roedden nhw'n nodi'r angen i ddiwygio'r system gyfredol ar gyfer y tribiwnlysoedd ac maen nhw wedi dangos y ffordd i ni ar sail tystiolaeth eglur. Mae'n ymwneud hefyd â sut y byddwn ni, nid yn unig yn mynd i'r afael â diffygion yn y sefyllfa a'r strwythurau sydd ar waith ar hyn o bryd, ond ein bod ni'n diogelu'r system i'r dyfodol hefyd drwy gynnig y strwythur unedig a hyblyg o dribiwnlysoedd fel hyn a fydd yn gallu amsugno awdurdodaethau newydd heb lawer o amhariad o gwbl.
Fe fyddwch chi'n falch o glywed bod y Prif Weinidog a'r Cwnsler Cyffredinol wedi cyfarfod â llywydd Tribiwnlysoedd Cymru a'r Arglwyddes Brif Ustus yn gynharach yn ystod y mis hwn, a thrafod pwysigrwydd yr agenda ddiwygio. Felly, mae hynny'n rhywbeth newydd i chi, rwy'n siŵr, wrth i chi ofyn y cwestiwn yna. Rydym ni'n edrych ymlaen at ddal ati i drafod ac o ran pryd y gellid cyflwyno unrhyw Fil, pwnc yw hwnnw ar gyfer datganiad blynyddol y Prif Weinidog ar y rhaglen ddeddfwriaethol.
6. Pa asesiad mae'r Cwnsler Cyffredinol wedi ei wneud o effeithlonrwydd y drefn cydsyniad deddfwriaethol? OQ62342
6. What assessment has the Counsel General made of the efficiency of the legislative consent regime? OQ62342
Diolch yn fawr, Mabon ap Gwynfor. We consider that there may be situations in which it is in the best interests of Wales for provisions that would be within the Senedd’s legislative competence to be included in UK Parliament Bills. An efficient legislative consent regime is vital to support the Senedd’s scrutiny in those situations.
Diolch yn fawr, Mabon ap Gwynfor. Rydyn ni o'r farn y gallai fod achosion lle mae er budd gorau Cymru i ddarpariaethau a fyddai o fewn cymhwysedd deddfwriaethol y Senedd gael eu cynnwys ym Miliau’r Deyrnas Unedig. Mae sicrhau trefn effeithlon o ran cydsyniad deddfwriaethol ar gyfer yr achosion hynny yn hanfodol i gefnogi gwaith craffu'r Senedd.
Diolch am yr ymateb. Wel, mae'n ymddangos i fi bod y drefn cydsyniad deddfwriaethol yn gwbl aneffeithiol. Mae'r cydsyniadau deddfwriaethol yn dod ger ein bron ni fan hyn, maen nhw'n effeithio'n sylweddol ar ddeddfwriaeth Gymreig ac maen nhw am effeithio'n uniongyrchol ar fywydau pobl Cymru, ond does yna ddim ymgynghori cyhoeddus, does yna ddim amser go iawn yn cael ei roi i graffu ar yr LCMs yn drylwyr, a does yna ddim lle, felly, i lais Cymru gael ei glywed yn iawn.
Felly, mae'n ymddangos bod hyn yn profi gwendid y setliad datganoli, ein bod ni'n edrych tuag at San Steffan i ddeddfu ar ein rhan ni, ac mae'n dangos llymder capasiti y Llywodraeth a'r Senedd. Ond ar ben hynny, mae'n gwneud y broses o ddeddfu yn fwy biwrocrataidd ac yn llusgo'r broses ymlaen yn hwy nag sydd angen. Oni fyddai'n well datganoli mwy o rymoedd i Gymru er mwyn osgoi'r cymhlethdod a'r methiannau yma, ac ydy'r Llywodraeth yma efo'r uchelgais ar gyfer hynny?
Thank you for that response. Well, it appears to me that the legislative consent regime is entirely ineffective. Legislative consent motions come before us here, they have a significant impact on Wesh law and they have a direct impact on the lives of the people of Wales, but there is no public consultation, there is no real time permitted to scrutinise the LCMs thoroughly, and there is no scope, therefore, for the Welsh voice to be heard properly.
So, it appears that this proves the weakness of the devolution settlement, that we are looking to Westminster to legislate on our behalf, and it also shows a shortage of capacity in the Government and the Senedd. And in addition to that, it makes the process of legislating more bureaucratic and drags the process out longer than necessary. Wouldn't it be better to devolve more powers to Wales in order to avoid these complexities and failings, and does the Government have that ambition?
Well, diolch yn fawr, Mabon. It's really important that we recognise that we must ensure that this legislature gets the opportunity to scrutinise UK legislation, which engages the Sewel convention and requires the Senedd's consent through the LCM process. And this is a matter where we have to adhere to Senedd Standing Orders governing the legislative consent process here in Wales. Indeed, we have been able to lay a legislative consent memorandum within the two-week timescale in the majority of cases in this UK parliamentary session, but we do appreciate the difficulties faced by committees in scrutinising legislation that's been timetabled in a different legislature. We continue to remind the UK Government of this and the importance of the LCM process as regards parliamentary timetabling here.
And I think, just to reflect on the bigger picture in terms of the principle of this, recommending that the Senedd consents to provisions in UK Bills doesn't equate to the Welsh Government needing the support of a different Government or different Parliament to deliver our own legislative objectives; it can enable us, though, to deliver for the people of Wales and make the best use of the resource and opportunities available. And it is appropriate, therefore, that we do take decisions and make recommendations to the Senedd when we consider that it would be sensible and advantageous for Wales to do so. But it's very much open for Members and committees to present their own positions, and of course that is forthcoming through the legislative consent process.
So, this is something where we do value cross-party engagement in this. We're willing to explore any technical concerns about the operation of the consent process, including through any business committee proposals, and recognise that, although there have been improvements in engagement with the UK Government, earlier sharing of drafting, for example, we do need to ensure that we work very closely to support our numerous Senedd committees, who do need to engage on those memoranda for further detail.
It's useful to see that we have been able to give consent, as of 13 February of this year, to a number of those consent motions: passenger railway services, the Great British Energy Bill, the Product Regulation and Metrology Bill, the Renters' Rights Bill, the Tobacco and Vapes Bill. And, of course, we have many more in drafting, as you know.
Wel, diolch yn fawr, Mabon. Mae hi'n bwysig iawn ein bod yn cydnabod bod rhaid i ni sicrhau y bydd cyfle gan y ddeddfwrfa hon i graffu ar ddeddfwriaeth o'r DU, sy'n ymgysylltu â chonfensiwn Sewel ac sy'n gofyn am gydsyniad y Senedd drwy broses Cynnig Cydsyniad Deddfwriaethol. Ac mae hwn yn fater sy'n ei gwneud hi'n ofynnol i ni gadw at Reolau Sefydlog y Senedd sy'n llywodraethu proses cydsyniad deddfwriaethol yma yng Nghymru. Yn wir, rydym ni wedi gallu gosod memorandwm cydsyniad deddfwriaethol o fewn yr amserlen o bythefnos yn y mwyafrif o achosion yn sesiwn cyfredol Senedd San Steffan, ond rydym ni'n deall yr anawsterau y mae pwyllgorau yn eu hwynebu wrth graffu ar ddeddfwriaeth a amserlennir mewn deddfwrfa arall. Rydym ni'n parhau i atgoffa Llywodraeth y DU am hynny a phwysigrwydd y broses Cynnig Cydsyniad Deddfwriaethol o ran amserlennu seneddol yma.
Ac rwy'n credu, dim ond ar gyfer myfyrio ar y darlun ehangach o ran yr egwyddor yn hyn o beth, nid yw argymell bod y Senedd hon yn cydsynio i ddarpariaethau mewn Biliau i'r DU yn golygu bod angen cefnogaeth Llywodraeth wahanol neu Senedd wahanol ar Lywodraeth Cymru i gyflawni ein hamcanion deddfwriaethol ein hunain; serch hynny, fe all hynny ganiatáu i ni ddarparu ar gyfer pobl Cymru a gwneud y defnydd gorau o'r adnoddau a'r cyfleoedd sydd ar gael. Ac mae hi'n briodol, felly, ein bod ni'n gwneud penderfyniadau ac yn gwneud argymhellion i'r Senedd pan fyddwn ni o'r farn y byddai hynny'n synhwyrol ac y byddai'n fanteisiol i Gymru wneud felly. Ond mae hi'n agored iawn i Aelodau a phwyllgorau gyflwyno eu safbwyntiau eu hunain, ac wrth gwrs mae hynny i ddod eto drwy broses y cydsyniad deddfwriaethol.
Felly, mae hwn yn faes yr ydym ni'n gwerthfawrogi ymgysylltiad trawsbleidiol ynddo. Rydym ni'n barod iawn i archwilio unrhyw bryderon technegol ynglŷn â gweithrediad y broses gydsynio, gan gynnwys drwy unrhyw gynigion pwyllgor busnes, ac yn cydnabod, er i welliannau fod o ran ymgysylltu â Llywodraeth y DU, rhannu gwaith drafftio yn fwy cynnar, er enghraifft, mae angen i ni sicrhau ein bod ni'n gweithio yn agos iawn â'n gilydd i gefnogi ein pwyllgorau niferus yn y Senedd, sydd angen ymgysylltu â'r memoranda hynny i fod â rhagor o fanylion.
Mae hi'n ddefnyddiol i ni nodi ein bod wedi gallu rhoi cydsyniad, o 13 Chwefror eleni, i nifer o'r cynigion cydsyniad hynny: gwasanaethau rheilffordd teithwyr, Bil Ynni Prydain Fawr, y Bil Rheoleiddio Cynnyrch a Mesureg, y Bil Hawliau Rhentwyr, y Bil Tybaco a Fêps. Ac, wrth gwrs, mae gennym ni lawer mwy yn cael eu drafftio, fel gwyddoch chi.
7. Pa asesiad y mae'r Cwnsler Cyffredinol wedi ei wneud o effaith bosibl Bil Oedolion â Salwch Angheuol (Diwedd Oes) San Steffan ar Gymru? OQ62341
7. What assessment has the Counsel General made of the potential impact on Wales of the Westminster Terminally Ill Adults (End of Life) Bill? OQ62341
Diolch yn fawr, Mabon ap Gwynfor. This Bill falls to the Cabinet Secretary for Health and Social Care’s area of responsibility. Once the Bill passes the relevant stages in Parliament it will be assessed for the purposes of Standing Order 29. I am assured that officials are working to understand the potential implications for Wales.
Diolch yn fawr, Mabon ap Gwynfor. Mae'r Bil hwn yn berthnasol i faes cyfrifoldeb Ysgrifennydd y Cabinet dros Iechyd a Gofal Cymdeithasol. Pan fydd y Bil wedi pasio'r camau perthnasol yn Senedd y DU fe fydd yn cael ei asesu at ddibenion Rheol Sefydlog 29. Cefais fy sicrhau bod swyddogion yn gweithio i ddeall y goblygiadau posibl i Gymru.
Thanks for that response. Well, clause 32, for instance, of the Terminally Ill Adults (End of Life) Bill will enable Westminster's Secretary of State for health to intervene directly on health provisions in Wales. Now, this is just one example of how this proposed Bill will directly impact on decisions that are devolved, yet the Welsh chief medical officer hasn't attended any hearings to give evidence, neither have the various commissioners nor Welsh Government Ministers attended either. So, not only do we have an overreach—a power grab, if you like—but also Wales's voice is muted. Now, Professor Emyr Lewis, in his evidence, suggested that Wales should have different commencement provisions to those in England. So, will your Government insist that that Bill gives Welsh Ministers the same power as English Ministers with regard to this Bill, and will you look at Emyr Lewis's proposals of providing different commencement provisions for Wales?
Diolch i chi am yr ateb yna. Wel, fe fydd cymal 32, er enghraifft, o'r Bil Oedolion â Salwch Angheuol (Diwedd Oes) yn caniatáu i'r Ysgrifennydd Gwladol dros Iechyd yn San Steffan ymyrryd yn uniongyrchol ar ddarpariaethau iechyd yng Nghymru. Nawr, un enghraifft yn unig yw hon o sut gallai'r Bil arfaethedig hwn effeithio yn uniongyrchol ar benderfyniadau ynglŷn â materion datganoledig, ac eto nid yw prif swyddog meddygol Cymru wedi bod yn bresennol mewn unrhyw wrandawiadau i roi tystiolaeth, ac nid yw'r comisiynwyr amrywiol na Gweinidogion Llywodraeth Cymru wedi bod yn bresennol chwaith. Felly, nid yn unig y gwelwn ni Lywodraeth y DU yn mynd yn rhy bell—yn cipio pŵer, os hoffech chi—ond mae llais Cymru yn mynd heb ei glywed hefyd. Nawr, fe awgrymodd yr Athro Emyr Lewis, yn ei dystiolaeth, y dylai Cymru fod â darpariaethau cychwyn gwahanol i'r rhai yn Lloegr. Felly, a wnaiff eich Llywodraeth chi fynnu bod y Bil hwnnw'n rhoi'r un pŵer i Weinidogion Cymru â Gweinidogion Lloegr o ran y Bil hwn, ac a wnewch chi ystyried cynigion Emyr Lewis sef darparu darpariaethau cychwyn gwahanol ar gyfer Cymru?
Diolch yn fawr am eich cwestiwn.
Thank you very much for your question.
If the Bill becomes law, it will, as I said, have significant implications for Wales. It is a complex issue with many operational, moral, legal and constitutional considerations. The Bill is currently undergoing scrutiny; as you say, over 300 amendments have been tabled to the Bill. It will be debated further by the Houses of Commons and Lords later in the year, and the final version will require the approval of both before it becomes law. And we will assess the Bill in accordance with Standing Order 29 once it passes the relevant Stages in Parliament. As a private Members' Bill, the timing for any required legislative consent motion is generally later than is required in relation to UK Government Bills. I can assure you again that the Cabinet Secretary for Health and Social Care is aware of this and, obviously, taking—. We are observing the scrutiny at this point in time in terms of the committee scrutiny.
Pe byddai'r Bil yn dod yn gyfraith, fe fydd yna, fel dywedais i, oblygiadau mawr i Gymru. Mae hwn yn fater cymhleth gyda llawer o ystyriaethau gweithredol, moesol, cyfreithiol, a chyfansoddiadol. Mae'r Bil yn destun craffu ar hyn o bryd; fel rydych chi'n dweud, fe gafodd dros 300 o welliannau eu cyflwyno i'r Bil. Bydd yn cael ei drafod ymhellach gan Dŷ'r Cyffredin a Thŷ'r Arglwyddi yn ddiweddarach yn y flwyddyn, ac fe fydd y fersiwn derfynol yn gofyn am gymeradwyaeth y ddau le cyn iddo ddod yn gyfraith. Ac fe fyddwn ni'n asesu'r Bil yn unol â Rheol Sefydlog 29 pan fydd wedi mynd drwy'r Camau perthnasol yn Senedd y DU. Am mai Bil Aelod preifat ydyw, mae'r amseru ar gyfer unrhyw gynnig cydsyniad deddfwriaethol gofynnol yn gyffredinol yn hwyrach na'r hyn sy'n ofynnol o ran Biliau Llywodraeth y DU. Fe allaf i eich sicrhau chi unwaith eto fod Ysgrifennydd y Cabinet dros Iechyd a Gofal Cymdeithasol yn ymwybodol o hynny ac, yn amlwg, yn cymryd—. Rydym ni'n dilyn y craffu ar hyn o bryd o ran y gwaith craffu gan y pwyllgor.
Diolch i'r Gweinidog a'r Trefnydd am ateb y cwestiynau yna.
Thank you, Minister and Trefnydd for answering those questions.
Eitem 3 fydd nesaf, a'r datganiad a chyhoeddiad busnes yw hwn, a'r Trefnydd unwaith eto sydd yn cymryd yr eitem yma. Felly, y datganiad gan y Trefnydd, Jane Hutt.
Item 3 will be next, the business statement and announcement, and the Trefnydd once again will be taking this item. So, the statement by the Trefnydd, Jane Hutt.
Diolch yn fawr, Llywydd. Mae tri newid i fusnes yr wythnos hon. Ar yr agenda heddiw, mae datganiad llafar ar iechyd a lles anifeiliaid. Bydd y datganiad llafar ar Ewros Menywod UEFA 2025 yn cael ei gyhoeddi fel datganiad ysgrifenedig. Mae'r Pwyllgor Busnes wedi cytuno i ohirio dadl y Pwyllgor Plant, Pobl Ifanc ac Addysg—plant sydd ar yr ymylon. Mae busnes drafft y tair wythnos nesaf wedi ei nodi yn y datganiad a chyhoeddiad busnes sydd ar gael i'r Aelodau yn electronig.
Thank you very much, Llywydd. There are three changes to this week's business. On today's agenda, there is an oral statement on animal health and welfare. The oral statement on UEFA Women's Euro 2025 will be issued as a written statement. The Business Committee has agreed to postpone the debate by the Children, Young People and Education Committee on children on the margins. Draft business for the next three weeks is set out in the business statement and announcement, which is available to Members electronically.
Trefnydd, I'd like to request a statement from the Cabinet Secretary for Education regarding the delay of the new made-for-Wales history GCSE course. As you're aware, the new history GCSE course was due to begin in September this year, but now it won't be rolled out until 2026 in order to give teachers more time to plan. Now, I've been contacted by constituents who have concerns about the English GCSE course, who believe that the same logic applied to the history course should also be used for the English GCSE course. Naturally, it's crucial that teachers are able to properly prepare for all courses that they are teaching, and it's important that the Welsh Government actually hears their concerns. Therefore, given the seriousness of the concerns raised and the potential impact this could have on learners, I'd be grateful if the Welsh Government could issue a statement urgently addressing the situation, and confirming what assessment has been done of the ability of teachers to suitably plan for these courses.
Trefnydd, fe hoffwn i ofyn am ddatganiad gan Ysgrifennydd y Cabinet dros Addysg ynghylch gohirio'r cwrs TGAU hanes newydd a luniwyd ar gyfer Cymru. Fel gwyddoch chi, fe ddylai'r cwrs TGAU hanes newydd fod yn dechrau ym mis Medi eleni, ond nawr ni chaiff hwnnw ei gyflwyno tan 2026 i roi mwy o amser i athrawon gynllunio ar ei gyfer. Nawr, mae etholwyr sydd â phryderon ynglŷn â'r cwrs TGAU Saesneg wedi cysylltu â mi, ac maent o'r farn y dylai'r un rhesymeg sy'n berthnasol i'r cwrs hanes gael ei ddefnyddio ar gyfer y cwrs TGAU Saesneg hefyd. Yn naturiol, mae hi'n hanfodol bod yr athrawon yn cael cyfle i baratoi yn iawn ar gyfer pob un o'r cyrsiau y maen nhw'n eu haddysgu, ac mae hi'n bwysig bod Llywodraeth Cymru yn gwrando yn wirioneddol ar eu pryderon nhw. Felly, o ystyried difrifoldeb y pryderon a godwyd a'r effaith y gallai hyn ei gael ar y dysgwyr o bosibl, fe fyddwn i'n ddiolchgar pe gallai Llywodraeth Cymru gyhoeddi datganiad i fynd i'r afael â'r sefyllfa ar fyrder, ac yn cadarnhau pa asesiad a gafodd ei wneud o allu'r athrawon i gynllunio ar gyfer y cyrsiau hyn yn iawn.
Daeth y Dirprwy Lywydd (David Rees) i’r Gadair.
The Deputy Presiding Officer (David Rees) took the Chair.
Thank you very much, Paul Davies, for that question. It is, of course, a question for the Cabinet Secretary for Education, and I would suggest you take the opportunity to raise that with Lynne Neagle in her oral Senedd questions. But, of course, it's now on the record and she will be prepared for the question and, indeed, as you said, clarification in terms of the made-for-Wales GCSE course, and clarification, of course, for your constituents, and she would want to respond to it.
Diolch yn fawr iawn, Paul Davies, am y cwestiwn yna. Cwestiwn ydyw hwn, wrth gwrs, i Ysgrifennydd y Cabinet dros Addysg, ac fe fyddwn i'n awgrymu eich bod chi'n achub ar y cyfle i godi hyn gyda Lynne Neagle yn ystod ei chwestiynau llafar hi yn y Senedd. Ond, wrth gwrs, mae hyn ar y cofnod nawr ac fe fydd hi'n barod am y cwestiwn ac, yn wir, fel roeddech chi'n dweud, i roi eglurhad o ran y cwrs TGAU a luniwyd ar gyfer Cymru, a rhoi eglurhad, wrth gwrs, i'ch etholwyr chi, ac fe fyddai hi'n awyddus i ymateb yn hyn o beth.
Trefnydd, hoffwn ddatgan fy mod yn siomedig dros ben fod y datganiad a oedd i fod prynhawn yma ar Ewros Menywod UEFA 2025 rŵan yn mynd i fod yn ddatganiad ysgrifenedig, yn hytrach nag yn un llafar. Dwi'n deall y rhesymau pam na all y Gweinidog fod yma, ond dwi ddim yn deall pam na all, dywedwch, yr Ysgrifennydd Cabinet dros yr Economi, Ynni a Chynllunio fod yn arwain ar hyn. Dŷn ni prin yn cael cyfleoedd i drafod diwylliant na chwaraeon yn y Siambr hon. Mi wnaeth yna ddatganiad wythnos diwethaf hefyd gael ei newid i fod yn un ysgrifenedig.
Felly, a gaf i ofyn: a gawn ni gyfle i drafod y materion hyn ar lawr y Senedd a rhoi'r sylw dyledus i ddiwylliant a hefyd chwaraeon? A gaf i hefyd ofyn a oes yna ddiweddariad gan y Llywodraeth, oherwydd mi wnes i ofyn rai wythnosau nôl ynglŷn â datganiad llafar gan yr Ysgrifennydd Cabinet dros Gyllid a'r Gymraeg ynglŷn ag effaith diwygiadau pensiynau Llywodraeth y Deyrnas Unedig ar Gymru? A oes modd ichi roi diweddariad ar hynny heddiw, os gwelwch yn dda?
Trefnydd, I'd like to say that I'm very disappointed that the statement that was supposed to be this afternoon on the UEFA Women's Euro 2025 is now going to be issued as a written statement, rather than an oral statement. I understand the reasons why the Minister can't be here, but I don't understand why, let's say, the Cabinet Secretary for Economy, Energy and Planning couldn't lead on this. We hardly ever have opportunities to discuss culture or sport in this Chamber. There was a statement last week that was changed and issued as a written statement too.
So, can I ask whether we can have an opportunity to discuss these issues on the floor of the Senedd and to give due attention to culture and sport alike? May I also ask whether there is an update from Government, because I did ask some weeks ago about an oral statement from the Cabinet Secretary for Finance and Welsh Language on the impact of the UK Government's pensions reforms on Wales? Can you give us an update on that today, please?
Diolch yn fawr, Heledd Fychan. Yes, I'm grateful that you do acknowledge the personal circumstances of the Minister for Culture, Skills and Social Partnership, and it was his wish to be able to have given an oral statement. It is really important that we recognise the great opportunities and the great achievements through UEFA Women's Euro 2025. We will look for an opportunity to enable us—and I'm sure that the Minister will want to do it himself; he's issuing a written statement—to air this. And, indeed, in terms of the written statement from last week, we will look for an opportunity to ensure that this can be discussed in the Senedd.
Diolch yn fawr, Heledd Fychan. Ydw, rwy'n ddiolchgar eich bod hi'n cydnabod amgylchiadau personol y Gweinidog Diwylliant, Sgiliau a Phartneriaeth Gymdeithasol, a'i ddymuniad oedd gallu rhoi datganiad llafar. Mae'n bwysig iawn ein bod ni'n cydnabod y cyfleoedd gwych a'r cyflawniadau gwych trwy UEFA Euro Menywod 2025. Byddwn ni'n chwilio am gyfle i'n galluogi ni—ac rwy'n siŵr y bydd y Gweinidog eisiau'i wneud ei hun; mae'n cyhoeddi datganiad ysgrifenedig—i wyntyllu hyn. Ac, yn wir, o ran y datganiad ysgrifenedig o'r wythnos diwethaf, byddwn ni'n chwilio am gyfle i sicrhau bod modd trafod hyn yn y Senedd.
Mike Hedges.
Mike Hedges.
And—. Yes. Can I say—? There's a second question, which was actually for the Cabinet Secretary for finance, which I know we are following up. It's a very busy time in terms of our budget-making process.
A—. Ie. A gaf i ddweud—? Mae yna ail gwestiwn, a oedd mewn gwirionedd ar gyfer Ysgrifennydd y Cabinet dros gyllid, ac rwy'n gwybod ein bod ni'n ei ddilyn i fyny. Mae'n gyfnod prysur iawn o ran ein proses o greu cyllideb.
Now Mike Hedges.
Mike Hedges, nawr.
Thank you, Deputy Presiding Officer, for keeping me on my toes. I would like to ask for two Government statements, the first a statement on tax devolution. This should outline the effects of the current devolved taxes on the Welsh block grant and how it's been reduced to take into account the taxes raised in Wales. You should also discuss the potential for further tax devolution, including the Crown Estate and how much the block grant will be reduced, based upon what happened when it was devolved to Scotland.
I would also like to ask for a statement on the work of trading standards. As someone who's always been an advocate of the effectiveness of trading standards, I was surprised and disappointed when I had a personal complaint regarding having being sold something that was unsuitable, because the company had measured incorrectly. Carmarthenshire trading standards have failed to reply to three e-mails and one letter. What does the Government expect trading standards to do when they receive a complaint?
Diolch, Dirprwy Lywydd, am fy nghadw i ar flaenau fy nhraed. Hoffwn i ofyn am ddau ddatganiad gan y Llywodraeth, y cyntaf yn ddatganiad ar ddatganoli trethi. Dylai hyn amlinellu effeithiau'r trethi datganoledig presennol ar grant bloc Cymru a sut y cafodd ei leihau i ystyried y trethi a gafodd eu codi yng Nghymru. Dylech chi drafod y potensial ar gyfer datganoli trethi ymhellach, gan gynnwys Ystad y Goron a faint y bydd y grant bloc yn cael ei leihau, yn seiliedig ar yr hyn a ddigwyddodd pan gafodd ei ddatganoli i'r Alban.
Hoffwn i hefyd ofyn am ddatganiad ar waith safonau masnach. Fel rhywun sydd bob amser wedi bod yn eiriolwr dros effeithiolrwydd safonau masnach, cefais i fy synnu a fy siomi pan oedd gennyf i gŵyn bersonol ynglŷn â rhywbeth anaddas a gafodd ei werthu i mi, oherwydd bod y cwmni wedi mesur yn anghywir. Mae safonau masnach sir Gaerfyrddin wedi methu ag ateb i dri e-bost ac un llythyr. Beth mae'r Llywodraeth yn disgwyl i safonau masnach ei wneud pan fyddan nhw'n cael cwyn?
Diolch yn fawr, Mike Hedges, for those questions. Can I just start with the issue about devolved taxes block grant adjustments? Well, of course, the fiscal framework arrangements for devolved taxes and associated block grant adjustments continue to operate in a satisfactory way. The Welsh rates of income tax have made a total net positive budgetary contribution of £217 million over the outturn years between 2020-21 and 2022-23. Over the years to 2025-26, the net budgetary contribution from the Welsh rates of income tax is forecast to increase to over £600 million, and, combined with the other devolved taxes, the overall net contribution is £1.1 billion. All devolved taxes are expected to continue to make a positive contribution to the Welsh Government's budget over the remaining years of the decade.
Now, you have mentioned the Crown Estate as well as trading standards, so I'll just say, on the Crown Estate, that we are going to table a debate in Government time on the Crown Estate. Our programme for government includes a commitment to pursue devolution of powers needed to help reach net zero, including management of the Crown Estate in Wales.
When we come to trading standards, of course you know that matters relating to trading standards are reserved, coming under the UK Government. But local authorities across the UK, including Wales, are responsible for enforcing consumer protection legislation relating to specific policy areas, and any complaint—and you obviously have one on behalf of a constituent—relating to an area, for example, where a business has broken the law or acted unfairly should be made through the relevant authority's complaints procedures.
Diolch yn fawr, Mike Hedges, am y cwestiynau yna. A gaf i ddechrau gyda'r mater yn ymwneud ag addasiadau grant bloc trethi datganoledig? Wel, wrth gwrs, mae'r trefniadau fframwaith cyllidol ar gyfer trethi datganoledig ac addasiadau grant bloc cysylltiedig yn parhau i weithredu mewn ffordd foddhaol. Mae cyfraddau treth incwm Cymru wedi creu cyfanswm cyfraniad cyllidebol cadarnhaol net o £217 miliwn yn ystod y blynyddoedd alldro rhwng 2020-21 a 2022-23. Yn ystod y blynyddoedd hyd at 2025-26, y rhagolwg yw y bydd y cyfraniad cyllidebol net o gyfraddau treth incwm Cymru yn cynyddu i dros £600 miliwn, ac, ynghyd â'r trethi datganoledig eraill, £1.1 biliwn yw'r cyfraniad net cyffredinol. Mae disgwyl i bob treth ddatganoledig barhau i wneud cyfraniad cadarnhaol i gyllideb Llywodraeth Cymru dros weddill y degawd.
Nawr, rydych chi wedi sôn am Ystad y Goron yn ogystal â safonau masnach, felly gwnaf i ond dweud, o ran Ystad y Goron, ein bod ni'n mynd i gyflwyno dadl yn amser y Llywodraeth ar Ystad y Goron. Mae ein rhaglen lywodraethu yn cynnwys ymrwymiad i fynd ar drywydd datganoli pwerau sydd eu hangen arnon ni i helpu i gyrraedd sero net, gan gynnwys rheoli Ystad y Goron yng Nghymru.
O ran safonau masnach, wrth gwrs, rydych chi'n gwybod mai materion a gedwir yn ôl yw'r rheini sy'n ymwneud â safonau masnach, gan ddod o dan Lywodraeth y DU. Ond awdurdodau lleol ar draws y DU, gan gynnwys Cymru, sy'n gyfrifol am orfodi deddfwriaeth diogelu defnyddwyr sy'n ymwneud â meysydd polisi penodol, ac unrhyw gwynion—ac yn amlwg mae gennych chi un ar ran etholwr—yn ymwneud ag ardal, er enghraifft, lle mae busnes wedi torri'r gyfraith neu wedi gweithredu'n annheg, dylai hyn gael ei wneud drwy weithdrefnau cwynion yr awdurdod perthnasol.
Can I call for a statement from the Cabinet Secretary for finance in relation to why he thinks that the local government settlements in Wales, and the formula that is used to produce those settlements, is fair? One thing that we know is that, unfortunately, there are certain local authorities who seem to constantly lose out as a result of the local government funding formula. One of those includes Conway, part of which I represent in my Clwyd West seat. Local residents in Conway are facing a council tax increase of almost 10 per cent again this year, the third such increase in three years, which is driving people nuts, because they see these huge increases in council tax whilst local services are being cut. Local people want a greater say in the way that their money is spent, and I think what we need to understand is why the Government feels that this is fair and why the Government is continuing to resist giving the opportunity for local people to have a say via local council tax referenda.
A gaf i alw am ddatganiad gan Ysgrifennydd y Cabinet dros gyllid o ran pam ei fod yn credu bod y setliadau llywodraeth leol yng Nghymru, a'r fformiwla sy'n cael ei defnyddio i gynhyrchu'r setliadau hynny'n deg? Un peth yr ydym ni'n ei wybod yw, yn anffodus, y mae'n ymddangos bod rhai awdurdodau lleol ar eu colled yn gyson o ganlyniad i'r fformiwla ariannu llywodraeth leol. Mae un o'r rheini'n cynnwys Conwy, yr wyf i'n cynrychioli rhan ohono yn fy sedd Gorllewin Clwyd. Mae trigolion lleol Conwy yn wynebu cynnydd o bron i 10 y cant yn y dreth gyngor eto eleni, y trydydd cynnydd o'i fath mewn tair blynedd, sy'n gwylltio pobl, oherwydd eu bod yn gweld y cynnydd enfawr hwn yn y dreth gyngor tra bod gwasanaethau lleol yn cael eu cwtogi. Mae pobl leol eisiau mwy o lais yn y ffordd y mae eu harian yn cael ei wario, ac rwy'n credu mai'r hyn y mae angen i ni ei ddeall yw pam y mae'r Llywodraeth yn teimlo bod hyn yn deg a pham y mae'r Llywodraeth yn parhau i wrthsefyll rhoi cyfle i bobl leol gael dweud eu dweud trwy refferenda lleol ar y dreth gyngor.
Well, this is entirely a question, of course, for the Cabinet Secretary for Finance and Welsh Language, and I'm very glad that he's sitting here—
Wel, mae hwn yn gwestiwn, wrth gwrs, i Ysgrifennydd y Cabinet dros Gyllid a'r Gymraeg yn llwyr, ac rwy'n falch iawn ei fod yn eistedd yma—
I'm glad he's here to hear it.
Rwy'n falch ei fod ef yma i'w glywed.
—beside me, because I think it is a question that not only you can put to him in terms of his oral Senedd questions, but indeed it is an important question for our forthcoming debate on the draft budget and the local government revenue settlement. But I think also I'd like to make the point that was made earlier on, as Cabinet Secretary for Social Justice, which is that we're working very closely with the Cabinet Secretary for finance. We seek to have one of the most—well, the most—favourable council tax reduction scheme system arrangements in Wales, with over 200,000 people not paying any council tax at all. And I draw your attention, Darren Millar, which I'm sure your—. I think, actually, Conwy might be involved; it is definitely involved in our Welsh benefits charter, where we are now finding ways in which we can streamline applications for the council tax reduction scheme, free school meals and the school essentials grant so that people who need this—and it's about tackling poverty and raising income in our areas through entitlements—can make one application and open one door to all those three benefits.
—wrth fy ochr i, oherwydd rwy'n credu ei fod yn gwestiwn y gallwch chi ei ofyn iddo nid yn unig o ran ei gwestiynau Senedd llafar, ond yn wir mae'n gwestiwn pwysig i'n dadl ni sydd ar ddod ar y gyllideb ddrafft a'r setliad refeniw llywodraeth leol. Ond rwy'n credu hefyd yr hoffwn ni wneud y pwynt a gafodd ei wneud yn gynharach, fel Ysgrifennydd y Cabinet dros Gyfiawnder Cymdeithasol, sef ein bod ni'n gweithio'n agos iawn gydag Ysgrifennydd y Cabinet dros gyllid. Rydym ni'n ceisio cael un o'r trefniadau system cynllun gostyngiadau'r dreth gyngor mwyaf - wel, y mwyaf ffafriol—yng Nghymru, gyda dros 200,000 o bobl nad ydyn nhw'n talu unrhyw dreth gyngor o gwbl. Ac rwy'n tynnu'ch sylw, Darren Millar, rwy'n siŵr eich bod chi—. Rwy'n credu, mewn gwirionedd, y gallai fod Conwy'n cymryd rhan; mae'n bendant yn ymwneud â'n siarter budd-daliadau Cymru, lle rydym ni erbyn hyn yn canfod ffyrdd y gallwn ni symleiddio ceisiadau ar gyfer y cynllun gostyngiadau'r dreth gyngor, prydau ysgol am ddim a'r grant hanfodion ysgol fel bod pobl y mae angen hyn arnyn nhw—ac mae'n ymwneud â threchu tlodi a chodi incwm yn ein hardaloedd drwy hawliau—yn gallu gwneud un cais gan agor un drws i'r tri budd-dal hynny.
As we know, Cabinet Secretary, in our drive towards net zero, all options need to be on the table when it comes to low-carbon energy generation and storage, but we also know, of course, that the national grid is currently overwhelmed with applications for new developments, many of them from battery storage facilities. Now, one of the biggest battery storage facilities of its kind, with an output the equivalent of half the current output of Wales's onshore and offshore wind generation capacity is being proposed in Gwyddelwern, in Denbighshire, in my region. Now, the 1 GW scheme will house 1,000 batteries in around 640 shipping containers, effectively, on a 70 acre greenfield site. Now, as with any new technology, of course, there are teething issues, and battery storage is no different. A recent fire in a similar facility in California had such an impact on the local area that the state of California is in the process of implementing an emergency Bill to prohibit battery storage facilities within 1 km of any residential property, and the whole of Gwyddelwern village is within 1 km of this proposed scheme. So, can we have a statement from the relevant Cabinet Secretary explaining what measures the Welsh Government is taking to make sure that the safety of those being impacted by this development is taken seriously, and maybe the Government might be minded to consider what's happening in California?
Fel y gwyddon ni, Ysgrifennydd Cabinet, yn ein hymgyrch tuag at sero net, mae angen i bob dewis fod ar y bwrdd o ran cynhyrchu a storio ynni carbon isel, ond gwyddom hefyd, wrth gwrs, fod y grid cenedlaethol ar hyn o bryd wedi'i lethu gan geisiadau am ddatblygiadau newydd, llawer ohonyn nhw gan gyfleusterau batris storio. Nawr, mae un o'r cyfleusterau batris storio mwyaf o'i fath, gydag allbwn sy'n cyfateb i hanner allbwn presennol capasiti cynhyrchu gwynt ar y tir ac ar y môr yng Nghymru yn cael ei gynnig yng Ngwyddelwern, sir Ddinbych, yn fy rhanbarth i. Nawr, bydd y cynllun 1 GW yn gartref i 1,000 o fatris mewn tua 640 o gynwysyddion llongau, i bob pwrpas, ar safle maes glas 70 erw. Nawr, fel gydag unrhyw dechnoleg newydd, wrth gwrs, mae yna broblemau cychwynnol, ac nid yw batris storio yn wahanol i hynny. Cafodd tân diweddar mewn cyfleuster tebyg yng Nghaliffornia gymaint o effaith ar yr ardal leol fel bod talaith Califfornia yn y broses o weithredu Bil brys i wahardd cyfleusterau batris storio o fewn 1 km i unrhyw eiddo preswyl, ac mae pentref Gwyddelwern gyfan o fewn 1 km i'r cynllun arfaethedig hwn. Felly, a gawn ni ddatganiad gan yr Ysgrifennydd Cabinet perthnasol yn esbonio pa fesurau y mae Llywodraeth Cymru yn eu cymryd i sicrhau bod diogelwch y rhai y mae'r datblygiad hwn yn effeithio arnyn nhw'n cael eu cymryd o ddifrif, ac efallai y bydd y Llywodraeth yn ystyried beth sy'n digwydd yng Nghaliffornia?
Thank you very much, Llyr Gruffydd. Of course, our vision, as you know—which I'm sure you do share—is to decarbonise in a way that generates greater benefits than the energy system we have today, and it is through that generation of green jobs and economic growth in our communities and sustainable regeneration, use of our renewables. Of course, not all projects—and you've mentioned one—come forward. Often there are issues around viability and potential consenting being refused, but we monitor potential opportunities in Wales to ensure we generate benefits to local communities across Wales, and any electricity generated will need to be transported to users whatever the technology, so we do need that mix of technologies, and I know that you, as Chair of the climate change committee, would want to ensure that we do have a resilient and flexible system that meets and reacts to users' needs.
Diolch yn fawr iawn, Llyr Gruffydd. Wrth gwrs, ein gweledigaeth ni, fel y gwyddoch chi—yr wyf i'n siŵr eich bod chi'n ei rhannu—yw datgarboneiddio mewn ffordd sy'n creu mwy o fanteision na'r system ynni sydd gennym ni heddiw, a hynny drwy'r genhedlaeth honno o swyddi gwyrdd a thwf economaidd yn ein cymunedau ac adfywio cynaliadwy, defnyddio ein hynni adnewyddadwy. Wrth gwrs, nid yw pob prosiect—ac rydych chi wedi sôn am un—yn cael ei gyflwyno. Yn aml, mae materion yn ymwneud â hyfywedd a chydsyniad posibl yn cael ei wrthod, ond rydym ni'n monitro cyfleoedd posibl yng Nghymru i sicrhau ein bod ni'n cynhyrchu manteision i gymunedau lleol ledled Cymru, a bydd angen cludo unrhyw drydan sy'n cael ei gynhyrchu i ddefnyddwyr beth bynnag yw'r dechnoleg, felly mae angen y cymysgedd hwnnw o dechnolegau arnom ni, ac rwy'n gwybod y byddech chi, fel Cadeirydd y pwyllgor newid hinsawdd, eisiau sicrhau bod gennym ni system gydnerth a hyblyg sy'n diwallu anghenion defnyddwyr ac yn ymateb iddyn nhw.
Good afternoon, Trefnydd. Could I ask you to make a statement, please, on the UK Government's decision to strip refugees arriving via small boats of their right to British citizenship? This policy creates a two-tier system, locking out people who work, pay taxes and build their lives here, but, simply because of how they arrived, cannot claim citizenship. It ignores the desperate circumstances that force people to take perilous journeys and blatantly undermines Britain's moral and legal commitments. For many, citizenship is about hope and belonging. Slamming the door on refugees in this way is not just unjust, it fuels division, emboldens the far right and feeds a toxic narrative of fear and exclusion. Given Wales’s proud status as a nation of sanctuary, I would like to hear, please, from you, what steps you will be taking to shield refugees here in Wales from the harmful consequences of this policy.
Prynhawn da, Trefnydd. A gaf i ofyn i chi wneud datganiad, os gwelwch yn dda, ar benderfyniad Llywodraeth y DU i ddileu hawl ffoaduriaid sy'n cyrraedd mewn cychod bach i ddinasyddiaeth Brydeinig? Mae'r polisi hwn yn creu system ddwy haen, gan atal pobl sy'n gweithio, sy'n talu trethi ac sy'n creu eu bywydau yma, dim ond oherwydd y ffordd y gwnaethon nhw gyrraedd, ni allan nhw hawlio dinasyddiaeth. Mae'n anwybyddu'r amgylchiadau enbyd sy'n gorfodi pobl i wneud teithiau peryglus ac yn tanseilio'n amlwg ymrwymiadau moesol a chyfreithiol Prydain. I lawer, mae dinasyddiaeth yn ymwneud â gobaith a pherthyn. Mae cau'r drws yn glep ar ffoaduriaid fel hyn nid yn unig yn anghyfiawn, mae'n tanio rhaniad, yn gwroli'r dde eithafol ac yn bwydo naratif gwenwynig o ofn ac allgáu. O ystyried statws balch Cymru fel cenedl noddfa, hoffwn i glywed gennych chi, os gwelwch yn dda, pa gamau y byddwch chi'n eu cymryd i warchod ffoaduriaid yma yng Nghymru rhag canlyniadau niweidiol y polisi hwn.
Thank you very much, Jane Dodds. Of course, you will know what our position is in Wales. I gave a nation of sanctuary statement last week, and we are very proud of any sanctuary seekers and their host communities when anyone takes the decision to seek and gain UK citizenship. And we do believe seeking asylum—I'm speaking as Cabinet Secretary for Social Justice in the Welsh Government—is a right for those fleeing from persecutions.
Of course, decisions around the status of those migrating to the UK are not devolved, are a matter for the UK Government. But I would say that we believe that those provided with international protection, including refugees, are welcome contributors to Welsh communities, and we're very committed to doing everything we can to ensure the integration of arrivals within Welsh communities. And I do think, as I've said on so many occasions, we do need safe and legal routes to the UK and to becoming a UK citizen.
Diolch yn fawr iawn, Jane Dodds. Wrth gwrs, byddwch chi'n gwybod beth yw ein safbwynt ni yng Nghymru. Rhoddais i ddatganiad cenedl noddfa yr wythnos diwethaf, ac rydym ni'n falch iawn o unrhyw geiswyr noddfa a'u cymunedau lletyol pan fydd unrhyw un yn penderfynu ceisio ac ennill dinasyddiaeth y DU. Ac rydym ni'n credu bod ceisio lloches—rwy'n siarad fel Ysgrifennydd y Cabinet dros Gyfiawnder Cymdeithasol yn Llywodraeth Cymru—yn hawl i'r rhai sy'n ffoi rhag erledigaethau.
Wrth gwrs, nid yw penderfyniadau ynghylch statws y rhai sy'n mudo i'r DU wedi'u datganoli, maen nhw'n fater i Lywodraeth y DU. Ond byddwn i'n dweud ein bod ni'n credu bod y rhai sydd ag amddiffyniad rhyngwladol, gan gynnwys ffoaduriaid, yn gyfranwyr i'w croesawu i gymunedau Cymru, ac rydym ni wedi ymrwymo'n fawr i wneud popeth o fewn ein gallu i sicrhau bod y rhai sy'n cyrraedd cymunedau yng Nghymru yn cael eu hintegreiddio. Ac rwy'n credu, fel rwyf i wedi'i ddweud ar gymaint o achlysuron, fod angen llwybrau diogel a chyfreithiol arnom ni i'r DU ac er mwyn dod yn ddinesydd y DU.
Could I ask for two statements today? I'd firstly like to ask for a statement from the Cabinet Secretary for health, giving us an update on the roll-out of the infected blood compensation scheme in Wales. I really welcome the £11.8 billion announcement in the budget last year by the UK Government, and the fact that now some people have started to receive compensation, but we're also hearing of unacceptable delays. I've spoken with Haemophilia Wales, who've also raised further concerns about the scheme, saying that the new infected blood compensation scheme is not being run as an independent arm's-length body, as was recommended, that there's been no engagement or input from expert haemophilia clinicians, and that there's been no meaningful engagement with community representatives. And also there's quite a lot of difficulty for people to get information, who've been infected or affected by contaminated blood. So, I was wondering if we could have a statement and update from the Secretary of State for health.
And secondly, I'd like to ask for a statement on the mutual investment model. Last week, we heard a call in England for the English NHS to look at the mutual investment model to expand investment in the development of health infrastructure. And, of course, the Velindre Cancer Centre in my constituency of Cardiff North is being built as a MIM. So, it would be a very useful to have an update on these developments. Diolch.
A gaf i ofyn am ddau ddatganiad heddiw? Yn gyntaf, hoffwn i ofyn am ddatganiad gan Ysgrifennydd y Cabinet dros iechyd, gan roi'r wybodaeth ddiweddaraf i ni am gyflwyno'r cynllun iawndal gwaed heintiedig yng Nghymru. Rwyf i wir yn croesawu'r cyhoeddiad gwerth £11.8 biliwn yn y gyllideb y llynedd gan Lywodraeth y DU, a'r ffaith bod rhai pobl erbyn hyn wedi dechrau cael iawndal, ond rydym ni hefyd yn clywed am oedi annerbyniol. Rwyf i wedi siarad â Hemoffilia Cymru, sydd hefyd wedi codi pryderon eraill am y cynllun, gan ddweud nad yw'r cynllun iawndal gwaed heintiedig newydd yn cael ei gynnal fel corff hyd braich annibynnol, fel y cafodd ei argymell, nad oes unrhyw ymgysylltu na mewnbwn wedi bod gan glinigwyr haemoffilia arbenigol, ac nad oes unrhyw ymgysylltu ystyrlon wedi bod â chynrychiolwyr cymunedol. A hefyd mae cryn dipyn o anhawster o ran pobl sydd wedi cael eu heintio gan waed halogedig neu ei fod wedi effeithio arnyn nhw o ran cael gwybodaeth. Felly, roeddwn i'n meddwl tybed a allem ni gael datganiad a'r wybodaeth ddiweddaraf gan yr Ysgrifennydd Gwladol dros iechyd.
Ac yn ail, hoffwn i ofyn am ddatganiad ar y model buddsoddi cydfuddiannol. Yr wythnos diwethaf, fe wnaethom ni glywed galwad yn Lloegr i'r GIG yn Lloegr ystyried y model buddsoddi cydfuddiannol i ehangu buddsoddi yn natblygiad seilwaith iechyd. Ac, wrth gwrs, mae Canolfan Ganser Felindre yn fy etholaeth i yng Ngogledd Caerdydd yn cael ei hadeiladu fel model buddsoddi cydfuddiannol. Felly, byddai'n ddefnyddiol iawn cael yr wybodaeth ddiweddaraf ar y datblygiadau hyn. Diolch.
Thank you very much, Julie Morgan, for your questions. It is important to recognise that the Cabinet Secretary for Health and Social Care and counterparts across UK are working with the Minister for the Cabinet Office in the UK Government to ensure that the Infected Blood Compensation Authority is set up as quickly as possible and is tailored to meet the needs of those infected and affected by this scandal. But it is important to have feedback of concerns in terms of how decisions are being made and the timeliness of that, but remembering that the Infected Blood Compensation Authority is an independent arm's-length body with operational independence from the Government. It has that role to deliver the compensation scheme to the victims of the scandal who've waited so long for justice, and the UK Government Cabinet Office's involvement in the development of that scheme is necessary, as the Government has stewardship over the money allocated for the scheme. It is important that the community, representatives from the community and representatives are engaged. They have, I understand, attended events organised by the Cabinet Office. And indeed, the Minister for the Cabinet Office has committed to engaging with the infected blood community, most recently, I believe, meeting key representatives of the community in Wales. On 30 January, they met, I understand, with the chair of Haemophilia Wales.
But it is important that there has been feedback from the infected blood community, and there have been some changes, for example, to the eligibility of siblings under the scheme, but also it is important that the website that is available for information—'Compensation for someone who is infected: Overview'—is available to all those affected, and that there are plans laid out by the Infected Blood Compensation Authority to open the compensation service in stages, to make sure it's effective and secure for all those claiming. But there is quite a lot here that I think we can ask the Cabinet Secretary for Health and Social Care to update us on, I think, in a statement on progress, because it is so important. And it's thanks to your continued engagement and campaigning impact on the way things have developed that we do make this actually deliver the promises that have been made. So, I thank you for that question, and will discuss it with the Cabinet Secretary for Health and Social Care.
Yes, interestingly, on the mutual investment model, your second question, which was referred to last week, I think, by the chief executive of NHS England, suggesting that this is something that we could, and the NHS Confederation—. This model that we've developed in Wales could be used in England. It has allowed us to invest in over £1 billion of additional public infrastructure that wouldn't have been possible due to our limited borrowing powers and our capital funding settlement. And what is so important—. I remember coming to a meeting with you at Velindre many, many years ago, when I was finance Minister, to welcome the investment in our health infrastructure through the new Velindre Cancer Centre, at which you were able to have that great event last week, with the Cabinet Secretary, to see the developments. It is a funding option. It's available to the Welsh Government to finance public infrastructure. And it is a Government policy that, of course, we always use sources of publicly available capital funding, the least expensive forms of capital, before we turn to potentially more expensive forms of investment. And of course, we now have that opportunity at long last with the draft budget and the capital allocation that is in the draft budget as a result of that £1.5 billion uplift in the budget from the UK Government for next year.
Diolch yn fawr iawn, Julie Morgan, am eich cwestiynau chi. Mae'n bwysig cydnabod bod Ysgrifennydd y Cabinet dros Iechyd a Gofal Cymdeithasol a chymheiriaid ledled y DU yn gweithio gyda Gweinidog Swyddfa'r Cabinet yn Llywodraeth y DU i sicrhau bod yr Awdurdod Iawndal Gwaed Heintiedig yn cael ei sefydlu cyn gynted â phosibl a'i fod wedi'i lunio'n benodol i ddiwallu anghenion y rhai sydd wedi'u heintio ac yr effeithiwyd arnyn nhw gan y sgandal hwn. Ond mae'n bwysig cael adborth am bryderon o ran sut mae penderfyniadau'n cael eu gwneud ac amseroldeb hynny, ond gan gofio bod yr Awdurdod Iawndal Gwaed Heintiedig yn gorff annibynnol hyd braich gydag annibyniaeth weithredol gan y Llywodraeth. Mae ganddo'r rôl honno i gyflawni'r cynllun iawndal i ddioddefwyr y sgandal sydd wedi aros cyhyd am gyfiawnder, ac mae angen cyfranogiad Swyddfa Cabinet Llywodraeth y DU o ran datblygu'r cynllun hwnnw, gan fod gan y Llywodraeth stiwardiaeth dros yr arian sydd wedi'i ddyrannu ar gyfer y cynllun. Mae'n bwysig bod y gymuned, cynrychiolwyr o'r gymuned a chynrychiolwyr yn cymryd rhan. Maen nhw, rwy'n deall, wedi mynychu digwyddiadau wedi'u trefnu gan Swyddfa'r Cabinet. Ac yn wir, mae Gweinidog Swyddfa'r Cabinet wedi ymrwymo i ymgysylltu â'r gymuned gwaed heintiedig, yn fwyaf diweddar, rwy'n credu, drwy gyfarfod â chynrychiolwyr allweddol y gymuned yng Nghymru. Ar 30 Ionawr, fe wnaethon nhw gyfarfod, rwy'n deall, â chadeirydd Hemoffilia Cymru.
Ond mae'n bwysig bod y gymuned gwaed heintiedig wedi rhoi adborth, ac mae rhai newidiadau wedi bod, er enghraifft, i gymhwysedd brodyr a chwiorydd o dan y cynllun, ond hefyd mae'n bwysig bod y wefan sydd ar gael ar gyfer gwybodaeth—'Iawndal i rywun sydd wedi'i heintio: Trosolwg'—ar gael i bawb y mae hyn wedi effeithio arnyn nhw, a bod cynlluniau wedi'u nodi gan yr Awdurdod Iawndal Gwaed Heintiedig i agor y gwasanaeth iawndal fesul cam, er mwyn sicrhau ei fod yn effeithiol ac yn ddiogel i bawb sy'n hawlio iawndal. Ond mae cryn dipyn yma rwy'n credu y gallwn ni ofyn i Ysgrifennydd y Cabinet dros Iechyd a Gofal Cymdeithasol roi'r wybodaeth ddiweddaraf i ni amdano, mewn datganiad ar gynnydd, oherwydd ei fod mor bwysig. A diolch i'ch ymgysylltu parhaus chi ac effaith eich ymgyrchu chi ar y ffordd y mae pethau wedi datblygu yr ydym ni wir yn cyflawni'r addewidion a gafodd eu gwneud. Felly, diolchaf i chi am y cwestiwn hwnnw, a byddaf i'n ei drafod gydag Ysgrifennydd y Cabinet dros Iechyd a Gofal Cymdeithasol.
Ie, yn ddiddorol, o ran y model buddsoddi cydfuddiannol, eich ail gwestiwn, y cyfeiriwyd ato'r wythnos diwethaf, rwy'n credu, gan brif weithredwr GIG Lloegr, sy'n awgrymu bod hyn yn rhywbeth y gallem ni, a Chonffederasiwn y GIG—. Gallai'r model hwn yr ydym ni wedi'i ddatblygu yng Nghymru gael ei ddefnyddio yn Lloegr. Mae wedi caniatáu i ni fuddsoddi mewn dros £1 biliwn o seilwaith cyhoeddus ychwanegol na fyddai wedi bod yn bosibl oherwydd ein pwerau benthyca cyfyngedig a'n setliad cyllid cyfalaf. A'r hyn sydd mor bwysig—. Rwy'n cofio dod i gyfarfod â chi yn Felindre flynyddoedd lawer yn ôl, pan oeddwn i'n Weinidog cyllid, i groesawu'r buddsoddi yn ein seilwaith iechyd trwy Ganolfan Ganser newydd Felindre, lle roeddech chi'n gallu cael y digwyddiad gwych hwnnw yr wythnos diwethaf, gyda'r Ysgrifennydd Cabinet, i weld y datblygiadau. Mae'n ddewis cyllido. Mae ar gael i Lywodraeth Cymru i ariannu seilwaith cyhoeddus. Ac mae'n bolisi'r Llywodraeth ein bod ni, wrth gwrs, bob amser yn defnyddio ffynonellau cyllid cyfalaf sydd ar gael i'r cyhoedd, y mathau lleiaf drud o gyfalaf, cyn i ni droi at fathau o fuddsoddi a allai fod yn ddrytach. Ac wrth gwrs, mae gennym ni'r cyfle hwnnw o'r diwedd gyda'r gyllideb ddrafft a'r dyraniad cyfalaf sydd yn y gyllideb ddrafft o ganlyniad i'r cynnydd o £1.5 biliwn hwnnw yn y gyllideb gan Lywodraeth y DU ar gyfer y flwyddyn nesaf.
Trefnydd, it is now evident that we are in a pre-war era, and therefore must act accordingly. If there was any doubt, then the Prime Minister's recent comments, suggesting that British armed forces could be deployed to maintain peace in Ukraine should a negotiated settlement be reached, should serve as a wake-up call. Crucially, any such negotiations must include Ukraine. To effectively counter current threats, UK defence spending must be at least 2.5 per cent of gross domestic product, if not more.
Wales is home to excellent military assets, including Castlemartin firing range, Cawdor barracks in Brawdy, and Brecon barracks, to name but a few, and Welsh men and women make a proud and invaluable contribution to our armed forces, yet defence spending in Wales remains disproportionately lower than elsewhere. So, in light of escalating international tensions, I would welcome a statement from the First Minister on how Wales can secure additional defence investment to strengthen our military infrastructure and support our service personnel.
Trefnydd, mae'n amlwg erbyn hyn ein bod ni mewn oes cyn rhyfel, ac felly mae'n rhaid gweithredu yn unol â hynny. Os oedd unrhyw amheuaeth, yna dylai sylwadau diweddar Prif Weinidog y DU, sy'n awgrymu y gallai lluoedd arfog Prydain gael eu defnyddio i gynnal heddwch yn Wcráin pe bai setliad yn cael ei negodi, fod yn agoriad llygad. Yn hanfodol, rhaid i unrhyw negodiadau o'r fath gynnwys Wcráin. Er mwyn gwrthsefyll bygythiadau presennol yn effeithiol, rhaid i wariant ar amddiffyn y DU fod o leiaf 2.5 y cant o gynnyrch domestig gros, os nad mwy.
Mae Cymru'n gartref i asedau milwrol rhagorol, gan gynnwys maes tanio Castellmartin, barics Cawdor ym Mreudeth, a barics Aberhonddu, i enwi ond rhai, ac mae dynion a menywod o Gymru yn gwneud cyfraniad balch ac amhrisiadwy i'n lluoedd arfog, ac eto mae gwariant ar amddiffyn yng Nghymru yn parhau i fod yn anghymesur is nag mewn mannau eraill. Felly, yng ngoleuni tensiynau rhyngwladol cynyddol, byddwn ni'n croesawu datganiad gan y Prif Weinidog ar sut y gall Cymru sicrhau buddsoddiad ychwanegol ym maes amddiffyn i gryfhau ein seilwaith milwrol a chefnogi personél ein gwasanaeth.
Thank you for that question. This is a serious issue that you've raised today, and I thank you for that, Sam Kurtz. Of course, any decision—. The news is changing, perhaps day by day, moment by moment, but any decision, of course, to deploy UK armed forces is a matter for the UK Government, and we heard that the Prime Minister has indicated he is ready and willing to consider putting UK troops on the ground in Ukraine as part of a peace deal.
Yes, we can look at the ways in which many people from Wales serve in the armed forces—regulars, reserves, across the army, the Royal Navy and the Royal Air Force. Our thoughts are with those who are deployed on operations at this time. Operational deployment is a part of service life, and it particularly hits families hard who live, work and learn in Wales whilst loved ones are overseas. But it is important we have our armed forces covenant here in Wales to uphold the principles of how we work with those who serve in the armed forces.
But can I just finally say that our thoughts today are with the people of Ukraine, especially those who are with us in Wales and for whom recent events will be particularly, particularly difficult? I also wish both Mick Antoniw and Alun Davies well as they are going to Ukraine tomorrow, and I think that across the Chamber, we wish them well. I think it's their eighth mission from this Senedd on behalf of the people of Wales who engage, and trade unions and many other parts of civic society engage and support those missions, but led by Mick Antoniw and Alun Davies.
Diolch am y cwestiwn yna. Mae hwn yn fater difrifol yr ydych chi wedi'i godi heddiw, ac rwy'n diolch i chi am hynny, Sam Kurtz. Wrth gwrs, mae unrhyw benderfyniad—. Mae'r newyddion yn newid, efallai o ddydd i ddydd, o eiliad i eiliad, ond mater i Lywodraeth y DU yw unrhyw benderfyniad, wrth gwrs, i ddefnyddio lluoedd arfog y DU, a chlywsom fod y Prif Weinidog y DU wedi nodi ei fod yn barod i ystyried rhoi milwyr y DU ar lawr gwlad yn Wcráin fel rhan o gytundeb heddwch.
Gallwn, fe allwn ni ystyried y ffyrdd y mae llawer o bobl o Gymru yn gwasanaethu yn y lluoedd arfog—yn rheolaidd, wrth gefn, ar draws y fyddin, y Llynges Frenhinol a'r Llu Awyr Brenhinol. Rydym ni'n meddwl am y rhai sy'n cael eu hanfon ar weithrediadau ar hyn o bryd. Mae anfon gweithredol yn rhan o fywyd y gwasanaeth, ac mae'n taro teuluoedd sy'n byw, gweithio a dysgu yng Nghymru yn arbennig o galed tra bod anwyliaid dramor. Ond mae'n bwysig bod gennym ni gyfamod y lluoedd arfog yma yng Nghymru i gynnal egwyddorion sut rydym yn gweithio gyda'r rhai sy'n gwasanaethu yn y lluoedd arfog.
Ond a gaf i ddweud, yn olaf, ein bod ni heddiw yn meddwl am bobl Wcráin, yn enwedig y rhai sydd gyda ni yng Nghymru ac y bydd digwyddiadau diweddar yn arbennig o anodd iddyn nhw? Dymunaf yn dda hefyd i Mick Antoniw ac Alun Davies gan eu bod yn mynd i Wcráin yfory, ac rwy'n credu ein bod ni ar draws y Siambr, yn dymuno'n dda iddyn nhw. Rwy'n credu mai dyma yw eu hwythfed daith o'r Senedd hon ar ran pobl Cymru, ac mae undebau llafur a llawer o rannau eraill o'r gymdeithas ddinesig hefyd yn ymgysylltu â'r teithiau hynny ac yn eu cefnogi, ond dan arweiniad Mick Antoniw ac Alun Davies.
Trefnydd, bydd llawer ohonom ni wedi gwylio rhaglen Y Byd ar Bedwar ar S4C neithiwr, a drafododd y methiant i ymateb i bryderon dirprwy bennaeth Ysgol Dyffryn Aman ar y pryd o ran diogelwch yn yr ysgol, yn arbennig canllawiau ar wahardd disgyblion a materion eraill hefyd, a hynny rhai misoedd yn unig cyn yr ymosodiad erchyll ar staff a disgyblion yr ysgol fis Ebrill diwethaf. Yn wir, fe ysgrifennodd e saith o weithiau i Lywodraeth Cymru i ofyn am eglurhad—yn eironig, yr e-bost olaf ar fore’r digwyddiad ofnadwy hwnnw. Mae ei gyfraniad e a geiriau pwerus un o’r staff a gafodd ei thrywanu, ar stepiau'r llys ar ddiwedd yr achos, yn pwysleisio’r angen i weithredu ar frys ar y mater hwn.
A gaf i ofyn, felly, ydy'r Llywodraeth yn gallu rhoi datganiad i ni yn rhoi diweddariad ar y camau y maen nhw'n eu cymryd i ddiwygio a chryfhau’r canllawiau ar gyfer sicrhau diogelwch staff a disgyblion mewn ysgolion, ynghyd ag amserlen o ran pryd yn union bydd yr uwchgynhadledd ymddygiad yn cael ei chynnal, a rhoi sicrwydd inni y bydd hyn yn digwydd ar fyrder?
Trefnydd, many of us will have watched the Y Byd ar Bedwar programme on S4C last night, which discussed the failure to respond to the concerns of the deputy head of Ysgol Dyffryn Aman at the time in terms of security at the school, particularly the guidance on excluding pupils and other issues as well, and that was just a few months before the terrible attack on the staff and pupils at the school last April. Indeed, he wrote seven times to the Welsh Government to ask for an explanation—ironically, the last e-mail was sent on the morning of the terrible event. His contribution and the powerful words of one of the members of staff who was stabbed, on the steps of the court at the end of the case, emphasised the need to take urgent action on this issue.
Could I ask, therefore, whether the Government could provide a statement giving us an update on the actions that they are taking to reform and strengthen the guidance for ensuring the safety of staff and pupils in schools, as well as a timetable on when exactly the behavioural summit will be held, and give us an assurance that that will happen urgently?
Thank you very much, and thank you for raising this in the context of our clear position in Wales as a Welsh Government that any form of violence or abuse against staff or pupils in our schools is completely unacceptable. Schools should be safe spaces for learners and staff. Education settings in Wales have a legal duty to provide a safe learning environment and are required to have a robust behaviour policy in place. And poor behaviour should be addressed through the consistent implementation of appropriate behavioural policies, taking steps to understand the root causes, often multiple and complex underlying reasons why learners behave poorly, but with appropriate support, these can be addressed. It is important that our exclusion from schools and pupil referral units guidance sets out the process schools must follow, for example, when excluding a pupil, and our behaviour toolkit will be published in the spring.
We've asked Estyn to undertake a thematic review of behaviour in secondary schools, and as I'm sure you're aware and know, the education Secretary is holding a behaviour summit later this year. And clearly, it is about lessons to be learned from the appalling stabbing at Ysgol Dyffryn Aman. And also, I know the education Secretary has clarified the position in terms of guidance, which was requested by the school, but I understand it was relating to other issues—you made that reference to that—that were concerning the school at the time, for example, searching pupils for vapes and not for weapons. We've clarified that position, but the important thing is to ensure that we do hold that behaviour summit later this year and ensure that the behaviour toolkit is fully understood and implemented, and that Estyn does undertake that thematic review.
Diolch yn fawr iawn, a diolch am godi hyn yng nghyd-destun ein safbwynt clir yng Nghymru fel Llywodraeth Cymru bod unrhyw fath o drais neu gamdriniaeth yn erbyn staff neu ddisgyblion yn ein hysgolion yn gwbl annerbyniol. Dylai ysgolion fod yn fannau diogel i ddysgwyr a staff. Mae gan leoliadau addysg yng Nghymru ddyletswydd gyfreithiol i ddarparu amgylchedd dysgu diogel ac mae'n ofynnol iddyn nhw fod â pholisi ymddygiad cadarn ar waith. A dylid ymdrin ag ymddygiad gwael drwy weithredu polisïau ymddygiadol priodol yn gyson, gan gymryd camau i ddeall yr achosion sylfaenol, rhesymau sylfaenol amryfal a chymhleth yn aml pam y mae dysgwyr yn ymddwyn yn wael, ond gyda chefnogaeth briodol, mae modd ymdrin â'r rhain. Mae'n bwysig bod ein canllawiau gwahardd o ysgolion ac unedau cyfeirio disgyblion yn nodi'r broses y mae'n rhaid i ysgolion ei dilyn, er enghraifft, wrth wahardd disgybl, a bydd ein pecyn cymorth ymddygiad yn cael ei gyhoeddi yn y gwanwyn.
Rydym ni wedi gofyn i Estyn gynnal adolygiad thematig o ymddygiad mewn ysgolion uwchradd, ac fel rwy'n siŵr eich bod chi'n gwybod ac yn ymwybodol ohono, mae Ysgrifennydd y Cabinet dros Addysg yn cynnal uwchgynhadledd ymddygiad yn ddiweddarach eleni. Ac yn amlwg, mae'n ymwneud â gwersi i'w dysgu o'r trywanu echrydus yn Ysgol Dyffryn Aman. A hefyd, rwy'n gwybod bod Ysgrifennydd y Cabinet dros Addysg wedi egluro'r safbwynt o ran canllawiau, y mae'r ysgol wedi gofyn amdanyn nhw, ond rwy'n deall ei fod yn ymwneud â materion eraill—fe wnaethoch chi gyfeirio at hynny—a oedd yn ymwneud â'r ysgol ar y pryd, er enghraifft, chwilio disgyblion am fêps ac nid am arfau. Rydym ni wedi egluro'r safbwynt hwnnw, ond y peth pwysig yw sicrhau ein bod ni'n cynnal yr uwchgynhadledd ymddygiad honno yn ddiweddarach eleni a sicrhau bod y pecyn cymorth ymddygiad yn cael ei ddeall a'i weithredu'n llawn, a bod Estyn yn cynnal yr adolygiad thematig hwnnw.
Trefnydd, can I request a statement from either the education or transport Secretaries on travel provision for further education learners in the Gwent region? I recently visited Coleg Gwent's site in Usk, where I met with the new principal for a tour around the excellent facilities—worth a visit—and a discussion on the issues affecting the college. One of the issues that came up during my visit was transport and the challenges that learners have in getting to their courses due to poor access to public transport and inconsistent levels of support for them from the different local authorities. It can take an unacceptably long time for learners to get to their campus, certainly Usk campus, to pursue their learning. I would therefore welcome a statement from the appropriate Cabinet Secretary outlining what further support can be given to ensure that learners get appropriate access to various colleges across Wales, certainly Coleg Gwent, as I believe this is a common issue right across Wales, and we need to do something if we want to help learners reach their full potential in life.
Trefnydd, a gaf i ofyn am ddatganiad gan Ysgrifennydd y Cabinet dros Addysg neu gan Ysgrifennydd y Cabinet dros drafnidiaeth ar ddarpariaeth teithio i ddysgwyr addysg bellach yn rhanbarth Gwent? Yn ddiweddar, ymwelais i â safle Coleg Gwent ym Mrynbuga, lle y gwnes i gyfarfod â'r pennaeth newydd ar gyfer taith o amgylch y cyfleusterau ardderchog—gwerth ymweld â nhw—a thrafodaeth ar y materion sy'n effeithio ar y coleg. Un o'r materion a gododd yn ystod fy ymweliad oedd cludiant a'r heriau sydd gan ddysgwyr wrth gyrraedd eu cyrsiau oherwydd mynediad gwael i drafnidiaeth gyhoeddus a lefelau anghyson o gefnogaeth iddyn nhw gan y gwahanol awdurdodau lleol. Gall gymryd amser annerbyniol o hir i ddysgwyr gyrraedd eu campws, campws Brynbuga yn sicr, i ddilyn eu haddysg. Felly, byddwn i'n croesawu datganiad gan yr Ysgrifennydd Cabinet priodol yn amlinellu pa gymorth arall y byddai modd ei roi i sicrhau bod dysgwyr yn cael mynediad priodol i wahanol golegau ledled Cymru, Coleg Gwent yn sicr, gan fy mod i'n credu bod hwn yn fater cyffredin ledled Cymru, ac mae angen i ni wneud rhywbeth os ydym eisiau helpu dysgwyr i gyrraedd eu potensial llawn mewn bywyd.
Diolch yn fawr, Peter Fox. This is very much a cross-Government issue in terms of the responsibilities of both the education and transport Cabinet Secretaries, and, indeed, learner travel is on the Senedd agenda in terms of business, but I know that they will want to, of course, reflect on your points this afternoon.
Diolch yn fawr, Peter Fox. Mae hwn yn fater trawslywodraethol o ran cyfrifoldebau Ysgrifennydd y Cabinet dros Addysg ac Ysgrifennydd y Cabinet dros drafnidiaeth, ac, yn wir, mae teithio gan ddysgwyr ar agenda'r Senedd o ran busnes, ond gwn i y byddan nhw'n dymuno, wrth gwrs, fyfyrio ar eich pwyntiau y prynhawn yma.
We have reached the conclusion of our time allocation, but I have four Members who wish to speak. If those Members keep to the time limit and the Trefnydd, who I'm sure will also keep to the time limits, we'll get you all in this afternoon before the recess. Laura Anne Jones.
Rydym ni wedi dod i ddiwedd ein dyraniad amser, ond mae gennyf i bedwar Aelod sy'n dymuno siarad. Os yw'r Aelodau hynny'n cadw at y terfyn amser a'r Trefnydd, a fydd, rwy'n siŵr, hefyd yn cadw at y terfynau amser, byddwn ni'n eich cynnwys chi i gyd y prynhawn yma cyn y toriad. Laura Anne Jones.
Diolch, Deputy Presiding Officer. I'd like to request a statement from the Cabinet Secretary for finance on what measures the Welsh Government are planning on implementing to save pubs in Wales. According to the British Beer and Pub Association, 19 pubs closed in Wales last year. They're an integral part of our communities, and we know that the cut to business rate relief has damaged our pubs, and, of course, the rises in national insurance are also going to hit hard. So, a statement on how the Government plans to stop this concerning rate of pub closures would be very welcome.
And, if I may, can I also ask for another statement? Monmouthshire County Council has decided that they won't be reverting any roads from 20 mph to 30 mph following their review, despite residents flagging 143 roads that they felt should return to 30 mph, with nearly 1,500 local people responding to the consultation. In Wrexham, more than 50 roads are switching back to 30 mph, following their review. It seems that while some councils are facilitating changes, others are ignoring their residents, so can we have a statement to see how this is being implemented Wales-wide, on this so-called listening exercise and what it has meant across Wales? Thank you.
Diolch, Dirprwy Lywydd. Hoffwn i ofyn am ddatganiad gan Ysgrifennydd y Cabinet dros gyllid ar y mesurau y mae Llywodraeth Cymru yn bwriadu eu rhoi ar waith i achub tafarndai yng Nghymru. Yn ôl Cymdeithas Cwrw a Thafarndai Prydain, fe wnaeth 19 o dafarndai gau yng Nghymru y llynedd. Maen nhw'n rhan annatod o'n cymunedau, ac rydym ni'n gwybod bod y toriad i ryddhad ardrethi busnes wedi niweidio'n tafarndai, ac wrth gwrs, mae'r cynnydd mewn yswiriant gwladol hefyd yn mynd i fod yn ergyd wael. Felly, byddai croeso cynnes i ddatganiad ar sut mae'r Llywodraeth yn bwriadu atal y gyfradd bryderus hon o dafarndai'n cau.
Ac, os caf i, a gaf i ofyn am ddatganiad arall hefyd? Mae Cyngor Sir Fynwy wedi penderfynu na fyddan nhw'n newid unrhyw ffyrdd yn ôl o 20 mya i 30 mya yn dilyn eu hadolygiad, er i drigolion dynnu sylw at 143 o ffyrdd y maen nhw'n teimlo y dylen nhw ddychwelyd i 30 mya, gyda bron i 1,500 o bobl leol yn ymateb i'r ymgynghoriad. Yn Wrecsam, mae dros 50 o ffyrdd yn newid yn ôl i 30 mya, yn dilyn eu hadolygiad. Mae'n ymddangos, er bod rhai cynghorau'n hwyluso newidiadau, bod eraill yn anwybyddu eu trigolion, felly a gawn ni ddatganiad i weld sut mae hyn yn cael ei weithredu ledled Cymru, ar yr ymarfer gwrando honedig hwn a'r hyn y mae wedi'i olygu ledled Cymru? Diolch.
Thank you, Laura Anne Jones. Well, yes, it is sad that there are pub closures. It's customer choice that pubs are closed, although there are some really good examples of communities taking over and running pubs as well, which is also important to recognise. Also, to say, just in terms of the buildings where, perhaps, pubs are closing, I think it's great in my constituency to see how pubs have been converted and used and bought by social landlords, and are becoming brilliant housing provisions for people in housing need. But the question of the pub closures, I think, is something that all sectors have to be engaged with.
On your point about Monmouthshire council and the fact that all local authorities, like Monmouthshire, are now in the process of reviewing roads, with the final decisions for the local authorities to take, of course, we continue to support local authorities across Wales in the process. But let's just remind ourselves that the principal objective of the policy is to save lives and reduce casualties, and the latest statistics showed that there were around 100 fewer people killed or seriously injured on 20 mph and 30 mph roads combined in the 12 months following the introduction of the 20 mph default speed limit, compared with the same period the year before. That is such an important update on the impact of our policy for 20 mph, and let's let the local authorities engage in that process of review as we've asked them to do.
Diolch yn fawr, Laura Anne Jones. Wel, ydy, mae'n drist bod tafarndai'n cau. Dewis cwsmeriaid ydyw bod tafarndai'n cau, er bod rhai enghreifftiau da iawn o gymunedau'n cymryd yr awenau ac yn rhedeg tafarndai hefyd, sydd hefyd yn bwysig i'w gydnabod. Hefyd, gan sôn, dim ond am yr adeiladau lle mae tafarndai, efallai, yn cau, rwy'n credu ei bod yn wych gweld yn fy etholaeth i, sut mae tafarndai wedi cael eu trosi a'u defnyddio a'u prynu gan landlordiaid cymdeithasol, ac maen nhw'n dod yn ddarpariaeth tai gwych i bobl y mae angen tai arnyn nhw. Ond mae'r cwestiwn o gau'r tafarndai, rwy'n credu, yn rhywbeth y mae'n rhaid i bob sector ymgysylltu ag ef
Ar eich pwynt chi ynglŷn â Chyngor Sir Fynwy a'r ffaith bod pob awdurdod lleol, fel sir Fynwy, erbyn hyn wrthi'n adolygu ffyrdd, gyda'r penderfyniadau terfynol i'w gwneud gan yr awdurdodau lleol, wrth gwrs, rydym ni'n parhau i gefnogi awdurdodau lleol ledled Cymru yn y broses. Ond gadewch i ni atgoffa'n hunain mai prif amcan y polisi yw achub bywydau a lleihau nifer yr anafiadau, a dangosodd yr ystadegau diweddaraf fod tua 100 yn llai o bobl yn cael eu lladd neu'u hanafu'n ddifrifol ar ffyrdd 20 mya a 30 mya gyda'i gilydd yn y 12 mis ar ôl cyflwyno'r terfyn cyflymder diofyn o 20 mya, o'i gymharu â'r un cyfnod y flwyddyn flaenorol. Mae hynny'n ddiweddariad mor bwysig ar effaith ein polisi ar gyfer 20 mya, a gadewch i ni adael i'r awdurdodau lleol gymryd rhan yn y broses adolygu honno fel yr ydym ni wedi gofyn iddyn nhw ei wneud.
I'd like a statement, please, on what the Welsh Government is going to do about the cost of NHI—national insurance, I should say—to businesses. I met with some care home owners on Friday, and they were just appalled that the local authority care home will have that money reimbursed, but privately run care homes now will have such additional costs. A 1.2 per cent rise in employer national insurance and a cut to the secondary threshold to £5,000 alongside a 5 per cent increase in the real living wage are going to cripple many of our private care homes. We have lost more beds in care homes in Wales than across the whole UK over the past few years, and we just haven’t got the provision. Many beds now—. I hate the phrase ‘bedblocking’, but we’re finding patients in beds now when they’re medically fit, could go home and be helped in the social care sector, or back to their care home or nursing home. I’m afraid we’re going to see more care homes and nursing homes closed as a result of your Government’s measures.
Hoffwn i gael datganiad, os gwelwch yn dda, ar yr hyn y mae Llywodraeth Cymru yn mynd i'w wneud ynghylch cost NHI—yswiriant gwladol, dylwn i ddweud—i fusnesau. Fe wnes i gyfarfod â rhai perchnogion cartrefi gofal ddydd Gwener, ac roedden nhw wedi'u brawychu gan y ffaith y bydd yr arian hwnnw yn cael ei ad-dalu i gartref gofal yr awdurdod lleol, ond bydd gan gartrefi gofal sy'n cael eu cynnal yn breifat gostau ychwanegol erbyn hyn. Mae cynnydd o 1.2 y cant i yswiriant gwladol cyflogwyr a thoriad i'r trothwy eilaidd i £5,000 ochr yn ochr â chynnydd o 5 y cant yn y cyflog byw gwirioneddol yn mynd i daro llawer o'n cartrefi gofal preifat yn galed iawn. Rydym ni wedi colli mwy o welyau mewn cartrefi gofal yng Nghymru nag ar draws y DU gyfan yn ystod y blynyddoedd diwethaf, ac nid oes gennym ni'r ddarpariaeth. Mae llawer o welyau nawr—. Rwy'n casáu'r ymadrodd 'blocio gwelyau', ond rydym ni'n gweld cleifion mewn gwelyau nawr a hwythau'n ffit yn feddygol, ac y gallen nhw fynd adref a chael help yn y sector gofal cymdeithasol, neu fynd yn ôl i'w cartref gofal neu gartref nyrsio. Mae arnaf i ofn y byddwn ni'n gweld mwy o gartrefi gofal a chartrefi nyrsio yn cau o ganlyniad i fesurau'ch Llywodraeth chi.
Janet, I did ask for everyone to be succinct, please.
Janet, gofynnais i bawb fod yn gryno, os gwelwch yn dda.
Yes, okay.
Iawn, iawn.
Thank you.
Diolch.
So, how are you going to address this, and will you stand up for those running our care homes, to ensure that we don’t lose more beds in the sector? Diolch.
Felly, sut ydych chi'n mynd i ymdrin â hyn, ac a wnewch chi sefyll dros y rhai sy'n cynnal ein cartrefi gofal, er mwyn sicrhau nad ydym ni'n colli mwy o welyau yn y sector? Diolch.
Diolch. I have to say, and I hope you would agree, that when the Welsh Labour Government secured the money for the real living wage for our social care workforce, it actually helped both the recruitment and retention of our social care workforce. And I know the independent sector recognises that as well.
Diolch. Mae'n rhaid i mi ddweud, a gobeithio y byddech chi'n cytuno, pan sicrhaodd Llywodraeth Lafur Cymru'r arian ar gyfer y cyflog byw gwirioneddol i'n gweithlu gofal cymdeithasol, ei fod wedi helpu recriwtio a chadw ein gweithlu gofal cymdeithasol. Ac rwy'n gwybod bod y sector annibynnol yn cydnabod hynny hefyd.
Please can I request a statement from the Cabinet Secretary for health and well-being? I recently met with a community first responder from the Welsh ambulance service based within the Aneurin Bevan health board. For context, these volunteers are often sent to amber ambulance calls to assist ahead of paramedics’ arrival. This invaluable service that these CFR teams provide often goes unrecognised, but it’s vital to keep an already overstretched service functioning, and I pay tribute to their efforts. The CFR raised several concerns with me, which I will bring to the Cabinet Secretary when I have a chance. However, one issue that really shocked me to my core was the sheer difficulty these CFRs face in getting their oxygen bottles restocked. While CFRs are often based in fire stations, and are linked to the Welsh ambulance services trust, which covers the whole of Wales, the consumable stocks they use, such as oxygen and bandages, are supplied by local health boards. This often leads to supplies being sent to the wrong site, making it very, very difficult for these volunteer responders to have a full kit of equipment during their shifts. So, can the Cabinet Secretary consider giving a statement on how barriers can be removed to ensure that vital medical kit is supplied and located at the most convenient site for use, whenever it is needed, in south-east Wales and all other corners of Wales?
A gaf i ofyn am ddatganiad gan Ysgrifennydd y Cabinet dros iechyd a llesiant? Yn ddiweddar, fe wnes i gyfarfod ag ymatebwr cyntaf cymunedol o wasanaeth ambiwlans Cymru sydd wedi'i leoli ym mwrdd iechyd Aneurin Bevan. Er mwyn rhoi'r cyd-destun, mae'r gwirfoddolwyr hyn yn aml yn cael eu hanfon i alwadau ambiwlans oren i gynorthwyo cyn i barafeddygon gyrraedd. Yn aml, nid yw'r gwasanaeth amhrisiadwy hwn y mae'r timau ymatebwyr cyntaf cymunedol hyn yn ei ddarparu yn cael ei gydnabod, ond mae'n hanfodol cadw gwasanaeth sydd eisoes dan bwysau i weithredu, ac rwy'n talu teyrnged i'w hymdrechion. Cododd yr ymatebwr cyntaf cymunedol nifer o bryderon gyda mi, a byddaf i'n dod â nhw at yr Ysgrifennydd Cabinet pan fydd cyfle gennyf i. Fodd bynnag, un mater a wnaeth roi cryn ysgytwad i mi oedd yr anhawster enfawr y mae'r ymatebwyr cyntaf cymunedol hyn yn ei wynebu wrth ailstocio eu poteli ocsigen. Er bod ymatebwyr cyntaf cymunedol yn aml wedi'u lleoli mewn gorsafoedd tân, ac yn gysylltiedig ag ymddiriedolaeth gwasanaethau ambiwlans Cymru, sy'n cynnwys Cymru gyfan, mae'r stociau traul y maen nhw'n eu defnyddio, fel ocsigen a rhwymynnau, yn cael eu cyflenwi gan fyrddau iechyd lleol. Mae hyn yn aml yn arwain at gyflenwadau'n cael eu hanfon i'r safle anghywir, gan ei gwneud hi'n hynod anodd i'r ymatebwyr gwirfoddol hyn gael pecyn cyflawn o gyfarpar yn ystod eu sifftiau. Felly, a all yr Ysgrifennydd Cabinet ystyried rhoi datganiad ar sut y byddai modd dileu rhwystrau i sicrhau bod cyfarpar meddygol hanfodol yn cael ei gyflenwi a'i leoli ar y safle mwyaf cyfleus i'w ddefnyddio, pryd bynnag y mae ei angen, yn y de-ddwyrain a phob cornel arall o Gymru?
Thank you very much for that really important question, Natasha Asghar, because I’m a great supporter of first responders, certainly, in my constituency and many others. And, of course, their close relationship with the Wales ambulance services trust is crucial to their work. And they are not only often the first response—as they wish to be—and support for someone waiting, perhaps, for further engagement from paramedics, or from the ambulance service, but they’re also volunteers.
So, I’m sure you’ve got a full question there to ask the Cabinet Secretary for Health and Social Care in his next Senedd oral question session.
Diolch yn fawr iawn am y cwestiwn pwysig iawn yna, Natasha Asghar, oherwydd rwy'n gefnogwr brwd i ymatebwyr cyntaf, yn sicr, yn fy etholaeth i a llawer o rai eraill. Ac, wrth gwrs, mae eu perthynas agos ag ymddiriedolaeth gwasanaethau ambiwlans Cymru yn hanfodol i'w gwaith. Ac nid yn unig nhw yw'r ymatebwyr cyntaf—fel y maen nhw'n dymuno bod—ac yn gefnogaeth i rywun sy'n aros, efallai, am ymgysylltu pellach gan barafeddygon, neu gan y gwasanaeth ambiwlans, ond maen nhw hefyd yn wirfoddolwyr.
Felly, rwy'n siŵr fod gennych chi gwestiwn llawn yno i'w ofyn i Ysgrifennydd y Cabinet dros Iechyd a Gofal Cymdeithasol yn ei sesiwn cwestiynau llafar nesaf yn y Senedd.
Ac yn olaf, Gareth Davies.
And finally, Gareth Davies.
Thank you, Dirprwy Lywydd. I’d like to request a statement from the Cabinet Secretary for Health and Social Care on data collection in the Welsh NHS, because I’ve discovered recently, in a response to a written question, that the Welsh Government, or the Welsh NHS, don’t store data on the HPV vaccine, which reduces cervical cancer for women. So, I’m looking for a statement as to why that’s the case 26 years post devolution on an issue so pertinent in women’s health. I find it striking that the Welsh Government don’t have any data on this. So, can I please have a statement from the Cabinet Secretary for health as to why this is the case? Thank you.
Diolch yn fawr, Llywydd. Hoffwn i ofyn am ddatganiad gan Ysgrifennydd y Cabinet dros Iechyd a Gofal Cymdeithasol ar gasglu data yn GIG Cymru, oherwydd rwyf i wedi canfod yn ddiweddar, mewn ymateb i gwestiwn ysgrifenedig, nad yw Llywodraeth Cymru, na'r GIG yng Nghymru, yn storio data ar y brechlyn Feirws Papiloma Dynol HPV, sy'n lleihau canser ceg y groth i fenywod. Felly, rwy'n chwilio am ddatganiad ynghylch pam mae hynny'n wir 26 mlynedd ar ôl datganoli ar fater mor berthnasol i iechyd menywod. Mae'n drawiadol i mi nad oes gan Lywodraeth Cymru unrhyw ddata ar hyn. Felly, a gaf i ddatganiad gan Ysgrifennydd y Cabinet dros Iechyd ynglŷn â pham mae hyn yn wir? Diolch.
Thank you. You’ve put your question on record today, and I’m sure the Cabinet Secretary for Health and Social Care will respond to a question to him at his next session of OQs. Of course, you can write to him as well, but, of course, data collection is crucial for understanding the needs in our health service.
Diolch. Rydych chi wedi rhoi'ch cwestiwn ar y cofnod heddiw, ac rwy'n siŵr y bydd Ysgrifennydd y Cabinet dros Iechyd a Gofal Cymdeithasol yn ymateb i gwestiwn iddo yn ei sesiwn nesaf o gwestiynau llafar. Wrth gwrs, gallwch chi ysgrifennu ato hefyd, ond, wrth gwrs, mae casglu data yn hanfodol ar gyfer deall anghenion ein gwasanaeth iechyd.
Diolch i'r Trefnydd.
Thank you, Trefnydd.
Eitem 4 heddiw yw'r datganiad gan y Dirprwy Brif Weinidog ac Ysgrifennydd y Cabinet dros Newid Hinsawdd a Materion Gwledig ar iechyd a lles anifeiliaid. Galwaf ar y Dirprwy Brif Weinidog, Huw Irranca-Davies.
Item 4 this afternoon is a statement by the Deputy First Minister and Cabinet Secretary for Climate Change and Rural Affairs on animal health and welfare. I call on the Deputy First Minister, Huw Irranca-Davies.
Diolch, Dirprwy Lywydd. Rwy’n falch o gael y cyfle hwn i ddiweddaru Aelodau am ein gwaith iechyd a lles anifeiliaid. Ein huchelgais yw i Gymru gael anifeiliaid iach gyda bywyd o ansawdd da.
Thank you, Dirprwy Lywydd. I'm pleased to have this opportunity to update Members on our animal health and welfare work. Our ambition is for Wales to have healthy animals that have a good quality of life.
It is my goal for Wales to be recognised for its exemplary standards of animal health and welfare. In turn, this supports a thriving rural economy, the environment, and it helps protect public health. Over this Government term, we are doing an incredible amount of work to make this happen. Our approach is always about bringing people together, listening, working in partnership, and we have delivered.
A top priority is keeping animal disease out of Wales. We have maintained a state of preparedness, and we continue to respond to animal disease threats and outbreaks as they occur. To protect against the threat of animal disease, we have worked with the UK and the Scottish and the Northern Ireland Governments on our approach to safety and to security controls at the borders of Great Britain. Wales has earned, indeed, international recognition for our groundbreaking measures to control the global threat of antibiotic resistance in animals.
Our approach to tackling bovine TB is that we must work in partnership, particularly with farmers and with vets, if we are to reach our shared goal of a TB-free Wales. Last year, we established TB governance arrangements, which further embed partnership working and provides expert and strategic advice. I'm very much looking forward to receiving further advice from the technical advisory group and the TB programme board as they develop their work. We have a busy time ahead.
On animal welfare, our animal welfare plan for Wales sets out how we will deliver our priorities. We have strengthened enforcement and successfully delivered training across Wales though the Animal Licensing Wales project. This project has delivered a website for local authorities, for breeders and for the public. It has supported investigations into unlicensed dog breeding and has been recognised with a prestigious RSPCA PawPrints special recognition award.
We supported the ban on live animal exports for slaughter, which received Royal Assent last May. This year, we are working with the UK Government on two private Member's Bills relating to livestock attacks and pet imports, recognising their importance. And we have delivered the programme for government commitment to legislate for the mandatory use of CCTV in all slaughterhouses in Wales.
I remain committed to the development of a national model for the regulation of animal welfare. We consulted on the licensing of animal welfare establishments last year, and I published the summary of responses in December. This will help us to set our priorities for further welfare improvements. We are also taking action on responsible dog breeding and ownership. I attended the summit in October, and I heard first hand from the broad range of delivery partners and stakeholders about some of the truly innovative projects and the real progress being made.
We have, indeed, achieved a great deal, but the scale of challenges to animal health and welfare continues to rise. The threat of livestock disease outbreaks is ever present. For example, we are actively working to keep our flocks and our herds safe from bluetongue and avian influenza, as well as disease threats from other parts of the world, like foot and mouth. So, we must remain vigilant and maintain the highest standards of hygiene, biosecurity and safe sourcing of animals to keep disease out. This is also why I see animal health and welfare measures as a cornerstone of the sustainable farming scheme. Over the coming months, we will continue to refine the detail as part of the wider work on this scheme.
Regarding the development of the wider national model for the regulation of animal welfare, I am looking forward to sharing our next steps in full in the spring. But one animal welfare issue included in that consultation is the racing of dogs, notably greyhounds. This is something the Government has been asked to consider for quite some time. I’m pleased to share with the Senedd today that I have seen the strength of feeling on this, and I have listened. The matter has been discussed and debated in the Senedd, and, as demonstrated only last week, has clear cross-party support. Our consultation on a national model for animal welfare, which included questions relating to greyhounds, received over 1,100 responses. In that consultation, the question asking for evidence and views on a phased ban found almost two thirds of respondents were in favour of such a ban. A petition to ban greyhound racing in Wales received over 35,000 signatures. This sits alongside campaign work by the Cut the Chase coalition, which includes Blue Cross, Dogs Trust, Greyhound Rescue Wales, Hope Rescue and the RSPCA. We also note what is happening in other countries across the world that are taking steps to ban this activity. As a result, Dirprwy Lywydd, I believe that now is the right time to move to ban greyhound racing in Wales. We are proud to be the first nation in the UK to do this. I want a ban to come into force as soon as is practicably possible. There will be more work to do in ensuring the dogs, their owners and those involved in the industry around the racetrack can wind down from this activity while still protecting the welfare of dogs currently within the industry, the local community and the local economy. That is why our next step will be to set up an implementation group. The group will engage with stakeholders, learn from other countries’ approaches, such as New Zealand, where the Government are bringing forward a Bill to end greyhound racing, and advise this Government on how a ban will come into force, the legislative approach, and when it will be delivered.
A range of Members from right across this Siambr have brought forward their views regarding greyhound racing. This cross-party support has been considered, and I am grateful for their advice on this matter. I have taken this and the views of the public and the campaign groups and the responses to the recent consultation into account in coming to this decision.
Fy nod yw i Gymru gael ei chydnabod am ei safonau rhagorol o ran iechyd a lles anifeiliaid. Yn ei dro, mae hyn yn cefnogi economi wledig ffyniannus, yr amgylchedd, ac mae'n helpu i ddiogelu iechyd y cyhoedd. Yn ystod tymor y Llywodraeth hon, rydym yn gwneud llawer iawn o waith i beri i hyn ddigwydd. Mae ein dull bob amser yn ymwneud â dod â phobl ynghyd, gwrando, gweithio mewn partneriaeth, ac rydym wedi cyflawni.
Prif flaenoriaeth yw cadw clefydau anifeiliaid allan o Gymru. Rydym wedi cynnal sefyllfa o barodrwydd, ac rydym yn parhau i ymateb i fygythiadau ac achosion o glefydau anifeiliaid wrth iddynt ddigwydd. Er mwyn amddiffyn rhag bygythiad clefydau anifeiliaid, rydym wedi gweithio gyda llywodraethau'r DU, yr Alban a Gogledd Iwerddon ar ein dull o ymdrin â diogelwch a rheolaethau diogelwch ar ffiniau Prydain Fawr. Mae Cymru wedi ennill cydnabyddiaeth ryngwladol am ein mesurau arloesol i reoli bygythiad byd-eang ymwrthedd i wrthfiotigau mewn anifeiliaid.
Ein dull o fynd i'r afael â TB buchol yw bod yn rhaid i ni weithio mewn partneriaeth, yn enwedig â ffermwyr a milfeddygon, os ydym am gyrraedd ein nod cyffredin o Gymru heb TB. Y llynedd, fe wnaethom sefydlu trefniadau llywodraethiant TB, sy'n ymgorffori gweithio mewn partneriaeth ymhellach ac yn darparu cyngor arbenigol a strategol. Rwy'n edrych ymlaen yn fawr at dderbyn cyngor pellach gan y grŵp cynghori technegol a bwrdd y rhaglen TB wrth iddynt ddatblygu eu gwaith. Mae gennym amser prysur o'n blaenau.
O ran lles anifeiliaid, mae ein cynllun lles anifeiliaid i Gymru yn nodi sut y byddwn yn cyflawni ein blaenoriaethau. Rydym wedi cryfhau gorfodaeth ac wedi cyflwyno hyfforddiant llwyddiannus ledled Cymru drwy brosiect Trwyddedu Anifeiliaid Cymru. Mae'r prosiect hwn wedi darparu gwefan i awdurdodau lleol, i fridwyr ac i'r cyhoedd. Mae wedi cefnogi ymchwiliadau i fridio cŵn heb drwydded ac mae wedi cael ei gydnabod gyda gwobr cydnabyddiaeth arbennig glodfawr yr RSPCA, Olion Pawennau.
Fe wnaethom gefnogi'r gwaharddiad ar allforio anifeiliaid byw i'w lladd, a gafodd Gydsyniad Brenhinol fis Mai diwethaf. Eleni, rydym yn gweithio gyda Llywodraeth y DU ar ddau Fil Aelod preifat sy'n ymwneud ag ymosodiadau ar dda byw a mewnforion anifeiliaid anwes, gan gydnabod eu pwysigrwydd. Ac rydym wedi cyflawni ymrwymiad y rhaglen lywodraethu i ddeddfu ar gyfer defnydd gorfodol o deledu cylch cyfyng ym mhob lladd-dy yng Nghymru.
Rwy'n parhau i fod yn ymrwymedig i ddatblygu model cenedlaethol ar gyfer rheoleiddio lles anifeiliaid. Fe wnaethom ymgynghori ar drwyddedu sefydliadau lles anifeiliaid y llynedd, a chyhoeddais grynodeb o'r ymatebion ym mis Rhagfyr. Bydd hyn yn ein helpu i bennu ein blaenoriaethau ar gyfer gwelliannau lles pellach. Rydym hefyd yn gweithredu ar fridio a pherchnogaeth cŵn cyfrifol. Mynychais yr uwchgynhadledd ym mis Hydref, a chlywais yn uniongyrchol gan yr ystod eang o bartneriaid a rhanddeiliaid cyflawni am rai o'r prosiectau gwirioneddol arloesol a'r cynnydd gwirioneddol sy'n cael ei wneud.
Yn wir, rydym wedi cyflawni llawer iawn, ond mae maint yr heriau i iechyd a lles anifeiliaid yn parhau i gynyddu. Mae'r bygythiad o achosion o glefyd da byw yn bresennol trwy'r amser. Er enghraifft, rydym wrthi'n gweithio i gadw ein heidiau a'n buchesi yn ddiogel rhag y tafod glas a'r ffliw adar, yn ogystal â bygythiadau clefydau o rannau eraill o'r byd, fel clwy'r traed a'r genau. Felly, mae'n rhaid i ni barhau i fod yn wyliadwrus a chynnal y safonau uchaf o ran hylendid, bioddiogelwch a phrynu anifeiliaid yn ddiogel i gadw clefyd draw. Dyma hefyd pam rwy'n gweld mesurau iechyd a lles anifeiliaid fel conglfaen i'r cynllun ffermio cynaliadwy. Dros y misoedd nesaf, byddwn yn parhau i fireinio'r manylion fel rhan o'r gwaith ehangach ar y cynllun hwn.
O ran datblygu'r model cenedlaethol ehangach ar gyfer rheoleiddio lles anifeiliaid, rwy'n edrych ymlaen at rannu ein camau nesaf yn llawn yn y gwanwyn. Ond un mater lles anifeiliaid sydd wedi'i gynnwys yn yr ymgynghoriad hwnnw yw rasio cŵn, yn enwedig milgwn. Mae hyn yn rhywbeth y gofynnwyd i'r Llywodraeth ei ystyried ers cryn amser. Rwy'n falch o rannu gyda'r Senedd heddiw fy mod wedi gweld cryfder y teimlad ynghylch hyn, ac rwyf wedi gwrando. Mae'r mater wedi cael ei drafod a bu'n destun dadl yn y Senedd, ac, fel y dangoswyd yr wythnos diwethaf yn unig, mae ganddo gefnogaeth drawsbleidiol glir. Cafodd ein hymgynghoriad ar fodel cenedlaethol ar gyfer lles anifeiliaid, a oedd yn cynnwys cwestiynau yn ymwneud â milgwn, dros 1,100 o ymatebion. Yn yr ymgynghoriad hwnnw, canfu'r cwestiwn a oedd yn gofyn am dystiolaeth a barn ar waharddiad graddol fod bron i ddwy ran o dair o'r ymatebwyr o blaid gwaharddiad o'r fath. Cafodd deiseb i wahardd rasio milgwn yng Nghymru dros 35,000 o lofnodion. Mae hyn ochr yn ochr â gwaith ymgyrchu gan y gynghrair Cut the Chase, sy'n cynnwys Blue Cross, Dogs Trust, Achub Milgwn Cymru, Hope Rescue a'r RSPCA. Rydym hefyd yn nodi'r hyn sy'n digwydd mewn gwledydd eraill ledled y byd sy'n cymryd camau i wahardd y gweithgaredd hwn. O ganlyniad, Dirprwy Lywydd, credaf mai nawr yw'r amser iawn i symud i wahardd rasio milgwn yng Nghymru. Rydym yn falch o fod y genedl gyntaf yn y Deyrnas Unedig i wneud hyn. Rwyf eisiau i waharddiad ddod i rym cyn gynted ag sy'n ymarferol bosibl. Bydd mwy o waith i'w wneud i sicrhau bod y cŵn, eu perchnogion a'r rhai sy'n ymwneud â'r diwydiant sy'n gysylltiedig â'r trac rasio yn gallu dirwyn y gweithgaredd hwn i ben gan barhau i ddiogelu lles cŵn sydd yn y diwydiant ar hyn o bryd, y gymuned leol a'r economi leol. Dyna pam mai ein cam nesaf fydd sefydlu grŵp gweithredu. Bydd y grŵp yn ymgysylltu â rhanddeiliaid, yn dysgu o ddulliau gwledydd eraill, fel Seland Newydd, lle mae'r Llywodraeth yn cyflwyno Bil i ddod â rasio milgwn i ben, ac yn cynghori'r Llywodraeth hon ar sut y bydd gwaharddiad yn dod i rym, y dull deddfwriaethol, a phryd y caiff ei gyflawni.
Mae amrywiaeth o Aelodau o bob rhan o'r Siambr hon wedi cyflwyno eu barn ynghylch rasio milgwn. Mae'r gefnogaeth drawsbleidiol hon wedi cael ei hystyried, ac rwy'n ddiolchgar am eu cyngor ar y mater hwn. Rwyf wedi ystyried hyn a barn y cyhoedd a'r grwpiau ymgyrchu a'r ymatebion i'r ymgynghoriad diweddar wrth ddod i'r penderfyniad hwn.
Fel y dywedais ar ddechrau fy natganiad, rwyf am i Gymru fod yn esiampl o’r safonau uchaf o ran iechyd a lles anifeiliaid. Trwy gydweithio efo'r diwydiant, ein rhanddeiliaid a pherchnogion anifeiliaid, rydym yn cyflawni'r nod hwn. Diolch yn fawr iawn.
As I said at the start of my statement, I want Wales to be an exemplar for the highest standards of animal health and welfare. Through working together with the industry, our stakeholders and individual animal owners, we will continue to deliver on this goal. Thank you very much.
Thank you for your statement, Cabinet Secretary. I have to say—and I won’t normally say these sorts of things in the Chamber—I was very disappointed that we only got to see this statement about 10 minutes ago, which is poor form, I think, but I’m sure there must be a reason why that was. However, much of what is in this statement we clearly agree with. The desire for exemplary standards of animal health and welfare is something we must always strive for, and I know you’re passionate about it, as I am, and we will continue to do that.
I agree with the priority of keeping diseases out of Wales. That is so fundamental at the moment, with the fear of foot and mouth, avian flu on our borders, bluetongue—okay, bluetongue’s quiet at the moment because the ticks are down at the moment, but, when it comes back, it’s a real fear for us all—and, of course, TB is a massive issue for all of us. And the working in partnership across borders, as well as what we’re doing with farmers, like in the Pembrokeshire project, are really important to shape an outcome that can stop this terrible disease that is ending up requiring us to kill over 10,000 cows and cattle a year. So, we need to learn from that and hope we find a way forward, and I hope the technical advisory group and the programme board advise you well in doing that.
Animal licensing arrangements are really important. One area that may be of interest, which I was going to raise at another point in the Chamber but it’s pertinent today is, I that I was at Coleg Gwent recently, and I was looking at their small animals department, which ranges from tarantulas to large snakes to lots of different animals, where students learn about them, but there is no licensing requirement for them at all. And they were very concerned, because they thought there should be, because there is something similar in England. Yet, small collections of animals, private collections, have no regulation on them unless they’re charging and people can see them and then they have a sort of zoo status, or something. But there’s clearly a gap there that we need to fill, around animal licensing of those collections of animals.
The budget highlights for border control around £4 million of revenue this year. I know there’s a fairly considerable lump sum of capital. I’m not sure how that will be deployed on border security, but it is going to be fundamentally more than anything—. I hear about the animal and welfare framework and the importance of that, but currently there’s £1.9 million in the budget to support that. So, I suppose, Cabinet Secretary, I really want to understand, from this side of your statement, is there enough money for our borders, for our welfare framework, to make sure that we can keep our borders safe? There are people in the farming community who have grave concerns that we might not have the capacity, the resilience, to maintain our vigilance to keep these diseases out of our country, because of the devastating effect they can have.
I've also met with the RSPCA, and I was pleased to meet with the Cut the Chase coalition—and I met some of the dogs recently outside—and I understand the challenges and the concerns and the overwhelming evidence that they have shown. Our group, as you know, has got cross-party support, but there is a free position on this, if people have different views as well. And I'm certainly going to go and visit the race track, as I have, in fairness, to take a balanced perspective; I will be visiting them as well. But I think the evidence is very, very powerful. And I recognise all of the good work that is going on around dog breeding and putting all of our animals at the forefront of our decision making to make sure that we do the very best by them, because if we don't, who will?
So, Cabinet Secretary, I suppose my biggest question to you is: have we got enough resilience to make sure that our agricultural system here in Wales will remain out of threat? Thank you.
Diolch am eich datganiad, Ysgrifennydd Cabinet. Mae'n rhaid i mi ddweud—ac ni fyddaf fel arfer yn dweud y mathau hyn o bethau yn y Siambr—roeddwn yn siomedig iawn mai dim ond tua 10 munud yn ôl y cawsom weld y datganiad hwn, tro gwael, rwy'n credu, ond mae'n rhaid bod yna reswm dros hyn. Fodd bynnag, mae llawer o'r hyn sydd yn y datganiad hwn yn bethau yr ydym yn cytuno'n gryf â nhw. Mae'r awydd am safonau rhagorol o ran iechyd a lles anifeiliaid yn rhywbeth y mae'n rhaid i ni ymdrechu i'w gael bob amser, ac rwy'n gwybod eich bod yn angerddol am hyn, fel yr wyf i, a byddwn yn parhau i wneud hynny.
Rwy'n cytuno â'r flaenoriaeth o gadw clefydau allan o Gymru. Mae hynny mor sylfaenol ar hyn o bryd, gydag ofn ynghylch clwy'r traed a'r genau, ffliw adar ar ein ffiniau, tafod glas—iawn, mae tafod glas yn dawel ar hyn o bryd oherwydd bod niferoedd trogod yn isel ar hyn o bryd, ond, pan ddaw yn ôl, mae'n bryder go iawn i ni gyd—ac, wrth gwrs, mae TB yn fater enfawr i bob un ohonom. Ac mae'r gwaith mewn partneriaeth ar draws ffiniau, yn ogystal â'r hyn rydym yn ei wneud gyda ffermwyr, fel ym mhrosiect sir Benfro, yn bwysig iawn i lunio canlyniad a all atal y clefyd ofnadwy hwn sy'n ei gwneud yn ofynnol i ni ladd dros 10,000 o wartheg y flwyddyn. Felly, mae angen i ni ddysgu o hynny a gobeithio y byddwn yn dod o hyd i ffordd ymlaen, ac rwy'n gobeithio y bydd y grŵp cynghori technegol a bwrdd y rhaglen yn eich cynghori'n dda wrth wneud hynny.
Mae trefniadau trwyddedu anifeiliaid yn bwysig iawn. Un maes a allai fod o ddiddordeb, yr oeddwn i'n mynd i'w godi ar adeg arall yn y Siambr ond mae'n berthnasol heddiw yw; roeddwn i yng Ngholeg Gwent yn ddiweddar, ac roeddwn i'n edrych ar eu hadran anifeiliaid bychain, sy'n amrywio o darantwlaod i nadroedd mawr a llawer o wahanol anifeiliaid, lle mae myfyrwyr yn dysgu amdanynt, ond nid oes unrhyw ofyniad trwyddedu ar eu cyfer o gwbl. Ac roedden nhw'n bryderus iawn, oherwydd roedden nhw'n credu y dylai fod gofyniad, oherwydd mae rhywbeth tebyg yn Lloegr. Ac eto, nid yw casgliadau bychain o anifeiliaid, casgliadau preifat, yn destun unrhyw reoleiddio oni bai y codir tâl a gall pobl eu gweld ac yna mae ganddynt ryw fath o statws sw, neu debyg. Ond mae'n amlwg bod bwlch yno y mae angen i ni ei lenwi, ynghylch trwyddedu anifeiliaid yn y casgliadau hynny o anifeiliaid.
Mae'r gyllideb yn amlygu oddeutu £4 miliwn o refeniw eleni ar gyfer rheoli ffiniau. Rwy'n gwybod bod swm eithaf sylweddol o gyfalaf. Dydw i ddim yn siŵr sut y bydd hwnnw'n cael ei ddefnyddio ar gyfer diogelwch ffiniau, ond yn y bôn, mae'n mynd i fod yn fwy nag unrhyw beth—. Rwy'n clywed am y fframwaith anifeiliaid a lles a phwysigrwydd hwnnw, ond ar hyn o bryd mae £1.9 miliwn yn y gyllideb i gefnogi hynny. Felly, mae'n debyg, Ysgrifennydd Cabinet, rwyf wir eisiau deall, o ochr hon eich datganiad, a oes digon o arian ar gyfer ein ffiniau, ar gyfer ein fframwaith lles, i sicrhau y gallwn gadw ein ffiniau'n ddiogel? Mae yna bobl yn y gymuned ffermio sydd â phryderon difrifol nad oes gennym y gallu, y cydnerthedd, efallai, i gynnal ein gwyliadwriaeth er mwyn cadw'r clefydau hyn allan o'n gwlad, oherwydd yr effaith ddinistriol y gallant ei chael.
Rwyf hefyd wedi cwrdd â'r RSPCA, ac roeddwn yn falch o gwrdd â'r gynghrair Cut the Chase—ac fe wnes i gyfarfod â rhai o'r cŵn yn ddiweddar y tu allan—ac rwy'n deall yr heriau a'r pryderon a'r dystiolaeth ysgubol y maent wedi'i dangos. Mae gan ein grŵp, fel y gwyddoch, gefnogaeth drawsbleidiol, ond mae yna safbwynt rhydd o ran hyn, os oes gan bobl farn wahanol hefyd. Ac yn sicr byddaf yn mynd i ymweld â'r trac rasio, fel yr wyf wedi'i wneud, er tegwch, i gael safbwynt cytbwys; byddaf yn ymweld â nhw hefyd. Ond rwy'n credu bod y dystiolaeth yn bwerus iawn, iawn. Ac rwy'n cydnabod yr holl waith da sy'n digwydd o ran bridio cŵn a rhoi ein holl anifeiliaid yn gyntaf yn ein penderfyniadau i sicrhau ein bod yn gwneud y gorau drostynt, oherwydd os na wnawn ni, pwy fydd yn gwneud hynny?
Felly, Ysgrifennydd Cabinet, mae'n debyg mai fy nghwestiwn mwyaf i chi yw: a oes gennym ddigon o gydnerthedd i sicrhau y bydd ein system amaethyddol yma yng Nghymru yn parhau i fod yn ddiogel rhag bygythiad? Diolch.
Peter, thank you very much. Let me just first begin by apologising for any delay. Sometimes it happens; there are unavoidable things behind the scenes. We always try, as you know, to give as much notice as we can. It just so happened, today, one way or the other, it was slightly delayed, but my apologies.
But thank you for the points—some really important points within that. One is that matter of working across borders on issues like bluetongue, foot and mouth, avian influenza, not only with the CVOs and working with the Animal and Plant Health Agency across the UK, but also working with colleagues internationally, so we keep these diseases out as much as we can, or where they have gained a footing we strive to keep them out of Wales as much as we can. And that is partly to do with biosecurity measures in some of these areas as well, and safe sourcing of stock and cattle in some respects. So, we all have a responsibility collectively. But it brings me directly to the point you made as well about how this ties into borders as well. Because we have to make sure—. The lesson of the past is we have to make sure that our borders are safe as well. And we do have a different situation in the post-EU landscape and the EU withdrawal and the Windsor framework now in place and so on. Bu even having said that, we need to make sure that all our border, all our entry points around the UK, all have good controls on, because that is how we keep diseases out, both in terms of biosecurity, but also phytosanitary issues as well. So, we’ll work with the UK Government on that, we’ll work with APHA on that. The Cabinet Secretary for Finance and Welsh Language firmly knows, as I’m regularly in with him stressing the importance of keeping the necessary quantum of funding into this space. Actually, it’s a space that you never notice until something goes wrong. So, we will keep that, and the other person who keeps me live to this, of course, is my chief veterinary officer as well, who will regularly attend to that.
Can I just also note you mentioned about Coleg Gwent and others? I mentioned in my opening remarks that I’m looking forward to bringing forward the fuller response to the consultation we did on the licensing regime. I've been able and pleased to make the announcement today in terms of greyhound racing and the way forward, but on the wider piece, I’ll bring that forward. And, of course, we will look at what responses we had then to smaller facilities that deal with animals, as well as the larger ones. That is a very pertinent point.
And just finally, I just want to welcome what, I think, was his support for the compelling cross-party case and the campaigns and the growing evidence internationally that have led other countries now to move to a ban on greyhound racing. And I thank you for that.
Peter, diolch yn fawr iawn. Gadewch i mi ddechrau drwy ymddiheuro am unrhyw oedi. Weithiau mae'n digwydd; mae pethau na ellir eu hosgoi y tu ôl i'r llenni. Rydym bob amser yn ceisio, fel y gwyddoch, i roi cymaint o rybudd ag y gallwn. Fel mae'n digwydd, heddiw, un ffordd neu'r llall, roedd yna ychydig o oedi, ond rwy'n ymddiheuro.
Ond diolch am y pwyntiau—rhai pwyntiau pwysig iawn yna. Un yw'r mater o weithio ar draws ffiniau ar faterion fel tafod glas, clwy'r traed a'r genau, ffliw adar, nid yn unig gyda'r prif swyddogion milfeddygol a gweithio gyda'r Asiantaeth Iechyd Anifeiliaid a Phlanhigion ledled y DU, ond hefyd gweithio gyda chydweithwyr yn rhyngwladol, fel ein bod ni'n cadw'r clefydau hyn allan gymaint ag y gallwn, neu lle maent wedi ymsefydlu rydym yn ymdrechu i'w cadw allan o Gymru gymaint ag y gallwn. Ac mae hynny'n rhannol yn ymwneud â mesurau bioddiogelwch mewn rhai o'r ardaloedd hyn hefyd, a phrynu stoc a gwartheg yn ddiogel mewn rhai ffyrdd. Felly, mae gan bob un ohonom gyfrifoldeb ar y cyd. Ond mae'n dod â mi'n uniongyrchol at y pwynt a wnaethoch chi hefyd ynglŷn â sut mae hyn yn cysylltu â ffiniau hefyd. Oherwydd mae'n rhaid i ni wneud yn siŵr—. Y wers o'r gorffennol yw bod yn rhaid i ni sicrhau bod ein ffiniau'n ddiogel hefyd. Ac mae gennym sefyllfa wahanol yn y dirwedd ar ôl yr UE a'r ymadawiad â'r UE a fframwaith Windsor sydd bellach ar waith ac ati. Ond hyd yn oed wedi dweud hynny, mae angen i ni sicrhau bod gan yr holl ffin, ein holl fynedfeydd o amgylch y DU, i gyd reolaethau da, oherwydd dyna sut rydym ni'n cadw clefydau allan, o ran bioddiogelwch, ond hefyd o ran materion ffytoiechydol hefyd. Felly, byddwn yn gweithio gyda Llywodraeth y DU ar hynny, byddwn yn gweithio gyda'r Asiantaeth gyda'r Asiantaeth Iechyd Anifeiliaid a Phlanhigion ar hynny. Mae Ysgrifennydd y Cabinet dros Gyllid a'r Gymraeg yn gwybod yn sicr, gan fy mod gydag ef yn rheolaidd yn pwysleisio pwysigrwydd cadw'r cwantwm cyllid angenrheidiol ar gyfer y maes hwn. Mewn gwirionedd, mae'n faes nad ydych chi byth yn sylwi arno nes bod rhywbeth yn mynd o'i le. Felly, byddwn yn cadw hwnnw, a'r person arall sy'n rhoi'r wybodaeth ddiweddaraf i mi am hyn, wrth gwrs, yw fy mhrif swyddog milfeddygol hefyd, a fydd yn gwneud hynny'n rheolaidd.
A gaf i hefyd nodi eich bod wedi sôn am Goleg Gwent ac eraill? Soniais yn fy sylwadau agoriadol fy mod yn edrych ymlaen at gyflwyno'r ymateb llawnach i'r ymgynghoriad a wnaethom ar y drefn drwyddedu. Rwyf wedi gallu, ac yn falch o wneud y cyhoeddiad heddiw am rasio milgwn a'r ffordd ymlaen, ond yn ehangach, fe gyflwynaf yr ymateb hwnnw. Ac, wrth gwrs, byddwn yn edrych ar ba ymatebion a gawsom wedyn i gyfleusterau llai sy'n ymdrin ag anifeiliaid, yn ogystal â'r rhai mwy. Mae hwnnw'n bwynt perthnasol iawn.
Ac yn olaf, rwyf am groesawu beth, rwy'n credu, oedd ei gefnogaeth i'r achos trawsbleidiol diwrthdro a'r ymgyrchoedd a'r dystiolaeth gynyddol yn rhyngwladol sydd wedi arwain gwledydd eraill nawr i symud tuag at wahardd rasio milgwn. A diolchaf i chi am hynny.
Can I welcome your statement today, Cabinet Secretary, particularly in relation to a ban on greyhound racing? It's something, I know, that Members on these benches and others across the Chamber have raised consistently with you, and, of course, we will do what we need to do in terms of working with you to make sure that what is introduced is fit for purpose and achieves the goal and the aim that you have stated this afternoon. But, of course, you did say that you want it to happen as soon as possible, and therein lies the small print, I suppose, doesn't it, because Government does need to show diligence and an adherence to proper process, otherwise you leave yourself open to challenge from those who might oppose such a move. So, maybe you could elaborate a little bit as to whether you believe that it's necessary to introduce primary legislation—I'm mindful of the timetable challenges in terms of legislating here now in the last 14 months that we have before dissolution—or whether you believe that other legal or regulatory routes are possible.
Doing something in a rush is always a risk, isn't it? And I know you're aware of this. Yes, we do need to act swiftly, but we do need to act properly here as well. Now, you reference in your statement—we do need the time to consider the consequences of a ban, and unforeseen consequences. We need to prevent, for example, unregulated racing or driving the whole sector underground. You touched on the welfare of existing greyhounds being protected as the industry potentially winds down in Wales. Now, much of that consideration has to happen concurrently with the development of any potential legislation, so are you confident that the 14 months that we have is sufficient to do that, if indeed it is your intention to make sure that this happens in this Senedd? I'm sure you could confirm that much for us.
On the wider issues, then, that you referenced, I'm just wondering how all of this sits together in the wider landscape of Government animal welfare policy, because we've had a statement on animal health and welfare without a single reference to the Wales animal health and welfare framework group, which I believe plays much of that role. The Wales animal health and welfare framework we had up to 2024, we have the animal welfare plan for Wales up to 2026, you referenced the national model for the regulation of animal welfare—how or where does all of that come together in a coherent approach? Maybe you could just enlighten us somewhat.
I agree with much of what's been said of livestock disease outbreaks and the need to be vigilant. Maybe that could be a separate statement, either oral or written, because foot and mouth, bluetongue, particularly with the spring ahead, and avian influenza as well are ones I know are causing great concern for the sector, and we need that reassurance, rather than just fleeting references in this statement today.
And finally from me, livestock attacks, of course—. I welcome the fact that you're hoping to use or work with those proposing private Members' Bills in the UK Government, but, of course, as we know, private Members' Bills don't always end up achieving what they'd intended to achieve when they started out. So, would you be willing to demand the relevant powers for Wales if we find, once again, because this isn't the first time that this has been tried at Westminster, that that aim of finally getting to grips in a meaningful way with attacks on livestock isn't something that's achieved in Westminster? Diolch.
A gaf i groesawu eich datganiad heddiw, Ysgrifennydd Cabinet, yn enwedig mewn perthynas â gwahardd rasio milgwn? Mae'n rhywbeth, rwy'n gwybod, y mae Aelodau ar y meinciau hyn ac eraill ar draws y Siambr wedi'i godi'n gyson gyda chi, ac, wrth gwrs, byddwn yn gwneud yr hyn y mae angen i ni ei wneud o ran gweithio gyda chi i sicrhau bod yr hyn sy'n cael ei gyflwyno yn addas i'r diben ac yn cyflawni'r amcan a'r nod rydych chi wedi'i nodi y prynhawn yma. Ond, wrth gwrs, fe wnaethoch chi ddweud eich bod chi eisiau iddo ddigwydd cyn gynted â phosib, a dyna lle mae'r print mân, mae'n debyg, yntefe, oherwydd mae angen i'r Llywodraeth ddangos diwydrwydd a chydymffurfiaeth â'r broses briodol, fel arall rydych chi'n gadael eich hun yn agored i her gan y rhai a allai wrthwynebu cam o'r fath. Felly, efallai y gallech ymhelaethu ychydig ynghylch a ydych yn credu ei bod yn angenrheidiol cyflwyno deddfwriaeth sylfaenol—rwy'n ymwybodol o'r heriau sy'n gysylltiedig â'r amserlen o ran deddfu yma nawr yn y 14 mis diwethaf sydd gennym cyn diddymu—neu a ydych yn credu bod llwybrau cyfreithiol neu reoleiddiol eraill yn bosibl.
Mae gwneud rhywbeth ar frys bob amser yn risg, onid ydyw? Ac rwy'n gwybod eich bod chi'n ymwybodol o hyn. Oes, mae angen i ni weithredu'n gyflym, ond mae angen i ni weithredu'n iawn yma hefyd. Nawr, rydych chi'n cyfeirio yn eich datganiad—mae angen yr amser arnom i ystyried canlyniadau gwaharddiad, a chanlyniadau annisgwyl. Mae angen i ni atal, er enghraifft, rasio heb ei reoleiddio neu yrru'r sector cyfan i'r dirgel. Fe wnaethoch chi grybwyll lles milgwn presennol yn cael eu diogelu wrth i'r diwydiant efallai ddirwyn i ben yng Nghymru. Nawr, mae'n rhaid i lawer o'r ystyriaeth honno ddigwydd ar yr un pryd â datblygu unrhyw ddeddfwriaeth bosibl, felly a ydych chi'n ffyddiog bod y 14 mis sydd gennym yn ddigonol i wneud hynny, os yn wir, eich bwriad chi yw sicrhau bod hyn yn digwydd yn y Senedd hon? Rwy'n siŵr y gallwch chi gadarnhau cymaint â hynny i ni.
O ran y materion ehangach, wedyn, y gwnaethoch gyfeirio atynt, rwy'n meddwl tybed sut mae hyn i gyd yn dod at ei gilydd yn nhirwedd ehangach polisi lles anifeiliaid y Llywodraeth, oherwydd rydym wedi cael datganiad ar iechyd a lles anifeiliaid heb un cyfeiriad at grŵp fframwaith iechyd a lles anifeiliaid Cymru, sydd, yn fy marn i, yn chwarae llawer o'r rôl honno. Fframwaith iechyd a lles anifeiliaid Cymru oedd gennym hyd at 2024, mae gennym y cynllun lles anifeiliaid ar gyfer Cymru hyd at 2026, fe wnaethoch gyfeirio at y model cenedlaethol ar gyfer rheoleiddio lles anifeiliaid—sut neu ble mae hynny i gyd yn dod at ei gilydd mewn dull cydlynol? Efallai y gallwch chi ein rhoi ar ben ffordd ychydig.
Rwy'n cytuno â llawer o'r hyn a ddywedwyd am achosion o glefyd da byw a'r angen i fod yn wyliadwrus. Efallai y gallai hynny fod yn ddatganiad ar wahân, naill ai'n llafar neu'n ysgrifenedig, oherwydd bod clwy'r traed a'r genau, tafod glas, yn enwedig gyda'r gwanwyn o'n blaenau, a ffliw adar hefyd yn rhai rwy'n gwybod sy'n peri pryder mawr i'r sector, ac mae angen y sicrwydd hwnnw arnom, yn hytrach na chyfeiriadau cyflym yn y datganiad hwn heddiw.
Ac yn olaf gennyf i, ymosodiadau ar dda byw, wrth gwrs—. Rwy'n croesawu'r ffaith eich bod yn gobeithio defnyddio neu weithio gyda'r rhai sy'n cynnig Biliau Aelodau preifat yn Llywodraeth y DU, ond, wrth gwrs, fel y gwyddom, nid yw Biliau Aelodau preifat bob amser yn cyflawni'r hyn yr oeddent wedi bwriadu ei gyflawni pan ddechreuon nhw. Felly, a fyddech chi'n barod i fynnu pwerau perthnasol i Gymru os canfyddwn, unwaith eto, oherwydd nid dyma'r tro cyntaf i hyn gael ei roi ar brawf yn San Steffan, nad yw'r nod hwnnw o fynd i'r afael ag ymosodiadau ar dda byw mewn ffordd ystyrlon o'r diwedd yn rhywbeth sy'n cael ei gyflawni yn San Steffan? Diolch.
Llyr, thank you very much indeed, and thank you as well for the support for the decision that we've made now, as Welsh Government, to move forward with a ban on greyhound racing. I acknowledge the work of you and others around the Chamber, I have to say, who have spoken in so many debates, who have responded to constituents, who have engaged with stakeholders out there in order to come to the conclusions you have as well. The implementation group is going to be key to this, because some of the factors that you mentioned—and they are genuine factors, so things like the risk of driving underground either greyhound racing or, alternatively, racing with other dogs, not greyhounds and so on, because that has been known as well. So, dealing with that. So, in that, engaging with some of the animal welfare charities to understand the practicalities of this, the best way forward, I think is going to be important. So, that implementation group is going to be key.
And I think they're also going to be key as well in setting out for us the best way forward, because there are different ways forward—avoiding the negative externalities, the unintended consequences we want to avoid, jeopardising welfare in one way or another, but pointing to me, 'Right, here's the way you can do it.' And there are different ways: there are statutory instrument ways, there are primary legislation ways, there are ways in which this can be done. There are also ways that I think can encourage engagement with the process, so that everybody feels that they actually have their two penn'orth within it, whilst recognising that what we're on is to, as soon as possible, deliver a ban on greyhound racing. So, the implementation group is going to be key in this, and I look forward to coming back, after the recess, to actually scope out a little bit more about the timescale of that group. But when I say, 'as soon as possible', I apply the same sort of form of words to the work of the group as well; I want it to come forward in a timely manner with suggestions of the way forward.
You mentioned how this all hangs together. It all hangs together, of course, within the animal welfare plan for Wales. So, all of these elements—. I mean, the challenges—we are doing so much in so many areas of animal welfare in Wales, but it hangs together within that animal welfare plan. But, of course, coming forward shortly will be our response to the licensing consultation, which will be important as well, because that one has the potential to impact positively on thousands upon thousands upon thousands of animals right across Wales, of all different types and sizes and species.
On the matters of bluetongue and other diseases, I just want to give you the reassurance that this is far from the only opportunity that I'll be here debating this with you and others, and we also engage regularly, both with the CVO and with vets out in the field and with the APHA, but also with the farming unions as well. In fact, we meet on a regular basis with the National Farmers Union, the Farmers Union of Wales and other organisations. Even this week, I was in an hour's meeting with them and animal diseases was on the agenda.
And finally, on the Westminster legislation, look, we are hopeful because one of these Bills, of course, fell a couple of times previously. We are really hopeful, because it's been picked up and it's high in the rankings here and there is a real desire from the Department for Environment, Food and Rural Affairs to see these supported; we're hopeful that these will come through—really hopeful. And we're keen to work with them—we've said that orally to them in meetings and we've put it in writing to them, so I'm really hopeful that they will now be delivered. Dealing with those issues of attacks on livestock and wider welfare issues, if we can do this because there's a private Member's Bill going forward, let's do it, let's grab the opportunity.
Llyr, diolch yn fawr iawn, a diolch hefyd am y gefnogaeth i'r penderfyniad rydym wedi'i wneud nawr, fel Llywodraeth Cymru, i symud ymlaen gyda gwahardd rasio milgwn. Rwy'n cydnabod eich gwaith chi ac eraill o amgylch y Siambr, mae'n rhaid i mi ddweud, sydd wedi siarad mewn cymaint o ddadleuon, sydd wedi ymateb i etholwyr, sydd wedi ymgysylltu â rhanddeiliaid er mwyn dod i'r casgliadau sydd gennych hefyd. Mae'r grŵp gweithredu yn mynd i fod yn allweddol i hyn, oherwydd mae rhai o'r ffactorau y sonioch amdanynt—ac maen nhw'n ffactorau dilys, felly pethau fel y risg o yrru i'r dirgel naill ai rasio milgwn neu, fel arall, rasio gyda chŵn eraill, nid milgwn ac ati, oherwydd mae hynny'n hysbys hefyd. Felly, ymdrin â hynny. Felly, yn hynny o beth, rwy'n credu y bydd yn bwysig ymgysylltu â rhai o'r elusennau lles anifeiliaid i ddeall ymarferoldeb hyn, y ffordd orau ymlaen. Felly, bydd y grŵp gweithredu hwnnw'n allweddol.
Ac rwy'n credu eu bod nhw hefyd yn mynd i fod yn allweddol hefyd wrth amlinellu i ni y ffordd orau ymlaen, oherwydd mae yna ffyrdd gwahanol ymlaen—osgoi'r allanoldebau negyddol, y canlyniadau anfwriadol yr ydym eisiau eu hosgoi, peryglu lles mewn rhyw ffordd neu'i gilydd, ond gan ddangos i mi, 'Iawn, dyma'r ffordd y gallwch chi ei wneud.' Ac mae yna wahanol ffyrdd: mae yna ffyrdd o ran offerynnau statudol, mae yna ffyrdd o ran deddfwriaeth sylfaenol, mae yna ffyrdd y gellir gwneud hyn. Mae yna ffyrdd hefyd y credaf y gallant annog ymgysylltiad â'r broses, fel bod pawb yn teimlo eu bod yn cyfrannu'n deg at y broses, gan gydnabod mai'r hyn yr ydym yn ei wneud, cyn gynted â phosibl, yw gwahardd rasio milgwn. Felly, mae'r grŵp gweithredu yn mynd i fod yn allweddol yn hyn, ac edrychaf ymlaen at ddod yn ôl, ar ôl y toriad, i archwilio ychydig mwy ynghylch amserlen y grŵp hwnnw. Ond pan ddywedaf, 'cyn gynted â phosibl', rwy'n cymhwyso'r un math o eiriau i waith y grŵp hefyd; rwyf eisiau iddo ddod ymlaen mewn modd amserol gydag awgrymiadau ynghylch y ffordd ymlaen.
Rydych chi'n sôn am sut mae hyn i gyd yn dod at ei gilydd. Mae'r cyfan yn dod at ei gilydd, wrth gwrs, o fewn y cynllun lles anifeiliaid ar gyfer Cymru. Felly, yr holl elfennau hyn—. Hynny yw, yr heriau—rydym ni'n gwneud cymaint mewn cymaint o feysydd lles anifeiliaid yng Nghymru, ond mae'n dod at ei gilydd o fewn y cynllun lles anifeiliaid hwnnw. Ond, wrth gwrs, yn fuan daw ein hymateb i'r ymgynghoriad trwyddedu, a fydd yn bwysig hefyd, oherwydd mae gan yr un hwnnw y potensial i effeithio'n gadarnhaol ar filoedd ar filoedd ar filoedd o anifeiliaid ledled Cymru, o bob math a maint a rhywogaeth wahanol.
O ran materion tafod glas a chlefydau eraill, hoffwn roi'r sicrwydd i chi nad hwn yw'r unig gyfle o bell ffordd i mi fod yma yn trafod hyn gyda chi ac eraill, ac rydym hefyd yn ymgysylltu'n rheolaidd, gyda'r prif swyddog milfeddygol a chyda milfeddygon allan yn y maes a chyda'r Asiantaeth Iechyd Anifeiliaid a Phlanhigion, ond hefyd gyda'r undebau ffermio. Yn wir, rydym yn cyfarfod yn rheolaidd gydag Undeb Cenedlaethol yr Amaethwyr, Undeb Amaethwyr Cymru a sefydliadau eraill. Hyd yn oed yr wythnos hon, roeddwn mewn cyfarfod awr gyda nhw ac roedd clefydau anifeiliaid ar yr agenda.
Ac yn olaf, o ran deddfwriaeth San Steffan, edrychwch, rydym yn obeithiol oherwydd bod un o'r Biliau hyn, wrth gwrs, wedi methu cwpl o weithiau o'r blaen. Rydym yn obeithiol iawn, oherwydd mae wedi cael ei godi ac mae'n uchel yn y safleoedd yma ac mae awydd gwirioneddol gan Adran yr Amgylchedd, Bwyd a Materion Gwledig i weld y rhain yn cael eu cefnogi; rydym ni'n obeithiol y bydd y rhain yn dod drwodd—yn wirioneddol obeithiol. Ac rydym ni'n awyddus i weithio gyda nhw—rydym ni wedi dweud hynny ar lafar wrthyn nhw mewn cyfarfodydd ac rydym ni wedi'i roi mewn ysgrifen iddyn nhw, felly rwy'n obeithiol iawn y byddan nhw nawr yn cael eu cyflawni. Mynd i'r afael â'r materion hynny o ymosodiadau ar dda byw a materion lles ehangach, os gallwn wneud hyn oherwydd bod Bil Aelod preifat yn mynd rhagddo, gadewch i ni wneud hynny, gadewch i ni fachu ar y cyfle.
Following the debate in the Chamber last week and the petition submitted by Vanessa from Hope Rescue, I'd like to say that there are well over 35,000 people who are pleased and relieved to hear this statement today banning greyhound racing in Wales. I'd like to welcome the cross-party work we've been doing, and as chair of the animal welfare cross-party group, I'd like to thank the Welsh Government and all the officials for all that they do on animal welfare in Wales. I feel that we're really leading the way here. I'd also like to thank Animal Licensing Wales and most of all the dedication of all the organisations and experts, I must say, of the Cut the Chase coalition, who have spoken so much. And I'd like to also pay tribute to Almost Home Dog Rescue and Chris and Jo. Thank you very much to all those who have spoken and taken part in this. This is a good day—a good day—for thousands of animals in Wales and I'm so excited and so pleased to hear this.
My question to you, Cabinet Secretary, is: time is of the essence because the longer it goes on, the more dogs will be harmed, so if you could let us know of a timeline as soon as possible, working with organisations, which will help them as well, because I know they are ready—they are busy; they are full—to work with you to make sure that greyhounds are given a good home, going forward. Thank you very much.
Yn dilyn y ddadl yn y Siambr yr wythnos diwethaf a'r ddeiseb a gyflwynwyd gan Vanessa o Hope Rescue, hoffwn ddweud bod ymhell dros 35,000 o bobl yn falch ac yn ysgafnach eu bryd o glywed y datganiad hwn heddiw yn gwahardd rasio milgwn yng Nghymru. Hoffwn groesawu'r gwaith trawsbleidiol yr ydym wedi bod yn ei wneud, ac fel cadeirydd y grŵp trawsbleidiol lles anifeiliaid, hoffwn ddiolch i Lywodraeth Cymru a'r holl swyddogion am bopeth y maent yn ei wneud ar les anifeiliaid yng Nghymru. Rwy'n teimlo ein bod ni wir yn arwain y ffordd yma. Hoffwn ddiolch hefyd i Trwyddedu Anifeiliaid Cymru ac, yn anad dim, ymroddiad yr holl sefydliadau ac arbenigwyr, mae'n rhaid i mi ddweud, o'r gynghrair Cut the Chase, sydd wedi siarad cymaint. A hoffwn hefyd dalu teyrnged i Almost Home Dog Rescue a Chris a Jo. Diolch yn fawr iawn i bawb sydd wedi siarad a chymryd rhan yn hyn. Mae hwn yn ddiwrnod da—diwrnod da—i filoedd o anifeiliaid yng Nghymru ac rwy'n teimlo mor gyffrous ac mor falch o glywed hyn.
Fy nghwestiwn i chi, Ysgrifennydd Cabinet, yw: mae amser yn hanfodol oherwydd po hiraf y bydd hyn yn mynd ymlaen, y mwyaf o gŵn fydd yn cael eu niweidio, felly pe gallech roi gwybod i ni am linell amser cyn gynted â phosib, gan weithio gyda sefydliadau, a fydd yn eu helpu hefyd, oherwydd rwy'n gwybod eu bod nhw'n barod—maen nhw'n brysur; maen nhw'n llawn—i weithio gyda chi i wneud yn siŵr bod milgwn yn cael cartref da, wrth symud ymlaen. Diolch yn fawr iawn.
Carolyn, thank you very much indeed. I just want to recognise the work that you've done as chair of the animal welfare cross-party group on this and many other issues, and the membership of that group as well, because it's one of those areas that, not just on greyhounds, but generally, has real cross-party support. But thank you for your support for the statement today, and particularly the announcement on our intention now to move forward with the banning of greyhound racing and to do it as soon as possible—I keep repeating that. But actually, the work really starts now and that's why the implementation group needs to get on with the work, and that's the first thing that I'll bring back to the Chamber—we will be scoping out a timeline for the work of that. And we don't want it to be long, we don't want this to disappear across the horizon. We need them to look at it very rapidly, but thoroughly—the points that were made by Llyr a moment ago—and really pull this to bits and say, 'Right, what is the best way forward that we can advise to get to that ban as soon as possible?' So, I look forward to bringing that forward rapidly. We'll be working on that over the recess and bringing that forward. And then, based on their deliberations, we can then set out the timetable for moving to a ban.
When I say that the work starts now, it's important to say that we want to engage with all of those stakeholders out there, we really do, and that includes things like, 'Well, what is the future for that track, then, going forward?' To avoid it being left abandoned, unloved, derelict and so on, 'What is the future for that?' et cetera, et cetera. There'll be lots of those things to look at as well. But I think, yes, in fairly short order, I'll be able to set out the timetable for the group, and then also to set out the timetable, based on their deliberations, as to how we can deliver the ban.
Carolyn, diolch yn fawr iawn. Rwyf eisiau cydnabod y gwaith rydych chi wedi'i wneud fel cadeirydd y grŵp trawsbleidiol lles anifeiliaid ar hyn a llawer o faterion eraill, ac aelodaeth y grŵp hwnnw hefyd, oherwydd mae'n un o'r meysydd hynny sydd, nid yn unig ynghylch milgwn, ond yn gyffredinol, yn cael cefnogaeth drawsbleidiol go iawn. Ond diolch am eich cefnogaeth i'r datganiad heddiw, ac yn enwedig y cyhoeddiad ar ein bwriad nawr i symud ymlaen gyda gwahardd rasio milgwn ac i'w wneud cyn gynted â phosibl—rwy'n dal i ailadrodd hynny. Ond a dweud y gwir, mae'r gwaith wir yn dechrau nawr a dyna pam mae angen i'r grŵp gweithredu fwrw ymlaen â'r gwaith, a dyna'r peth cyntaf y byddaf yn ei ddychwelyd i'r Siambr—byddwn yn archwilio llinell amser ar gyfer y gwaith hwnnw. Ac nid ydym eisiau iddo fod yn hir, nid ydym eisiau i hwn ddiflannu dros y gorwel. Mae angen iddynt edrych arno yn gyflym iawn, ond yn drylwyr—y pwyntiau a gafodd eu gwneud gan Llyr eiliad yn ôl—a thynnu hwn yn ddarnau a dweud, 'Iawn, beth yw'r ffordd orau ymlaen y gallwn ni ei chynghori er mwyn cyrraedd y gwaharddiad hwnnw cyn gynted â phosib?' Felly, rwy'n edrych ymlaen at fwrw ymlaen â hynny'n gyflym. Byddwn yn gweithio ar hynny dros y toriad ac yn dod â hynny ymlaen. Ac yna, yn seiliedig ar eu trafodaethau, gallwn wedyn nodi'r amserlen ar gyfer symud at waharddiad.
Pan ddywedaf fod y gwaith yn dechrau nawr, mae'n bwysig dweud ein bod eisiau ymgysylltu â'r holl randdeiliaid hynny sydd ar gael, rydym wir eisiau gwneud hynny, ac mae hynny'n cynnwys pethau fel, 'Wel, beth yw'r dyfodol i'r trac hwnnw, felly, wrth symud ymlaen?' Er mwyn osgoi ei adael, heb neb i ofalu amdano, yn adfeiliedig ac ati, 'Beth yw dyfodol hwnnw?' ac ati, ac ati. Bydd llawer o'r pethau hynny i'w hystyried hefyd. Ond rwy'n credu, byddaf, mewn amser eithaf byr, yn gallu nodi'r amserlen ar gyfer y grŵp, ac yna hefyd nodi'r amserlen, yn seiliedig ar eu trafodaethau, o ran sut y gallwn gyflawni'r gwaharddiad.
Thank you so much, Cabinet Secretary. I'll declare an interest: I am the owner of a rescue greyhound called Wanda. I have to say that there are not many times when I stand up in the Siambr and I'm smiling, but this is one of those days. It is, as Carolyn has said, an absolutely fantastic day. This is a landmark statement, which we must celebrate. It really does very clearly demonstrate the commitment that Wales has to looking after our animals.
I want to pay tribute to the Cut the Chase coalition and others, many of whom are in the gallery with us today. Thank you to you all—diolch yn fawr iawn. It is you who have brought this to the point that it is, and I couldn't do what you do, but we all want to thank you for your dedication, and I know you'll continue in your work to make sure that all animals are safe. Right now, I know you'll be celebrating in your hearts and in your heads, and maybe you'll be having a further celebration later on, but thank you very much—diolch yn fawr iawn.
I also want to pay tribute to all of those greyhounds who've gone before, and all of those greyhounds who will come after as well. You'll know that I started to talk about this as a result of owning Arthur, a traumatised greyhound who was eight years old when he came to us. I learnt a lot from him. He could sleep at 100 mph, but he was absolutely devastated by his experiences on the track, and we lost him three years later—far, far too early. But I dedicate this time to Arthur.
Many of you, I know—those of you in the gallery and many of us—have seen the trauma and the injuries to these dogs. Their suffering has been needless, their abuse has been unnecessary and their pain has been avoidable. But, from today, we need to mark this in the sand and make sure that this stops. It really is important that we remember that these dogs are wonderful, placid, calm, amazing animals. I'm proud to be an owner, and I say to all of you, as we look forward, that it might be that you will be asked to give a home to a greyhound rescue.
My question to you is: we have a track that is still active now, so I just really wondered if you could tell us what your aims are in terms of ensuring that the dogs on that track are safe, going forward, and that we protect them, keep them in Wales and, if necessary, work with those animal charities to ensure that they do have a forever home. Diolch yn fawr iawn.
Diolch yn fawr iawn, Ysgrifennydd Cabinet. Rwyf am ddatgan buddiant: rwy'n berchennog milgi achub o'r enw Wanda. Mae'n rhaid i mi ddweud nad oes llawer o achlysuron pan fyddaf yn sefyll i fyny yn y Siambr ac yn gwenu, ond dyma un o'r dyddiau hynny. Fel y dywedodd Carolyn, mae'n ddiwrnod hollol ffantastig. Mae hwn yn ddatganiad pwysig, y mae'n rhaid i ni ei ddathlu. Mae'n dangos yn glir iawn yr ymrwymiad sydd gan Gymru i ofalu am ein hanifeiliaid.
Rwyf eisiau talu teyrnged i'r gynghrair Cut the Chase ac eraill, y mae llawer ohonynt yn yr oriel gyda ni heddiw. Diolch i chi gyd—diolch yn fawr iawn. Chi sydd wedi dod â hwn i ble mae e nawr, ac ni fyddwn i yn gallu gwneud yr hyn rydych chi'n ei wneud, ond rydym ni i gyd eisiau diolch i chi am eich ymroddiad, ac rwy'n gwybod y byddwch chi'n parhau yn eich gwaith i sicrhau bod pob anifail yn ddiogel. Ar hyn o bryd, rwy'n gwybod y byddwch chi'n dathlu yn eich calonnau ac yn eich pennau, ac efallai y byddwch chi'n cael dathliad pellach yn nes ymlaen, ond diolch yn fawr iawn.
Rwyf hefyd eisiau talu teyrnged i'r holl filgwn hynny sydd wedi mynd o'n blaenau, a'r holl filgwn hynny a fydd yn dod ar eu hôl nhw hefyd. Fe wyddoch fy mod wedi dechrau siarad am hyn o ganlyniad i fod yn berchen ar Arthur, milgi llawn trawma a oedd yn wyth oed pan ddaeth atom ni. Fe ddysgais i lawer oddi wrtho. Roedd yn gallu cysgu ar 100 mya, ond roedd ei brofiadau ar y trac wedi ei ddifetha'n llwyr, ac fe gollon ni ef dair blynedd yn ddiweddarach—llawer, llawer rhy gynnar. Ond rwy'n cyflwyno'r amser hwn i Arthur.
Mae llawer ohonoch, rwy'n gwybod—y rhai ohonoch yn yr oriel a llawer ohonom—wedi gweld y trawma a'r anafiadau i'r cŵn hyn. Mae eu dioddefaint wedi bod yn ddiangen, mae eu camdriniaeth wedi bod yn ddiangen ac mae modd osgoi eu poen. Ond, o heddiw ymlaen, mae angen i ni dynnu llinell a sicrhau bod hyn yn dod i ben. Mae'n bwysig iawn ein bod yn cofio bod y cŵn hyn yn anifeiliaid gwych, digyffro, tawel, anhygoel. Rwy'n falch o fod yn berchennog, ac rwy'n dweud wrth bob un ohonoch, wrth i ni edrych ymlaen, efallai y gofynnir i chi roi cartref i filgi achub.
Fy nghwestiwn i chi yw: mae gennym drac sy'n dal i fod yn weithredol nawr, felly tybed a allech chi ddweud wrthym beth yw eich nodau o ran sicrhau bod y cŵn ar y trac hwnnw'n ddiogel, wrth symud ymlaen, a'n bod ni'n eu gwarchod, eu cadw yng Nghymru ac, os oes angen, gweithio gyda'r elusennau anifeiliaid hynny i sicrhau bod ganddyn nhw gartref am byth. Diolch yn fawr iawn.
Thanks, Jane; thank you very much indeed. We've heard a lot about Arthur previously, before he passed away, and Wanda now as well. And, look, I join you in recognition of all those campaigners—individuals and organisations—who've lent their weight to this over such a long time as well. In fact, if you look at other countries that have been through this, it's often been the external campaigners that have led to the changing mood amongst legislators that has led to the point where a Government stands up and says, 'Okay, we get it, we need to move forward.'
But I made the point earlier that the work actually starts now, and for some of those campaigning organisations that have a great deal of knowledge, whether it's in rehoming, fostering et cetera, we're going to need to draw on some of that expertise now, because one of those things we need to be ready for and prepare for, and I would want the implementation group to look at, is how we deal with those greyhounds that will, now, be looking for rehoming. That, clearly, relates to the later point that you made about the track. The ban isn't in place until the ban is in place, in which case the track is still hosting racing events and greyhounds are still racing there. Now, on that basis, we need to ensure that we continue to work with the track, that the monitoring is done, that the veterinary inspections are going on, that the welfare of the greyhounds that are currently racing is still monitored and looked after and so on, and that those greyhounds that are coming forward are still found good homes as well afterwards, including when they're injured, or worse as well.
So, we need to recognise that this isn't going to happen tomorrow, but we need to work towards this ban now as soon as possible, and that's why I think the work and implementation group to scope this out, and we need to draw on all the expertise that's out there, all the stakeholders that are out there, and say, ‘Well, right, how do we move, without unintended consequences, as rapidly as possible to that ban, so that Wales does actually lead the way now in this?’ But thank you very much, and thanks for the work that you've done on this as well.
Diolch Jane; diolch yn fawr iawn. Rydym ni wedi clywed llawer am Arthur o'r blaen, cyn iddo farw, a Wanda nawr hefyd. Ac, edrychwch, rwy'n ymuno â chi i gydnabod yr holl ymgyrchwyr hynny—unigolion a sefydliadau—sydd wedi cyfrannu'n helaeth i hyn dros gyfnod mor hir hefyd. Mewn gwirionedd, os edrychwch chi ar wledydd eraill sydd wedi bod drwy hyn, yn aml yr ymgyrchwyr allanol sydd wedi arwain tuag at newid yn safbwyntiau deddfwyr sydd wedi arwain at y pwynt lle mae Llywodraeth yn sefyll i fyny ac yn dweud, 'Iawn, rydym ni'n deall, mae angen i ni symud ymlaen.'
Ond gwnes i'r pwynt yn gynharach bod y gwaith yn dechrau nawr, ac i rai o'r sefydliadau ymgyrchu hynny sydd â llawer iawn o wybodaeth, boed hynny wrth ailgartrefu, maethu ac ati, bydd angen i ni dynnu ar rywfaint o'r arbenigedd hwnnw nawr, oherwydd un o'r pethau hynny y mae angen i ni fod yn barod ar ei gyfer a pharatoi ar ei gyfer, a byddwn i eisiau i'r grŵp gweithredu edrych arno, yw sut rydym ni'n ymdrin â'r milgwn hynny a fydd, nawr, angen eu hailgartrefu. Mae hynny, yn amlwg, yn ymwneud â'r pwynt diweddarach a wnaethoch am y trac. Nid yw'r gwaharddiad ar waith nes bod y gwaharddiad ar waith, ac os felly mae'r trac yn dal i gynnal digwyddiadau rasio ac mae milgwn yn dal i rasio yno. Nawr, ar y sail honno, mae angen i ni sicrhau ein bod yn parhau i weithio gyda'r trac, bod y monitro yn cael ei gyflawni, bod yr archwiliadau milfeddygol yn digwydd, bod lles y milgwn sy'n rasio ar hyn o bryd yn dal i gael ei fonitro ac y gofelir amdanynt ac ati, a bod y milgwn hynny sy'n dod ymlaen yn dal i gael cartrefi da hefyd wedyn, gan gynnwys pan fyddant yn cael eu hanafu, neu waeth na hynny hefyd.
Felly, mae angen i ni gydnabod nad yw hyn yn mynd i ddigwydd yfory, ond mae angen i ni weithio tuag at y gwaharddiad hwn nawr cyn gynted â phosibl, a dyna pam rwy'n credu y dylai'r grŵp gwaith a gweithredu archwilio hyn, ac mae angen i ni ddefnyddio'r holl arbenigedd sydd ar gael, yr holl randdeiliaid sydd allan yna, a dweud, 'Wel, iawn, sut ydym ni am symud, heb ganlyniadau anfwriadol, cyn gynted â phosibl tuag at y gwaharddiad hwnnw, fel bod Cymru yn arwain y ffordd ar hyn nawr?' Ond diolch yn fawr iawn, a diolch am y gwaith rydych chi wedi'i wneud ar hyn hefyd.
Diolch yn fawr, Dirprwy Lywydd. Minister, one thing that becomes very apparent very quickly when you're a front-line political representative is how strongly the public feel about animal welfare— rightly so—and that's become very apparent, I think, with greyhound racing as well, and I've certainly had a lot of correspondence from concerned constituents. We know the harm that's caused. Cut the Chase has done such a good job. They were here the other week on the Senedd steps with the 300 collars representing greyhounds who were killed at licensed tracks in England and Wales in one year, and they've provided us with information that 115 greyhounds were, unfortunately, killed on the Welsh track in one year. So, the harm is very clear indeed, and, when you're out walking in a park, you so often bump into people walking greyhounds, you get into a conversation and they explain that they're rescue dogs, and, when you hear about the backgrounds, it's so disturbing and worrying.
So, with that background, I'm very pleased that you've made this announcement today and also set out the process, but, given that this Senedd and this Government have 14 months to run, I wonder if you could tell us whether you are confident that a ban will be in place before that 14 months expires, because, obviously, the Welsh Government can only control these issues in Wales over that period of time. It's absolutely vital that we get this ban in place as quickly as possible to prevent any further suffering.
Diolch yn fawr, Dirprwy Lywydd. Gweinidog, un peth sy'n dod yn amlwg iawn yn gyflym iawn, pan ydych chi'n gynrychiolydd gwleidyddol rheng flaen, yw pa mor gryf mae'r cyhoedd yn teimlo am les anifeiliaid— yn briodol felly—ac mae hynny wedi dod yn amlwg iawn, rwy'n credu, gyda rasio milgwn hefyd, ac yn sicr rwyf wedi cael llawer o ohebiaeth gan etholwyr pryderus. Rydym ni'n gwybod am y niwed a achosir. Mae Cut the Chase wedi gwneud gwaith mor dda. Roedden nhw yma yr wythnos o'r blaen ar risiau'r Senedd gyda'r 300 o goleri yn cynrychioli milgwn a gafodd eu lladd mewn traciau trwyddedig yng Nghymru a Lloegr mewn blwyddyn, ac maen nhw wedi rhoi gwybodaeth i ni fod 115 o filgwn, yn anffodus, wedi eu lladd ar y trac yng Nghymru mewn blwyddyn. Felly, mae'r niwed yn glir iawn yn wir, a phan fyddwch allan yn cerdded mewn parc, rydych mor aml yn taro i mewn i bobl yn cerdded milgwn, rydych chi'n dechrau sgwrs ac maen nhw'n esbonio eu bod nhw'n gŵn achub, a phan fyddwch chi'n clywed am y cefndiroedd, mae mor annifyr a phryderus.
Felly, gyda'r cefndir hwnnw, rwy'n falch iawn eich bod wedi gwneud y cyhoeddiad hwn heddiw ac wedi nodi'r broses hefyd, ond, o ystyried bod gan y Senedd hon a'r Llywodraeth hon 14 mis i fynd, tybed a allech chi ddweud wrthym a ydych chi'n hyderus y bydd gwaharddiad ar waith cyn i'r 14 mis ddod i ben, oherwydd, yn amlwg, dim ond dros y cyfnod hwnnw y gall Llywodraeth Cymru reoli'r materion hyn yng Nghymru. Mae'n gwbl hanfodol ein bod yn cael y gwaharddiad hwn ar waith cyn gynted â phosibl er mwyn atal unrhyw ddioddefaint pellach.
John, I agree with you. The ban needs to be in place as soon as possible. Now that we've made the announcement, we need to work collectively—all people who have a stake in this—to make sure we can bring forward this ban as soon as possible. I want the implementation group to bring forward the way that we can do that, and there are ways to do that. I mentioned earlier on that primary legislation is a way forward, statutory instruments et cetera, but the important thing in all of this is also stakeholder engagement right across the piece—all the welfare, the economic, the future life of the track issues, all of those need to be bottomed out. We also need to work with some of those with experience in the animal welfare charity sectors to make sure that, even today, as we stand here, we don't have negative impacts happening straight away—so, for example, if people were to start now or soon sending their dogs across the border to race or whatever, et cetera. So, let me be crystal clear: the animal welfare legislation in Wales stays in place, the licensing and the track stays in place, all of that keeps on going, but we just need to get to that point where we can do this ban now as soon as practically possible.
John, rwy'n cytuno â chi. Mae angen i'r gwaharddiad fod ar waith cyn gynted â phosibl. Nawr ein bod ni wedi gwneud y cyhoeddiad, mae angen i ni weithio gyda'n gilydd—pawb sydd â rhan yn hyn—i wneud yn siŵr y gallwn gyflwyno'r gwaharddiad hwn cyn gynted â phosibl. Rwyf eisiau i'r grŵp gweithredu gyflwyno'r ffordd y gallwn ni wneud hynny, ac mae ffyrdd o wneud hynny. Soniais yn gynharach am ddeddfwriaeth sylfaenol fel ffordd ymlaen, offerynnau statudol ac ati, ond y peth pwysig yn hyn oll hefyd yw ymgysylltiad rhanddeiliaid drwyddi draw—yr holl faterion yn ymwneud â lles, materion economaidd, materion ynghylch dyfodol y trac, mae angen ymdrin â'r rheini i gyd. Mae angen i ni hefyd weithio gyda rhai o'r rheini sydd â phrofiad yn y sectorau elusennau lles anifeiliaid i wneud yn siŵr, hyd yn oed heddiw, fel rydym ni'n sefyll yma, na fydd effeithiau negyddol yn digwydd yn syth—felly, er enghraifft, pe bai pobl yn dechrau nawr neu'n fuan, anfon eu cŵn dros y ffin i rasio neu beth bynnag, ac ati. Felly, gadewch i mi fod yn hollol glir: mae'r ddeddfwriaeth lles anifeiliaid yng Nghymru yn parhau, mae'r trwyddedu a'r trac yn parhau, mae hynny i gyd yn parhau, ond mae angen i ni gyrraedd y pwynt hwnnw lle gallwn gyflawni'r gwaharddiad hwn nawr, cyn gynted ag y bo modd.
Today is a good day for greyhounds in Wales. We can mark it down and, hopefully, make greyhound racing in Wales part of history. That was then and this is now. I certainly welcome your statement, and I look forward to hearing more about the implementation group, the timetable for their work and how quickly that's going to come back here so that a decision can be made. Because many people have said it's 14 months. It's not 14 months, actually. If you take in the time that we will close down operations before the election, it's more like 12 months.
But we have met many greyhounds, ex-racing dogs, and they are loving animals. They come up to people, they still trust people, which is pretty incredible. They love leaning on people, which is quite wonderful. But the point is that we have in Wales demonstrated over many years the ability to bring in groundbreaking legislation to safeguard animals, and I'm proud to stand here today along with colleagues and with the people upstairs who have driven this forward. And without all of those groups that have been paid tribute to here today giving us all that information, feeding it to us, we wouldn't be able to make that decision here today in the informed way that we can.
Mae heddiw yn ddiwrnod da i filgwn yng Nghymru. Gallwn ei nodi a, gobeithio, gwneud rasio milgwn yng Nghymru yn rhan o hanes. Dyna fel yr oedd hi, a dyma fel y mae hi nawr. Rwy'n sicr yn croesawu eich datganiad, ac edrychaf ymlaen at glywed mwy am y grŵp gweithredu, yr amserlen ar gyfer eu gwaith a pha mor gyflym y bydd hynny'n dod yn ôl yma fel y gellir gwneud penderfyniad. Mae llawer o bobl wedi dweud ei fod yn 14 mis. Nid yw'n 14 mis, mewn gwirionedd. Os cymerwch yr amser y byddwn yn cau gweithrediadau cyn yr etholiad, mae'n debycach i 12 mis.
Ond rydym ni wedi cwrdd â llawer o filgwn, cyn-gŵn rasio, ac maen nhw'n anifeiliaid cariadus. Maen nhw'n dod i fyny at bobl, maen nhw'n dal i ymddiried mewn pobl, sy'n eithaf anhygoel. Maen nhw wrth eu bodd yn pwyso ar bobl, sy'n eithaf rhyfeddol. Ond y pwynt yw ein bod ni yng Nghymru wedi dangos dros nifer o flynyddoedd y gallu i gyflwyno deddfwriaeth arloesol i ddiogelu anifeiliaid, ac rwy'n falch o sefyll yma heddiw ynghyd â chyd-Aelodau a chyda'r bobl i fyny'r grisiau sydd wedi symud hwn ymlaen. A heb yr holl grwpiau hynny y talwyd teyrnged iddyn nhw yma heddiw yn rhoi'r holl wybodaeth honno inni, ei bwydo i ni, ni fyddem yn gallu gwneud y penderfyniad hwnnw, penderfyniad ar sail gwybodaeth, yma heddiw.
You need to ask a question now, please, Joyce.
Mae angen i chi ofyn cwestiwn nawr, os gwelwch yn dda, Joyce.
So, my question has already been asked: that is, to update us on the work of the implementation board and also how you intend to bring this legislation forward, and what form that might take.
Felly, mae fy nghwestiwn eisoes wedi'i ofyn: hynny yw, rhoi'r wybodaeth ddiweddaraf i ni am waith y bwrdd gweithredu a hefyd sut rydych chi'n bwriadu cyflwyno'r ddeddfwriaeth hon, ac ar ba ffurf bydd hynny.
Thank you, Joyce, and, again, I recognise the work of you and others in supporting the change that there has been here over the years in this respect, but also broadly. This Assembly, as it then was, now Senedd, has always pioneered in this area of animal welfare, and proudly so, and I think we can do it again here as well. Just to give you that assurance again, yes, I'll bring forward in short order the timescale for the work of the implementation group and what it will be doing, who will be engaged in it. I'll work on that over recess and bring it forward, and then they can bring forward for me the way that we get as soon as possible to that ban on greyhound racing in Wales.
Diolch i chi, Joyce, ac unwaith eto, rwy'n cydnabod eich gwaith chi ac eraill wrth gefnogi'r newid sydd wedi bod yma dros y blynyddoedd yn hyn o beth, ond hefyd yn ehangach. Mae'r Cynulliad hwn, fel yr oedd bryd hynny, y Senedd bellach, bob amser wedi arloesi yn y maes hwn o les anifeiliaid, ac wedi bod yn falch o wneud hynny, ac rwy'n credu y gallwn ei wneud eto yma hefyd. Dim ond i roi'r sicrwydd hwnnw i chi eto, byddaf, byddaf yn cyflwyno'r amserlen ar gyfer gwaith y grŵp gweithredu a'r hyn y bydd yn ei wneud, a phwy fydd yn cymryd rhan ynddo cyn gynted â phosibl. Byddaf yn gweithio ar hynny dros y toriad ac yn ei gyflwyno, ac yna gallant gyflwyno i mi y ffordd y gallwn gael y gwaharddiad hwnnw ar rasio milgwn yng Nghymru cyn gynted â phosibl.
Ac yn olaf, Andrew R.T. Davies.
Finally, Andrew R.T. Davies.
Thank you, Deputy Presiding Officer. I don't demur from any of the comments that have been made here today, Minister, but what's really important is enforcement, because there will be illicit greyhound racing going on once you shut the licensed track. I've seen it time and time again, where legislation and fine words are spoken in this Chamber, yet the practical implementation and delivery on the ground is just not happening. And we see it with hare coursing in particular in the Vale of Glamorgan, which is a massive issue, and the police are unable, either through lack of resources or lack of current powers, to face down the hare coursers. So, I would ask in your preparation that your officials and yourself give due consideration to implementation of measures to make sure that illicit greyhound racing does not take hold, and that the authorities are consulted who will be charged with implementing this ban so that they have the suite of powers to stop—I'll use the words—a 'black market' opening up in illicit racing and gambling that will drive this to a violent underworld, and deep, deep, deep mistrust of what actually the legislation will ultimately achieve.
Diolch, Dirprwy Lywydd. Nid wyf yn gwrthwynebu unrhyw un o'r sylwadau a wnaed yma heddiw, Gweinidog, ond yr hyn sy'n wirioneddol bwysig yw gorfodaeth, oherwydd bydd rasio milgwn anghyfreithlon yn digwydd ar ôl i chi gau'r trac trwyddedig. Rwyf wedi ei weld dro ar ôl tro, lle mae deddfwriaeth a geiriau cain yn cael eu siarad yn y Siambr hon, ac eto nid yw'r gweithredu a'r cyflawni ymarferol ar lawr gwlad yn digwydd. Ac rydym ni'n ei weld gyda hela ysgyfarnogod yn arbennig ym Mro Morgannwg, sy'n fater enfawr, ac nid yw'r heddlu'n gallu, naill ai oherwydd diffyg adnoddau neu ddiffyg pwerau presennol, trechu'r rhai sy'n ymwneud â hela ysgyfarnogod. Felly, byddwn yn gofyn yn eich paratoad bod eich swyddogion a chi eich hun yn rhoi ystyriaeth briodol i weithredu mesurau i sicrhau nad yw rasio milgwn anghyfreithlon yn cydio, ac yr ymgynghorir â'r awdurdodau a fydd yn gyfrifol am weithredu'r gwaharddiad hwn fel bod ganddynt gyfres o bwerau i atal—rwyf am ddefnyddio'r geiriau—'marchnad ddu' rhag agor a dechrau cynnal rasio anghyfreithlon a gamblo a fydd yn gyrru hyn i isfyd treisgar, a drwgdybiaeth ddofn, ddofn o'r hyn y bydd y ddeddfwriaeth yn ei gyflawni yn y pen draw.
Indeed. Andrew, it's a really pertinent point and that's why I think the work of the implementation group in frankly and honestly looking at the issues surrounding this, and how to avoid negative consequences that are foreseeable. The hare coursing is an interesting one because, of course, the massive amount of work that has gone into tackling hare coursing way back previously when it was out in the Fens and Lincolnshire and so on, and places like that, meant that they looked for other places that could go and they headed into Wales. We've got an enormous amount of work going on at the moment in north Wales on this particular issue, but, yes, there's an issue in the Vale as well—not just in the Vale, by the way, but also in the big, broad seeping common lands above Ogmore, sorry, not Ogmore-by-Sea, the constituency of Ogmore, up in the hills of mid Glamorgan and west Glamorgan.
But I think this aspect of the displacement of activity into unregulated, illegal criminal activity, that is something that I would also want the animal welfare charities, the police and others to look at as part of this piece of work, so that we take this forward in a very considered, very careful, well-judged manner to get to that ban as soon as practicably possible, but considering all of those elements within it. So, I suspect there'll be other days when we come back to the Chamber and we start unwrap this in some detail when the implementation group brings forward its ideas, but that is a relevant point that we need to guard against. And then it's also the issue that, if there were any danger of that happening, it is the enforcement and the engagement with the authorities on that to prevent it happening in the very first instance, I have to say.
Yn wir. Andrew, mae'n bwynt perthnasol iawn a dyna pam rwy'n credu bod gwaith y grŵp gweithredu wrth edrych yn ddiffuant ac yn onest ar y materion sy'n gysylltiedig â hyn, a sut i osgoi canlyniadau negyddol y gellir eu rhagweld. Mae'r hela ysgyfarnogod yn un diddorol oherwydd, wrth gwrs, roedd y gwaith helaeth sydd wedi ei wneud i fynd i'r afael â hela ysgyfarnogod ymhell yn ôl pan oedd yn digwydd yn y Ffeniau a Swydd Lincoln ac ati, a llefydd fel yna, yn golygu eu bod yn chwilio am lefydd eraill i fynd iddynt a dyma nhw'n dod i mewn i Gymru. Mae gennym lawer iawn o waith yn digwydd ar hyn o bryd yn y gogledd ar y mater penodol hwn, ond, oes, mae problem yn y Fro hefyd—nid yn unig yn y Fro, gyda llaw, ond hefyd yn y tiroedd comin mawr, eang uwchben Ogwr, mae'n ddrwg gennyf, nid Aberogwr, etholaeth Ogwr, i fyny ym mryniau canolbarth Morgannwg a gorllewin Morgannwg.
Ond rwy'n credu bod yr agwedd hon ar ddadleoli gweithgaredd a'i droi'n weithgaredd troseddol anghyfreithlon heb ei reoleiddio, yn rhywbeth y byddwn hefyd eisiau i'r elusennau lles anifeiliaid, yr heddlu ac eraill edrych arno fel rhan o'r darn hwn o waith, fel ein bod yn bwrw ymlaen â hyn mewn modd ystyriol iawn, gofalus iawn ac wedi ei farnu'n dda er mwyn cyrraedd y gwaharddiad hwnnw cyn gynted ag y bo modd yn ymarferol, ond gan ystyried yr holl elfennau hynny ynddo. Felly, rwy'n amau y bydd diwrnodau eraill pan ddown yn ôl i'r Siambr a byddwn yn dechrau archwilio hyn mewn cryn fanylder pan fydd y grŵp gweithredu yn cyflwyno ei syniadau, ond mae hwnnw'n bwynt perthnasol y mae angen i ni ymochel rhagddo. Ac yna hefyd y mater, pe bai unrhyw berygl i hynny ddigwydd, mae'n ymwneud a gorfodaeth a'r ymgysylltiad â'r awdurdodau ar hynny i'w atal rhag digwydd yn y lle cyntaf, mae'n rhaid i mi ddweud.
Diolch i Ysgrifennydd y Cabinet.
Thank you, Cabinet Secretary.
Eitem 5 heddiw yw datganiad gan y Dirprwy Brif Weinidog ac Ysgrifennydd y Cabinet dros Newid Hinsawdd a Materion Gwledig, adeiladu ar lwyddiant ailgylchu Cymru. Unwaith eto, galwaf ar y Dirprwy Brif Weinidog i wneud y datganiad—Huw Irranca-Davies.
Item 5 this afternoon is a statement by the Deputy First Minister and Cabinet Secretary for Climate Change and Rural Affairs, building on Wales’s recycling success. Once again, I call on the Deputy First Minister to make the statement—Huw Irranca-Davies.
Dirprwy Lywydd, diolch eto. Lleisiodd pobl Cymru eu barn yn glir yn ystod ymarfer gwrando'r Prif Weinidog, a heddiw rwyf am ddangos sut rydym yn troi eu geiriau yn gamau gweithredu. Fel y gŵyr yr Aelodau, mae Cymru yn arwain ar lefel fyd-eang o ran ailgylchu. Heddiw, rwyf am nodi sut y mae Llywodraeth Lafur Cymru yn adeiladu ar y llwyddiant hwnnw i dyfu'r economi, creu swyddi, mynd i'r afael â'r argyfyngau hinsawdd a natur, ac i arbed arian i bobl mewn cymunedau ledled Cymru.
Ers dyddiau cynharaf Llywodraeth Cymru, rydym wedi hyrwyddo datblygu cynaliadwy, a dyna lle mae gwreiddiau ein taith tuag at economi gylchol. Yn ôl ym 1999, roeddem yn ailgylchu llai na 5 y cant o'n gwastraff trefol, gyda 95 y cant yn mynd i safleoedd tirlenwi. Ers hynny, rydym wedi gwella ein cyfraddau ailgylchu yn sylweddol, ac mae Cymru bellach yn genedl ailgylchu lle mae pob cartref a busnes yn chwarae rhan hanfodol. Nawr rydym wedi cyrraedd cyfradd ailgylchu o dros 66 y cant, ac mae llai nac 1 y cant o'n gwastraff trefol bellach yn cyrraedd safleoedd tirlenwi.
Thanks again, Dirprwy Lywydd. The people of Wales spoke clearly during the First Minister's listening exercise, and today I want to show how we are turning their words into action. As Members will know, Wales is a world leader in recycling. Today, I want to set out how this Welsh Labour Government is building on that success to grow the economy, create jobs, tackle the climate and nature emergencies, and save people money in communities right across Wales.
Since the very earliest days of the Welsh Government, we have championed sustainable development, and that’s where our journey towards a circular economy has its roots. Back in 1999, we recycled less than 5 per cent of our municipal waste, with a staggering 95 per cent ending up in landfill. Since then, we’ve dramatically improved our recycling rates, and Wales has transformed into a recycling nation where every household and business plays a crucial part. Now we have reached a recycling rate of over 66 per cent, with municipal landfill down to less than 1 per cent.
This Senedd term, we've not only continued to increase our recycling, but we've taken another major step forward. Thanks to our new workplace recycling laws, recycling in workplaces now mirrors how we recycle at home, separating glass, paper, food, metal and plastic. This is not only a key step towards ending throwaway culture, but it is one of the biggest actions we’ve taken to reduce carbon emissions and tackle the nature emergency this Senedd term.
On top of that, working in partnership with the other UK Governments, we now have new laws that help us to both improve recycling and to boost investment for local authorities. Under these new laws, producers pay for the packaging that they put onto the market. This means there’s a direct incentive to reduce packaging, and it will also, by the way, generate over £1 billion for local authorities UK wide. This funding stream will be invaluable to our local authorities. It will help support investment in infrastructure that’s crucial to creating this circular economy, during what are challenging times for public services, as we seek, indeed, to recover from the impact of the last 14 years of Conservative Government in Westminster.
Our progress in recycling has made us a world leader, and it's a huge step towards tackling the climate and nature emergencies. Alongside the environmental imperative to act, there is an economic imperative too. We are determined to put Wales on the forefront of the next industrial revolution, as we transition to a greener, more circular and decarbonised economy. And this Welsh Labour Government is determined that working people right across Wales will feel a fair share of the benefits and the opportunities.
Our world-class recycling is already helping to attract inward investment and to create jobs in Wales. For example, the new Jayplas plastic recycling plant in Swansea will process 100,000 tonnes of plastics every year and create 100 new jobs. In Deeside, the redevelopment of Shotton mill has attracted investment of over £1 billion and safeguarded 147 jobs. The site will become one of the UK’s largest recycled packaging centres, creating a further 220 jobs. Businesses like this know that, in coming to Wales, they can access good-quality recycling, thanks to the efforts of the people in Wales. For companies already operating in Wales, we have support to improve their resource efficiency. The circular economy fund for business helps businesses take important steps, like adapting their processes to use recycled material, and to reduce the materials they need to use. There are 40 businesses that have benefited so far, with more in the pipeline.
We've invested £13 million from the circular economy fund to establish 81 repair and reuse hubs right across the whole of Wales. Supported by partnerships between local authorities and voluntary organisations, these hubs are helping to encourage reuse, whilst also helping save people money right across Wales. So, for example, in Aberdare and in Newport, we funded the refurbishment of vacant buildings on the high streets to turn them into repair and reuse hubs, and to help revitalise those high streets. We've delivered a dedicated reuse or repair facility at 80 per cent of our local authorities' recycling centres. These range from a reuse hub in Llandrindod Wells to the sheds across Rhondda Cynon Taf and the charitable re-use shop in Rhyl. We are now working with the remaining four local authorities so that we cover the whole of Wales.
In partnership with the voluntary sector, we have put in place a network of repair cafes in 126 communities, delivered by Repair Cafe Wales. Indeed, I recently visited Carmarthen repair cafe and saw the incredible work of the organisation and the volunteers in action. By helping to fix people's broken items, the cafes across Wales have saved local people over £1 million in the midst of a cost-of-living crisis. That's £1 million back in people's pockets. We have also supported Benthyg Cymru to establish a network of 20 'libraries of things' that lease household items like gardening tools, pressure washers and carpet cleaners at a low cost to local communities.
Building this fairer, greener Wales is at the heart of everything we do in this Welsh Labour Government. That's why we are working in partnership with FareShare Cymru, where we have taken action to fight food poverty and are also tackling food waste. Indeed, I visited with the Cabinet Secretary for Housing and Local Government their facilities in south Wales, to witness how our investment of £3.9 million supports FareShare Cymru to redistribute over 6,600 tonnes of surplus food. They have provided over 15 million meals to Wales, to over 441 community groups and charities like Huggard, helping the homeless in the heart of Cardiff; Hope House just outside Llanelli, which helps young people with drug and alcohol addiction; Y Pantri in Colwyn Bay, Wales's first social supermarket; and North Cornelly Luncheon Club near Bridgend, which brings older people together, as well as helping to reduce the greenhouse gas impacts of food waste.
We have also supported, Dirprwy Lywydd, circular economy action within the public sector, including on projects to reduce waste in the health service. One million pounds has been put into five projects, including a trial of reusable sterile surgical textiles in Aneurin Bevan, Swansea bay and Cardiff and Vale university health boards. These are just some of the ways in which we are building on our recycling record to deliver on the priorities of the people of Wales.
Yn ystod tymor y Senedd hon, rydym nid yn unig wedi parhau i gynyddu ein hailgylchu, ond rydym wedi cymryd cam mawr arall ymlaen. Diolch i'n deddfau newydd ar ailgylchu yn y gweithle, mae ailgylchu mewn gweithleoedd bellach yn adlewyrchu'r ffordd rydym yn ailgylchu gartref, gan wahanu gwydr, papur, bwyd, metel a phlastig. Mae hyn nid yn unig yn gam allweddol tuag at ddod â diwylliant taflu i ben, ond mae'n un o'r camau mwyaf rydym wedi'u cymryd i leihau allyriadau carbon a mynd i'r afael â'r argyfwng natur yn ystod tymor y Senedd hon.
Ar ben hynny, gan weithio mewn partneriaeth â Llywodraethau eraill y DU, mae gennym gyfreithiau newydd bellach sy'n ein helpu ni i wella ailgylchu ac i hybu buddsoddiad i awdurdodau lleol. O dan y deddfau newydd hyn, mae cynhyrchwyr yn talu am y deunydd pecynnu maen nhw'n ei roi ar y farchnad. Mae hyn yn golygu bod cymhelliant uniongyrchol i leihau deunydd pecynnu, ac fe fydd hefyd, gyda llaw, yn cynhyrchu dros £1 biliwn i awdurdodau lleol ledled y DU. Bydd y ffrwd ariannu hon yn amhrisiadwy i'n hawdurdodau lleol. Bydd yn helpu i gefnogi buddsoddiad mewn seilwaith sy'n hanfodol i greu'r economi gylchol hon, yn ystod cyfnod heriol i wasanaethau cyhoeddus, wrth i ni geisio, yn wir, adfer o effaith y 14 mlynedd diwethaf o Lywodraeth Geidwadol yn San Steffan.
Mae ein cynnydd mewn ailgylchu wedi ein gwneud yn arweinydd byd-eang, ac mae'n gam enfawr tuag at fynd i'r afael â'r argyfyngau hinsawdd a natur. Ochr yn ochr â'r rheidrwydd amgylcheddol i weithredu, mae rheidrwydd economaidd hefyd. Rydym yn benderfynol o roi Cymru ar flaen y gad yn y chwyldro diwydiannol nesaf, wrth i ni symud i economi wyrddach, fwy cylchol sydd wedi'i datgarboneiddio. Ac mae'r Llywodraeth Lafur hon yn benderfynol y bydd pobl sy'n gweithio ledled Cymru yn teimlo cyfran deg o'r manteision a'r cyfleoedd.
Mae ein hailgylchu o'r radd flaenaf eisoes yn helpu i ddenu mewnfuddsoddiad a chreu swyddi yng Nghymru. Er enghraifft, bydd ffatri ailgylchu plastig newydd Jayplas yn Abertawe yn prosesu 100,000 o dunelli o blastig bob blwyddyn ac yn creu 100 o swyddi newydd. Yng Nglannau Dyfrdwy, mae ailddatblygu melin Shotton wedi denu buddsoddiad o dros £1 biliwn ac wedi diogelu 147 o swyddi. Bydd y safle yn dod yn un o ganolfannau mwyaf y DU ar gyfer deunydd pecynnu wedi'i ailgylchu, gan greu 220 o swyddi eraill. Mae busnesau fel hyn yn gwybod, wrth ddod i Gymru, y gallan nhw gael mynediad at ailgylchu o ansawdd da, diolch i ymdrechion pobl Cymru. I gwmnïau sydd eisoes yn gweithredu yng Nghymru, mae gennym ni gefnogaeth i wella eu heffeithlonrwydd o ran adnoddau. Mae'r gronfa economi gylchol ar gyfer busnesau yn helpu busnesau i gymryd camau pwysig, fel addasu eu prosesau i ddefnyddio deunydd wedi'i ailgylchu, ac i leihau'r deunyddiau y mae angen iddynt eu defnyddio. Mae 40 o fusnesau wedi elwa hyd yn hyn, gyda mwy ar y gweill.
Rydym wedi buddsoddi £13 miliwn o'r gronfa economi gylchol i sefydlu 81 o ganolfannau atgyweirio ac ailddefnyddio ledled Cymru gyfan. Gyda chefnogaeth partneriaethau rhwng awdurdodau lleol a sefydliadau gwirfoddol, mae'r canolfannau hyn yn helpu i annog ailddefnyddio ac yn helpu i arbed arian i bobl ledled Cymru ar yr un pryd. Felly, er enghraifft, yn Aberdâr ac yng Nghasnewydd, gwnaethom ariannu'r gwaith o adnewyddu adeiladau gwag ar y stryd fawr i'w troi'n ganolfannau atgyweirio ac ailddefnyddio, ac i helpu i adfywio'r strydoedd mawr hynny. Rydym wedi darparu cyfleuster ailddefnyddio neu atgyweirio pwrpasol yn 80 y cant o ganolfannau ailgylchu ein hawdurdodau lleol. Mae'r rhain yn amrywio o ganolfan ailddefnyddio yn Llandrindod i'r siediau ar draws Rhondda Cynon Taf a'r siop ailddefnyddio elusennol yn y Rhyl. Rydym yn gweithio nawr gyda'r pedwar awdurdod lleol sy'n weddill fel ein bod yn cwmpasu Cymru gyfan.
Mewn partneriaeth â'r sector gwirfoddol, rydym wedi sefydlu rhwydwaith o gaffis trwsio mewn 126 o gymunedau, a ddarperir gan Caffi Trwsio Cymru. Yn wir, fe ymwelais â chaffi trwsio Caerfyrddin yn ddiweddar a gweld gwaith anhygoel y sefydliad a'r gwirfoddolwyr. Drwy helpu i drwsio eitemau pobl sydd wedi torri, mae'r caffis ledled Cymru wedi arbed dros £1 filiwn i bobl leol yng nghanol argyfwng costau byw. Mae hynny'n £1 filiwn yn ôl ym mhocedi pobl. Rydym hefyd wedi helpu Benthyg Cymru i sefydlu rhwydwaith o 20 o 'lyfrgelloedd pethau' sy'n llogi eitemau cartref fel offer garddio, golchwyr pwysau a glanhawyr carpedi am gost isel i gymunedau lleol.
Mae adeiladu'r Gymru decach a gwyrddach hon wrth wraidd popeth rydym yn ei wneud yn y Llywodraeth Lafur hon yng Nghymru. Dyna pam rydym yn gweithio mewn partneriaeth â FareShare Cymru, lle rydym wedi gweithredu i frwydro yn erbyn tlodi bwyd ac rydym hefyd yn mynd i'r afael â gwastraff bwyd. Yn wir, fe ymwelais â'u cyfleusterau yn y de gydag Ysgrifennydd y Cabinet dros Dai a Llywodraeth Leol i weld sut mae ein buddsoddiad o £3.9 miliwn yn helpu FareShare Cymru i ailddosbarthu dros 6,600 o dunelli o fwyd dros ben. Maen nhw wedi darparu dros 15 miliwn o brydau bwyd i Gymru, i dros 441 o grwpiau cymunedol ac elusennau fel Huggard, gan helpu'r digartref yng nghanol Caerdydd; Tŷ Gobaith ychydig y tu allan i Lanelli, sy'n helpu pobl ifanc sydd â dibyniaeth ar gyffuriau ac alcohol; Y Pantri ym Mae Colwyn, archfarchnad gymdeithasol gyntaf Cymru; a Chlwb Cinio Gogledd Corneli ger Pen-y-bont ar Ogwr, sy'n dod â phobl hŷn at ei gilydd, yn ogystal â helpu i leihau effeithiau nwyon tŷ gwydr gwastraff bwyd.
Rydym hefyd, Dirprwy Lywydd, wedi cefnogi camau gweithredu sy'n gysylltiedig â'r economi gylchol yn y sector cyhoeddus, gan gynnwys ar brosiectau i leihau gwastraff yn y gwasanaeth iechyd. Mae miliwn o bunnoedd wedi'i roi i bum prosiect, gan gynnwys treialu tecstilau llawfeddygol di-haint y gellir eu hailddefnyddio ym myrddau iechyd prifysgol Aneurin Bevan, Bae Abertawe a Chaerdydd a'r Fro. Dyma rai o'r ffyrdd rydym yn adeiladu ar ein cofnod ailgylchu i gyflawni blaenoriaethau pobl Cymru.
Dirprwy Lywydd, gyda'n gilydd, gallwn sicrhau bod Cymru'n manteisio ar gyfleoedd y chwyldro diwydiannol nesaf gyda busnesau arloesol a swyddi newydd i bobl yn economi gwyrddach, mwy cylchol y dyfodol. A thrwy annog ailddefnyddio ac atgyweirio fel rhan o fywyd bob dydd yng nghalon ein cymunedau, gallwn helpu i roi diwedd ar y diwylliant taflu a'r llygredd a ddaw yn ei sgil, a hynny er lles y blaned ac er mwyn arbed arian i bobl. Diolch, Dirprwy Lywydd.
Dirprwy Lywydd, together, we can ensure that Wales grasps the opportunities of the next industrial revolution with innovative businesses and new jobs for people in the greener, more circular economy of the future. And by encouraging reuse and repair as part of everyday life in the heart of our communities, we can help to end throwaway culture and the pollution that it brings, benefiting both the planet and people's pockets. Thank you, Dirprwy Lywydd.
Thank you very much, Cabinet Secretary, for your statement. There's some really good news in there. I've always said, when you get it right, we should actually acknowledge that. The recycling rates are fantastic, and of course I have to pay tribute to my own local authority, over many years, who have worked really hard to make sure that they are really doing their very best. It's now showing great dividends in terms of that.
I also liked, in your statement, where you mentioned about producer packaging. That's been a real bone of contention as far as I'm concerned, because too often now you buy items and the packaging is larger than the actual—. It's insulting, almost, to the contents in it. It's unbelievable. So, anything that can be done, as you say, going forward on that, is a real success for me.
Fly-tipping, though, I've got to raise that here today. Too often now, I don't know—. I don't mind saying this, if people are—. Well, yes, I see fly-tipping so much in Aberconwy. But we need to get it right whereby people feel that they can take mattresses or any old things that they don't want anymore, we need to make it easy for them to facilitate getting rid of those items. Too often, we see items in our hedgerows, farmers' fields, private land, local authority-owned land, Welsh Government-owned land. I know that because our local authorities are strapped for cash, they haven't got the enforcement teams out there, but it's something I feel really passionate about, so I'd be really glad if we could, perhaps, make enforcement easier.
When people are caught fly-tipping, it is illegal, and high fines might just be a deterrent to others. In the past, if I've seen people that I believe to be leaving things in a particular area, I will stop, and I've even seen people put things back in their cars and drive off, and I've taken number plates and things. But we shouldn't be having to individually police this. Tackling fly-tipping needs to involve a wide range of stakeholders, from health and education to local authorities and Welsh Government. So, will you outline what new steps you're taking during the rest of the Senedd to try and turn this tide of fly-tipping?
You commented:
'Thanks to our new workplace recycling laws, recycling in workplaces now mirrors how we recycle at home'.
That isn't strictly true. In Conwy county, residential premises have trolley boxes and small food caddies. Businesses, however, including my own constituency office now—we have to have huge recycling bins for two or three containers a week. I just think not many shopkeepers, in particular, or office people, have the space to have all those different recycling receptacles. So, I think that needs more work on it. What discussions have you had with local authorities to enable those businesses who wish, like my office, to have the same recycling arrangements as residential properties with smaller bins? Such action would help many businesses who do produce little waste but don't have enough space to store those units.
New jobs are being created in the recycling sector, but this does not make up for the fact that the employment rate for people aged 16 to 64 in Wales was 73 per cent in the year ending June 2024. So, that was down percentage points on the previous year. Major positive contributors are members of the British Metals Recycling Association. They have 24 sites in Wales, and their members support 750 Welsh jobs, contributing £350 million to the Welsh economy each year. As the use of electric arc furnace technology in steel making increases, so too will the need for the previously used steel that BMRA members manufacture. So, what steps are you taking to co-operate with them, so that they're maximising the economic and recycling opportunities they offer?
I actually think that's a really good slogan and it's one that we've got to make happen:
'Building this fairer, greener Wales is at the heart of everything we do in this Welsh...Government.'
As you know, I believe in the legal requirements, introduced by the Welsh Government through the future generations Act, that Wales must be globally responsible. So, again, I want you to be more forthcoming with how you intend to move towards net zero 2050, but without the continual offshoring of our emissions.
Diolch yn fawr iawn, Ysgrifennydd Cabinet, am eich datganiad. Mae yna newyddion da iawn yn y fan yna. Rwyf bob amser wedi dweud, pan fyddwch chi'n ei gael yn iawn, fe ddylen ni gydnabod hynny. Mae'r cyfraddau ailgylchu yn wych, ac wrth gwrs mae'n rhaid i mi dalu teyrnged i'm hawdurdod lleol fy hun sydd wedi gweithio'n galed iawn, dros nifer o flynyddoedd, i sicrhau eu bod nhw'n gwneud eu gorau glas. Mae'n talu ar ei ganfed nawr o ran hynny.
Roeddwn hefyd yn hoffi, yn eich datganiad, lle gwnaethoch chi sôn am ddeunydd pecynnu cynhyrchwyr. Mae hynny wedi bod yn asgwrn cynnen go iawn cyn belled ag yr wyf i yn y cwestiwn, oherwydd yn rhy aml nawr rydych chi'n prynu eitemau ac mae'r deunydd pecynnu yn fwy na'r—. Mae'n sarhaus, bron, i'r cynnwys sydd ynddo. Mae'n anghredadwy. Felly, mae unrhyw beth a all gael ei wneud, fel y dywedwch, o ran hynny yn y dyfodol, yn llwyddiant mawr i mi.
Ond, tipio anghyfreithlon, mae'n rhaid i mi godi hynny heddiw. Yn rhy aml nawr, dydw i ddim yn gwybod—. Does dim ots gen i ddweud hyn, os yw pobl—. Wel, ydw, rwy'n gweld tipio anghyfreithlon gymaint yn Aberconwy. Ond mae angen i ni ei gael yn iawn lle mae pobl yn teimlo y gallan nhw fynd â matresi neu unrhyw hen bethau nad ydyn nhw eu heisiau mwyach, mae angen i ni ei gwneud hi'n hawdd iddyn nhw gael gwared ar yr eitemau hynny. Yn rhy aml, rydym yn gweld eitemau yn ein gwrychoedd, ar gaeau ffermwyr, ar dir preifat, ar dir sy'n eiddo i awdurdodau lleol, ar dir sy'n eiddo i Lywodraeth Cymru. Rwy'n gwybod, oherwydd bod ein hawdurdodau lleol yn brin o arian, nad oes ganddyn nhw'r timau gorfodi allan yna, ond mae'n rhywbeth rwy'n teimlo'n angerddol iawn amdano, felly byddwn i'n falch iawn pe gallem, efallai, wneud gorfodi'n haws.
Pan fydd pobl yn cael eu dal yn tipio'n anghyfreithlon, efallai y bydd dirwyon uchel yn rhwystr i eraill. Yn y gorffennol, os ydw i wedi gweld pobl rwy'n credu eu bod nhw'n gadael pethau mewn ardal benodol, byddaf yn stopio, ac rwyf hyd yn oed wedi gweld pobl yn rhoi pethau yn ôl yn eu ceir ac yn gyrru i ffwrdd, ac rwyf wedi nodi'r platiau rhif ac ati. Ond ni ddylem orfod plismona hyn yn unigol. Mae angen i'r gwaith o fynd i'r afael â thipio anghyfreithlon gynnwys ystod eang o randdeiliaid, o iechyd ac addysg i awdurdodau lleol a Llywodraeth Cymru. Felly, a wnewch chi amlinellu pa gamau newydd rydych chi'n eu cymryd yn ystod gweddill y Senedd i geisio troi'r llanw hwn o dipio anghyfreithlon?
Fe ddywedoch chi:
'Diolch i'n deddfau newydd ar ailgylchu yn y gweithle, mae ailgylchu mewn gweithleoedd bellach yn adlewyrchu'r ffordd rydym yn ailgylchu gartref'.
Dydy hynny ddim yn hollol wir. Yn sir Conwy, mae gan safleoedd preswyl flychau troli a chadis bwyd bach. Fodd bynnag, mae busnesau, gan gynnwys fy swyddfa etholaeth fy hun nawr—mae'n rhaid i ni gael biniau ailgylchu enfawr ar gyfer dau neu dri chynhwysydd yr wythnos. Dydw i ddim yn credu bod gan lawer o siopwyr yn arbennig, na phobl swyddfa, y lle i gael yr holl gynwysyddion ailgylchu gwahanol hynny. Felly, rwy'n credu bod angen mwy o waith ar hynny. Pa drafodaethau rydych chi wedi'u cael gydag awdurdodau lleol i alluogi'r busnesau hynny sy'n dymuno, fel fy swyddfa i, i gael yr un trefniadau ailgylchu ag eiddo preswyl gyda biniau llai? Byddai gweithredu o'r fath yn helpu llawer o fusnesau sy'n cynhyrchu ychydig o wastraff ond nad oes ganddyn nhw ddigon o le i storio'r unedau hynny.
Mae swyddi newydd yn cael eu creu yn y sector ailgylchu, ond nid yw hyn yn gwneud iawn am y ffaith mai'r gyfradd gyflogaeth ar gyfer pobl 16 i 64 oed yng Nghymru yn y flwyddyn a ddaeth i ben ym mis Mehefin 2024 oedd 73 y cant. Felly, roedd hynny i lawr pwyntiau canran ar y flwyddyn flaenorol. Mae aelodau o Gymdeithas Ailgylchu Metelau Prydain yn gyfranwyr cadarnhaol mawr. Mae ganddyn nhw 24 o safleoedd yng Nghymru, ac mae ei haelodau yn cefnogi 750 o swyddi yng Nghymru, gan gyfrannu £350 miliwn i economi Cymru bob blwyddyn. Wrth i'r defnydd o dechnoleg ffwrnais arc drydan i wneud dur gynyddu, felly hefyd bydd yr angen am y dur a ddefnyddiwyd yn flaenorol y mae aelodau'r Gymdeithas yn ei gynhyrchu. Felly, pa gamau ydych chi'n eu cymryd i gydweithio â nhw, fel eu bod nhw'n gwneud y mwyaf o'r cyfleoedd economaidd ac ailgylchu maen nhw'n eu cynnig?
Yn wir, rwy'n credu bod hwnnw'n slogan da iawn ac mae'n un y mae'n rhaid i ni sicrhau ei fod yn digwydd:
'Mae adeiladu'r Gymru decach a gwyrddach hon wrth wraidd popeth rydym yn ei wneud yn y Llywodraeth Cymru hon.'
Fel y gwyddoch chi, rwy'n credu yn y gofynion cyfreithiol, a gyflwynwyd gan Lywodraeth Cymru drwy Ddeddf cenedlaethau'r dyfodol, fod yn rhaid i Gymru fod yn gyfrifol yn fyd-eang. Felly, unwaith eto, rwyf am i chi fod yn fwy agored ynghylch sut rydych chi'n bwriadu symud tuag at sero net 2050, ond heb drosglwyddo ein hallyriadau'n barhaus i wledydd eraill.
Thank you, Janet.
Diolch, Janet.
Yes, that's it. Done.
Ie, dyna ni. Wedi gorffen.
Janet, thank you very much indeed. Can I join you, just in paying tribute to all the local authorities? I mentioned the people of Wales who've really taken us to this leadership position globally, but so have the local authorities. And in some local authorities it's been relatively smooth, in others it's been more difficult. And often it's working with people, not just on the technicalities, but on the behavioural change. But now, it's like people are almost, across Wales, automatically doing it. They look across the border and think, 'Why aren't they doing it? We're just doing this.'
Janet, diolch yn fawr iawn. A gaf i ymuno â chi wrth dalu teyrnged i'r holl awdurdodau lleol? Fe soniais am bobl Cymru sydd wedi mynd â ni i'r safle hwn o fod yn arweinydd yn fyd-eang, ond felly hefyd awdurdodau lleol. Ac mewn rhai awdurdodau lleol mae wedi bod yn gymharol ddidrafferth, mewn eraill mae wedi bod yn anoddach. Ac yn aml mae'n ymwneud â gweithio gyda phobl, nid dim ond ar y pethau technegol, ond ar y newid mewn ymddygiad. Ond nawr, mae fel bod pobl bron, ar draws Cymru, yn ei wneud yn awtomatig. Maen nhw'n edrych dros y ffin ac yn meddwl, 'Pam nad ydyn nhw'n ei wneud? Rydyn ni jyst yn gwneud hyn.'
[Inaudible.]
[Anghlywadwy.]
Yes, indeed. And, curiously, this is why the transition to the workplace recycling, I think, was smoother. We've still got things to work on. Just to say, very clearly, Dirprwy Lywydd, all our platforms of advice and support for businesses out there are still there. So, they can work, they can go to their local authority, they can be directed to our online resources, and they're categorised by sector as well—so, it's caravan and camp sites, it is third sector organisations, it is whatever—and to use that. Look, come and see my office, because we went through this with our cleaning and waste contractor, and they were saying, 'What do we do?' and so on. So we, with them, worked on, 'Well, here's the advice. What can we do?' We've ended up with smaller bins under the kitchen counter. Rather than three massive ones, or three or four massive ones, we've got smaller ones specifically designed for him now to work with. It's the same contractor—local, a local business—and they've adapted now to it. But I think we just need to keep working and flagging the people that the advice is out there, 'Go and see what others are doing', and then make the workplace recycling happen.
You touch on, and I know you regularly champion, the issue of fly-tipping. Fly-tipping and the waste that we see in our local environment—it is an absolute pain. We can do a lot on this, on a range of levels. So, the fly-tipping action plan is what drives our overall approach. Enforcement is key as well, and we increasingly see now—. I was looking at places like Caerphilly the other day, which went over the last few years from very few penalties to a raft of heavy hitting penalties, very well publicised. The message is important to the public, to say, 'This is what will happen. You get caught; this is what will happen.' Obviously, we can't put cameras in every place, although we do invest with local authorities in cameras and surveillance. Sometimes, it's difficult. But I think that message, that you will be chased, that you will be pursued if you fly-tip—.
There's also, of course, the role of individual responsibility in this, and keeping on saying to people, 'Join with us on this. Be a responsible young person, and adult as well. Do not litter.' And if you're a householder, why would you not make use of what is available locally in terms of getting rid of your waste? Why would you not make sure that the van that appears to take your waste away is actually a licensed courier? We do enough now in promoting this. It's hard to say that anybody should not be aware of this. And I'm happy to say it here in the Senedd as well: do not give it to somebody who's not licensed, because that will be the stuff that will end up fly-tipped down the back lane around the back of your house.
We're also funding Keep Wales Tidy. Of course, Keep Wales Tidy work extensively within communities to empower them to do tidy-ups. I was out on Saturday morning with my local group, the Llynfi river clean-up group as well. They've just started now for the new year.
We've banned, of course, single-use plastics. We're moving to a ban in June on vapes, which is a right pain in our local communities—those little capsules everywhere. The environmental impact of that is horrendous. And, of course, we will move forward while supporting the UK Government, and the Scots, and Northern Ireland on their approach with recycle deposit-return use. We're moving to—. With recycle DRS, we are going to push on not just where we are on recycling—second in the world—but also to reuse DRS. And that is important because it deals with not only litter and that circular economy of materials, but also, of course, it can create first-to-the-market jobs here in Wales of the sort we've been describing, of people who can reuse the stuff rather than smash them up and recycle. But thank you, Janet.
Ie, yn wir. Ac, yn rhyfedd, dyma pam roedd y newid i ailgylchu yn y gweithle, rwy'n credu, yn llyfnach. Mae gennym ni bethau i weithio arnyn nhw o hyd. Dim ond i ddweud, yn glir iawn, Dirprwy Lywydd, mae ein holl lwyfannau cyngor a chymorth i fusnesau allan yno o hyd. Felly, maen nhw'n gallu gweithio, maen nhw'n gallu mynd i'w hawdurdod lleol, maen nhw'n gallu cael eu cyfeirio at ein hadnoddau ar-lein, ac maen nhw'n cael eu categoreiddio yn ôl sector hefyd—felly, safleoedd carafanau a gwersylloedd, sefydliadau trydydd sector, beth bynnag—a defnyddio hynny. Edrychwch, dewch i weld fy swyddfa, oherwydd fe aethon ni drwy hyn gyda'n contractwr glanhau a gwastraff, ac roedden nhw'n dweud, 'Beth ydyn ni'n ei wneud?' ac yn y blaen. Felly fe wnaethon ni weithio gyda nhw ar, 'Wel, dyma'r cyngor. Beth allwn ni ei wneud?' Nawr, mae gennym ni finiau llai o dan gownter y gegin. Yn hytrach na thri mawr, neu dri neu bedwar enfawr, mae gennym ni rai llai sydd wedi'u cynllunio'n benodol iddyn nhw weithio gyda nhw nawr. Yr un contractwr yw nhw—lleol, busnes lleol—ac maen nhw wedi addasu iddo nawr. Ond rwy'n credu bod angen i ni barhau i weithio a thynnu sylw pobl at y ffaith bod y cyngor ar gael, 'Ewch i weld beth mae eraill yn ei wneud', ac yna gwneud i ailgylchu yn y gweithle ddigwydd.
Rydych chi'n cyffwrdd ar y mater o dipio anghyfreithlon, ac rwy'n gwybod eich bod chi'n ei hyrwyddo'n rheolaidd. Tipio anghyfreithlon a'r gwastraff rydym yn ei weld yn ein hamgylchedd lleol—mae'n boen llwyr. Gallwn ni wneud llawer ar hyn, ar sawl lefel. Felly, y cynllun gweithredu tipio anghyfreithlon yw'r hyn sy'n llywio ein dull gweithredu cyffredinol. Mae gorfodaeth yn allweddol hefyd, ac rydyn ni'n gweld mwyfwy nawr—. Roeddwn i'n edrych ar lefydd fel Caerffili y diwrnod o'r blaen, a aeth dros y blynyddoedd diwethaf o ychydig iawn o gosbau i lwyth o gosbau trwm, a gafodd lawer o sylw. Mae'r neges i'r cyhoedd yn bwysig, i ddweud, 'Dyma beth fydd yn digwydd. Os cewch chi eich dal, dyma beth fydd yn digwydd.' Yn amlwg, allwn ni ddim rhoi camerâu ym mhob man, er ein bod ni'n buddsoddi gydag awdurdodau lleol mewn camerâu a gwyliadwriaeth. Weithiau, mae'n anodd. Ond rwy'n credu bod y neges yna, y byddwch chi'n cael eich erlid, y bydd rhywun yn dod ar eich ôl os byddwch chi'n tipio'n anghyfreithlon—.
Mae gan gyfrifoldeb unigol ran i'w chwarae yn hyn hefyd, wrth gwrs, a pharhau i ddweud wrth bobl, 'Ymunwch â ni ar hyn. Byddwch yn berson ifanc cyfrifol, ac yn oedolyn cyfrifol hefyd. Peidiwch â gadael sbwriel.' Ac os ydych chi'n ddeiliad tŷ, pam na fyddech chi'n defnyddio'r hyn sydd ar gael yn lleol o ran cael gwared â'ch gwastraff? Pam na fyddech chi'n sicrhau bod y fan sy'n ymddangos i fynd â'ch gwastraff i ffwrdd yn gludwr trwyddedig? Rydym yn gwneud digon nawr i hyrwyddo hyn. Mae'n anodd dweud na ddylai fod unrhyw un sydd ddim yn ymwybodol o hyn. Ac rwy'n hapus i'w ddweud yma yn y Senedd hefyd: peidiwch â'i roi i rywun nad yw wedi'i drwyddedu, oherwydd dyna'r stwff fydd yn cael ei dipio'n anghyfreithlon i lawr y lôn gefn y tu ôl i'ch tŷ yn y pen draw.
Rydym hefyd yn ariannu Cadwch Gymru'n Daclus. Wrth gwrs, mae Cadwch Gymru'n Daclus yn gweithio'n helaeth mewn cymunedau i'w grymuso i fynd ati i dacluso. Roeddwn i allan fore Sadwrn gyda fy ngrŵp lleol, grŵp glanhau afon Llynfi hefyd. Maen nhw newydd ddechrau ar gyfer y flwyddyn newydd.
Rydym wedi gwahardd, wrth gwrs, blastigau untro. Rydym yn symud i wahardd fêps ym mis Mehefin, sy'n boen go iawn yn ein cymunedau lleol—y capsiwlau bach yna ym mhobman. Mae effaith amgylcheddol hynny yn erchyll. Ac, wrth gwrs, byddwn ni'n symud ymlaen, wrth gefnogi Llywodraeth y DU, a'r Albanwyr, a Gogledd Iwerddon ar eu dull gweithredu nhw, gyda chynllun dychwelyd ernes ailgylchu. Rydym yn symud i—. Gyda chynllun dychwelyd ernes ailgylchu, rydyn ni'n mynd i wthio ymlaen nid yn unig lle rydyn ni ar ailgylchu—ail yn y byd—ond hefyd i gynllun dychwelyd ernes ailddefnyddio. Ac mae hynny'n bwysig oherwydd mae'n delio nid yn unig â sbwriel a'r economi gylchol honno o ddeunyddiau, ond hefyd, wrth gwrs, gall greu swyddi cyntaf i'r farchnad yma yng Nghymru o'r math rydym wedi bod yn eu disgrifio, o bobl sy'n gallu ailddefnyddio'r stwff yn hytrach na'u torri a'u hailgylchu. Ond diolch, Janet.
Rwy'n sicr yn croesawu'r datganiad hwn, a buaswn i'n hoffi ymuno gyda beth sy'n cael ei ddweud wrth gydnabod y cyflawniadau sylweddol sydd wedi bod yng Nghymru gydag ailgylchu. Mae'r statws yma sydd gyda ni fel yr ail orau yn y byd yn rhywbeth mae'n rhaid inni ei ddathlu. Ac fel sydd wedi cael ei ddweud, mae hynna yn adlewyrchiad o ymdrechion cymunedau; grwpiau fel Keep Wales Tidy, yn sicr; awdurdodau lleol; busnesau—cymaint o bobl ledled Cymru. Mae e'n rhywbeth, yn sicr, mae'n rhaid inni ei ddathlu.
Ar yr un pryd, bydd cynnal y llwyddiant hwnnw ac adeiladu ar y llwyddiant yn her, ac rwy'n croesawu nifer o'r pethau rŷch chi wedi'u dweud y prynhawn yma am hynna. Bydd angen uchelgais, bydd angen buddsoddiad, bydd angen symudiad sylfaenol, fel rŷch chi wedi dweud, tuag at economi sydd yn wirioneddol gylchol.
Nawr, rŷn ni wedi sôn yn barod y prynhawn yma am y cynllun dychwelyd ernes, neu'r DRS. Mae llawer o drafod wedi bod am gynnwys gwydr yn y cynllun. Nawr, yn bersonol, rwy'n cytuno gyda'r penderfyniad i gynnwys gwydr. Rwy'n meddwl bod rhaid inni fod yn uchelgeisiol. Rŷn ni hefyd, wrth gwrs, angen cydnabod pryderon gwirioneddol busnesau, a sicrhau bod eu lleisiau nhw'n cael eu clywed. Buaswn i'n hoffi gwybod sut mae'r Llywodraeth wedi ymgysylltu ac am ymgysylltu gyda busnesau bach wrth ddatblygu'r polisi terfynol, a pha asesiad efallai sydd wedi cael ei wneud o'r goblygiadau ymarferol i'r busnesau hynny. Eto, rwy'n meddwl bod hwn yn rhywbeth mae'n rhaid inni ei wneud, i gymryd pobl gyda ni wrth i hyn gael ei gyflawni.
Wedyn, tu hwnt i'r DRS, dydy ailgylchu ar ei ben ei hun, yn amlwg, ddim yn mynd i fod yn ddigon. Eto, rwy'n croesawu beth sydd wedi cael ei ddweud am ailddefnyddio, atgyweirio, atal gwastraff, ac yn y datganiad, mae nifer o esiamplau o bethau da sydd yn digwydd dros Gymru mewn cymunedau dros Gymru. O ran sicrhau bod y cyfleusterau yma ar gael ymhob cymuned yng Nghymru, beth fydd y Llywodraeth yn ei wneud er mwyn sicrhau bod hyn ar gael i bawb? A hefyd, nid dim ond bod yr opsiynau hyn ar gael, ond eu bod nhw'n hygyrch, eu bod nhw'n fforddiadwy, a bod y newid, y shifft ddiwylliannol yna yn digwydd, achos dwi'n gwybod dyw hwnna ddim yn rhywbeth y gall un wlad eifsh wneud ar ei phen ei hunan. Ond beth ydych chi’n meddwl ydy rôl y Llywodraeth i hwyluso hynny i ddigwydd?
Nawr, i symud at fater arall yn ymwneud â hyn, roedd cyflwyno gofynion ailgylchu yn y gweithle ym mis Ebrill yn gam pwysig. Nawr, bron i flwyddyn yn ddiweddarach, i bwyso a mesur sut mae hynny wedi cael effaith, allwch chi roi gwybodaeth i ni am gyfraddau cydymffurfio gyda'r mesurau gorfodi, ac a allwch chi gadarnhau a yw pob corff cyhoeddus, gan gynnwys Trafnidiaeth Cymru, yn cadw at y gofynion yma? Y rheswm dwi'n codi hyn yw ei fod e'n destun rhwystredigaeth i bobl sydd wedi cysylltu gyda fi—er gwaethaf y rheolau newydd, dyw cyfleusterau ailgylchu ar drenau newydd a hen ddim wastad ar gael, neu efallai eu bod yn gyfyngedig. Felly, beth ydyn ni'n gallu ei wneud er mwyn sicrhau bod hynny yn gwella?
Eto, mae sôn wedi bod am y cyfrifoldeb cynhyrchydd estynedig, neu'r EPR. O ran gwastraff pecynnu, a’r ffaith bod y taliadau EPR ddim yn cael eu rhagdybio, dŷn nhw ddim yn cael eu 'hypothecate-io', mae rhai cynghorau wedi cyfeirio refeniw oedd i fod, efallai, ar gyfer hynny at wasanaethau eraill. Mae yna gymaint o heriau yn wynebu cynghorau lleol ar hyn o bryd, felly sut fydd y Llywodraeth yn ymateb ac yn cydnabod y pryder hyn a'r perygl yna o hyn yn cael ei esgeuluso fel canlyniad, plis? A dwi jyst yn edrych at amser—dwi'n gwybod fy mod i'n rhedeg mas o amser.
Certainly, I welcome this statement, and I'd like to recognise what's been said and recognise the great achievements that have been made in Wales in terms of recycling. This status that we have as the second best nation in the world is something that we have to celebrate. And as has been said, that's a reflection of the efforts of communities; groups such as Keep Wales Tidy, certainly; local authorities; businesses—so many people across Wales. It's definitely something that we need to celebrate.
At the same time, maintaining that success and building on it will be a challenge, and I welcome a number of the things that you've said this afternoon about that. We will need ambition and investment, and we will need a fundamental shift, as you have said, towards a truly circular economy.
Now, we've already talked this afternoon about the deposit-return scheme, or the DRS. There has been much discussion about including glass in the plan. Now, personally, I agree with the plan to include glass. I think we have to be ambitious. We also, of course, need to recognise the genuine concerns of businesses, and ensure that their voices are heard. So, I would like to know how the Government have engaged and how does it want to engage with small businesses in developing the final policy, and what assessment has been made of the practical implications for those businesses. Again, I think that this is something that we have to do, to take people with us as it's rolled out.
Then, beyond the DRS, recycling alone will not be enough, evidently. Again, I welcome what has been said about reuse and repair and waste prevention, and in the statement, there are a number of examples of good things that are happening across Wales in various communities. In terms of ensuring that these facilities are available in all communities in Wales, what will the Government do to ensure that this is available to everyone? And also, not just that these options are available, but that they’re accessible and affordable, and that that change, that cultural shift happens, because it’s not something that one country can do alone. So, what do you think the role is for the Government in facilitating that?
Now, moving on to another issue that’s related to this, introducing workplace recycling requirements in April was an important step. Now, nearly a year later, to evaluate how that’s had an impact, could you provide information to us on compliance rates of enforcement measures, and could you confirm whether all public bodies, including Transport for Wales, are adhering to these requirements? The reason I raise this is that it's a subject of frustration for people who contacted me—despite the new rules, recycling facilities on new and old TfW trains are not always available, or are limited. So, what can we do to ensure that that situation improves?
Again, there has been mention made of the extender producer responsibility, or EPR. In terms of packaging waste, and the fact that the EPR payments are not hypothecated, some councils have directed revenue for that to other services. There are so many challenges facing local councils at present, how will the Government recognise that concern and the risk of that being disregarded as a result, please? And I’m just looking at time— I know I’m running out of time.
Just looking to some international examples of where we can make sure that we again are building on the success that we’ve had—. Other nations like France have introduced legislation aimed at promoting reuse through mandating large retailers to provide reusable containers for bulk goods. They’ve incentivised customers to bring their own containers, requiring public buildings to provide refillable water stations. Would any of those similar measures be things that the Welsh Government would consider to accelerate the transition to a circular economy, just to take it that step further?
And finally, Cabinet Secretary,
Wrth edrych ar rai enghreifftiau rhyngwladol o lle gallwn ni sicrhau ein bod ni unwaith eto yn adeiladu ar y llwyddiant rydym wedi'i gael—. Mae gwledydd eraill fel Ffrainc wedi cyflwyno deddfwriaeth gyda'r nod o hyrwyddo ailddefnyddio trwy fandadu manwerthwyr mawr i ddarparu cynwysyddion y gellir eu hailddefnyddio ar gyfer swmp-nwyddau. Maen nhw wedi cymell cwsmeriaid i ddod â'u cynwysyddion eu hunain, gan ei gwneud yn ofynnol i adeiladau cyhoeddus ddarparu gorsafoedd dŵr y gellir eu hail-lenwi. A fyddai unrhyw un o'r mesurau tebyg hynny yn bethau y byddai Llywodraeth Cymru yn eu hystyried i gyflymu'r broses o drosglwyddo i economi gylchol, i fynd â hi gam ymhellach?
Ac yn olaf, Ysgrifennydd Cabinet,
a hefyd Ddirprwy Lywydd,
and also Dirprwy Lywydd,
town-wide reusable cup schemes—they’ve proven successful in lots of different places. If that were expanded across Wales, perhaps through incorporating destination-branded designs that would help the tourism sector, would that be something that the Welsh Government would consider, please? Diolch.
cynlluniau cwpanau amldro tref gyfan—maen nhw wedi profi'n llwyddiannus mewn llawer o wahanol leoedd. Pe bai hynny'n cael ei ehangu ledled Cymru, efallai drwy ymgorffori dyluniadau brand cyrchfan a fyddai'n helpu'r sector twristiaeth, a fyddai hynny'n rhywbeth y byddai Llywodraeth Cymru yn ei ystyried, os gwelwch yn dda? Diolch.
Delyth, thank you very much indeed. Not only did you look at in your questions beyond recycling, but beyond the DRS as well, which is impressive. We are starting to think, actually, well, what does comes next, beyond DRS, as well? Because this is a continual journey of improvement, improvement, improvement.
You raise the point about how we maintain and build on this success, and engaging with businesses in particular with the DRS work. We're doing that already, so we're out there talking. My officials are out there talking and have been, I have to say, for probably before we made the announcement that we would proceed, because we've been always on this journey. We've said that we were going to do a DRS reuse, including glass, so we actually, over the last few years, have been engaging with stakeholders. We've intensified that over the recent months since we made the announcement. We will be doing a proper consultation as well, so to engage fully.
I myself have been out visiting a range of small and large enterprises to understand their concerns, but also their ambitions for the scheme as well, including one of my own micro-micro-microbreweries, sitting down over a cup of tea, not a pint, in the bar, I have to say, to point that out, and going through the details of somebody who literally brews for their own business on the premises, nothing more—how it would affect. The good thing is we're not starting this DRS from scratch; we've been at it for a long time. We understand and we're going to draw on those many, those several score now of international examples where they've done this successfully, to learn what's worked well and where they had glitches that we can now avoid. So, that is going to be part of our engagement with people to say, 'Don't worry about this. Engage with us on this, and we can design a scheme that's right for Wales', and I have to say, we'll probably provide the model, then, going forward, for the rest of the UK, hopefully, as well, or lessons, at least, for them to learn from.
On the repair and reuse and how we can maintain that, going forward, some of it will be to do with Welsh Government funding and working with local authorities and third sector organisations. I think that expanding it is something to do with making it almost mainstream for organisations out there who have skill sets they can do. Do these always have to be in repair and reuse centres? Can they actually be, as I've got in my area, men's sheds now doing the repair of electrical and wood stuff? Now, some of them are doing it as part of the repair cafe network, others are doing it themselves because they've been doing it for a while. So, how do we build this so that there's a gathering momentum and that it becomes mainstream, because what we're trying to get the point of here is you don't have to travel 20 miles to get to a spot? Someone, somewhere in your community is providing the opportunity to fix that thing that you've got a rip in, that electrical contact that's broken, or whatever, and there's somebody around with the skill set.
We should always look at other countries for the next steps. It is fascinating to see what other near European neighbours are doing in this space as well, and France, in a number of areas, actually, is doing some quite interesting things on climate change as well as the circular economy. It's quite interesting to watch. So, we will look at that, and we do have opportunities coming forward. I know we're at a certain stage now, within this Senedd, but we're constantly looking at, 'Well, where is the next policy development step that takes us to that beyond DRS, beyond recycling, and what is the other legislation that we might need to do?' So, we're always open to ideas from others and drawing on international examples.
On the town-wide cup schemes, we have seen those working internationally as well. I think there's something in that space about where cities want to lead on this and work with their culture within that city and with the businesses and organisations to actually take that forward. I think they are. That is one of many good examples of saying, 'Let's cut the waste out and let's look at something that is a real, circular economy as a way of living.' So, we're interested in that, I don't know whether it's always the role of Welsh Government to step in and say we'll fund it. We can often pilot stuff, but then it's got to be for—. From Wrexham to Bangor, to Cardiff, to Newport, wherever, we've got some great cities. They can be in this space as well.
Delyth, diolch yn fawr iawn. Nid yn unig y gwnaethoch chi edrych, yn eich cwestiynau, y tu hwnt i ailgylchu, ond y tu hwnt i'r cynllun dychwelyd ernes hefyd, sy'n drawiadol. Rydym yn dechrau meddwl, wel, beth sy'n dod nesaf, y tu hwnt i'r cynllun dychwelyd ernes, hefyd? Oherwydd mae hon yn daith barhaus o welliant, gwelliant, gwelliant.
Rydych chi'n codi'r pwynt ynglŷn â sut rydym yn cynnal ac yn adeiladu ar y llwyddiant hwn, ac yn ymgysylltu â busnesau yn arbennig o ran y gwaith ar y cynllun dychwelyd ernes. Rydym yn gwneud hynny eisoes, felly rydym allan yna'n siarad. Mae fy swyddogion allan yna'n siarad ac maen nhw wedi bod, mae'n rhaid i mi ddweud, ers cyn i ni gyhoeddi y byddem yn symud ymlaen fwy na thebyg, oherwydd rydym wastad wedi bod ar y daith hon. Rydym wedi dweud ein bod ni'n mynd i wneud cynllun dychwelyd ernes ailddefnyddio, gan gynnwys gwydr, felly, dros yr ychydig flynyddoedd diwethaf, rydym wedi bod yn ymgysylltu â rhanddeiliaid. Rydym wedi dwysáu hynny dros y misoedd diwethaf ers i ni wneud y cyhoeddiad. Byddwn ni'n cynnal ymgynghoriad priodol hefyd, er mwyn ymgysylltu'n llawn.
Rydw i fy hun wedi bod allan yn ymweld ag amrywiaeth o fentrau bach a mawr i ddeall eu pryderon, ond hefyd eu huchelgeisiau ar gyfer y cynllun hefyd, gan gynnwys un o fy micro-ficro-ficro-fragdai fy hun, yn eistedd i lawr dros baned o de, nid peint, yn y bar, mae'n rhaid i mi ddweud, i dynnu sylw at hynny, a mynd trwy fanylion rhywun sy'n llythrennol yn bragu ar gyfer ei fusnes ei hun ar y safle, dim byd mwy—sut y byddai'n effeithio. Y peth da yw nad ydym yn cychwyn y cynllun dychwelyd ernes hwn o'r dechrau; rydym wedi bod wrthi ers amser maith. Rydym yn deall ac rydym yn mynd i ddefnyddio'r nifer hynny, yr ugeiniau o enghreifftiau rhyngwladol erbyn hyn lle maen nhw wedi gwneud hyn yn llwyddiannus, i ddysgu am yr hyn sydd wedi gweithio'n dda a lle cawson nhw anawsterau y gallwn ni eu hosgoi nawr. Felly, mae hynny'n mynd i fod yn rhan o'n hymgysylltiad â phobl i ddweud, 'Peidiwch â phoeni am hyn. Ymgysylltwch â ni ar hyn, a gallwn ni ddylunio cynllun sy'n iawn i Gymru', ac mae'n rhaid i mi ddweud, mae'n debyg y byddwn ni'n darparu'r model, wedyn, wrth symud ymlaen, i weddill y DU, gobeithio, hefyd, neu wersi, o leiaf, iddyn nhw ddysgu ohonynt.
O ran yr atgyweirio a'r ailddefnyddio a sut y gallwn ni gynnal hynny, wrth symud ymlaen, bydd rhywfaint ohono'n ymwneud â chyllid Llywodraeth Cymru a gweithio gydag awdurdodau lleol a sefydliadau trydydd sector. Rwy'n credu bod ehangu hynny yn rhywbeth i'w wneud â sicrhau ei bod bron yn brif ffrwd i sefydliadau allan yna sydd â setiau sgiliau y gallan nhw eu defnyddio. Oes rhaid i'r rhain fod mewn canolfannau atgyweirio ac ailddefnyddio bob amser? Allan nhw fod, fel sydd gen i yn fy ardal i, yn siediau dynion sy'n atgyweirio pethau trydanol a phren nawr? Nawr, mae rhai ohonyn nhw'n ei wneud eu hunain fel rhan o'r rhwydwaith o gaffis trwsio, mae eraill yn ei wneud eu hunain am eu bod nhw wedi bod yn ei wneud ers tro. Felly, sut ydyn ni'n adeiladu hyn er mwyn hel momentwm a sicrhau ei fod yn dod yn brif ffrwd, oherwydd y pwynt rydym yn ceisio'i wneud yma yw nad oes raid i chi deithio 20 milltir i gyrraedd lle? Mae rhywun, rhywle yn eich cymuned yn rhoi'r cyfle i drwsio'r peth hwnnw y mae gennych chi rwyg ynddo, y cyswllt trydanol hwnnw sydd wedi torri, neu beth bynnag, ac mae rhywun o gwmpas gyda'r set sgiliau.
Dylem edrych ar wledydd eraill bob amser ar gyfer y camau nesaf. Mae'n ddiddorol gweld beth mae gwledydd eraill sy'n gymdogion agos yn Ewrop yn ei wneud yn y lle hwn hefyd, ac mae Ffrainc, mewn nifer o feysydd, yn gwneud rhai pethau eithaf diddorol ar newid yn yr hinsawdd yn ogystal â'r economi gylchol. Mae'n ddiddorol iawn i wylio. Felly, byddwn yn edrych ar hynny, ac mae cyfleoedd ar gael i ni. Rwy'n gwybod ein bod ni ar gam penodol nawr, yn y Senedd hon, ond rydym yn edrych yn gyson ar, 'Wel, ble mae'r cam datblygu polisi nesaf sy'n mynd â ni y tu hwnt i'r cynllun dychwelyd ernes, y tu hwnt i ailgylchu, a beth yw'r ddeddfwriaeth arall y gallai fod angen i ni ei gwneud?' Felly, rydym bob amser yn agored i syniadau gan eraill ac yn tynnu ar enghreifftiau rhyngwladol.
O ran cynlluniau cwpanau amldro tref gyfan, rydym wedi gweld y rheini'n gweithio'n rhyngwladol hefyd. Rwy'n credu bod rhywbeth yn y gofod hwnnw ynglŷn â lle mae dinasoedd eisiau arwain ar hyn a gweithio gyda'u diwylliant yn y ddinas honno a chyda'r busnesau a'r sefydliadau i fwrw ymlaen â hynny. Rwy'n credu eu bod nhw. Mae hynny'n un o nifer o enghreifftiau da o ddweud, 'Gadewch i ni dorri'r gwastraff allan a gadewch i ni edrych ar rywbeth sy'n economi gylchol go iawn fel ffordd o fyw.' Felly, mae gennym ddiddordeb yn hynny, dydw i ddim yn gwybod ai rôl Llywodraeth Cymru bob amser yw camu i'r adwy a dweud y byddwn ni'n ei ariannu. Yn aml, gallwn ni dreialu pethau, ond yna mae'n rhaid i—. O Wrecsam i Fangor, i Gaerdydd, i Gasnewydd, lle bynnag, mae gennym ni rai dinasoedd gwych. Gallan nhw fod yn y lle hwn hefyd.
I very much welcome the Welsh Government's statement. As the Cabinet Secretary has already said, Wales has an excellent record of recycling, now second in Europe to Austria, soon-to-be first, perhaps. But we need to thank local councils and, more importantly, the residents of Wales for our recycling success. It's not our success, it's not what we're doing here or what we're saying here, it's the people out there who are engaging in recycling, and I think we really need to thank them for the work they do in ensuring the maximum amount of recycling is taking place.
But we know that the published recycling figures underestimate the waste recycled, for example the amount of home composting that is carried out. The Cabinet Secretary, the councils—no-one knows how much it is, but I think we all know a number of people who compost in their back gardens, including the Cabinet Secretary, I understand. We also know about clothing, sold via charity shops and via recycling centres. The next stage is to measure the waste going into landfill and incineration. Does the Welsh Government intend to start measuring and publishing this with the aim of reducing it to zero?
Rwy'n croesawu datganiad Llywodraeth Cymru yn fawr. Fel mae'r Ysgrifennydd Cabinet wedi'i ddweud eisoes, mae gan Gymru record ardderchog o ailgylchu, yr ail yn Ewrop ar ôl Awstria erbyn hyn, y gyntaf cyn bo hir, efallai. Ond mae angen i ni ddiolch i gynghorau lleol ac, yn bwysicach fyth, i drigolion Cymru am ein llwyddiant o ran ailgylchu. Nid ein llwyddiant ni ydyw, nid yr hyn rydyn ni'n ei wneud na'r hyn rydyn ni'n ei ddweud yma ydyw, y bobl allan yna ydyw sy'n mynd ati i ailgylchu, ac rwy'n credu bod angen i ni ddiolch iddyn nhw am y gwaith maen nhw'n ei wneud i sicrhau bod cymaint o ailgylchu â phosibl yn digwydd.
Ond rydym yn gwybod bod y ffigurau ailgylchu cyhoeddedig yn tanamcangyfrif y gwastraff sy'n cael ei ailgylchu, er enghraifft faint o gompostio cartref sy'n cael ei wneud. Yr Ysgrifennydd Cabinet, cynghorau—does neb yn gwybod faint ydyw, ond rwy'n credu ein bod ni i gyd yn adnabod nifer o bobl sy'n compostio yn eu gerddi cefn, gan gynnwys yr Ysgrifennydd Cabinet, rwy'n deall. Rydym hefyd yn gwybod am ddillad, a werthir trwy siopau elusen a thrwy ganolfannau ailgylchu. Y cam nesaf yw mesur y gwastraff sy'n mynd i safleoedd tirlenwi ac i'w losgi. A yw Llywodraeth Cymru yn bwriadu dechrau mesur a chyhoeddi hyn gyda'r nod o'i leihau i sero?
Thank you very much indeed. You're absolutely right, there's a lot of hidden stuff that already goes on, and I acknowledge I am one of those, so I turned my compost last weekend. It's great, it's a very satisfying experience to actually turn it and see the quality of the compost that's there. And there are many who already do that aspect of the clothing fixing and so on there. So, we're already in that space, we're just trying to make it bigger and larger.
On the landfill, yes, there are massive inroads that we've had now in reducing landfill here into Wales, but we also need to look at the flipside of that, which is if it's not going here, and we're doing the right things in the circular economy space, and we're trying to reduce waste, how do we also make sure that the UK isn't transporting stuff either overseas or to other landfills in other countries? Now, that is a bigger piece, I think, for engagement, and we're keen to be engaged on that with the UK Government. This is why, sometimes, even though we might go our own way in our approach on DRS with reuse, we're really supportive also of work at a UK level, working with the UK Government to say, 'How do we work together, learn from each other, bring down landfill entirely, bring down waste entirely and stop shipping it away and actually use the recyclate product, because there are circular economy opportunities here and jobs as well?'
Diolch yn fawr iawn. Rydych chi'n hollol iawn, mae yna lawer o bethau cudd sydd eisoes yn mynd ymlaen, ac rwy'n cydnabod fy mod i'n un o'r rheini, fe wnes i droi fy nghompost y penwythnos diwethaf. Mae'n wych, mae'n brofiad boddhaol iawn ei droi a gweld ansawdd y compost sydd yno. Ac mae yna lawer sydd eisoes yn gwneud yr agwedd honno ar drwsio dillad ac yn y blaen. Felly, rydym eisoes yn y gofod hwnnw, yr hyn rydym yn ceisio'i wneud yw ei wneud yn fwy.
O ran safleoedd tirlenwi, oes, mae llawer iawn o gynnydd wedi'i wneud erbyn hyn i leihau tirlenwi yma yng Nghymru, ond mae angen i ni edrych hefyd ar yr ochr arall o hynny, sef os nad yw'n mynd yma, ac rydym yn gwneud y pethau iawn yn y maes economi gylchol, ac rydym yn ceisio lleihau gwastraff, sut rydym hefyd yn sicrhau nad yw'r DU yn cludo pethau naill ai dramor neu i safleoedd tirlenwi eraill mewn gwledydd eraill? Nawr, rwy'n credu bod hwnnw'n ddarn mwy o waith ar gyfer ymgysylltu, ac rydym yn awyddus i ymgysylltu â hynny gyda Llywodraeth y DU. Dyma pam, weithiau, er y gallem fynd ein ffordd ein hunain o ran ein dull o ymdrin â'r cynllun dychwelyd ernes gydag ailddefnyddio, rydym yn gefnogol iawn hefyd o waith ar lefel y DU, ac yn gweithio gyda Llywodraeth y DU i ddweud, 'Sut allwn ni weithio gyda'n gilydd, dysgu oddi wrth ein gilydd, dod â thirlenwi i lawr yn gyfan gwbl, dod â gwastraff i lawr yn gyfan gwbl a rhoi'r gorau i'w gludo i ffwrdd a defnyddio'r cynnyrch eildro, oherwydd mae yna gyfleoedd yma o ran yr economi gylchol a swyddi hefyd?'
Cabinet Secretary, I would have thought that you would agree with me that local authorities need to make it as easy as possible for people to recycle, and my concern is that there are some local authorities that are actually not doing that and actually putting obstacles in people's paths. So, there are some local authorities that are introducing charges for residential DIY waste, after an initial free bag, and other local authorities are proposing time slots, where people have to book in advance to get to a recycling centre. My own local authority proposed this last year, and, as soon as I heard about it, I contacted them with my concerns about fly-tipping, if you're putting obstacles in people's paths. And there are some local authorities in other parts of the UK, including Shropshire, just over the border, that are actually backtracking on this because of the backlash that this has created. So, there are huge concerns here and surely we should be making things as easy as possible. One of the areas that the council raised when questioned about the charges was that the alternative would have been to either reduce the opening days or hours at the sites, or potentially even close one of them. So, do you agree with me that charging for residential DIY waste, introducing appointment systems, where people have to book time slots to use their recycling centre, either on the telephone or online, and threats from councils to reduce the opening days and hours of recycling centres are actually backward steps?
Ysgrifennydd Cabinet, byddwn wedi meddwl y byddech chi'n cytuno â mi bod angen i awdurdodau lleol ei gwneud hi mor hawdd â phosibl i bobl ailgylchu, a fy mhryder i yw bod rhai awdurdodau lleol nad ydynt yn gwneud hynny mewn gwirionedd ac, yn wir, yn gosod rhwystrau i atal pobl rhag gwneud hynny. Felly, mae rhai awdurdodau lleol yn cyflwyno taliadau am wastraff DIY preswyl, ar ôl bag am ddim cychwynnol, ac mae awdurdodau lleol eraill yn cynnig slotiau amser, lle mae'n rhaid i bobl archebu ymlaen llaw i gyrraedd canolfan ailgylchu. Cynigiodd fy awdurdod lleol fy hun hyn y llynedd, a chyn gynted ag y clywais amdano, fe gysylltais â nhw gyda fy mhryderon am dipio anghyfreithlon, os ydych chi'n gosod rhwystrau i bobl. Ac mae rhai awdurdodau lleol mewn rhannau eraill o'r DU, gan gynnwys sir Amwythig, ychydig dros y ffin, yn camu'n ôl o hyn oherwydd yr ymateb mae wedi'i gael. Felly, mae pryderon enfawr yn y fan yma a does bosib y dylem fod yn gwneud pethau mor hawdd â phosibl. Un o'r meysydd a gododd y cyngor wrth gael ei holi am y taliadau oedd mai'r dewis arall fyddai naill ai lleihau diwrnodau neu oriau agor y safleoedd, neu hyd yn oed cau un ohonyn nhw o bosibl. Felly, a ydych chi'n cytuno â mi fod codi tâl am wastraff DIY preswyl, cyflwyno systemau apwyntiadau, lle mae'n rhaid i bobl archebu slotiau amser i ddefnyddio eu canolfan ailgylchu, naill ai dros y ffôn neu ar-lein, a bygythiadau gan gynghorau i leihau diwrnodau ac oriau agor canolfannau ailgylchu yn gamau yn ôl mewn gwirionedd?
Russell, we've been through, in my own local patch, over many years, particularly over the last decade and more, instances where our local authority—. I don’t want to comment on a local authority where I don't know the minutiae of the details of why they've made decisions, but I know that, in my local area, they made decisions on restricting hours, for example, because the choice was between that or school transport, or the choice was between that and social services. And they went out to consultation with the local public and said, 'What's your priority?' and came at it from that angle. But I think, going forward, you are right; the principle should be that we need to make this as easy as possible right across Wales.
Local authorities need to learn from each other, challenges and the way to do this, and, for rural authorities, it'll be quite different from more urban, densely populated areas as well. But I think it's some of that sharing of experience, and also keeping your eyes fixed on the prize, because we are keeping on working with, but working on local authorities to drive up their recycling rates, and we're on a good journey there. You know, local authorities are achieving, they're helping us to deliver this. But, in that process, they also need to think about local residents, what works for them, what—? I mean, to be honest, what avoids litter as well as helps to recycle waste, what makes it easy for them? So, your point is right, but I think we can't ignore the fact that many local authorities have been faced in recent years with very difficult decisions, and we've seen, probably, restricted hours or closures of some recycling centres and so on, or consolidation, that horrible word. Ideally, what we'd want to see is making it as easy as possible, but it's got to be for local authorities to make their own decisions. But I know you'll make representations to your own.
Russell, rydym wedi bod trwy, yn fy ardal leol fy hun, dros nifer o flynyddoedd, yn enwedig dros y degawd diwethaf a mwy, achosion lle mae ein hawdurdod lleol—. Nid wyf am wneud sylw ar awdurdod lleol lle nad wyf yn gwybod manylion pam eu bod wedi gwneud penderfyniadau, ond rwy'n gwybod, yn fy ardal leol i, eu bod wedi gwneud penderfyniadau ar gyfyngu oriau, er enghraifft, oherwydd roedd y dewis rhwng gwneud hynny neu gludiant ysgol, neu roedd y dewis rhwng gwneud hynny a gwasanaethau cymdeithasol. Ac fe aethon nhw allan i ymgynghori â'r cyhoedd lleol a dweud, 'Beth yw eich blaenoriaeth?' a dod ati o'r ongl honno. Ond rwy'n meddwl, wrth symud ymlaen, eich bod chi'n iawn; yr egwyddor y dylem ei dilyn yw bod angen i ni wneud hyn mor hawdd â phosibl ledled Cymru.
Mae angen i awdurdodau lleol ddysgu oddi wrth ei gilydd, heriau a'r ffordd o wneud hyn, ac, i awdurdodau gwledig, bydd yn dra gwahanol i ardaloedd mwy trefol, poblog hefyd. Ond rwy'n credu ei fod yn ymwneud â rhannu rhywfaint o'r profiad hwnnw, a chadw eich llygaid ar y wobr hefyd, oherwydd rydym yn parhau i weithio gyda, ond yn gweithio ar awdurdodau lleol i gynyddu eu cyfraddau ailgylchu, ac rydym ar daith dda yno. Rydych chi'n gwybod, mae awdurdodau lleol yn cyflawni, maen nhw'n ein helpu ni i gyflawni hyn. Ond, yn y broses honno, mae angen iddyn nhw feddwl am drigolion lleol hefyd, beth sy'n gweithio iddyn nhw, beth—? I fod yn onest, beth sy'n osgoi sbwriel ac yn helpu i ailgylchu gwastraff, beth sy'n ei gwneud hi'n hawdd iddyn nhw? Felly, mae eich pwynt yn iawn, ond dydw i ddim yn credu y gallwn ni anwybyddu'r ffaith bod llawer o awdurdodau lleol wedi wynebu penderfyniadau anodd iawn yn ystod y blynyddoedd diwethaf, ac rydym wedi gweld, fwy na thebyg, oriau cyfyngedig neu rai canolfannau ailgylchu yn cau ac yn y blaen, neu'n cyfuno, y gair erchyll hwnnw. Yn ddelfrydol, yr hyn y byddem am ei weld yw ei gwneud hi mor hawdd â phosibl, ond mae'n rhaid i awdurdodau lleol wneud eu penderfyniadau eu hunain. Ond rwy'n gwybod y byddwch chi'n gwneud sylwadau i'ch un chi.
Just following up—. First of all, a reflection: why is it that English authorities are effectively throwing money down the toilet by not recycling and not doing doorstep recycling and not having food recycling? It's very, very confusing why they're doing this when it's costing their ratepayers money that could be spent on something much nicer.
I just wanted to follow up on Mike Hedges's remarks about landfill and incineration and avoiding waste. First of all, I wonder if you could say a little bit more about the reusable sterile surgical textiles being used at Cardiff and Vale University Health Board and others. And secondly, I'm very interested in how we use the food waste that doesn't get redistributed because it's plate waste or in some other way is not suitable for consumption. It goes into the anaerobic digesters and then 90 per cent to 95 per cent of it comes out as digestate. So, I want to know—you may not be able to tell me—what percentage of digestate meets the quality protocol and has 110 standard to avoid it being classified as waste, enabling it to be put on the land, enriching the soil, which, obviously, is one of our major challenges. I just wondered if you were able to tell us how much of that is going on in Wales successfully, so that it is going into enriching the soil.
Yn dilyn i fyny—. Yn gyntaf oll, myfyrdod: pam mae awdurdodau yn Lloegr yn taflu arian i lawr y pan i bob pwrpas trwy beidio ag ailgylchu a pheidio ag ailgylchu ar stepen y drws a pheidio ag ailgylchu bwyd? Mae'n ddryslyd iawn, iawn pam eu bod yn gwneud hyn pan ei fod yn costio arian i'w trethdalwyr y gellid ei wario ar rywbeth llawer neisach.
Roeddwn i eisiau rhoi sylw pellach i sylwadau Mike Hedges am safleoedd tirlenwi a llosgi ac osgoi gwastraff. Yn gyntaf oll, tybed a allech chi ddweud ychydig mwy am y tecstilau llawfeddygol di-haint y gellir eu hailddefnyddio sy'n cael eu defnyddio ym Mwrdd Iechyd Prifysgol Caerdydd a'r Fro ac eraill. Ac yn ail, mae gen i ddiddordeb mawr mewn sut rydym yn defnyddio'r gwastraff bwyd nad yw'n cael ei ailddosbarthu oherwydd mae'n wastraff plât neu nad yw'n addas i'w fwyta am ryw reswm arall. Mae'n mynd i mewn i'r treulwyr anaerobig ac yna mae 90 y cant i 95 y cant ohono'n dod allan fel gweddillion treuliad anaerobig. Felly, rwyf am wybod—efallai na fyddwch chi'n gallu dweud wrthyf—pa ganran o'r gweddillion sy'n cwrdd â'r protocol ansawdd a safon 110 i osgoi cael ei ddosbarthu fel gwastraff, gan ei alluogi i gael ei roi ar y tir, cyfoethogi'r pridd, sydd, yn amlwg, yn un o'n prif heriau. Roeddwn i'n meddwl tybed os oeddech chi'n gallu dweud wrthon ni faint o hynny sy'n digwydd yng Nghymru yn llwyddiannus, fel ei fod yn mynd i gyfoethogi'r pridd.
Jenny, thank you very much indeed. First of all, just to say, I really welcome, now, that the UK Government is stepping up to the mark and saying, 'We need to really get to grips with the recycling issue', because it feels to me like it is where we were 15 years ago sort of thing, saying, 'Right, let's go for it.' Now, that's welcome, and you're right, they do now need to take forward their proposals and make it very easy for householders and businesses and go through the journey that we've had. It might be a slightly different way that they do it, but we're keen to work with them and support them on that journey as well.
On the issue of food waste, surely, the first point of food surplus—. It shouldn't be food waste, it's food surplus, and should be going to actually feed people, and also to build that circular economy, so it's not waste, it's actually feeding people. So, when I was, on Monday, with Jayne Bryant, my Cabinet Secretary colleague, at the investment that we've done in FareShare here in south Wales, looking at the work that they are doing, and they can do more, indeed—. But, actually, the first point of call is that you get it to people who can use it and feed themselves well, and providing alongside that, by the way, menu advice, cooking advice and so on. So, they're doing things now like pop-up kitchen stuff as well—really, really excellent.
I will write to you on the issue of the percentage, because I do not have that off the top of my head. I'll also write and include with that some more detail on the pilot that we're doing on surgical textiles, because one of the things that we've recognised is that—and, fair play, clinicians are recognising this as well—there's more we need to do in that health space with things that are one use and thrown, and it has become a way of working. Actually, we need to innovate in that space as well, so I'll write to you on those and give you some more detail.
Jenny, diolch yn fawr iawn. Yn gyntaf oll, dim ond i ddweud, rwy'n croesawu'n fawr, nawr, bod Llywodraeth y DU yn camu ymlaen ac yn dweud, 'Mae gwir angen i ni fynd i'r afael â'r mater ailgylchu', oherwydd mae'n teimlo i mi fel lle dyna lle'r oeddem ni 15 mlynedd yn ôl, y fath yna o beth, yn dweud, 'Iawn, gadewch i ni fynd amdani.' Nawr, mae hynny i'w groesawu, ac rydych chi'n iawn, mae angen iddyn nhw nawr fwrw ymlaen â'u cynigion a'i gwneud hi'n hawdd iawn i ddeiliaid tai a busnesau a mynd trwy'r daith rydyn ni wedi'i chael. Efallai y byddan nhw'n gwneud hynny ychydig yn wahanol, ond rydym yn awyddus i weithio gyda nhw a'u cefnogi ar y daith honno hefyd.
O ran gwastraff bwyd, does bosib nad pwynt cyntaf bwyd dros ben—. Ni ddylai fod yn wastraff bwyd, mae'n fwyd dros ben, ac fe ddylai fod yn mynd i fwydo pobl, a hefyd i adeiladu'r economi gylchol honno, felly nid gwastraff yw e, mae'n bwydo pobl. Felly, pan oeddwn i, ddydd Llun, gyda Jayne Bryant, fy nghyd-Aelod a'r Ysgrifennydd Cabinet, yn y buddsoddiad rydyn ni wedi'i wneud yn FareShare yma yn y de, yn edrych ar y gwaith maen nhw'n ei wneud, ac maen nhw'n gallu gwneud mwy, yn wir—. Ond, mewn gwirionedd, yn y lle cyntaf, rydych chi'n ei roi i bobl sy'n gallu ei ddefnyddio ac sy'n gallu bwydo eu hunain yn dda, a darparu ochr yn ochr â hynny, gyda llaw, cyngor ar fwydlenni, cyngor ar goginio ac yn y blaen. Felly, maen nhw'n gwneud pethau nawr fel stwff cegin dros dro hefyd—gwych iawn, iawn.
Byddaf yn ysgrifennu atoch ar fater y ganran, oherwydd nid oes gennyf hynny heb fynd i edrych. Byddaf hefyd yn ysgrifennu ac yn cynnwys gyda hynny mwy o fanylion am y peilot rydym yn ei wneud ar decstilau llawfeddygol, oherwydd un o'r pethau rydym wedi'i gydnabod yw—a chwarae teg, mae clinigwyr yn cydnabod hyn hefyd—mae mwy y mae angen i ni ei wneud yn y gofod iechyd hwnnw gyda phethau sy'n cael eu defnyddio unwaith ac yn cael eu taflu, ac mae wedi dod yn ffordd o weithio. A dweud y gwir, mae angen i ni arloesi yn y gofod hwnnw hefyd, felly byddaf yn ysgrifennu atoch chi ar y rheini ac yn rhoi mwy o fanylion i chi.
Ac yn olaf, John Griffiths.
And finally, John Griffiths.
Diolch, Dirprwy Lywydd. Cabinet Secretary, I think it's fair to say that Wales has come a very long way with its waste policy, and it's a very positive story. I think we've seen a really strong partnership between the third sector, local authorities, communities and Welsh Government, and we've had some really good civil servants, in my experience, when I was environment Minister, who drove policy over an extended period of time and made real progress in terms of commitment and persistence.
In Newport, we've long had kerbside sort and good quality recyclate, because a small number in the third sector—a small number of individuals—quite some time ago now went to the local authority and set out a case for that method of operation. It was very successful; I think Newport is now up to 70 per cent in terms of recycling domestic waste, and that model, I think, has been accepted as a very good example and adopted quite widely across Wales.
So, I'm sure you'd like to join me and, indeed, the First Minister, who came to the reuse centre that you mentioned earlier in Newport just last week, and saw at first-hand the amazingly good things going on there with that reuse and recycle policy, the volunteers involved, real nappies on offer and a repair cafe—. It's a hugely positive story, and I'm sure you would agree with me that we really need to celebrate this success and promote our good practice.
Diolch, Dirprwy Lywydd. Ysgrifennydd Cabinet, rwy'n credu ei bod yn deg dweud bod Cymru wedi dod yn bell iawn gyda'i pholisi gwastraff, ac mae'n stori gadarnhaol iawn. Rwy'n credu ein bod ni wedi gweld partneriaeth gref iawn rhwng y trydydd sector, awdurdodau lleol, cymunedau a Llywodraeth Cymru, ac rydym wedi cael gweision sifil da iawn, yn fy mhrofiad i, pan oeddwn i'n Weinidog yr amgylchedd, a yrrodd bolisi ymlaen dros gyfnod estynedig o amser ac a wnaeth gynnydd gwirioneddol o ran ymrwymiad a dyfalbarhad.
Yng Nghasnewydd, mae didoli ar garreg y drws a deunydd eildro o ansawdd da wedi bod gyda ni ers tro, oherwydd bod nifer fach yn y trydydd sector—nifer fach o unigolion—gryn amser yn ôl nawr wedi mynd at yr awdurdod lleol ac wedi nodi achos dros y dull gweithredu hwnnw. Roedd yn llwyddiannus iawn; rwy'n credu bod 70 y cant o wastraff domestig yn cael ei ailgylchu yng Nghasnewydd erbyn hyn, ac mae'r model hwnnw, rwy'n credu, wedi cael ei dderbyn fel enghraifft dda iawn ac wedi'i fabwysiadu'n eithaf eang ledled Cymru.
Felly, rwy'n siŵr yr hoffech chi ymuno â mi ac, yn wir, y Prif Weinidog, a ddaeth i'r ganolfan ailddefnyddio y gwnaethoch chi sôn amdani yn gynharach yng Nghasnewydd yr wythnos diwethaf, ac a welodd ei hun y pethau da iawn sy'n digwydd yno gyda'r polisi ailddefnyddio ac ailgylchu hwnnw, y gwirfoddolwyr sy'n cymryd rhan, cewynnau go iawn yn cael eu cynnig a chaffi trwsio—. Mae'n stori gadarnhaol iawn, ac rwy'n siŵr y byddech chi'n cytuno â mi fod gwir angen i ni ddathlu'r llwyddiant hwn a hyrwyddo ein harferion da.
John, listen, I entirely agree with you. Just in this closing response to your contribution there, the journey we've come on shouldn't be underestimated. There were many naysayers on this path who said that we couldn't or we shouldn't do it, it would be too difficult—'What's the point?', whatever. But, actually, underpinning a lot of this and the journey we've come on with this with recycling, and at the risk of embarrassing you, the work that was done on the development of the well-being of future generations Act, in setting that idea that we need to think for now and future generations, and your role in that, should not be underestimated. That has led to us making the right decisions on a lot of areas that required long-term thinking. We don't end up with things like the reuse centre in Newport by accident; we do it because there's a policy directive, because we work with the people of Wales, we work with local authorities and the third sector, and eventually they say to us, ‘You're not allowed to stop doing this. We're doing it now. You've got to keep it running’, and, as Delyth was saying earlier on, 'What do you do next? Where do you go further?' But credit to yourself, but also, and I would say this, Dirprwy Lywydd, as well, we have a small group of civil servants working in this space. They’re not many. It's dwarfed by, it's tiny compared to the scale of what you would see in a larger government enterprise. But they are incredible, they really are, and we're at the cutting edge here, so people look to us for what we're doing and the advice we can give, and we need to keep on that. Diolch.
John, gwrandewch, rwy'n cytuno'n llwyr â chi. Yn yr ymateb hwn i gloi i'ch cyfraniad yn y fan yna, ni ddylid tanbrisio'r daith rydym wedi dod arni. Roedd llawer o rwgnachwyr ar y llwybr hwn a ddywedodd na allem neu na ddylem ei wneud, byddai'n rhy anodd—'Beth yw'r pwynt?', beth bynnag. Ond, mewn gwirionedd, yn sail i lawer o hyn a'r daith rydym wedi dod arni o ran ailgylchu, ac ar berygl y bydd yn achosi embaras i chi, ni ddylid tanbrisio'r gwaith a wnaed ar ddatblygu Deddf llesiant cenedlaethau'r dyfodol, wrth nodi'r syniad hwnnw bod angen i ni feddwl am y presennol ac am genedlaethau'r dyfodol, a'ch rôl yn hynny. Mae hynny wedi ein harwain at wneud y penderfyniadau cywir ar lawer o feysydd a oedd yn gofyn am feddylfryd hirdymor. Dydy pethau fel y ganolfan ailddefnyddio yng Nghasnewydd ddim yn digwydd drwy ddamwain; rydym yn eu gwneud oherwydd bod yna gyfarwyddeb polisi, oherwydd ein bod ni'n gweithio gyda phobl Cymru, rydym yn gweithio gydag awdurdodau lleol a'r trydydd sector, ac yn y pen draw maen nhw'n dweud wrthon ni, 'Chewch chi ddim rhoi'r gorau i wneud hyn. Rydyn ni'n ei gwneud nawr. Mae'n rhaid i chi gadw pethau i fynd', ac, fel roedd Delyth yn ei ddweud yn gynharach, 'Beth ydych chi'n ei wneud nesaf? Ble rydych chi'n mynd ymhellach? Ond clod i chi, ond hefyd, a byddwn i'n dweud hyn hefyd, Dirprwy Lywydd, mae gennym ni grŵp bach o weision sifil yn gweithio yn y gofod hwn. Does dim llawer ohonyn nhw. Mae'n nifer bach iawn o'i gymharu â'r hyn y byddech chi'n ei weld yn un o fentrau mwy y llywodraeth. Ond maen nhw'n anhygoel, ydyn wir, ac rydym ar flaen y gad yma, felly mae pobl yn edrych atom i weld yr hyn rydym yn ei wneud a'r cyngor y gallwn ni ei roi, ac mae angen i ni barhau i wneud hynny. Diolch.
Diolch i Ysgrifennydd y Cabinet.
I thank the Cabinet Secretary.
Eitem 6 sydd nesaf, datganiad gan y Gweinidog Iechyd Meddwl a Llesiant, gweithredu’r fframwaith cenedlaethol ar gyfer darparu gofal mewn profedigaeth. Galwaf ar y Gweinidog, Sarah Murphy.
Item 6 is next, a statement from the Minister for Mental Health and Well-being, implementing the national framework for the delivery of bereavement care. I call the Minister, Sarah Murphy.
Diolch, Dirprwy Lywydd. The death of a loved one is a life-changing event, which we carry with us for the rest of our lives. To help ensure everyone who has lost someone they love receives the support they need when they need it, we will be investing £3 million into bereavement services across Wales over the next three years. Our bereavement support grant will fund 18 third sector organisations to provide different types of support for people who have experienced a bereavement. This includes supporting the needs of older people, children and young people, people living and working in agriculture, and those experiencing more complex forms of grief.
It builds on the work that we have undertaken to improve bereavement services over the course of this current Senedd term. When we published the national framework for the delivery of bereavement care in October 2021, we set out an ambition for a compassionate Wales, where everyone has equitable access to high-quality bereavement care and support to meet their needs when they need it.
Since then, a huge amount of work has been undertaken to improve care and support for all those who are facing, or have experienced, the loss of a loved one. This includes the development and establishment of core principles, minimum bereavement care standards and a range of actions to support regional and local planning. Implementation of the framework is being overseen by the national bereavement steering group, which is chaired by Dr Idris Baker, the national clinical lead for palliative and end-of-life care. The group is an excellent forum for collaboration and co-production, and has sought direct feedback from a wide range of people and groups, including the COVID-19 Bereaved Families for Justice Cymru.
Work is ongoing to implement a national bereavement pathway for Wales, providing information and guidance to health boards and bereavement support providers to promote a consistent approach for accessing bereavement support across Wales. The overarching model specification and the first of the bereavement-specific pathways relating to sudden and unexpected death in children and young people has been launched. Significant progress has also been made on the pathways for children and young people and pregnancy and baby loss. The children and young people’s bereavement pathway is a multidisciplinary and multi-agency outline of the support needs of bereaved children and young people up to the age of 25. It has been developed by a group chaired by Professor Ann John, professor in public health and psychiatry at Swansea University, and consists of a range of bereavement providers, health board and local authority representatives, academics and others. It is currently out for consultation and will be published in the spring.
The maternity and neonatal strategic clinical network in the NHS executive is leading the design and delivery of the national bereavement care pathways with support from Sands, the pregnancy and baby loss charity. Five pathways are being produced, including miscarriage, termination of pregnancy for foetal anomaly, stillbirth, neonatal death and sudden unexpected death in infancy.
The funding I am announcing today is in addition to the £420,000 we provide to health boards every year to support bereavement co-ordination and implementation of bereavement care standards. We are also supporting the establishment of health board bereavement leads meetings and a bereavement provider forum to encourage information sharing and collaboration between organisations providing support across Wales, to ensure that approaches are co-ordinated to reduce duplication and, ultimately, to improve outcomes.
We have recently joined the UK Government, emergency services and other public bodies in signing up to the charter for families bereaved through public tragedy. The charter seeks to ensure the lessons of the Hillsborough disaster and its aftermath are learned, to prevent those who are affected by public tragedy in the future from having the same experience. In signing the charter, the Welsh Government is reaffirming its commitment to a continuing culture of honesty and transparency in public service and the wider public sector, in line with the existing frameworks and the underpinning values set out in the Nolan principles, including in response to public inquiries.
To help measure our progress, we have embedded a bereavement measure within the NHS performance management framework. Every six months health boards are required to provide an update on their progress to implement the national bereavement framework and supporting bereavement pathways. This enables us to both monitor progress and work collaboratively with them to support improvements.
Llywydd, I wish to finish by saying I am very proud of the progress we have made to date, but I am aware that there is still much more to do. Bereavement is one of the hardest things that you can go through in life. Sadly, we all experience this at some stage in our lives. Caring for people who are grieving is the responsibility of all, and the compassion we show to others at the most difficult time of their lives is, perhaps, another mark of a civilised society. Diolch yn fawr.
Diolch, Dirprwy Lywydd. Mae marwolaeth rhywun annwyl yn ddigwyddiad sy'n newid bywyd, sy'n effeithio arnom ni am weddill ein hoes. Er mwyn helpu i sicrhau bod pawb sydd wedi colli rhywun maen nhw'n ei garu yn cael y cymorth sydd ei angen arnyn nhw pan fydd ei angen arnyn nhw, byddwn ni'n buddsoddi £3 miliwn mewn gwasanaethau profedigaeth ledled Cymru dros y tair blynedd nesaf. Bydd ein grant cymorth profedigaeth yn ariannu 18 o sefydliadau'r trydydd sector i ddarparu gwahanol fathau o gymorth i bobl sydd wedi profi profedigaeth. Mae hyn yn cynnwys cefnogi anghenion pobl hŷn, plant a phobl ifanc, pobl sy'n byw ac yn gweithio mewn amaethyddiaeth, a'r rhai sy'n profi mathau mwy cymhleth o alar.
Mae'n ategu'r gwaith rydym ni wedi'i wneud i wella gwasanaethau profedigaeth yn ystod tymor presennol y Senedd hon. Pan gyhoeddwyd y fframwaith cenedlaethol ar gyfer darparu gofal profedigaeth ym mis Hydref 2021, fe wnaethom ni nodi uchelgais i fod yn Gymru dosturiol, lle mae gan bawb fynediad teg at ofal a chymorth profedigaeth o ansawdd uchel i ddiwallu eu hanghenion pan fydd ei angen arnyn nhw.
Ers hynny, mae llawer iawn o waith wedi'i wneud i wella gofal a chymorth i bawb sy'n wynebu, neu sydd wedi profi, colli anwyliaid. Mae hyn yn cynnwys datblygu a sefydlu egwyddorion craidd, safonau gofal profedigaeth sylfaenol ac ystod o gamau i gefnogi cynllunio rhanbarthol a lleol. Mae gweithredu'r fframwaith yn cael ei oruchwylio gan y grŵp llywio profedigaeth cenedlaethol, a gadeirir gan Dr Idris Baker, yr arweinydd clinigol cenedlaethol ar gyfer gofal lliniarol a diwedd oes. Mae'r grŵp yn fforwm ardderchog ar gyfer cydweithredu a chyd-gynhyrchu, ac mae wedi gofyn am adborth uniongyrchol gan ystod eang o bobl a grwpiau, gan gynnwys COVID-19 Bereaved Families for Justice Cymru.
Mae gwaith yn mynd rhagddo i weithredu llwybr cenedlaethol ar gyfer gofal mewn profedigaeth, gan ddarparu gwybodaeth ac arweiniad i fyrddau iechyd a darparwyr cymorth profedigaeth i hyrwyddo dull cyson o gael cymorth profedigaeth ledled Cymru. Mae'r fanyleb model cyffredinol a'r cyntaf o'r llwybrau profedigaeth penodol sy'n ymwneud â marwolaeth sydyn ac annisgwyl ymhlith plant a phobl ifanc wedi cael ei lansio. Gwnaed cynnydd sylweddol hefyd ar y llwybrau i blant a phobl ifanc a cholli babanod a phlant yn y groth. Mae'r llwybr profedigaeth plant a phobl ifanc yn amlinelliad amlddisgyblaethol ac amlasiantaethol o anghenion cymorth plant a phobl ifanc hyd at 25 oed sydd wedi wynebu profedigaeth. Fe'i datblygwyd gan grŵp o dan gadeiryddiaeth yr Athro Ann John, athro iechyd cyhoeddus a seiciatreg ym Mhrifysgol Abertawe, ac mae'n cynnwys amrywiaeth o ddarparwyr profedigaeth, cynrychiolwyr byrddau iechyd ac awdurdodau lleol, academyddion ac eraill. Mae'n destun ymgynghori ar hyn o bryd a chaiff ei gyhoeddi yn y gwanwyn.
Mae'r rhwydwaith clinigol strategol mamolaeth a newyddenedigol yng ngweithrediaeth y GIG yn arwain y gwaith o gynllunio a darparu'r llwybrau gofal profedigaeth cenedlaethol gyda chefnogaeth Sands, yr elusen sy'n rhoi cefnogaeth gyda cholli beichiogrwydd a babanod. Mae pum llwybr yn cael eu cynhyrchu, gan gynnwys camesgoriad, terfynu beichiogrwydd oherwydd nam ar y ffetws, marw-enedigaeth, marwolaeth newyddenedigol a marwolaeth annisgwyl sydyn babanod.
Mae'r cyllid rwy'n ei gyhoeddi heddiw yn ychwanegol at y £420,000 a ddarparwn i fyrddau iechyd bob blwyddyn i gefnogi'r gwaith o gydgysylltu gwasanaethau profedigaeth a gweithredu safonau gofal profedigaeth. Rydym hefyd yn cefnogi sefydlu cyfarfodydd i arweinwyr gwasanaethau profedigaeth y byrddau iechyd a fforwm darparwyr gwasanaethau profedigaeth i annog rhannu gwybodaeth a chydweithio rhwng sefydliadau sy'n darparu cymorth ledled Cymru, i sicrhau bod dulliau yn cael eu cydlynu i leihau dyblygu ac, yn y pen draw, i wella canlyniadau.
Yn ddiweddar, rydym ni wedi ymuno â Llywodraeth y DU, y gwasanaethau brys a chyrff cyhoeddus eraill i ymrwymo i'r siarter ar gyfer teuluoedd sydd mewn profedigaeth oherwydd trasiedi gyhoeddus. Mae'r siarter yn ceisio sicrhau bod gwersi trychineb Hillsborough a'i chanlyniadau yn cael eu dysgu, er mwyn atal y rhai a effeithir gan drychineb cyhoeddus yn y dyfodol rhag cael yr un profiad. Wrth lofnodi'r siarter, mae Llywodraeth Cymru yn ailddatgan ei hymrwymiad i ddiwylliant parhaus o onestrwydd a thryloywder mewn gwasanaeth cyhoeddus a'r sector cyhoeddus ehangach, yn unol â'r fframweithiau presennol a'r gwerthoedd sylfaenol a nodir yn egwyddorion Nolan, gan gynnwys mewn ymateb i ymchwiliadau cyhoeddus.
Er mwyn helpu i fesur ein cynnydd, rydym ni wedi ymgorffori mesur profedigaeth o fewn fframwaith rheoli perfformiad y GIG. Bob chwe mis mae'n ofynnol i fyrddau iechyd roi'r wybodaeth ddiweddaraf am eu cynnydd i weithredu'r fframwaith profedigaeth cenedlaethol a chefnogi llwybrau profedigaeth. Mae hyn yn ein galluogi i fonitro cynnydd a chydweithio â nhw i gefnogi gwelliannau.
Llywydd, fe hoffwn i orffen drwy ddweud fy mod yn falch iawn o'r cynnydd rydym ni wedi'i wneud hyd yma, ond rwy'n ymwybodol bod llawer mwy i'w wneud o hyd. Profedigaeth yw un o'r pethau anoddaf y gallwch chi ei wynebu mewn bywyd. Yn anffodus, mae pob un ohonom ni'n profi hyn ar ryw adeg yn ein bywydau. Cyfrifoldeb pawb yw gofalu am bobl sy'n galaru, ac mae'r tosturi a ddangoswn ni i eraill ar adeg anoddaf eu bywydau, efallai, yn arwydd arall o gymdeithas wâr. Diolch yn fawr.
Daeth y Llywydd i’r Gadair.
The Llywydd took the Chair.
Thank you for your statement today, Minister. It is no doubt welcome that the Welsh Government continues to recognise the need to provide funding for bereavement support, and continues to recognise the important role that bereavement counsellors play for those who've lost loved ones. As you're aware, grief is very specific to an individual and bereavement support cannot take a one-size-fits-all approach, especially considering that different communities have different individual customs that reflect their heritage and faith beliefs. With this in mind, Minister, I'm keen to know how you're assessing bereavement support in terms of evaluating the changing culture around death, and ensure that appropriate support is given.
As you will know, Minister, we have a tendency not to talk about death or dying and prefer to use colloquialisms and much softer language, but research has shown that this can add to the problem of coping with death. For instance, it can be confusing for children, those with learning disabilities, people who are neurodiverse, those who face challenges processing language and those whose first language is not English. Findings show that a large proportion of our population do not understand the language and terminology around end-of-life care. For instance, 78 per cent of respondents to Marie Curie's 'Public attitudes to death and dying in the UK' report did not understand the meaning behind an advanced care plan.
Helping people come to terms with death as part of the life cycle is a positive step towards helping to improve health and well-being, especially mental health, and if people are more aware of death and are prepared for it, they're more likely to be able to cope. Therefore, Minister, what actions are you taking to improve sensitive understanding of dying, death and bereavement for children and those groups I have mentioned? I feel that there's an opportunity to embed this in schools as part of a holistic education approach.
Sadly, Minister, but completely understandably, there's also a real social reluctance to talk to parents who have lost a child. This is due to a myriad of reasons around people not feeling comfortable enough, not knowing what to say and not knowing how to help, and this can further worsen the loss. This is where organisations like 2wish can massively help. Parents often need access to more specialist support, but like many other NHS departments, waiting lists in Wales are considerably high, which often leaves people exposed to the consequences of deteriorating mental health. What targets has the Welsh Government set in terms of offering bereavement support to parents, and what actions are you taking to meet those targets?
There is evidence that shows considerable inequities relating to different types of death. For instance, there are more services available for adult death, but fewer services for pregnancy loss and stillbirth. You have mentioned in your statement that significant progress has been made on the pathways for children and young people and pregnancy and baby loss. Are you able to outline what this progress is and how resources will or have been allocated to them? You would no doubt agree with me that it is extremely important that we don't overlook progress without understanding, and if progress has been made it is right that we fully understand and appreciate the work that has been done.
Turning to regional disparities across Wales, there are particular challenges in rural Wales attributed to the sparse layout of the health service. There is a lack of support services in north and west Wales, particularly with regard to the support that is delivered outside of hospitals. Whilst the £3 million you mentioned yesterday is a notable figure, it is likely to be insufficient to address this issue. What steps are you taking to support community infrastructure and local support networks in helping to deliver bereavement services in these areas?
Finally, I would like to raise the issue of funerals. Funeral costs are thousands of pounds and this can put an additional burden on a family or loved one who are grieving. I'm sure you're aware of the no-frills funeral options that are available, which are seen as more cost-effective and accessible for those who are suffering financially. However, whilst these funerals have their place, it has been highlighted that many families regret opting for such services as they're not able to remember or celebrate their loved ones in a way that they would have liked to, and this undoubtedly complicates the grieving process. How is the Welsh Government encouraging those involved in providing funeral arrangements to be transparent about costs? What wider financial support do you believe should be offered if families are struggling to pay for funeral arrangements? Thank you.
Diolch am eich datganiad heddiw, Gweinidog. Heb amheuaeth mae croeso i'r ffaith bod Llywodraeth Cymru yn parhau i gydnabod yr angen i ddarparu cyllid ar gyfer cymorth profedigaeth, ac yn parhau i gydnabod y rôl bwysig sydd gan gwnselwyr profedigaeth i'r rhai sydd wedi colli anwyliaid. Fel y gwyddoch chi, mae galar yn benodol iawn i unigolyn ac ni all cymorth profedigaeth fod yr un peth i bawb, yn enwedig o ystyried bod gan wahanol gymunedau arferion unigol gwahanol sy'n adlewyrchu eu treftadaeth a'u credoau ffydd. Gyda hyn mewn golwg, Gweinidog, rwy'n awyddus i wybod sut rydych chi'n asesu cymorth profedigaeth o ran gwerthuso'r newid mewn diwylliant o ran marwolaeth, a sicrhau y rhoddir cefnogaeth briodol.
Fel y gwyddoch chi, Gweinidog, mae tueddiad gennym ni i beidio â siarad am farwolaeth neu farw ac mae'n well gennym ddefnyddio ymadroddion llafar a mwyseiriau, ond mae ymchwil wedi dangos y gall hyn ychwanegu at y broblem o ymdopi â marwolaeth. Er enghraifft, gall fod yn ddryslyd i blant, y rhai ag anableddau dysgu, pobl sy'n niwroamrywiol, y rhai sy'n wynebu heriau wrth brosesu iaith a'r rhai nad Saesneg yw eu hiaith gyntaf. Mae canfyddiadau'n dangos nad yw cyfran fawr o'n poblogaeth yn deall yr iaith a'r derminoleg ynghylch gofal diwedd oes. Er enghraifft, nid oedd 78 y cant o'r ymatebwyr i adroddiad Marie Curie 'Public attitudes to death and dying in the UK' yn deall pam mae angen cynllun gofal uwch.
Mae helpu pobl i ddod i delerau â marwolaeth fel rhan o'r cylch bywyd yn gam cadarnhaol tuag at helpu i wella iechyd a lles, yn enwedig iechyd meddwl, ac os yw pobl yn fwy ymwybodol o farwolaeth ac yn barod ar ei gyfer, maen nhw'n fwy tebygol o allu ymdopi. Felly, Gweinidog, pa gamau ydych chi'n eu cymryd i wella dealltwriaeth dringar o farw, marwolaeth a phrofedigaeth i blant a'r grwpiau hynny yr wyf wedi'u crybwyll? Rwy'n teimlo bod cyfle i ymgorffori hyn mewn ysgolion yn rhan o ddull addysg gyfannol.
Yn anffodus, Gweinidog, ond yn hollol ddealladwy, mae yna amharodrwydd cymdeithasol gwirioneddol hefyd i siarad â rhieni sydd wedi colli plentyn. Mae hyn oherwydd myrdd o resymau pam nad yw pobl yn teimlo'n ddigon cyfforddus, heb wybod beth i'w ddweud a ddim yn gwybod sut i helpu, a gall hyn waethygu'r golled ymhellach. Dyma lle gall sefydliadau fel 2wish helpu'n fawr. Yn aml mae angen i rieni gael mynediad at gymorth mwy arbenigol, ond fel llawer o adrannau eraill y GIG, mae rhestrau aros yng Nghymru yn hirfaith iawn, sy'n aml yn gadael pobl yn agored i ganlyniadau iechyd meddwl sy'n dirywio. Pa dargedau y mae Llywodraeth Cymru wedi'u gosod o ran cynnig cymorth profedigaeth i rieni, a pha gamau ydych chi'n eu cymryd i gyrraedd y targedau hynny?
Mae tystiolaeth sy'n dangos anghydraddoldebau sylweddol sy'n ymwneud â gwahanol fathau o farwolaethau. Er enghraifft, mae mwy o wasanaethau ar gael ar gyfer marwolaeth oedolion, ond llai o wasanaethau ar gyfer colli beichiogrwydd a geni plentyn yn farw. Rydych chi wedi sôn yn eich datganiad bod cynnydd sylweddol wedi'i wneud ar y llwybrau i blant a phobl ifanc a cholli beichiogrwydd a babanod. Allwch chi amlinellu beth yw'r cynnydd hwn a sut y dyrennir neu y dyranwyd adnoddu iddyn nhw? Mae'n siŵr y byddech yn cytuno â mi ei bod hi'n hynod bwysig nad ydym ni'n anwybyddu cynnydd heb ddeall, ac os gwnaed cynnydd, mae'n iawn ein bod yn deall ac yn gwerthfawrogi'r gwaith a wnaed yn llawn.
Gan droi at wahaniaethau rhanbarthol ledled Cymru, mae heriau penodol yng nghefn gwlad Cymru a briodolir i natur ddarniog y gwasanaeth iechyd. Mae diffyg gwasanaethau cymorth yng ngogledd a gorllewin Cymru, yn enwedig o ran y gefnogaeth sy'n cael ei darparu y tu allan i ysbytai. Er bod y £3 miliwn a grybwyllwyd gennych chi ddoe yn ffigwr nodedig, mae'n debygol o fod yn annigonol i fynd i'r afael â'r mater hwn. Pa gamau ydych chi'n eu cymryd i gefnogi seilwaith cymunedol a rhwydweithiau cymorth lleol wrth helpu i ddarparu gwasanaethau profedigaeth yn yr ardaloedd hyn?
Yn olaf, fe hoffwn i godi mater angladdau. Mae costau angladd yn filoedd o bunnoedd a gall hyn roi baich ychwanegol ar deulu neu anwylyn sy'n galaru. Rwy'n siŵr eich bod chi'n ymwybodol o'r dewisiadau sydd ar gael o ran angladd syml, sy'n cael eu hystyried yn fwy cost-effeithiol a hygyrch i'r rhai sy'n dioddef yn ariannol. Fodd bynnag, er bod gan yr angladdau hyn eu lle, amlygwyd bod llawer o deuluoedd yn difaru dewis gwasanaethau o'r fath gan nad ydyn nhw'n gallu cofio na dathlu eu hanwyliaid mewn ffordd y bydden nhw wedi hoffi ei gwneud, ac mae hyn yn sicr yn cymhlethu'r broses alaru. Sut mae Llywodraeth Cymru yn annog y rhai sy'n ymwneud â darparu trefniadau angladd i fod yn dryloyw ynghylch costau? Pa gymorth ariannol ehangach y credwch chi y dylid ei gynnig os yw teuluoedd yn ei chael hi'n anodd talu am drefniadau angladd? Diolch.
Thank you so much, Joel James, for all of those questions, and particularly where you started, with saying that nobody's journey through grief, through that experience, is going to be the same. I think that's very much then reflected in the £3 million going to the 18 different organisations across Wales. They provide support for a wide range of demographics, for different parts, for different types, for different age groups, which I think is so important, and that's why I'm really proud of this fund.
In terms of where and how that money was disseminated, we received a large number of quality applications, and they were required to demonstrate how they're addressing gaps in bereavement service provision, and how the work aligns with the national bereavement framework for Wales, which is crucial, and the three components of bereavement support described by the National Institute for Health and Clinical Excellence, NICE. There was a robust and competitive process, and it was undertaken by an independent expert panel of representation from specialists, palliative care and academia, and the panel evaluated each application against specific scoring criteria, ensuring that there was a diverse range of bereavement provision across the breadth of Wales. I understand that there may be some disappointment for organisations who were unsuccessful. However, we have been able to provide them with feedback and hope people will apply again in the future.
Just to touch on a few of those—you mentioned Marie Curie—Marie Curie has received funding; Age Cymru as well. The DPJ Foundation, who were very prominent at the—gosh, I can't remember the name of the—Royal Welsh. Sorry, I shouldn't have forgotten that: the Royal Welsh. I met with the Samaritans there as well. There were lots of talks about this within the agricultural community, because it really does need to be tailored to those communities, as you said.
I also wanted to say on the different pathways that I'm very much here to present on something that was really led by Lynne Neagle, when she was in this role. Sometimes there's a tendency to think, 'We'll have one pathway', and to try to provide for everybody, but Lynne was very, very clear with her officials that she felt that there are certain types of grief. So, for example, when you lose a child, when you lose somebody to suicide, where there needs to be a tailored, more specific type of pathway, really, for the type of care that people need. You also mentioned the different needs of children and young people. So, for example, if you've had a chance to look at the 18 organisations, 2wish Cymru in particular are there to do that support, and that's on a national basis.
In terms of the measurements, as I set out in the statement, those measurements will be put in place. They will be monitored at six-monthly meetings with the NHS executive. And in terms of the two bereavement pathways that you mentioned, the children and young people and the baby loss, as I said, they're out for consultation at the moment; we're expecting to have an update from the group that is carrying that out in the spring.
As I said, a really wide range of organisations have received this funding. I've had the pleasure of meeting with a number of them, and I think that what comes across is that bereavement and grief can be incredibly isolating, and there's nothing better than being able to talk to somebody one on one, if you need it, but also to have that peer support, and there's that peer support element in every part of this.
So, finally, you asked about funeral options. I'm very sorry, I completely understand what people are feeling in that space; it can be extremely expensive. And also it's at a time when you feel quite vulnerable and overwhelmed, and then it's awful to hear that maybe people have regrets about the decisions that they made in that context. It's unfortunately not part of my portfolio, solely part of my portfolio, so, if you don't mind, I will take that on board and take that away and look into it, and come back to you. Diolch.
Diolch yn fawr iawn, Joel James, am yr holl gwestiynau hynny, ac yn enwedig lle ddechreuoch chi, gyda dweud nad yw pawb yn ymdopi â galar, â'r profiad hwnnw, yn yr un ffordd. Rwy'n credu bod hynny'n cael ei adlewyrchu'n fawr iawn yn y £3 miliwn sy'n mynd i'r 18 sefydliad gwahanol ledled Cymru. Maen nhw'n darparu cefnogaeth ar gyfer ystod eang o ddemograffeg, ar gyfer gwahanol rannau, ar gyfer gwahanol fathau, ar gyfer gwahanol grwpiau oedran, sydd, yn fy marn i, mor bwysig, a dyna pam rwy'n falch iawn o'r gronfa hon.
O ran ble a sut y cafodd yr arian hwnnw ei ddyrannu, fe gawsom ni nifer fawr o geisiadau o ansawdd, ac roedd gofyn iddyn nhw ddangos sut maen nhw'n mynd i'r afael â bylchau yn narpariaeth y gwasanaeth profedigaeth, a sut mae'r gwaith yn cyd-fynd â fframwaith profedigaeth cenedlaethol Cymru, sy'n hanfodol, a'r tair elfen o gymorth profedigaeth a ddisgrifiwyd gan y Sefydliad Cenedlaethol dros Iechyd a Rhagoriaeth Glinigol, NICE. Roedd proses gadarn a chystadleuol, ac fe'i cynhelid gan banel arbenigol annibynnol o gynrychiolaeth gan arbenigwyr, gofal lliniarol a'r byd academaidd, a gwerthusodd y panel bob cais yn unol â meini prawf sgorio penodol, gan sicrhau bod ystod amrywiol o ddarpariaeth profedigaeth ar draws Cymru gyfan. Rwy'n deall y gallai fod rhywfaint o siom i sefydliadau a oedd yn aflwyddiannus. Fodd bynnag, rydym ni wedi gallu rhoi adborth iddyn nhw ac rydym ni'n gobeithio y bydd pobl yn gwneud cais eto yn y dyfodol.
Dim ond i grybwyll rhai o'r rheini—fe wnaethoch chi sôn am Marie Curie—mae Marie Curie wedi derbyn cyllid; Age Cymru hefyd. The DPJ Foundation, oedd yn amlwg iawn yn y—o diar, alla i ddim cofio enw'r—Y Sioe Frenhinol. Mae'n ddrwg gen i, ddylwn i ddim fod wedi anghofio hynny: Y Sioe Frenhinol. Cwrddais â'r Samariaid yno hefyd. Roedd llawer o sgyrsiau am hyn o fewn y gymuned amaethyddol, oherwydd mae gwir angen ei deilwra i'r cymunedau hynny, fel y dywedoch chi.
Roedd arna i hefyd eisiau sôn, o ran y gwahanol lwybrau rydw i yma i'w cyflwyno, am rywbeth a arweiniwyd gan Lynne Neagle mewn gwirionedd, pan oedd hi yn y swydd hon. Weithiau mae tuedd i feddwl, 'Bydd gennym ni un llwybr', a cheisio darparu ar gyfer pawb, ond roedd Lynne yn glir iawn, iawn gyda'i swyddogion ei bod hi'n teimlo bod rhai mathau o alar. Felly, er enghraifft, pan fyddwch chi'n colli plentyn, pan fyddwch chi'n colli rhywun i hunanladdiad, lle mae angen math penodol o lwybr wedi'i deilwra, mewn gwirionedd, ar gyfer y math o ofal sydd ei angen ar bobl. Fe wnaethoch chi hefyd sôn am wahanol anghenion plant a phobl ifanc. Felly, er enghraifft, os ydych chi wedi cael cyfle i edrych ar y 18 sefydliad, mae 2wish Cymru yn benodol yno i ddarparu'r gefnogaeth honno, ac mae hynny ar sail genedlaethol.
O ran y mesurau, fel y dywedais i yn y datganiad, caiff y mesurau hynny eu gweithredu. Cânt eu monitro mewn cyfarfodydd chwe mis gyda gweithrediaeth y GIG. Ac o ran y ddau lwybr profedigaeth y sonioch chi amdanyn nhw, y plant a'r bobl ifanc a cholli baban, fel y dywedais i, maen nhw'n destun ymgynghoriad ar hyn o bryd; rydym ni'n disgwyl cael diweddariad gan y grŵp sy'n cyflawni hynny yn y gwanwyn.
Fel y dywedais i, mae ystod eang iawn o sefydliadau wedi derbyn y cyllid hwn. Rwyf wedi cael y pleser o gyfarfod â nifer ohonyn nhw, ac rwy'n credu mai'r hyn sy'n cael ei gyfleu yw y gall profedigaeth a galar fod yn hynod ynysig, a does dim byd gwell na gallu siarad â rhywun yn unigol, os oes angen hynny arnoch chi, ond hefyd i gael y gefnogaeth honno gan gymheiriaid, ac mae'r elfen honno o gymorth gan gymheiriaid ym mhob rhan o hyn.
Felly, yn olaf, fe wnaethoch chi ofyn am y dewisiadau o ran angladdau. Mae'n ddrwg iawn gen i, rwy'n deall yn llwyr beth mae pobl yn ei deimlo o ran hynny; gall fod yn ddrud iawn. A hefyd mae ar adeg pan ydych chi'n teimlo'n eithaf agored i niwed ac wedi'ch llethu, ac yna mae'n ofnadwy clywed efallai fod pobl wedi difaru'r penderfyniadau hynny a wnaethon nhw yn y cyd-destun hwnnw. Yn anffodus, nid yw'n rhan o fy mhortffolio, dim ond rhan o fy mhortffolio, felly, os nad oes ots gennych chi, byddaf yn ystyried hynny ac yn ymchwilio iddo, ac yn dod yn ôl atoch chi. Diolch.
Wel, mae profedigaeth yn rhywbeth sy'n effeithio ar bob un ohonom ni, a thra bydd cefnogaeth, cysur a chariad aelodau teuluol ac anwyliaid yn amlwg yn bwysig, mae gan y wladwriaeth rôl i'w chwarae hefyd, yn enwedig wrth sicrhau bod gwasanaethau a chefnogaeth gymunedol, ac yn y gweithle, ar gael. Mae Cymru yn ffodus iawn i gael ystod o sefydliadau sy'n darparu cymorth mewn galar, ac wrth drafod y mater bore yma efo fy nghyfoedion fan hyn, fe gyfeiriodd Elin Jones, er enghraifft, at HAHAV ym Mhlas Antaron, Aberystwyth, fel enghraifft o'r arfer da yma, ac mae eraill yn bodoli ar draws Cymru.
Mae cefnogaeth dosturiol yn arwydd o gymdeithas wâr, ac mewn gwirionedd, gall ein cymdeithas wneud efo ychydig mwy o dosturi ar hyn o bryd. Mae'r swm ariannol sydd wedi cael ei ddatgan i'w groesawu, ond does yna ddim llawer o fanylion heblaw am yr ychydig ychwanegol ddaru chi eu rhoi yn eich ymateb chi rŵan. Fedrwch chi, felly, restru pwy ydy'r 18 sefydliad trydydd sector fydd yn cael mynediad at yr arian, neu sut y dylai cyrff eraill wneud cais am yr arian, a rhoi sicrhad y bydd yr arian yma'n cael ei rannu'n deg yn ddaearyddol ar draws Cymru?
Fe wnaethoch chi sôn yn ystod y datganiad diweddar ar wasanaethau mamolaeth a newyddenedigaethol am y gwaith sydd ar droed i ddatblygu llwybrau gofal profedigaeth ar gyfer teuluoedd sy'n dioddef colled baban, a dwi'n croesawu'r mewnbwn mae Uned Bolisi ar y Cyd Sands a Tommy's wedi bod yn ei gyfrannu i'r rhaglen yma. A gaf i ofyn, felly, am ddiweddariad ar y gwaith hwn? Pryd bydd y llwybrau gofal newydd yn barod i'w gweithredu gan y byrddau iechyd, ac i ba raddau mae'r capasiti staffio ac arbenigedd presennol yn adlewyrchu beth sydd ei angen o ran y gweithredu ymarferol ar lawr gwlad?
Dwi hefyd yn croesawu bod y fframwaith yn cydnabod yr angen i wella darpariaeth ar gyfer grwpiau pobl ddu, Asiaidd a lleiafrifoedd ethnig, ac yr anfanteision penodol y maen nhw'n eu hwynebu yn y cyd-destun yma. Felly, pa waith allgymorth y mae'r Llywodraeth wedi'i wneud i estyn allan i'r cymunedau yma er mwyn cryfhau eu hymddiriedaeth nhw yn y gwasanaethau sydd ar gael i ymdopi â phrofedigaeth?
Fe wnaeth yr anfanteision yma amlygu eu hunain yn enwedig, wrth gwrs, yn ystod y pandemig, a dwi'n falch gweld bod y fframwaith yma'n pwysleisio'r angen i ddysgu gwersi o'r cyfnod hwnnw. Mi fyddwch yn ymwybodol bod Plaid Cymru wedi dadlau dros ymchwiliad COVID llawn i Gymru ers rhai blynyddoedd, fel y mecanwaith mwyaf effeithiol i ddysgu'r gwersi yma, ond gan fod y Llywodraeth yn parhau i wrthod cymryd y cam yma, pa mor hyderus ydych chi y bydd y fframwaith yn medru ymgorffori gwersi'r pandemig yn llawn heb fewnwelediad ymchwiliad swyddogol?
Ar yr un trywydd, dwi wedi derbyn nifer fawr o etholwyr yn cysylltu yn dweud eu bod nhw'n gorfod aros wythnosau hir am dystysgrif marwolaeth, a bod y mater wedi gwaethygu ers mis Medi'r flwyddyn ddiwethaf. Heb hyn, mae'n amhosib trefnu angladd, ac yn golygu nad ydy teuluoedd ac anwyliaid yn medru galaru'n iawn.
Ar ben hyn, mae'r oedi ar gofrestru adroddiadau crwner ar hunanladdiadau yn sylweddol hwy yng Nghymru o'i chymharu â Lloegr, ac yn rhoi loes bellach i'w hanwyliaid. Felly, a gaf i ofyn a ydy'r Llywodraeth yn ymwybodol o'r materion yma, ac a wnaiff y Gweinidog ymrwymo i edrych i mewn iddyn nhw a gweithredu ar unrhyw ganfyddiadau?
I gloi, mae'r fframwaith yn gywir i gydnabod rôl allweddol y trydydd sector yng nghyd-destun gofal profedigaethol, ond fel rydyn ni wedi sôn sawl gwaith dros y misoedd diwethaf, mi fydd penderfyniad Llywodraeth Lafur San Steffan i godi cyfraniadau yswiriant gwladol cyflogwyr yn rhoi pwysau ariannol aruthrol ar fudiadau dielw perthnasol. I ddefnyddio dim ond un enghraifft dwi wedi cyfeirio ato sawl gwaith yn barod, mae elusen Marie Curie yn cynnig cymorth a chyngor dros y ffôn i bobl sydd wedi dioddef profedigaeth, ond mae'r gangen yng Nghymru yn wynebu costau ychwanegol o dros £0.25 miliwn y flwyddyn, yn uniongyrchol oherwydd penderfyniad y Llywodraeth Lafur yn San Steffan.
Felly, pa asesiad ydych chi wedi'i wneud o effaith y newidiadau sydd i ddod o fis Ebrill ymlaen ar ddarpariaeth a chapasiti gofal profedigaeth yn y trydydd sector? A pha fesurau ydych chi wedi'u rhoi mewn lle er mwyn gwarchod trefniadau perthnasol y fframwaith presennol o benderfyniadau eich partneriaid mewn grym yn San Steffan? Neu ydy'r £3 miliwn yma rydych chi'n ei neilltuo i'r 18 cwmni heddiw mewn gwirionedd yn digolledu o benderfyniad Llafur yn San Steffan? Diolch.
Well, bereavement is something that impacts each and every one of us, and while support, comfort and love from family members and loved ones is clearly important, the state does have a role to play too, particularly in ensuring that services and community support, and workplace support, are available. Wales is very fortunate to have a range of organisations that provide support at times of bereavement, and in discussing the issue this morning with my colleagues here, Elin Jones, for example, referred to HAHAV in Plas Antaron in Aberystwyth as an example of good practice, and others exist across Wales.
Compassionate support is a sign of a civilised society, and, indeed, our society could do with a little more of that compassion at the moment. The financial sum that's been announced is to be welcomed, but there isn't much detail apart from the small amount of additional detail that you provided in your response just now. So, can you list who the 18 third sector organisations are that will have access to this funding, or how other organisations should apply for this funding, and provide an assurance that this funding will be shared geographically fairly across Wales?
You mentioned during a recent statement on maternity and neonatal services the work that's in train to develop bereavement care pathways for families who suffer baby loss, and I welcome the input that the Sands and Tommy's Joint Policy Unit has contributed to this programme. Can I ask, therefore, for an update on that work? When will the new care pathways be ready to be implemented by the health boards, and to what extent does the current staffing capacity and expertise reflect what is required in terms of practical implication on the ground?
I also welcome the fact that the framework recognises the need to improve provision for groups from black, Asian and minority ethnic communities, and the particular disadvantages that they face in this context. So, what outreach support has the Government been doing in order to reach out to these communities in order to strengthen their trust in the services available to cope with bereavement?
These disadvantages highlighted themselves particularly during the pandemic, of course, and I'm pleased to see that this framework emphasises the need to learn lessons from that time. You will be aware that Plaid Cymru has argued for a full Welsh COVID inquiry for some years, as the most effective mechanism to learn those lessons, but as the Government continues to refuse to take that step, how confident are you that the framework will be able to incorporate the lessons of the pandemic fully, without the insight of an official inquiry?
Along the same lines, a number of constituents have contacted me saying that they have had to wait many weeks for a death certificate, and that the issue has deteriorated since September last year. Without this, it's impossible to organise a funeral, and it does mean that families and loved ones can't grieve properly.
In addition to this, the delays in terms of registering coroners' reports on suicide are significantly longer in Wales as compared to England, and cause further pain to loved ones. So, can I ask whether the Government is aware of these issues, and will the Minister commit to look into them and to take action on any findings?
To conclude, the framework is right to recognise the key role of the third sector in bereavement care, but as we've mentioned many times in recent months, the decision by the Labour Government in Westminster to increase employer national insurance contributions will place huge financial pressures on relevant not-for-profit organisations. To use just one example that I've referred to many times before, the Marie Curie charity offers support and advice over the phone to people who have suffered bereavement, but the Welsh branch is facing additional costs of over £0.25 million per annum, directly as a result of the decision of the Labour Government in Westminster.
So, what assessment have you made of the impact of the proposed changes from April onwards on the provision and capacity of bereavement care in the third sector? And what measures have you put in place in order to safeguard the relevant arrangements of the current framework from the impact of decisions taken by your partners in power in Westminster? Or is the £3 million that you're allocating to the 18 companies today simply compensating them for the decision taken by the Labour Government in Westminster? Thank you.
Thank you very much, Mabon ap Gwynfor, for that contribution and those reflections, really. I really agree with what you were saying about needing to have that more compassionate Wales, ultimately, and I think that that's the purpose of this, and being able to give this statement today. I also agree that we are very fortunate in Wales; we have some wonderful third sector organisations and so much good practice, as you said.
I'm more than happy to share this list afterwards in terms of who has received funding from the £3 million, as you requested. So, the 18 are: the DPJ Foundation; Mind in Powys, so that's covering mid and north Powys; Sandy Bear; Aberystwyth and District Hospice at Home Volunteers; 2wish Cymru, which is on a national basis; Marie Curie, which is on a national basis; Platfform, which is also online; Tŷ Hafan; Hope House Tŷ Gobaith; the City Hospice Trust Limited; St David's Hospice Care; Hope Trust Cardiff, the charitable incorporated organisation; The Junction; Canolfan Felin Fach; ACE—Action in Caerau & Ely; Cruse Bereavement Support, Cruse Cymru; the Paul Sartori foundation; Age Cymru Dyfed and Age Cymru Powys; and Llamau. So, I'm more than happy, of course, to share that. But, again, I would say that most of the funding is for between about £60,000 and up to about £150,000 as well, and there are some that have proven to be so wonderful in this space that they've received more funding as well in additional funding this year too. So, I think you can see that all of those examples, really, show the breadth and certainly how we've managed to make this work across Wales in many different ways—online, like you said, telephone hotlines, et cetera.
Diolch yn fawr iawn, Mabon ap Gwynfor, am y cyfraniad yna a'r myfyrdodau hynny, a dweud y gwir. Rwy'n cytuno'n fawr â'r hyn yr oeddech chi'n ei ddweud am fod angen y Gymru fwy tosturiol honno, yn y pen draw, ac rwy'n credu mai dyna ddiben hyn, a gallu rhoi'r datganiad hwn heddiw. Rwyf hefyd yn cytuno ein bod yn ffodus iawn yng Nghymru; mae gennym ni sefydliadau trydydd sector gwych a chymaint o arferion da, fel y dywedoch chi.
Rwy'n fwy na pharod i rannu'r rhestr hon wedyn o ran pwy sydd wedi derbyn cyllid o'r £3 miliwn, fel y gwnaethoch chi ofyn. Felly, y 18 yw: y DPJ Foundation; Mind ym Mhowys, felly mae hynny'n cynnwys canolbarth a gogledd Powys; Sandy Bear; Gwirfoddolwyr Hosbis yn y Cartref Aberystwyth a'r Cylch; 2wish Cymru, sydd ar sail genedlaethol; Marie Curie, sydd ar sail genedlaethol; Platfform, sydd hefyd ar-lein; Tŷ Hafan; Hope House Tŷ Gobaith; City Hospice Trust Limited; Gofal Hosbis Dewi Sant; Hope Trust Caerdydd, y sefydliad corfforedig elusennol; The Junction; Canolfan Felin Fach; ACE—Gweithredu yng Nghaerau a Threlái; Cruse Bereavement Support, Cruse Cymru; sefydliad Paul Sartori; Age Cymru Dyfed ac Age Cymru Powys; a Llamau. Felly, rwy'n fwy na hapus, wrth gwrs, i rannu hynny. Ond, unwaith eto, byddwn i'n dweud bod y rhan fwyaf o'r cyllid ar gyfer rhwng tua £60,000 a hyd at tua £150,000 hefyd, ac mae rhai sydd wedi profi i fod mor wych yn hyn o beth fel eu bod nhw wedi derbyn mwy o gyllid yn ogystal fel cyllid ychwanegol eleni hefyd. Felly, rwy'n credu y gallwch chi weld bod yr holl enghreifftiau hynny, mewn gwirionedd, yn dangos yr ehangder ac yn sicr sut rydyn ni wedi llwyddo i wneud i'r gwaith hwn weithio ledled Cymru mewn sawl ffordd wahanol—ar-lein, fel y dywedoch chi, llinellau ffôn, ac ati.
You also asked then about neonatal and what I mentioned in the announcement that I made last week. So, just to clarify, the perinatal engagement framework, which was published alongside the quality statement, will set out how we expect health boards to actively engage with women and families to enhance outcomes and improve those experiences, and a range of improvement activities are being delivered through the implementation phase of the national maternity and neonatal safety support programme, with a clear focus on improving care and outcomes. A midwife has also been recruited to take forward a range of actions seeking to eliminate the disparities experienced by black, Asian and minority ethnic women through the perinatal period.
Also, this works in, then, with the work around the bereavement support for the loss of a baby. We know that a loss of a baby at any stage of pregnancy is distressing, and we are committed to ensuring every family who has this experience is appropriately and compassionately supported. We are working with Sands, as you mentioned, and experts in this area to implement the national bereavement care pathway across Wales specifically for miscarriage, stillbirth and baby loss. All families who experience pregnancy loss at maternity units in Wales are supported by bereavement midwives, in conjunction with Sands, and offered memory boxes, which include a certificate of birth. We are progressing work with UK Government officials to ensure the certification process is delivered across Wales to formally recognise baby loss, and awaiting information on cost and how this will be implemented, to be considered by Ministers. So, just to reassure you, even though at the moment there's consultation on some of these pathways, there is also a huge amount of work that's going on alongside this. And it's all very much being co-produced with people with lived experience.
You also asked about the community engagement aspect of this. I would say, and I hope you'll agree from the list that I've read out, all of these organisations and third sector and charities are so immersed in the communities that they serve. So, as part of doing this announcement, I went and visited Platfform, which is based in Cardiff, and they have spaces upstairs where people can come in and have one-to-one sessions, but then they also have almost like a living room downstairs where everyone can sit and have a cup of tea and have a chat. And what they said is that they feel that what they're doing is not just helping that individual, but it is actually helping the whole community, because having that more compassionate Wales and spreading that message and having people who don't feel isolated and feel included within the community makes a huge difference. So, I'd say that all of this, really, is about that outreach and that community.
I am confident that this will be rolled out. It does have to be updated. The NHS executive is very much engaged with this. It has very much, as well, been co-produced. So, when it comes to the COVID-19 families, they're being heard, they're being listen to, they're being incorporated into this. I hope that they feel that this is a worthwhile and helpful process for them. It's part of the consultation at the moment, but they are absolutely part of this and engaged.
In terms of the issues with the coroners at the moment, I know that this is something that Mark Isherwood and Paul Davies have also written to the Cabinet Secretary for Health and Social Care about, because this is their responsibility, but I wanted to say that the changes—. Of course, this all came about because, on 9 September 2024, statutory reforms to the death certification were introduced by the UK Government, and they came into effect across a range of stakeholders involved in the death certification and registration process. Since then, all deaths in England and Wales are subject to independent scrutiny by either a coroner or a medical examiner. As we all know, the purpose of this was so that families could feel reassured that their loved one had received the proper care up until the time that they passed away. That was the purpose of this. It was always anticipated that this additional layer of safeguards and scrutiny would add some additional time between death and registration, and we are seeing this reflected currently in the ONS data, alongside the usual longer timescales associated with winter pressures. I do want to reassure families, though, that we are absolutely looking into this. There have been instances that need to be thoroughly investigated, and the issues have been found to be mainly outside of medical examiner service control, but officials have commenced a series of contingency meetings involving all stakeholders across the death certification and management process, and a range of immediate remedial actions for all stakeholders across the system as well. So, this is all to say we're very much aware of it, and we're doing something about it. My heart really goes out to people who are having to wait longer than necessary to be able to plan a funeral and to be able to say goodbye to their loved one.
And when it comes to national insurance, I'm afraid, no—my answer would be 'no'. That is not what this was about. It was purely about ensuring that the 18 organisations across Wales are able to provide that compassionate support for people when they're grieving.
Fe wnaethoch chi hefyd ofyn wedyn am wasanaethau newyddenedigol a'r hyn y soniais amdano yn y cyhoeddiad a wnes i yr wythnos diwethaf. Felly, er mwyn egluro, bydd y fframwaith ymgysylltu amenedigol, a gyhoeddwyd ochr yn ochr â'r datganiad ansawdd, yn nodi sut rydym yn disgwyl i fyrddau iechyd ymgysylltu'n weithredol â menywod a theuluoedd i wella canlyniadau a gwella'r profiadau hynny, ac mae ystod o weithgareddau gwella yn cael eu cyflawni drwy gam gweithredu'r rhaglen genedlaethol cefnogi diogelwch mewn gofal mamolaeth a newyddenedigol, gyda phwyslais clir ar wella gofal a chanlyniadau. Mae bydwraig hefyd wedi cael ei recriwtio i fwrw ymlaen ag ystod o gamau gweithredu sy'n ceisio dileu'r gwahaniaethau a brofir gan fenywod du, Asiaidd a lleiafrifoedd ethnig yn ystod y cyfnod amenedigol.
Hefyd, mae hyn yn gweithio, felly, gyda'r gwaith yn ymwneud â'r cymorth profedigaeth ar gyfer colli babi. Gwyddom fod colli babi ar unrhyw gam o feichiogrwydd yn drallodus, ac rydym ni wedi ymrwymo i sicrhau bod pob teulu sydd â'r profiad hwn yn cael ei gefnogi'n briodol ac yn dosturiol. Rydym ni'n gweithio gyda Sands, fel y sonioch chi, ac arbenigwyr yn y maes hwn i weithredu'r llwybr gofal profedigaeth cenedlaethol ledled Cymru yn benodol ar gyfer camesgoriad, marw-enedigaeth a cholli babanod. Mae pob teulu sy'n colli beichiogrwydd mewn unedau mamolaeth yng Nghymru yn cael eu cefnogi gan fydwragedd profedigaeth, ar y cyd â Sands, ac yn cael cynnig blychau cof, sy'n cynnwys tystysgrif geni. Rydym ni'n bwrw ymlaen â'r gwaith gyda swyddogion Llywodraeth y DU i sicrhau bod y broses ardystio'n cael ei chyflwyno ledled Cymru i gydnabod colled babanod, ac i aros am wybodaeth am gost hyn a sut y caiff ei weithredu, i'w hystyried gan Weinidogion. Felly, dim ond i'ch sicrhau chi, er bod ymgynghoriad ar rai o'r llwybrau hyn ar hyn o bryd, mae yna hefyd lawer iawn o waith sy'n digwydd ochr yn ochr â hyn. Ac mae'r cyfan yn cael ei gyd-gynhyrchu yn fawr iawn gyda phobl sydd â phrofiad byw.
Roeddech chi hefyd yn holi am yr agwedd ymgysylltu cymunedol ar hyn. Byddwn i'n dweud, a gobeithio y byddwch chi'n cytuno o'r rhestr rydw i wedi'i darllen, mae'r holl sefydliadau a'r trydydd sector ac elusennau hyn wedi ymwreiddio cymaint yn y cymunedau maen nhw'n eu gwasanaethu. Felly, yn rhan o wneud y cyhoeddiad hwn, es i i ymweld â Platfform, sydd wedi'i leoli yng Nghaerdydd, ac mae ganddyn nhw lefydd i fyny'r grisiau lle gall pobl ddod i mewn a chael sesiynau un i un, ond yna mae ganddyn nhw hefyd bron fel ystafell fyw i lawr y grisiau lle gall pawb eistedd a chael paned o de a chael sgwrs. A'r hyn a ddywedon nhw yw eu bod nhw'n teimlo bod yr hyn maen nhw'n ei wneud nid yn unig yn helpu'r unigolyn hwnnw, ond mae'n helpu'r gymuned gyfan mewn gwirionedd, oherwydd mae cael y Gymru fwy tosturiol yna a lledaenu'r neges honno a chael pobl sydd ddim yn teimlo'n ynysig ac yn teimlo eu bod nhw wedi'u cynnwys yn y gymuned yn gwneud gwahaniaeth enfawr. Felly, byddwn i'n dweud bod hyn i gyd, mewn gwirionedd, yn ymwneud â'r allgymorth hwnnw a'r gymuned honno.
Rwy'n hyderus y bydd hyn yn cael ei gyflwyno. Mae'n rhaid ei ddiweddaru. Mae gweithrediaeth y GIG yn ymwneud yn fawr â hyn. Mae hefyd, i raddau helaeth iawn, wedi cael ei gyd-gynhyrchu. Felly, o ran teuluoedd COVID-19, maen nhw'n cael eu clywed, gwrandewir arnyn nhw, maen nhw'n cael eu hymgorffori yn hyn. Rwy'n gobeithio eu bod yn teimlo bod hon yn broses ddefnyddiol a gwerth chweil iddyn nhw. Mae'n rhan o'r ymgynghoriad ar hyn o bryd, ond maen nhw'n rhan greiddiol o hyn ac yn cymryd rhan.
O ran y materion gyda'r crwneriaid ar hyn o bryd, fe wn i fod hyn yn rhywbeth y mae Mark Isherwood a Paul Davies hefyd wedi'i ysgrifennu at Ysgrifennydd y Cabinet dros Iechyd a Gofal Cymdeithasol yn ei gylch, oherwydd mai eu cyfrifoldeb nhw yw hyn, ond roeddwn i eisiau dweud bod y newidiadau—. Wrth gwrs, daeth hyn i gyd oherwydd, ar 9 Medi 2024, cyflwynwyd diwygiadau statudol i'r ardystiad marwolaeth gan Lywodraeth y DU, a daethant i rym ar draws ystod o randdeiliaid sy'n ymwneud â'r broses ardystio marwolaethau a chofrestru. Ers hynny, mae pob marwolaeth yng Nghymru a Lloegr yn destun craffu annibynnol gan grwner neu arholwr meddygol. Fel y gwyddom ni i gyd, diben hyn oedd er mwyn i deuluoedd deimlo eu bod yn dawel eu meddwl bod eu hanwyliaid wedi derbyn y gofal cywir hyd nes iddyn nhw farw. Dyna oedd diben hyn. Rhagwelwyd erioed y byddai'r haen ychwanegol hon o fesurau diogelu a chraffu yn ychwanegu peth amser ychwanegol rhwng marwolaeth a chofrestru, ac rydym ni'n gweld hyn yn cael ei adlewyrchu ar hyn o bryd yn nata'r ONS, ochr yn ochr â'r amserlenni hirach arferol sy'n gysylltiedig â phwysau'r gaeaf. Fe hoffwn i sicrhau teuluoedd, serch hynny, ein bod yn ymchwilio i hyn mewn difrif. Bu achosion y mae angen ymchwilio iddyn nhw'n drylwyr, a chanfuwyd bod y materion y tu allan i reolaeth gwasanaeth arholwr meddygol yn bennaf, ond mae swyddogion wedi dechrau cyfres o gyfarfodydd wrth gefn sy'n cynnwys yr holl randdeiliaid ar draws y broses ardystio a rheoli marwolaethau, ac ystod o gamau unioni ar unwaith ar gyfer yr holl randdeiliaid ar draws y system hefyd. Felly, mae hyn i gyd i ddweud ein bod yn ymwybodol iawn ohono, ac rydym yn gwneud rhywbeth am y peth. Rwy'n cydymdeimlo'n ddiffuant iawn â'r bobl sy'n gorfod aros yn hirach nag sydd angen i allu cynllunio angladd a gallu ffarwelio â'u hanwyliaid.
Ac o ran yswiriant gwladol, mae gen i ofn, na—fy ateb fyddai 'na'. Nid dyna beth oedd diben hyn. Roedd yn ymwneud yn unig â sicrhau bod y 18 sefydliad ledled Cymru yn gallu darparu'r gefnogaeth dosturiol honno i bobl pan fyddant yn galaru.
Thank you very much, Minister, for bringing this statement to the Siambr today. I know, as a society, that we do shy away from talking about death, so it's great that we are discussing it here today. I was very pleased that the Minister mentioned the grant for third sector organisations, because I am aware of the fantastic work that they do. City Hospice in my constituency offers bereavement counselling support to anyone in Cardiff that has suffered a bereavement, not just for family members of patients who have been cared for at the hospice, but that includes specialist support for children, and I believe they are one of the bodies on the list that you read out.
And I know the Minister is also aware of help via the NHS, in particular the Cardiff and Vale baby loss psychology service, which I believe she launched earlier this year. That service provides specialist support to the mothers and parents who've suffered baby loss from 19 weeks. And I wondered whether she could make any comment on any opportunities there would be for this to expand to an earlier date, in order to offer help when parents lose a baby earlier than 19 weeks, and on what opportunities there would be to expand that to other parts of the NHS.
And also, I'd just, finally, take up the theme of when these different pathways will come to fruition, because, in relation to baby loss, I know there are five different pathways, and I understand from what the Minister has said that there's consultation going on about some of those pathways. When will all of that actually finish, and when will we have a final service?
Diolch yn fawr iawn, Gweinidog, am gyflwyno'r datganiad hwn i'r Siambr heddiw. Fe wn i, fel cymdeithas, ein bod yn osgoi siarad am farwolaeth, felly mae'n wych ein bod ni'n ei thrafod yma heddiw. Roeddwn yn falch iawn bod y Gweinidog wedi sôn am y grant ar gyfer sefydliadau'r trydydd sector, oherwydd rwy'n ymwybodol o'r gwaith gwych maen nhw'n ei wneud. Mae Hosbis y Ddinas yn fy etholaeth i yn cynnig cymorth cwnsela mewn profedigaeth i unrhyw un yng Nghaerdydd sydd wedi dioddef profedigaeth, nid yn unig i aelodau teulu cleifion sydd wedi derbyn gofal yn yr hosbis, ond mae hynny'n cynnwys cefnogaeth arbenigol i blant, ac rwy'n credu eu bod yn un o'r cyrff ar y rhestr rydych chi'n ei darllen allan.
Ac rwy'n gwybod bod y Gweinidog hefyd yn ymwybodol o gymorth drwy'r GIG, yn enwedig gwasanaeth seicoleg colli babanod Caerdydd a'r Fro, y credaf iddi ei lansio yn gynharach eleni. Mae'r gwasanaeth hwn yn darparu cefnogaeth arbenigol i'r mamau a'r rhieni sydd wedi colli babi o 19 wythnos. A meddwl oeddwn i tybed a allai hi wneud unrhyw sylw ar unrhyw gyfleoedd a fyddai yna i hyn ehangu i ddyddiad cynharach, er mwyn cynnig help pan fydd rhieni'n colli babi cyn 19 wythnos, ac ar ba gyfleoedd fyddai i ehangu hynny i rannau eraill o'r GIG.
A hefyd, yn olaf, pe cawn i sôn am y thema pryd fydd y gwahanol lwybrau hyn yn dwyn ffrwyth, oherwydd, mewn perthynas â cholli babanod, rwy'n gwybod bod pum llwybr gwahanol, ac rwy'n deall o'r hyn y mae'r Gweinidog wedi'i ddweud bod ymgynghoriad yn digwydd ynghylch rhai o'r llwybrau hynny. Pryd fydd hynny i gyd yn dod i ben mewn gwirionedd, a phryd fydd gennym ni wasanaeth terfynol?
Thank you so much, Julie Morgan, for those questions. I want to say that I would completely agree with you on all of the organisations. I remember many years ago going to City Hospice. You were there as well, and we had an open day, and it was very community orientated, really, and just how much, over the years, they've expanded that service that they provide, which I think is tremendous. Also, I'd just take this opportunity as well to say that so many of these organisations have huge input and couldn't run without volunteers. It is the volunteers in this space as well. I also wanted to say that we've talked a lot today about how complex grief can be, and sometimes traumatic as well, depending on your circumstances, and, as we've said, it's all about that connection and feeling as if somebody understands what you're going through. I think that all of these organisations really get that. I'm really pleased that the bereavement support grant has been able to continue to support both the City Hospice and many other organisations.
I also wanted to say 'thank you so much' for talking about the Cardiff and Vale baby loss psychology service. It is the first in Wales. I was there for the launch of it. I got to talk to mothers who had lost a baby and then were receiving that support and care from the team when they were having their next baby, which, obviously, would be such an anxious time for them. They've got a number of peer support groups as well for a range of different needs, I suppose. And, yes, this is how we tend to do things in Wales—as you know, you start off with somebody who goes first, usually through absolute sheer determination and tenacity. And I also got to meet the team as well when they came, and I visited the maternity unit at the University Hospital of Wales. Not only do they provide the support to mothers and families, but they also provide support to the midwives and the bereavement midwives, because it takes all of that, really, to be able to hold, sometimes, that real grief. This is something that I and the Cabinet Secretary for Health and Social Care, as you know, are all about; if it's good practice, if it's working, if it's something that is really making a difference, then our intention is always to see that good practice spread.
And then, in terms of the pathways, it is the baby loss and the children and young people pathways that are being done first. Lynne Neagle is now in the Chamber, but I reiterate what I said before—and, of course, you and so many people have been part of ensuring that we have these very specific pathways. Professor Ann John is overseeing that process, and we should have that feedback on that consultation by spring, and then we keep going and we get that rolled out as quickly as we possibly can. Diolch.
Diolch yn fawr iawn, Julie Morgan, am y cwestiynau hynny. Rwyf am ddweud y byddwn i'n cytuno'n llwyr â chi ar yr holl sefydliadau. Rwy'n cofio flynyddoedd maith yn ôl mynd i Hosbis y Ddinas. Roeddech chi yno hefyd, a chawsom ni ddiwrnod agored, ac roedd ar gyfer y gymuned, mewn gwirionedd, a faint maen nhw, dros y blynyddoedd, wedi ehangu'r gwasanaeth hwnnw y maen nhw'n ei ddarparu, ac rwy'n credu ei fod yn aruthrol. Hefyd, hoffwn fanteisio ar y cyfle hwn hefyd i ddweud bod gan gynifer o'r sefydliadau hyn fewnbwn enfawr ac na allent redeg heb wirfoddolwyr. Y gwirfoddolwyr ydyw yn y maes hwn hefyd. Roeddwn i hefyd eisiau dweud ein bod ni wedi sôn llawer heddiw am ba mor gymhleth y gall galar fod, ac weithiau'n drawmatig hefyd, yn dibynnu ar eich amgylchiadau, ac, fel rydyn ni wedi dweud, mae'n ymwneud â'r cysylltiad hwnnw a theimlo fel petai rhywun yn deall yr hyn rydych chi'n mynd drwyddo. Rwy'n credu bod yr holl sefydliadau hyn wir yn deall hynny. Rwy'n falch iawn bod y grant cymorth profedigaeth wedi gallu parhau i gefnogi Hosbis y Ddinas a llawer o sefydliadau eraill.
Roeddwn i hefyd eisiau dweud 'diolch yn fawr' am sôn am wasanaeth seicoleg colli babanod Caerdydd a'r Fro. Dyma'r cyntaf yng Nghymru. Roeddwn i yno i'w lansio. Cefais sgwrs â mamau a oedd wedi colli babi ac a oedd yn cael y gefnogaeth a'r gofal hynny gan y tîm pan oedden nhw'n cael eu babi nesaf, a fydd, yn amlwg, yn gyfnod mor bryderus iddyn nhw. Mae ganddyn nhw nifer o grwpiau cymorth cymheiriaid hefyd ar gyfer amrywiaeth o wahanol anghenion, mae'n debyg. Ac, ie, dyma sut rydyn ni'n tueddu i wneud pethau yng Nghymru—fel y gwyddoch chi, rydych chi'n dechrau gyda rhywun sy'n mynd gyntaf, fel arfer trwy benderfyniad a dycnwch llwyr. Ac fe wnes i hefyd gwrdd â'r tîm pan ddaethon nhw, ac fe wnes i ymweld â'r uned famolaeth yn Ysbyty Athrofaol Cymru. Maen nhw nid yn unig yn darparu'r gefnogaeth i famau a theuluoedd, ond maen nhw hefyd yn darparu cefnogaeth i'r bydwragedd a'r bydwragedd profedigaeth, oherwydd mae'n cymryd hynny i gyd, mewn gwirionedd, i allu dal y galar go iawn hwnnw, weithiau. Mae hyn yn rhywbeth yr wyf i ac Ysgrifennydd y Cabinet dros Iechyd a Gofal Cymdeithasol, fel y gwyddoch chi, yn ymwneud ag ef; os yw'n arfer da, os yw'n gweithio, os yw'n rhywbeth sy'n gwneud gwahaniaeth go iawn, ein bwriad bob amser yw gweld yr arfer da hwnnw'n lledaenu.
Ac yna, o ran y llwybrau, y llwybrau colli babi a phlant a phobl ifanc sy'n cael eu gwneud gyntaf. Mae Lynne Neagle bellach yn y Siambr, ond rwy'n ailadrodd yr hyn a ddywedais o'r blaen—ac, wrth gwrs, rydych chi a chymaint o bobl wedi bod yn rhan o sicrhau bod gennym y llwybrau penodol iawn hyn. Mae'r Athro Ann John yn goruchwylio'r broses honno, a dylem gael yr adborth hwnnw ar yr ymgynghoriad hwnnw erbyn y gwanwyn, ac yna rydym yn dal ati ac rydym yn cyflwyno hynny cyn gynted ag y gallwn ni. Diolch.
A significant proportion of bereavement care is provided by our charitable hospices in Wales, with services available before and after a loved one's death, but you only listed some of these, and if I heard correctly, you excluded all of the adult hospices in north Wales. However, with every hospice in Wales forecasting a deficit for this financial year and 90 per cent stating that cost-of-living pressures are likely to reduce the support that they provide, how will you protect their vital bereavement care across Wales?
Great family distress is being caused by the death registration delays created, as we heard, by the new statutory medical examiner system. Will you, therefore, provide an update following the first engagement meeting between the Welsh Government, funeral directors and others, understood to have been held very recently—the week before last—to discuss this?
Finally, members of the cross-party group on funerals and bereavement have previously discussed the provision of bereavement support for the deaf and for those bereaved by suicide. How will the framework address this, working, for example, with the all-Wales deaf, mental health and well-being group and suicide prevention charity Papyrus, which provides services for BSL users?
Mae cyfran sylweddol o ofal profedigaeth yn cael ei ddarparu gan ein hosbisau elusennol yng Nghymru, gyda gwasanaethau ar gael cyn ac ar ôl marwolaeth rhywun annwyl, ond dim ond rhai o'r rhain a restrwyd gennych chi, ac os clywais yn iawn, fe wnaethoch chi eithrio pob un o'r hosbisau oedolion yng ngogledd Cymru. Fodd bynnag, gyda phob hosbis yng Nghymru yn rhagweld diffyg ar gyfer y flwyddyn ariannol hon a 90 y cant yn nodi bod pwysau costau byw yn debygol o leihau'r cymorth y maen nhw'n ei ddarparu, sut y byddwch yn amddiffyn eu gofal profedigaeth hanfodol ledled Cymru?
Mae gofid mawr i'r teulu yn cael ei achosi gan yr oedi i gofrestru marwolaethau a grëwyd, fel y clywsom ni, gan y system arholwr meddygol statudol newydd. A wnewch chi, felly, roi'r wybodaeth ddiweddaraf yn dilyn y cyfarfod ymgysylltu cyntaf rhwng Llywodraeth Cymru, trefnwyr angladdau ac eraill, y deallwyd iddo gael ei gynnal yn ddiweddar iawn—yr wythnos cyn y diwethaf—i drafod hyn?
Yn olaf, mae aelodau'r grŵp trawsbleidiol ar angladdau a phrofedigaeth wedi trafod yn y gorffennol y ddarpariaeth o gymorth profedigaeth i'r byddar ac i'r rhai sydd mewn profedigaeth oherwydd hunanladdiad. Sut bydd y fframwaith yn mynd i'r afael â hyn, gan weithio, er enghraifft, gyda grŵp Cymru gyfan ar gyfer byddardod, iechyd meddwl a lles a'r elusen atal hunanladdiad Papyrus, sy'n darparu gwasanaethau i ddefnyddwyr Iaith Arwyddion Prydain?
Thank you so much, Mark Isherwood. I know that this is something that is very close to your heart and you're very passionate about, and you oversee the cross-party group in this area, so I really appreciate all of those questions and the letters that you write to us on behalf of people as well. So, in terms of the grant process, as I said to Joel James, we were inundated. There were twice as many organisations who applied this time. It was decided independently. I can tell you today the ones who were successful and those that were not received really helpful, thorough feedback. If you'd like to write to me, though, or if you'd like to ask any organisation to write to me who was not successful, then I'd be more than happy to have a look into that, absolutely. It is £3 million for 18 organisations all across Wales trying to provide that real range. As I said earlier about the requirements for the funding, it was to really try to identify the gaps in the service as well. So, that also would have been taken into consideration.
In terms of the meeting that you're referring to, as I've said, as well, this is the responsibility of the Cabinet Secretary for Health and Social Care. I provided an update on as much as I know at the moment in terms of the certification—the death certificates—to Mabon ap Gwynfor previously. I'm sure that the Cabinet Secretary for Health and Social Care will write to you as soon as possible with an update. But, I do want to say that this is something that is being taken very, very seriously. You will know better than most how long we have waited for this. It goes back to the Shipman scandal—an abhorrent scandal—and it's taken many, many years for this to come through to ensure that people absolutely know that their loved one received the proper care up until the point at which they passed away. So, I'm glad that it has come through, but that additional layer has led to delays, and I totally feel for families, as I said, who are experiencing those delays. I want to reassure you, though, that this is being taken very, very seriously. The Welsh Government and the UK Government are working together with all of those stakeholders that you listed.
And then, in terms of the other pathways that are coming through and that will be worked on, it is vital that they are co-produced. In many parts of my portfolio, I talk with people who work in England, in Wales, across all of the nations, and what they always say is that, in Wales, we do co-production really well and we really listen to people with lived experience. What that means, though, is that it is not as quick as the process could be if I sat down with officials and wrote it. So, what I would say is that it's being done really, really thoroughly and sensitively. We are ensuring that we're hearing all of those voices and that everyone will be able to access the bereavement support that they need when they need it. So, I will take all of that on board and I will be able to give you a more in-depth update as those pathways come through. But, as I said, at the moment, it's the children and young people and the baby loss ones that have gone first and which are going through consultation at the moment, and I will come back to the Chamber when we have an update on those. Diolch.
Diolch yn fawr iawn, Mark Isherwood. Rwy'n gwybod bod hyn yn rhywbeth sy'n agos iawn at eich calon a'ch bod yn angerddol iawn amdano, ac rydych chi'n goruchwylio'r grŵp trawsbleidiol yn y maes hwn, felly rwy'n gwerthfawrogi'r holl gwestiynau hynny a'r llythyrau rydych chi'n eu hysgrifennu atom ni ar ran pobl hefyd. Felly, o ran y broses grant, fel y dywedais wrth Joel James, fe gawsom ni gymaint ohonyn nhw. Roedd dwywaith cymaint o sefydliadau wedi ymgeisio y tro hwn. Penderfynwyd yn annibynnol. Gallaf ddweud wrthych chi heddiw y rhai a oedd yn llwyddiannus, a chafodd y rhai nad oedd adborth defnyddiol a thrwyadl. Os hoffech chi ysgrifennu ata i, serch hynny, neu os hoffech chi ofyn i unrhyw sefydliad ysgrifennu ata i nad oedd yn llwyddiannus, yna byddwn yn fwy na pharod i gael golwg ar hynny, yn sicr. Y swm yw £3 miliwn ar gyfer 18 sefydliad ledled Cymru sy'n ceisio darparu'r ystod wirioneddol honno. Fel y dywedais yn gynharach am y gofynion ar gyfer y cyllid, roedd a wnelo hynny mewn gwirionedd â cheisio nodi'r bylchau yn y gwasanaeth hefyd. Felly, byddai hynny hefyd wedi cael ei ystyried.
O ran y cyfarfod rydych chi'n cyfeirio ato, fel y dywedais, cyfrifoldeb Ysgrifennydd y Cabinet dros Iechyd a Gofal Cymdeithasol yw hwn. Rhoddais ddiweddariad ar gymaint ag y gwn i ar hyn o bryd o ran yr ardystiad—y tystysgrifau marwolaeth—i Mabon ap Gwynfor yn flaenorol. Rwy'n siŵr y bydd Ysgrifennydd y Cabinet dros Iechyd a Gofal Cymdeithasol yn ysgrifennu atoch chi cyn gynted â phosibl gyda diweddariad. Ond, fe hoffwn i ddweud bod hyn yn rhywbeth sy'n cael ei gymryd yn gwbl, gwbl, o ddifrif. Byddwch yn gwybod yn well na'r rhan fwyaf pa mor hir rydym ni wedi aros am hyn. Mae'n mynd yn ôl i sgandal Shipman—sgandal ffiaidd—ac mae wedi cymryd blynyddoedd lawer iawn i wireddu hyn i sicrhau bod pobl yn gwybod yn iawn bod eu hanwyliaid yn derbyn y gofal priodol hyd at yr adeg lle buont farw. Felly, rwy'n falch ei fod wedi ei gyflawni, ond mae'r haen ychwanegol honno wedi arwain at oedi, ac rwy'n cydymdeimlo'n fawr â theuluoedd, fel y dywedais, sy'n profi'r oedi hynny. Fe hoffwn i eich sicrhau chi, serch hynny, bod hyn yn cael ei drin gyda'r difrifwch mwyaf. Mae Llywodraeth Cymru a Llywodraeth y DU yn cydweithio â'r holl randdeiliaid hynny a restrwyd gennych chi.
Ac yna, o ran y llwybrau eraill sydd yn yr arfaeth ac y gweithir arnyn nhw, mae'n hanfodol eu bod nhw'n cael eu cyd-gynhyrchu. Mewn sawl rhan o fy mhortffolio, rwy'n siarad â phobl sy'n gweithio yn Lloegr, yng Nghymru, ar draws yr holl genhedloedd, a'r hyn y maen nhw bob amser yn ei ddweud yw ein bod ni, yng Nghymru, yn cyd-gynhyrchu'n dda iawn ac rydym wir yn gwrando ar bobl â phrofiad o lygad y ffynnon. Fodd bynnag, yr hyn y mae hynny'n ei olygu yw nad yw'r broses mor gyflym ag y gallai hi fod pe bawn i'n eistedd gyda swyddogion a'i hysgrifennu. Felly, yr hyn y byddwn i'n ei ddweud yw ei fod yn cael ei wneud mewn gwirionedd, yn drylwyr ac yn dringar. Rydym ni'n sicrhau ein bod yn clywed yr holl leisiau hynny ac y bydd pawb yn gallu cael gafael ar y cymorth profedigaeth sydd ei angen arnyn nhw pan fydd ei angen arnyn nhw. Felly, byddaf yn ystyried hynny i gyd a byddaf yn gallu rhoi diweddariad mwy manwl i chi wrth i'r llwybrau hynny weld golau dydd. Ond, fel y dywedais i, ar hyn o bryd, y llwybrau plant a'r bobl ifanc a'r rhai sydd wedi colli babi y rhoddwyd sylw iddyn nhw'n gyntaf ac sy'n destun ymgynghoriad ar hyn o bryd, a byddaf yn dod yn ôl i'r Siambr pan fydd gennym ni ddiweddariad ar y rheini. Diolch.
Diolch i'r Gweinidog am y datganiad yna.
Thank you, Minister, for that statement.
Mae eitem 7, y datganiad o dan eitem 7, wedi ei drosi yn ddatganiad ysgrifenedig.
Item 7, the statement under item 7, will be issued as a written statement.
Eitem 8 sydd nesaf, felly. Y Rheoliadau Ardrethu Annomestig (Lluosydd) (Cymru) 2025 yw hyn, a dwi'n gofyn i'r Ysgrifennydd Cabinet dros Gyllid a'r Gymraeg i wneud y datganiad—Mark Drakeford.
Item 8 is next, the Non-Domestic Rating (Multiplier) (Wales) Regulations 2025, and I call on the Cabinet Secretary for Finance and Welsh Language to move the motion—Mark Drakeford.
Cynnig NDM8824 Jane Hutt
Cynnig bod y Senedd, yn unol â Rheol Sefydlog 27.5, yn cymeradwyo bod y fersiwn ddrafft o Reoliadau Ardrethu Annomestig (Lluosydd) (Cymru) 2025 yn cael ei llunio yn unol â’r fersiwn ddrafft a osodwyd yn y Swyddfa Gyflwyno ar 21 Ionawr 2025.
Motion NDM8824 Jane Hutt
To propose that the Senedd, in accordance with Standing Order 27.5, approves that the draft The Non-Domestic Rating (Multiplier) (Wales) Regulations 2025 is made in accordance with the draft laid in the Table Office on 21 January 2025.
Cynigiwyd y cynnig.
Motion moved.
Diolch yn fawr, Llywydd. Symudaf y cynnig i gymeradwyo Rheoliadau Ardrethu Annomestig (Lluosydd) (Cymru) 2025. Mae'r rheoliadau'n arwain at luosydd ardrethu annomestig ar gyfer 2025-26 o 0.568.
Thank you, Llywydd. I move the motion to approve the Non-domestic Rating (Multiplier) (Wales) Regulations 2025. These regulations lead to a non-domestic rating multiplier for 2025-26 of 0.568.
Llywydd, on 10 of December, I announced that we would limit the increase to the multiplier for the next financial year at a recurring cost of £7 million. Our decisions to freeze or limit inflationary growth in the multiplier from 2021-22 to 2025-26 have cost Welsh taxpayers over £500 million in total so far. These decisions benefit every non-domestic ratepayer in Wales, where that ratepayer does not already receive full rates relief. The multiplier if these regulations are passed will increase by 1 per cent in 2025-26, as opposed to the default increase of 1.7 per cent, were they to be uprated in line with consumer price index inflation. This is the maximum level of support available, using all the consequential funding received from the UK Government's decisions in relation to the multiplier. The result is that non-domestic ratepayers will be asked to pay £7 million less than would otherwise be the case into the non-domestic rates pool, and that shortfall will be made up in full from the budget of the Welsh Government.
Llywydd, for the avoidance of doubt, I should be clear that failure to agree this motion today would mean that the multiplier would rise by the default figure of CPI inflation that would result in the £7 million costs falling back on to the payees of NDR.
Llywydd, ar 10 Rhagfyr, cyhoeddais y byddem yn cyfyngu ar y cynnydd i'r lluosydd ar gyfer y flwyddyn ariannol nesaf ar gost gyson o £7 miliwn. Mae ein penderfyniadau i rewi neu gyfyngu ar dwf chwyddiant yn y lluosydd o 2021-22 i 2025-26 wedi costio cyfanswm o dros £500 miliwn i drethdalwyr Cymru hyd yn hyn. Mae'r penderfyniadau hyn o fudd i bob trethdalwr annomestig yng Nghymru, lle nad yw'r trethdalwr hwnnw eisoes yn derbyn rhyddhad ardrethi llawn. Bydd y lluosydd os caiff y rheoliadau hyn eu pasio yn cynyddu 1 y cant yn 2025-26, yn hytrach na'r cynnydd diofyn o 1.7 y cant, pe byddent yn cael eu huwchraddio yn unol â chwyddiant mynegai prisiau defnyddwyr. Dyma'r lefel uchaf o gymorth sydd ar gael, gan ddefnyddio'r holl gyllid canlyniadol a dderbyniwyd gan benderfyniadau Llywodraeth y DU mewn perthynas â'r lluosydd. Y canlyniad yw y gofynnir i drethdalwyr annomestig dalu £7 miliwn yn llai nag a fydden nhw fel arall i'r gronfa ardrethi annomestig, ac y gwneir iawn yn llawn am y diffyg o gyllideb Llywodraeth Cymru.
Llywydd, er mwyn osgoi amheuaeth, dylwn fod yn glir y byddai methu â chytuno ar y cynnig hwn heddiw yn golygu y byddai'r lluosydd yn codi gan ffigur diofyn chwyddiant mynegai prisiau defnyddwyr a fyddai'n arwain at y costau o £7 miliwn yn syrthio yn ôl ar ysgwyddau trethdalwyr annomestig.
Llywydd, fel arfer, dwi'n diolch i’r Pwyllgor Deddfwriaeth, Cyfiawnder a'r Cyfansoddiad am eu hystyriaeth o’r rheoliadau, a gofynnaf i'r Aelodau gymeradwyo’r rheoliadau heddiw.
Llywydd, as usual, I thank the Legislation, Justice and Constitution Committee for their consideration of these regulations, and I urge Members to approve the regulations today.
I'm grateful for the Cabinet Secretary's motion here today. Just to be clear from our side of these benches, the Welsh Conservatives will be opposing the regulations set out by the Cabinet Secretary, and I'll make a few brief points as to why that is the case.
First of all, we of course believe that the starting position for the multiplier is too high; whilst, granted, I know that's not the debate in front of us today, it's worth reminding the Chamber that non-domestic ratepayers in Wales are paying some of the highest levels against the multiplier of non-domestic rates in Great Britain. That creates more difficult competition for those businesses and makes them less sustainable in the long run.
The second reason why we are opposing this change here today is because we know that whilst the Cabinet Secretary has framed it as a saving, and in the explanatory memorandum, the words actually used are 'total saving to ratepayers', of course, this is an increase in the costs. That means less ability to invest in those businesses by those businesses, fewer staff being able to be employed, and lower pay being able to be passed on to them because they are having to have an increased taxation burden, putting more pressure on an already stretched economic picture here in Wales.
Those same businesses are already having to struggle to deal with new pressures, including a national insurance increase set by the UK Labour Government. So, we believe those businesses should not be having even more tax burden placed upon them, because, of course, the multiplier is a percentage increase on an already increasing rental picture for many of those businesses as well.
And the third point, just to mention, Llywydd, is that we still fundamentally believe that there should be a split multiplier in place for businesses here in Wales, to make it clear as to those businesses that should be paying a higher rate of non-domestic rates than those paying the lower rate for those smaller businesses in particular. So, that's the reason why we're opposing the motion in front of us here today. Diolch yn fawr iawn.
Rwy'n ddiolchgar iawn am gynnig Ysgrifennydd y Cabinet yma heddiw. I fod yn glir o'n hochr ni o'r meinciau hyn, bydd y Ceidwadwyr Cymreig yn gwrthwynebu'r rheoliadau a nodwyd gan Ysgrifennydd y Cabinet, a byddaf yn gwneud ychydig o bwyntiau byr ynghylch pam mae hynny'n wir.
Yn gyntaf oll, credwn wrth gwrs fod y man cychwyn ar gyfer y lluosydd yn rhy uchel; er, wrth gwrs, y gwn i nad dyna'r ddadl o'n blaenau ni heddiw, mae'n werth atgoffa'r Siambr bod trethdalwyr annomestig yng Nghymru yn talu rhai o'r lefelau uchaf yn erbyn lluosydd trethi annomestig ym Mhrydain Fawr. Mae hynny'n creu cystadleuaeth anoddach i'r busnesau hynny ac yn eu gwneud yn llai cynaliadwy yn y tymor hir.
Yr ail reswm pam ein bod yn gwrthwynebu'r newid hwn heddiw yw oherwydd ein bod yn gwybod, er bod Ysgrifennydd y Cabinet wedi cyflwyno hyn fel arbediad, ac yn y memorandwm esboniadol, mai'r geiriau a ddefnyddir mewn gwirionedd yw 'arbediad llwyr i drethdalwyr', wrth gwrs, mae hyn yn gynnydd yn y costau. Mae hynny'n golygu llai o allu i fuddsoddi yn y busnesau hynny gan y busnesau hynny, llai o staff yn gallu cael eu cyflogi, a llai o gyflog yn gallu cael ei drosglwyddo iddyn nhw oherwydd eu bod yn gorfod ysgwyddo baich trethiant cynyddol, gan roi mwy o bwysau ar ddarlun economaidd sydd eisoes dan bwysau yma yng Nghymru.
Mae'r un busnesau hynny eisoes yn gorfod ymlafnio i ymdopi â phwysau newydd, gan gynnwys cynnydd yswiriant cenedlaethol a gyflwynwyd gan Lywodraeth Lafur y DU. Felly, credwn na ddylai'r busnesau hynny ysgwyddo hyd yn oed mwy o faich treth, oherwydd, wrth gwrs, mae'r lluosydd yn gynnydd canrannol ar ben rhenti sydd eisoes yn cynyddu i lawer o'r busnesau hynny hefyd.
A'r trydydd pwynt, dim ond i grybwyll, Llywydd, yw ein bod yn dal i gredu'n sylfaenol y dylai fod lluosydd hollt ar waith ar gyfer busnesau yma yng Nghymru, i'w gwneud hi'n glir ynghylch y busnesau hynny a ddylai fod yn talu cyfradd uwch o gyfraddau annomestig na'r rhai sy'n talu'r gyfradd is ar gyfer y busnesau llai hynny yn benodol. Felly, dyna'r rheswm pam ein bod ni'n gwrthwynebu'r cynnig o'n blaenau ni yma heddiw. Diolch yn fawr iawn.
Yn amlwg, mi fuaswn i'n hoffi cydnabod bod y cynnydd yn y lluosydd o 1 y cant yn is na chwyddiant CPI, ond mae’n rhaid inni ystyried y pictiwr llawn fan hyn o ran y sefyllfa sy’n ein hwynebu, ac yn arbennig os ydyn ni’n edrych ar y sectorau busnesau bach a chanolig yn benodol. O edrych yn fy rhanbarth i, yn amlwg rhai o’r pryderon mawr sydd yna ar y funud, a dwi’n siŵr y bydd nifer o Aelodau yn cytuno ac yn clywed gan fusnesau, yn enwedig rhai bach a chanolig, ydy o ran effaith yswiriant gwladol. Mae yna hefyd effaith, wrth gwrs, i’r rheini sydd wedi dioddef llifogydd sydd heb yswiriant, a’r costau sydd ynghlwm efo hynny, sydd yn wynebu risg parhaus hefyd. Felly, efallai fod hwn yn gynnydd cymharol fach, ond yn y cyd-destun ehangach, mae yna bryderon.
Yn amlwg, yn sgil pasio’r Bil cyllid llywodraeth leol, mi fydd pwerau newydd gan y Senedd hon dros y lluosydd o Ebrill ymlaen. Felly, yr hyn buaswn i’n hoffi ei ofyn i’r Ysgrifennydd Cabinet ydy: oes yna fwriad cyflwyno datganiad polisi ynglŷn â sut mae’r Llywodraeth yn bwriadu defnyddio’r pwerau newydd a fydd ganddyn nhw dros y lluosydd, yn enwedig yng nghyd-destun cefnogi busnesau bach a chanolig?
Evidently, I'd like to recognise that the increase in the multiplier of 1 per cent is less than CPI inflation, but we have to consider the full picture here in terms of the situation that faces us, particularly if we look at the small and medium-sized enterprise sector specifically. Looking in my region, clearly some of the major concerns there—and I'm sure many Members will agree with me and will be hearing from businesses in that SME sector—are about the impact of NI contributions. There are those who have suffered from flooding who don't have insurance, and the costs associated with that, who are facing ongoing risks too. So, maybe this is a relatively small increase, but in the broader context, there are concerns.
Evidently, in the wake of passing the local government finance Bill, this Senedd will have new powers over the multiplier from April onwards. So, what I'd like to ask the Cabinet Secretary is this: is there an intention to introduce a policy statement about how the Welsh Government intends to use the new powers that it will have over the multiplier, particularly in the context of supporting SMEs?
A'r Ysgrifennydd Cabinet i ymateb.
The Cabinet Secretary to reply.
Diolch yn fawr, Llywydd. Well, I listened carefully to Sam Rowlands's three points. You can't change the overall scheme by voting against these regulations, it's not even a gesture in that direction. So concerned are the Welsh Conservatives with the burdens on those businesses that he said were having to struggle that they'll vote this afternoon for an extra £7 million to be paid by those businesses, because let's be absolutely clear, if you defeat these regulations, the default position will kick in, and that will mean that the multiplier will rise by 1.7 per cent, not the 1 per cent that we are proposing. So, to be completely clear with you, your vote would mean that businesses in Wales would have to pay £7 million more—that's what you're voting in favour of this afternoon. If you're just making a political gesture, then your gesture will cost the businesses you say you're so worried about millions of pounds. It is this Labour Government that will be saving them £7 million, and the Welsh Conservatives will vote to impose it on them.
Now, Heledd Fychan got the law right where Sam Rowlands didn't. We can't use a split multiplier in this year, because the power to do so, as Heledd said, doesn't become available to the Senedd until 1 April. At that point, we will, of course, be considering whether that split multiplier possibility can be used to the advantages of businesses in Wales. We will need to take account of changes in the use of the multiplier in England that were signalled by the Chancellor in her budget on 30 October, because that will produce a context that we will need to respond to in Wales. I don't have a closed mind on that issue at this point, and I don't have the powers to deal with that in any case, but when the powers become available to us, then, of course, in the way that the Member has suggested, we will develop our policy in the light of those new possibilities.
Diolch yn fawr, Llywydd. Wel, fe wnes i wrando'n astud ar dri phwynt Sam Rowlands. Allwch chi ddim newid y cynllun cyffredinol trwy bleidleisio yn erbyn y rheoliadau hyn, nid yw hyd yn oed yn ystum i'r cyfeiriad hwnnw. Mae'r Ceidwadwyr Cymreig yn rhoi gymaint o sylw i'r beichiau ar y busnesau hynny y dywedodd eu bod yn ymlafnio fel y byddant yn pleidleisio y prynhawn yma am £7 miliwn ychwanegol i'w dalu gan y busnesau hynny, oherwydd gadewch i ni fod yn hollol glir, os byddwch chi'n trechu'r rheoliadau hyn, yr hyn a gewch chi yw'r sefyllfa ddiofyn, a bydd hynny'n golygu y bydd y lluosydd yn codi 1.7 y cant, nid yr 1 y cant yr ydym ni'n ei gynnig. Felly, i fod yn gwbl glir gyda chi, byddai eich pleidlais yn golygu y byddai'n rhaid i fusnesau yng Nghymru dalu £7 miliwn yn fwy—dyna beth rydych chi'n pleidleisio o'i blaid y prynhawn yma. Os ydych chi'n gwneud ystum gwleidyddol yn unig, yna bydd eich ystum yn costio miliynau o bunnoedd i'r busnesau rydych chi'n dweud eich bod yn poeni cymaint amdanyn nhw. Y Llywodraeth Lafur hon fydd yn arbed £7 miliwn iddyn nhw, a bydd y Ceidwadwyr Cymreig yn pleidleisio i orfodi hynny arnyn nhw.
Nawr, cafodd Heledd Fychan pethau'n gywir lle na chafodd Sam Rowlands. Ni allwn ni ddefnyddio lluosydd hollt eleni, oherwydd nid yw'r pŵer i wneud hynny, fel y dywedodd Heledd, ar gael i'r Senedd tan 1 Ebrill. Bryd hynny, byddwn ni, wrth gwrs, yn ystyried a oes modd defnyddio'r posibilrwydd o'r lluosydd hollt hwnnw er budd busnesau yng Nghymru. Bydd angen i ni ystyried newidiadau yn y defnydd o'r lluosydd yn Lloegr a arwyddwyd gan y Canghellor yn ei chyllideb ar 30 Hydref, oherwydd bydd hynny'n creu cyd-destun y bydd angen i ni ymateb iddo yng Nghymru. Nid oes gennyf feddwl caeedig ar y mater hwnnw ar hyn o bryd, ac nid oes gennyf y pwerau i ddelio â hynny beth bynnag, ond pan ddaw'r pwerau ar gael i ni, yna, wrth gwrs, yn y ffordd y mae'r Aelod wedi'i awgrymu, byddwn yn datblygu ein polisi yng ngoleuni'r posibiliadau newydd hynny.
Y cwestiwn yw: a ddylid derbyn y cynnig? A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? [Gwrthwynebiad.] Oes, mae yna wrthwynebiad, felly gwnawn ni ohirio'r bleidlais tan y cyfnod pleidleisio.
The proposal is to agree the motion. Does any Member object? [Objection.] Yes, there are objections. We will therefore defer voting until voting time.
Gohiriwyd y pleidleisio tan y cyfnod pleidleisio.
Voting deferred until voting time.
Eitem 9 sydd nesaf, Rheoliadau Safonau Marchnata Wyau Maes (Diwygio) (Cymru) 2025. Yr Ysgrifennydd Cabinet dros Newid Hinsawdd a Materion Gwledig sy'n gwneud y datganiad yma—Huw Irranca-Davies.
Item 9 is next, the Free-Range Egg Marketing Standards (Amendment) (Wales) Regulations 2025. The Cabinet Secretary for Climate Change and Rural Affairs to move the motion—Huw Irranca-Davies.
Cynnig NDM8825 Jane Hutt
Cynnig bod y Senedd, yn unol â Rheol Sefydlog 27.5, yn cymeradwyo bod y fersiwn ddrafft o Reoliadau Safonau Marchnata Wyau Maes (Diwygio) (Cymru) 2025 yn cael ei llunio yn unol â’r fersiwn ddrafft a osdwyd yn y Swyddfa Gyflwyno ar 28 Ionawr 2025.
Motion NDM8825 Jane Hutt
To propose that the Senedd, in accordance with Standing Order 27.5, approves that the draft The Free-Range Egg Marketing Standards (Amendment) (Wales) Regulations 2025 is made in accordance with the draft laid in the Table Office on 28 January 2025.
Cynigiwyd y cynnig.
Motion moved.
Diolch, Llywydd. Heddiw rwy’n cyflwyno diwygiad i reoliadau safonau marchnata wyau maes yng Nghymru i’r Senedd gael ei gymeradwyo.
Thank you, Llywydd. Today I present an amendment to the free-range egg marketing standards regulations in Wales for the approval of the Senedd.
Currently, the legislation states that eggs produced by housed hens may be marketed as free range for the first 16 weeks of a compulsory housing measure, without requiring the relabelling or repackaging or any additional information at the point of sale. After 16 weeks, the eggs must be labelled and packaged as barn eggs. The amendment I put before you today removes the time limitations so that any egg products may be sold as free range for an open-ended period where housing measures remain in place. Now, this 16-week period was exceeded in both the 2021-22 and the 2022-23 avian influenza outbreak seasons, so I hope that makes sense as the rationale behind these measures.
The amendment has been introduced across the rest of the UK and the EU. A consistent approach would remove any complexity in these very interconnected supply chains, and just to stress that Wales is a major producer, of course, of free-range eggs, supplying not just our own communities, but also consumers across the UK and, indeed, the EU. The amendment provides certainty for our egg industry, stability in our supply chain and it removes any potential disadvantage to our industry here in Wales.
So, the motion for today's debate is to agree the Free-Range Egg Marketing Standards (Amendment) (Wales) Regulations 2025 laid before the Senedd on 28 January, and I ask Senedd Members to support this motion.
Ar hyn o bryd, mae'r ddeddfwriaeth yn nodi y gall wyau a gynhyrchir gan ieir dan do gael eu marchnata fel rhai maes am 16 wythnos gyntaf mesur gorfodol i'w cadw dan do, heb fod angen ail-labelu neu ailbecynnu nac unrhyw wybodaeth ychwanegol ar adeg eu gwerthu. Ar ôl 16 wythnos, rhaid labelu'r wyau a'u pecynnu fel wyau ysgubor. Mae'r gwelliant a gyflwynais ger eich bron heddiw yn dileu'r cyfyngiadau amser fel y gellir gwerthu unrhyw gynhyrchion wyau fel rhai maes am gyfnod penagored lle mae mesurau i gadw'r ieir dan do yn parhau i fod ar waith. Nawr, aethpwyd y tu hwnt i'r cyfnod 16 wythnos hwn yn nhymor achosion ffliw adar 2021-22 a 2022-23, felly rwy'n gobeithio bod hynny'n gwneud synnwyr fel y rhesymeg sy'n sail i'r mesurau hyn.
Mae'r gwelliant wedi'i gyflwyno ar draws gweddill y DU a'r UE. Byddai dull cyson o weithredu yn dileu unrhyw gymhlethdod yn y cadwyni cyflenwi hyn sy'n hynod gysylltiedig â'i gilydd, a dim ond i bwysleisio bod Cymru yn gynhyrchydd sylweddol o, wrth gwrs, wyau maes, sy'n cyflenwi nid yn unig ein cymunedau ein hunain, ond hefyd defnyddwyr ledled y DU ac, yn wir, yr UE. Mae'r gwelliant yn rhoi sicrwydd i'n diwydiant wyau, sefydlogrwydd yn ein cadwyn gyflenwi ac mae'n dileu unrhyw anfantais bosibl i'n diwydiant yma yng Nghymru.
Felly, y cynnig ar gyfer y ddadl heddiw yw cytuno ar Reoliadau Safonau Marchnata Wyau Maes (Diwygio) (Cymru) 2025 a gyflwynwyd gerbron y Senedd ar 28 Ionawr, a gofynnaf i Aelodau'r Senedd gefnogi'r cynnig hwn.
Dwi'n croesawu'r rheoliadau yma ac mi fydd Plaid Cymru yn pleidleisio o blaid y rheoliadau. Ond dwi jest eisiau nodi rhwystredigaeth, oherwydd mi oeddwn i ar fy nhraed yn y Siambr yma nôl ym mis Ionawr y llynedd yn gofyn i'r Llywodraeth weithredu ar hyn, ac mae yn resyn ei bod hi wedi cymryd 12 mis inni gyrraedd y pwynt lle rŷn ni, o'r diwedd, yn gallu gweithredu. Ac mae hynny wedi bod, wrth gwrs, yn flwyddyn o ofid i'r rheini sydd yn y sector, yn flwyddyn o bryder wrth i gysgod ffliw'r adar daflu cysgod drostyn nhw, ond ar yr un pryd, wrth gwrs, y bygythiad yna o golli'r statws free range, colli marchnad, wedyn, a cholli bywoliaeth. Felly, o leiaf nawr mi fydd cynhyrchwyr yng Nghymru yn cael eu trin yn gydradd â'r rheini yn Lloegr a'r Alban, fel y dywedoch chi, a thu hwnt. Ond roeddwn i jest eisiau nodi, er ein bod ni'n cefnogi'r ffaith ein bod ni wedi cyrraedd fan hyn, ein bod ni'n gresynu ei bod hi wedi cymryd cyhyd.
I welcome these regulations and Plaid Cymru will be voting in favour of them. But I just wanted to note some frustration, because I was on my feet in this Chamber back in January of last year asking the Government to take action in this area, and it's regrettable that it's taken 12 months for us to reach the point where we can at last take action. And that has been, of course, a year of concern for those in the sector, a year of anxiety as the shadow of avian flu was cast upon them, but at the same time, of course, that threat of losing their free-range status, and therefore losing their market and losing their livelihood. So, at least now producers in Wales will be treated equally with those in England and Scotland, as you said, and beyond indeed. But I just wanted to put on the record that, whilst we support the fact that we've got to this point, we regret the fact that it's taken so long.
Yr Ysgrifennydd Cabinet i ymateb, os ydy e'n moyn.
The Cabinet Secretary to respond, if he wants to.
Very briefly, just to explain one of the reasons behind the delay—we are glad to have it here in front of us—we did want to understand the impact on consumers, because we don’t want to be in a situation where consumers felt unclear about what was being proposed. But we do, of course, have here in front of us at the moment—. Avian influenza hasn't gone away; there's now high pathogenicity avian influenza confronting neighbouring countries as well, and we're very aware and vigilant to it. But in understanding that, what we did was we actually went out to engage with consumers. So, we commissioned an independent consumer survey to understand consumers' views in the summer of 2024. We analysed the results and they showed that, actually, most respondents supported these changes; they understood them. So, that is why we had a slight delay, then, and amended the regulations. So, there was a good reason, I would simply say. And I thank—well, anticipate, hopefully, that people will support these amendments, because it's the right thing for our sector, but it also reflects consumer confidence in what we're doing as well.
Yn fyr iawn, dim ond i esbonio un o'r rhesymau tu ôl i'r oedi—rydyn ni'n falch o'i gael yma o'n blaenau—roedden ni eisiau deall yr effaith ar ddefnyddwyr, oherwydd dydyn ni ddim eisiau bod mewn sefyllfa lle roedd defnyddwyr yn teimlo'n aneglur am yr hyn oedd yn cael ei gynnig. Ond mae gennym ni, wrth gwrs, yma o'n blaenau ar hyn o bryd—. Nid yw ffliw adar wedi diflannu; erbyn hyn mae ffliw adar pathogenedd uchel yn wynebu gwledydd cyfagos hefyd, ac rydyn ni'n ymwybodol iawn ac yn wyliadwrus ohono. Ond wrth ddeall hynny, yr hyn a wnaethom oedd mynd allan mewn gwirionedd i ymgysylltu â defnyddwyr. Felly, fe wnaethom gomisiynu arolwg defnyddwyr annibynnol i ddeall barn defnyddwyr yn haf 2024. Gwnaethom ddadansoddi'r canlyniadau ac roeddynt yn dangos, mewn gwirionedd, bod y rhan fwyaf o'r ymatebwyr yn cefnogi'r newidiadau hyn; roedden nhw'n eu deall. Felly, dyna pam y cawsom ychydig o oedi, felly, a diwygio'r rheoliadau. Felly, roedd rheswm da, byddwn i'n dweud. Ac rwy'n diolch—wel, yn rhagweld, gobeithio, y bydd pobl yn cefnogi'r diwygiadau hyn, oherwydd dyma'r peth iawn i'n sector, ond mae hefyd yn adlewyrchu hyder defnyddwyr yn yr hyn yr ydym yn ei wneud hefyd.
Right, let's test that.
Iawn, gadewch i ni brofi hynny.
Y cwestiwn yw: a ddylid derbyn y cynnig? A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? Nac oes. Felly, mae'r cynnig wedi'i dderbyn.
The proposal is to agree the motion. Does any Member object? No. The motion is therefore agreed.
Derbyniwyd y cynnig yn unol â Rheol Sefydlog 12.36.
Motion agreed in accordance with Standing Order 12.36.
Eitem 10 sydd nesaf, y Rheoliadau Caffael (Diwygiadau Amrywiol) (Cymru) 2025. Yr Ysgrifennydd Cabinet dros gyllid sy'n gwneud y datganiad yma—Mark Drakeford.
Item 10 is next, the Procurement (Miscellaneous Amendments) (Wales) Regulations 2025. The Cabinet Secretary for finance will move this motion—Mark Drakeford.
Cynnig NDM8823 Jane Hutt
Cynnig bod y Senedd, yn unol â Rheol Sefydlog 27.5, yn cymeradwyo bod y fersiwn ddrafft o Reoliadau Caffael (Diwygiadau Amrywiol) (Cymru) 2025 yn cael ei llunio yn unol â’r fersiwn ddrafft a osodwyd yn y Swyddfa Gyflwyno ar 14 Ionawr 2025.
Motion NDM8823 Jane Hutt
To propose that the Senedd, in accordance with Standing Order 27.5, approves that the draft The Procurement (Miscellaneous Amendments) (Wales) Regulations 2025 is made in accordance with the draft laid n the Table Office on 14 January 2025.
Cynigiwyd y cynnig.
Motion moved.
Diolch yn fawr, Llywydd. I move the motion to approve the Procurement (Miscellaneous Amendments) (Wales) Regulations 2025. Procurement is a powerful tool. The Welsh public sector spends over £10 billion annually through procurement, offering significant opportunities to support the Welsh economy. The Procurement Act 2023 was an Act of the UK Parliament. It received Royal Assent in October 2023 and it replaced the current procurement regulations. The Senedd secured independent and completely comparable rights to bring forward regulations to set new rules and procedures for Welsh contracting authorities and the changes in these regulations aim to create a simpler, quicker, more flexible procurement system that embeds transparency across the commercial lifecycle and opens up opportunities for new entrants, including Welsh SMEs and social enterprises.
The first set of Procurement (Wales) Regulations were made in July 2024 and they provided the technical and practical details required to ensure the proper functioning of the Act. The regulations being considered today are the second in three sets of regulations stemming from the 2023 Act. The regulations being considered here provide further details for Welsh contracting authorities and honour the commitment made by my predecessor, the then Cabinet Secretary for finance, to attend to the details raised by the Legislation, Justice and Constitution Committee during their scrutiny of the 2024 regulations. I remain grateful to the Legislation, Justice and Constitution Committee for their diligent work on the regulations and I ask Members to approve them today.
Diolch yn fawr, Llywydd. Rwy'n cynnig y cynnig i gymeradwyo Rheoliadau Caffael (Diwygiadau Amrywiol) (Cymru) 2025. Mae caffael yn offeryn pwerus. Mae sector cyhoeddus Cymru yn gwario dros £10 biliwn bob blwyddyn drwy gaffael, gan gynnig cyfleoedd sylweddol i gefnogi economi Cymru. Deddf Senedd y DU oedd Deddf Caffael 2023. Derbyniodd Gydsyniad Brenhinol ym mis Hydref 2023 ac fe wnaeth ddisodli'r rheoliadau caffael presennol. Sicrhaodd y Senedd hawliau annibynnol a hollol gymaradwy i gyflwyno rheoliadau i bennu rheolau a gweithdrefnau newydd ar gyfer awdurdodau contractio yng Nghymru a nod y newidiadau yn y rheoliadau hyn yw creu system gaffael symlach, gyflymach, fwy hyblyg sy'n gwreiddio tryloywder ar draws y cylch bywyd masnachol ac sy'n agor cyfleoedd i newydd-ddyfodiaid, gan gynnwys BBaChau a mentrau cymdeithasol Cymru.
Gwnaed y set gyntaf o Reoliadau Caffael (Cymru) ym mis Gorffennaf 2024 ac roeddynt yn darparu'r manylion technegol ac ymarferol sydd eu hangen i sicrhau bod y Ddeddf yn cael ei gweithredu'n briodol. Y rheoliadau sy'n cael eu hystyried heddiw yw'r ail mewn tair set o reoliadau sy'n deillio o Ddeddf 2023. Mae'r rheoliadau sy'n cael eu hystyried yma yn rhoi rhagor o fanylion i awdurdodau contractio Cymru ac yn anrhydeddu'r ymrwymiad a wnaed gan fy rhagflaenydd, Ysgrifennydd y Cabinet dros gyllid ar y pryd, i roi sylw i'r manylion a godwyd gan y Pwyllgor Deddfwriaeth, Cyfiawnder a'r Cyfansoddiad yn ystod eu gwaith craffu ar reoliadau 2024. Rwy'n parhau i fod yn ddiolchgar i'r Pwyllgor Deddfwriaeth, Cyfiawnder a'r Cyfansoddiad am eu gwaith diwyd ar y rheoliadau a gofynnaf i'r Aelodau eu cymeradwyo heddiw.
Cadeirydd y Pwyllgor Deddfwriaeth, Cyfiawnder a'r Cyfansoddiad, Mike Hedges, i gyfrannu.
The Chair of the Legislation, Justice and Constitution Committee, Mike Hedges, to reply.
Diolch, Llywydd. The Legislation, Justice and Constitution Committee considered these draft regulations on 27 January. The committee’s report contains a single technical reporting point and three merits reporting points. My comments will focus on the technical point and the first merits point.
As set out in the report, the technical reporting point identifies some potentially defective drafting in relation to defining terms in new regulation 45A, which is being inserted into the 2024 regulations. The new regulation 45A includes references to 'affiliated turnover amount', 'affiliated person' and 'utility'. These terms are not defined in the new regulation 45A nor are they defined in the 2024 regulations.
The Welsh Government told us that it noted the reporting point but it does not fully agree with it. In respect of the committee’s comments in relation to the definitions of 'affiliated turnover amount' and 'affiliated person', the Government said that the scope of the power in the Procurement Act 2023 was relevant here and new regulation 45A has been drafted in such as way so as not to raise a potential matter of vires.
On the definition of 'utility', the Government agrees that for absolute clarity the definition should move from regulation 4 to regulation 2 of the 2024 regulations. The Government told us that it anticipates that additional regulations will be needed to finalise implementation of the 2023 Act, and this change will be included in those future regulations, which are likely to come forward in late spring.
The committee’s first merits reporting point notes that these regulations are amending the 2024 regulations to address the issues raised in the committee’s report on those regulations, in particular those around the use of outdated names for such bodies as the Senedd Commission. In previous correspondence with the committee in September 2024, the Welsh Government raised some concerns that changing the names could have an impact on compatibility with international obligations, and so the committee asked the Welsh Government to provide an update on its determination that it is now appropriate to make these changes. In responding, the Welsh Government said that it now determined that the concerns it outlined in correspondence last September were minimal.
Diolch, Llywydd. Trafododd y Pwyllgor Deddfwriaeth, Cyfiawnder a'r Cyfansoddiad y rheoliadau drafft hyn ar 27 Ionawr. Mae adroddiad y pwyllgor yn cynnwys un pwynt adrodd technegol a thri phwynt adrodd rhinwedd. Bydd fy sylwadau yn canolbwyntio ar y pwynt technegol a'r pwynt rhinwedd cyntaf.
Fel y nodir yn yr adroddiad, mae'r pwynt adrodd technegol yn nodi rhywfaint o ddrafftio a allai fod yn ddiffygiol o ran diffinio termau yn y rheoliad 45A newydd, sy'n cael ei fewnosod yn rheoliadau 2024. Mae'r rheoliad 45A newydd yn cynnwys cyfeiriadau at 'swm trosiant cysylltiedig', 'person cysylltiedig' a 'chyfleustod'. Nid yw'r termau hyn wedi'u diffinio yn y rheoliad 45A newydd nac yn cael eu diffinio yn rheoliadau 2024.
Dywedodd Llywodraeth Cymru wrthym ei bod yn nodi'r pwynt adrodd ond nad yw'n cytuno'n llwyr ag ef. O ran sylwadau'r pwyllgor mewn perthynas â diffiniadau 'swm trosiant cysylltiedig' a 'pherson cysylltiedig', dywedodd y Llywodraeth fod cwmpas y pŵer yn Neddf Caffael 2023 yn berthnasol yma a bod y rheoliad 45A newydd wedi'i ddrafftio mewn modd sy'n golygu nad yw'n codi mater posibl o drosglwyddo.
O ran y diffiniad o 'cyfleustod', mae'r Llywodraeth yn cytuno, er eglurder llwyr, y dylai'r diffiniad symud o reoliad 4 i reoliad 2 o reoliadau 2024. Dywedodd y Llywodraeth wrthym ei bod yn rhagweld y bydd angen rheoliadau ychwanegol i gwblhau gweithredu Deddf 2023 yn derfynol, a bydd y newid hwn yn cael ei gynnwys yn y rheoliadau hynny yn y dyfodol, sy'n debygol o ddigwydd ddiwedd y gwanwyn.
Mae pwynt adrodd rhinweddau cyntaf y pwyllgor yn nodi bod y rheoliadau hyn yn diwygio rheoliadau 2024 i fynd i'r afael â'r materion a godwyd yn adroddiad y pwyllgor ar y rheoliadau hynny, yn enwedig y rhai sy'n ymwneud â defnyddio hen enwau ar gyrff fel Comisiwn y Senedd. Mewn gohebiaeth flaenorol gyda'r pwyllgor ym mis Medi 2024, cododd Llywodraeth Cymru rai pryderon y gallai newid yr enwau gael effaith ar gydnawsedd â rhwymedigaethau rhyngwladol, ac felly gofynnodd y pwyllgor i Lywodraeth Cymru roi'r wybodaeth ddiweddaraf am ei phenderfyniad ei bod bellach yn briodol gwneud y newidiadau hyn. Wrth ymateb, dywedodd Llywodraeth Cymru ei bod bellach wedi penderfynu mai bach iawn oedd y pryderon a amlinellodd mewn gohebiaeth fis Medi diwethaf.
Does gen i neb arall yn cyfrannu. Dwi ddim yn gwybod a ydy'r Ysgrifennydd Cabinet yn moyn ymateb.
I have no other contributors. I don't know if the Cabinet Secretary wishes to reply.
No, Llywydd, nothing, really, to reply to. The Chair of the committee very faithfully reported on both the views of the committee and the Welsh Government's response. Where we've been able to, we've responded positively to them; where we think the case was not fully made, we note the committee's concerns but believe that the current drafting is sufficient to convey the meaning of the regulations.
Na, Llywydd, dim byd, mewn gwirionedd, i ymateb iddo. Adroddodd Cadeirydd y pwyllgor, yn fanwl gywir, farn y pwyllgor ac ymateb Llywodraeth Cymru. Lle rydym wedi gallu gwneud hynny, rydym wedi ymateb yn gadarnhaol iddyn nhw; lle rydym yn credu na chafodd yr achos ei wneud yn llawn, nodwn bryderon y pwyllgor ond credwn fod y drafftio presennol yn ddigonol i gyfleu ystyr y rheoliadau.
Y cwestiwn yw: a ddylid derbyn y cynnig? A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? Nac oes. Felly, mae'r cynnig yna hefyd wedi ei dderbyn.
The proposal is to agree the motion. Does any Member object? No. The motion is, therefore, agreed.
Derbyniwyd y cynnig yn unol â Rheol Sefydlog 12.36.
Motion agreed in accordance with Standing Order 12.36.
Rŷn ni'n cyrraedd y cyfnod pleidleisio nawr, ac oni bai fod tri Aelod eisiau i mi ganu'r gloch, fe fyddaf yn symud yn syth i'r bleidlais. Un bleidlais sydd heddiw, ac mae'r bleidlais honno ar eitem 8. Rheoliadau Ardrethu Annomestig (Lluosydd) (Cymru) 2025 yw'r eitem a'r rheoliadau yma. Felly, mae'r bleidlais ar y cynnig a gyflwynwyd yn enw Jane Hutt. Agor y bleidlais. Cau'r bleidlais. O blaid 25, 10 yn ymatal, 13 yn erbyn. Felly, mae'r cynnig wedi'i dderbyn.
That brings us to voting time, and, unless three Members wish for the bell to be rung, I will move directly to the vote. There is one vote this evening, and that is on item 8, the Non-Domestic Rating (Multiplier) (Wales) Regulations 2025. The vote is on the motion tabled in the name of Jane Hutt. Open the vote. Close the vote. In favour 25, 10 abstentions and 13 against. Therefore, the motion is agreed.
Eitem 8. Rheoliadau Ardrethu Annomestig (Lluosydd) (Cymru) 2025: O blaid: 25, Yn erbyn: 13, Ymatal: 10
Derbyniwyd y cynnig
Item 8. The Non-Domestic Rating (Multiplier) (Wales) Regulations 2025: For: 25, Against: 13, Abstain: 10
Motion has been agreed
Mae'r cyfnod pleidleisio wedi gorffen. Dyna ni—dyna'n gwaith ni am y diwrnod ar ben. Diolch.
That concludes voting time and it brings our proceedings to a close. Thank you.
Daeth y cyfarfod i ben am 17:49.
The meeting ended at 17:49.