Y Cyfarfod Llawn
Plenary
26/11/2024Cynnwys
Contents
Yn y fersiwn ddwyieithog, mae’r golofn chwith yn cynnwys yr iaith a lefarwyd yn y cyfarfod. Mae’r golofn dde yn cynnwys cyfieithiad o’r areithiau hynny.
In the bilingual version, the left-hand column includes the language used during the meeting. The right-hand column includes a translation of those speeches.
Cyfarfu'r Senedd yn y Siambr a thrwy gynhadledd fideo am 13:30 gyda'r Llywydd (Elin Jones) yn y Gadair.
The Senedd met in the Chamber and by video-conference at 13:30 with the Llywydd (Elin Jones) in the Chair.
Prynhawn da a chroeso, bawb, i’r Cyfarfod Llawn. Yr eitem gyntaf ar ein hagenda ni y prynhawn yma yw’r cwestiynau i’r Prif Weinidog. Mae'r cwestiwn cyntaf gan Cefin Campbell.
Good afternoon and welcome to this afternoon’s Plenary session. The first item on our agenda this afternoon is questions to the First Minister, and the first question is from Cefin Campbell.
1. Pa asesiad y mae Llywodraeth Cymru wedi'i wneud o effaith y newidiadau i'r dreth etifeddiant ar ffermydd Cymru? OQ61918
1. What assessment has the Welsh Government made of the impact of inheritance tax changes on Welsh farms? OQ61918
Llywodraeth y Deyrnas Unedig sy'n rheoli'r dreth etifeddiaeth. Mae ffigurau’r Trysorlys yn awgrymu na fydd y newidiadau yn effeithio ar y rhan fwyaf o ffermydd yng Nghymru.
The UK Government control inheritance tax. HM Treasury figures suggest that most farms will be unaffected by the changes announced by the Government.
Diolch yn fawr iawn i chi. Wel, roeddwn i yn y ffair aeaf yn Llanelwedd ddoe, ac, fel bob tro, roedd e’n ddathliad gwirioneddol wych o fywyd cefn gwlad a’n cynnyrch tymhorol arbennig. Ond fyddwch chi ddim yn synnu clywed bod yna lawer iawn o bryder ymhlith y sector hefyd ynglŷn â’r newidiadau diweddar i’r dreth etifeddiaeth. Nawr, mae’n amlwg i mi nad yw’r Trysorlys wedi gwneud eu gwaith cartref ar y newidiadau maen nhw’n eu hargymell. Yn ôl dadansoddiad gan arbenigwr treth, sef Dan Neidle, nid yw’r cynigion yn mynd yn ddigon pell o ran targedu’r miliwnyddion sy’n prynu tir er mwyn osgoi talu treth. Ond ar y llaw arall, maen nhw’n mynd yn rhy bell o ran cosbi’r ffermwyr go iawn—hynny yw, y bobl sy’n gwneud bywoliaeth o’r tir ac yn gofalu amdano. Dwi’n poeni y bydd effaith cyllideb Rachel Reeves yn arbennig o wael i’n ffermydd teuluol ni yng Nghymru. Gan ystyried mai dim ond ryw £18,000 yw cyflog cyfartalog ffermwyr mynydd, er enghraifft, fel yn y byd y mae modd iddyn nhw dalu’r treth etifeddiaeth ar gyflog mor isel? Felly, mae’n peri pryder i mi nad oes asesiad effaith penodol wedi cael ei wneud ar hyn. Wedyn, a gaf i ofyn i chi, felly, ymrwymo i gynnal asesiad o’r fath, a hynny ar fyrder?
Thank you very much. I was at the winter fair in Llanelwedd yesterday, and, as on all other occasions, it was a wonderful celebration of rural life and our seasonal produce. But you won’t be surprised to hear that there’s a great deal of concern amongst the sector about the recent changes to inheritance tax. Now, it’s clear to me that the Treasury hasn’t done its homework on the changes that they are recommending. According to analysis by a tax expert, namely Dan Neidle, the proposals don’t go far enough in terms of targeting the millionaires who buy land to avoid paying tax, but, on the other hand, they go too far in terms of punishing those genuine farmers, namely those who make a living from the land and who care for it. I’m concerned that the impact of Rachel Reeves's budget will be particularly bad for our family farms here in Wales. Given that the average income for a hill farmer is only £18,000, how can they pay this inheritance tax on such a low income? So, it causes concern to me that there has been no specific assessment of the impact of this. Therefore, may I ask you to commit to holding such an assessment as a matter of urgency?
Wel, diolch yn fawr, a dwi wedi clywed bod pethau wedi mynd yn arbennig o dda yn y ffair aeaf, a dwi’n falch dros ben bod y Dirprwy Brif Weinidog wedi bod yna hefyd yn cyflwyno’r newidiadau ar gyfer y cynllun sustainable farming newydd. Dwi’n gwybod bod hwnna wedi cael ei groesawu gan nifer o bobl yna. Mae’r Dirprwy Brif Weinidog hefyd wedi bod yn cael trafodaethau adeiladol gyda’r undebau ffermwyr, ac maen nhw wedi gofyn am sicrwydd gan Lywodraeth y Deyrnas Unedig y bydd llais undebau Cymru yn cael ei glywed, ac mae e wedi cael assurance bod hwnna yn mynd i ddigwydd.
Achos hyn, dwi’n meddwl ei bod hi’n bwysig i ni ddychwelyd at ddata’r Trysorlys. Mae Canghellor y Deyrnas Unedig wedi amlinellu safbwynt Llywodraeth y Deyrnas Unedig ar ryddhad eiddo amaethyddol ar gyfer y dreth etifeddiaeth, ac mae lot o fanylder i’w gael mewn llythyr a oedd wedi cael ei anfon at gadeirydd pwyllgor dethol y Trysorlys, a dwi’n awgrymu eich bod chi’n edrych ar hwnnw.
Thank you very much, and I have heard that things went particularly well at the winter fair, and I’m particularly pleased that the Deputy First Minister had attended too, presenting the changes to the new sustainable farming scheme. I know that that was welcomed by many of the people there. The Deputy First Minister has also been having constructive discussions with the farming unions, and they’ve asked for an assurance from the UK Government that the voice of the Welsh unions will be heard, and he’s received an assurance that that will be the case.
As a result of this, I think it is important that we return to the Treasury data. The UK Chancellor has outlined the stance of the UK Government on agricultural property relief in terms of inheritance tax, and there’s a great deal of detail available in a letter that was sent to the chair of the Treasury select committee, and I suggest that you look at that.
I’d like to declare an interest in this matter. First Minister, last week was proud to stand with thousands of farmers and my constituents in Westminster, and yesterday at the winter fair, against the family farm tax. This tax is going to damage the fabric of rural Wales, putting our family farms at risk, putting our food security at risk, and has the real consequence of putting food prices up. You told farmers that they needed to calm down. That statement went down like a cup of cold sick with the farmers that I represent. First Minister, you said you would stand up for Wales. Will you now join the thousands of Welsh farmers and stand up for rural Wales and condemn your colleagues in Westminster, and stand with me and those farmers and condemn the family farm tax? And will you please raise it with the Prime Minister to say that the Welsh Labour Government here does not stand with them on this matter?
Hoffwn ddatgan buddiant yn y mater hwn. Prif Weinidog, yr wythnos diwethaf, roeddwn i'n falch o sefyll gyda miloedd o ffermwyr a'm hetholwyr yn San Steffan, a ddoe yn y ffair aeaf, yn erbyn y dreth ar ffermydd teulu. Mae'r dreth hon yn mynd i niweidio adeiladwaith cefn gwlad Cymru, gan beryglu ein ffermydd teulu, peryglu ein diogeledd bwyd, ac mae ganddo'r canlyniad gwirioneddol o gynyddu prisiau bwyd. Fe wnaethoch chi ddweud wrth ffermwyr bod angen iddyn nhw bwyllo. Aeth y datganiad hwnnw i lawr fel paned o chwyd oer ymhlith y ffermwyr yr wyf i'n eu cynrychioli. Prif Weinidog, fe wnaethoch chi ddweud y byddech chi'n sefyll dros Gymru. A wnewch chi ymuno nawr â'r miloedd o ffermwyr o Gymru a sefyll dros Gymru wledig a chondemnio eich cydweithwyr yn San Steffan, a sefyll gyda mi a'r ffermwyr hynny a chondemnio'r dreth ar ffermydd teulu? Ac a wnewch chi ei godi gyda Phrif Weinidog y DU os gwelwch yn dda, i ddweud nad yw Llywodraeth Lafur Cymru yma yn sefyll gyda nhw ar y mater hwn?
Thanks very much, James, and can I first of all thank you for declaring an interest in this important matter? Certainly, we are very aware of the concern in the agricultural community around this issue. We know that agriculture contributes a huge amount to our economy, to our culture, to communities in rural Wales in particular. And that’s why the Deputy First Minister has been speaking to the farmers unions in Wales and has got that assurance that the UK Government will listen to them in relation to this matter. So, the National Farmers Union Cymru and the Farmers Union of Wales's voices will be heard.
So, I think it is important for us to recognise that this is a UK Government tax, and it is important that those figures are bottomed out because, clearly, there is a lack of an agreement on who exactly will be impacted. So, I would recommend again that the letter that was sent to the committee in Parliament is read in detail.
Diolch yn fawr iawn, James, ac a gaf i ddiolch yn gyntaf i chi am ddatgan buddiant yn y mater pwysig hwn? Yn sicr, rydym ni'n ymwybodol iawn o'r pryder yn y gymuned amaethyddol ynghylch y mater hwn. Rydym ni'n gwybod bod amaethyddiaeth yn gwneud cyfraniad enfawr at ein heconomi, at ein diwylliant, at gymunedau yng nghefn gwlad Cymru yn arbennig. A dyna pam mae'r Dirprwy Brif Weinidog wedi bod yn siarad â'r undebau ffermwyr yng Nghymru ac wedi cael y sicrwydd hwnnw y bydd Llywodraeth y DU yn gwrando arnyn nhw o ran y mater hwn. Felly, bydd lleisiau Undeb Cenedlaethol Amaethwyr Cymru ac Undeb Amaethwyr Cymru yn cael eu clywed.
Felly, rwy'n credu ei bod hi'n bwysig i ni gydnabod mai treth Llywodraeth y DU yw hon, ac mae'n bwysig nodi pwynt isaf y ffigurau hynny oherwydd, yn amlwg, mae diffyg cytundeb ynghylch pwy yn union fydd yn cael eu heffeithio. Felly, byddwn yn argymell eto bod y llythyr a anfonwyd at y pwyllgor yn y Senedd yn cael ei ddarllen yn fanwl.
2. Pa asesiad y mae'r Prif Weinidog wedi'i wneud o effaith cynyddu premiymau yswiriant gwladol cyflogwyr ar gyllidebau awdurdodau lleol? OQ61930
2. What assessment has the First Minister made of the impact on local authority budgets of the increase in employer national insurance premiums? OQ61930
Decisions on national insurance contributions are made by the UK Government. The UK Treasury has indicated additional funding will be provided to meet the costs of employer national insurance contributions in the public sector. Impacts on third and private sector service providers could affect local authority budgets.
Llywodraeth y DU sy'n gwneud penderfyniadau am gyfraniadau yswiriant gwladol. Mae Trysorlys y DU wedi nodi y bydd cyllid ychwanegol yn cael ei ddarparu i dalu costau cyfraniadau yswiriant gwladol cyflogwyr yn y sector cyhoeddus. Gallai effeithiau ar ddarparwyr gwasanaeth trydydd sector a sector preifat effeithio ar gyllidebau awdurdodau lleol.
First Minister, Monmouthshire County Council has written to me, setting out the financial impact of increased national insurance contributions that have been imposed by the Labour Government. They estimate these changes will result in a direct loss of at least £3.5 million from an already overstretched budget. However, the true cost will be far higher as many of their service providers will face increased expenses, which will inevitably be passed on to the council. This is a problem entirely created by the Labour Government in Westminster, whose budget will result in huge financial costs on councils across Wales. Unless this money is replaced in full, it will either result in higher council taxes or fewer services. So, First Minister, will you guarantee that the millions of pounds in extra costs faced by councils like Monmouthshire will be covered by this Welsh Government? And, if the extra costs are to be covered, will you confirm that this funding will not be misrepresented as new or increased investment but as simply the replacement for cash that has already been taken away in the budget?
Prif Weinidog, mae Cyngor Sir Fynwy wedi ysgrifennu ataf i, yn nodi effaith ariannol cyfraniadau yswiriant gwladol uwch sydd wedi cael eu gorfodi gan y Llywodraeth Lafur. Maen nhw'n amcangyfrif y bydd y newidiadau hyn yn arwain at golled uniongyrchol o £3.5 miliwn o leiaf o gyllideb sydd eisoes o dan bwysau. Fodd bynnag, bydd y gwir gost yn llawer uwch gan y bydd llawer o'u darparwyr gwasanaeth yn wynebu treuliau uwch, a fydd yn cael eu trosglwyddo yn anochel i'r cyngor. Mae hon yn broblem a grëwyd yn gyfan gwbl gan y Llywodraeth Lafur yn San Steffan, y bydd ei chyllideb yn arwain at gostau ariannol enfawr i gynghorau ledled Cymru. Oni bai fod yr arian hwn yn cael ei ddisodli yn llawn, bydd naill ai'n arwain at drethi cyngor uwch neu lai o wasanaethau. Felly, Prif Weinidog, a wnewch chi sicrhau y bydd y miliynau o bunnoedd mewn costau ychwanegol sy'n wynebu cynghorau fel sir Fynwy yn cael eu hysgwyddo gan y Llywodraeth hon yng Nghymru? Ac, os yw'r costau ychwanegol yn mynd i gael eu hysgwyddo, a wnewch chi gadarnhau na fydd y cyllid hwn yn cael ei gam-gynrychioli fel buddsoddiad newydd neu fwy ond yn syml fel arian sy'n disodli arian a gymerwyd i ffwrdd eisoes yn y gyllideb?
Well, thanks very much. I've got to be absolutely clear that the problems in local government have emanated from the fact that, actually, there have been 14 years of austerity. And if you look at—[Interruption.] And if you look at how we've stood in this Government—[Interruption.]—how we've stood in this Government with local authorities, giving them more than was given under the Tories to local government in England, that partnership that we've got, a very good partnership, is something that should be respected. Now, we don't expect confirmation of the funding until the main estimates, which will happen in spring to summer next year, so we can't give a detailed assessment. So, clearly, Monmouth can't be absolutely sure of what the implications are for them. But I appreciate this makes it difficult for local authorities to plan, and, obviously, we will work very closely with the Welsh Local Government Association to see how far we can go to get some sense of where this is likely to land.
Wel, diolch yn fawr iawn. Mae'n rhaid i mi fod yn gwbl eglur bod y problemau mewn llywodraeth leol wedi deillio o'r ffaith, mewn gwirionedd, y bu 14 mlynedd o gyni cyllidol. Ac os edrychwch chi ar—[Torri ar draws.] Ac os edrychwch chi ar sut rydym ni wedi sefyll yn y Llywodraeth hon—[Torri ar draws.]—sut rydyn ni wedi sefyll yn y Llywodraeth hon gydag awdurdodau lleol, gan roi mwy iddyn nhw nag a roddwyd o dan y Torïaid i lywodraeth leol yn Lloegr, mae'r bartneriaeth honno sydd gennym ni, partneriaeth dda iawn, yn rhywbeth y dylid ei barchu. Nawr, dydyn ni ddim yn disgwyl cadarnhad o'r cyllid tan y prif amcangyfrifon, a fydd yn digwydd yn y gwanwyn i'r haf y flwyddyn nesaf, felly ni allwn roi asesiad manwl. Felly, yn amlwg, ni all sir Fynwy fod yn hollol sicr o beth yw'r goblygiadau iddyn nhw. Ond rwy'n sylweddoli bod hyn yn ei gwneud hi'n anodd i awdurdodau lleol gynllunio, ac, yn amlwg, byddwn yn gweithio'n agos iawn gyda Chymdeithas Llywodraeth Leol Cymru i weld pa mor bell y gallwn ni fynd i gael rhywfaint o synnwyr o le mae hyn yn debygol o lanio.
It's incredibly rich for the Conservatives to scaremonger local authorities in this way. It has been 14 years of ideologically driven austerity from the Conservatives in Westminster—[Interruption.] I knew they were going to shout, I knew they were going to shout, but it's the truth, and the First Minister's pointed that out. The key issue—[Interruption.]—the key issue is it's unnecessary to scaremonger, given that we have heard about the contribution made to the public sector by the UK Treasury. Can the First Minister, therefore, confirm that that will then be allocated through the Barnett formula, and perhaps give us some insight into the discussions that she's had in the build-up to the Welsh Government's budget?
Mae'n un anhygoel o dda i'r Ceidwadwyr godi bwganod ymhlith awdurdodau lleol fel hyn. Cafwyd 14 mlynedd o gyni cyllidol wedi'i ysgogi gan ideoleg gan y Ceidwadwyr yn San Steffan—[Torri ar draws.] Roeddwn i'n gwybod eu bod nhw'n mynd i weiddi, roeddwn i'n gwybod eu bod nhw'n mynd i weiddi, ond dyna'r gwir, ac mae'r Prif Weinidog wedi tynnu sylw at hynny. Y mater allweddol—[Torri ar draws.]—y mater allweddol yw bod codi bwganod yn ddiangen, o gofio ein bod ni wedi clywed am y cyfraniad a wnaed at y sector cyhoeddus gan Drysorlys y DU. A all y Prif Weinidog, felly, gadarnhau y bydd hwnnw yn cael ei ddyrannu wedyn drwy fformiwla Barnett, ac efallai rhoi rhywfaint o wybodaeth i ni am y trafodaethau y mae wedi eu cael yn y cyfnod cyn cyllideb Llywodraeth Cymru?
Thanks very much, Hefin. We will, of course, be pushing the UK Government to cover the costs of the national insurance increases to the public sector in Wales, and I'll expect at least the Barnett consequentials of cost. So, the Welsh Government, I'm afraid, are currently not in a position to be able to provide that full analysis of the impact of these changes until we're clearer on the financial picture. But you're absolutely right that the reason we're in this situation is because of those 14 years of Tory austerity.
Diolch yn fawr iawn, Hefin. Byddwn, wrth gwrs, yn pwyso ar Lywodraeth y DU i ysgwyddo costau'r cynnydd i yswiriant gwladol i'r sector cyhoeddus yng Nghymru, a byddaf yn disgwyl cost cyllid canlyniadol Barnett o leiaf. Felly, nid yw Llywodraeth Cymru, mae gen i ofn, mewn sefyllfa ar hyn o bryd i allu darparu'r dadansoddiad llawn hwnnw o effaith y newidiadau hyn tan ein bod ni'n fwy eglur o ran y darlun ariannol. Ond rydych chi'n gwbl gywir mai'r rheswm pam rydym ni yn y sefyllfa hon yw oherwydd y 14 mlynedd hynny o gyni cyllidol Torïaidd.
I'm sure, First Minister, the last thing you need this afternoon is lectures from supporters of Liz Truss on economics. We all saw what happened when we had the Conservatives in power; they can't decide whether it was £30 billion or £60 billion they lost that afternoon. But what we do know is that they crashed the economy, we do know that austerity led to no growth, and we do know that they supported a Brexit that has reduced our trade. On every test—[Interruption.]—on every economic test, in 14 years, the Conservatives have failed Wales. First Minister—[Interruption.]—First Minister, what the UK Government—
Rwy'n siŵr, Prif Weinidog, mai'r peth olaf sydd ei angen arnoch chi y prynhawn yma yw pregethau gan gefnogwyr Liz Truss ar economeg. Fe wnaethom ni i gyd weld yr hyn a ddigwyddodd pan oedd gennym ni'r Ceidwadwyr mewn grym; allan nhw ddim penderfynu ai £30 biliwn neu £60 biliwn a gollwyd ganddyn nhw y prynhawn hwnnw. Ond yr hyn yr ydym ni'n ei wybod yw eu bod nhw wedi chwalu'r economi, rydym ni'n gwybod bod cyni cyllidol wedi arwain at ddim twf, ac rydym ni'n gwybod eu bod nhw wedi cefnogi Brexit sydd wedi lleihau ein masnach. Ar bob prawf—[Torri ar draws.]—ar bob prawf economaidd, mewn 14 mlynedd, mae'r Ceidwadwyr wedi methu Cymru. Prif Weinidog—[Torri ar draws.]—Prif Weinidog, mae'r hyn y mae Llywodraeth y DU—
Alun Davies's voice is quite loud, actually, in this Chamber, but even I'm struggling to hear him now with all the noises around. So, can we have some silence for the question, please? Diolch, Alun.
Mae llais Alun Davies yn eithaf uchel, mewn gwirionedd, yn y Siambr hon, ond rwyf i hyd yn oed yn ei chael hi'n anodd ei glywed nawr gyda'r holl synau yn y cefndir. Felly, a allwn ni gael ychydig o dawelwch ar gyfer y cwestiwn, os gwelwch yn dda? Diolch, Alun.
Presiding Officer, they’re embarrassed—we should forgive them.
First Minister, do you agree with me that what we require now is a UK Government that believes in Wales, that’s going to invest in Wales, that’s going to invest in public services, and is going to invest in Welsh people for the future?
Llywydd, maen nhw'n teimlo cywilydd—fe ddylen ni faddau iddyn nhw.
Prif Weinidog, a ydych chi'n cytuno â mi mai'r hyn sydd ei angen arnom ni nawr yw Llywodraeth y DU sy'n credu yng Nghymru, sy'n mynd i fuddsoddi yng Nghymru, sy'n mynd i fuddsoddi mewn gwasanaethau cyhoeddus, ac sy'n mynd i fuddsoddi ym mhobl Cymru ar gyfer y dyfodol?
Thanks very much, Alun. The difference between this Government and the last Government is the difference between night and day. The amount of additional money that will be coming into our coffers in order to support public services is something they’ve already demonstrated. They’ve even demonstrated it in this financial year, where we’ve been able to give above-inflation pay rises to people in the public sector—something that’s been difficult to do for years and years and years under the Tories. And now we’ve got a budget settlement for next year where, for the first time, we’ll be looking at a situation where we won’t be having to think about cuts and cuts and cuts, which is the situation we’ve been in year after year after year. So, thank you, Alun. I think it is important to recognise that the UK Government is serious about investing in Wales and is interested in making sure that we see growth in our economy, which, in turn, will help us to support the public sector.
Diolch yn fawr iawn, Alun. Mae'r gwahaniaeth rhwng y Llywodraeth hon a'r Llywodraeth ddiwethaf fel y gwahaniaeth rhwng dydd a nos. Mae'r swm o arian ychwanegol a fydd yn dod i mewn i'n coffrau er mwyn cefnogi gwasanaethau cyhoeddus yn rhywbeth y maen nhw eisoes wedi ei ddangos. Maen nhw hyd yn oed wedi ei ddangos yn y flwyddyn ariannol hon, lle'r ydym ni wedi gallu rhoi codiadau cyflog uwch na chwyddiant i bobl yn y sector cyhoeddus—rhywbeth sydd wedi bod yn anodd ei wneud am flynyddoedd ar flynyddoedd ar flynyddoedd o dan y Torïaid. A nawr mae gennym ni setliad cyllideb ar gyfer y flwyddyn nesaf lle, am y tro cyntaf, y byddwn ni'n edrych ar sefyllfa lle na fyddwn ni'n gorfod meddwl am doriadau a thoriadau a thoriadau, sef y sefyllfa yr ydym ni wedi bod ynddi flwyddyn ar ôl blwyddyn ar ôl blwyddyn. Felly, diolch, Alun. Rwy'n credu ei bod hi'n bwysig cydnabod bod Llywodraeth y DU o ddifrif am fuddsoddi yng Nghymru a bod ganddi ddiddordeb mewn gwneud yn siŵr ein bod ni'n gweld twf yn ein heconomi, a fydd, yn ei dro, yn ein helpu i gefnogi'r sector cyhoeddus.
Cwestiynau nawr gan arweinwyr y pleidiau. Arweinydd y Ceidwadwyr, Andrew R.T. Davies.
Questions now from the party leaders. The leader of the Welsh Conservatives, Andrew R.T. Davies.
Thank you, Presiding Officer. First Minister, we all saw the scenes over the weekend of the flooding that affected many parts of Wales, and our thoughts, I’m sure, are with the family of the bereaved gentleman in north Wales, which shows the ultimate price that can be paid by people when such severe weather hits our communities.
There is a genuine question that’s coming loud and clear from those communities that, if there was greater warning, then there could have been more preventive measures put in place. I fully accept the force of the water in many areas was enormous, but there was a genuine point around a yellow alert being issued when we were forecast by the meteorologists and others that a month’s rain was going to fall in a 24-36 hour period. I hope you are as concerned as I am over those warnings. But, unlike me, obviously, you’re in Government. What are you doing with your agencies to get to the bottom of the lack of urgency around the warnings that could have prevented such losses as we saw of property and assets, and, ultimately, got the agencies better prepared for that appalling situation we saw on Sunday into Monday?
Diolch, Llywydd. Prif Weinidog, fe wnaethom ni i gyd weld y golygfeydd dros benwythnos o'r llifogydd a effeithiodd ar sawl rhan o Gymru, ac mae ein meddyliau, rwy'n siŵr, gyda theulu'r gŵr bonheddig a ddioddefodd brofedigaeth yn y gogledd, sy'n dangos y pris eithaf a all gael ei dalu gan bobl pan fydd tywydd difrifol o'r fath yn taro ein cymunedau.
Ceir cwestiwn gwirioneddol sy'n dod yn uchel ac yn eglur gan y cymunedau hynny sef, pe bai mwy o rybudd, yna gellid fod wedi rhoi mwy o fesurau ataliol ar waith. Rwy'n derbyn yn llawn bod grym y dŵr mewn sawl ardal yn enfawr, ond roedd pwynt gwirioneddol ynghylch rhybudd melyn yn cael ei gyhoeddi pan ragwelwyd gan y meteorolegwyr ac eraill bod mis o law yn mynd i ddisgyn mewn cyfnod o 24-36 awr. Rwy'n gobeithio eich bod chi mor bryderus ag yr wyf i am y rhybuddion hynny. Ond yn wahanol i mi, wrth gwrs, rydych chi yn y Llywodraeth. Beth ydych chi'n ei wneud gyda'ch asiantaethau i fynd at wraidd y diffyg brys ynghylch y rhybuddion a allai fod wedi atal colledion o'r fath a welwyd gennym ni o eiddo ac asedau, ac, yn y pen draw, a allai fod wedi paratoi'r asiantaethau yn well ar gyfer y sefyllfa echrydus honno a welsom ddydd Sul ac i mewn i ddydd Llun?
Thanks very much. It’s been a devastating weekend for many, many families across Wales, where we’ve seen in particular those impacted for the second time, after storm Dennis. They’ve seen storm Bert really create havoc in their homes and destroy lots of the property that they care about. I am particularly saddened to hear about the death of Bryan Perry, who lost his life in Conwy. Obviously, I’m sure we’d all here like to extend our sympathies to his family.
The Deputy First Minister will be making a statement later in the afternoon in terms of the detail of the response. I’d like to thank him for his tireless work over the weekend, along with the north Wales Cabinet Secretary, who was also on visits. I think it’s probably worth also putting on record how important it was in terms of the response of the emergency services. Local government have stepped up. It was very clear, visiting Pontypridd yesterday, speaking to the council there, that there were people there who’d gone way above and beyond the call of duty on the weekend, trying to protect people’s properties.
Clearly, there will be lessons learnt, as we learnt them last time, and we will need to work with Natural Resources Wales in terms of seeing if there could have been better warning. I’ve called a meeting next week with local authorities and NRW to assess the situation.
Diolch yn fawr iawn. Mae wedi bod yn benwythnos ofnadwy i lawer iawn o deuluoedd ledled Cymru, lle'r ydym ni wedi gweld yn arbennig y rhai a effeithiwyd am yr eildro, ar ôl storm Dennis. Maen nhw wedi gweld storm Bert wir yn creu distryw yn eu cartrefi ac yn dinistrio llawer o'r eiddo sy'n bwysig iddyn nhw. Mae'n peri tristwch arbennig i mi glywed am farwolaeth Bryan Perry, a gollodd ei fywyd yng Nghonwy. Yn amlwg, rwy'n siŵr yr hoffem ni i gyd yma gydymdeimlo â'i deulu.
Bydd y Dirprwy Brif Weinidog yn gwneud datganiad yn ddiweddarach yn y prynhawn o ran manylion yr ymateb. Hoffwn ddiolch iddo am ei waith diflino dros y penwythnos, ynghyd ag Ysgrifennydd Cabinet gogledd Cymru, a fu'n gwneud ymweliadau hefyd. Rwy'n credu yn ôl pob tebyg ei bod hi hefyd yn werth nodi pa mor bwysig oedd hi o ran ymateb y gwasanaethau brys. Mae llywodraeth leol wedi camu i'r adwy. Roedd hi'n amlwg iawn, o ymweld â Phontypridd ddoe, o siarad â'r cyngor yno, bod pobl yno a oedd wedi mynd ymhell y tu hwnt i'w dyletswydd dros y penwythnos, yn ceisio amddiffyn eiddo pobl.
Yn amlwg, bydd gwersi yn cael eu dysgu, fel y gwnaethom ni eu dysgu y tro diwethaf, a bydd angen i ni weithio gyda Cyfoeth Naturiol Cymru o ran gweld a ellid fod wedi cael gwell rhybudd. Rwyf i wedi trefnu cyfarfod yr wythnos nesaf gydag awdurdodau lleol a Cyfoeth Naturiol Cymru i asesu'r sefyllfa.
I’m grateful for the final point, when you indicated that a meeting is to be convened next week. But what’s important from meetings is that there are concrete actions that come to address some of the shortfalls. Many people indicated in some of the most severely affected areas in Pontypridd that the first that they realised the flooding was taking place was when neighbours were going from house to house banging on the doors. In an area that, only five years ago, had severe flooding—four years ago, I should say—from storm Dennis, that really is a failure to learn the lessons and implement an alert process. I really do hope that the First Minister will use her office, and that of the rest of Government, to drive this narrative that information is power in these situations and, ultimately, if that information isn't used to best effect, as we saw on the weekend, that devastating circumstances ensue. So, with that in mind, what financial support is the Government putting in place to support some businesses and individuals who are now in their second and third major flooding incident and ultimately will be facing a very bleak future unless there is some sort of intervention to support them to get to the other side of these flooding effects that are affecting their businesses and their domestic properties?
Rwy'n ddiolchgar am y pwynt olaf, pan wnaethoch chi nodi y bydd cyfarfod yn cael ei gynnal yr wythnos nesaf. Ond yr hyn sy'n bwysig o gyfarfodydd yw bod gweithredoedd pendant yn dod i fynd i'r afael â rhai o'r diffygion. Nododd llawer o bobl yn rhai o'r ardaloedd yr effeithiwyd arnyn nhw'n fwyaf difrifol ym Mhontypridd mai'r cyntaf iddyn nhw sylweddoli bod y llifogydd yn digwydd oedd pan oedd cymdogion yn mynd o dŷ i dŷ yn curo ar y drysau. Mewn ardal a ddioddefodd lifogydd bum mlynedd yn unig yn ôl—bedair blynedd yn ôl, dylwn ddweud—yn sgil storm Dennis, mae hwnnw wir yn fethiant i ddysgu'r gwersi a rhoi proses rybudd ar waith. Rwy'n mawr obeithio y bydd y Prif Weinidog yn defnyddio ei swyddfa, a gweddill y Llywodraeth, i ddatblygu'r naratif hwn bod grym mewn gwybodaeth yn y sefyllfaoedd hyn ac, yn y pen draw, os na ddefnyddir yr wybodaeth honno yn y ffordd orau, fel y gwelsom ni dros y penwythnos, bod amgylchiadau ofnadwy yn dilyn. Felly, gyda hynny mewn golwg, pa gymorth ariannol y mae'r Llywodraeth yn ei roi ar waith i gynorthwyo rhai busnesau ac unigolion sydd bellach yn eu hail a'u trydydd digwyddiad llifogydd mawr ac a fydd yn wynebu dyfodol llwm iawn yn y pen draw oni bai fod rhyw fath o ymyrraeth i'w cynorthwyo i gyrraedd yr ochr arall i'r effeithiau llifogydd hyn sy'n effeithio ar eu busnesau a'u heiddo domestig?
Thanks very much. Well, I know that Natural Resources Wales issued 131 alerts and warnings, including two severe flood warnings, with over 95,000 messages sent and 46,000 plus customers being reached. So, they did quite a lot. The question is: could they have done more? And that is something, clearly, that will need to be analysed. I think it is important also to recognise that, actually, we did learn a lot of lessons as a result of storm Dennis, and massive investment has been put in place.
In relation to support that the Welsh Government can give, I'm very pleased that the finance Secretary has been working very hard over the weekend to identify additional funding. And I'm pleased to announce that £1,000 will be given to households who don't have insurance, £500 to those who do have insurance, which will replicate the kind of support that was put in place following storm Dennis.
Diolch yn fawr iawn. Wel, rwy'n gwybod bod Cyfoeth Naturiol Cymru wedi cyhoeddi 131 o hysbysiadau a rhybuddion, gan gynnwys dau rybudd llifogydd difrifol, ac anfonwyd dros 95,000 o negeseuon gan gyrraedd mwy na 46,000 o gwsmeriaid. Felly, fe wnaethon nhw gryn dipyn. Y cwestiwn yw: a allen nhw fod wedi gwneud mwy? Ac mae hynny yn rhywbeth, yn amlwg, y bydd angen ei ddadansoddi. Rwy'n credu ei bod hi'n bwysig cydnabod hefyd, mewn gwirionedd, ein bod ni wedi dysgu llawer o wersi o ganlyniad i storm Dennis, a bod buddsoddiad enfawr wedi cael ei roi ar waith.
O ran y cymorth y gall Llywodraeth Cymru ei roi, rwy'n falch iawn bod yr Ysgrifennydd cyllid wedi bod yn gweithio'n galed iawn dros y penwythnos i nodi cyllid ychwanegol. Ac rwy'n falch o gyhoeddi y bydd £1,000 yn cael ei roi i aelwydydd nad oes ganddyn nhw yswiriant, £500 i'r rhai sydd ag yswiriant, a fydd yn efelychu'r math o gymorth a roddwyd ar waith yn dilyn storm Dennis.
Can you confirm, First Minister, because, in fairness to the UK Government, they have offered support—to date, I think Steve Reed has indicated that no response has come from the Welsh Government; I don't mean that in a negative way, I mean most probably the Welsh Government, in fairness, is calibrating what is required—that there will be a taking up of that offer from the Welsh Government to bring more resource in to support the communities? And importantly, you've talked about the lessons learned, but can you confidently stand there and say, after storm Dennis, that the recommendations and the preventative measures were implemented in full to protect the communities as best as possibly could be expected, albeit in exceptional circumstances?
A allwch chi gadarnhau, Prif Weinidog, oherwydd, er tegwch i Lywodraeth y DU, maen nhw wedi cynnig cymorth—hyd yma, rwy'n credu bod Steve Reed wedi nodi na chafwyd unrhyw ymateb gan Lywodraeth Cymru; nid wyf i'n golygu hynny mewn ffordd negyddol, rwy'n golygu yn ôl pob tebyg bod Llywodraeth Cymru, er tegwch, yn pwyso a mesur yr hyn sydd ei angen—y bydd yna fanteisio ar y cynnig hwnnw gan Lywodraeth Cymru i ddod â mwy o adnoddau i mewn i gynorthwyo'r cymunedau? Ac yn bwysig, rydych chi wedi sôn am y gwersi a ddysgwyd, ond a allwch chi sefyll yno yn hyderus a dweud, ar ôl storm Dennis, bod yr argymhellion a'r mesurau ataliol wedi cael eu gweithredu yn llawn i ddiogelu'r cymunedau cystal ag y gellid disgwyl, er mewn amgylchiadau eithriadol?
Well, thanks very much. I think that the first thing to say is that it was really notable that Keir Starmer actually picked up the phone and spoke to both me and Andrew Morgan, the leader of the Welsh Local Government Association on Sunday night, something that hasn't happened before, to offer that support. Clearly, we're working through at the moment the impact, not just on homes, the number of homes, which amount to around 400 now across Wales, but also to businesses and infrastructure. So, we will need a little bit of time to work through that. But I was very grateful that he reached out and offered that support, and, clearly, we will be getting back to him on that.
But, in terms of lessons learned, since storm Dennis, we have invested £300 million in defences to try and support people. And I think that it is important to note, particularly in places like Rhondda Cynon Taf, for example, where last time about 2,000 homes were affected, that, this time, around 150 homes were affected. That is a significant number of people who were protected as a result of the investment that went in by the Welsh Government—thousands of people protected because of that investment. And I think that that is something. Clearly, it's of no comfort to the people who were flooded out, and clearly we're trying to stand by and with them in these very difficult days for them.
Wel, diolch yn fawr iawn. Rwy'n credu mai'r peth cyntaf i'w ddweud yw ei bod hi'n drawiadol iawn bod Keir Starmer wedi codi'r ffôn a sgwrsio gyda mi ac Andrew Morgan, arweinydd Cymdeithas Llywodraeth Leol Cymru nos Sul, rhywbeth nad yw wedi digwydd o'r blaen, i gynnig y cymorth hwnnw. Yn amlwg, rydym ni'n gweithio drwy'r effaith ar hyn o bryd, nid yn unig ar gartrefi, y nifer o gartrefi, sy'n gyfanswm o tua 400 bellach ledled Cymru, ond hefyd ar fusnesau a seilwaith. Felly, bydd angen ychydig o amser arnom ni i weithio drwy hynny. Ond roeddwn i'n ddiolchgar iawn ei fod wedi cysylltu a chynnig y cymorth hwnnw, ac, yn amlwg, byddwn ni'n dod yn ôl ato o ran hynny.
Ond, o ran gwersi a ddysgwyd, ers storm Dennis, rydym ni wedi buddsoddi £300 miliwn mewn amddiffynfeydd i geisio cynorthwyo pobl. Ac rwy'n credu ei bod hi'n bwysig nodi, yn enwedig mewn lleoedd fel Rhondda Cynon Taf, er enghraifft, lle effeithiwyd ar tua 2,000 o gartrefi y tro diwethaf, bod tua 150 o gartrefi wedi cael eu heffeithio y tro hwn. Mae honno yn nifer sylweddol o bobl a gafodd eu diogelu o ganlyniad i'r buddsoddiad a wnaed gan Lywodraeth Cymru—miloedd o bobl a ddiogelwyd oherwydd y buddsoddiad hwnnw. Ac rwy'n credu bod hynny yn rhywbeth. Yn amlwg, nid yw'n unrhyw gysur i'r bobl a ddioddefodd lifogydd, ac yn amlwg rydym ni'n ceisio sefyll yn gadarn â nhw yn y dyddiau anodd iawn hyn iddyn nhw.
Arweinydd Plaid Cymru, Rhun ap Iorwerth.
The leader of Plaid Cymru, Rhun ap Iorwerth.
Diolch, Llywydd. Mae'r llifogydd, unwaith eto, wedi achosi difrod sylweddol a cholli bywyd, ac mae ein cydymdeimlad ni'n fawr efo teulu'r unigolyn hwnnw a phawb sydd wedi dioddef gwaethaf o effeithiau storm Bert, a dwi'n ddiolchgar iawn ar ran grŵp Plaid Cymru i'r asiantaethau a'r gwirfoddolwyr hynny sydd wedi ymateb ar frys.
Thank you, Llywydd. The floods have again caused substantial damage and have led to loss of life, and our sympathies go out to the family of that individual and everyone who has suffered the worst of the impacts of storm Bert. And I'm very grateful, on behalf of the Plaid Cymru group, to the agencies and volunteers who have responded urgently.
I visited Pontypridd yesterday evening with my colleague, Heledd Fychan. I must say that the speed with which the community had responded was very, very impressive, but those I spoke with are again now looking to Government, of course, for a response. Bad weather is inevitable, we know that, but floods hitting the same places time and time again is not, and, when storms hit in early 2020, we implored Welsh Government to hold an independent inquiry into flooding. Instead, we had a review, which can't give us all the answers, unfortunately, on infrastructure, on the investment needed, on warning systems, are they fit for purpose, is the current multi-agency approach the right approach. Given, though, that we had repeated flooding again, in Pontypridd in particular, does the Government accept that there's deep frustration that Government doesn't seem to have learnt the lessons, and what does she intend to do differently from her predecessors to make sure that we're not in this situation again, a few years down the line?
Fe wnes i ymweld â Phontypridd neithiwr gyda fy nghyd-Aelod, Heledd Fychan. Mae'n rhaid i mi ddweud bod y cyflymder yr oedd y gymuned wedi ymateb wedi gwneud argraff fawr arnaf i, ond mae'r rhai y siaradais i â nhw yn edrych eto at y Llywodraeth, wrth gwrs, am ymateb. Mae tywydd garw yn anochel, rydym ni'n gwybod hynny, ond nid yw'r un peth yn wir am lifogydd yn taro'r un mannau dro ar ôl tro, a phan darodd stormydd ddechrau 2020, fe wnaethom ni annog Llywodraeth Cymru i gynnal ymchwiliad annibynnol i lifogydd. Yn hytrach, cawsom adolygiad, na all roi'r holl atebion i ni, yn anffodus, o ran seilwaith, o ran y buddsoddiad sydd ei angen, o ran systemau rhybuddio, a ydyn nhw'n addas i'r diben, ai'r dull amlasiantaeth presennol yw'r dull cywir. O ystyried, fodd bynnag, ein bod ni wedi cael llifogydd unwaith eto, ym Mhontypridd yn arbennig, a yw'r Llywodraeth yn derbyn bod rhwystredigaeth ddwys nad yw'n ymddangos bod y Llywodraeth wedi dysgu'r gwersi, a beth mae'n bwriadu ei wneud yn wahanol i'w rhagflaenwyr i wneud yn siŵr nad ydym ni yn y sefyllfa hon eto, ychydig flynyddoedd yn ddiweddarach?
Thanks very much. I've got a sign in my office; it says, 'Less chat and more do', and that's what we did. After the last flood, we got on with it, investing £300 million. Yesterday, I was pleased to be able to go and see some of the investment and what a difference that was making: real-time identification of where the floods were hitting, where the blockages were coming, looking at those culverts—massive, massive investment in the culverts—and local authorities being able to monitor in real time, being able to send JCBs in to dig out any of the debris that had built up, which was then able to be removed, saving those thousands of properties. The system improved hugely, compared to what happened under storm Dennis. That is not a small amount of money. I accept that that is very little comfort to the people who were affected, and I know how devastating, just before Christmas, this must be for them, but we did learn lessons, and we have put in massive investment.
Diolch yn fawr iawn. Mae gen i arwydd yn fy swyddfa; mae'n dweud, 'Less chat and more do', a dyna wnaethom ni. Ar ôl y llifogydd diwethaf, fe wnaethon ni fwrw ati, gan fuddsoddi £300 miliwn. Ddoe, roeddwn i'n falch o allu mynd i weld rhywfaint o'r buddsoddiad a pha wahaniaeth yr oedd hynny yn ei wneud: nodi mewn amser real lle'r oedd y llifogydd yn taro, lle'r oedd y rhwystrau yn dod, edrych ar y cwlfertau hynny—buddsoddiad enfawr, enfawr yn y cwlfertau—ac awdurdodau lleol yn gallu monitro mewn amser real, yn gallu anfon JCBs i mewn i balu unrhyw weddillion a oedd wedi casglu, y gallwyd eu symud wedyn, gan achub y miloedd hynny o eiddo. Fe wnaeth y system wella yn enfawr, o'i gymharu â'r hyn a ddigwyddodd yn ystod storm Dennis. Nid yw hwnnw'n swm bach o arian. Rwy'n derbyn mai ychydig iawn o gysur yw hynny i'r bobl a gafodd eu heffeithio, ac rwy'n gwybod pa mor ofnadwy, ychydig cyn y Nadolig, y mae'n rhaid yw hyn iddyn nhw, ond fe wnaethom ni ddysgu gwersi, ac rydym ni wedi gwneud buddsoddiad enfawr.
It's quite an assessment that the First Minister has been able to make in just a day or two. I'm sure there are lessons that have been learnt. We'll need to know exactly what happened. Was there less rain this time? Why did some of the warnings not come from NRW on time and so on? But the flooding will have caused, of course, significant financial hardship for families, for businesses and for other organisations, not least local authorities themselves. They're looking for both short-term and more medium- to long-term responses now.
The First Minister said again now that hundreds of millions of pounds have been put into flood defences. What she has forgotten to say is that there's been an £8.5 million cut to flood risk management in this year's budget. NRW reckon that flood spending needs to more than triple because of climate change, and I'm interested in knowing how the First Minister intends to reflect that kind of warning in the forthcoming budget.
But let's focus on what's needed right now. I hope to hear later on today what financial support is going to be made available, and, meanwhile, businesses in flood risk areas being unable to get insurance is a major problem. We've raised it many times on these benches—is the First Minister willing to address that now? But, on immediate spending, UK Government has said there may be more resource available if and when it is needed. Does the First Minister agree with me that it's not a matter of 'if', it's, 'We need it now, and let's get down to talking how much'?
Mae'n gryn asesiad y mae'r Prif Weinidog wedi gallu ei wneud mewn diwrnod neu ddau yn unig. Rwy'n siŵr bod gwersi sydd wedi cael eu dysgu. Mae angen i ni wybod yn union yr hyn a ddigwyddodd. A oedd llai o law y tro hwn? Pam na ddaeth rhai o'r rhybuddion gan Cyfoeth Naturiol Cymru yn brydlon ac yn y blaen? Ond bydd y llifogydd wedi achosi, wrth gwrs, caledi ariannol sylweddol i deuluoedd, i fusnesau ac i sefydliadau eraill, yn enwedig awdurdodau lleol eu hunain. Maen nhw'n chwilio am ymatebion byrdymor a mwy tymor canolig i hirdymor nawr.
Dywedodd y Prif Weinidog eto nawr bod cannoedd o filiynau o bunnoedd wedi cael eu gwario ar amddiffynfeydd rhag llifogydd. Yr hyn y mae hi wedi anghofio ei ddweud yw y bu toriad o £8.5 miliwn i reoli perygl llifogydd yn y gyllideb eleni. Mae Cyfoeth Naturiol Cymru yn credu bod angen i wariant ar lifogydd fwy na threblu oherwydd y newid yn yr hinsawdd, ac mae gen i ddiddordeb mewn gwybod sut mae'r Prif Weinidog yn bwriadu adlewyrchu'r math hwnnw o rybudd yn y gyllideb sydd i ddod.
Ond gadewch i ni ganolbwyntio ar yr hyn sydd ei angen nawr. Rwy'n gobeithio clywed yn ddiweddarach heddiw pa gymorth ariannol fydd ar gael, ac, yn y cyfamser, mae busnesau mewn ardaloedd lle ceir perygl llifogydd yn methu â chael yswiriant yn broblem fawr. Rydym ni wedi ei chodi sawl gwaith ar y meinciau hyn—a yw'r Prif Weinidog yn fodlon mynd i'r afael â hynny nawr? Ond, o ran gwariant ar unwaith, mae Llywodraeth y DU wedi dweud y gallai fod mwy o adnoddau ar gael os a phryd y mae eu hangen. A yw'r Prif Weinidog yn cytuno â mi nad yw'n fater o 'os', mae'n fater o, 'Mae ei angen arnom ni nawr, a gadewch i ni drafod faint'?
Thanks very much. The rain this time, in some parts of our communities, was more intense and more frequent. The river levels were higher than they were under storm Dennis, and yet, despite that, far fewer homes were affected, so I do think that we need to acknowledge that that investment is making a difference. I accept that people need better warning, and that is something, clearly, that will need to be discussed with NRW and the Met Office. There will be times when it'll be difficult for us to protect every property in Wales. With the changes in climate, that is going to be very, very difficult.
But what we can do is to build resilience, and it was really interesting in Pontypridd yesterday to speak to some of the shop owners who had been flooded out. They were back on their feet the next day, because of some of the investment we put in, because the floors were able to resist flooding, because the sockets had been raised up, because they'd been given protection by local authorities in terms of storm protection. And they were open the next day. Last time, it took them about two weeks. So, that building in of resilience—. Sometimes, I think we're going to have to accept that it'll be very difficult to protect every property. Climate change is not going anywhere; if anything, it's going to become more difficult. So, we do need to recognise that we'll need to adapt to a changing climate. And clearly, there is a limit to budgets; if you spend it on this, you're not spending it on something else. So, you'll have to be clear, if you want us to spend it on this, exactly where you'd like us to take that money from.
Diolch yn fawr iawn. Roedd y glaw y tro hwn, mewn rhai rhannau o'n cymunedau, yn drymach ac yn amlach. Roedd lefelau'r afonydd yn uwch nag yr oedden nhw yn ystod storm Dennis, ac eto, er gwaethaf hynny, effeithiwyd ar lawer llai o gartrefi, felly rwy'n credu bod angen i ni gydnabod bod y buddsoddiad hwnnw yn gwneud gwahaniaeth. Rwy'n derbyn bod angen gwell rhybudd ar bobl, ac mae hynny yn rhywbeth, yn amlwg, y bydd angen ei drafod gyda Cyfoeth Naturiol Cymru a'r Swyddfa Dywydd. Bydd adegau pan fydd hi'n anodd i ni amddiffyn pob eiddo yng Nghymru. Gyda'r newidiadau yn yr hinsawdd, mae hynny'n mynd i fod yn anodd iawn, iawn.
Ond yr hyn y gallwn ni ei wneud yw datblygu gwytnwch, ac roedd yn ddiddorol iawn ym Mhontypridd ddoe siarad â rhai o berchnogion y siopau a oedd wedi dioddef llifogydd. Roedden nhw yn ôl ar eu traed y diwrnod canlynol, oherwydd rhywfaint o'r buddsoddiad a wnaed gennym ni, gan fod y lloriau yn gallu gwrthsefyll llifogydd, gan fod y socedi wedi cael eu codi, gan eu bod nhw wedi cael eu hamddiffyn gan awdurdodau lleol o ran amddiffyniad rhag stormydd. Ac roedden nhw ar agor y diwrnod canlynol. Y tro diwethaf, cymerodd tua pythefnos iddyn nhw. Felly, y datblygu gwytnwch hwnnw—. Weithiau, rwy'n credu y bydd yn rhaid i ni dderbyn y bydd hi'n anodd iawn diogelu pob eiddo. Nid yw newid hinsawdd yn mynd i ddiflannu; os rhywbeth, mae'n mynd i ddod yn fwy anodd. Felly, mae angen i ni gydnabod y bydd angen i ni addasu i hinsawdd sy'n newid. Ac yn amlwg, ceir terfyn i gyllidebau; os byddwch chi'n gwario ar hyn, dydych chi ddim yn ei wario ar rywbeth arall. Felly, bydd yn rhaid i chi fod yn eglur, os ydych chi eisiau i ni ei wario ar hyn, o le yn union yr hoffech chi i ni gymryd yr arian hwnnw.
I'll move on to anxiety over the landslip in the former mining community of Cwmtillery. We've now had three First Ministers, I think, in post since the idea of introducing coal tip safety legislation was first raised in the Senedd. And we in Plaid Cymru have long argued that Westminster should be footing the bill for making tips safe. These tips predate devolution itself; our communities shouldn't have to live with the risk that they pose or have to pay for their removal. Estimates suggest that making tips safe could cost maybe up to £600 million over 10 to 15 years. Yet, with a fanfare, the new UK Labour Government announced that they were making just £25 million available. This week, the First Minister has admitted that that is all she asked for. These tips need to be made safe, and urgently, so will she now be asking Keir Starmer to foot the whole bill for making these tips safe?
Fe wnaf i symud ymlaen at bryder ynghylch y tirlithriad yn hen gymuned lofaol Cwmtyleri. Erbyn hyn, bu gennym ni dri Prif Weinidog, rwy'n credu, yn y swydd ers i'r syniad o gyflwyno deddfwriaeth diogelwch tomenni glo gael ei godi gyntaf yn y Senedd. Ac rydym ni ym Mhlaid Cymru wedi dadlau ers tro y dylai San Steffan fod yn ysgwyddo'r bil am wneud tomenni yn ddiogel. Mae'r tomenni hyn yn rhagddyddio datganoli ei hun; ni ddylai ein cymunedau orfod byw gyda'r risg y maen nhw'n ei pheri na gorfod talu am gael gwared arnyn nhw. Mae amcangyfrifon yn awgrymu y gallai gwneud tomenni yn ddiogel gostio hyd at £600 miliwn dros 10 i 15 mlynedd efallai. Ac eto, gyda chynnwrf, cyhoeddodd Llywodraeth Lafur newydd y DU mai dim ond £25 miliwn yr oedden nhw'n ei wneud ar gael. Yr wythnos hon, mae'r Prif Weinidog wedi cyfaddef mai dyna'r cyfan y gofynnodd amdano. Mae angen gwneud y tomenni hyn yn ddiogel, ac ar frys, felly a fydd hi bellach yn gofyn i Keir Starmer ysgwyddo'r bil cyfan am wneud y tomenni hyn yn ddiogel?
We've been asking for money from the UK Government for four years, and nothing was forthcoming until we had a Labour Government. And we were really pleased that the Labour Government answered our request for £25 million, which is what we asked for, because we recognise that this is a 10 to 15-year project, it's not something you can put in place overnight, and there will be limits in terms of being able to absorb additional money, because there will be limits in terms of expertise, equipment. So, if they gave us the money, it'd be very difficult for us to use it all up because of the lack of expertise, which we need to build up. So, as I said, Keir Starmer picked up the phone, offered support, and we, of course, will be going back to ask for more money in relation to coal tips and I'm very confident that he will be forthcoming, as he was last time.
Rydym ni wedi bod yn gofyn am arian gan Lywodraeth y DU ers pedair blynedd, a doedd dim ar y gweill tan fod gennym ni Lywodraeth Lafur. Ac roeddem ni'n falch iawn bod y Llywodraeth Lafur wedi ateb ein cais am £25 miliwn, sef yr hyn y gwnaethom ni ofyn amdano, gan ein bod ni'n cydnabod bod hwn yn brosiect 10 i 15 mlynedd, nid yw'n rhywbeth y gallwch chi ei roi ar waith dros nos, a bydd cyfyngiadau o ran gallu amsugno arian ychwanegol, oherwydd bydd cyfyngiadau o ran arbenigedd, offer. Felly, pe baen nhw'n rhoi'r arian i ni, byddai'n anodd iawn i ni ei ddefnyddio i gyd oherwydd y diffyg arbenigedd, y mae angen i ni ei ddatblygu. Felly, fel y dywedais i, cododd Keir Starmer y ffôn, cynigodd gymorth, ac wrth gwrs, byddwn ni'n mynd yn ôl i ofyn am fwy o arian o ran tomenni glo ac rwy'n hyderus iawn y bydd yn ei roi, fel y gwnaeth y tro diwethaf.
3. A wnaiff y Prif Weinidog ddatganiad am gynllun datblygu lleol diwygiedig Cyngor Bwrdeistref Sirol Rhondda Cynon Taf ar gyfer 2022-2037? OQ61956
3. Will the First Minister make a statement on Rhondda Cynon Taf County Borough Council's revised local development plan 2022-2037? OQ61956
Rhondda Cynon Taf County Borough Council consulted on their local development plan preferred strategy earlier this year. The Welsh Government, as a statutory consultee, made formal representations to the emerging plan, which are publicly available on the Welsh Government website.
Ymgynghorodd Cyngor Bwrdeistref Sirol Rhondda Cynon Taf ar y strategaeth a ffefrir ganddyn nhw ar gyfer eu cynllun datblygu lleol yn gynharach eleni. Gwnaeth Llywodraeth Cymru, fel ymgynghorai statudol, sylwadau ffurfiol i'r cynllun sy'n dod i'r amlwg, sydd ar gael i'r cyhoedd ar wefan Llywodraeth Cymru.
First Minister, as you've just said and as you'll be aware, RCT council has recently published its formal response to all the consultation submissions it received about its proposed LDP strategy plan, and I'm happy to see that the council has responded positively to Welsh Government observations regarding one of its strategic sites and has completely removed it. However, it is disconcerting to see that the council is still considering residential development on the Ystrad Barwig site in Llantwit Fardre, which has been continually refused by this Welsh Government due to it being classified as a C2 flood zone, the worst classification there is. Council and national planning guidance is clear on this matter: you don't build residential developments on this classification of floodplain, which, as you can no doubt appreciate, First Minister, was under water over the weekend. I am conscious that you cannot talk about individual planning matters, but why can allocations such as these continue to be promoted by RCT council, when there is so much local and Government opposition to it? It not only undermines public trust and confidence in the planning system, but they are a substantial waste of taxpayers' money. Thank you.
Prif Weinidog, fel rydych chi newydd ei ddweud ac fel y byddwch yn ymwybodol, mae Cyngor Rhondda Cynon Taf wedi cyhoeddi yn ddiweddar ei ymateb ffurfiol i'r holl gyflwyniadau ymgynghori a dderbyniwyd ganddo am ei gynllun strategaeth CDLl arfaethedig, ac rwy'n falch o weld bod y cyngor wedi ymateb yn gadarnhaol i sylwadau Llywodraeth Cymru ynghylch un o'i safleoedd strategol ac wedi cael gwared arno'n llwyr. Fodd bynnag, mae'n annisgwyl gweld bod y cyngor yn dal i ystyried datblygiad preswyl ar safle Ystrad Barwig yn Llanilltud Faerdref, sydd wedi cael ei wrthod yn barhaus gan y Llywodraeth hon yng Nghymru oherwydd ei fod wedi'i ddosbarthu fel parth llifogydd C2, y dosbarthiad gwaethaf sy'n bodoli. Mae canllawiau cynllunio cyngor a chenedlaethol yn eglur ar y mater hwn: nid ydych yn adeiladu datblygiadau preswyl ar y dosbarthiad hwn o orlifdir, a oedd, fel yr wyf i'n siŵr y gallwch chi ei werthfawrogi, Prif Weinidog, o dan ddŵr dros y penwythnos. Rwy'n ymwybodol na allwch chi siarad am faterion cynllunio unigol, ond pam all neilltuadau fel y rhain barhau i gael eu hyrwyddo gan gyngor Rhondda Cynon Taf, pan fo cymaint o wrthwynebiad lleol a Llywodraeth iddo? Nid yn unig y mae'n tanseilio ymddiriedaeth a hyder y cyhoedd yn y system gynllunio, ond maen nhw'n wastraff sylweddol o arian trethdalwyr. Diolch.
Thanks very much. I welcome the fact that RCT have been revising their LDP and consulting on this. The closing date was 16 April and they've now been moving on with what happens next. Obviously, they have to comply with the planning needs and policies of the Welsh Government. All LDPs are subject to statutory processes, which include several stages of consultation. Welsh Government, as you said, made it very clear that we thought that the Llanilltud Faerdref and Efail Isaf projects should be removed from the plan. I don’t think it would be appropriate for me to comment further on individual plans and policies, because that statutory process is still under way.
Diolch yn fawr iawn. Rwy'n croesawu'r ffaith bod Rhondda Cynon Taf wedi bod yn diwygio eu CDLl ac yn ymgynghori ar hyn. 16 Ebrill oedd y dyddiad cau ac maen nhw bellach wedi bod yn symud ymlaen gyda'r hyn sy'n digwydd nesaf. Yn amlwg, mae'n rhaid iddyn nhw gydymffurfio ag anghenion a pholisïau cynllunio Llywodraeth Cymru. Mae pob CDLl yn destun prosesau statudol, sy'n cynnwys sawl cam ymgynghori. Fe wnaeth Llywodraeth Cymru hi'n eglur iawn, fel y dywedoch chi, ein bod ni'n credu y dylid cael gwared ar brosiectau Llanilltud Faerdref ac Efail Isaf o'r cynllun. Nid wyf i'n credu y byddai'n briodol i mi wneud sylwadau pellach ar gynlluniau a pholisïau unigol, gan fod y broses statudol honno yn dal i fynd rhagddi.
4. A wnaiff y Prif Weinidog ddatganiad am ofal iechyd sylfaenol yn Abertawe? OQ61915
4. Will the First Minister make a statement on primary healthcare in Swansea? OQ61915
Swansea Bay University Health Board serves around 383,000 people and employs just under 12,500 people. I expect the health board to work with its partners, through the pan-cluster planning group, to develop an increasing range of primary care services in line with the primary care model for Wales.
Mae Bwrdd Iechyd Prifysgol Bae Abertawe yn gwasanaethu tua 383,000 o bobl ac yn cyflogi ychydig o dan 12,500 o bobl. Rwy'n disgwyl i'r bwrdd iechyd weithio gyda'i bartneriaid, drwy'r grŵp cynllunio pan-glwstwr, i ddatblygu amrywiaeth gynyddol o wasanaethau gofal sylfaenol yn unol â'r model gofal sylfaenol i Gymru.
Thank you, First Minister. Primary care is the basic building block of the national health service. It is estimated that 90 per cent of patient health contacts are with general practice. Swansea East is covered by some excellent GP practices. When it goes wrong, and patients cannot get appointments, then pressure increases on accident and emergency departments. The ability to get an appointment varies by practice. When someone says they need an urgent GP appointment, a practice telling them they need to go into A&E does not help the system. The system is also not helped by inappropriate referrals to a consultant. General practice needs to feel valued. Protecting a share of the health budget spent on general practice would be a good place to start. I have regular complaints about one GP practice. Can the Welsh Government instruct health boards to monitor GP practice complaints and discuss them with GP practices?
Diolch, Prif Weinidog. Gofal sylfaenol yw bloc adeiladu sylfaenol y gwasanaeth iechyd gwladol. Amcangyfrifir bod 90 y cant o gysylltiadau iechyd cleifion â meddygfeydd teulu. Mae Dwyrain Abertawe yn llawn meddygfeydd rhagorol. Pan aiff o'i le, ac na all cleifion gael apwyntiadau, yna mae'r pwysau yn cynyddu ar adrannau damweiniau ac achosion brys. Mae'r gallu i gael apwyntiad yn amrywio fesul meddygfa. Pan fydd rhywun yn dweud eu bod nhw angen apwyntiad meddyg teulu brys, nid yw meddygfa yn dweud wrthyn nhw bod angen iddyn nhw fynd i adran damweiniau ac achosion brys yn helpu'r system. Nid yw'r system yn cael ei helpu chwaith gan atgyfeiriadau amhriodol i feddyg ymgynghorol. Mae angen i feddygfeydd teulu deimlo eu bod yn cael eu gwerthfawrogi. Byddai diogelu cyfran o wariant y gyllideb iechyd ar feddygfeydd teulu yn lle da i ddechrau. Rwy'n cael cwynion rheolaidd am un meddygfa deulu. A all Llywodraeth Cymru gyfarwyddo byrddau iechyd i fonitro cwynion am feddygfeydd teulu a'u trafod nhw gyda meddygfeydd teulu?
Thanks very much. I think, first of all, we've got to recognise the amount of work that GP practices undertake. It is quite, quite remarkable that they see 1.6 million people every month in a population of 3 million. The scale of this work is quite, quite remarkable. And in Swansea bay, I think they're delivering exceptional access to their patients. Some of that is because, actually, there's been a new contract. There's been a new GP access contract. They've signed up to the contract. Ninety-seven per cent of practices told us they were achieving that commitment, supporting more equitable access arrangements across Wales. But you're right, there are some—and we all know who they are—practices that are not doing what they should, and you're absolutely right, I think it's important that we chase those down. Certainly, when I was health Minister—I'm sure Jeremy will do the same thing—when you hear about them, you get on the phone and you say, 'I hear this is not going well', and you chase them down. I'd encourage you, as Senedd Members, to get in touch with the local health boards to make sure that you're standing up for your constituents, because the contract has been signed. Most GP practices across Wales are doing exceptional work, but it is important that we chase down those are who not complying with those new rules.
Diolch yn fawr iawn. Rwy'n credu, yn gyntaf oll, bod yn rhaid i ni gydnabod faint o waith y mae meddygfeydd teulu yn ei wneud. Mae'n gwbl, gwbl ryfeddol eu bod nhw'n gweld 1.6 miliwn o bobl bob mis mewn poblogaeth o 3 miliwn. Mae graddfa'r gwaith hwn yn gwbl, gwbl ryfeddol. Ac ym mae Abertawe, rwy'n credu eu bod nhw'n darparu mynediad eithriadol i'w cleifion. Mae rhywfaint o hynny oherwydd, mewn gwirionedd, y bu contract newydd. Bu contract mynediad at feddygon teulu newydd. Maen nhw wedi ymrwymo i'r contract. Dywedodd naw deg saith y cant o feddygfeydd wrthym ni eu bod nhw'n cyflawni'r ymrwymiad hwnnw, gan gefnogi trefniadau mynediad tecach ledled Cymru. Ond rydych chi'n iawn, mae rhai meddygfeydd—ac rydym ni i gyd yn gwybod pwy ydyn nhw—nad ydyn nhw'n gwneud yr hyn y dylen nhw, ac rydych chi yn llygad eich lle, rwy'n credu ei bod hi'n bwysig ein bod ni'n mynd ar drywydd y rheini. Yn sicr, pan oeddwn i'n Weinidog iechyd—rwy'n siŵr y bydd Jeremy yn gwneud yr un peth—pan fyddwch chi'n clywed amdanyn nhw, rydych chi'n codi'r ffôn ac rydych chi'n dweud, 'Rwy'n clywed nad yw hyn yn mynd yn dda', ac rydych chi'n mynd ar eu trywydd. Byddwn yn eich annog chi, fel Aelodau'r Senedd, i gysylltu â'r byrddau iechyd lleol i wneud yn siŵr eich bod chi'n sefyll dros eich etholwyr, gan fod y contract wedi cael ei lofnodi. Mae'r rhan fwyaf o feddygfeydd teulu ledled Cymru yn gwneud gwaith eithriadol, ond mae'n bwysig ein bod ni'n mynd ar drywydd y rheini nad ydyn nhw'n cydymffurfio â'r rheolau newydd hynny.
You're right, GPs do do exceptional work across Wales. I've heard from a number in the city of Swansea over the last month or so who've written to me concerned about the UK Government's decision to increase national insurance contributions in the recent budget. One GP at a surgery, Tŷ'r Felin surgery in Gorseinon, said to me that that decision can, and I quote, 'only served to directly undermine access and patient care'. With that in mind, all they're asking you to do is to reimburse the costs, like other parts of the NHS. So, it's a simply request. Will you?
Rydych chi'n iawn, mae meddygon teulu yn gwneud gwaith eithriadol ledled Cymru. Rwyf i wedi clywed gan nifer yn ninas Abertawe dros tua'r mis diwethaf sydd wedi ysgrifennu ataf i yn bryderus am benderfyniad Llywodraeth y DU i gynyddu cyfraniadau yswiriant gwladol yn y gyllideb ddiweddar. Dywedodd un meddyg teulu mewn meddygfa, meddygfa Tŷ'r Felin yng Ngorseinon, wrthyf mai'r cwbl y gall y penderfyniad hwnnw ei wneud, ac rwy'n dyfynnu, 'yw tanseilio mynediad a gofal cleifion yn uniongyrchol'. Gyda hynny mewn golwg, y cwbl y maen nhw'n gofyn i chi ei wneud yw ad-dalu'r costau, fel rhannau eraill o'r GIG. Felly, mae'n gais syml. A wnewch chi?
Thanks very much. I think it is important to recognise that they're actually seeing more people than ever more before. So, there's a 0.9 per cent increase in people being seen this year compared to last year. When it comes to the national insurance contributions, clearly, we've heard loud and clear that they are concerned about the situation. Don't forget that the health service has already been given a significant uplift as a result of the budget. That doesn't come from nowhere, that's got to come from somewhere, and some of that comes from an increase in national insurance contributions. Now, we recognise that there are specific issues in relation to GPs; clearly, we'll continue conversations with them around that. But the UK Government has made it clear that the money will be reimbursed in relation to people who are directly employed in the public sector, and GPs are not.
Diolch yn fawr iawn. Rwy'n credu ei bod hi'n bwysig cydnabod eu bod nhw, mewn gwirionedd, yn gweld mwy o bobl nag erioed o'r blaen. Felly, ceir cynnydd o 0.9 y cant i nifer y bobl sy'n cael eu gweld eleni o'i chymharu â'r llynedd. O ran y cyfraniadau yswiriant gwladol, yn amlwg, rydym ni wedi clywed yn gwbl eglur eu bod nhw'n poeni am y sefyllfa. Peidiwch ag anghofio bod y gwasanaeth iechyd eisoes wedi cael codiad sylweddol o ganlyniad i'r gyllideb. Nid yw hwnnw yn dod o unman, mae'n rhaid i hwnnw ddod o rywle, ac mae rhywfaint o hwnnw yn dod o gynnydd i gyfraniadau yswiriant gwladol. Nawr, rydym ni'n cydnabod bod materion penodol o ran meddygon teulu; yn amlwg, byddwn yn parhau i drafod hyn gyda nhw. Ond mae Llywodraeth y DU wedi ei gwneud yn eglur y bydd yr arian yn cael ei ad-dalu o ran pobl sy'n cael eu cyflogi yn uniongyrchol yn y sector cyhoeddus, ac nid yw hynny'n wir am feddygon teulu.
5. Pa gamau y mae Llywodraeth Cymru yn eu cymryd i fynd i'r afael ag aflonyddu rhywiol yn y sector cyhoeddus? OQ61955
5. What action is the Welsh Government taking to tackle sexual harassment in the public sector? OQ61955
We work in social partnership to promote inclusive working environments in all sectors, so that women and, indeed, all workers, can work free from the limitations imposed by a sexist culture and the fear of bullying, sexual harassment and discrimination.
Rydym ni'n gweithio mewn partneriaeth gymdeithasol i hyrwyddo amgylcheddau gwaith cynhwysol ym mhob sector, fel y gall menywod ac, yn wir, pob gweithiwr, weithio yn rhydd o'r cyfyngiadau a orfodir gan ddiwylliant rhywiaethol ac ofn bwlio, aflonyddu rhywiol a gwahaniaethu.
Diolch am eich ateb, Prif Weinidog.
Thank you very much for your response, First Minister.
This month, Sky News reported on more shocking revelations about sexual harassment and misconduct in the public sector, this time in the ambulance service. The report followed a year-long investigation into sexual misconduct that, I quote,
'revealed a culture where abuse and harassment among staff are rife and patients are sexualised.'
Jason Killens, head of the Association of Ambulance Chief Executives, AACE, and the Welsh Ambulance Services University NHS Trust, is quoted in the report as saying that he expects 'a steady increase' in the number of cases, with more paramedics being sacked for sexually inappropriate behaviour over the coming years across the UK, because of the work AACE is doing to change the culture.
To be clear, the Sky News report did not cite services in Wales specifically, but sadly we've seen before that such inappropriate and unacceptable behaviour is present across society and services. Therefore, Prif Weinidog, what assurances can the Welsh Government give both the workforce and the wider public regarding safeguarding processes and culture within the Welsh ambulance service? In addition, surely the time has come for us to use what levers we do have in Wales for a pan-public-sector zero-tolerance approach to sexual harassment that includes avenues for whistleblowing, and one that has the full and firm collaboration, commitment and conditions of accountability for both employers and trade unions, however hard that is. So, can the Welsh Government commit to taking this forward and, in doing so, lead the way to make the public sector in Wales the safest and most inclusive place to work?
Y mis hwn, adroddodd Sky News am fwy o ddatgeliadau ofnadwy am aflonyddu a chamymddwyn rhywiol yn y sector cyhoeddus, yn y gwasanaeth ambiwlans y tro hwn. Dilynodd yr adroddiad ymchwiliad blwyddyn o hyd i gamymddwyn rhywiol a wnaeth, rwy'n dyfynnu,
'ddatgelu diwylliant lle mae cam-drin ac aflonyddu ymhlith staff yn rhemp ac mae cleifion yn cael eu rhywioli.'
Mae Jason Killens, pennaeth y Gymdeithas Prif Weithredwyr Ambiwlans, AACE, ac Ymddiriedolaeth GIG Prifysgol Gwasanaethau Ambiwlans Cymru, yn cael ei ddyfynnu yn yr adroddiad yn dweud ei fod yn disgwyl 'cynnydd cyson' i nifer yr achosion, â mwy o barafeddygon yn cael eu diswyddo am ymddygiad rhywiol amhriodol dros y blynyddoedd nesaf ledled y DU, oherwydd y gwaith y mae AACE yn ei wneud i newid y diwylliant.
I fod yn eglur, nid oedd adroddiad Sky News yn cyfeirio at wasanaethau yng Nghymru yn benodol, ond yn anffodus rydym ni wedi gweld o'r blaen bod ymddygiad amhriodol ac annerbyniol o'r fath yn bresennol ar draws cymdeithas a gwasanaethau. Felly, Prif Weinidog, pa sicrwydd all Llywodraeth Cymru ei roi i'r gweithlu ac i'r cyhoedd yn ehangach ynghylch prosesau diogelu a diwylliant o fewn gwasanaeth ambiwlans Cymru? Hefyd, siawns nad yw'r amser wedi dod i ni ddefnyddio'r ysgogiadau sydd gennym ni yng Nghymru ar gyfer dull dim goddefgarwch sector cyhoeddus cyfan o ymdrin ag aflonyddu rhywiol sy'n cynnwys llwybrau ar gyfer chwythu'r chwiban, ac un sydd â chydweithrediad, ymrwymiad ac amodau atebolrwydd llawn a chadarn cyflogwyr ac undebau llafur, waeth pa mor anodd yw hynny. Felly, a all Llywodraeth Cymru ymrwymo i fwrw ymlaen â hyn a thrwy wneud hynny, arwain y ffordd i wneud y sector cyhoeddus yng Nghymru y lle mwyaf diogel a chynhwysol i weithio?
Thanks very much, Hannah, and I think it's important to note that actually the vast majority of people who work in our public sector behave incredibly well, and in a decent way. But anybody who conducts this kind of unacceptable behaviour should be chased out of town, frankly. It is not acceptable in our public sector today for us to have this situation in relation to sexual harassment. The case that was quoted by you was certainly unacceptable, and you know I would endorse what Jason Killens has said as the chief executive: these people must be sacked.
But, of course, we've got to change a culture before we get to that, and I think it's really important for people to recognise that sexual banter is not acceptable, but actually that whole tone within workplaces needs to be shifted. I'm really pleased to say that we have a conference series for public sectors leaders that promotes practical action to prevent and respond to workplace harassment, and that aligns with the Worker Protection (Amendment of Equality Act 2010) Act 2023. Compliance with law, though, as I say, is just the starting point; it's a cultural shift that we need to see, and we've been disseminating, for example, TUC Cymru's toolkit through the networks that we have.
Diolch yn fawr iawn, Hannah, ac rwy'n credu ei bod hi'n bwysig nodi bod y mwyafrif llethol y bobl sy'n gweithio yn ein sector cyhoeddus yn ymddwyn yn anhygoel o dda, ac mewn ffordd weddus. Ond dylai unrhyw un sy'n ymddwyn yn y ffordd annerbyniol hon gael ei hel i ffwrdd, a bod yn onest. Nid yw'n dderbyniol yn ein sector cyhoeddus heddiw i ni fod â'r sefyllfa hon o ran aflonyddu rhywiol. Roedd yr achos y gwnaethoch chi gyfeirio ato yn sicr yn annerbyniol, ac rydych chi'n gwybod y byddwn i'n cymeradwyo'r hyn y mae Jason Killens wedi ei ddweud fel y prif weithredwr: mae'n rhaid diswyddo'r bobl hyn.
Ond, wrth gwrs, mae'n rhaid i ni newid diwylliant cyn i ni gyrraedd hynny, ac rwy'n credu ei bod hi'n bwysig iawn i bobl gydnabod nad yw tynnu coes mewn ffordd rywiol yn dderbyniol, ond mae angen newid yr holl naws o fewn gweithleoedd mewn gwirionedd. Rwy'n falch iawn o ddweud bod gennym ni gyfres o gynadleddau ar gyfer arweinwyr sector cyhoeddus sy'n hyrwyddo camau ymarferol i atal ac ymateb i aflonyddu yn y gweithle, ac sy'n cyd-fynd â Deddf Diogelu Gweithwyr (Diwygio Deddf Cydraddoldeb 2010) 2023. Fodd bynnag, fel y dywedais i, dim ond y man cychwyn yw cydymffurfiad â'r gyfraith; newid diwylliannol y mae angen i ni ei weld, ac rydym ni wedi bod yn dosbarthu, er enghraifft, pecyn cymorth TUC Cymru drwy'r rhwydweithiau sydd gennym ni.
Can I thank Hannah Blythyn for asking this really important question here today? First Minister, sexual harassment is far too common in and out of the workplace. In 2021, Welsh Women's Aid found that four in five women in Wales have experienced some form of workplace sexual harassment. This can include anything from degrading comments and unwanted propositions to unwelcome advances and inappropriate jokes. It is quite frankly despicable that in 2024 we are still in a position where so many women and girls are made to feel uncomfortable going into work just because of this behaviour.
But this is not just a work issue, Presiding Officer, and also First Minister. We know that many women and girls feel uncomfortable, even scared, to travel alone on public transport due to previous experiences of sexual harassment. With this in mind, First Minister, what is the Welsh Government doing to clamp down on this abhorrent behaviour and harassment towards women and girls, to make them feel comfortable and confident whilst travelling on buses and services, and that ultimately the threat of harassment is not going to be a devastating hindrance that is going to hold them back from using public services? Thank you.
A gaf i ddiolch i Hannah Blythyn am ofyn y cwestiwn pwysig iawn hwn heddiw? Prif Weinidog, mae aflonyddu rhywiol yn llawer rhy gyffredin yn y gweithle a'r tu allan iddo. Yn 2021, canfu Cymorth i Fenywod Cymru fod pedair o bob pum menyw yng Nghymru wedi dioddef rhyw fath o aflonyddu rhywiol yn y gweithle. Gall hyn gynnwys unrhyw beth o sylwadau diraddiol a chynigion digroeso i symudiadau digroeso a jôcs amhriodol. A bod yn onest, mae'n gwbl warthus ein bod ni, yn 2024, yn dal mewn sefyllfa lle mae cynifer o fenywod a merched yn cael eu gwneud i deimlo'n anghyfforddus wrth fynd i'r gwaith dim ond oherwydd yr ymddygiad hwn.
Ond nid mater gwaith yn unig yw hwn, Llywydd, a hefyd Prif Weinidog. Rydym ni'n gwybod bod llawer o fenywod a merched yn teimlo'n anghyfforddus, yn ofnus hyd yn oed, yn teithio ar eu pennau eu hunain ar drafnidiaeth gyhoeddus oherwydd profiadau blaenorol o aflonyddu rhywiol. Gyda hyn mewn golwg, Prif Weinidog, beth mae Llywodraeth Cymru yn ei wneud i atal yr ymddygiad a'r aflonyddu ffiaidd hwn tuag at fenywod a merched, i wneud iddyn nhw deimlo'n gyfforddus ac yn hyderus wrth deithio ar fysiau a gwasanaethau, ac yn y pen draw nad yw'r bygythiad o aflonyddu yn mynd i fod yn rhwystr ofnadwy sy'n mynd i'w hatal rhag defnyddio gwasanaethau cyhoeddus? Diolch.
Thanks very much. Well, public services should be a safe place, and it's really important that we lead by example in Welsh Government and in the organisations that we finance. We have a zero-tolerance policy in relation to this and I want particularly Welsh Government workplaces to be a model of safety and respect. I don't think people quite understand the impact that this has on people's lives and women's lives. We're talking sleepless nights, we're talking real stress and vulnerability and a real feeling of people feeling uncomfortable and feeling a little bit powerless, particularly if there's a power relationship. And it is something that I think almost all women have experienced, and it is something that we've got to take on.
It's important that men call out this behaviour. It's not just women; men have a responsibility here too to call it out. Don't be a bystander; make sure you're calling it out, whether that be in the workplace, on public transport, in the NHS. That is the key thing. We all have a responsibility to stop this from happening.
Diolch yn fawr iawn. Wel, dylai gwasanaethau cyhoeddus fod yn lle diogel, ac mae'n bwysig iawn ein bod ni'n arwain drwy esiampl yn Llywodraeth Cymru ac yn y sefydliadau yr ydym ni'n eu hariannu. Mae gennym ni bolisi dim goddefgarwch yn hyn o beth ac rwyf i eisiau i weithleoedd Llywodraeth Cymru yn arbennig fod yn fodel o ddiogelwch a pharch. Nid wyf i'n credu bod pobl yn deall yn iawn yr effaith y mae hyn yn ei chael ar fywydau pobl a bywydau menywod. Rydym ni'n sôn am nosweithiau di-gwsg, rydym ni'n sôn am straen a theimlad o fod yn agored i niwed gwirioneddol a theimlad gwirioneddol o bobl yn teimlo'n anghyfforddus ac yn teimlo ychydig yn ddi-rym, yn enwedig os oes perthynas rym. Ac mae'n rhywbeth yr wyf i'n ei gredu bod bron pob menyw wedi ei ddioddef, ac mae'n rhywbeth y mae'n rhaid i ni fynd i'r afael ag ef.
Mae'n bwysig bod dynion yn tynnu sylw at yr ymddygiad hwn. Nid yw'n fater o fenywod yn unig; mae gan ddynion gyfrifoldeb yma hefyd i dynnu sylw ato. Peidiwch â sefyll o'r neilltu; gofalwch eich bod chi'n tynnu sylw ato, pa un a yw hynny yn y gweithle, ar drafnidiaeth gyhoeddus, yn y GIG. Dyna'r peth allweddol. Mae gennym ni i gyd gyfrifoldeb i atal hyn rhag digwydd.
6. Sut mae Llywodraeth Cymru yn gwarchod iechyd geneuol a deintyddol trigolion Gorllewin De Cymru? OQ61953
6. How is the Welsh Government protecting the oral and dental health of residents in South Wales West? OQ61953
Rŷn ni wedi ymrwymo i ddiwygio contract deintyddol y gwasanaeth iechyd yn seiliedig ar egwyddorion atal, risg, angen a mynediad. Mae trafodaethau ar gyfer contract newydd wedi dod i ben yn ddiweddar. Bydd y contract newydd hwn yn creu system sy'n fwy apelgar i ddeintyddion ac yn decach i gleifion.
We are committed to reforming the NHS dental contract around the principles of prevention, risk, need and access. Negotiations for a new dental contract have recently concluded. This new contract will create a system that is more attractive to dentists and fairer for patients.
Diolch am yr ateb.
Thank you for the response.
Public Health Wales recently revealed that more than half of all mouth cancer cases are now being diagnosed at the most advanced stages, with the number of cases in Wales rising each year. Timely access to dental appointments, of course, can help pick up the early signs of mouth cancer, but people in my region are still finding it difficult to get an NHS dental appointment. In 2022, I conducted a survey on this matter, receiving hundreds of responses, concerns that I've raised with you and the Government, but constituents are still coming to me asking for help. One dental practice in Neath said in their response to me, 'There is a crisis in dental workforce. We are finding it incredibly difficult to find dentists who are willing to provide NHS services.'
Dentists and their staff are often bearing the brunt of the public's frustration. They're also frustrated themselves because they can't serve their NHS patients properly. I met with Morgannwg Local Dental Committee to discuss this and they said there are things Welsh Government can do immediately to avoid people being turned away, for example, showing more flexibility around the historic patient and new and urgent patient metrics, as these are having unintended consequences. People's dental and oral health are at risk and NHS dentists are voting with their feet, so what thought has the Government given to these types of calls? And I'm glad to hear you can give me an update on the negotiations. When will that come into force? Diolch.
Datgelodd Iechyd Cyhoeddus Cymru yn ddiweddar bod diagnosis yn cael ei roi ar y camau mwyaf datblygedig ym mwy na hanner yr holl achosion o ganser y geg, a bod nifer yr achosion yng Nghymru yn codi bob blwyddyn. Gall mynediad prydlon at apwyntiadau deintyddol, wrth gwrs, helpu i ddarganfod arwyddion cynnar o ganser y geg, ond mae pobl yn fy rhanbarth yn dal i'w chael hi'n anodd cael apwyntiad deintyddol GIG. Yn 2022, cynhaliais arolwg ar y mater hwn, gan dderbyn cannoedd o ymatebion, pryderon yr wyf i wedi eu codi gyda chi a'r Llywodraeth, ond mae etholwyr yn dal i ddod ataf i yn gofyn am gymorth. Dywedodd un practis deintyddol yng Nghastell-nedd yn eu hymateb i mi, 'Mae argyfwng o ran gweithlu deintyddol. Rydyn ni'n ei chael hi'n arbennig o anodd dod o hyd i ddeintyddion sy'n barod i ddarparu gwasanaethau GIG.'
Mae deintyddion a'u staff yn aml yn dwyn pwysau rhwystredigaeth y cyhoedd. Maen nhw hefyd yn teimlo'n rhwystredig eu hunain oherwydd nad ydyn nhw'n gallu gwasanaethu eu cleifion GIG yn iawn. Fe wnes i gyfarfod â Phwyllgor Deintyddol Lleol Morgannwg i drafod hyn ac fe wnaethon nhw ddweud bod pethau y gall Llywodraeth Cymru eu gwneud ar unwaith i osgoi troi pobl i ffwrdd, er enghraifft, dangos mwy o hyblygrwydd o ran y metrigau cleifion hanesyddol a chleifion newydd a brys, gan fod y rhain yn arwain at ganlyniadau anfwriadol. Mae iechyd deintyddol ac iechyd y geg pobl mewn perygl ac mae deintyddion GIG yn pleidleisio gyda'u traed, felly pa ystyriaeth mae'r Llywodraeth wedi ei rhoi i'r mathau hyn o alwadau? Ac rwy'n falch o glywed y gallwch chi roi'r wybodaeth ddiweddaraf i mi am y trafodaethau. Pryd fydd hynny'n dod i rym? Diolch.
Thanks very much. We're challenged when it comes to dentistry. It's not something that's unique to Wales, but I'm really pleased to see that the change in the dental contract in Wales has made a difference, particularly if you compare it to the situation across the border. If you just look at your region, 69,000 people who previously could not see a dentist have now seen a dentist, and that is a—[Interruption.] Would you like to me answer? Sixty-nine thousand people have seen an NHS dentist. So, it is important, I think, to recognise that a new dental contract has been signed. The details of that contract will be made available soon, but I hope it will address some of the issues that you are concerned with.
There is an issue also around workforce. We're trying to increase training places for all members of the dental team, and let's be clear: we're interested in the whole dental team, not just in dentists. That is difficult to achieve in the current financial crisis and, obviously, it takes time for people to come through the system. But I'm very pleased to see that already we've increased the number of people doing dental therapy, and also we're just seeing the first graduates to qualify from the Bangor University dental hygiene programme.
Diolch yn fawr iawn. Rydyn ni mewn sefyllfa anodd o ran deintyddiaeth. Nid yw'n rhywbeth sy'n unigryw i Gymru, ond rwy'n falch iawn o weld bod y newid i'r contract deintyddol yng Nghymru wedi gwneud gwahaniaeth, yn enwedig os gwnewch chi ei gymharu â'r sefyllfa dros y ffin. Os edrychwch chi ar eich rhanbarth chi yn unig, mae 69,000 o bobl nad oedden nhw'n gallu gweld deintydd yn flaenorol wedi gweld deintydd erbyn hyn, ac mae hynny'n a—[Torri ar draws.] Hoffech chi i mi ateb? Mae chwe deg naw mil o bobl wedi gweld deintydd GIG. Felly, mae'n bwysig, rwy'n credu, cydnabod bod contract deintyddol newydd wedi cael ei lofnodi. Bydd manylion y contract hwnnw ar gael yn fuan, ond rwy'n gobeithio y bydd yn mynd i'r afael â rhai o'r materion yr ydych chi'n pryderu amdanyn nhw.
Ceir problem hefyd yn ymwneud â'r gweithlu. Rydym ni'n ceisio cynyddu lleoedd hyfforddi i bob aelod o'r tîm deintyddol, a gadewch i ni fod yn eglur: mae gennym ni ddiddordeb yn y tîm deintyddol cyfan, nid mewn deintyddion yn unig. Mae hynny'n anodd ei gyflawni yn yr argyfwng ariannol presennol ac, yn amlwg, mae'n cymryd amser i bobl ddod drwy'r system. Ond rwy'n falch iawn o weld ein bod ni eisoes wedi cynyddu nifer y bobl sy'n gwneud therapi deintyddol, ac rydym ni hefyd yn gweld y graddedigion cyntaf i gymhwyso o raglen hylendid deintyddol Prifysgol Bangor.
7. Pa asesiad y mae'r Prif Weinidog wedi'i wneud o lwyddiant y rhaglen Lleoedd Lleol ar gyfer Natur? OQ61929
7. What assessment has the First Minister made of the success of the Local Places for Nature programme? OQ61929
Many of you here will have seen first-hand the benefits in your local communities. More than 4,000 green spaces have been created or improved for nature and growing food, transforming our towns and the lives of countless volunteers, and let's not forget the volunteers. The social and economic outcomes are currently being independently evaluated alongside a biodiversity assessment.
Bydd llawer ohonoch chi yma wedi gweld drosoch eich hunain y manteision yn eich cymunedau lleol. Mae mwy na 4,000 o fannau gwyrdd wedi cael eu creu neu eu gwella ar gyfer natur a thyfu bwyd, gan weddnewid ein trefi a bywydau gwirfoddolwyr di-rif, a gadewch i ni beidio ag anghofio'r gwirfoddolwyr. Mae'r canlyniadau cymdeithasol ac economaidd yn cael eu gwerthuso yn annibynnol ar hyn o bryd, ochr yn ochr ag asesiad bioamrywiaeth.
Thank you for that answer, First Minister. We ignore nature and the current crisis that faces us at our peril. No nature, no pollinators, no food, no economy. We must all come to the realisation that nature cannot flourish in neatly cut grassland—nature isn't neat—and we must properly manage areas in order for it to thrive. In turn, connecting with nature is really beneficial for our own mental and physical well-being. Tomorrow, I am sponsoring an exhibition by One Voice Wales, showcasing the incredible achievements of our town and community councils through the Local Places for Nature funding programme. Would you join me in encouraging Members and members of the public to attend the event tomorrow, to learn more about restoring biodiversity in public spaces within our local communities?
Diolch am yr ateb yna, Prif Weinidog. Gwae ni os ydym ni'n anwybyddu natur a'r argyfwng presennol sy'n ein hwynebu. Dim byd natur, dim peillwyr, dim bwyd, dim economi. Mae'n rhaid i ni gyd sylweddoli na all natur ffynnu mewn glaswelltir wedi'i dorri yn daclus—nid yw natur yn daclus—ac mae'n rhaid i ni reoli ardaloedd yn iawn er mwyn iddi ffynnu. Yn ei dro, mae cysylltu â natur yn fuddiol iawn i'n llesiant meddyliol a chorfforol ein hunain. Yfory, rwy'n noddi arddangosfa gan Un Llais Cymru, yn arddangos cyflawniadau anhygoel ein cynghorau tref a chymuned trwy raglen ariannu Lleoedd Lleol ar gyfer Natur. A wnewch chi ymuno â mi i annog Aelodau a'r cyhoedd i ddod i'r digwyddiad yfory, i ddysgu mwy am adfer bioamrywiaeth mewn mannau cyhoeddus yn ein cymunedau lleol?
Thanks very much, Carolyn. I don't know how you keep an eye on so many things—you seem to be all over everything—but thank you very much for hosting that event tomorrow because I think it is something we should celebrate. I think everybody should have a look at what's going on in this space in relation to our implementation of the Local Places for Nature programme. The great thing is this is the fifth year that it's in place, and it's great that One Voice Wales is taking a lead on some of this. The projects are community partnerships, and that's the key thing: it's about the community getting involved. As I said, there are 20,000 volunteers, and this is really changing people's lives. So, it is something we should celebrate, and it's making a difference not just to those people, but also, clearly, to biodiversity. Just to give you an example, there are more than 2,400 pollinator sites, 800 food-growing sites, and 700 community orchards, as well as 86 therapeutic gardens for mental health and well-being. All of that is something to celebrate. We all need a boost, it's just coming up to Christmas, go and have a look at what's happening in your local environment in this space.
Diolch yn fawr iawn, Carolyn. Dydw i ddim yn gwybod sut rydych chi'n cadw llygad ar gynifer o bethau—mae'n ymddangos eich bod chi'n ymwybodol o bopeth—ond diolch yn fawr iawn am gynnal y digwyddiad hwnnw yfory oherwydd rwy'n credu ei fod yn rhywbeth y dylem ni ei ddathlu. Rwy'n credu y dylai pawb gymryd golwg ar yr hyn sy'n digwydd yn y maes hwn o ran ein gweithrediad o'r rhaglen Lleoedd Lleol ar gyfer Natur. Y peth gwych yw mai dyma'r bumed flwyddyn y mae'n weithredol, ac mae'n wych bod Un Llais Cymru yn arwain rhywfaint o hyn. Partneriaethau cymunedol yw'r prosiectau, a dyna'r peth allweddol: mae'n golygu cael y gymuned i gymryd rhan. Fel y dywedais i, ceir 20,000 o wirfoddolwyr, ac mae hyn wir yn newid bywydau pobl. Felly, mae'n rhywbeth y dylem ni ei ddathlu, ac mae'n gwneud gwahaniaeth nid yn unig i'r bobl hynny, ond hefyd, yn amlwg, i fioamrywiaeth. Dim ond i roi enghraifft i chi, mae mwy na 2,400 o safleoedd peillwyr, 800 o safleoedd tyfu bwyd, a 700 o berllannau cymunedol, yn ogystal ag 86 o erddi therapiwtig ar gyfer iechyd a llesiant meddwl. Mae hynny i gyd yn rhywbeth i'w ddathlu. Mae angen hwb ar bob un ohonom ni, mae'r Nadolig yn agosáu, ewch i gael golwg ar yr hyn sy'n digwydd yn eich amgylchedd lleol yn y maes hwn.
Yn olaf, cwestiwn 8, Adam Price.
Finally, question 8, Adam Price.
8. Sut mae Llywodraeth Cymru yn bwriadu lleihau'r amseroedd aros ar gyfer ambiwlans yn Nwyrain Caerfyrddin a Dinefwr? OQ61958
8. How is the Welsh Government planning to reduce waiting times for ambulances in Carmarthen East and Dinefwr? OQ61958
Ein bwriad yw rheoli pobl ag anghenion gofal brys yn y gymuned a gwella’r cynlluniau ar gyfer rhyddhau. Bydd hyn yn golygu bod mwy o ambiwlansys ar gael mewn argyfwng. Yn ddiweddar, rŷn ni wedi lansio'r her 50 diwrnod, cyhoeddi canllawiau newydd ar drosglwyddo cleifion o ambiwlansys, a recriwtio 26 o glinigwyr i ddarparu cyngor o bell o ganolfannau cyswllt 999.
Our plan is to manage people with urgent care needs in the community and improve discharge planning. This will free up emergency ambulance capacity. In recent weeks, we have launched the 50-day challenge, new ambulance patient handover guidance, and recruited 26 clinicians to provide remote advice from 999 contact centres.
Brif Weinidog, mae'r sefyllfa o ran amseroedd aros ar gyfer ambiwlansys yn sir Gaerfyrddin wedi cyrraedd sefyllfa hollol argyfyngus. Clywais i ddim ond mis yma gan etholwr, a'i mam yn ei nawdegau wedi cwympo ac anafu am 6 o'r gloch y bore, yr ambiwlans wedyn yn methu â chyrraedd tan 2 o'r gloch yn y prynhawn, a hithau mewn poen difrifol trwy'r amser. Wrth gyrraedd yr adran frys wedyn, bu'n rhaid iddi aros dros nos yn yr ambiwlans hwnnw nes iddi gael ei chludo i ysbyty arall am 3 o'r gloch y bore. Mewn achos arall ar ddechrau'r mis, mi gafodd chwaraewr rygbi yn Nantgaredig ei anafu, a gorfu ef a'r ffisios oedd yn gofalu amdano fe aros ar y cae, ar noson oer aeafol, am chwech awr, i ambiwlans gyrraedd o ysbyty pum milltir i ffwrdd. 'Dywedwch llai, gwnewch fwy' yw'r hyn a ddywedoch chi gynnau. Ydych chi'n gallu sicrhau i fi na fydd fy etholwyr i yn gorfod wynebu'r sefyllfaoedd hollol annerbyniol yma dim mwy?
First Minister, the situation in terms of waiting times for ambulances in Carmarthenshire has reached a critical point. I heard just this month from a constituent whose mother was in her nineties and had fallen and been injured at 6 o'clock in the morning, the ambulance couldn't get to her until 2 o'clock in the afternoon and she was in serious pain. In getting to A&E then, she had to wait overnight in that ambulance until she was taken to another hospital at 3 o'clock in the morning. In another case at the beginning of the month, a rugby player in Nantgaredig was injured, and he and the physios caring for him had to stay on the pitch, on a cold wintry night, for six hours, to wait for an ambulance to arrive from a hospital five miles away. 'Say less, do more' is what you said earlier. Can you give me an assurance that my constituents won't have to face these unacceptable situations any longer?
Diolch yn fawr. Mae'r achosion yna yn annerbyniol, ac mae'n bwysig ein bod ni yn rhoi pwysau ar y gwasanaeth ambiwlans ac ar y bwrdd iechyd i wella'r sefyllfa. Ond, wrth gwrs, mae lot o bwysau. Mae'n anodd iawn i gael pobl allan o ddrws cefn yr ysbytai, a dyna beth rŷn ni'n trio ei wneud, a hefyd atal pobl rhag mynd i mewn yn y lle cyntaf, gofalu amdanyn nhw yn eu cartrefi. Dwi'n falch o ddweud bod bwrdd iechyd Hywel Dda wedi gweld gwelliant o 10 y cant o ran galwadau coch, o gymharu gyda'r un mis y llynedd.
Thank you very much. Those cases that you've mentioned are unacceptable, and it's important that we encourage the ambulance service and the health board to improve that situation. But of course, there is a great deal of pressure. It's difficult to get people out the back door of the hospitals, and that's what we're trying to do, and also prevent people from having to go to hospital in the first instance, caring for them in their homes. I'm pleased to say that Hywel Dda health board has seen an improvement of 10 per cent in terms of red calls, as compared to the same month last year.
Ambulance calls were 18 minutes faster than the national average, and that was followed by a 20 per cent reduction in ambulance hours lost at Glangwili, compared to October last year. So, things are improving. We've got a long way to go; it is not easy to crack this nut. There is a real fragility when it comes to care in the community. I think the model in Hywel Dda, working with local authorities, is actually something—. If you haven't been to see it, it's really worth going to see how all of the different agencies are working together, to stop people from coming in in the first plate, look after them in their own homes, make sure that support is put in upfront to stop them from having to go, so that the cases that you've outlined that are absolutely urgent and do need to get to hospital actually manage to get through the system quicker.
Roedd galwadau ambiwlans 18 munud yn gyflymach na'r cyfartaledd cenedlaethol, ac yna cafwyd gostyngiad o 20 y cant yn nifer yr oriau ambiwlans a gollwyd yng Nglangwili, o'i gymharu â mis Hydref y llynedd. Felly, mae pethau'n gwella. Mae gennym ni dipyn o ffordd i fynd; nid yw'n hawdd datrys y mater hwn. Mae yna fregusrwydd gwirioneddol o ran gofalu yn y gymuned. Rwy'n credu bod y model yn Hywel Dda, gan weithio gydag awdurdodau lleol, wir yn rhywbeth—. Os nad ydych chi wedi bod i'w weld, mae'n werth mynd i weld sut mae'r holl wahanol asiantaethau yn gweithio gyda'i gilydd, i atal pobl rhag dod i mewn yn y lle cyntaf, gan ofalu amdanyn nhw yn eu cartrefi eu hunain, gwneud yn siŵr bod cymorth yn cael ei roi ymlaen llaw i'w hatal rhag gorfod mynd, fel bod yr achosion rydych chi wedi'u hamlinellu wir yn faterion brys ac angen mynd i'r ysbyty, wir yn llwyddo i fynd drwy'r system yn gyflymach.
Diolch i'r Prif Weinidog.
I thank the First Minister.
Yr eitem nesaf fydd y datganiad a chyhoeddiad busnes. Y Trefnydd sy'n gwneud y datganiad yma. Jane Hutt.
The next item is the business statement and announcement. I call on the Trefnydd to make that statement. Jane Hutt.
Diolch, Llywydd. Mae dau newid i agenda heddiw. Bydd datganiad llafar ar storm Bert. Bydd datganiad llafar ar baratoi ar gyfer diwygio bysiau nawr yn cael ei wneud ar 10 Rhagfyr. Mae busnes drafft y tair wythnos nesaf wedi'i nodi yn y datganiad a chyhoeddiad busnes, sydd ar gael i Aelodau yn electronig.
Thank you, Llywydd. There are two changes to today's agenda. There will be an oral statement on storm Bert. The oral statement on preparing for bus reform will now be made on 10 December. Draft business for the next three weeks is set out in the business statement and announcement, which is available to Members electronically.
Trefnydd, can I call for two statements today? The first is from the Minister with responsibility for skills in relation to apprenticeships. ColegauCymru and the National Training Federation for Wales published a report yesterday to show the impact of the apprenticeship funding cuts in Wales in this financial year. Those cuts, according to the report, resulted in a hit to the Welsh economy of over £50 million. We saw a massive reduction, a 30 per cent reduction, in health and social care apprenticeships, and a 20 per cent reduction in construction apprenticeships—two very important pillars of our economy, and obviously, from a health and social care point of view, very important for our public services as well. What's worse is that those cuts in apprenticeships seem to have had a bigger impact in deprived communities than elsewhere. I do think that we need a response from the Welsh Government to this report, and I look to you to procure that for Members from the Minister responsible.
Secondly, I've been contacted by many farmers in my constituency regarding the calendar-based approach to slurry spreading and the impact that that is having on their land management. We all know that a science-based approach to the spreading of slurry is more appropriate and that there are weather conditions outside the current period during which slurry is prohibited from being spread that are suitable for slurry spreading. So, I think we do need to have a further discussion on this issue in order to move the Welsh Government's policy agenda to one that is backed by science and frankly not by a simple calendar approach, which isn't working.
Trefnydd, a gaf i alw am ddau ddatganiad heddiw? Y cyntaf gan y Gweinidog sydd â chyfrifoldeb am sgiliau o ran prentisiaethau. Cyhoeddodd ColegauCymru a Ffederasiwn Hyfforddiant Cenedlaethol Cymru adroddiad ddoe i ddangos effaith y toriadau mewn cyllid prentisiaethau yng Nghymru yn y flwyddyn ariannol hon. Yn ôl yr adroddiad, fe arweiniodd y toriadau hynny at ergyd o dros £50 miliwn i economi Cymru. Fe wnaethon ni weld gostyngiad enfawr, gostyngiad o 30 y cant, mewn prentisiaethau iechyd a gofal cymdeithasol, a gostyngiad o 20 y cant mewn prentisiaethau adeiladu—dau gonglfaen pwysig iawn o ran ein heconomi ni, ac yn amlwg, o safbwynt iechyd a gofal cymdeithasol, rhai pwysig iawn i'n gwasanaethau cyhoeddus hefyd. Yr hyn sy'n waeth yw ei bod hi'n ymddangos bod y toriadau hynny mewn prentisiaethau wedi cael mwy o effaith ar gymunedau difreintiedig nag ar fannau eraill. Rwy'n credu bod angen ymateb gan Lywodraeth Cymru i'r adroddiad hwn, a gofynnaf i chi gael yr ymateb hwnnw ar gyfer Aelodau gan y Gweinidog sy'n gyfrifol.
Yn ail, mae llawer o ffermwyr yn fy etholaeth i wedi cysylltu â mi ynglŷn â'r dull seiliedig ar galendr o wasgaru slyri a'r effaith y mae hynny'n ei chael ar y ffordd maen nhw'n rheoli eu tir. Rydyn ni i gyd yn gwybod bod dull o wasgaru slyri sy'n seiliedig ar wyddoniaeth yn fwy priodol a bod amodau tywydd y tu hwnt i'r cyfnod presennol lle mae slyri yn cael ei wahardd rhag cael ei wasgaru sy'n addas ar gyfer gwasgaru slyri. Felly, rwy'n credu bod angen i ni gael trafodaeth bellach ar y mater hwn er mwyn symud agenda bolisi Llywodraeth Cymru i un a gefnogir gan wyddoniaeth ac, a dweud y gwir, nid gan ddull calendr syml, nad yw'n gweithio.
Daeth y Dirprwy Lywydd (David Rees) i’r Gadair.
The Deputy Presiding Officer (David Rees) took the Chair.
Diolch yn fawr, Darren Millar. The Minister for Culture, Skills and Social Partnership has heard your question about apprenticeships. I think it would be helpful to have an update on the positive progress that's been made in terms of delivery of apprenticeships. I think you will also be interested that, yesterday, the Minister and I appeared before the Equality and Social Justice Committee, and it was really heartening to hear about the success of young Welsh people at the WorldSkills fair in Manchester last week, and how impressive it was. That was a cross-party committee in which people heard of the impressive ways in which our young people have gained those skills, and many through the apprenticeship route.
But also perhaps I could use the opportunity to congratulate Cardiff and Vale College, who had—. In fact, I know Luke Fletcher was hosting this. Many of us attended, because this was an example of innovation at Cardiff and Vale College with their junior apprenticeship scheme route. I'm sure the Minister for Further and Higher Education was interested in that as well. So, yes, there's been huge pressures as a result of 14 years of Conservative austerity policies, but we have invested, we've made this a priority, and I've given two examples of how we've been delivering on apprenticeships.
I'm afraid I have not got the knowledge in front of me here about the way in which slurry is spread, but I will be asking the Deputy First Minister and Cabinet Secretary for Climate Change and Rural Affairs to inform me and guide me, and also give you an answer on that point about the timing and the arrangements. I'm sure that this is something that the farming community are fully engaged in in terms of influencing, if we have any influence on how that is undertaken. But thank you for raising the question.
Diolch yn fawr, Darren Millar. Mae'r Gweinidog Diwylliant, Sgiliau a Phartneriaeth Gymdeithasol wedi clywed eich cwestiwn am brentisiaethau. Rwy'n credu y byddai'n ddefnyddiol cael yr wybodaeth ddiweddaraf am y cynnydd cadarnhaol sydd wedi'i wneud o ran darparu prentisiaethau. Rwy'n credu y bydd gennych chi ddiddordeb hefyd i wybod bod y Gweinidog a minnau wedi ymddangos gerbron y Pwyllgor Cydraddoldeb a Chyfiawnder Cymdeithasol ddoe, ac roedd hi'n galonogol iawn clywed am lwyddiant Cymry ifanc yn ffair WorldSkills ym Manceinion yr wythnos diwethaf, a pha mor drawiadol oedd hi. Roedd hwnnw'n bwyllgor trawsbleidiol lle gwnaeth bobl glywed am y ffyrdd trawiadol y mae ein pobl ifanc ni wedi ennill y sgiliau hynny, a llawer ohonyn nhw drwy'r llwybr prentisiaethau.
Ond hefyd efallai y gallaf achub ar y cyfle i longyfarch Coleg Caerdydd a'r Fro, a oedd—. Yn wir, rwy'n gwybod mai Luke Fletcher oedd yn cynnal hyn. Roedd llawer ohonon ni'n bresennol, oherwydd roedd hon yn enghraifft o arloesi yng Ngholeg Caerdydd a'r Fro gyda'u llwybr cynllun prentisiaeth iau. Rwy'n siŵr bod gan y Gweinidog Addysg Bellach ac Uwch ddiddordeb yn hynny hefyd. Felly, oes, mae pwysau enfawr wedi bod o ganlyniad i 14 mlynedd o bolisïau cyni'r Ceidwadwyr, ond rydyn ni wedi buddsoddi, rydyn ni wedi gwneud hyn yn flaenoriaeth, ac rwyf wedi rhoi dwy enghraifft o sut rydyn ni wedi bod yn cyflawni prentisiaethau.
Mae arna i ofn nad oes gennyf i'r wybodaeth o fy mlaen i yma am y ffordd y mae slyri yn cael ei wasgaru, ond byddaf i'n gofyn i'r Dirprwy Brif Weinidog ac Ysgrifennydd y Cabinet dros Newid Hinsawdd a Materion Gwledig roi gwybod i mi a'm harwain i, a hefyd roi ateb i chi ar y pwynt hwnnw am yr amseru a'r trefniadau. Rwy'n siŵr bod hyn yn rhywbeth y mae'r gymuned ffermio yn ymwneud yn llawn ag ef o ran dylanwadu, os oes gennym ni unrhyw ddylanwad ar sut y caiff hynny ei wneud. Ond diolch i chi am godi'r cwestiwn.
May I thank you, Trefnydd, for including today's statement following our request on storm Bert? It is important that we have opportunities as a Senedd. May I also request that we receive regular updates and opportunities now, given that the First Minister just said about her meeting with Natural Resources Wales next week? I would also like to request that the Government be very careful with the messaging around this, and I wonder if you could feed that back. To say in terms of the number of homes saved because of investment gives false hope and assurances to people. We don't know that as a matter of fact yet. Please can we be extremely careful with further storms that will be coming over winter? We need to make sure that everybody takes the steps to keep themselves safe. In terms of regular updates, regular opportunity to discuss this, I would also like to hear from Government in terms of preparations for storms in winter. We know that more extreme weather is becoming more frequent. I asked the Deputy First Minister last week in terms of how we are preparing. We have had updates from the Welsh Government, but given how frequently these storms are happening, I believe we need further information before the recess, because we don't know what's coming over the next few weeks and months.
A gaf i ddiolch i chi, Trefnydd, am gynnwys y datganiad heddiw yn dilyn ein cais ar storm Bert? Mae'n bwysig ein bod ni'n cael cyfleoedd fel Senedd. A gaf i ofyn hefyd ein bod ni'n derbyn diweddariadau a chyfleoedd rheolaidd nawr, o gofio bod y Prif Weinidog newydd sôn am ei chyfarfod â Cyfoeth Naturiol Cymru yr wythnos nesaf? Hoffwn i hefyd ofyn i'r Llywodraeth fod yn ofalus iawn gyda'r negeseuon ynghylch hyn, a thybed a allech chi fwydo hynny'n ôl. Mae sôn am nifer y cartrefi sydd wedi'u hachub oherwydd buddsoddiad yn rhoi gobaith a sicrwydd ffug i bobl. Nid ydyn ni'n gwybod hynny'n bendant eto. A allwn ni fod yn hynod ofalus gyda stormydd eraill a fydd yn dod dros y gaeaf? Mae angen i ni sicrhau bod pawb yn cymryd y camau i gadw eu hunain yn ddiogel. O ran diweddariadau rheolaidd, cyfle rheolaidd i drafod hyn, hoffwn i glywed hefyd gan y Llywodraeth ynghylch paratoadau ar gyfer stormydd yn y gaeaf. Rydym yn gwybod bod tywydd mwy eithafol yn digwydd yn amlach. Gofynnais i'r Dirprwy Brif Weinidog yr wythnos diwethaf ynglŷn â sut rydyn ni'n paratoi. Rydyn ni wedi cael diweddariadau gan Lywodraeth Cymru, ond o ystyried pa mor aml mae'r stormydd hyn yn digwydd, rwy'n credu bod angen rhagor o wybodaeth arnom cyn y toriad, oherwydd dydyn ni ddim yn gwybod beth sydd i ddod dros yr wythnosau a'r misoedd nesaf.
Diolch yn fawr, Heledd Fychan, am eich cwestiwn.
Thank you very much, Heledd, for your question.
I think it was very important, and there was no question that there needed to be an oral statement today on storm Bert. Of course, there will be ongoing questions, ongoing updates, ongoing statements, as we learn the lessons. Indeed, we understand the impact of this devastating experience that so many people went through at the weekend. I do think this is something where we all need to be mindful of how we address this, and of course we have the oral statement from the Deputy First Minister later on this afternoon, and to recognise the devastating impact of storm Bert on those who have been affected by it, and also those who were hit before—of course, we go back—after storm Dennis as well. But it is important that we recognise the role of the emergency services, particularly over the weekend, and local authorities.
I think something that hasn't come out yet is the role of the community, and the way we saw the community coming out, and the neighbours. I think the First Minister referred to people knocking on doors in their streets and communities. I know that many Senedd Members were also contacted in that way—Mick Antoniw, Alun Davies; I know Buffy Williams and you were too. Everybody responded, and volunteers came out.
But I think it's really important that we recognise that climate change is increasing the risk of flooding in our communities. NRW does offer support on what to do before, during and after a flood. That's available on their website, and we do encourage people who are concerned or affected by flooding to consult this support. I think this is a time where we do have to again remind everybody—. They will all be thinking, anybody across Wales, and in my constituency, which has been sorely affected by flooding in the past—. Always when it rains, you think, 'Is there going to be a flood?' We're very much aware of that. But fortunately, there were many who weren't affected by storm Bert. So, let's have the statement this afternoon and go from there.
Rwy'n credu ei fod yn bwysig iawn, a doedd dim amheuaeth bod angen datganiad llafar heddiw ar storm Bert. Wrth gwrs, fe fydd yna gwestiynau parhaus, diweddariadau parhaus, datganiadau parhaus, wrth i ni ddysgu'r gwersi. Yn wir, rydyn ni'n deall effaith y profiad dinistriol hwn yr aeth cynifer o bobl drwyddo dros y penwythnos. Rwy'n credu bod hyn yn rhywbeth lle mae angen i ni gyd fod yn ymwybodol o sut rydyn ni'n mynd i'r afael ag ef, ac wrth gwrs mae gennym ni'r datganiad llafar gan y Dirprwy Brif Weinidog yn ddiweddarach y prynhawn yma, ac i gydnabod effaith ddinistriol storm Bert ar y rhai y mae wedi effeithio arnyn nhw, a hefyd y rhai yr effeithiwyd arnyn nhw o'r blaen—wrth gwrs, rydyn ni'n mynd yn ôl—ar ôl storm Dennis hefyd. Ond mae'n bwysig ein bod ni'n cydnabod rôl y gwasanaethau brys, yn enwedig dros y penwythnos, ac awdurdodau lleol.
Rwy'n credu mai rhywbeth sydd heb ddod i'r amlwg eto yw rôl y gymuned, a'r ffordd y gwelsom y gymuned yn dod allan, a'r cymdogion. Rwy'n credu bod y Prif Weinidog wedi cyfeirio at bobl yn curo ar ddrysau yn eu strydoedd a'u cymunedau. Rwy'n gwybod bod pobl wedi cysylltu â nifer o Aelodau'r Senedd yn y ffordd honno hefyd—Mick Antoniw, Alun Davies; Buffy Williams a chithau hefyd, rwy'n gwybod. Ymatebodd pawb, a daeth gwirfoddolwyr allan.
Ond rwy'n credu ei bod yn bwysig iawn ein bod ni'n cydnabod bod newid hinsawdd yn cynyddu'r risg o lifogydd yn ein cymunedau. Mae Cyfoeth Naturiol Cymru yn cynnig cymorth ar beth i'w wneud cyn, yn ystod ac ar ôl llifogydd. Mae hynny ar gael ar eu gwefan, ac rydyn ni'n annog pobl sy'n bryderus neu y mae llifogydd yn effeithio arnyn nhw i ddarllen am y cymorth hwn. Rwy'n credu bod hwn yn gyfnod lle mae'n rhaid i ni atgoffa pawb eto—. Byddan nhw i gyd yn meddwl, unrhyw un ar draws Cymru, ac yn fy etholaeth i, y mae llifogydd wedi cael effaith fawr arnyn nhw yn y gorffennol—. Bob tro mae'n bwrw glaw, rydych chi'n meddwl, 'A fydd llifogydd?' Rydyn ni'n ymwybodol iawn o hynny. Ond yn ffodus, roedd llawer nad oedd storm Bert wedi effeithio arnyn nhw. Felly, gadewch i ni gael y datganiad y prynhawn yma a mynd o fanna.
I'm asking for two statements. The first relates to the M4 between Llandarcy at junction 43 and junction 38, which has only two lanes. I spend a lot of time when I am travelling between my home in Swansea and the Senedd in a traffic jam between those junctions. Will the Welsh Government consider banning lorries from using the outside lanes at peak times? Far too often, a slow lorry passes a very slow lorry, causing serious congestion.
The second is a statement on life sciences, which is a rapidly growing part of the world economy. This should include the growth of life science employment in Wales and the Welsh Government's strategy to increase the number of life science companies and the number employed to numbers similar to the south-east of England, which would increase gross value added and the median wage in Wales.
Rwy'n gofyn am ddau ddatganiad. Mae'r cyntaf yn ymwneud â'r M4 rhwng Llandarcy ar gyffordd 43 a chyffordd 38, sydd â dwy lôn yn unig. Rwy'n treulio llawer o amser pan fyddaf i'n teithio rhwng fy nghartref yn Abertawe a'r Senedd mewn tagfeydd traffig rhwng y cyffyrdd hynny. A wnaiff Llywodraeth Cymru ystyried gwahardd lorïau rhag defnyddio'r lonydd pellaf allan ar adegau prysur? Yn rhy aml o lawer, mae lori araf yn pasio lori araf iawn, gan achosi tagfeydd difrifol.
Yr ail yw datganiad ar wyddorau bywyd, sy'n rhan o economi'r byd sy'n tyfu'n gyflym. Dylai hyn gynnwys twf cyflogaeth gwyddorau bywyd yng Nghymru a strategaeth Llywodraeth Cymru i gynyddu nifer y cwmnïau gwyddorau bywyd a'r nifer sy'n cael eu cyflogi i niferoedd tebyg i dde-ddwyrain Lloegr, a fyddai'n cynyddu gwerth ychwanegol gros a'r cyflog canolrifol yng Nghymru.
Diolch yn fawr, Mike Hedges. The issue about the M4 you of course know so well, as do those who travel along it to come and go through your constituencies to the Senedd and further afield. I'm very aware that this area that you refer to gets congested at peak times. The majority of this stretch of the M4 is subject to 50 mph for air quality particularly. I'm sure we can discuss this further. I understand that a traffic order would be required to restrict HGVs from using lane two—in terms of traffic flows, a traffic order would be required to restrict them. It’s been used in England, interestingly—and some of us may know this—on the M42, but on an uphill, two-lane section where there is no other speed restriction in place. But I can say, you’ve raised this question, it is being considered, and there may be opportunities for a modal shift, which could be developed with the south-west Wales regional transport plan engaging with the corporate joint committee, and also having an influence on investment in the strategic road network by the Welsh Government in our national transport delivery plan. So, you’ve raised it, and I will know it will then be considered.
And thank you for your question on life sciences. So, this is important in terms of the positive impact. If you look at life sciences in Wales, it comprises some 319 business sites, ranging from small and medium-sized enterprises to large blue-chip companies, as you indicated, with that turnover—a £2.85 billion turnover—and an increase on the year before. And it’s important to recognise that, as far as Welsh Government support is concerned, we are promoting Wales in the UK and overseas markets, and life sciences businesses are crucial in terms of new quality inward investment projects and jobs coming into Wales.
But I think it’s also important to look at this in terms of the fact that we have a dedicated relationship management team in each of the regions working on this. We have an export action plan for Wales, a programme for government commitment, and, indeed, of course, we have the Life Sciences Hub Wales, which works towards the mission of transforming the health and well-being and the economic well-being of the nation.
Diolch yn fawr, Mike Hedges. Rydych chi, wrth gwrs, yn ymwybodol iawn o'r mater ynghylch yr M4, fel y mae'r rhai sy'n teithio ar ei hyd i fynd a dod drwy eich etholaethau i'r Senedd ac ymhellach i ffwrdd. Rwy'n ymwybodol iawn bod yna dagfeydd yn yr ardal hon rydych chi'n cyfeirio ati yn ystod oriau brig. Mae'r rhan fwyaf o'r rhan hon o'r M4 yn destun terfyn cyflymder o 50 mya ar gyfer ansawdd aer yn arbennig. Rwy'n siŵr y gallwn ni drafod hyn ymhellach. Rwy'n deall y byddai angen gorchymyn traffig i atal cerbydau HGV rhag defnyddio lôn dau—o ran llifau traffig, byddai angen gorchymyn traffig i'w hatal. Mae wedi cael ei ddefnyddio yn Lloegr, yn ddiddorol—ac efallai y bydd rhai ohonon ni'n gwybod hyn—ar yr M42, ond ar ran dwy lôn sy'n dringo lle nad oes unrhyw gyfyngiad cyflymder arall ar waith. Ond gallaf ddweud, rydych chi wedi codi'r cwestiwn hwn, mae'n cael ei ystyried, ac efallai y bydd cyfleoedd i newid dulliau teithio, a allai gael ei ddatblygu gyda chynllun trafnidiaeth rhanbarthol de-orllewin Cymru yn ymgysylltu â'r cyd-bwyllgor corfforaethol, a hefyd i gael dylanwad ar fuddsoddiad yn y rhwydwaith ffyrdd strategol gan Lywodraeth Cymru yn ein cynllun cyflawni trafnidiaeth cenedlaethol. Felly, rydych chi wedi'i godi, ac rwy'n gwybod y bydd yn cael ei ystyried wedyn.
A diolch am eich cwestiwn am wyddorau bywyd. Felly, mae hyn yn bwysig o ran yr effaith gadarnhaol. Os ydych chi'n edrych ar wyddorau bywyd yng Nghymru, mae'n cynnwys rhyw 319 o safleoedd busnes, yn amrywio o fentrau bach a chanolig i gwmnïau mawr o'r radd flaenaf, fel y nodoch chi, gyda'r trosiant hwnnw—trosiant o £2.85 biliwn—a chynnydd ar y flwyddyn flaenorol. Ac mae'n bwysig cydnabod, cyn belled ag y mae cymorth Llywodraeth Cymru yn y cwestiwn, ein bod ni'n hyrwyddo Cymru ym marchnadoedd y DU a thramor, ac mae busnesau gwyddorau bywyd yn hanfodol o ran swyddi a phrosiectau mewnfuddsoddi newydd o safon sy'n dod i mewn i Gymru.
Ond rwy'n credu ei bod hefyd yn bwysig edrych ar hyn o ran y ffaith bod gennym ni dîm rheoli cysylltiadau penodedig ym mhob un o'r rhanbarthau sy'n gweithio ar hyn. Mae gennym ni gynllun gweithredu allforio ar gyfer Cymru, ymrwymiad yn y rhaglen llywodraethu, ac, yn wir, wrth gwrs, mae gennym ni Hwb Gwyddorau Bywyd Cymru, sy'n gweithio tuag at y genhadaeth o drawsnewid iechyd a lles a llesiant economaidd y genedl.
I call for a single Welsh Government statement on tackling fuel poverty in Wales. Tomorrow is National Energy Action’s Fuel Poverty Awareness Day, which I’m pleased to be supporting as chair of the Senedd’s cross-party group on fuel poverty and energy efficiency. In Wales it is estimated that up to 98 per cent of low-income households are living in fuel poverty. With energy prices set to stay high throughout the winter—well above pre-crisis levels—many households will struggle to keep warm and well. There’s an urgent need to improve the energy efficiency of fuel-poor homes in Wales, with energy bills that are permanently low.
At the joint meeting of the cross-party group on fuel poverty and energy efficiency and the cross-party group on housing last week, the discussion included the Welsh Government’s Warm Homes programme. There’s a need to significantly increase its investment, which is currently insufficient, to address the scale of the challenge in Wales, with opportunity to use consequentials from the UK Government’s Warm Homes plan to help to do this. I call for a Welsh Government statement accordingly.
Rwy'n galw am un datganiad gan Lywodraeth Cymru ar ymdrin â thlodi tanwydd yng Nghymru. Mae hi'n Ddiwrnod Ymwybyddiaeth Tlodi Tanwydd National Energy Action yfory, ac rwy'n falch o fod yn ei gefnogi fel cadeirydd grŵp trawsbleidiol y Senedd ar dlodi tanwydd ac effeithlonrwydd ynni. Yng Nghymru, amcangyfrifir bod hyd at 98 y cant o aelwydydd incwm isel yn byw mewn tlodi tanwydd. Gyda phrisiau ynni yn debygol o aros yn uchel drwy gydol y gaeaf—ymhell uwchlaw y lefelau cyn yr argyfwng—bydd llawer o aelwydydd yn ei chael hi'n anodd cadw'n gynnes ac yn iach. Mae angen dybryd i wella effeithlonrwydd ynni cartrefi sy'n dlawd o ran tanwydd yng Nghymru, gyda biliau ynni sy'n isel yn barhaol.
Yng nghyfarfod ar y cyd y grŵp trawsbleidiol ar dlodi tanwydd ac effeithlonrwydd ynni a'r grŵp trawsbleidiol ar dai yr wythnos diwethaf, gwnaeth y drafodaeth gynnwys rhaglen Cartrefi Cynnes Llywodraeth Cymru. Mae angen cynyddu'r buddsoddiad ynddi, nad yw'n ddigonol ar hyn o bryd, yn sylweddol er mwyn mynd i'r afael â maint yr her yng Nghymru, gyda chyfle i ddefnyddio symiau canlyniadol o gynllun Cartrefi Cynnes Llywodraeth y DU i helpu i wneud hyn. Rwy'n galw am ddatganiad gan Lywodraeth Cymru yn unol â hynny.
Thank you very much for that question, and also for your stewardship in chairing the cross-party group on fuel poverty, which I regularly attend, and which I’m sure I'm probably going to attend in due course. It is also very important to recognise that this is something on which we’re working very closely, not just in terms of tackling fuel poverty through a number of initiatives, like, for example, the Fuel Bank Foundation funding. And, of course, last week the Fuel Bank Foundation came to the Senedd, and I was able to announce funding of £700,000 to the Fuel Bank Foundation—I announced that a couple of weeks ago—in addition to the £500,000 I’ve made available, which will meet many households’ needs, particularly those with prepayment metres and those who are off-grid.
But it is also important that we link this to the Warm Homes programme. Of course, Jayne Bryant, the Cabinet Secretary for Housing and Local Government is responsible for that programme, but is working very closely with me in terms of delivery. And I know that we’re going to be updating on this very soon. Can I just say, in terms of the Warm Homes programme, that this is something that is going to make, and is making already, a huge difference to people’s lives? It is a scheme that was launched on 1 April, and it is £30 million more that we’re investing to reduce the number of low-incomes households living in cold, damp homes. And I think it’s also important that we recognise that this is contributing towards achieving a net-zero Wales by 2050, and directly enabling a just transition. We've got a package of measures to insulate and decarbonise homes, leading to a reduction in energy bills, to move families and households out of fuel poverty.
Diolch yn fawr iawn am y cwestiwn hwnnw, a hefyd am eich stiwardiaeth wrth gadeirio'r grŵp trawsbleidiol ar dlodi tanwydd, yr wyf yn ei fynychu'n rheolaidd, ac yr wyf yn siŵr y byddaf yn debygol o'i fynychu maes o law. Mae hefyd yn bwysig iawn cydnabod bod hyn yn rhywbeth yr ydym yn gweithio'n agos iawn arno, nid yn unig o ran ymdrin â thlodi tanwydd drwy nifer o fentrau, fel, er enghraifft, cyllid y Sefydliad Banc Tanwydd. Ac, wrth gwrs, yr wythnos diwethaf daeth y Sefydliad Banc Tanwydd i'r Senedd, ac roeddwn i'n gallu cyhoeddi cyllid o £700,000 i'r Sefydliad Banc Tanwydd—fe gyhoeddais i hynny ychydig wythnosau yn ôl—yn ychwanegol at y £500,000 yr wyf wedi'i ddarparu, a fydd yn diwallu anghenion llawer o aelwydydd, yn enwedig y rhai sydd â mesuryddion rhagdalu a'r rhai nad ydyn nhw ar y grid.
Ond mae hefyd yn bwysig ein bod ni'n cysylltu hyn â'r rhaglen Cartrefi Cynnes. Wrth gwrs, Jayne Bryant, Ysgrifennydd y Cabinet dros Dai a Llywodraeth Leol sy'n gyfrifol am y rhaglen honno, ond mae'n gweithio'n agos iawn gyda mi o ran ei chyflawni. Ac rwy'n gwybod y byddwn ni'n rhoi'r wybodaeth ddiweddaraf am hyn yn fuan iawn. A gaf i ddweud, o ran y rhaglen Cartrefi Cynnes, bod hwn yn rhywbeth sy'n mynd i wneud, ac sydd eisoes yn gwneud, gwahaniaeth enfawr i fywydau pobl? Mae'n gynllun a gafodd ei lansio ar 1 Ebrill, ac mae'n £30 miliwn yn fwy yr ydyn ni'n ei fuddsoddi i leihau nifer yr aelwydydd incwm isel sy'n byw mewn cartrefi oer, llaith. Ac rwy'n credu ei bod hefyd yn bwysig ein bod ni'n cydnabod bod hyn yn cyfrannu at gyflawni Cymru sero net erbyn 2050, ac yn galluogi pontio teg yn uniongyrchol. Mae gennym ni becyn o fesurau i inswleiddio a datgarboneiddio cartrefi, a fydd yn arwain at ostyngiad mewn biliau ynni, i symud teuluoedd ac aelwydydd allan o dlodi tanwydd.
I'd like to associate myself with the remarks of Heledd Fychan earlier.
Trefnydd, Ofgem has announced that the energy price cap will be raised in January. That will, without a doubt, push more pensioners into poverty at just the time when their winter fuel allowance is being cut so cruelly. I'd like the Government to make a statement, please, setting out how it thinks this shameful price hike by Ofgem will affect Welsh households, particularly pensioners on the brink of poverty. Now, I'd request your support in calling on the head of Ofgem to appear before a Senedd committee, so that they can justify this increase in customer bills—an increase that's coming at a time when we are already expecting up to 4,000 extra deaths in Wales because of Westminster's cut to the winter fuel allowance. We know our energy market is broken—it works for the benefit of shareholders instead of keeping people alive—but, sadly, we have a Government in Westminster that is making things immeasurably worse this winter. So, can that statement set out the likely effects of these two vicious policies being brought in together—a rise in energy bills and this caustic cut to the winter fuel allowance?
Hoffwn i gysylltu fy hun â sylwadau Heledd Fychan yn gynharach.
Trefnydd, mae Ofgem wedi cyhoeddi y bydd y cap ar brisiau ynni'n cael ei godi ym mis Ionawr. Bydd hynny, heb amheuaeth, yn gwthio mwy o bensiynwyr i dlodi ar yr union adeg y mae eu lwfans tanwydd gaeaf yn cael ei dorri mor greulon. Hoffwn i'r Llywodraeth wneud datganiad, os gwelwch yn dda, yn nodi sut mae'n credu y bydd y cynnydd cywilyddus hwn mewn prisiau gan Ofgem yn effeithio ar aelwydydd Cymru, yn enwedig pensiynwyr sydd ar drothwy tlodi. Nawr, hoffwn ofyn am eich cefnogaeth wrth alw ar bennaeth Ofgem i ymddangos gerbron un o bwyllgorau'r Senedd, fel y gallan nhw gyfiawnhau'r cynnydd hwn mewn biliau cwsmeriaid—cynnydd sy'n dod ar adeg pan ydyn ni eisoes yn disgwyl hyd at 4,000 o farwolaethau ychwanegol yng Nghymru oherwydd toriad San Steffan i'r lwfans tanwydd gaeaf. Rydyn ni'n gwybod bod ein marchnad ynni wedi chwalu—mae'n gweithio er budd cyfranddalwyr yn lle cadw pobl yn fyw—ond, yn anffodus, mae gennym ni Lywodraeth yn San Steffan sy'n gwneud pethau llawer iawn yn waeth y gaeaf hwn. Felly, a all y datganiad hwnnw nodi effeithiau tebygol y ddau bolisi creulon hyn sy'n cael eu cyflwyno gyda'i gilydd—cynnydd mewn biliau ynni a'r toriad difaol hwn i'r lwfans tanwydd gaeaf?
Thank you, Delyth Jewell, for that question. Following on from my response to Mark Isherwood about some of the measures that we're taking—bespoke measures—in Wales, like the support not just for the Fuel Bank Foundation, particularly helping those very-low-income households on prepayment meters and off-grid, but also our £30 million Warm Homes scheme, we were very disappointed with the energy price cap, not just the one that was increased in October, which is a blow to many households across Wales. I did meet with Ofgem, and, in fact, Ofgem also came to the cross-party group on fuel poverty.
It is crucial also that we influence energy suppliers—I met with energy suppliers recently—to say to them they need to do all they can to support their customers through this difficult time. They can do this with fair and affordable payment plans and emergency support, and many of them are investing in that way. And in fact, the Bevan Foundation has encouraged customers to engage with their energy suppliers in this way. But I'm also going to speak to Ofgem about the most recent rise that was announced, because, although it was less of a rise, it still is a rise in the price cap. It's disappointing, on top of the increase of 10 per cent on the previous price cap of £1,568. So, I will be raising this with Ofgem. But when I am with Ofgem, I want to raise with them—and I know you've called for this, Delyth Jewell—we should call for them to engage fully on calling for a social tariff, because that's something that we believe would protect the most vulnerable households.
Diolch, Delyth Jewell, am y cwestiwn yna. Yn dilyn ymlaen o fy ymateb i Mark Isherwood am rai o'r mesurau rydyn ni'n eu cymryd—mesurau pwrpasol—yng Nghymru, fel y cymorth nid yn unig i'r Sefydliad Banc Tanwydd, sy'n helpu yn arbennig yr aelwydydd incwm isel iawn hynny sydd ar fesuryddion rhagdalu neu nad ydyn nhw ar y grid, ond hefyd ein cynllun Cartrefi Cynnes gwerth £30 miliwn, roedden ni'n siomedig iawn gyda'r cap ar brisiau ynni, nid dim ond yr un a gafodd ei gynyddu ym mis Hydref, sy'n ergyd i nifer o aelwydydd ar draws Cymru. Fe wnes i gyfarfod ag Ofgem, ac, yn wir, fe ddaeth Ofgem hefyd i'r grŵp trawsbleidiol ar dlodi tanwydd.
Mae'n hanfodol hefyd ein bod ni'n dylanwadu ar gyflenwyr ynni—fe wnes i gwrdd â chyflenwyr ynni yn ddiweddar—i ddweud wrthyn nhw fod angen iddyn nhw wneud popeth o fewn eu gallu i gefnogi eu cwsmeriaid trwy'r cyfnod anodd hwn. Gallan nhw wneud hyn gyda chynlluniau talu teg a fforddiadwy a chymorth brys, ac mae llawer ohonyn nhw'n buddsoddi yn y ffordd honno. Ac, a dweud y gwir, mae Sefydliad Bevan wedi annog cwsmeriaid i ymgysylltu â'u cyflenwyr ynni yn y ffordd hon. Ond rydw i hefyd yn mynd i siarad ag Ofgem am y cynnydd diweddaraf a gafodd ei gyhoeddi, oherwydd, er ei fod yn llai o gynnydd, mae'n dal i fod yn gynnydd yn y cap ar brisiau. Mae'n siomedig, ar ben y cynnydd o 10 y cant ar y cap ar brisiau blaenorol o £1,568. Felly, byddaf i'n codi hyn gydag Ofgem. Ond pan fyddaf i gydag Ofgem, rydw i eisiau codi gyda nhw—ac rwy'n gwybod eich bod chi wedi galw am hyn, Delyth Jewell—dylen ni alw arnyn nhw i ymgysylltu'n llawn â'r alwad am dariff cymdeithasol, oherwydd mae hynny'n rhywbeth rydyn ni'n credu byddai'n diogelu'r aelwydydd mwyaf bregus.
Trefnydd, I'd like to call for a statement on outdoor safety, particularly in relation to rescue services. The cross-party group for outdoor activities met on Friday, in Llanberis, which is the busiest mountain rescue station in the whole of the United Kingdom. Last year they had over 300 call-outs, and they've already had more call-outs so far this year than the whole of last year put together. In their words, their service is not sustainable. It's completely volunteer-run, with no Government funding whatsoever, with each call-out lasting, at times, hours, with lots of people involved, often dealing with traumatic and sometimes, sadly, tragic situations. Of course, if they don't provide that voluntary service, the responsibility sits with police services. They say they're at breaking point. So, I'd like a statement outlining the Government's view on outdoor safety and, in particular, how it may be able to support rescue services here in Wales.
Trefnydd, hoffwn i alw am ddatganiad ar ddiogelwch yn yr awyr agored, yn enwedig o ran gwasanaethau achub. Fe wnaeth y grŵp trawsbleidiol ar weithgareddau awyr agored gyfarfod ddydd Gwener, yn Llanberis, sef yr orsaf achub mynydd brysuraf yn y Deyrnas Unedig gyfan. Y llynedd, fe gawson nhw dros 300 o alwadau am gymorth, ac maen nhw eisoes wedi cael mwy o alwadau am gymorth hyd yma eleni na thrwy gydol y llynedd at ei gilydd. Yn eu geiriau nhw, nid yw eu gwasanaeth yn gynaliadwy. Mae'n cael ei gynnal yn llwyr gan wirfoddolwyr, heb unrhyw arian o gwbl gan y Llywodraeth, gyda phob galwad yn para, weithiau, am oriau, gyda llawer o bobl yn cymryd rhan, yn aml yn ymdrin â sefyllfaoedd trawmatig ac weithiau, yn anffodus, trasig. Wrth gwrs, os nad ydyn nhw'n darparu'r gwasanaeth gwirfoddol hwnnw, mae'r cyfrifoldeb ar ysgwyddau gwasanaethau'r heddlu. Maen nhw'n dweud eu bod nhw wedi'u hymestyn i'r eithaf. Felly, hoffwn i gael datganiad yn amlinellu barn y Llywodraeth ar ddiogelwch yn yr awyr agored ac, yn benodol, sut y gallai gefnogi gwasanaethau achub yma yng Nghymru.
Thank you very much, Sam Rowlands, and thank you for bringing this to our attention as a result of the cross-party group on outdoor activities meeting in Llanberis and meeting with all those volunteers in mountain rescue. And they are all volunteers, they're dedicated, brave, committed, and we do recognise the role the mountain rescue plays across Wales in keeping people safe in our outdoor spaces. And, of course, that can be at all times of the day, in all weather conditions. They need a lot of training and support. It’s a highly professional volunteer rescue service.
Just in terms of how we can assist them further, there are different ways. I understand health officials are engaged with mountain rescue about funding to support elements of their work in the future, and they’re awaiting a business case from mountain rescue. Also, just looking at ways in which help can be given in terms of funding for protective equipment, technical access, Brecon Mountain Rescue has successfully got some funding from our community facilities programme back last year. So, there are ways in which—I’m glad you brought this to our attention—we can reach out to support.
Diolch yn fawr iawn, Sam Rowlands, a diolch am dynnu ein sylw ni at hyn ar ôl i'r grŵp trawsbleidiol ar weithgareddau awyr agored gyfarfod yn Llanberis a chyfarfod â'r holl wirfoddolwyr hynny yn y gwasanaeth achub mynydd. Ac maen nhw i gyd yn wirfoddolwyr, maen nhw'n ymroddedig, yn ddewr, yn ymrwymedig, ac rydyn ni'n cydnabod y rhan y mae'r gwasanaeth achub mynydd yn ei chwarae ledled Cymru wrth gadw pobl yn ddiogel yn ein mannau awyr agored. Ac, wrth gwrs, gall hynny fod bob amser o'r dydd, ym mhob tywydd. Mae angen llawer o hyfforddiant a chymorth arnyn nhw. Mae'n wasanaeth achub proffesiynol iawn sy'n cael ei ddarparu gan wirfoddolwyr.
O ran sut y gallwn ni eu helpu nhw ymhellach, mae yna wahanol ffyrdd. Rwy'n deall bod swyddogion iechyd yn ymgysylltu â'r gwasanaeth achub mynydd am gyllid i gefnogi elfennau o'u gwaith yn y dyfodol, ac maen nhw'n aros am achos busnes gan y gwasanaeth achub mynydd. Hefyd, gan edrych ar ffyrdd y gall cymorth gael ei roi o ran cyllid ar gyfer cyfarpar diogelu, mynediad technegol, llwyddodd Gwasanaeth Achub Mynydd Aberhonddu i gael rhywfaint o arian o'n rhaglen cyfleusterau cymunedol y llynedd. Felly, mae yna ffyrdd—rwy'n falch eich bod chi wedi tynnu ein sylw at hyn—y gallwn ni estyn allan i gefnogi.
Could I add my voice to the calls made by Darren Millar for a statement from the Government on the joint report released today by ColegauCymru and the National Training Federation for Wales on the impact of the apprenticeship cuts? Could I also as well ask for a debate in Government time on how we fund further education going forward? There are very clearly issues that need to be addressed, and I feel a debate in the Senedd would give ample time for Members to go through the different models that could be available.
I think the Trefnydd is right to want to focus on some of the positives, and, of course, the joint meeting between the cross-party groups on apprenticeships and further education did exactly that today. But what was clear in that meeting was that the positives won’t be around for much longer if we do not address the challenges that this report sets out. The report was very clear. The analysis measured the economic impact of losing nearly 6,000 apprenticeships in Wales. Darren Millar was right that, in the short term, this resulted in an immediate economic loss of £50.3 million in gross value added. But looking at the long-term impact, the total economic loss ranges from £158.8 million to £215.7 million. So, there’s a real crisis developing here in further education, and I feel a statement and a debate would allow this Senedd to look at it in more detail.
A gaf i ychwanegu fy llais at y galwadau a wnaed gan Darren Millar am ddatganiad gan y Llywodraeth ar yr adroddiad ar y cyd a gafodd ei gyhoeddi heddiw gan ColegauCymru a Ffederasiwn Hyfforddiant Cenedlaethol Cymru ar effaith y toriadau i brentisiaethau? A gaf i hefyd ofyn am ddadl yn amser y Llywodraeth ar sut rydyn ni'n ariannu addysg bellach wrth symud ymlaen? Mae yna faterion amlwg iawn y mae angen mynd i'r afael â nhw, ac rwy'n teimlo y byddai dadl yn y Senedd yn rhoi digon o amser i'r Aelodau fynd drwy'r gwahanol fodelau a allai fod ar gael.
Rwy'n credu bod y Trefnydd yn iawn i fod eisiau canolbwyntio ar rai o'r pethau cadarnhaol, ac, wrth gwrs, fe wnaeth y cyfarfod ar y cyd rhwng y grwpiau trawsbleidiol ar brentisiaethau ac addysg bellach yn union hynny heddiw. Ond yr hyn a oedd yn amlwg yn y cyfarfod hwnnw oedd na fydd y pethau cadarnhaol o gwmpas am lawer hirach os na fyddwn ni'n ymdrin â'r heriau y mae'r adroddiad hwn yn eu nodi. Roedd yr adroddiad yn glir iawn. Aeth y dadansoddiad ati i fesur effaith economaidd colli bron i 6,000 o brentisiaethau yng Nghymru. Roedd Darren Millar yn hollol gywir bod hyn wedi arwain at golled economaidd uniongyrchol o £50.3 miliwn mewn gwerth ychwanegol gros yn y tymor byr. Ond o edrych ar yr effaith hirdymor, mae cyfanswm y golled economaidd yn amrywio o £158.8 miliwn i £215.7 miliwn. Felly, mae argyfwng gwirioneddol yn datblygu yma ym maes addysg bellach, ac rwy'n teimlo y byddai datganiad a dadl yn caniatáu i'r Senedd hon ei ystyried yn fanylach.
Thank you very much, Luke Fletcher. I think events like today are important, and reports. ColegauCymru—of course, we look to them and work very closely with them in terms of engagement and evidence from their members. We are fortunate to have the Minister for Further and Higher Education here and the Minister for Culture, Skills and Social Partnership. They’ve also heard the earlier question from Darren Millar.
It is important we look at achievements and the positives, but also recognise the huge impact. And it is an investment in skills, isn’t it, particularly, that we see through our further education colleges? We recognise that that route to apprenticeships is something that, of course, has always been a priority for this Government—a priority that, of course, was severely undermined this financial year, because of the 14 years of austerity and the £22 billion black hole that has meant that we have suffered as a result in terms of settlements. But now, of course, we look to how we can rebuild, and we look forward to discussing this in relation to priorities in the budget.
Diolch yn fawr iawn, Luke Fletcher. Rwy'n credu bod digwyddiadau fel heddiw yn bwysig, ac adroddiadau. ColegauCymru—wrth gwrs, rydyn ni'n edrych tuag atyn nhw ac yn gweithio'n agos iawn gyda nhw o ran ymgysylltu a thystiolaeth gan eu haelodau. Rydyn ni'n ffodus o gael y Gweinidog Addysg Bellach ac Uwch yma a'r Gweinidog Diwylliant, Sgiliau a Phartneriaeth Gymdeithasol. Maen nhw hefyd wedi clywed y cwestiwn cynharach gan Darren Millar.
Mae'n bwysig ein bod ni'n ystyried y cyflawniadau a'r pethau cadarnhaol, ond hefyd yn cydnabod yr effaith enfawr. Ac mae'n fuddsoddiad mewn sgiliau yn enwedig, onid ydyw, rydyn ni'n ei weld drwy ein colegau addysg bellach? Rydyn ni'n cydnabod bod y llwybr hwnnw at brentisiaethau yn rhywbeth sydd, wrth gwrs, wedi bod yn flaenoriaeth i'r Llywodraeth hon erioed—blaenoriaeth a gafodd ei thanseilio'n ddifrifol y flwyddyn ariannol hon, wrth gwrs, oherwydd y 14 mlynedd o gyni a'r twll du gwerth £22 biliwn sydd wedi golygu ein bod ni wedi dioddef o ganlyniad i setliadau. Ond nawr, wrth gwrs, rydyn ni'n edrych ar sut y gallwn ni ailadeiladu, ac rydyn ni'n edrych ymlaen at drafod hyn o ran blaenoriaethau yn y gyllideb.
Trefnydd, earlier this month, I tabled a written question to ask how many people were working in the Welsh Government building in Merthyr Tydfil on the random date of Friday, 13 September. The answer was 16. The Welsh Government building in Merthyr Tydfil can apparently accommodate up to 450 people. I think it’s fair to assume that some of those 16 workers would have been part of the building security and maintenance crew. Could the Welsh Government therefore provide a statement on whether or not the cost of heating and cleaning Welsh Government buildings that seem to be largely empty is offering value for money for the taxpayer? Thank you.
Trefnydd, yn gynharach y mis hwn, fe gyflwynais i gwestiwn ysgrifenedig i ofyn faint o bobl oedd yn gweithio yn adeilad Llywodraeth Cymru ym Merthyr Tudful ar ddyddiad ar hap, sef dydd Gwener, 13 Medi. Un deg chwech oedd yr ateb. Mae'n debyg bod adeilad Llywodraeth Cymru ym Merthyr Tudful yn gallu dal hyd at 450 o bobl. Rwy'n credu ei bod yn deg tybio y byddai rhai o'r 16 o weithwyr hynny wedi bod yn rhan o'r criw sy'n gyfrifol am ddiogelwch yr adeilad a'r gwaith o'i gynnal a'i gadw. A allai Llywodraeth Cymru felly rhoi datganiad ynghylch a yw cost gwresogi a glanhau adeiladau Llywodraeth Cymru sy'n ymddangos yn wag i raddau helaeth yn cynnig gwerth am arian i'r trethdalwr ai peidio? Diolch.
Well, we have got a big change, haven’t we, as a result of the pandemic, and different ways of working? Hybrid working and flexible working have brought great benefits to our workforce, not just, indeed, in terms of the Welsh Government workforce, but our workforce here in the Senedd, our workforce and Members’ working arrangements, but also across all sectors, public, private and third sector.
Certainly, this is an issue for Welsh Government and our Permanent Secretary to look at in terms of estate. It is good that in Cathays, for example, we now have other users of the building, and that is also the case in terms of our other Government buildings in Wales, looking at the future, responding to these changes in working practice. I was a Senedd Member, and in Government, when we made these decisions to devolve out of Cathays, that we weren't just going to be a civil service in Cardiff and that we were going to have these offices, particularly in the Valleys communities, Heads of the Valleys, and Aberystwyth and Llandudno. So, we need to look very carefully at how we manage this in terms of the future opportunities for our workforce and for the local labour market and economies as well.
Wel, mae gennym ni newid mawr, onid oes, o ganlyniad i'r pandemig, a gwahanol ffyrdd o weithio? Mae gweithio hybrid a gweithio hyblyg wedi dod â manteision mawr i'n gweithlu, nid yn unig, yn wir, o ran gweithlu Llywodraeth Cymru, ond ein gweithlu yma yn y Senedd, ein gweithlu a threfniadau gweithio'r Aelodau, ond hefyd ar draws pob sector, y sector cyhoeddus, y sector preifat a'r trydydd sector.
Yn sicr, mae hwn yn fater i Lywodraeth Cymru a'n Hysgrifennydd Parhaol ei ystyried o ran yr ystad. Yn Cathays, er enghraifft, mae'n dda bod gennym ni bobl eraill yn defnyddio'r adeilad erbyn hyn, ac mae hynny hefyd yn wir o ran adeiladau eraill y Llywodraeth yng Nghymru, gan edrych ar y dyfodol ac ymateb i'r newidiadau hyn mewn arferion gwaith. Roeddwn i'n Aelod o'r Senedd, ac yn y Llywodraeth, pan wnaethon ni'r penderfyniadau hyn i ddatganoli o Cathays, nad oeddem ond yn mynd i fod yn wasanaeth sifil yng Nghaerdydd a'n bod ni'n mynd i gael y swyddfeydd hyn, yn enwedig yng nghymunedau'r Cymoedd, Blaenau'r Cymoedd, ac Aberystwyth a Llandudno. Felly, mae angen i ni edrych yn ofalus iawn ar sut rydyn ni'n rheoli hyn o ran y cyfleoedd i'n gweithlu ni yn y dyfodol ac i'r farchnad lafur a'r economïau lleol hefyd.
Cabinet Secretary, can I ask for a statement from you regarding support for Welsh pensioners this winter? Just last week, I met with Age Cymru and pensioners from my region in south-east Wales, which was, quite frankly, one of the most grounding meetings that I've had to date in this job. I heard a story of a cancer patient who was fearful for her health and life, as she knows it is just above the threshold when it comes to money that she has in her account and will now not be able to afford to keep her heating on in the winter months. I also heard a story of a couple who'd worked their whole lives to enjoy retirement, yet now have higher bills and are having to give up everything they enjoy to be able to keep their heating on in the winter. The list, honestly, goes on, and stories were heartbreaking. Cabinet Secretary, just last week in this Chamber, you said, and I quote,
'we continue to support all those at risk of falling into fuel poverty.'
But I can't imagine this Welsh Government has looked that far ahead, as, according to Age Cymru's research, by 2035, 45 per cent of households in Wales could be in fuel poverty. Now, we all know that 86 per cent of pensioners are either in poverty or just above the poverty line itself. So, they're not set to receive any more in winter fuel payments due to the decision of the UK Labour Government, and it doesn't seem a very compassionate measure from the party that is supposedly built on equality and fairness. So, Cabinet Secretary, you did mention to my colleague, Mark Isherwood, in your response, £500,000 and £700,000 that has been given by the Welsh Government. However, the best accountant in the world can even agree that this money isn't going to last forever. So, I'd like you to, please, outline the specific steps this Welsh Government will be taking to ensure that the shocking statistics that I've just shared here today will not become a reality, as, right now, the Welsh Government is letting down a generation that have worked their whole lives to contribute to our society here in Wales.
Ysgrifennydd Cabinet, a gaf i ofyn am ddatganiad gennych chi ynglŷn â chefnogaeth i bensiynwyr Cymru y gaeaf hwn? Dim ond yr wythnos diwethaf, fe wnes i gyfarfod ag Age Cymru a phensiynwyr o fy rhanbarth i yn y de-ddwyrain, a oedd, a dweud y gwir, yn un o'r cyfarfodydd mwyaf darostyngol yr wyf wedi'i gael hyd yma yn y swydd hon. Fe glywais i stori am glaf canser a oedd yn ofni am ei hiechyd a'i bywyd, gan ei bod hi'n gwybod ei bod hi ychydig yn uwch na'r trothwy o ran yr arian sydd ganddi yn ei chyfrif ac na fydd nawr yn gallu fforddio cadw ei gwres ymlaen yn ystod misoedd y gaeaf. Fe glywais i stori hefyd am gwpl a oedd wedi gweithio eu holl fywydau i fwynhau eu hymddeoliad, ond sydd â biliau uwch erbyn hyn ac yn gorfod rhoi'r gorau i bopeth maen nhw'n ei fwynhau er mwyn gallu cadw eu gwres ymlaen yn ystod y gaeaf. Yn wir, mae'r rhestr yn parhau, ac roedd y straeon yn dorcalonnus. Ysgrifennydd Cabinet, dim ond yr wythnos diwethaf yn y Siambr hon, fe wnaethoch chi ddweud, ac rwy'n dyfynnu,
'rydym yn parhau i gefnogi pawb sydd mewn perygl o ddisgyn i dlodi tanwydd.'
Ond allaf i ddim dychmygu bod Llywodraeth Cymru wedi edrych mor bell i'r dyfodol â hynny oherwydd, yn ôl ymchwil Age Cymru, erbyn 2035, gallai 45 y cant o aelwydydd yng Nghymru fod mewn tlodi tanwydd. Nawr, rydyn ni i gyd yn gwybod bod 86 y cant o bensiynwyr naill ai mewn tlodi neu ychydig yn uwch na'r ffin dlodi ei hun. Felly, ni fyddan nhw'n cael mwy mewn taliadau tanwydd gaeaf oherwydd penderfyniad Llywodraeth Lafur y DU, ac nid yw'n ymddangos yn fesur tosturiol iawn gan y blaid sydd wedi'i hadeiladu ar gydraddoldeb a thegwch, yn ôl pob sôn. Felly, Ysgrifennydd Cabinet, fe wnaethoch chi sôn wrth fy nghyd-Aelod, Mark Isherwood, yn eich ymateb, am £500,000 a £700,000 sydd wedi cael eu rhoi gan Lywodraeth Cymru. Fodd bynnag, gall hyd yn oed y cyfrifydd gorau yn y byd gytuno nad yw'r arian hwn yn mynd i bara am byth. Felly, hoffwn i chi, os gwelwch yn dda, amlinellu'r camau penodol y bydd Llywodraeth Cymru yn eu cymryd i sicrhau na fydd yr ystadegau brawychus rydw i newydd eu rhannu yma heddiw yn dod yn realiti, oherwydd, ar hyn o bryd, mae Llywodraeth Cymru yn siomi cenhedlaeth sydd wedi gweithio eu holl fywydau i gyfrannu at ein cymdeithas ni yma yng Nghymru.
Well, thank you, Natasha Asghar. I have responded to questions this afternoon about ways in which we are supporting people who may be in danger of being in fuel poverty. And I also would say that I have worked very closely—and it's a real opportunity to work—with the new UK Government on these issues. I've mentioned the fact that I met with the Minister for Energy Consumers and Affordability on 8 November, and discussed issues like, for example, calling for a social tariff to protect the most vulnerable households, because I think that's a really progressive way that we can support our most vulnerable, without having significant negative effects on other households. But, clearly, this is something where I think it's important that people do turn to the opportunities that we have through the Warm Homes programme, through take-up not just through the Fuel Bank Foundation, but also through the discretionary assistance fund. I think it's important that pensioners, particularly, can apply to the discretionary assistance fund, which, of course, is something where we have a real opportunity there to reach out when people are in particularly difficult circumstances in terms of emergency needs. But this is something where take-up of the pension credit, I think, is being addressed, and not just by local authorities. Yesterday, I was pleased to meet with all Welsh local authorities to talk about the Welsh benefits charter, to make sure that pensioners are—and many are—taking up the council tax reduction scheme. So, on all aspects of policy, we are working to ensure that pensioners are able to withstand the pressures in terms of the cost-of-living crisis, and to support them to enable them not to fall into fuel poverty.
Wel, diolch, Natasha Asghar. Rwyf wedi ymateb i gwestiynau y prynhawn yma am ffyrdd rydym yn cefnogi pobl a allai fod mewn perygl o fod mewn tlodi tanwydd. A byddwn i hefyd yn dweud fy mod wedi gweithio'n agos iawn—ac mae'n gyfle gwirioneddol i weithio—gyda Llywodraeth newydd y DU ar y materion hyn. Rwyf wedi sôn am y ffaith fy mod i wedi cyfarfod â'r Gweinidog Defnyddwyr Ynni a Fforddiadwyedd ar 8 Tachwedd, ac wedi trafod materion fel, er enghraifft, galw am dariff cymdeithasol i ddiogelu'r aelwydydd mwyaf agored i niwed, oherwydd rwy'n credu bod honno'n ffordd flaengar iawn y gallwn ni gefnogi ein pobl fwyaf agored i niwed, heb gael effeithiau negyddol sylweddol ar aelwydydd eraill. Ond, yn amlwg, mae hyn yn rhywbeth lle rwy'n credu ei bod hi'n bwysig bod pobl yn troi at y cyfleoedd sydd gennym ni drwy'r rhaglen Cartrefi Cynnes, trwy fanteisio nid yn unig drwy'r Sefydliad Banc Tanwydd, ond hefyd drwy'r gronfa cymorth dewisol. Rwy'n credu ei bod yn bwysig bod pensiynwyr, yn arbennig, yn gallu gwneud cais i'r gronfa cymorth dewisol, sydd, wrth gwrs, yn rhywbeth lle mae gennym ni gyfle gwirioneddol yno i estyn allan pan fo pobl mewn amgylchiadau arbennig o anodd o ran anghenion brys. Ond mae hyn yn rhywbeth lle mae'r nifer sy'n manteisio ar y credyd pensiwn, rwy'n credu, yn cael sylw, ac nid dim ond gan awdurdodau lleol. Ddoe, roeddwn i’n falch o gyfarfod â holl awdurdodau lleol Cymru i siarad am siarter budd-daliadau Cymru, er mwyn gwneud yn siŵr bod pensiynwyr yn manteisio—ac mae llawer ohonyn nhw'n gwneud hynny—ar y cynllun gostyngiadau'r dreth gyngor. Felly, ar bob agwedd ar y polisi, rydyn ni'n gweithio i sicrhau bod pensiynwyr yn gallu gwrthsefyll y pwysau o ran yr argyfwng costau byw, ac i'w cefnogi nhw i'w galluogi i beidio â mynd i dlodi tanwydd.
I would like to raise a statement from the Cabinet Secretary for Transport and North Wales in both guises, really, regarding timescales for the repair of Llannerch bridge, between Trefnant and Tremeirchion, in my constituency. We finally have confirmation that the preliminary remedial work will begin on the Llannerch bridge project, following the bridge's destruction nearly four years ago to storm Christophe in 2021. It's a case of better late than never, so I'm pleased that funding has been provided by the Welsh Government to take forward design work on a replacement bridge, although I would like to make it clear that local news coverage today has been slightly misleading, as work is only just beginning on the design of a bridge not the construction, which we have no timescale for and, going by the general pace of local authorities, could still be over a year away. Construction of the bridge is also likely to far exceed the £750,000 provided so far, and we need confirmation that, once a design has been agreed, the funding for the construction will be forthcoming. I would see no reason why the Cabinet Secretary couldn't make a commitment as, if the funding for construction wasn't provided, the £750,000 provided for the design would be a total waste of taxpayers' money. So, can the Cabinet Secretary provide a statement outlining a timescale for the construction of the bridge, and can the Welsh Government make a commitment here today that the necessary funding will be provided for the construction of this bridge once and for all? Thank you.
Hoffwn i gael datganiad gan Ysgrifennydd y Cabinet dros Drafnidiaeth a Gogledd Cymru yn y ddwy rôl, mewn gwirionedd, ynghylch yr amserlen ar gyfer atgyweirio pont Llannerch rhwng Trefnant a Thremeirchion, yn fy etholaeth i. Rydym wedi cael cadarnhad o'r diwedd y bydd y gwaith adfer cychwynnol yn dechrau ar brosiect pont Llannerch ar ôl i'r bont gael ei dinistrio bron i bedair blynedd yn ôl gan storm Christophe yn 2021. Mae'n fater o well hwyr na hwyrach, felly rwy'n falch bod cyllid wedi'i ddarparu gan Lywodraeth Cymru i fwrw ymlaen â'r gwaith o ddylunio pont newydd, er hoffwn i ei wneud yn glir bod y newyddion lleol heddiw wedi bod ychydig yn gamarweiniol, gan mai'r gwaith o ddylunio'r bont sydd wedi dechrau, nid y gwaith adeiladu, nad oes gennym amserlen ar ei gyfer ac y gallai, o ystyried cyflymder cyffredinol awdurdodau lleol, fod dros flwyddyn i ffwrdd o hyd. Mae'r gwaith o adeiladu'r bont hefyd yn debygol o fod yn llawer uwch na'r £750,000 sydd wedi'i ddarparu hyd yn hyn, ac mae angen cadarnhad arnom y bydd yr arian ar gyfer y gwaith adeiladu ar gael unwaith y cytunir ar y dyluniad. Ni welaf unrhyw reswm pam na allai'r Ysgrifennydd Cabinet wneud ymrwymiad oherwydd, pe na bai'r cyllid ar gyfer y gwaith adeiladu yn cael ei ddarparu, byddai'r £750,000 sydd wedi'i ddarparu ar gyfer y gwaith dylunio yn wastraff llwyr o arian trethdalwyr. Felly, a all yr Ysgrifennydd Cabinet roi datganiad yn amlinellu amserlen ar gyfer adeiladu'r bont, ac a all Llywodraeth Cymru ymrwymo yma heddiw y bydd y cyllid angenrheidiol yn cael ei ddarparu ar gyfer adeiladu'r bont hon unwaith ac am byth? Diolch.
Diolch yn fawr am eich cwestiwn.
Thank you very much for your question.
In terms of the importance of the redesign and tackling this really crucial issue for north Wales and for the region and constituency, I think there's no question that the duration of physical works for phase 2 hasn't altered. We've listened to stakeholders and the local community and we've decided to reschedule the start date to March 2025. It will bring a host of benefits to the local community and the travelling public. It will particularly improve local business opportunities during the Christmas period, which was impacted last year, and then, of course, works will recommence, the same as before, and also are programmed to be completed in December, instead of the summer, of 2025. But, we will keep, obviously, all partners, key partners and stakeholders engaged and informed, and I'm sure that you'll be able to follow this up with the Cabinet Secretary for Transport and North Wales.
O ran pwysigrwydd ailddylunio ac ymdrin â'r mater hollbwysig hwn i ogledd Cymru ac i'r rhanbarth a'r etholaeth, dydw i ddim yn credu bod unrhyw amheuaeth nad yw hyd y gwaith ffisegol ar gyfer cam 2 wedi newid. Rydyn ni wedi gwrando ar randdeiliaid a'r gymuned leol ac rydyn ni wedi penderfynu aildrefnu'r dyddiad cychwyn i fis Mawrth 2025. Bydd yn dod â llu o fanteision i'r gymuned leol a'r cyhoedd sy'n teithio. Bydd yn gwella cyfleoedd busnes lleol yn arbennig yn ystod cyfnod y Nadolig, yr effeithiwyd arno y llynedd, ac yna, wrth gwrs, bydd y gwaith yn ailddechrau, yn yr un ffordd ag o'r blaen, a hefyd mae wedi'i raglennu i'w gwblhau ym mis Rhagfyr 2025, yn hytrach na'r haf. Ond, byddwn ni'n dal, yn amlwg, yn ymgysylltu â phob partner, partneriaid allweddol a rhanddeiliaid ac yn rhoi'r wybodaeth ddiweddaraf iddyn nhw, ac rwy'n siŵr y byddwch chi'n gallu mynd ar drywydd hyn gydag Ysgrifennydd y Cabinet dros Drafnidiaeth a Gogledd Cymru.
Trefnydd, I was very disappointed to see that the Welsh Government has pulled its statement next week on the United Nations International Day for Persons with Disabilities and instead will now provide a written statement, thus denying the opportunity for comment and questioning by Members of this Chamber. I believe that this is insensitive to those with disabilities, who already feel sidelined and ignored by this Government, and is ultimately a stark indication of what this Government actually thinks about them. As with everything, there are warm words but very little action. As you will know, I have had to ask several times in this Chamber for those with disabilities to even be mentioned in Government statements. So, I ask you if you can reconsider your decision and allow for an oral statement next week.
Trefnydd, roeddwn i'n siomedig iawn o weld bod Llywodraeth Cymru wedi tynnu ei datganiad yr wythnos nesaf ar Ddiwrnod Rhyngwladol y Cenhedloedd Unedig ar gyfer Pobl ag Anableddau yn ôl ac y bydd nawr yn rhoi datganiad ysgrifenedig yn lle hynny, gan olygu na fydd Aelodau'r Siambr hon yn cael cyfle i wneud sylwadau a gofyn cwestiynau. Rwy'n credu bod hyn yn ansensitif i'r rhai ag anableddau, sydd eisoes yn teimlo eu bod nhw'n cael eu hanwybyddu a'u gwthio i'r naill ochr gan y Llywodraeth hon ac, yn y pen draw, mae'n arwydd clir o'r hyn y mae'r Llywodraeth hon yn ei feddwl amdanyn nhw mewn gwirionedd. Fel gyda phopeth, mae yna eiriau caredig ond ychydig iawn o weithredu. Fel y gwyddoch chi, rwyf wedi gorfod gofyn sawl gwaith yn y Siambr hon i'r rhai ag anableddau hyd yn oed gael eu crybwyll yn natganiadau'r Llywodraeth. Felly, gofynnaf a allwch chi ailystyried eich penderfyniad a chaniatáu datganiad llafar yr wythnos nesaf.
Thank you very much, Joel James. I'll be very pleased to issue a written statement on the international day of disabled people. I'm also very pleased to be holding and chairing a meeting of the disability equality forum on Thursday and, indeed, also addressing the Disability Wales conference, and meeting with the co-chair of the disability rights taskforce. So, I've got many engagements in terms of delivering, with a very busy business schedule for the Senedd over the next two weeks, to address this really important issue. I was glad to come before the Equality and Social Justice Committee yesterday for scrutiny in their all-important inquiry on the employment gap for disabled people. I hope the Welsh Government will be able to address, with the Minister for Culture, Skills and Social Partnership, the important evidence that's come from that inquiry.
Diolch yn fawr iawn, Joel James. Byddaf yn falch iawn o gyhoeddi datganiad ysgrifenedig ar ddiwrnod rhyngwladol pobl anabl. Rwyf hefyd yn falch iawn o fod yn cynnal ac yn cadeirio cyfarfod o'r fforwm cydraddoldeb anabledd ddydd Iau ac, yn wir, byddaf hefyd yn annerch cynhadledd Anabledd Cymru, ac yn cyfarfod â chyd-gadeirydd y tasglu hawliau anabledd. Felly, mae gen i lawer o ymrwymiadau o ran cyflawni, gydag amserlen fusnes brysur iawn ar gyfer y Senedd yn ystod y pythefnos nesaf, i ymdrin â'r mater pwysig iawn hwn. Roeddwn i'n falch o ddod gerbron y Pwyllgor Cydraddoldeb a Chyfiawnder Cymdeithasol ddoe i graffu yn eu hymchwiliad hollbwysig ar y bwlch cyflogaeth i bobl anabl. Rwy'n gobeithio y bydd Llywodraeth Cymru, gyda'r Gweinidog Diwylliant, Sgiliau a Phartneriaeth Gymdeithasol, yn gallu ymdrin â'r dystiolaeth bwysig sydd wedi dod o'r ymchwiliad hwnnw.
Ac yn olaf, Paul Davies.
And finally, Paul Davies.
Diolch, Dirprwy Lywydd. Trefnydd, you'll be aware that I've raised the issue of the Withyhedge landfill site in my constituency on many occasions in this Chamber. You will also know that I've had grave concerns about this facility, where many of my constituents have had to suffer terrible odours, and some of the people I represent have suffered headaches, nausea, dizziness and watery eyes because of this landfill site. Now, even though things have improved recently, it's now been reported in the local press that Public Health Wales have said that its most recent risk assessment relating to air quality data collected at Spittal school monitoring station between 1 October and 3 November showed that there were occasions when hydrogen sulphide concentrations in the air were above the World Health Organization odour annoyance guideline values. When residents are actually exposed to odours at levels above the World Health Organization guidelines, then they can experience headaches, dizziness and watery eyes. I'm sure you'll agree with me that this is unacceptable, and you know that I've consistently called for this landfill site to be permanently closed. So, given this latest development, I believe it’s crucial that we have a statement now from the Welsh Government telling us what it’s doing to prevent these high concentrations, especially given that this was recorded at a primary school, and I’m sure you’ll agree with me that we cannot be exposing children to these kinds of odours.
Diolch, Dirprwy Lywydd. Trefnydd, byddwch chi'n ymwybodol fy mod i wedi codi mater safle tirlenwi Withyhedge yn fy etholaeth ar sawl achlysur yn y Siambr hon. Byddwch chi hefyd yn gwybod fy mod i wedi cael pryderon difrifol am y cyfleuster hwn, lle mae llawer o fy etholwyr wedi gorfod dioddef arogleuon ofnadwy, ac mae rhai o'r bobl rwy'n eu cynrychioli wedi dioddef pennau tost, cyfogi, pendro a llygaid dyfrllyd oherwydd y safle tirlenwi hwn. Nawr, er bod pethau wedi gwella yn ddiweddar, mae'r wasg leol wedi adrodd nawr bod Iechyd Cyhoeddus Cymru wedi dweud bod ei asesiad risg diweddaraf o ddata ansawdd aer a gasglwyd yng ngorsaf fonitro ysgol Spittal rhwng 1 Hydref a 3 Tachwedd yn dangos bod adegau pan oedd crynodiadau sylffid hydrogen yn yr aer yn uwch na gwerthoedd canllaw annifyrrwch arogleuon Sefydliad Iechyd y Byd. Pan fydd preswylwyr yn dod i gysylltiad ag arogleuon ar lefelau uwchlaw canllawiau Sefydliad Iechyd y Byd, yna gallan nhw ddioddef pennau tost, pendro a llygaid dyfrllyd. Rwy'n siŵr y byddwch chi'n cytuno â mi fod hyn yn annerbyniol, ac rydych chi'n gwybod fy mod i wedi galw'n gyson am gau'r safle tirlenwi hwn yn barhaol. Felly, o ystyried y datblygiad diweddaraf hwn, rwy'n credu ei bod yn hanfodol ein bod ni'n cael datganiad nawr gan Lywodraeth Cymru yn dweud wrthyn ni am yr hyn y mae'n ei wneud i atal y crynodiadau uchel hyn, yn enwedig o ystyried bod hyn wedi'i gofnodi mewn ysgol gynradd, ac rwy'n siŵr y byddwch chi'n cytuno â mi na allwn ni amlygu plant i'r mathau hyn o arogleuon.
Thank you, Paul Davies, for that question, and I can assure you that Natural Resources Wales are working closely with the local authority, Public Health Wales and Hywel Dda health board to address the issues of concern at Withyhedge landfill site. You will be aware, I’m sure, that there is a public engagement session in Spittal church hall on Thursday 5 December, and so I would encourage anyone with any interest to attend that session. NRW, Public Health Wales, the local authority and Hywel Dda will all be there to answer questions from the public.
Diolch i chi, Paul Davies, am y cwestiwn yna, ac fe allaf i eich sicrhau chi fod Cyfoeth Naturiol Cymru yn gweithio yn agos gyda'r awdurdod lleol, Iechyd Cyhoeddus Cymru a Bwrdd Iechyd Hywel Dda i fynd i'r afael â'r materion sy'n peri pryder ar safle tirlenwi Withyhedge. Rydych chi'n ymwybodol, rwy'n siŵr, y bydd sesiwn ymgysylltu â'r cyhoedd yn neuadd eglwys Spittal ar ddydd Iau 5 Rhagfyr, ac felly fe fyddwn i'n annog unrhyw un sydd â diddordeb i fod yn bresennol yn y sesiwn hwnnw. Fe fydd CNC, Iechyd Cyhoeddus Cymru, yr awdurdod lleol a Hywel Dda i gyd yno i ateb cwestiynau gan y cyhoedd.
Diolch i'r Trefnydd.
I thank the Trefnydd.
Eitem 3 sydd nesaf, datganiad gan Ysgrifennydd y Cabinet dros Gyllid a’r Gymraeg: y Bil Llety Ymwelwyr (Cofrestr ac Ardoll) Etc. (Cymru). Galwaf ar Ysgrifennydd y Cabinet, Mark Drakeford.
Item 3 is next, a statement by the Cabinet Secretary for Finance and Welsh Language: the Visitor Accommodation (Register and Levy) Etc. (Wales) Bill. I call on the Cabinet Secretary, Mark Drakeford.
Diolch, Dirprwy Lywydd. Yesterday, the Visitor Accommodation (Register and Levy) Etc. (Wales) Bill was laid in the Senedd. The Bill provides a permissive power to local authorities to decide whether or not they want to introduce a visitor levy in their local areas based on their local circumstances. Doing so fulfils a commitment in Welsh Labour’s manifesto, repeated in the programme for government and the co-operation agreement. The power is to be drawn down by participating councils where they wish to be enabled to raise a modest levy on visitors staying overnight in visitor accommodation. The levy is rooted in the principle of fairness. In participating local authorities, the costs of maintaining the public infrastructure and services that make Wales an attractive destination will be shared by all those who use them and who benefit from them. The considerable bulk of these costs will continue to be borne by local residents, but visitors will now also make a small but fair contribution to the development and preservation of the characteristics that drew them to those areas as visitors in the first place. In doing so, there will be a collective effort to secure the long-term sustainability of the tourism sector and its significance to the Welsh economy.
Diolch, Dirprwy Lywydd. Ddoe, gosodwyd y Bil Llety Ymwelwyr (Cofrestr ac Ardoll) Etc. (Cymru) ger bron y Senedd. Mae'r Bil yn rhoi pŵer caniataol i awdurdodau lleol benderfynu a ydyn nhw'n dewis cyflwyno ardoll ymwelwyr yn eu hardaloedd lleol ai peidio, yn seiliedig ar eu hamgylchiadau lleol. Mae gwneud hynny'n cyflawni'r ymrwymiad ym maniffesto Llafur Cymru, a gaiff ei ailadrodd yn y rhaglen lywodraethu a'r cytundeb cydweithio. Fe gaiff y pŵer ei dynnu i lawr gan y cynghorau sy'n cymryd rhan pan fôn nhw'n awyddus i fod â'r gallu i godi ardoll resymol ar ymwelwyr sy'n aros dros nos mewn llety i ymwelwyr. Cafodd yr ardoll ei gwreiddio yn yr egwyddor o chwarae teg. Mewn awdurdodau lleol sy'n cymryd rhan, fe fydd y costau wrth gynnal y seilwaith cyhoeddus a'r gwasanaethau sy'n gwneud Cymru yn gyrchfan ddeniadol yn cael eu rhannu gan bawb sy'n eu defnyddio nhw ac sy'n elwa arnyn nhw. Fe fydd y rhan helaethaf o'r costau hyn yn dal i gael eu talu gan drigolion lleol, ond fe fydd ymwelwyr hefyd yn gwneud cyfraniad bach ond teg nawr at ddatblygiad a chadwraeth y nodweddion a wnaeth eu denu nhw i fod yn ymwelwyr â'r ardaloedd hynny yn y lle cyntaf. Wrth wneud hynny, fe fydd yna ymdrech ar y cyd i sicrhau cynaliadwyedd hirdymor y sector twristiaeth a'i bwysigrwydd i economi Cymru.
Dirprwy Lywydd, mae'r Bil yma wedi cymryd amser hir i ddod i fodolaeth. Cafodd y syniad o’r ardoll ymwelwyr ei gynnig am y tro cyntaf yn 2017, yn ystod galwad gyhoeddus am syniadau treth newydd. Ers hynny, mae’r syniad wedi cael ei ddatblygu drwy gydweithio ac ymgynghori helaeth, gan gynnwys gyda’r sector twristiaeth. Rydym ni wedi ystyried eu pryderon wrth ddatblygu'r polisi yma ymhellach, gan ddefnyddio'r adborth i gynllunio ardoll syml a theg.
Dirprwy Lywydd, mae ardollau ymwelwyr a threthi twristiaeth yn gyffredin ar draws y byd. Bydd llawer o'r Aelodau sydd yma heddiw wedi talu ardoll mewn gwlad dramor, a hynny heb sylwi, efallai. Mae Llywodraethau ar draws y byd yn gweld bod ardoll ymwelwyr yn ffordd effeithiol o wrthbwyso rhai o'r costau sy'n gysylltiedig â thwristiaeth. Mae’r ymchwil a gafodd ei gyhoeddi gyda'r Bil yn dangos bod y refeniw yn gallu gwella ardaloedd twristiaeth drwy ariannu gwelliannau i’r seilwaith a diogelu’r amgylchedd. Ac nid dim ond mewn rhannau eraill o'r byd mae ardollau ymwelwyr yn cael eu defnyddio; mae Manceinion eisoes wedi cyflwyno ffi canol dinas, ac, yn gynharach eleni, fe wnaeth yr Alban basio deddfwriaeth fel bod yr awdurdodau lleol yno yn gallu ystyried ardoll, ac rydyn ni’n gwybod bod Caeredin wedi bwrw ymlaen i gynllunio i ddefnyddio'r pwerau newydd. Mae rhannau eraill o'r Deyrnas Unedig yn ystyried y syniad hefyd. Mae ein cynigion yma yng Nghymru yn mynd gyda’r llanw, nid yn ei erbyn.
Dirprwy Lywydd, this Bill has taken a great deal of time to come into existence. The idea of the visitor levy was proposed by for the first time in 2017, during a public call for new tax ideas. Since then, the idea has been refined and developed through extensive consultation and collaboration, including with the tourism sector. We have addressed their concerns as we have developed and refined this policy, incorporating feedback to design a straightforward and fair levy.
Dirprwy Lywydd, visitor levies and tourism taxes are commonplace all over the world. Many Members of the Senedd here today will have paid the levy abroad, probably without noticing, perhaps. Governments worldwide recognise that visitor levies are an effective means to offset some of the costs associated with tourism. The research that was published alongside the Bill shows that revenues from visitor levies can greatly enhance tourist destinations by funding infrastructure improvements and protecting the environment. Nor is the use of visitor levies confined to other parts of the world; Manchester has already introduced its own city-centre charge, and, earlier this year, Scotland passed legislation to enable its local authorities to consider a levy, and we know that Edinburgh has plans to use those new powers. Other parts of the UK are also considering visitor levies. Our proposals here in Wales are rowing with the tide, not against it.
Dirprwy Lywydd, given the constraints on council budgets over the last 14 years, which have placed such pressures on discretionary budgets in particular, a visitor levy would provide those participating local authorities with an important new revenue stream to support tourism-related costs. If all 22 local authorities were to introduce the levy, it could potentially raise up to £33 million each year.
Authorities interested in this power will be required to consult residents and businesses before making a decision to introduce a levy. Moneys collected will have to be held in a separate visitor levy account. An annual report will have to be produced to demonstrate to their communities how funds raised from the levy have been applied in their areas. Ensuring transparency in this way will be crucial in reaffirming the benefit a visitor levy can bring in the long term.
Now, Dirprwy Lywydd, consumer research, published alongside the consultation, amongst Welsh residents and UK holidaymakers has shown broad support for a visitor levy. Most respondents agreed that tourists should help cover the costs of maintaining and investing in destinations, especially in high-tourism areas. Many people who responded to our public consultation suggested a per person per night charge was the best approach for businesses, and we have followed that advice. However, to ensure fairness, we are proposing to set two different visitor levy rates, with a lower rate applied to stays at hostels and camping site pitches. The visitor levy rate is set in the Bill at 75p per person per night for people staying in hostels and on campsite pitches, and £1.25 per person per night for stays in all other types of visitor accommodation.
Now, we have kept the rate low in comparison to many levies overseas, and we have limited exceptions and reliefs in order to reduce complexity. As a new levy, we want consistency in approach across local authority areas and that is why we have set the initial rates on the face of the Bill.
Dirprwy Lywydd, despite all the work already undertaken to bring this Bill before the Senedd, we estimate that 2027 will be the earliest a visitor levy could be introduced anywhere in Wales. In the coming period, we will continue to work with businesses, local authorities and the Welsh Revenue Authority to ensure the visitor levy is a success. Developing guidance collaboratively will be an initial step in this process, and that was discussed at this morning's meeting of the visitor economy forum, which I was very pleased to attend.
Finally, Dirprwy Lywydd, as we developed this Bill through the process of consultation and continued engagement and based on the work led by the Welsh Revenue Authority, we received consistent feedback that we needed to have registration in place to support the levy. That advice has informed our decision to include a national register of all those providing visitor accommodation in Wales as part of this Bill. The register will provide valuable data to inform future tourism development and assist in the efficient collection of the levy where implemented. It will form the basis of the statutory licensing scheme to which this Government remains committed. We have also developed some additional registration and enforcement provisions that I intend to share with committees today to support Stage 1 scrutiny.
Llywydd, as we continue to promote our country as a world-class destination for visitors and the benefits that that brings, we must also take collective responsibility for managing the impact that tourism has on our environment and local communities. I hope Senedd Members will allow the Bill to proceed to Stage 1 scrutiny as an investment in Wales’s future, to help us create a sustainable and prosperous tourism industry and to support those communities that rely upon it.
Dirprwy Lywydd, o ystyried y cyfyngiadau a fu ar gyllidebau cynghorau dros y 14 mlynedd diwethaf, sydd wedi rhoi cymaint o bwysau ar gyllidebau dewisol yn benodol, fe fyddai ardoll ymwelwyr yn darparu llif newydd pwysig o refeniw i'r awdurdodau hynny sy'n cymryd rhan ar gyfer ateb y costau sy'n gysylltiedig â thwristiaeth. Pe byddai pob un o'r 22 awdurdod lleol yn cyflwyno'r ardoll, fe allai godi hyd at £33 miliwn bob blwyddyn.
Fe fydd hi'n ofynnol i unrhyw awdurdod a fyddai'n hoffi ymarfer y pŵer hwn ymgynghori â phreswylwyr a busnesau cyn gwneud penderfyniad i gyflwyno ardoll. Fe fydd hi'n rhaid cadw unrhyw arian sy'n cael ei gasglu mewn cyfrif ardoll ymwelwyr ar wahân. Fe fydd hi'n rhaid llunio adroddiad blynyddol i ddangos i'w priod gymunedau sut y defnyddiwyd yr arian a godwyd o'r ardoll yn eu hardaloedd nhw. Fe fydd sicrhau tryloywder yn y modd hwn yn hanfodol o ran ailddatgan y budd y gall ardoll ymwelwyr ei gynnig yn yr hirdymor.
Nawr, Dirprwy Lywydd, mae ymchwil defnyddwyr, a gyhoeddwyd ochr yn ochr â'r ymgynghoriad, ymhlith trigolion Cymru a phobl ar wyliau o'r DU wedi dangos cefnogaeth eang i ardoll ymwelwyr. Roedd mwyafrif yr ymatebwyr yn cytuno y dylai twristiaid helpu i dalu costau cynnal a buddsoddi mewn cyrchfannau, yn enwedig mewn ardaloedd sy'n boblogaidd ymhlith twristiaid. Roedd llawer o'r rhai a wnaeth ymateb i'n hymgynghoriad cyhoeddus ni'n cytuno mai tâl fesul unigolyn bob noson fyddai'r arddull gorau ar gyfer busnesau, ac rydym ni wedi dilyn y cyngor hwnnw. Serch hynny, i sicrhau cyfiawnder, rydym ni'n cynnig gosod dwy gyfradd wahanol i'r ardoll ymwelwyr, gyda chyfradd is yn cael ei chymhwyso i arosiadau mewn hosteli a safleoedd ar gaeau gwersylla. Mae'r gyfradd ar gyfer ardoll ymwelwyr yn cael ei phennu yn y Bil ar 75c y pen y noson i bobl sy'n aros mewn hosteli ac ar gaeau gwersylla, a £1.25 y pen y noson am aros ym mhob math arall o lety i ymwelwyr.
Nawr, rydym ni wedi cadw'r gyfradd yn isel o'i chymharu â llawer o'r ardollau sy'n bodoli dramor, ac mae eithriadau a rhyddhad cyfyngedig gennym ni ar waith i leihau cymhlethdod. Am mai ardoll newydd yw hon, rydym ni'n awyddus i fod â chysondeb o ran y dull o'i gweithredu hi ar draws ardaloedd yr awdurdodau lleol a dyna pam rydym ni wedi pennu'r cyfraddau cychwynnol ar wyneb y Bil.
Dirprwy Lywydd, er gwaethaf yr holl waith a gafodd ei wneud eisoes ar gyfer cyflwyno'r Bil hwn ger bron y Senedd, rydym ni'n amcangyfrif mai 2027 fydd yr adeg gynharaf y gellid cyflwyno ardoll ymwelwyr mewn unrhyw fan yng Nghymru. Yn ystod y cyfnod nesaf, fe fyddwn ni'n parhau i weithio gyda busnesau, awdurdodau lleol ac Awdurdod Cyllid Cymru i sicrhau y bydd yr ardoll ymwelwyr yn llwyddiant. Bydd datblygu canllawiau ar y cyd yn gam cychwynnol yn y broses hon, ac fe drafodwyd hynny yng nghyfarfod y fforwm economi ymwelwyr y bore yma, yr oeddwn i'n falch iawn o fod yn bresennol ynddo.
Yn olaf, Dirprwy Lywydd, wrth i ni ddatblygu'r Bil hwn drwy'r broses ymgynghori ac ymgysylltu parhaus ac sy'n seiliedig ar y gwaith a arweiniwyd gan Awdurdod Cyllid Cymru, fe gawsom ni adborth cyson ynglŷn â'r angen i ni fod â chofrestru ar waith i gefnogi'r ardoll. Y cyngor hwnnw sydd wedi llywio ein penderfyniad ni i gynnwys cofrestr genedlaethol o bawb sy'n darparu llety i ymwelwyr yng Nghymru yn rhan o'r Bil hwn. Fe fydd y gofrestr yn darparu data gwerthfawr i lywio datblygiad twristiaeth yn y dyfodol ac yn cynorthwyo wrth gasglu'r ardoll yn effeithlon lle bydd honno'n weithredol. Fe fydd yn rhoi sail i'r cynllun trwyddedu statudol y mae'r Llywodraeth hon yn parhau i fod yn ymrwymedig iddo. Rydym ni wedi datblygu rhai darpariaethau cofrestru a gorfodi ychwanegol hefyd yr wyf i'n bwriadu eu rhannu nhw mewn pwyllgorau heddiw ar gyfer cefnogi gwaith craffu Cyfnod 1.
Llywydd, wrth i ni barhau â hyrwyddo ein gwlad ni fel cyrchfan benigamp ar gyfer ymwelwyr a'r manteision sy'n dod yn sgil hynny, mae'n rhaid i ni i gyd gymryd cyfrifoldeb cyffredin am reoli'r effaith sydd gan dwristiaeth yn ar ein hamgylchedd a'n cymunedau lleol. Rwy'n gobeithio y bydd Aelodau'r Senedd yn caniatáu i'r Bil fwrw ymlaen i broses graffu Cyfnod 1 am ei fod yn fuddsoddiad yn nyfodol Cymru, a fydd yn ein helpu i feithrin diwydiant twristiaeth cynaliadwy a ffyniannus a chefnogi'r cymunedau hynny sy'n dibynnu arno.
Thank you, Cabinet Secretary, for the statement. Dirprwy Lywydd, I make it clear from the outset that I and my group are opposed to this Labour-Plaid tax hike on our tourism sector.
As we all know, one in seven jobs in Wales relies on the tourism industry, which equates to almost 200,000 people. Clearly, this is an industry that must be supported, not exploited. The Welsh Government states that a visitor levy would follow the Welsh Government's tax principles, one of which is to deliver Welsh Government policy objectives, in particular supporting jobs and growth. But Labour's policy for supporting the economy by levying new taxes simply doesn't make sense. The Government's own impact assessment highlights the fact that, in the worst case scenario, there could be as much as a £60 million impact on the industry, resulting in, possibly, losses of hundreds of jobs.
Now, we know that businesses in the hospitality sector already have huge challenges, having to pay double the business rates that their counterparts in England do; they shouldn't be further disadvantaged by things like this. Now, the legislation will create another significant pressure on an incredibly hard-pressed sector. And I know this tax wouldn't arrive until as early as 2027, but it is seen as another drag anchor around the industry's neck. The tourism sector is still trying to build back from the pandemic, and, to make matters worse, they are faced with UK Labour hiking up their costs through the increase to employer's national insurance and its reduced threshold. If councils introduce this to the industry, it will bring the additional bureaucracy and administration of the tax, and that's another hidden cost and burden to those businesses.
And let's just look at the costs for the Welsh visitor. We talk about it being minimal, but £1.25 a night—so, a family with four children staying in a guesthouse would have to budget for around another £52.50. If that business is VAT registered, it will have to charge the VAT on top and that will take it to over £60 for a seven-day break. I would suggest that that could stop visitors deciding to holiday in Wales. Also, we see councils can lift the charge—councils can lift the charge—of the proposed levels to new proposed levels with Government permission. So, the cost to visitors in some parts of Wales could be greater. And as you know, Cabinet Secretary, Welsh councils are facing £560 million-worth of pressures—we heard from leaders earlier today—due to, mainly, the inadequate past settlements. Now, I'm concerned that there is a real risk that the tax will end up helping other struggling services and divert the money away from its intended purpose.
There have to be real safeguards put in place—and I know you've outlined some of those—to make sure that tourism uplifts aren't top-sliced from existing budgets for economic development, for instance. The Welsh Government cites examples of tourism levy across the world, but several of these have been implemented to deter tourists. You quoted Edinburgh, and I believe Edinburgh is considering bringing one in to deter tourists. So, with this in mind, what assessment has been made of the impact that this proposed tax will have on the number of overnight tourists coming to visit Wales? And yes, other countries use visitor levies as a way of raising revenue and for that money to be exclusively used to improve facilities for tourism use, and there is some merit in that argument. However, comparing other countries with ours could be like comparing apples with pears; other countries have different taxation regimes for their citizens, they may not have the equivalent of our council tax, for instance, which already makes provision for economic development and as such ought to be considering tourism. In Wales, it could be argued that this levy would be levelling double taxation on hard-pressed families for something that already should have been provided for.
I note that the legislation will compel the publication of reports on how much revenue has been collected and where it should be spent, and I do welcome this, at least. Cabinet Secretary, can you indicate how much the administration of this levy will cost and who will ultimately foot the bill?
Dirprwy Lywydd, I look forward to scrutinising this legislation in more detail going forward. It has to be said, though, that many people across Wales will feel that this is ill-thought-out and unnecessary legislation. I hope that my colleagues across the Chamber will see sense as this Bill makes its way forward.
Diolch yn fawr, Ysgrifennydd Cabinet, am y datganiad. Dirprwy Lywydd, rwyf am ei gwneud yn eglur o'r cychwyn cyntaf fy mod i a fy ngrŵp yn gwrthwynebu'r codiad treth hwn gan Bleidiau Llafur a Chymru ar ein sector twristiaeth.
Fel gwyddom i gyd, mae un o bob saith swydd yng Nghymru yn dibynnu ar y diwydiant twristiaeth, sydd bron yn 200,000 o bobl. Yn amlwg, mae hwn yn ddiwydiant y mae'n rhaid ei gefnogi, nid manteisio arno. Mae Llywodraeth Cymru yn dweud y byddai ardoll ymwelwyr yn dilyn egwyddorion Llywodraeth Cymru o ran trethiant, ac un o'r rhain yw cyflawni amcanion polisi Llywodraeth Cymru, yn enwedig cefnogi swyddi a thwf. Ond nid yw polisi Llafur ar gyfer cefnogi'r economi drwy godi trethi newydd ddim yn gwneud unrhyw synnwyr. Mae asesiad effaith gan y Llywodraeth ei hun yn tynnu sylw at y ffaith, yn y sefyllfa waethaf bosibl, y gallai hynny gael effaith o bron i £60 miliwn ar y diwydiant a fyddai'n arwain at golli cannoedd o swyddi o bosibl.
Nawr, fe wyddom ni fod gan fusnesau yn y sector lletygarwch heriau enfawr eisoes, sef gorfod talu dwbl y cyfraddau busnes y mae eu cymheiriaid yn Lloegr yn ei wneud; ni ddylen nhw gael eu rhoi dan anfantais ymhellach oherwydd pethau fel hyn. Nawr, fe fydd y ddeddfwriaeth hon yn rhoi pwysau sylweddol fel arall ar sector sy'n ei chael hi'n hynod o anodd. Ac rwy'n gwybod na fyddai'r dreth hon yn dod i rym tan 2027 yn y man cyntaf, ond mae hon i'w gweld fel maen melin arall am wddf y diwydiant. Mae'r sector twristiaeth yn dal i geisio ail-adeiladu ar ôl y pandemig, ac i wneud pethau yn waeth, maen nhw'n wynebu Plaid Lafur yn y DU sy'n cynyddu eu costau nhw trwy'r cynnydd mewn yswiriant gwladol i gyflogwyr a'r trothwy is sydd i hwnnw. Os bydd y cynghorau yn cyflwyno hyn i'r diwydiant, fe ddaw â biwrocratiaeth a gweinyddu'r dreth ar ben hynny, sy'n golygu cost a baich cudd arall ar y busnesau hynny.
A gadewch i ni edrych ar y costau i rai sy'n ymweld â Chymru. Rydym ni'n dweud mai peth bychan iawn yw hwn, ond £1.25 y noson—felly, fe fyddai hi'n rhaid i deulu gyda phedwar o blant sy'n aros mewn gwesty ganfod tua £52.50 arall. Os yw'r busnes hwnnw wedi cael ei gofrestru ar gyfer TAW, fe fydd yn rhaid i hwnnw godi'r TAW ar ben hynny ac fe fyddai hynny'n mynd â'r cyfanswm hyd at dros £60 am wyliau o saith diwrnod. Fe fyddwn i'n awgrymu y gallai hynny atal ymwelwyr rhag penderfynu dod i Gymru am wyliau. Hefyd, rydym ni'n gweld y gall y cynghorau gynyddu'r tâl—gall cynghorau gynyddu'r tâl—o'r lefelau arfaethedig hyd at lefelau arfaethedig newydd gyda chaniatâd y Llywodraeth. Felly, fe allai'r gost i ymwelwyr fod yn fwy eto mewn rhai ardaloedd o Gymru. Ac fel gwyddoch chi, Ysgrifennydd Cabinet, mae cynghorau Cymru yn wynebu pwysau ariannol o £560 miliwn—fel clywsom ni oddi wrth arweinwyr yn gynharach heddiw—oherwydd setliadau annigonol y gorffennol yn fwyaf arbennig. Nawr, rwy'n pryderu bod perygl gwirioneddol y bydd y dreth yn cael ei defnyddio i helpu gwasanaethau eraill sy'n ei chael hi'n anodd ac yn dargyfeirio'r arian oddi wrth y pwrpas a fwriadwyd.
Mae'n rhaid rhoi mesurau diogelu gwirioneddol ar waith—ac rwy'n gwybod eich bod chi wedi amlinellu rhai o'r rhain—i sicrhau nad yw cynnydd mewn incwm o dwristiaeth yn cael ei ddefnyddio mewn cyllidebau sydd eisoes yn bodoli ar gyfer datblygiad economaidd, er enghraifft. Mae Llywodraeth Cymru yn dyfynnu enghreifftiau o ardollau twristiaeth ledled y byd, ond mae nifer o'r rhain wedi cael eu rhoi ar waith er mwyn cyfyngu ar dwristiaeth. Fe wnaethoch chi roi enghraifft Caeredin, ac rwy'n credu bod Caeredin yn ystyried cyflwyno ardoll er mwyn cyfyngu ar niferoedd y twristiaid. Felly, gyda hyn mewn golwg, pa asesiad a gafodd ei wneud o'r effaith y bydd y dreth arfaethedig hon yn ei chael ar niferoedd y twristiaid sy'n dod i ymweld â Chymru ac yn aros dros nos? Ac ydynt, mae gwledydd eraill yn defnyddio ardollau ymwelwyr fel dull o godi refeniw a bod yr arian hwnnw yn cael ei ddefnyddio ar gyfer gwella cyfleusterau at ddibenion twristiaeth, ac mae yna rywfaint o werth yn y ddadl honno. Eto i gyd, fe allai cymharu gwledydd eraill â'n gwlad ni ein hunain ni fod fel cymharu pethau anghymharus; mae yna wahanol gyfundrefnau mewn gwledydd eraill o ran trethiant dinasyddion, efallai nad oes unrhyw beth yno sy'n cyfateb i'n treth gyngor ni, er enghraifft, sy'n gwneud darpariaeth eisoes ar gyfer datblygiad economaidd ac felly fe ddylen nhw fod yn ystyried twristiaeth. Yng Nghymru, fe ellid dadlau y byddai'r ardoll hon yn codi trethi dyblyg ar deuluoedd sydd dan bwysau oherwydd rhywbeth y dylid bod wedi darparu ar ei gyfer eisoes.
Rwy'n nodi y bydd y ddeddfwriaeth yn cymell cyhoeddi adroddiadau am swm y refeniw a gesglir ac ym mha le y dylid ei wario, ac rwyf i'n croesawu hyn, o leiaf. Ysgrifennydd Cabinet, a wnewch chi nodi faint y bydd gweinyddu'r ardoll hon yn ei gostio a phwy fydd yn talu'r bil hwnnw yn y pen draw?
Dirprwy Lywydd, rwy'n edrych ymlaen at graffu ar y ddeddfwriaeth hon â rhagor o fanylder yn y dyfodol. Mae'n rhaid dweud, serch hynny, y bydd llawer o bobl ledled Cymru yn teimlo mai deddfwriaeth anystyriol a di-alw-amdani yw hon. Rwy'n gobeithio y bydd fy nghyd-Aelodau ar draws y Siambr yn dod at eu synhwyrau wrth i'r Bil hwn wneud ei ffordd drwodd.
Well, Dirprwy Lywydd, I do regret that attempt to catastrophise what is a modest measure that simply offers local authorities the opportunity to introduce a visitor levy where they choose to do so. I've sat through many lectures in this Chamber from the benches opposite about the need for us to devolve more powers and decision making locally, often portrayed here as an essential Conservative principle. Yet, offered an opportunity to do exactly that, we find that their reactionary tendencies very quickly overwhelm their principles. The Bill—
Wel, Dirprwy Lywydd, rwy'n gresynu at yr ymgais honno i wneud môr a mynydd o fesur cymedrol fel hwn sy'n gwneud dim ond estyn cyfle i awdurdodau lleol gyflwyno ardoll ymwelwyr pan fyddan nhw'n dewis gwneud felly. Rwyf i wedi eistedd trwy ddarlithoedd lawer yn y Siambr hon o'r meinciau gyferbyn am yr angen i ni ddatganoli mwy o bwerau a gwneud penderfyniadau yn lleol, ac mae hynny'n aml yn cael ei bortreadu yn y fan hon fel egwyddor hanfodol Geidwadol. Ac eto, pan roddir cyfle iddyn nhw wneud hynny'n union, rydym ni'n gweld eu tueddiadau adweithiol nhw'n gorlethu eu hegwyddorion nhw'n gyflym iawn. Mae'r Bil—
Can we avoid conversations across the Chamber, please, whilst we listen to the response from the Cabinet Secretary?
A gawn ni osgoi cynnal sgyrsiau ar draws y Siambr, os gwelwch chi'n dda, tra byddwn ni'n gwrando ar ymateb yr Ysgrifennydd Cabinet?
The Bill does exactly what I set out in my introduction, Dirprwy Lywydd. It offers local authorities a permissive power that they can draw down when they make an assessment that this would be the right thing to do in their local circumstances.
I was surprised to hear Peter Fox’s characterisation of local authorities as organisations that clearly aren’t to be trusted. As a former leader of a local authority, that would not have been, I think, his viewpoint when he was a member of a local authority in Wales, and it’s not my view either.
I think that the Bill strikes a proper balance. It provides safeguards on the face of the Bill. Local authorities will have to follow the procedures that I set out. They will have to consult their local populations and businesses. If they decide to introduce a levy, they will have to keep the money raised in a separate account for all to see. They will have to report annually on how those funds are used for purposes that are set out in the face of the Bill. The Bill is clear: the funds used can only be used for purposes of destination management and improvement. I think that that provides local authorities with the right level of discretion without the risk of those funds being siphoned away for nothing to do with the costs associated with tourism and its promotion in the future.
The Member said that many people across Wales will not want to support the Bill. But the irony of the Conservative Party position on the floor of this Senedd is that they believe that local people should bear all of the costs associated with tourism, and that visitors should bear none of them. And believe me, that is not a popular position, particularly among those populations who see the greatest impact of tourism in those communities.
They believe, and we believe, that it is simply fair that people who visit an area and who use the facilities of that area, and who expect that those facilities will be kept in good order—that’s what draws them to those places in the first place—make some small, modest contribution to ensuring that those facilities can be there for the future. Not only is it a right cause, Dirprwy Lywydd, it’s a popular cause, particularly amongst those populations who, otherwise, are left to pick up all of those costs on behalf not just of residents, but everyone who visits as well.
Mae'r Bil yn gwneud yr union beth a amlinellais yn fy nghyflwyniad, Dirprwy Lywydd. Mae'n cynnig pŵer caniataol i'r awdurdodau lleol y gallen nhw dynnu arno wrth iddyn nhw wneud asesiad i ganfod ai dyma'r peth cymwys i'w wneud yn eu hamgylchiadau lleol nhw.
Roedd hi'n syndod mawr i mi glywed Peter Fox yn portreadu'r awdurdodau lleol fel sefydliadau y mae hi'n amlwg na ellir ymddiried ynddyn nhw. Yn gyn-arweinydd mewn awdurdod lleol, nid honno fyddai ei farn yntau, rwy'n amau, pan oedd ef yn aelod o awdurdod lleol yng Nghymru, ac nid honno mo fy marn innau chwaith.
Rwy'n credu bod y Bil yn taro'r cydbwysedd cywir. Mae'n rhoi mesurau diogelu ar wyneb y Bil. Fe fydd yn rhaid i'r awdurdodau lleol ddilyn y gweithdrefnau a nodais i. Fe fydd yn rhaid iddyn nhw ymgynghori â'r bobl sy'n byw yno a'r busnesau lleol. Pe bydden nhw'n penderfynu cyflwyno ardoll, fe fyddai'n rhaid iddyn nhw gadw'r arian sy'n cael ei godi mewn cyfrif ar wahân er mwyn i bawb ei weld. Fe fydd yn rhaid iddyn nhw adrodd yn flynyddol ar sut mae'r cronfeydd hynny'n cael eu defnyddio at ddibenion sy'n cael eu nodi yn wyneb y Bil. Mae'r Bil yn eglur iawn: at ddibenion rheoli a gwella cyrchfannau yn unig y gellir defnyddio'r arian hwnnw. Rwy'n credu bod hynny'n rhoi'r gyfradd briodol o ddisgresiwn i'r awdurdodau lleol heb berygl o grynhoi hwnnw ar gyfer pethau nad ydyn nhw'n ymwneud dim â'r costau sy'n gysylltiedig â thwristiaeth a hyrwyddo hynny i'r dyfodol.
Roedd yr Aelod yn dweud na fydd llawer o bobl ledled Cymru yn awyddus i gefnogi'r Bil. Ond eironi safbwynt y Blaid Geidwadol ar lawr y Senedd hon yw eu bod nhw'n credu y dylai pobl leol ysgwyddo'r holl gostau sy'n gysylltiedig â thwristiaeth, ac na ddylai'r ymwelwyr dalu am ddim ohonyn nhw. A chredwch chi fi, nid yw hwnnw'n safbwynt poblogaidd, yn enwedig ymhlith y poblogaethau hynny sy'n gweld yr effaith fwyaf oherwydd twristiaeth yn eu cymunedau nhw.
Maen nhw o'r farn, ac rydym ninnau o'r farn, ei bod hi'n ddigon teg bod pobl sy'n ymweld ag ardal ac sy'n defnyddio cyfleusterau'r ardal honno, ac sy'n disgwyl y bydd y cyfleusterau hynny'n cael eu cadw mewn cyflwr da—dyna sy'n eu tynnu nhw i'r mannau hynny yn y lle cyntaf—yn gwneud cyfraniad bychan, rhesymol i sicrhau bod y cyfleusterau hynny'n gallu bod yno i'r dyfodol. Nid yn unig bod hwnnw'n achos cyfiawn, Dirprwy Lywydd, ond mae'n achos poblogaidd, yn enwedig ymhlith y poblogaethau hynny sydd, fel arall, yn cael eu gadael i dalu'r holl gostau hynny ar ran nid yn unig y preswylwyr yno, ond ar ran pawb sy'n ymweld â'r lle hefyd.
I welcome the introduction of this Bill in the Senedd because now we actually have something to discuss. I have actually been really concerned about the discourse around this levy, notwithstanding some of the genuine concerns that have been raised, which I'll come to shortly. If you had listened to what some have said in the run-up to this Bill—we have heard some of that here today—you'd swear that, in order to visit Wales, you'd have to remortgage your house because it would be so expensive. That simply isn't the case, is it?
On the cost to visitors, I think that 75p or £1.25 a night is reasonable. When you're already paying hundreds, sometimes thousands, to visit Wales, in accommodation costs and so on, an additional £1.25 a night won't factor into the decision of whether or not you'll come to Wales. I know that much has been said around international comparisons by both sides. We've heard reference to where the levy is being used to deter visitors. Well, let's actually look at the example of Venice. There, the levy was being used to influence people not to come to Venice. That was at €5 a day for day-trippers only, with the levy on overnight stays remaining. Well, the reality is it failed. They didn't meet that policy objective of reducing visitors to Venice. Instead, the first 11 days of the pilot period saw nearly 750,000 visitors registered; on the same days in 2023, there were around 680,000 entries. So, the numbers went up regardless of the levy being in place. This indicates that, if someone wants to go somewhere, they'll do it regardless of whether there's a visitor levy or not.
Now, in terms of some of those concerns that have been raised, we heard mention in the Cabinet Secretary's statement about ensuring that the funds raised through the levy find their way to actually supporting the sector. Transparency, I think, is going to be key in this process, and I'd genuinely be interested to understand how the Cabinet Secretary will enforce some of those things that he has set out, in terms of ensuring that money gets to the sector, to support it. How, as well, will he be bringing those businesses with concerns along with him on this legislation journey?
I think that an important point that Peter did raise around VAT was very pertinent. In countries where the visitor levy is already in place, VAT is significantly lower. So, I'd be interested to understand if the Government has also looked at other ways in which it could support the tourism sector. I've been an advocate for VAT to be lowered for hospitality in particular, but it would be interesting to understand what work the Government has done in that field.
If I could turn to the register of visitor accommodation. Could you give further detail on what the definition of visitor accommodation will be that would then qualify an accommodation to be registered? What happens, then, when an accommodation isn't registered? And finally, will the register be public and shared with local authorities? As I said earlier, I welcomed the introduction of this Bill, but now is the time to hammer out some of those details.
Rwy'n croesawu cyflwyniad y Bil hwn yn y Senedd oherwydd fe fydd gennym ni rywbeth gwirioneddol i'w drafod nawr. Rwyf i wedi bod yn bryderus iawn ynglŷn â'r drafodaeth am yr ardoll hon, er gwaethaf rhai o'r pryderon gwirioneddol a godwyd, ac fe fyddaf i'n dod atyn nhw cyn bo hir. Pe byddech chi wedi gwrando ar yr hyn y mae rhai wedi ei ddweud yn y cyfnod cyn y Bil hwn—fe glywsom ni rywfaint o hynny yma heddiw—fe fyddech chi wedi tyngu y bydd hi'n rhaid i chi, er mwyn ymweld â Chymru, roi morgais arall ar eich tŷ oherwydd fe fydd hynny mor gostus. Ond nid dyna'r achos o gwbl, nage?
O ran y gost i ymwelwyr, rwy'n credu bod 75c neu £1.25 y noson yn rhesymol iawn. Pan fyddwch chi'n talu cannoedd, miloedd o bunnau weithiau, i ymweld â Chymru, mewn costau llety ac yn y blaen, ni fydd £1.25 ychwanegol y noson o unrhyw ddylanwad ar y penderfyniad i ddod i Gymru neu beidio. Fe wn i fod llawer wedi cael ei ddweud ynghylch cymariaethau rhyngwladol gan y ddwy ochr. Fe glywsom ni sôn am y mannau hynny lle mae ardoll yn cael ei defnyddio i atal ymwelwyr. Wel, gadewch i ni edrych ar enghraifft Fenis. Yno, roedd yr ardoll yn cael ei defnyddio i berswadio pobl i beidio â dod i Fenis. Cyfradd o €5 y dydd oedd honno ar gyfer teithwyr dydd yn unig, gyda'r ardoll ar aros dros nos yn parhau. Y gwir amdani yw ei fod wedi methu. 'Wnaethon nhw ddim cyflawni'r amcan polisi hwnnw o leihau niferoedd ymwelwyr i Fenis. Yn hytrach na hynny, yn ystod 11 diwrnod cyntaf cyfnod y cynllun treialu fe gofnodwyd bron i 750,000 o ymwelwyr a oedd wedi dod; ar yr un dyddiadau yn 2023, fe ddaeth tua 680,000 i mewn. Felly, fe aeth y niferoedd yn fwy er gwaethaf y ffaith bod ardoll ar waith. Mae hynny'n golygu, os bydd rhywun yn dymuno mynd i unrhyw le, fe fydd yn gwneud felly pe byddai ardoll ymwelwyr ar waith ai peidio.
Nawr, o ran rhai o'r pryderon hynny a gafodd eu codi, fe glywsom ni sôn yn natganiad yr Ysgrifennydd Cabinet am sicrhau bod yr arian sy'n cael ei godi drwy'r ardoll yn mynd i gefnogi'r sector. Bydd tryloywder, rwy'n credu, yn allweddol yn y broses honno, ac fe fyddwn i'n wirioneddol falch o gael deall sut mae'r Ysgrifennydd Cabinet am orfodi rhai o'r pethau hynny a nododd ef, o ran sicrhau bod arian yn cyrraedd y sector, i roi cefnogaeth i hwnnw. Sut, hefyd, y mae ef am ddod â'r busnesau hynny sydd â phryderon gydag ef ar y daith ddeddfwriaethol hon?
Rwy'n credu bod pwynt pwysig a gododd Peter ynghylch TAW yn berthnasol iawn. Mewn gwledydd lle mae'r ardoll ymwelwyr ar waith eisoes, mae TAW ar gyfradd sylweddol is. Felly, fe fyddai hi'n dda iawn gennyf i ddeall a yw'r Llywodraeth wedi ystyried ffyrdd eraill hefyd y gallai hi gefnogi'r sector twristiaeth. Rwyf i wedi eiriol dros ostwng TAW ar gyfer lletygarwch yn benodol, ond fe fyddai hi'n ddiddorol i ni gael deall pa waith a wnaeth y Llywodraeth yn y maes hwnnw.
Os caf i droi at y gofrestr llety ymwelwyr. A wnewch chi roi rhagor o fanylion am yr hyn a fydd yn ddiffiniad o lety i ymwelwyr ac a fyddai wedyn yn gwneud llety yn gymwys i'w gofrestru? Beth sy'n digwydd, felly, pan nad yw llety wedi cael ei gofrestru? Ac yn olaf, a fydd y gofrestr yn un gyhoeddus ac yn cael ei rhannu â'r awdurdodau lleol? Fel dywedais i'n gynharach, roeddwn i'n croesawu cyflwyno'r Bil hwn, ond nawr yw'r amser i saernïo rhai o'r manylion hynny.
Dirprwy Lywydd, I thank Luke Fletcher for those questions. He's right that the cost to visitors in this Bill is at the modest end of the spectrum, and deliberately at the modest end. Peter Fox referred to tax principles here in Wales. Our tax principles are that any form of levy of this sort should be clear, it should be stable and it should be simple. It should be easy to comply with. And that's why we've set the level of the visitor levy as we have.
Dirprwy Lywydd, when Luke Fletcher mentioned Venice, I was reminded that I once had an opportunity to meet the finance Minister in the Dutch Government. He told me that he had previously been the mayor of Amsterdam, and that the single best decision he had ever made was to introduce a visitor levy to that city, and that he faced all the sorts of criticisms that we face here today, and that every one of those criticisms had turned out to be false. And I believe the same will be true here in Wales.
The enforcement provisions of the Bill are also designed to be simple, and they're also designed to be based on a high-trust relationship with our local authorities. I simply don't accept the characterisation of local authorities as organisations that are always on the lookout for ways to get around the law. The law will be clear, it will tell them the things for which they are able to use funds raised through the visitor levy, and there will be a reporting mechanism through which they can be held to account. That will, I think, ensure that they do just as we would expect. And, in the end, they face their electors, as we do here. They have democratic legitimacy of their own, and this Bill supports that by offering them a new opportunity that otherwise would not be available to them.
We will continue to work with tourism businesses. As I said, I was pleased to meet with the forum today. Businesses recognise that, if a levy is to happen, then their efforts are best directed towards making the levy work for them. And there have been many, many constructive conversations with the industry that have helped us to get the Bill to the position that is in today.
As to the register, Dirprwy Lywydd, it will be public, it will be shared. The details are to be found in Part 3 of the Bill—that is the heart of the Bill. There are six separate Chapters involved in Part 3 of the Bill. They set out many of the details that Luke Fletcher has asked me about this afternoon.
Dirprwy Lywydd, rwy'n diolch i Luke Fletcher am y cwestiynau yna. Mae ef yn gywir o ran bod y gost i ymwelwyr yn y Bil hwn ar ben cymedrol y sbectrwm, ac yn fwriadol felly. Fe gyfeiriodd Peter Fox at yr egwyddorion o ran trethiant yma yng Nghymru. Ein hegwyddorion ni o ran trethiant yw y dylai unrhyw fath o ardoll o'r math hwn fod yn eglur, fe ddylai fod yn sefydlog ac fe ddylai fod yn syml. Fe ddylai fod yn rhwydd cydymffurfio â hi. A dyna pam rydym ni wedi pennu cyfradd yr ardoll ymwelwyr fel gwnaethom ni.
Dirprwy Lywydd, pan grybwyllodd Luke Fletcher Fenis, fe ddaeth i'm cof fy mod i wedi cael cyfle i gwrdd un tro â'r Gweinidog cyllid yn Llywodraeth yr Iseldiroedd. Fe ddywedodd ef wrthyf i iddo fod yn faer Amsterdam ar un adeg, ac mai'r penderfyniad gorau a wnaeth erioed oedd cyflwyno ardoll ymwelwyr yn y ddinas honno, a'i fod wedi wynebu'r holl fathau o feirniadaethau sy'n ein hwynebu ninnau yn y fan hon heddiw, ac yn y pen draw fe ddangoswyd bod pob un o'r beirniadaethau hynny'n anghywir. Ac rwy'n credu y bydd yr un peth yn wir yma yng Nghymru.
Mae darpariaethau'r Bil o ran gorfodi wedi eu cynllunio i fod yn syml hefyd, ac fe gawson nhw eu cynllunio hefyd i fod yn seiliedig ar berthynas o ymddiriedaeth gadarn yn ein hawdurdodau lleol ni hefyd. Yn syml, nid wyf i'n derbyn y portread o'r awdurdodau lleol fel sefydliadau sy'n chwilio am ffyrdd o anwybyddu'r gyfraith trwy'r amser. Fe fydd y gyfraith yn eglur, fe fydd hi'n dweud wrthyn nhw ar gyfer pa bethau y gallan nhw ddefnyddio'r arian sy'n cael ei godi drwy'r ardoll ymwelwyr, ac fe fydd yna fecanwaith ar gyfer adrodd y gellir ei ddefnyddio i'w dwyn nhw i gyfrif. Fe fydd hynny, yn fy marn i, yn sicrhau eu bod nhw'n gwneud yn union fel y byddem ni'n ei ddisgwyl. Ac, yn y pen draw, maen nhw'n wynebu eu hetholwyr, fel gwnawn ninnau yn y fan hon. Mae ganddyn nhw gyfreithlondeb democrataidd o'u rhan eu hunain, ac mae'r Bil hwn yn cefnogi hynny drwy estyn cyfle newydd iddyn nhw na fyddai ar gael iddyn nhw fel arall.
Fe fyddwn ni'n parhau i weithio gyda busnesau twristiaeth. Fel dywedais i, roeddwn i'n falch o gyfarfod â'r fforwm heddiw. Mae busnesau yn cydnabod, pe bydd ardoll yn digwydd, mai'r ffordd orau iddyn nhw gyfeirio eu hymdrechion nhw yw ceisio gwneud i'r ardoll weithio iddyn nhw. Ac mae llawer o sgyrsiau adeiladol wedi bod gyda'r diwydiant sydd wedi ein helpu ni i ddwyn y Bil i'r sefyllfa y mae ynddi heddiw.
O ran y gofrestr, Dirprwy Lywydd, fe fydd hi'n gyhoeddus, fe gaiff ei rhannu. Mae'r manylion i'w gweld yn Rhan 3 y Bil—honno yw calon y Bil. Mae chwe Phennod ar wahân i'w cael yn Rhan 3 y Bil. Maen nhw'n nodi llawer o'r manylion y mae Luke Fletcher wedi gofyn i mi yn eu cylch y prynhawn yma.
A visitor levy is common across Europe. There are more than 60 destinations around the world where this type of tax is already in place. These vary from a nationwide tax in Iceland to various towns across the US. Some have been in place for a long time. France did it first in 1910, but most were introduced during the last few decades. On holiday in Italy, Greece and Spain, I have paid the tourist levy. The argument against it is that it would increase the cost of rooms and reduce visitor numbers. That does not appear to have happened in the countries I have just named.
As someone who stays in Gwynedd regularly, prices vary significantly. Staying in a chain hotel in Caernarfon, I have paid under £50 and over £100 per night for exactly the same room. Tourists add costs to the local council that are currently paid by the local residents. Why would a visitor levy affect Wales when it does not affect Spain, Greece and France, the three most visited destinations in Europe?
Mae ardoll ymwelwyr yn rhywbeth cyffredin ledled Ewrop. Fe geir rhagor na 60 o gyrchfannau ledled y byd erbyn hyn lle mae treth o'r fath yn weithredol. Mae'r rhain yn amrywio o fod yn dreth genedlaethol yng Ngwlad yr Iâ hyd at dreth mewn trefi amrywiol ledled yr Unol Daleithiau. Mae rhai wedi bod ar waith ers cryn amser. Gwnaeth Ffrainc hynny gyntaf ym 1910, ond fe gafodd y rhan fwyaf ohonyn nhw eu cyflwyno yn ystod y degawdau diwethaf. Rwyf i wedi talu ardoll ymwelwyr pan fues i ar wyliau yn yr Eidal, yng Ngwlad Groeg ac yn Sbaen. Y ddadl yn ei herbyn yw y byddai hi'n cynyddu cost ystafelloedd ac yn lleihau nifer yr ymwelwyr. Nid yw hi'n ymddangos bod hynny wedi digwydd yn y gwledydd yr wyf i newydd eu henwi nhw.
Yn rhywun sy'n aros yng Ngwynedd yn rheolaidd, mae'r prisiau yn amrywio llawer iawn. Pan oeddwn i'n aros mewn gwesty cadwyn yng Nghaernarfon, roeddwn yn talu llai na £50 a thros £100 y noson am yr un ystafell yn union. Mae twristiaid yn ychwanegu costau i'r cyngor lleol sy'n cael eu talu ar hyn o bryd gan y trigolion lleol. Pam ddylai ardoll ymwelwyr effeithio ar Gymru pan nad yw honno'n effeithio ar Sbaen, Gwlad Groeg na Ffrainc, y tair cyrchfan fwyaf poblogaidd i ymwelwyr yn Ewrop?
I agree entirely with the points that Mike Hedges makes, Llywydd, and it’s not just that I agree with him, but the research published as part of the preparation of the Bill, independent research by Bangor University that looks at the experience of visitor levies introduced elsewhere, bears out exactly what Mike Hedges says. There is no evidence that they act as a deterrent to the tourism industry, and there are countless examples of where a visitor levy produces funds that are reinvested in making sure that those places go on being attractive to visitors in the future. And that is what this Bill is designed to do. It is designed to allow local authorities to make sure that tourism, which is very important in those localities, goes on being sustainable on the one hand and successful on the other into the future. And I think the points that Mike Hedges has made this afternoon, pointing to evidence elsewhere, shows how it can be made to be a success.
Rwy'n cytuno yn llwyr â'r pwyntiau a wnaeth Mike Hedges, Llywydd, ac nid yn unig fy mod i'n cytuno ag ef, ond mae'r ymchwil a gyhoeddwyd yn rhan o baratoi'r Bil, ymchwil annibynnol gan Brifysgol Bangor sy'n ystyried y profiad a gafwyd mewn mannau eraill pan gyflwynwyd ardollau ymwelwyr, yn mynegi'r union beth a ddywedodd Mike Hedges. Nid oes unrhyw dystiolaeth eu bod nhw'n rhwystr i'r diwydiant twristiaeth, ac mae yna enghreifftiau di-ri o ardoll ymwelwyr yn cynhyrchu arian sy'n cael ei ailfuddsoddi i sicrhau bod y lleoedd hynny'n mynd ymlaen i fod yn ddeniadol i ymwelwyr yn y dyfodol. A dyna'r hyn y cynlluniwyd y Bil hwn i'w wneud. Fe'i cynlluniwyd i ganiatáu i awdurdodau lleol sicrhau y bydd twristiaeth, sy'n bwysig iawn yn yr ardaloedd hynny, yn dal i fod yn gynaliadwy i'r dyfodol ar y naill law ac yn llwyddiannus i'r dyfodol ar y llaw arall. Ac rwy'n credu bod y pwyntiau a wnaeth Mike Hedges y prynhawn yma, a oedd yn tynnu sylw at y dystiolaeth o fannau eraill, yn dangos sut y gellir gwneud hyn yn llwyddiannus.
First Minister—former First Minister, rather—when you first mooted the suggestion of a tourism levy, I was very angry, frankly, on behalf of the businesses in my own constituency that might be affected. And I'm afraid to say that I'm equally angry with this proposal today. One thing that we know is that visitors who come to places like Rhyl, Colwyn Bay, Llandudno, many of them are price-sensitive visitors. They are people who make a choice based on an extra £50 or £60. If someone comes on a holiday and it costs them an extra £84 for a fortnight for a family of four, that's quite a lot of money for those people who are just about able to go on holiday for that year, and people will choose to go to the coasts of the north-west of England rather than the north Wales coast, or they'll choose to go to the Lake district instead of Snowdonia. I'm very concerned about that.
I appreciate that you have taken some action, which will hopefully protect and reassure some people who holiday in my constituency. So, caravan owners, for example, are going to be exempt, which I appreciate. There are other areas where I think that you ought to look at exemptions. One of them is those places that people stay when they're on pilgrimages, very often informal accommodation in church halls. That at the moment doesn't appear to have been exempted, but I would appreciate if you could consider exempting those from these provisions. I think also we've talked a lot about the fact that these are—
Prif Weinidog—cyn-Brif Weinidog, yn hytrach—pan wnaethoch chi grybwyll yr awgrym o gael ardoll dwristiaeth am y tro cyntaf, roeddwn i'n ddig iawn, a dweud y gwir, ar ran y busnesau yn fy etholaeth y gallai honno effeithio arnyn nhw. Ac rwyf i'r un mor ddig oherwydd y cynnig hwn heddiw, rwy'n ofni. Un peth yr ydym ni'n ei wybod yw bod ymwelwyr sy'n dod i lefydd fel Y Rhyl, Bae Colwyn, a Llandudno, mae llawer ohonyn nhw'n ymwelwyr sy'n sensitif i brisiau. Maen nhw'n bobl sy'n gwneud dewisiadau ar sail rhyw £50 neu £60 ychwanegol. Os daw rhywun ar wyliau ac mae'n costio £84 ychwanegol iddyn nhw am bythefnos i deulu o bedwar, mae hynny'n dipyn o arian i'r bobl hynny sy'n ei chael hi'n galed mynd ar wyliau o gwbl y flwyddyn honno, ac fe fydd pobl yn dewis mynd i arfordiroedd gogledd-orllewin Lloegr yn hytrach nag arfordir gogledd Cymru, neu fe fyddan nhw'n dewis mynd i ardal y Llynnoedd yn lle Eryri. Rwy'n bryderus iawn ynglŷn â hynny.
Rwy'n falch eich bod chi wedi cymryd rhywfaint o gamau, a fydd, gobeithio, yn amddiffyn ac yn rhoi sicrwydd i rai a fydd yn mynd ar eu gwyliau yn fy etholaeth i. Felly, fe fydd perchnogion carafanau, er enghraifft, yn cael eu heithrio, ac rwy'n falch o hynny. Mae yna feysydd eraill yr wyf i o'r farn y dylech chi ystyried eu heithrio. Un ohonyn nhw yw'r safleoedd hynny y mae pobl yn aros ynddyn nhw ar bererindodau, llety anffurfiol yw hwnnw mewn neuaddau eglwys yn aml iawn. Nid yw hi'n ymddangos i mi fod hynny wedi cael ei eithrio ar hyn o bryd, ond fe fyddwn i'n falch iawn pe byddech chi'n ystyried eithrio darpariaethau fel hyn. Rwy'n credu hefyd ein bod ni wedi siarad llawer iawn am y ffaith fod y rhain—
You need to conclude, Darren, please.
Darren, mae angen i chi derfynu, os gwelwch yn dda.
I will. We've talked a lot about the fact that many of these levies are charged elsewhere in the world, but there's also a significant differential in VAT in most of those places. That isn't the case here in Wales, and I am concerned that if we're not careful, we will completely outprice Wales out of the holiday market. We know that visitor numbers were down last year, 14 per cent on 2019 in Wales, compared to just 4 per cent over the border in England. I think that's because of the messages, frankly, the anti-tourism messages that have been coming from this Government.
Fe wnaf i. Rydym ni wedi siarad llawer am y ffaith fod llawer o'r ardollau hyn yn cael eu codi mewn mannau eraill yn y byd, ond fe geir gwahaniaethau sylweddol hefyd o ran TAW yn y rhan fwyaf o'r mannau hynny. Nid yw hynny'n wir yma yng Nghymru, ac rwy'n pryderu, os nad ydym ni'n ofalus, y byddwn ni'n codi cymaint yng Nghymru fel y byddwn ni allan o'r farchnad wyliau yn gyfan gwbl. Fe wyddom ni fod nifer yr ymwelwyr wedi gostwng y llynedd, 14 y cant ers 2019 yng Nghymru, o gymharu â dim ond 4 y cant dros y ffin yn Lloegr. Rwy'n credu bod hynny wedi digwydd oherwydd y genadwri, a dweud y gwir, y genadwri wrth-dwristiaeth sydd wedi dod oddi wrth y Llywodraeth hon.
I'd just say to Darren Millar that there are many causes that we talk about on the floor of this Senedd where anger is a justified response, but a modest tourism levy is not one of them. Just in a very basic sense of proportion, the things that we talk about here that genuinely ought to be a source of anger, asking somebody to pay 75p a night to come and stay in Wales is not one of them. I'd much rather have a dialogue with him about sensible practical issues. I'm very happy to look at the point that he made about village halls. If we're going to make the tourism levy work, that's the conversation that's worth having. The other sorts of points he makes are so disproportionate to the modest measure in front of the Senedd that he ends up not being taken seriously when his other points are worth taking seriously.
Fe hoffwn i ddweud wrth Darren Millar fod yna lawer o achosion yr ydym ni'n siarad amdanyn nhw ar lawr y Senedd hon lle gall dicter fod yn ymateb cyfiawn, ond nid yw ardoll dwristiaeth resymol iawn yn un ohonyn nhw. I fod â synnwyr sylfaenol iawn o gymesuredd, ni ddylai'r pethau yr ydym ni'n siarad amdanyn nhw nawr fod yn destun dicter gwirioneddol, sef gofyn bod rhywun yn talu 75c y noson i ddod i aros yng Nghymru. Fe fyddai hi'n llawer gwell gen i gynnal trafodaeth ag ef am faterion ymarferol synhwyrol. Rwy'n hapus iawn i ystyried y pwynt a wnaeth ef am neuaddau pentref. Os ydym ni'n am wneud i'r ardoll dwristiaeth weithio, honno yw'r sgwrs sy'n werth ei chael. Mae'r mathau o bwyntiau a wnaeth ef fel arall mor anghymesur o ystyried pa mor gymedrol yw'r mesur ger bron y Senedd fel na fydd neb yn ei gymryd ef o ddifrif yn y pen draw tra bod ei bwyntiau eraill yn werth eu cymryd o ddifrif.
A gaf i groesawu'r datganiad hwn yn fawr iawn? Fel mae'n digwydd, pan oeddwn i'n Aelod dynodedig yn rhan o'r cytundeb cydweithio, fi oedd yn gyfrifol am y maes polisi hwn. Gallaf dystio i'r gwaith caled mae'r swyddogion wedi ei wneud i edrych yn fanwl iawn ar esiamplau ar draws y byd o arfer da. Maen nhw wedi edrych i weld beth sy'n gweithio, maen nhw wedi ymgynghori gyda'r sector, fel rŷch chi wedi'i ddweud, a gydag awdurdodau lleol, ac wedi cynnal arolygon barn. Rwy'n gwbl ffyddiog erbyn hyn fod y levy sy'n cael ei gynnig yn un teg a chytbwys iawn. Hynny yw, mae'r ymateb gan y Torïaid yn afresymol. Hynny yw, rŷn ni'n sôn am ddau berson yn aros un noson am bris paned o goffi i un person. Felly, mae'n rhaid i ni fod yn gytbwys o ran sut ŷn ni'n ymateb.
Ond y pwynt dwi eisiau ei wneud yw hyn: mae yna gost i awdurdodau lleol o ddelio ag effaith twristiaeth o ran glanhau'r strydoedd, glanhau'r sbwriel, gwella'r ffyrdd, gwella cyfleusterau cyhoeddus, llwybrau cyhoeddus ac yn y blaen. Nawr, dylai cyn-arweinydd cyngor fod yn deall beth yw'r gost hynny, felly rwy'n hapus iawn fod y gost yn cael ei rhannu, a dyna'r cynnig ger bron fan hyn.
Un awgrym bach i gloi, os y caf i, Dirprwy Lywydd. A oes modd annog awdurdodau lleol i sicrhau bod llais y sector yn cael ei glywed pan fydd penderfyniadau yn cael eu gwneud ynglŷn â sut mae gwario'r arian, er mwyn gwella'r profiad yna i dwristiaid?
May I welcome this statement warmly? As it happens, when I was a designated Member as part of the co-operation agreement, I was responsible for this policy area. I can bear witness to the hard work that the officials have done to look in very great detail at examples across the globe of good practice. They have looked to see what works, they've consulted with the sector, as you've set out, and with local authorities, and have conducted surveys. I am entirely confident now that the levy that's being proposed is fair and very proportionate. Now, the Tory response is irrational. That is, we are talking about two people staying one night for the price of a cup of coffee for one person. So, we do have to be balanced in terms of our response to this.
But the point I wanted to make is this: there is a cost to local authorities for dealing with the impact of tourism in terms of cleaning the streets, clearing away rubbish, improving the roads, improving public facilities, public footpaths and so on. Now, a former council leader should understand those costs, so I am very happy that that cost is being shared, and that is the proposal before us here.
One small suggestion to conclude, Dirprwy Lywydd, if I may. Would it be possible to encourage local authorities to ensure that the voice of the sector is heard when decisions are made as to how this money will be spent, in order to enhance that visitor experience?
Dirprwy Lywydd, diolch yn fawr i Cefin Campbell a diolch i Cefin am y gwaith roedd e wedi'i wneud o dan do'r gwaith a oedd yn mynd ymlaen rhwng y Llywodraeth a Phlaid Cymru, a diolch iddo am beth ddywedodd e am y gwaith caled mae swyddogion wedi'i wneud. Fel y dywedais i wrth Darren Millar, dwi'n agored i unrhyw ddadl resymol i wella'r Bil. Dwi ddim wedi gweld unrhyw Fil sydd wedi dod o flaen y Senedd sydd ddim wedi cael ei wella trwy'r broses o graffu. Dwi'n hollol hapus i edrych gyda'r pwyllgorau ar sut y gallwn ni fod yn glir y bydd llais busnesau yn cael ei glywed pan fydd yr awdurdodau lleol yn gwneud y penderfyniad am sut i wario'r arian maen nhw'n ei gasglu trwy'r ardoll. A dwi'n siŵr, trwy'r broses o graffu ar y Bil, y bydd syniadau fel yna yn gallu dod i wyneb y ddadl, a dwi'n hollol hapus i'w hystyried nhw pan fyddan nhw'n codi fel yna.
Dirprwy Lywydd, thank you very much to Cefin Campbell and thanks to Cefin for the work that he did under the auspices of the work undertaken by the Government and Plaid Cymru, and thanks to him for what he said about the hard work undertaken by officials on this. As I said to Darren Millar, I'm open to any reasonable proposal to improve the Bill. I haven't seen any Bill that has come before the Senedd that has not been improved through the scrutiny process. I'm entirely happy to look alongside the committees at how we can be clear that the voice of businesses will be heard when local authorities make the decisions on how to spend the funding that they receive through this levy. And I'm sure that, through the scrutiny process, those kinds of ideas will come to the fore in the debate, and I'm entirely happy to consider them when they arise in that way.
Minister, I speak very briefly in order to support the proposal that is contained at the heart of this Bill. This is something that is entirely normal across the whole of the European mainland and elsewhere in the world. The hysteria we've heard from the Conservatives this afternoon is really misplaced. I've never seen them angry about poverty; I've only seen them angry about other things.
Let me say this, Cabinet Secretary: I think it's important that the levy raises funds that are reinvested into the fabric of the communities that support and sustain tourism. All of us who've lived in tourism hotspots, if you like, have seen the impact of tourism for good and for ill, in fact, and what we need to ensure is that the facilities exist to support and to sustain tourism, but also that tourists provide that investment in the communities they visit. So, I hope that what we'll see through this levy is greater investment in those communities, and the freedom for local authorities to take the decisions that they believe are best for their own communities.
Gweinidog, rwy'n dweud gair byr iawn o gefnogaeth i'r cynnig sydd wrth galon y Bil hwn. Mae hyn yn rhywbeth sy'n gwbl normal ledled cyfandir Ewrop i gyd ac mewn mannau eraill yn y byd hefyd. Mae'r gynddaredd a glywsom ni gan y Ceidwadwyr y prynhawn yma'n wirioneddol anghymwys. Ni welais i erioed mohonyn nhw'n gynddeiriog ynglŷn â thlodi; dim ond eu gweld nhw'n gynddeiriog ynglŷn â phethau eraill.
Gadewch i mi ddweud hyn, Ysgrifennydd Cabinet: rwy'n credu ei bod hi'n bwysig y bydd yr ardoll yn codi arian a fydd yn cael ei ailfuddsoddi yng ngwead y cymunedau sy'n cefnogi ac yn cynnal twristiaeth. Mae pob un ohonom ni sydd wedi byw mewn mannau poblogaidd ymhlith twristiaid, os mynnwch chi, wedi gweld effeithiau twristiaeth er gwell ac er gwaeth, mewn gwirionedd, a'r hyn y mae angen i ni ei sicrhau yw bod y cyfleusterau yn bod ar gyfer cefnogi a chynnal twristiaeth, ond bod twristiaid hefyd yn darparu'r buddsoddiad hwnnw yn y cymunedau y maen nhw'n ymweld â nhw. Felly, rwy'n gobeithio mai'r hyn y byddwn ni'n ei weld yn sgil yr ardoll hon yw rhagor o fuddsoddi yn y cymunedau hynny, a'r rhyddid i awdurdodau lleol wneud y penderfyniadau sydd fwyaf cymwys yn eu barn nhw i'w cymunedau nhw eu hunain.
I thank Alun Davies for those important points, Llywydd. He's absolutely right: the purpose of the Bill is that any funds raised through a visitor levy must be retained and reinvested in those communities, and they must be reinvested in creating the circumstances that make those places attractive. For example, the Bill makes reference directly to supporting the Welsh language. We know that some of the highest concentrations of tourism happen in the parts of Wales where the language is at its strongest. One of the reasons people come to Wales and visit those communities is because they want to be somewhere with that particular cultural sense of place and purpose. The Bill will allow local authorities to reinvest, exactly as Alun Davies said, in circumstances and facilities that are attractive to visitors, but that allow those communities to go on being places that have a character of their own, and it’s that character that brings other people to visit them.
Rwy'n diolch i Alun Davies am y pwyntiau pwysig yna, Llywydd. Mae ef yn llygad ei le: diben y Bil yw y bydd hi'n rhaid i unrhyw arian sy'n cael ei godi drwy ardoll ymwelwyr gael ei gadw a'i fuddsoddi o'r newydd yn y cymunedau hynny, ac mae'n rhaid ei ailfuddsoddi i greu'r amgylchiadau sy'n gwneud y lleoedd hynny'n ddeniadol. Er enghraifft, mae'r Bil yn cyfeirio yn uniongyrchol at gefnogi'r iaith Gymraeg. Fe wyddom ni fod rhai o'r crynoadau mwyaf o dwristiaeth yn digwydd mewn rhannau yng Nghymru lle mae'r iaith ar ei chryfaf. Un o'r rhesymau pam mae pobl yn dod i Gymru ac yn ymweld â'r cymunedau hynny yw oherwydd eu bod nhw'n dymuno bod yn rhywle sydd ag ymdeimlad diwylliannol arbennig o leoliad a phwrpas fel hyn. Fe fydd y Bil yn caniatáu i awdurdodau lleol ailfuddsoddi, yn union fel dywedodd Alun Davies, mewn amgylchiadau a chyfleusterau sy'n ddeniadol i ymwelwyr, ond sy'n caniatáu i'r cymunedau hynny barhau i fod yn lleoedd sydd â'u hynodrwydd eu hunain, a'r hynodrwydd hwnnw sy'n tynnu pobl eraill i ymweld â nhw hefyd.
The thing about being a politician is that we’re here to serve those that we represent. We’re not here to pay lip service to these shocking policies that you’re bringing forward. A tourism tax in Wales is nothing short of a disgrace. It's £1.25 for hotels—that apparently now includes VAT. Would the Cabinet Secretary provide clarification? Hotels in particular are already seeing food cost increases, higher energy bills, staff wages up, a percentage of business rates relief withdrawn. This tax will see visitors thinking twice about travelling to Wales, and I’ve got to be honest, I think that’s something that Plaid Cymru wants—it was their payback for the co-operation agreement.
Too often we hear of references to other countries. Mallorca, for instance, has a much lower VAT rate, but even they are now thinking of withdrawing the tourism tax. The consultation on this, I understand, was overwhelmingly against the implementation of this tax, so do you not actually listen when you put these consultations out? People are so fed up right now with the Labour Government in the UK, and here, hence why we’ve got a petition—
Hanfod bod yn wleidydd yw ein bod ni yma i wasanaethu'r rhai yr ydym ni'n eu cynrychioli. Nid ydym ni yma i esgus cefnogi'r polisïau brawychus hyn yr ydych chi'n eu cyflwyno. Nid yw treth dwristiaeth yng Nghymru yn ddim llai na gwarth. Sef £1.25 ar gyfer gwestai—sydd yn ôl pob tebyg yn cynnwys TAW erbyn hyn. A fyddai'r Ysgrifennydd Cabinet yn rhoi eglurhad? Mae gwestai yn arbennig yn gweld cynnydd eisoes o ran costau bwyd, biliau ynni uwch, cyflogau staff, canran o ryddhad ardrethi busnes yn cael ei dynnu yn ôl. Fe fydd y dreth hon yn gweld ymwelwyr yn meddwl ddwywaith cyn teithio i Gymru, ac mae'n rhaid i mi fod yn onest, rwy'n credu bod hynny'n rhywbeth y mae Plaid Cymru yn ei hoffi—eu cildwrn nhw am y cytundeb cydweithio.
Rydym ni'n clywed yn rhy aml am gyfeiriadau at wledydd eraill. Mae gan Mallorca, er enghraifft, gyfradd TAW sy'n llawer is, ond maen nhw'n ystyried tynnu'r dreth dwristiaeth yn ôl erbyn hyn. Roedd yr ymgynghoriad ar hynny, rwy'n deall, yn ysgubol yn erbyn gweithredu'r dreth hon, ac felly nid ydych ch'n gwrando mewn gwirionedd pan fyddwch chi'n cyflwyno'r ymgynghoriadau hyn? Mae pobl wedi cael llond bol nawr gyda'r Llywodraeth Lafur yn y DU, ac yn y fan hon, dyn pam y mae deiseb gennym ni—
Janet, you need to ask a question, please, and conclude.
Janet, mae angen i chi ofyn cwesitwn, os gwelwch yn dda, a therfynu.
—hurtling towards 3 million people dissatisfied with you and your policy. Why are you not listening? And a very important point—
—yn chwyrlïo tuag at 3 miliwn o bobl sy'n anfodlon â chi a chyda'ch polisi chi. Pam nad ydych chi'n gwrando? A phwynt pwysig iawn—
Janet, you need to conclude, please.
Janet, mae angen i chi derfynu, os gwelwch yn dda.
I’ve heard that women and children using holiday accommodation whilst fleeing violence will have to pay this visitor levy, but I understand the charity, or they themselves, can then ask for it back. Do you honestly think—? I think that’s insensitive, expecting people who’ve come here, actually fleeing domestic abuse and violence, after all the talk about it here—. Why should they have to pay this, finance Cabinet Secretary? And—
Fe glywais i y bydd yn rhaid i fenywod a phlant sy'n defnyddio llety gwyliau i ffoi oddi wrth drais dalu'r ardoll ymwelwyr hon, ond rwy'n deall y gall yr elusen, neu nhw eu hunain, ofyn am ad-daliad. A ydych chi'n meddwl mewn difrif—? Rwy'n credu bod hynny'n ansensitif, a disgwyl i bobl sydd wedi dod yma, mewn gwirionedd ar gyfer ffoi oddi wrth gam-drin domestig a thrais, wedi'r holl sôn am hynny yma—. Pam ddylen nhw dalu honno, Ysgrifennydd Cabinet? A—
Time, please, Janet.
Amser, os gwelwch yn dda, Janet.
Do you not believe that this is an insensitive policy, for those people, but also for our businesses? Diolch yn fawr.
Onid ydych chi'n credu bod hwn yn bolisi ansensitif, o ran y bobl hynny, ond o ran ein busnesau ni hefyd? Diolch yn fawr.
Well, Dirprwy Lywydd, the Member can never see a top without wanting to go over it. And she, as usual, didn’t disappoint us this afternoon. Her conspiracy-minded ideas of how a visitor levy came about wouldn’t bear any examination. And let me give her an assurance that there are safeguards in the Bill so people who are placed in accommodation because of domestic abuse will not pay a visitor levy. So, let me set her mind at rest on that.
Surely the most important point Janet Finch-Saunders made was the first one. We are sent here by those whom we represent, and, believe me, the people who live in areas that have large numbers of tourists visiting them are very clearly in support of this Bill. If you were speaking on behalf of your residents, rather than your visitors, then there is no doubt you would be in favour of this Bill.
I listened carefully earlier this afternoon to an important contribution from another north Wales Member, Sam, when he talked about outdoor safety and mountain rescue. He pointed out that those organisations are very short of funds. In your view of the world, Janet, all the costs of mountain rescue and other facilities that are offered to tourists should be borne by people who live in those areas, but those people who visit them, those people who need—
Wel, Dirprwy Lywydd, ni fethodd yr Aelod erioed â gweld ei chyfle i fynd dros ben llestri. Ac, fel arfer, ni chawsom ein siomi ganddi hi'r prynhawn yma. Ni fyddai ei syniadau hi ynghylch y cydgynllwynio sydd wedi bod ar gyfer llunio'r ardoll ymwelwyr yn gwrthsefyll unrhyw archwiliad. A gadewch i mi roi sicrwydd iddi hi fod yna fesurau diogelu yn y Bil fel na fydd pobl sy'n cael eu rhoi mewn llety oherwydd cam-drin domestig yn talu ardoll ymwelwyr. Felly, gadewch i mi dawelu ei meddwl hi ynglŷn â hynny.
Mae'n sicr mai'r pwynt pwysicaf a wnaeth Janet Finch-Saunders oedd yr un cyntaf. Fe gawn ni ein hanfon i'r fan hon gan y rhai yr ydym ni'n eu cynrychioli, a chredwch chi fi, mae'r bobl sy'n byw mewn ardaloedd sydd â nifer fawr o dwristiaid yn ymweld â nhw yn amlwg iawn o blaid y Bil hwn. Pe byddech chi'n siarad ar ran eich preswylwyr chi, yn hytrach na'ch ymwelwyr chi, nid oes amheuaeth y byddech chi o blaid y Bil hwn.
Yn gynharach y prynhawn 'ma, fe wrandewais i'n astud ar gyfraniad pwysig oddi wrth Aelod arall o'r gogledd, Sam, pan oedd ef yn siarad am ddiogelwch awyr agored ac achub mynydd. Roedd ef yn tynnu sylw at y ffaith fod y sefydliadau hynny'n brin iawn o arian. Yn eich gweledigaeth chi o'r byd, Janet, fe ddylai costau achub mynydd a'r cyfleusterau eraill i gyd sy'n cael eu cynnig i dwristiaid gael eu talu gan bobl sy'n byw yn yr ardaloedd hynny, ond y bobl hynny sy'n ymwelwyr yno, y bobl hynny sydd ag angen—
I never said that. On a point of order, I never said anything of the kind.
Ni ddywedais i erioed mo hynny. Ar bwynt o drefn, ni ddywedais i unrhyw beth o'r fath.
You said exactly that. You said that people who visit areas should not make a contribution to the cost of the services that they rely on. Mountain rescue services, very clearly, very often go out to rescue people who are visiting those areas. Is it unfair, Dirprwy Lywydd, that those visitors should make a very modest contribution indeed to the costs of providing the service, which Sam quite rightly said was struggling to be funded for what they do?
Fe ddywedoch chi hynny'n union. Roeddech chi'n dweud na ddylai pobl sy'n ymweld ag ardaloedd fod yn cyfrannu at gost y gwasanaethau y maen nhw'n dibynnu arnyn nhw. Mae gwasanaethau achub mynydd, yn amlwg iawn, yn mynd allan i achub pobl sy'n ymweld â'r ardaloedd hynny'n aml iawn. A yw hi'n annheg, Dirprwy Lywydd, y dylai'r ymwelwyr hynny wneud cyfraniad rhesymol iawn wir at gostau darparu'r gwasanaeth, yr oedd Sam yn gwbl briodol i ddweud ei fod yn cael trafferthion o ran cael ei ariannu i wneud yr hyn y mae'n ei wneud?
Point of order.
Pwynt o drefn.
I will take the point of order.
Fe gymeraf i'r pwynt o drefn.
I'm sorry, Cabinet Secretary, but I have never uttered the words that you have just said that I've said here. You won't find them on the Record of Proceedings. I've never even mentioned those words. So, I would ask you to withdraw those comments. I have not—
Mae'n ddrwg gennyf i, Ysgrifennydd Cabinet, ond nid wyf erioed wedi ynganu'r geiriau yr ydych chi newydd eu dweud yma. Ni fyddech chi'n dod o hyd iddyn nhw ar y Cofnod. Nid wyf i hyd yn oed wedi crybwyll y geiriau hynny hyd yn oed. Felly, rwy'n gofyn i chi dynnu'r sylwadau hynny'n eu holau. Nid wyf i—
The point of order should be addressed to me, not to the Cabinet Secretary.
Fe ddylid cyfeirio'r pwynt o drefn ataf i, nid at yr Ysgrifennydd Cabinet.
It's what, sorry?
Beth yw hyn, mae'n ddrwg gen i?
It should be addressed to myself as Chair.
Fe ddylid ei gyfeirio ataf i fel Cadeirydd.
Oh, I do apologise. But I have not used those words, today in my speech, or at any time in this Chamber since I've been elected. Diolch.
O, rwy'n ymddiheuro. Ond nid wyf i wedi defnyddio'r geiriau hynny, heddiw yn fy araith i, nac ar unrhyw achlysur yn y Siambr hon ers i mi gael fy ethol. Diolch.
Thank you, Janet. I'm sure the Cabinet Secretary will review the words very carefully.
Diolch i chi, Janet. Rwy'n siŵr y bydd yr Ysgrifennydd Cabinet yn adolygu'r geiriau yn ofalus iawn.
I'm very happy to review them.
Rwy'n hapus iawn i'w hadolygu nhw.
Rydw innau hefyd yn croesawu gweld cyflwyno'r Bil yma. Mi fyddai arian y lefi yn fuddiol iawn ar gyfer gwella profiadau ymwelwyr a bywydau pobl leol mewn sawl cymuned yn Arfon, o'r cymunedau o gwmpas yr Wyddfa, i lannau'r Fenai. Dwi'n falch hefyd o weld cyflwyno'r gofrestr llety gwyliau, a fydd yn ffynhonnell data pwysig all gynorthwyo gyda phenderfyniadau polisi i’r dyfodol. Mae’r gofrestr yn angenrheidiol ar gyfer Bil arall hefyd, onid ydy, sef y Bil trwyddedu statudol ar gyfer llety gwyliau tymor byr. Rydych wedi dweud y byddwch chi'n cyflwyno’r ail Fil cyn diwedd tymor y Senedd. Beth yn union fydd yr amserlen ar gyfer cyflwyno’r ail Fil? Rydw i’n deall bod llawer o waith i’w wneud ar y Bil cyntaf yma, ond mae’r ail Fil yn bwysig hefyd, yn bwysig ar gyfer gwella diogelwch ymwelwyr, creu cyfartaledd rhwng gwahanol fathau o lety o fewn y diwydiant, a gwarchod y stoc tai lleol rhag troi yn asedau masnachol yn hytrach nag yn gartrefi. Felly, wnewch chi gadarnhau amserlen yr ail Fil, y dyddiad cyflwyno, a’r dyddiad gweithredu hefyd?
I too welcome the introduction of this Bill. The levy funding would be very beneficial in improving experiences for visitors and the lives of local residents in several communities in Arfon, from the communities surrounding yr Wyddfa, to the shores of the Menai. I’m pleased too to see the introduction of the holiday accommodation register, which will be an important source of data that could help with policy decisions in future. The register is vital for another Bill, isn't it, namely the statutory licensing Bill for short-term holiday lets. You have said that you will introduce this second Bill before the end of the Senedd term. What exactly is the timetable for the introduction of this second Bill? I understand that there is a great deal of work to be done on this first Bill, but the second Bill is important too, important to improve safety for visitors, to ensure that a balance is struck between different types of accommodation within the industry, and in terms of protecting the local housing stock from being turned into commercial assets rather than homes. So, will you confirm the timetable for the second Bill, the introduction date, and the implementation date too?
Diolch yn fawr i Siân Gwenllian hefyd, Dirprwy Lywydd. Dwi'n cytuno, wrth gwrs, gyda hi: pwrpas y Bil yw gwella profiadau ymwelwyr, ond hefyd gwella bywydau pobl leol. Diolch iddi hi am beth ddywedodd hi am bwysigrwydd y rhestr. Mae'r rhestr yn angenrheidiol ar gyfer yr ail Fil, am y pwrpasau y mae Siân Gwenllian wedi cyfeirio atynt. Mae Gweinidogion a swyddogion yn gweithio'n galed ar yr ail Fil. Rydyn ni'n cwrdd â'n gilydd bron bob wythnos nawr i gytuno ar y manylion yn yr ail Fil. Dydy'r dyddiadur ddim o fy mlaen i y prynhawn yma, Dirprwy Lywydd, ond, yn y flwyddyn nesaf, bydd yr ail Fil yn dod o flaen y Senedd am y pwrpasau y mae Siân Gwenllian wedi eu hesbonio y prynhawn yma.
Thank you very much to Siân Gwenllian too, Dirprwy Lywydd. I agree with her, of course: the purpose of the Bill is to improve the visitor experience, but also to improve the lives of local people. I thank her for her comments on the importance of the register. The register is necessary for the second Bill, for the reasons set out by Siân Gwenllian. Ministers and officials are working hard on that second Bill. We meet on an almost weekly basis now to agree on the details of that second Bill. I don't have the dates with me this afternoon, Dirprwy Lywydd, but, next year, the second Bill will come before the Senedd, for the purposes that Siân Gwenllian set out this afternoon.
As someone who represents nearly all the coastline of Wales, I understand the pressures that visitors can bring on local budgets. One example is street cleaning, waste collection, public toilets, and parking. Of course those visitors are welcome, and of course those businesses are supported by the tourism. But what I've heard here today from the Tories beggars belief, quite frankly. We're talking about a levy on the people who come, not the businesses, which they seem a bit confused about, and also the fact that the money will be ring-fenced into those communities who choose to charge this levy, which is another important factor here. We're talking about £1.25 a night. You won't buy a coffee for £1.25, unless they know something I don't. And yet, people will spend quite happily, and quite rightly, and I'm sure everybody's pleased about it, more than £1.25 to buy a cup of coffee, without even thinking that that's going to put them off if they buy one every single day. So, we've heard a lot here, but Barcelona and Venice are already charging €5 a night and it hasn’t prevented anything. And I think—
A minnau'n cynrychioli arfordir Cymru bron i gyd, rwy'n deall y pwysau y gall ymwelwyr ei roi ar gyllidebau lleol. Un enghraifft yw tacluso'r strydoedd, casglu gwastraff, toiledau cyhoeddus, a pharcio. Wrth gwrs mae yna groeso i'r ymwelwyr hynny, ac wrth gwrs mae'r busnesau hynny'n cael eu cefnogi gan dwristiaeth. Ond mae'r hyn a glywais i yma heddiw gan y Torïaid yn anghredadwy, a dweud y gwir. Sôn yr ydym ni am ardoll ar y bobl sy'n dod, nid ar y busnesau, y mae hi'n ymddangos eu bod nhw ychydig yn ddryslyd ynghylch hynny, a'r ffaith y bydd yr arian yn cael ei neilltuo hefyd i'r cymunedau hynny sy'n dewis codi'r ardoll hon, sy'n ffactor pwysig arall yn hyn o beth. Rydym ni'n sôn am £1.25 y noson. Ni allwch chi brynu paned o goffi am £1.25, oni bai eu bod nhw'n gwybod rhywbeth nad wyf i'n ei wybod. Ac eto, fe all pobl wario yn hapus iawn, ac yn gwbl briodol, ac rwy'n siŵr bod pawb yn falch oherwydd hynny, mwy na £1.25 ar baned o goffi, heb feddwl am funud y byddai hynny'n peri iddyn nhw beidio â gwneud felly pe bydden nhw'n prynu un bob dydd. Felly, rydym ni wedi clywed llawer yma, ond mae Barcelona a Fenis eisoes yn codi tâl o €5 y noson ac nid yw hynny wedi atal unrhyw beth. Ac rwy'n credu—
You need to ask a question now, please, Joyce.
Mae angen i chi ofyn cwestiwn nawr, os gwelwch yn dda, Joyce.
Yes, and I will. When we're looking at the way to spend this, the area that I just talked about has environmental challenges. People come to those areas to see those environments in good order. And of course, here's an opportunity to answer some of the questions the Tories ask us about investing in those communities and in those environments.
Iawn, ac fe wnaf. Pan fyddwn ni'n edrych ar y ffordd i wario hyn, mae heriau amgylcheddol yn yr ardal yr wyf newydd sôn amdani. Mae pobl yn dod i'r ardaloedd hynny i weld yr amgylcheddau hynny mewn cyflwr da. Ac wrth gwrs, dyma gyfle i ateb rhai o'r cwestiynau y mae'r Torïaid yn eu gofyn i ni am fuddsoddi yn y cymunedau hynny ac yn yr amgylcheddau hynny.
I thank Joyce Watson, Dirprwy Lywydd. I take what she says particularly seriously on this Bill, given her own direct experience of working and living in a high-impact tourism part of Wales. I thought she captured very well indeed that sense of proportion that has been very absent in some other contributions here this afternoon. Of course visitors are welcome to Wales. The Bill is designed to make them even more welcome in the future. What do those visitors expect when they come to see the beautiful country that we are so lucky to live in? They expect beaches to be clean, they expect footpaths and trails to be properly maintained, they want to be able to use the visitor centre, if it rains they want to be able to go to the leisure centre locally as well. What this Bill does in its very modest way is to allow local authorities to collect that small contribution—cheaper, as Joyce Watson said, than a cup of coffee—towards maintaining the things that have attracted them to that area in the first place. I thank Joyce for the way in which she captured the essence of this Bill.
Diolch i Joyce Watson, Dirprwy Lywydd. Rwy'n cymryd yr hyn y mae hi yn ei ddweud am y Bil hwn o ddifrif, yn arbennig, o ystyried ei phrofiad uniongyrchol ei hun o weithio a byw mewn rhan o Gymru lle mae twristiaeth yn cael effaith fawr. Rwy'n credu iddi grisialu'n dda iawn yr ymdeimlad hwnnw o gymesuredd a fu'n absennol iawn mewn rhai cyfraniadau eraill yma y prynhawn yma. Wrth gwrs mae croeso i ymwelwyr i Gymru. Mae'r Bil wedi'i gynllunio i roi hyd yn oed mwy o groeso iddyn nhw yn y dyfodol. Beth mae'r ymwelwyr hynny'n ei ddisgwyl pan fyddan nhw'n dod i weld y wlad brydferth yr ydym mor ffodus i fyw ynddi? Maen nhw'n disgwyl i draethau fod yn lân, maen nhw'n disgwyl i lwybrau gael eu cynnal a'u cadw'n iawn, maen nhw eisiau gallu defnyddio'r ganolfan ymwelwyr, os yw'n bwrw glaw maen nhw eisiau gallu mynd i'r ganolfan hamdden yn lleol hefyd. Yr hyn y mae'r Bil hwn yn ei wneud yn ei ffordd wylaidd iawn yw caniatáu i awdurdodau lleol gasglu'r cyfraniad bach hwnnw—rhatach, fel y dywedodd Joyce Watson, na phaned o goffi—tuag at gynnal y pethau sydd wedi eu denu i'r ardal honno yn y lle cyntaf. Diolch i Joyce am y ffordd y gwnaeth hi grisialu hanfod y Bil hwn.
Diolch i Ysgrifennydd y Cabinet. Cyn i ni orffen yr eitem hon—.
I thank the Cabinet Secretary. Before we conclude this item—.
On the point of order, I want to make sure that everyone respects points of order and they listen to them, because it is important that we understand what the point of order raises and that the Record is accurate. I’m sure the Cabinet Secretary, as I said, will review the Record and if there are any inaccuracies he will seek to make sure they are amended.
Ar y pwynt o drefn, rwyf eisiau sicrhau bod pawb yn parchu pwyntiau o drefn ac yn gwrando arnynt, oherwydd mae'n bwysig ein bod yn deall yr hyn y mae'r pwynt o drefn yn ei godi a bod y Cofnod yn gywir. Rwy'n siŵr y bydd yr Ysgrifennydd Cabinet, fel y dywedais i, yn adolygu'r Cofnod ac os bydd unrhyw anghywirdebau bydd yn ceisio sicrhau eu bod yn cael eu diwygio.
Eitem 4 heddiw yw'r datganiad gan y Dirprwy Brif Weinidog ac Ysgrifennydd y Cabinet dros Newid Hinsawdd a Materion Gwledig ar gynnydd ar y cynllun ffermio cynaliadwy—dylunio drwy gydweithio. Galwaf ar Ysgrifennydd y Cabinet, Huw Irranca-Davies.
Item 4 is a statement by the Deputy First Minister and Cabinet Secretary for Climate Change and Rural Affairs on progress on the sustainable farming scheme—design through collaboration. I call on the Cabinet Secretary, Huw Irranca-Davies.
Diolch yn fawr iawn, Dirprwy Lywydd. Rwy'n falch iawn o fod yma heddiw i gyhoeddi cynllun ffermio cynaliadwy diwygiedig ar ôl gweithio'n agos gyda ffermwyr, elusennau amgylcheddol ac eraill dros y misoedd diwethaf.
Thank you very much, Dirprwy Lywydd. I'm very proud to be here today to announce a revised sustainable farming scheme after working closely with farmers, environmental charities and others over the last few months.
Daeth y Llywydd i’r Gadair.
The Llywydd took the Chair.
Since the sustainable farming scheme’s 'Keeping farmers farming' consultation closed in March this year, I have been committed to listening to feedback and working with farmers and environmental groups to address concerns they have about the sustainable farming scheme. As Members will be aware, I established the ministerial round-table with key stakeholders to develop revised proposals for the SFS. Supporting the round-table, an official working group and the carbon sequestration evidence review panel have worked tirelessly to explore technical scheme design issues and the evidence on additional and alternative actions to sequester carbon that could be included.
This scheme is critical in securing a sustainable future for Welsh farming. Farmers make an important contribution to our economy, food production, and to our communities. As stewards of the land, they also have a crucial role to play in tackling the climate and nature emergencies. I have said many times since the round-table and the associated groups were established that we have been burning the midnight oil to make progress on this scheme. That has certainly been the case. It is because of the work of each individual involved in these groups and all the supporting teams that I can now publish a revised scheme that I strongly believe works both for the farming industry and for the environment. I’d like to put on record how grateful I am for the dedication and hard work of every person involved. Diolch yn fawr iawn i chi i gyd.
The changes I have made address the needs of Welsh farmers and meet the sustainable land management objectives that are set out in legislation. These include supporting the ongoing sustainable production of food, as well as our climate change and nature commitments. This is a scheme that delivers for farmers and for nature together, and that is crucial. The impacts of climate change are already with us, and many farmers across Wales are already seeing and feeling the effects on the land they care for year on year, from flooded fields to heatwaves impacting on crops and on livestock. This scheme will play a crucial role in securing a sustainable future for the sector.
Ers i ymgynghoriad 'Cadw ffermwyr i ffermio' y cynllun ffermio cynaliadwy ddod i ben ym mis Mawrth eleni, rwyf wedi ymrwymo i wrando ar adborth a gweithio gyda ffermwyr a grwpiau amgylcheddol i fynd i'r afael â phryderon sydd ganddynt am y cynllun ffermio cynaliadwy. Fel y gŵyr yr Aelodau, sefydlais y ford gron weinidogol gyda rhanddeiliaid allweddol i ddatblygu cynigion diwygiedig ar gyfer y cynllun ffermio cynaliadwy. Gan gefnogi'r ford gron, mae gweithgor swyddogol a'r panel adolygu tystiolaeth atafaelu carbon wedi gweithio'n ddiflino i archwilio materion dylunio cynllun technegol a'r dystiolaeth ar gamau ychwanegol ac amgen i atafaelu carbon y gellid eu cynnwys.
Mae'r cynllun hwn yn hanfodol er mwyn sicrhau dyfodol cynaliadwy i ffermio yng Nghymru. Mae ffermwyr yn gwneud cyfraniad pwysig i'n heconomi, ym maes cynhyrchu bwyd, ac i'n cymunedau. Fel stiwardiaid y tir, mae ganddynt rôl hanfodol i'w chwarae hefyd wrth fynd i'r afael â'r argyfyngau hinsawdd a natur. Rwyf wedi dweud sawl gwaith ers sefydlu'r ford gron a'r grwpiau cysylltiedig ein bod wedi bod yn llosgi'r gannwyll yn hwyr i wneud cynnydd ar y cynllun hwn. Yn sicr, dyna fu'r achos. Oherwydd gwaith pob unigolyn sy'n ymwneud â'r grwpiau hyn a'r holl dimau ategol, gallaf nawr gyhoeddi cynllun diwygiedig sydd, rwy'n credu'n gryf, yn gweithio ar gyfer y diwydiant ffermio ac ar gyfer yr amgylchedd. Hoffwn gofnodi pa mor ddiolchgar ydw i am ymroddiad a gwaith caled pob unigolyn a gymerodd ran. Diolch yn fawr iawn i chi i gyd.
Mae'r newidiadau rwyf wedi'u gwneud yn mynd i'r afael ag anghenion ffermwyr Cymru ac yn bodloni'r amcanion rheoli tir cynaliadwy a nodir mewn deddfwriaeth. Mae'r rhain yn cynnwys cefnogi'r gwaith parhaus o gynhyrchu bwyd yn gynaliadwy, yn ogystal â'n hymrwymiadau newid hinsawdd a natur. Mae hwn yn gynllun sy'n cyflawni ar gyfer ffermwyr ac ar gyfer natur gyda'i gilydd, ac mae hynny'n hanfodol. Mae effeithiau newid hinsawdd eisoes gyda ni, ac mae llawer o ffermwyr ledled Cymru eisoes yn gweld ac yn teimlo'r effeithiau ar y tir y maent yn gofalu amdano flwyddyn ar ôl blwyddyn, o gaeau dan ddŵr i dywydd poeth sy'n effeithio ar gnydau ac ar dda byw. Bydd y cynllun hwn yn chwarae rhan hanfodol wrth sicrhau dyfodol cynaliadwy i'r sector.
Now, whilst the progress we have made collectively is significant, this is not the final scheme. The round-table has agreed that the scheme outline published yesterday will be used to undertake an updated economic analysis and impact assessment over the coming months to determine impacts on a range of agricultural, environmental and social aspects. In the scheme, we have retained the framework of the universal layer for all, with additional optional and collaborative actions for those who choose to do more. Having considered a range of evidence from experts and scientific papers, the executive summary of the carbon panel's findings has been published alongside the scheme outline. The summary provides a wide-ranging science and evidence-led foundation to inform the round-table discussions and many of the panel's recommendations on the SFS universal actions have already been incorporated.
I'd like to run now through some of the most significant changes to the scheme. Based on feedback, we have made significant changes to the majority of the universal actions to ensure that they are appropriate, achievable and recognise existing good practice taking place on farms across Wales. This means we have reduced the number of universal actions from 17 to 12. An important scheme change is that we have merged the animal health, welfare and biosecurity actions into a single simplified universal action to focus discussions with the farm vet on improved animal health and welfare outcomes. We have also moved the requirement for all farms to have wash stations to an optional action, recognising that the biosecurity needs of individual farms can be very different indeed.
Given the importance of the scheme in tackling the nature and the climate emergencies, we have maintained the requirement for farmers to manage at least 10 per cent of their farm as habitat. To help farmers meet this requirement, we are considering additional options to support farmers to create temporary habitats. These should be suitable for all farming systems and land ownership. So, for example, I believe it would be unreasonable for a landlords to deny a tenant access to the SFS on the basis of including a temporary habitat with, for example, an ongoing crop rotation. The management of existing wildlife ponds will be merged with the existing habitat maintenance universal action and will count towards the 10 per cent. We have moved the creation of additional scrapes to an optional action.
Throughout this process, Llywydd, we have listened very carefully to the views expressed, including by the carbon panel. As Members will know, tree planting and hedgerow creation are of critical importance to achieving our net-zero commitments. As such, the farm-level figure for tree cover has been removed and will be replaced by a scheme-wide target, which will be set after discussion with the ministerial round-table and a new universal action for a tree planting and hedgerow creation opportunity plan. We will set up a governance mechanism, which will include key members of the farming industry and environmental stakeholders, to ensure that the scheme-wide target is met. And, again, working in collaboration is key to ensure that we can achieve our goals and targets in the most positive way.
The changes to the scheme mean that farmers who apply will be able to decide and map where they would like to add more trees and hedges on their farm, how many, and, if appropriate, get funding to support them through the optional layer of the scheme. We propose that farmers will complete this opportunity planned for their farm in the first year they enter the scheme and will need to demonstrate progress by the end of the 2030 scheme year. We intend to make this a straightforward process, so farmers will not need professional forestry guidance, but we will ensure that there is expert advice to help the farmer decide where is best to plant. The planting grants available are very flexible and they provide support for a wide variety of actions, including planting woodland areas, shelter belts, agro-forestry, orchards, individual trees and, indeed, new hedgerows.
The universal scheme remains focused on supporting farmers producing food and other sustainable benefits. The actions and the administration have been streamlined to operate through Rural Payments Wales Online as efficiently as possible, and to provide opportunity for existing and new and young farmers. In the scheme outline, we have also set out how we propose to work out the SFS universal payment. As well as costs incurred and income forgone, we still intend to include a social value to this payment. This will represent the wider benefits to society, which come from a sustainable agricultural industry, and we will publish the payment rates with the final scheme. Other changes include taking account of sites of special scientific interest—SSSIs—and common land rights in the universal payment. Further support for both will also be available as optional and collaborative elements.
I have been very clear with Members that this is not the final scheme. Whilst the progress we've made is significant, there is still lots of work to be done. In terms of the next steps, we will now use the scheme, published yesterday, to undertake an updated economic analysis and impact assessment over the coming months, to determine the impacts on a range of agricultural, environmental and social aspects.
Nawr, er bod y cynnydd rydym wedi'i wneud gyda'n gilydd yn sylweddol, nid dyma'r cynllun terfynol. Mae'r ford gron wedi cytuno y bydd amlinelliad y cynllun a gyhoeddwyd ddoe yn cael ei ddefnyddio i gynnal dadansoddiad economaidd wedi'i ddiweddaru ac asesiad effaith dros y misoedd nesaf i bennu effeithiau ar ystod o agweddau amaethyddol, amgylcheddol a chymdeithasol. Yn y cynllun, rydym wedi cadw fframwaith yr haen gyffredinol i bawb, gyda gweithredoedd dewisol a chydweithredol ychwanegol i'r rhai sy'n dewis gwneud mwy. Ar ôl ystyried ystod o dystiolaeth gan arbenigwyr a phapurau gwyddonol, mae'r crynodeb gweithredol o ganfyddiadau'r panel carbon wedi'i gyhoeddi ochr yn ochr ag amlinelliad y cynllun. Mae'r crynodeb yn darparu sylfaen eang a arweinir gan wyddoniaeth a thystiolaeth i lywio trafodaethau'r ford gron ac mae llawer o argymhellion y panel ar weithredoedd cyffredinol y cynllun ffermio cynaliadwy eisoes wedi'u hymgorffori.
Hoffwn fynd nawr drwy rai o'r newidiadau mwyaf arwyddocaol i'r cynllun. Yn seiliedig ar adborth, rydym wedi gwneud newidiadau sylweddol i'r rhan fwyaf o'r gweithredoedd cyffredinol i sicrhau eu bod yn briodol, yn gyraeddadwy ac yn cydnabod arferion da presennol sy'n digwydd ar ffermydd ledled Cymru. Mae hyn yn golygu ein bod wedi lleihau nifer y gweithredoedd cyffredinol o 17 i 12. Newid cynllun pwysig yw ein bod wedi uno'r gweithredoedd iechyd a lles anifeiliaid a bioddiogelwch yn un weithred gyffredinol symlach i ganolbwyntio trafodaethau gyda'r milfeddyg fferm ar ganlyniadau gwell o ran iechyd a lles anifeiliaid. Rydym hefyd wedi newid y gofyniad i bob fferm fod â gorsafoedd golchi i weithred dewisol, gan gydnabod y gall anghenion bioddiogelwch ffermydd unigol fod yn wahanol iawn yn wir.
O ystyried pwysigrwydd y cynllun wrth fynd i'r afael â'r argyfyngau natur a hinsawdd, rydym wedi cadw'r gofyniad i ffermwyr reoli o leiaf 10 y cant o'u ffermydd fel cynefin. Er mwyn helpu ffermwyr i fodloni'r gofyniad hwn, rydym yn ystyried opsiynau ychwanegol i gefnogi ffermwyr i greu cynefinoedd dros dro. Dylai'r rhain fod yn addas ar gyfer pob system ffermio a pherchnogaeth tir. Felly, er enghraifft, credaf y byddai'n afresymol i landlordiaid wrthod mynediad tenant i'r cynllun ffermio cynaliadwy ar sail cynnwys cynefin dros dro gydag er enghraifft, cylchdro cnydau parhaus. Bydd gwaith rheoli pyllau bywyd gwyllt presennol yn cael ei gyfuno â'r gweithredoedd cyffredinol cynnal a chadw cynefinoedd presennol a bydd yn cyfrif tuag at y 10 y cant. Rydym wedi newid creu pyllau dŵr tymhorol ychwanegol i fod yn weithred ddewisol.
Drwy gydol y broses hon, Llywydd, rydym wedi gwrando'n ofalus iawn ar y safbwyntiau a fynegwyd, gan gynnwys y rhai gan y panel carbon. Fel y gŵyr yr Aelodau, mae plannu coed a chreu gwrychoedd o bwysigrwydd hanfodol i gyflawni ein hymrwymiadau sero net. O'r herwydd, mae'r ffigur lefel fferm ar gyfer gorchudd coed wedi'i ddileu a bydd yn cael ei ddisodli gan darged ar draws y cynllun cyfan a fydd yn cael ei bennu ar ôl trafodaeth gyda'r ford gron weinidogol a gweithredu cyffredinol newydd ar gyfer cynllun cyfle plannu coed a chreu gwrychoedd. Byddwn yn sefydlu mecanwaith llywodraethu, a fydd yn cynnwys aelodau allweddol o'r diwydiant ffermio a rhanddeiliaid amgylcheddol, er mwyn sicrhau bod y targed ar draws y cynllun yn cael ei gyrraedd. Ac unwaith eto, mae gweithio mewn cydweithrediad yn allweddol i sicrhau y gallwn gyflawni ein nodau a'n targedau yn y ffordd fwyaf cadarnhaol.
Mae'r newidiadau i'r cynllun yn golygu y bydd ffermwyr sy'n gwneud cais yn gallu penderfynu a mapio lle yr hoffent ychwanegu mwy o goed a gwrychoedd ar eu fferm, eu nifer, ac os yw'n briodol, cael cyllid i'w cefnogi drwy haen ddewisol y cynllun. Rydym yn cynnig y bydd ffermwyr yn cwblhau'r cyfle hwn a gynlluniwyd ar gyfer eu fferm yn y flwyddyn gyntaf y maent yn ymuno â'r cynllun a bydd angen iddynt ddangos cynnydd erbyn diwedd blwyddyn cynllun 2030. Rydym yn bwriadu gwneud hon yn broses syml, felly ni fydd angen arweiniad coedwigaeth proffesiynol ar ffermwyr, ond byddwn yn sicrhau bod cyngor arbenigol ar gael i helpu'r ffermwr i benderfynu ble sydd orau i'w plannu. Mae'r grantiau plannu sydd ar gael yn hyblyg iawn ac maent yn darparu cymorth ar gyfer amrywiaeth eang o weithredoedd, gan gynnwys plannu ardaloedd o goetir, lleiniau cysgodi, amaeth-goedwigaeth, perllannau, coed unigol ac, yn wir, gwrychoedd newydd.
Mae'r cynllun cyffredinol yn parhau i ganolbwyntio ar gefnogi ffermwyr sy'n cynhyrchu bwyd a buddion cynaliadwy eraill. Mae'r gweithredoedd a'r gweinyddu wedi cael eu symleiddio i weithredu drwy Daliadau Gwledig Cymru Ar-lein mor effeithlon â phosibl, ac i roi cyfle i ffermwyr presennol a newydd ac ifanc. Yn amlinelliad y cynllun, rydym hefyd wedi nodi sut rydym yn bwriadu cyfrifo taliad cyffredinol y cynllun ffermio cynaliadwy. Yn ogystal â'r costau a ysgwyddwyd a'r incwm a ildiwyd, rydym yn dal yn bwriadu cynnwys gwerth cymdeithasol i'r taliad hwn. Bydd hyn yn cynrychioli'r manteision ehangach i gymdeithas a ddaw o ddiwydiant amaethyddol cynaliadwy, a byddwn yn cyhoeddi'r cyfraddau talu gyda'r cynllun terfynol. Mae newidiadau eraill yn cynnwys ystyried safleoedd o ddiddordeb gwyddonol arbennig—SoDdGAau—a hawliau tir comin yn y taliad cyffredinol. Bydd cymorth pellach i'r ddau hefyd ar gael fel elfennau dewisol a chydweithredol.
Rwyf wedi bod yn glir iawn gyda'r Aelodau nad hwn yw'r cynllun terfynol. Er bod y cynnydd rydym wedi'i wneud yn sylweddol, mae llawer o waith i'w wneud o hyd. O ran y camau nesaf, byddwn nawr yn defnyddio'r cynllun, a gyhoeddwyd ddoe, i gynnal dadansoddiad economaidd wedi'i ddiweddaru ac asesiad effaith dros y misoedd nesaf, i ganfod yr effeithiau ar ystod o agweddau amaethyddol, amgylcheddol a chymdeithasol.
Byddaf yn parhau i weithio gyda'n rhanddeiliaid yn y diwydiant ffermio, cyrff amgylcheddol ac eraill i edrych ar fanylion ychwanegol y camau gweithredu, gofynion y cynllun a'r prosesau gweinyddol, drwy y grŵp bord gron a'r grŵp swyddogion. Mae gweithio mewn partneriaeth wedi bod yn rhan hanfodol o'r cynllun hwn hyd yn hyn, ac mae gweithio gyda'n gilydd yn hanfodol i lwyddiant y cynllun.
I will continue to work with our stakeholders in the farming industry, environmental bodies and others to look at the additional details of the actions, the requirements of the scheme and the administrative processes, through the round-table group and the officers' group. Working in partnership has been an essential part of this scheme so far, and working together is essential to the success of the scheme.
I intend, Llywydd, to make final scheme decisions next summer, based on these further discussions at the ministerial round-table, and evidence, including the economic analysis and the impact assessment. This will be the earliest opportunity we have to provide details of the payment rates. Following that, I will publish a final scheme next summer.
I’m very pleased to provide this progress update today. I believe these changes will make it easier for farmers to participate and to benefit from the scheme, whilst also supporting us to meet the imperatives of tackling the climate and the nature emergency. Diolch yn fawr.
Llywydd, rwy'n bwriadu gwneud penderfyniadau terfynol y cynllun yr haf nesaf, yn seiliedig ar y trafodaethau pellach hyn ym mwrdd y ford gron weinidogol, a thystiolaeth, gan gynnwys y dadansoddiad economaidd a'r asesiad effaith. Hwn fydd y cyfle cyntaf sydd gennym i ddarparu manylion am y cyfraddau talu. Yn dilyn hynny, byddaf yn cyhoeddi cynllun terfynol yr haf nesaf.
Rwy'n falch iawn o ddarparu'r diweddariad hwn heddiw. Rwy'n credu y bydd y newidiadau hyn yn ei gwneud yn haws i ffermwyr gymryd rhan ac elwa ar y cynllun, gan hefyd ein cefnogi i gwrdd â hanfodion mynd i'r afael â'r argyfwng hinsawdd a natur. Diolch yn fawr.
As I'm not quite sure, I'd better declare a relatable interest in this, due to family circumstances.
I'd like to thank you, Cabinet Secretary, for providing an update on the revised sustainable farming scheme, and, like you, I'd like to thank all those farming organisations and active farmers on that panel for all the time they have given to make this scheme probably be in a better place than what it was previously. However, there are still some challenges that still exist and some key issues that remain unresolved, and I'd just like to see some further clarification from you on behalf of those Welsh farmers and rural communities about the questions that I was asked yesterday.
I think the main issue that came through at the winter fair after your announcement yesterday was around financial certainty and future support, because this could be the best scheme possible that could ever be put on the table, but if there isn't a long-term budget, a secure budget, put in place to support the implementation of this scheme, then no-one is going to take it up. So, I need some assurance—I'm sure the farmers across Wales need assurance—that this scheme is going to be backed by an adequate budget and it's financially resourced to ensure economic stability for family farms. So, can you confirm, if you haven't already done so, or are in the process of doing so, the payment rates, what will be outlined, and can you confirm whether the payment rates will be in excess of income forgone? Because a lot of farmers I talked to yesterday were saying if everything was on income forgone, they're probably not going to go into the scheme. There has to be some financial benefit for doing the things that you want them to, and I'd be interested to hear that.
You also mentioned the social value payment. I think that's something that's welcomed, that we're actually going to see the social value of farming. So, I just want to know how that's actually going to be calculated and what measures are in place to ensure that it accurately reflects the value that farming does add to the Welsh economy and society.
I can't go through this without talking about tree planting, and I've always been an advocate for the right tree planted in the right place. That's what everybody's talked about, and I'm pleased to hear that farmers now will be able to map their own farms, where they think they can plant, and that's a positive step forward. I'm pleased that the 10 per cent tree-planting target has gone, because I think that was a major sticking point for a lot of people out there. I'd be interested to know, going forward, about the tree-planting plan that people are going to put forward. How is the governance going to work around that, and how is that going to be agreed with Government on individual farms? Because say, for example, a farmer says, 'I can do 2 per cent', but then perhaps Government or others say it could be 6 per cent. It'll be interesting to see how that negotiation is going to work, because if you want farmers to buy into it, they need to feel that, actually, what they're putting forward is being respected by Government agencies. And I'm just interested why the 10 per cent habitat figure is still in there if the tree-planting figure has gone. I'm interested why there isn't an overarching scheme target for habitat as well. And I just want to know as well what specific guidance and support are going to be provided for farmers to make sure that the habitat is feasible across various farming systems. You mentioned tenants, and I'll come on to that. But one thing I do want to ask as well is around pre-existing trees and hedgerows. I know that's something that has been a bone of contention for some time, and I'm not sure whether it's been decided as part of the round-tables yet—are existing trees and hedgerows going to be counted towards the overall habitat target, or are they going to be counted towards the overall tree-planting target? So, some clarity around that I think is very needed, for people to know that.
You predecessor in this brief said that if this scheme didn't work for tenant farmers, it didn't work for everybody, and I had a very constructive meeting yesterday with the Tenant Farmers Association around the scheme, and there is still some nervousness to make sure that if tenants want to go into this scheme, that they won't have no restrictions imposed upon them on landlords, especially in terms of tree planting, because we know that tree planting does devalue land. So, we need to make sure that, actually, if tenants want to do this, they're enabled to do it, so any support you can give around that would be interesting to hear.
One thing that I think I would like to see is an actual definition of an active farmer in this scheme, because we need to have that clear definition, because there were far too many people accessing agricultural schemes in the past who are not active farmers, and we need to make sure that money is actually going towards the people who produce food for this country and give us food security. I'm going to run out of time; I've got loads of questions.
Veterinary capacity is also another issue. I was very pleased that the universal actions were rolled down, especially on animal health and welfare and biosecurity; it's something that you and I have talked about in some of the meetings that we've had. If there's going to be 6,000 vet meetings happening across the country, there are not that many vets across the country to do that, especially farm vets, so it'll be interesting to know what support you're going to provide to that sector as well, to make sure that we do have the capacity to actually roll out these universal actions.
I know I'm out of time, but I've got one quick question, Llywydd, if that's okay. One of the key things that's very important to me and the Welsh Conservative group is food security. We need to make sure that any scheme supports our food and makes our farmers produce food. There is a worrying trend at the moment, Cabinet Secretary, about the decrease in livestock numbers across the country. I've met with Farmers Fresh who were talking to me, actually, about the critical mass of lamb and the critical mass of beef that is going through abattoirs at the moment, and, actually, the threat that abattoirs have got to close because we're not seeing the sheer volume of stock going through those abattoirs. So, it would be very interesting to know what support you're going to put in this scheme to actually make sure farmers keep farming, that they keep producing livestock as well, to make sure that we safeguard those jobs and opportunities, not just in agriculture, but those wider associated industries, because without those abattoirs, places like Merthyr, with St Merryn—if they close a couple of lines down there could be an awful lot of people, hundreds of people, losing their jobs. So, some assurances around that would also be very welcome. Diolch, Llywydd.
Gan nad wyf yn hollol siŵr, byddai'n well i mi ddatgan buddiant perthynadwy yn hyn, oherwydd amgylchiadau teuluol. Hoffwn ddiolch i chi, Ysgrifennydd Cabinet, am roi'r wybodaeth ddiweddaraf am y cynllun ffermio cynaliadwy diwygiedig, ac, fel chi, hoffwn ddiolch i'r holl sefydliadau ffermio hynny a'r ffermwyr gweithredol ar y panel hwnnw am yr holl amser y maent wedi'i roi i wneud yn siŵr bod y cynllun hwn mewn lle gwell na'r hyn yr oedd o'r blaen. Fodd bynnag, mae rhai heriau yn dal i fodoli a rhai problemau allweddol sy'n parhau heb eu datrys, a hoffwn weld rhywfaint o eglurhad pellach gennych chi ar ran y ffermwyr a'r cymunedau gwledig hynny yng Nghymru ynghylch y cwestiynau a ofynnwyd imi ddoe.
Rwy'n credu mai'r prif fater a ddaeth i'r amlwg yn y ffair aeaf ar ôl eich cyhoeddiad ddoe oedd sicrwydd ariannol a chefnogaeth yn y dyfodol, oherwydd gallai hyn fod y cynllun gorau posibl y gellid ei roi ar y bwrdd erioed, ond os nad oes cyllideb hirdymor, cyllideb ddiogel, a roddir ar waith i gefnogi gweithredu'r cynllun hwn, yna, ni fydd neb yn ei dderbyn. Felly, mae angen rhywfaint o sicrwydd arna i—rwy'n siŵr bod angen sicrwydd ar ffermwyr ledled Cymru—bod y cynllun hwn yn mynd i gael ei gefnogi gan gyllideb ddigonol a bod ganddo adnoddau ariannol i sicrhau sefydlogrwydd economaidd i ffermydd teuluol. Felly, a allwch gadarnhau, os nad ydych eisoes wedi gwneud hynny, neu os ydych yn y broses o wneud hynny, y cyfraddau talu, beth fydd yn cael ei amlinellu, ac a allwch gadarnhau a fydd y cyfraddau talu yn fwy na'r incwm a ildiwyd? Oherwydd mae llawer o ffermwyr y siaradais â nhw ddoe yn dweud pe bai popeth ar incwm a ildiwyd, mae'n debyg na fydden nhw'n ymuno â'r cynllun. Mae'n rhaid bod rhywfaint o fudd ariannol ar gyfer gwneud y pethau rydych chi eisiau iddyn nhw eu gwneud, a byddai gen i ddiddordeb mewn clywed hynny.
Roeddech hefyd yn sôn am y taliad gwerth cymdeithasol. Rwy'n credu bod hynny'n rhywbeth sy'n cael ei groesawu, ein bod ni'n mynd i weld gwerth cymdeithasol ffermio. Felly, hoffwn wybod sut y bydd hynny'n cael ei gyfrifo mewn gwirionedd a pha fesurau sydd ar waith i sicrhau ei fod yn adlewyrchu'n gywir y gwerth y mae ffermio yn ei ychwanegu at economi a chymdeithas Cymru.
Ni allaf fynd trwy hyn heb sôn am blannu coed, ac rwyf bob amser wedi bod yn eiriolwr dros egwyddor y goeden gywir yn y man cywir. Dyna mae pawb wedi bod yn sôn amdano, ac rwy'n falch o glywed y bydd ffermwyr nawr yn gallu mapio eu ffermydd eu hunain, lle maen nhw'n credu y gallan nhw blannu, ac mae hynny'n gam cadarnhaol ymlaen. Rwy'n falch bod y targed plannu coed 10 y cant wedi mynd, oherwydd rwy'n credu bod hwnnw wedi bod yn achos anghytuno mawr i lawer o bobl allan yna. Byddai gennyf ddiddordeb i wybod, wrth symud ymlaen, am y cynllun plannu coed y mae pobl yn mynd i'w gyflwyno. Sut mae'r llywodraethiant yn mynd i weithio o amgylch hynny, a sut y cytunir ar hynny gyda'r Llywodraeth ar ffermydd unigol? Oherwydd dywedwch er enghraifft bod ffermwr yn dweud, 'Gallaf wneud 2 y cant', ond yna efallai fod y Llywodraeth neu eraill yn dweud y gallai fod yn 6 y cant. Bydd yn ddiddorol gweld sut y bydd y negodi hwnnw'n gweithio, oherwydd os ydych chi eisiau i ffermwyr dderbyn hyn, mae angen iddyn nhw deimlo, mewn gwirionedd, bod yr hyn maen nhw'n ei gyflwyno yn cael ei barchu gan asiantaethau'r Llywodraeth. Ac mae gen i ddiddordeb mewn gwybod pam y mae'r ffigur cynefinoedd o 10 y cant yn dal i fod yno os yw'r ffigur plannu coed wedi mynd. Mae gen i ddiddordeb mewn gwybod pam nad oes targed cynllun trosfwaol ar gyfer cynefin hefyd.
Ac rwyf ond eisiau gwybod hefyd pa ganllawiau a chefnogaeth benodol fydd yn cael eu darparu i ffermwyr er mwyn sicrhau bod y cynefin yn ymarferol ar draws gwahanol systemau ffermio. Fe wnaethoch chi sôn am denantiaid, a byddaf yn dod at hynny. Ond mae un peth rydw i eisiau ei ofyn hefyd yn ymwneud â choed a gwrychoedd sy'n bodoli eisoes. Rwy'n gwybod bod hynny'n rhywbeth sydd wedi bod yn asgwrn cynnen ers peth amser, a dydw i ddim yn siŵr a yw wedi cael ei benderfynu fel rhan o gyfarfodydd y ford gron eto—a fydd coed a gwrychoedd presennol yn cael eu cyfrif tuag at y targed cyffredinol o ran cynefinoedd, neu a ydyn nhw'n mynd i gael eu cyfrif tuag at y targed plannu coed yn gyffredinol? Felly, mae angen mawr cael rhywfaint o eglurder ynghylch hynny rwy'n credu, er mwyn i bobl wybod hynny.
Dywedodd eich rhagflaenydd yn y briff hwn, os nad oedd y cynllun hwn yn gweithio i ffermwyr tenant, yna nid oedd yn gweithio i bawb, a chefais gyfarfod adeiladol iawn ddoe gyda'r Gymdeithas Ffermwyr Tenant ynghylch y cynllun, ac mae rhywfaint o nerfusrwydd o hyd ynghylch sicrhau os yw tenantiaid am fynd i mewn i'r cynllun hwn, na fydd cyfyngiadau yn cael eu gorfodi arnynt gan landlordiau, yn enwedig o ran plannu coed, oherwydd gwyddom fod plannu coed yn dibrisio tir. Felly, mae angen i ni sicrhau, mewn gwirionedd, pe bai tenantiaid eisiau gwneud hyn, eu bod yn gallu gwneud hyn, felly byddai'n ddiddorol clywed am unrhyw gefnogaeth y gallwch ei rhoi ynghylch hynny.
Un peth yr hoffwn ei weld yw diffiniad gwirioneddol o ffermwr gweithredol yn y cynllun hwn, oherwydd mae angen i ni gael y diffiniad clir hwnnw, oherwydd roedd gormod o lawer o bobl yn defnyddio cynlluniau amaethyddol yn y gorffennol nad oedden nhw'n ffermwyr gweithredol, ac mae angen i ni sicrhau bod arian yn mynd i'r bobl sy'n cynhyrchu bwyd ar gyfer y wlad hon a rhoi diogeledd bwyd i ni. Rwy'n rhedeg allan o amser; mae gennyf lawer o gwestiynau.
Mae capasiti milfeddygol hefyd yn fater arall. Roeddwn yn falch iawn bod y camau cyffredinol wedi'u cyflwyno, yn enwedig ynghylch iechyd a lles anifeiliaid a bioddiogelwch; mae'n rhywbeth yr ydych chi a minnau wedi siarad amdano yn rhai o'r cyfarfodydd a gawsom. Os bydd 6,000 o gyfarfodydd milfeddygon yn digwydd ledled y wlad, nid oes digon o filfeddygon ledled y wlad i wneud hynny, yn enwedig milfeddygon fferm, felly bydd yn ddiddorol gwybod pa gefnogaeth rydych chi'n mynd i'w darparu i'r sector hwnnw hefyd, i sicrhau bod gennym y capasiti i gyflwyno'r camau cyffredinol hyn mewn gwirionedd.
Rwy'n gwybod bod fy amser ar ben, ond mae gennyf un cwestiwn cyflym, Llywydd, os yw hynny'n iawn. Un o'r pethau allweddol sy'n bwysig iawn i mi a grŵp y Ceidwadwyr Cymreig yw diogeledd bwyd. Mae angen i ni sicrhau bod unrhyw gynllun yn cefnogi ein bwyd ac yn gwneud i'n ffermwyr gynhyrchu bwyd. Mae tuedd bryderus ar hyn o bryd, Ysgrifennydd Cabinet, sef y gostyngiad yn nifer y da byw ledled y wlad. Rwyf wedi cwrdd â Farmers Fresh a oedd yn siarad â mi, mewn gwirionedd, am y màs critigol o gig oen a'r màs critigol o gig eidion sy'n mynd trwy ladd-dai ar hyn o bryd, ac, mewn gwirionedd, y bygythiad y bydd yn rhaid i ladd-dai gau oherwydd nad ydym yn gweld swmp digonol o stoc yn mynd trwy'r lladd-dai hynny. Felly, byddai'n ddiddorol iawn gwybod pa gymorth rydych chi'n mynd i'w roi yn y cynllun hwn i sicrhau bod ffermwyr yn parhau i ffermio, eu bod yn parhau i gynhyrchu da byw hefyd, i sicrhau ein bod yn diogelu'r swyddi a'r cyfleoedd hynny, nid yn unig mewn amaethyddiaeth, ond y diwydiannau cysylltiedig ehangach, oherwydd heb y lladd-dai hynny, lleoedd fel Merthyr, gyda St Merryn—os ydyn nhw'n cau cwpl o linellau fe allai lawer iawn o bobl, cannoedd o bobl, golli eu swyddi. Felly, byddai rhywfaint o sicrwydd ynghylch hynny hefyd i'w groesawu'n fawr. Diolch, Llywydd.
Thank you, James, very much, and thank you for the welcome for the point that we have got to, but it's not the finished article yet. But this is really significant progress. Let me just refer to a few of the many questions you asked there. First of all, in terms of budget, our intent is very clear on this. Having bolted down the BPS in the year that's just gone, having taken at a ministerial risk putting the guarantee for the BPS for this year ahead in the preparatory year, I think our direction of travel, for me, as the Cabinet Secretary, is very, very clear. But the discussions go on internally with the Welsh Treasury in terms of securing the right quantum of funding to make this scheme work. And the biggest argument in favour of that is that this isn't purely, if you like, an old EU-style agricultural support scheme; this is actually about viable farming, viable farm businesses. It is about good food production, with the highest animal welfare and environmental standards, and it's about tackling the nature and climate emergencies. That gives me the platform to stand on to make the strongest argument for the right quantum of funding.
The payment rates you asked about—those are exactly the work that we need to do now in the three, four months ahead, as I said in my opening remarks. So, we'll work through that through the ministerial round-table and with the support of the officials' group and others.
Social value will be embedded throughout the scheme. We'll bring forward further details now in the coming months on how that will work, but it's a commitment that that will be integral to the scheme.
Trees: on the point you made on the right tree in the right place, you're absolutely right. That could well be that, as I mentioned in my opening remarks, some farmers will indeed want to draw down funding, not only to map, but actually to draw down funding from the optional layer to go further than what was previously in the proposal of 10 per cent. There are farmers who've said that to me directly. There will be some farmers who'll want to do that for shelter for their livestock, for climate resilience on their land, or, alternatively, because they want to move into some form of agroforestry as well, so we'll make that funding available. We've got to work through the detail of how we do that in the months ahead, but it is the right tree in the right place, and that could help with things like tackling run-off that we've seen now in catchment areas, as well as things like helping tackle water pollution, because of planting in the right place alongside river banks, where it's appropriate as well. There will be a headline target scheme, just to be clear, so we'll bring that forward in due course as well.
I'm very seized by the way that we still have those overall objectives, which Conservative Members as well as all parties here say to me, about meeting the Climate Change Committee's recommendation on tree cover. We have to do that. The SFS needs to play its part within that as well. But the right tree in the right place. So, farmers understand, and the ministerial round-table understands as well, that this is part of the heavy lifting, as well as bringing forward a timber strategy and other aspects within the public forestry estate as well. This has got to have ambition behind the tree planting, as well as working with farmers. There will be governance that will help drive that ambition, to actually check progress on how we are monitoring that year by year, making sure that we are not just mapping but actually achieving what is set out in the planting on each individual farm as well, and we'll bring forward more detail on that. So, it's got to have ambition.
An 'active farmer' definition, yes. We've made it very clear—. I'll just briefly respond to you, but there's detail within what we've put forward. So, we'll be—. The focus on active farmers—. We'll set out a scheme eligibility criteria on those undertaking an agricultural activity. We want farmers with mud on their boots, to coin a phrase. So, that will likely be focused around the 3 hectares or 550 hours of farming—farming, yes, as opposed to investors, yes, absentee landlords and so on—and they have responsibility for the land for 10 months of the year.
But we've also made it clear within the scheme outline that we've brought forward our work with tenant farmers, that they are able to get into it as well. So, let me just touch on that finally, which is the aspect—. I'm very pleased. The Tenant Farmers Association are actually on the ministerial round-table, and their response has been one of—. It's not often you get to hear this sort of language, but I thank George and others for their contribution, when they say that they're delighted in the scheme being brought forward, that it's a very pragmatic approach, and they detail that
'the SFS will not require an action which the tenant cannot legally undertake.'
It's a huge step forward, they say, for the let sector of agriculture. They've welcomed the statement where the consent of a landlord might be needed by a tenant before participating in the SFS. We've dealt with that. It would be unreasonable for a landlord to deny access. That's a clear statement there. So, yes, we're definitely making sure this is right for tenants as well, as well as new entrants into the scheme as well.
Diolch, James, yn fawr iawn, a diolch am y croeso i'r man yr ydym wedi'i gyrraedd, ond nid dyma'r gwaith gorffenedig eto. Ond mae hyn yn gynnydd sylweddol iawn. Gadewch i mi gyfeirio at rai o'r cwestiynau niferus a ofynnoch chi. Yn gyntaf oll, o ran y gyllideb, mae ein bwriad yn glir iawn ar hyn. Ar ôl cadarnhau cynllun y taliad sylfaenol yn y flwyddyn sydd newydd fod, ar ôl cymryd risg weinidogol wrth roi'r warant ar gyfer cynllun y taliad sylfaenol ar gyfer y flwyddyn i ddod yn y flwyddyn baratoadol, rwy'n credu bod cyfeiriad ein taith, i mi, fel yr Ysgrifennydd Cabinet, yn glir iawn. Ond mae'r trafodaethau'n mynd ymlaen yn fewnol gyda Thrysorlys Cymru o ran sicrhau'r cwantwm cywir o gyllid i wneud i'r cynllun hwn weithio. A'r ddadl fwyaf o blaid hynny yw nad yw hwn dim ond, os mynnwch, yn hen gynllun cymorth amaethyddol yn arddull yr UE; mae hwn mewn gwirionedd yn ymwneud â ffermio hyfyw a busnesau fferm hyfyw. Mae'n ymwneud â chynhyrchiant bwyd da, gyda'r safonau lles anifeiliaid a'r amgylchedd uchaf, ac mae'n ymwneud â mynd i'r afael â'r argyfyngau natur a'r hinsawdd. Mae hynny'n rhoi'r llwyfan i mi i gyflwyno'r ddadl gryfaf dros y cwantwm cywir o gyllid.
Y cyfraddau talu roeddech chi'n gofyn amdanyn nhw—dyna'r union waith y mae angen i ni ei wneud nawr yn y tri, pedwar mis i ddod, fel y dywedais i yn fy sylwadau agoriadol. Felly, byddwn yn gweithio drwy hynny drwy'r ford gron weinidogol a gyda chefnogaeth y grŵp swyddogion ac eraill.
Bydd gwerth cymdeithasol yn cael ei ymgorffori drwy gydol y cynllun. Byddwn yn cyflwyno rhagor o fanylion nawr yn ystod y misoedd nesaf ar sut y bydd hynny'n gweithio, ond mae'n ymrwymiad y bydd hynny'n rhan annatod o'r cynllun.
Coed: ar y pwynt a wnaethoch ar y goeden gywir yn y man cywir, rydych chi'n hollol iawn. Gallai hynny olygu, fel y soniais i yn fy sylwadau agoriadol, y bydd rhai ffermwyr yn wir eisiau tynnu cyllid i lawr, nid yn unig i fapio, ond mewn gwirionedd i dynnu cyllid i lawr o'r haen ddewisol i fynd ymhellach na'r hyn a oedd yn y cynnig blaenorol o 10 y cant. Mae yna ffermwyr sydd wedi dweud hynny wrtha i'n uniongyrchol. Bydd rhai ffermwyr eisiau gwneud hynny er mwyn cysgodi eu da byw, er mwyn sicrhau cydnerthedd hinsawdd ar eu tir, neu, fel arall, oherwydd eu bod eisiau symud i ryw fath o amaeth-goedwigaeth hefyd, felly byddwn yn sicrhau bod yr arian hwnnw ar gael. Mae'n rhaid i ni weithio drwy'r manylion ynghylch sut rydyn ni'n gwneud hynny yn y misoedd i ddod, ond dyma'r goeden gywir yn y man cywir, a gallai hynny helpu gyda phethau fel mynd i'r afael â dŵr ffo rydyn ni wedi'i weld nawr mewn dalgylchoedd, yn ogystal â phethau fel helpu i fynd i'r afael â llygredd dŵr, oherwydd plannu yn y man cywir ar ochr glannau afonydd, lle mae'n briodol hefyd. Bydd prif gynllun targed, dim ond i fod yn glir, felly byddwn yn cyflwyno hwnnw maes o law hefyd.
Rwy'n fodlon iawn gyda llaw fod gennym yr amcanion cyffredinol hynny o hyd, y mae Aelodau Ceidwadol a phob plaid yma yn ei ddweud wrthyf, ynglŷn â bodloni argymhelliad y Pwyllgor Newid Hinsawdd ar orchudd coed. Mae'n rhaid i ni wneud hynny. Mae angen i'r cynllun ffermio cynaliadwy chwarae ei ran o fewn hynny hefyd. Ond y goeden gywir yn y man cywir. Felly, mae ffermwyr yn deall, ac mae'r ford gron weinidogol yn deall hefyd, bod hyn yn rhan o'r gwaith codi trwm, yn ogystal â chyflwyno strategaeth ar bren ac agweddau eraill o fewn yr ystad goedwigaeth gyhoeddus hefyd. Mae'n rhaid i hwn fod ag uchelgais y tu ôl i'r plannu coed, yn ogystal â gweithio gyda ffermwyr. Bydd llywodraethu a fydd yn helpu i sbarduno'r uchelgais honno, i wirio cynnydd mewn gwirionedd ar sut yr ydym yn monitro'r hynny o flwyddyn i flwyddyn, gan sicrhau nad ydym ond yn mapio ond yn cyflawni'r hyn a nodir o ran y plannu ar bob fferm unigol hefyd, a byddwn yn cyflwyno mwy o fanylion am hynny. Felly, mae'n rhaid iddo fod ag uchelgais.
Diffiniad 'ffermwr gweithredol', ie. Rydyn ni wedi'i gwneud hi'n glir iawn—. Byddaf yn ymateb yn fyr i chi, ond mae manylion o fewn yr hyn yr ydym wedi'i gyflwyno. Felly, byddwn ni—. Y pwyslais ar ffermwyr gweithredol—. Byddwn yn nodi meini prawf cymhwysedd cynllun ar gyfer y rhai sy'n ymgymryd â gweithgaredd amaethyddol. Rydym eisiau ffermwyr sydd â mwd ar eu hesgidiau. Felly, mae'n debyg y bydd hynny'n canolbwyntio o gwmpas y 3 hectar neu 550 awr o ffermio—ffermio, ie, yn hytrach na buddsoddwyr, ie, landlordiaid absennol ac ati—a bod ganddyn nhw gyfrifoldeb am y tir am 10 mis o'r flwyddyn.
Ond rydym hefyd wedi ei gwneud yn glir o fewn amlinelliad y cynllun ein bod wedi dwyn ein gwaith gyda ffermwyr tenant ymlaen, fel eu bod yn gallu mynd i mewn iddo hefyd. Felly, gadewch i mi grybwyll hynny yn olaf, sef yr agwedd—. Rwy'n fodlon iawn. Mae Cymdeithas y Ffermwyr Tenant ar y ford gron weinidogol mewn gwirionedd, ac mae eu hymateb wedi bod yn un o—. Nid yn aml y cewch glywed y math hwn o iaith, ond diolch i George ac eraill am eu cyfraniad, pan fyddant yn dweud eu bod wrth eu bodd gyda'r cynllun sy'n cael ei gyflwyno, ei fod yn ddull pragmatig iawn, ac maent yn manylu;
'ni fydd y cynllun ffermio cynaliadwy yn gofyn am weithred na all y tenant eu gyflawni yn gyfreithiol.'
Mae'n gam enfawr ymlaen, medden nhw, i'r sector rhentu mewn amaethyddiaeth. Maen nhw wedi croesawu'r datganiad y gallai tenant fod angen caniatâd landlord cyn cymryd rhan yn y cynllun ffermio cynaliadwy. Rydym wedi ymdrin â hynny. Byddai'n afresymol i landlord wrthod mynediad. Mae hwnnw'n ddatganiad clir. Felly, ydym, rydym yn bendant yn sicrhau bod hyn yn iawn i denantiaid hefyd, yn ogystal â newydd-ddyfodiaid i'r cynllun.
Diolch i Ysgrifennydd y Cabinet am y datganiad. Dwi'n falch o gael ymateb iddo fo a gofyn rhyw hanner dwsin o gwestiynau bach, mae'n siŵr. Dwi am ddechrau drwy gydnabod bod y fersiwn ddiweddaraf yma o'r cynllun ffermio cynaliadwy yn cynrychioli cynnydd mewn sawl maes pwysig. Mae o'n dda gweld bod rhai o gwestiynau allweddol Plaid Cymru—dileu y gofyniad gorchudd coed o 10 y cant, lleihau nifer yr universal actions, cyflwyno taliad gwerth cymdeithasol—wedi cael eu derbyn, ac mae'r newidiadau yma hefyd, dwi'n meddwl, yn dangos gwerth ymgysylltu yn adeiladol efo ffermwyr a'r sector amaethyddol ehangach.
Rydyn ni'n symud i'r cyfeiriad cywir, felly, ond mae llawer mwy o waith, dwi'n meddwl, i'w wneud i sicrhau ei fod yn cyflawni ar gyfer ffermwyr Cymru, ar gyfer cymunedau gwledig yn ehangach, ac wrth gwrs yr amgylchedd, ac mae'n amlwg bod yna bryderon sylweddol i'w hystyried o hyd. Mae'r sector ffermio yng Nghymru, rydym ni'n gwybod, yn teimlo o dan warchae ar hyn o bryd, a'r pwysau yn dod o sawl cyfeiriad wrth gwrs—y rheoliadau NVZ, chwyddiant, TB, newid hinsawdd ei hun, Brexit wrth gwrs—a hynny ar ben yr ansicrwydd o gwmpas yr SFS. Ac mae ffermwyr, dwi'n meddwl, yn llygaid eu lle i gwestiynu sut y bydd Llywodraeth Cymru yn lliniaru rhai o'r beichiau yma sydd arnyn nhw, tra yn gofyn iddyn nhw wneud mwy o ran ysgwyddo cyfrifoldebau amgylcheddol a chymdeithasol ychwanegol. Cymerwch, er enghraifft, y targed cynllun cyfan newydd yma ar gyfer gorchudd coed; er ein bod ni'n croesawu dileu y targed mympwyol 10 y cant hwnnw ar lefel fferm, mae yna gwestiynau'n parhau ar sut bydd y cynllun cyfan hwnnw yn cael ei bennu, a thra bo gofyn pellach i ffermwyr greu cynllun cyfle coed a gwrychoedd, beth yn union mae dangos cynnydd wrth weithredu’r cynllun erbyn 2030 yn ei olygu? Mae yna bryderon yn parhau hefyd am y broses asesu fferm gyfan a data mapio ar gyfer gorchudd coed a chynefinoedd, a heb fapio ac asesiadau cywir a chyfredol all ffermwyr ddim cynllunio’n effeithiol. Felly, a oes gan y Llywodraeth y gweithlu angenrheidiol a'r adnoddau i gynnal asesiadau ac i ddarparu data mapio addas i bwrpas?
Mi fydd cyflwyno’r haenau dewisol a chydweithredol fesul cam—phased introduction—yn gosod llawer o'r cyfrifoldeb amgylcheddol ar yr haenau ychwanegol yma. A all Ysgrifennydd y Cabinet gadarnhau a fydd y rheini wedi’u datblygu’n llawn ac yn barod i’w rhoi ar waith erbyn mis Mawrth 2026, ochr yn ochr â’r haen gyffredinol?
Mae pryderon, wrth gwrs, am gyllidebau yn parhau yn rhai eithaf sylfaenol. Heb eglurder am cyllid, dim ond rhestr o ddyheadau sydd gennym ni mewn difrif, felly a wnaiff Llywodraeth Cymru gyflwyno achos cryf i Keir Starmer i wrthdroi’r toriadau welson ni dros flynyddoedd gan Lywodraethau Ceidwadol a sicrhau cyllid teg i amaeth yng Nghymru, a pha sicrwydd y gall ef ei roi y bydd cynllun y taliad sylfaenol yn cael ei warchod y flwyddyn nesaf, gan bod hwnnw, wrth gwrs, yn gosod y llinell sylfaen ar gyfer taliadau yn ystod y cyfnod pontio i’r SFS?
Ac wrth gwrs, mae bygythiad Barnettisation ar y gorwel hefyd, sy’n golygu, dros amser, y bydd ffermydd yng Nghymru yn gweld gostyngiad sylweddol yn eu cyllid. Mae angen inni glywed Gweinidog amaethyddol Llafur yng Nghymru yn brwydro’n galed iawn, iawn yn erbyn cynlluniau Barnettisation gan Lafur yn Whitehall.
Rydym ni hefyd yn aros, wrth gwrs, am asesiad effaith economaidd o’r modelu diweddaraf o’r SFS. Beth fydd yn digwydd os bydd yr asesiad hwnnw’n dal i ragweld colledion swyddi sylweddol a difrod i gymunedau gwledig? A fydd y Llywodraeth yn barod i feddwl eto mewn ffordd sylfaenol am rai o’u cynlluniau?
Lywydd, mae’n rhaid i ni, drwy hyn i gyd, gofio gwerth ffermio i Gymru. Rydym ni’n sôn am sector sy’n asgwrn cefn i gymunedau gwledig ond sydd hefyd yn gonglfaen economaidd a diwylliannol. Mae bwyd a ffermio yn werth £9.3 biliwn i economi Cymru, dros 200,000 o swyddi, dros 50,000 yn cael eu cyflogi’n uniongyrchol ar ffermydd, ac eto, er ei holl bwysigrwydd economaidd a chymdeithasol, mae ffermwyr wedi bod yn teimlo eu bod nhw ar y cyrion yn ystod y saith mlynedd o ddatblygu’r cynllun yma. Mae cyfathrebu gwael gan Lywodraeth Cymru wedi arwain at ddrwgdybiaeth ac at lawer iawn, iawn o rwystredigaeth. Mae’r newidiadau a gafodd eu cyhoeddi ddoe yn gam ymlaen, dwi’n sicr o hynny, ond dim ond os gwelwn ni newid gwirioneddol mewn agwedd gan Lywodraeth hefyd. Mae'n rhaid dod â ffermwyr, onid oes, ar y daith yma, achos, heb eu cefnogaeth nhw, mi fydd y cynllun yma yn methu â chyflawni ei uchelgeisiau economaidd ac ar gyfer dyfodol amaethyddiaeth ac, wrth gwrs, ar gyfer yr amgylchedd.
Thank you to the Cabinet Secretary for the statement. I'm pleased to respond to it and to ask half a dozen questions, I'm sure. I want to start by recognising that this latest version of the sustainable farming scheme does show progress in many important areas. It's good to see that many of the key questions asked by Plaid Cymru—the removal of the 10 per cent tree cover, reducing the number of universal actions, introducing a social value payment—have been accepted, and these changes all show the value of constructive engagement with farmers and the wider agricultural sector.
We are moving in the right direction, therefore, but there's a lot more work to be done, I think, to ensure that it delivers for Welsh farmers, for rural communities more broadly, and of course the environment, and it's clear that there are significant concerns to be taken into account still. The farming sector in Wales, we know, feels under siege at the moment, and the pressure is coming from a number of different areas—the NVZ regulations, inflation, TB, climate change itself, Brexit—and that's in addition to the uncertainty around the SFS. Farmers, I think, are quite right in questioning how the Welsh Government will mitigate some of these burdens that they're facing, whilst asking them to do more in terms of shouldering environmental and social responsibilities too. If you take the new whole-scheme target for tree cover, although we welcome the removal of the arbitrary 10 per cent target at a farm level, questions remain as to how that whole scheme will be designated, and whilst there are further requirements for farmers to create hedgerow and tree cover opportunities, how exactly do you show progress against that by 2030—what does that mean? There are still concerns about the whole-farm assessment process and the data mapping for tree cover and habitat, and without mapping and an accurate and up-to-date assessment farmers can't plan effectively. So, does the Government have the necessary workforce and resources in place to conduct these assessments and to provide appropriate and fit-for-purpose mapping data?
A phased introduction of the optional and collaborative layers will place much of the environmental responsibility on these additional layers. Can the Cabinet Secretary confirm whether those will have been fully developed and be ready to be put in place by March 2026, alongside the universal layer?
There are concerns, of course, about budgets, and they are quite fundamental. Without clarity on funding, this is just a list of aspirations in reality, so will the Government introduce a strong case to Keir Starmer to overturn the cuts that we've seen over a number of years from Conservative Governments and secure fair funding for agriculture in Wales, and what assurance can he give that the basic payment will be safeguarded for next year, as that, of course, provides a baseline for payments during the transition to the SFS?
And of course, there's the threat of Barnettisation on the horizon, which will mean that, over time, farms in Wales will see a significant reduction in their funding. We need to hear the Labour agricultural Minister in Wales fighting very hard against those Barnettisation plans from Labour in Whitehall.
We are also, of course, waiting for an economic impact assessment of the latest modelling of the SFS. What will happen if that assessment still anticipates significant job losses and damage to rural communities? Will the Government be willing to think again in a fundamental way about some of its proposals?
Llywydd, through all of this, we have to bear in mind the value of farming to Wales. We are talking about a sector that is the backbone of rural communities but is also an economic cornerstone as well as being a cultural cornerstone. Food and farming is worth £9.3 billion to the Welsh economy, over 200,000 jobs, over 50,000 employed directly on farms, and yet, despite its huge economic and social importance, farmers have felt that they have been on the periphery over the seven years of the development of this scheme. Poor communication by the Welsh Government has led to suspicion and to a great deal of frustration. The changes announced yesterday are a step forward, I am certain of that, but only if we see a real change in attitude from Government too. We do have to bring farmers on this journey, because, without their support, this scheme will fail to deliver its ambitions economically and for the future of agriculture and, of course, for the environment too.
Diolch yn fawr, Rhun, and thank you again for the overall welcome for the progress that we have undoubtedly made, and we've done that together with farmers of all shapes and sizes and diversity on the ministerial round-table, but also with environmental and wildlife organisations as well, and we'll continue to do that. I don't think anybody can accuse this process and these outcomes of being something where anybody has been at the periphery, and especially the farming unions and others. And of course, on that ministerial round-table, we also have independent farmers, we have tenant farmers, we have representatives of young farmers on there as well, alongside people like the Woodland Trust, the Wildlife Trust, the Nature Friendly Farming Network and others. They're far from being at the periphery of anything that we've done over the last few months, and neither will they be going forward. But thank you for the overall welcome.
Your questions to me are interesting, and let me take from them, let me extrapolate from them, some assumptions that, in the work that we now have to do to arrive at a whole-scheme target—sorry, an overall target— for the scheme for tree planting, you would welcome a level of ambition that is achievable by farmers but that will also help us in that climate-change piece, recognising where the advice of the Climate Change Committee is. I notice that you are nodding, and I really welcome that, because I think we've got difficult work ahead of us. Because we still need to bring people with us, but we have to recognise that high level of ambition that we've been set by the Climate Change Committee. It shouldn't all fall on farmers but the majority of land within Wales that could help us contribute—alongside the public forestry estate, alongside other opportunities—a significant part of that is farmland. So, I think that we need to work together to achieve what is that overall target, and then how we make it achievable, and line up, by the way, the payments alongside that, so that people will want to actually support that.
I'm also going to take from what you were saying—and thank you for your questions/comments—that you would support the need for governance in this place around the tree planting that can really robustly help monitor and evaluate progress towards that overall target. Can I just say, critical to this—? I welcome the way that this has been brought forward, because this means that all stakeholders have buy into it, are all committed to it, including the farming unions, but also everybody else as well.
Now, on that basis, everybody will need to work collectively, under that governance structure, towards that headline target that we have, to drive this. Now, what I can say, and I would say this to all colleagues, is that the potential here is that, rather than an individual farm 10 per cent element—which some could easily overachieve and some would struggle to get there—the potential within this of bringing people with us, if we have that collective buy-in, is that we could go far further, because some farmers that I've spoken to want to go further. Others would struggle. But that overall scheme approach, and everybody working towards it, with a robust governance structure, I think, will help us.
You asked the question of whether all the actions will be brought forward by May. Yes, absolutely. They will be. If we keep the intensity of the work that we've been doing, they definitely will be. And they will be brought through again in a very intelligent, a very well-crafted way, with everybody having input into them.
The BPS—you asked about next year. Look, we've got to be absolutely crystal clear: what we're doing is transitioning here from the previous funding, the BPS. We held it in place last year. They didn’t do that in England. We held it in place last year, and we're holding it in place this year. Our intention is then to move seamlessly to SFS funding in 2026. That’s what I am trying to argue for in the budget, but we've got a collective discussion going on across Welsh Government.
I was very pleased, by the way, in the settlement that came forward from the UK budget in terms of agriculture. But let me make it clear: we make our own decisions in Wales. I think that you would welcome this. So, the money coming across is great, but, actually, what we need is then to make our decisions on how we meet the objectives of this scheme as well. You're right in terms of Barnett. Barnett is not the way to go forward in the long term at all. We consistently make this argument and will continue to do so.
We will bring forward the economic analysis, of course, and that economic analysis will be really thorough. It will not be out of date. It will not be something that doesn’t reflect exactly where we've got to. So, in bringing that economic analysis forward, getting these details of the other actions on the collaborative and optional level will be critical as well. So, there is a bit of a schedule here to how we bring this forward. But it'll be accurate, it'll be up to date. So, I think that’s answered the majority of your questions, but thank you for your broad support.
Diolch yn fawr, Rhun, a diolch eto am y croeso cyffredinol i'r cynnydd yr ydym, heb os, wedi'i gyflawni, ac rydym wedi gwneud hynny ynghyd â ffermwyr o bob lliw a llun ac amrywiaeth ar y ford gron weinidogol, ond hefyd gyda sefydliadau amgylcheddol a bywyd gwyllt hefyd, a byddwn yn parhau i wneud hynny. Nid wyf yn credu y gall neb gyhuddo'r broses hon a'r canlyniadau hyn o fod yn rhywbeth lle mae unrhyw un wedi bod ar yr ymylon, ac yn enwedig yr undebau ffermio ac eraill. Ac wrth gwrs, ar y ford gron weinidogol hon, mae gennym ffermwyr annibynnol hefyd, mae gennym ffermwyr tenant, mae gennym gynrychiolwyr ffermwyr ifanc yno hefyd, ochr yn ochr â phobl fel Coed Cadw, yr Ymddiriedolaeth Natur, y Rhwydwaith Ffermio sy'n Gyfeillgar i Natur ac eraill. Maent ymhell o fod ar gyrion unrhyw beth yr ydym wedi'i wneud dros yr ychydig fisoedd diwethaf, ac ni fyddant ychwaith wrth i ni symud ymlaen. Ond diolch am y croeso cyffredinol.
Mae eich cwestiynau i mi yn ddiddorol, a gadewch i mi dynnu oddi wrthynt, gadewch imi ddyfalu yn eu sgil, rai rhagdybiaethau, yn y gwaith y mae'n rhaid i ni ei wneud yn awr i gyrraedd targed cynllun cyfan—sori, targed cyffredinol—ar gyfer y cynllun plannu coed, byddech yn croesawu lefel o uchelgais y gellir ei gyflawni gan ffermwyr ond bydd hynny hefyd yn ein helpu yn y darn newid hinsawdd hwnnw, cydnabod lle mae cyngor y Pwyllgor Newid Hinsawdd. Rwy'n sylwi eich bod yn nodio'ch pen, ac rwy'n croesawu hynny'n fawr, oherwydd rwy'n credu bod gennym waith anodd o'n blaenau. Oherwydd mae angen i ni gael cefnogaeth pobl o hyd, ond mae'n rhaid i ni gydnabod y lefel uchel honno o uchelgais sydd wedi'i gosod gan y Pwyllgor Newid Hinsawdd. Ni ddylai popeth ddisgyn ar ysgwyddau ffermwyr ond ar y rhan fwyaf o dir yng Nghymru a allai ein helpu i gyfrannu—ochr yn ochr â'r ystad goedwigaeth gyhoeddus, ochr yn ochr â chyfleoedd eraill—rhan sylweddol o hynny yw tir fferm. Felly, rwy'n credu bod angen i ni weithio gyda'n gilydd i gyflawni'r hyn yw'r targed cyffredinol hwnnw, ac yna sut rydym yn ei wneud yn gyraeddadwy, a gosod gyda llaw, y taliadau ochr yn ochr â hynny, fel y bydd pobl eisiau cefnogi hynny mewn gwirionedd.
Rydw i hefyd yn mynd i gymryd o'r hyn roeddech chi'n ei ddweud—a diolch am eich cwestiynau/sylwadau—y byddech chi'n cefnogi'r angen am lywodraethu yn y lle hwn o ran plannu coed a all helpu i fonitro a gwerthuso cynnydd tuag at y targed cyffredinol hwnnw. A gaf i ddweud, yn hanfodol ar gyfer hyn—? Rwy'n croesawu'r ffordd y cyflwynwyd hyn, oherwydd mae hyn yn golygu bod yr holl randdeiliaid wedi ymrwymo iddo, gan gynnwys yr undebau ffermio, ond hefyd pawb arall.
Nawr, ar y sail honno , bydd angen i bawb weithio gyda'i gilydd, o dan y strwythur llywodraethu hwnnw, tuag at y prif darged sydd gennym, i sbarduno hyn. Nawr, yr hyn y gallaf ei ddweud, a byddwn i'n dweud hyn wrth bob cyd-Aelod, yw mai'r potensial yma yw, yn hytrach nag elfen 10 y cant y fferm unigol—y gallai rhai ei or-gyflawni'n hawdd a byddai rhai'n ei chael hi'n anodd ei gyrraedd—y potensial o fewn hyn, o gael cefnogaeth pobl, os cawn yr ymrwymiad ar y cyd hwnnw, yw y gallem fynd ymhellach o lawer, oherwydd mae rhai ffermwyr yr wyf wedi siarad â nhw eisiau mynd ymhellach. Byddai eraill yn ymdrechu'n galed i lwyddo. Ond bydd y dull cynllun cyffredinol hwnnw, a phawb sy'n gweithio tuag ato, gyda strwythur llywodraethu cadarn, rwy'n credu, yn ein helpu ni.
Fe ofynnoch chi'r cwestiwn a fydd yr holl gamau gweithredu yn cael eu cyflwyno erbyn mis Mai. Byddant, yn bendant. Byddant. Os y gwnawn ni gadw dwyster y gwaith yr ydym wedi bod yn ei wneud, byddant yn sicr. A byddan nhw'n cael eu cyflwyno eto mewn ffordd ddeallus iawn, mewn ffordd grefftus iawn, gyda phawb â mewnbwn ynddynt.
Cynllun y taliad sylfaenol—gofynnoch chi am y flwyddyn nesaf. Edrychwch, mae'n rhaid i ni fod yn hollol glir: yr hyn rydyn ni'n ei wneud yw pontio yma o'r cyllid blaenorol, cynllun y taliad sylfaenol. Fe wnaethon ni ei gynnal y llynedd. Nid felly y gwnaethon nhw yn Lloegr. Fe wnaethon ni ei gynnal yn ei le y llynedd, ac rydyn ni'n ei gynnal eleni. Ein bwriad wedyn yw symud yn ddi-dor i gyllid cynllun ffermio cynaliadwy yn 2026. Dyna rwy'n ceisio dadlau drosto yn y gyllideb, ond mae gennym drafodaeth ar y cyd yn digwydd ar draws Llywodraeth Cymru.
Roeddwn yn falch iawn, gyda llaw, o'r setliad a ddaeth o gyllideb y DU o ran amaethyddiaeth. Ond gadewch i mi ei gwneud hi'n glir: rydyn ni'n gwneud ein penderfyniadau ein hunain yng Nghymru. Rwy'n credu y byddech chi'n croesawu hyn. Felly, mae'r arian sy'n dod i ni yn wych, ond, mewn gwirionedd, yr hyn sydd ei angen arnom wedyn yw gwneud ein penderfyniadau ar sut rydym yn cyflawni amcanion y cynllun hwn hefyd. Rydych chi'n iawn o ran Barnett. Nid Barnett yw'r ffordd i fynd ymlaen yn y tymor hir o gwbl. Rydym yn gwneud y ddadl hon yn gyson a byddwn yn parhau i wneud hynny.
Byddwn yn cyflwyno'r dadansoddiad economaidd, wrth gwrs, a bydd y dadansoddiad economaidd hwnnw'n drylwyr iawn. Ni fydd yn hen. Ni fydd yn rhywbeth nad yw'n adlewyrchu yn union i ble rydym wedi cyrraedd. Felly, wrth gyflwyno'r dadansoddiad economaidd hwnnw, bydd cael y manylion hyn am y camau eraill ar y lefel gydweithredol a dewisol yn hanfodol hefyd. Felly, mae yna ychydig o amserlen yma o ran sut rydyn ni'n cyflwyno hyn. Ond bydd yn gywir, bydd yn gyfredol. Felly, rwy'n credu bod hynny wedi ateb y rhan fwyaf o'ch cwestiynau, ond diolch am eich cefnogaeth eang.
Thank you very much for all the hard work that you and all of the other stakeholders have done in bringing the scheme this far. We absolutely have to take food security seriously. It's not the food security that James Evans has in mind, as I'm not sure we're ever going to run out of enough meat to feed the people of Wales. It's fruit and vegetables that we have to worry about.
I think that, with the rise in protectionism and the disruption caused by extreme weather, which we have seen this weekend, it means that the just-in-time procurement model simply doesn't work any longer. As, increasingly, children are demanding Welsh fruit and vegetables in their school meals, I was very pleased to see that you've got the—. Even if you haven't got three acres, so long as you are working 550 hours a year, that enables start-up horticulturalists to get going, like the Langtons, who started growing microgreens in their back bedroom, moved on to 3 acres of land near Crickhowell, and now have, I think, 60 acres of land in Ceredigion, including 250 fruit trees.
So, when you're talking about trees with stakeholders, please don't forget that orchards are a really important source of food, as well as providing all the other benefits of trees in terms of cover for animals. I just wondered what your strategy is for growing horticulture in this country, so that we can meet the demand that is widespread across Wales.
Diolch yn fawr iawn am yr holl waith caled rydych chi a'r holl randdeiliaid eraill wedi'i wneud wrth gyflwyno'r cynllun hyd yma. Mae'n rhaid i ni gymryd diogeledd bwyd o ddifrif. Nid y diogeledd bwyd sydd gan James Evans mewn golwg, gan nad ydw i'n siŵr ein bod ni byth yn mynd i redeg allan o ddigon o gig i fwydo pobl Cymru. Ffrwythau a llysiau yw'r pethau y maen angen i ni boeni amdanynt.
Rwy'n credu, gyda'r cynnydd mewn diffynnaeth a'r aflonyddwch a achosir gan dywydd eithafol, yr ydym wedi'i weld y penwythnos hwn, mae'n golygu nad yw'r model caffael mewn union bryd yn gweithio mwyach. Gan fod plant, yn gynyddol, yn gofyn am ffrwythau a llysiau o Gymru yn eu prydau ysgol, roeddwn yn falch iawn o weld bod gennych chi'r—. Hyd yn oed os nad oes gennych dair acer, cyn belled â'ch bod yn gweithio 550 awr y flwyddyn, mae hynny'n galluogi garddwriaethwyr newydd i fwrw ati, fel y Langtons, a ddechreuodd dyfu microlysiau yn eu hystafell gefn, symud ymlaen i dir 3 erw ger Crucywel, ac erbyn hyn mae ganddyn nhw, dwi'n credu, 60 erw o dir yng Ngheredigion, gan gynnwys 250 o goed ffrwythau.
Felly, pan fyddwch chi'n sôn am goed gyda rhanddeiliaid, cofiwch fod perllannau yn ffynhonnell bwysig iawn o fwyd, yn ogystal â darparu holl fanteision eraill coed o ran gorchudd ar gyfer anifeiliaid. Medddwl oeddwn i, tybed beth yw eich strategaeth ar gyfer datblygu garddwriaeth yn y wlad hon, fel y gallwn ateb y galw sy'n gyffredin ledled Cymru.
Jenny, thank you very much for, in your opening remarks, recognising the effort that's gone on. I would just commend all those who've put the incredible hours in to get this right to this point, and then those hours are going to have to carry on, I'm afraid, going past. People watching in from outside will be dreading this now, but it is paying dividends.
Can I just say specifically, in terms of growing our own fruit and vegetables, that this scheme is a step forward, significantly, in a number of ways? Including those farms that want to—. And we see them increasingly. You and I have been out and visited farms that are diversifying into that as part of their economic resilience, in addition to what they might do with livestock, traditional crops and arable crops and so on and so forth. But what we've also done is designed this scheme as a step forward to be accessible to all farming sectors and all farm types. This includes horticultural businesses that have been excluded from previous schemes because of entitlements, historically, or because of farm size. So, we've adjusted the eligibility criteria for SFS, we've taken it down to 3 hectares or 550 standard labour hours. That does mean that those who are involved in horticulture could also now consider whether this is the right scheme for them, but bear in mind that they would need to meet those universal actions across the piece. So, in particular, horticultural businesses can benefit from this and will now be able to apply.
We're also, by the way, working with the sector to understand the priorities they have for the optional and the collaborative actions as well, to see whether we could go further. And then, of course, is the piece outside of this with the wider support we have for horticulture within Wales as well. So, I think this is in a better place now to take that forward and make sure that we've got, as well as good agricultural production coming onto our local plates, that we've also got good horticultural production also on those plates as well, from local areas.
Jenny, diolch yn fawr iawn, yn eich sylwadau agoriadol, am gydnabod yr ymdrech sydd wedi digwydd. Byddwn yn canmol pawb sydd wedi rhoi'r oriau anhygoel i mewn i gael hyn yn iawn i'r pwynt hwn, ac yna bydd yn rhaid i'r oriau hir hynny barhau, mae arnaf ofn. Bydd pobl sy'n gwylio o'r tu allan yn arswydo ynghylch hyn nawr, ond mae'n talu ar ei ganfed.
A gaf i ddweud yn benodol, o ran tyfu ein ffrwythau a'n llysiau ein hunain, fod y cynllun hwn yn gam ymlaen, yn sylweddol, mewn sawl ffordd? Gan gynnwys y ffermydd hynny sydd eisiau—. Ac rydym yn eu gweld yn cynyddu. Rydych chi a minnau wedi bod allan ac wedi ymweld â ffermydd sy'n arallgyfeirio i'r maes hwnnw fel rhan o'u cydnerthedd economaidd, yn ychwanegol at yr hyn y gallent ei wneud gyda da byw, cnydau traddodiadol a chnydau âr ac ati. Ond yr hyn yr ydym hefyd wedi'i wneud yw cynllunio'r cynllun hwn fel cam ymlaen er mwyn bod yn hygyrch i bob sector ffermio a phob math o fferm. Mae hyn yn cynnwys busnesau garddwriaethol sydd wedi'u heithrio o gynlluniau blaenorol oherwydd hawliau, yn hanesyddol, neu oherwydd maint y fferm. Felly, rydym wedi addasu'r meini prawf cymhwysedd ar gyfer y cynllun ffermio cynaliadwy, rydym wedi mynd ag ef i lawr i 3 hectar neu 550 o oriau llafur safonol. Mae hynny'n golygu y gallai'r rhai sy'n ymwneud â garddwriaeth hefyd ystyried ai dyma'r cynllun cywir ar eu cyfer nhw, ond cofiwch y byddai angen iddynt gyflawni'r camau cyffredinol hynny drwodd draw. Felly, yn benodol, gall busnesau garddwriaethol elwa ar hyn a byddant nawr yn gallu gwneud cais.
Rydym hefyd, gyda llaw, yn gweithio gyda'r sector i ddeall y blaenoriaethau sydd ganddynt ar gyfer y camau dewisol a chydweithredol hefyd, i weld a allem fynd ymhellach. Ac yna, wrth gwrs, mae'r darn y tu allan i hyn gyda'r gefnogaeth ehangach sydd gennym i arddwriaeth yng Nghymru hefyd. Felly, rwy'n credu bod hyn mewn lle gwell nawr i fwrw ymlaen â hynny a sicrhau bod gennym ni, yn ogystal â chynhyrchion amaethyddol da yn dod ar ein platiau lleol, fod gennym hefyd gynhyrchion garddwriaethol da hefyd ar y platiau hynny, o ardaloedd lleol.
Diolch, Deputy First Minister, for the statement. I think in this statement is recognition that the Welsh Government had previously got the scheme wrong, and that it's not right yet. You've alluded to that in your statement today, that there's a lot of work to continue to be done. You and I were on the same television programme where you mentioned burning the midnight oil before you were appointed to Cabinet, and we will hold you to that. It's good that you're earning your ministerial salary in getting this right, because a lot of farmers' livelihoods depend on this.
So, focusing on two points around the specifics around financing, the annual budget for agriculture is £337 million, BPS £238 million. Can you confirm what the annual budget would be for this scheme, whether it will be higher or lower? You don't have to give a figure yet, alluding to what you said previously in your statement, but a figure on what the scheme will cost would be helpful for farmers to plan ahead. Secondly, the weighting of payments to farmers, how will they be divvied up? Will it be 50 per cent for the universal schemes and 50 per cent for the other two schemes, 60:40, 30:70? How will that play out? Because that is integral to getting farmers to sign up, because all the environmental benefits that are to be delivered through this scheme, including food security, first and foremost need farmers to sign up to the scheme. If the finances aren't there, if the money isn't right, farmers won't sign up to the scheme, and that's a loss for everybody. So, more detail on the finances, knowing what's to come in the future in May, ahead of the Royal Welsh in the summer and the final announcement on the scheme, some information around those finances would be most welcome.
Diolch, Dirprwy Brif Weinidog, am y datganiad. Rwy'n credu bod yn y datganiad hwn gydnabyddiaeth bod Llywodraeth Cymru wedi cael y cynllun yn anghywir o'r blaen, ac nad yw'n iawn eto. Rydych chi wedi cyfeirio at hynny yn eich datganiad heddiw, bod llawer o waith i'w wneud o hyd. Roeddech chi a minnau ar yr un rhaglen deledu lle roeddech chi'n sôn am losgi'r gannwyll yn hwyr cyn i chi gael eich penodi i'r Cabinet, a byddwn yn eich dal at eich gair. Mae'n dda eich bod yn ennill eich cyflog gweinidogol wrth gael hyn yn iawn, oherwydd mae bywoliaeth llawer o ffermwyr yn dibynnu ar hyn.
Felly, gan ganolbwyntio ar ddau bwynt ynghylch y manylion o ran ariannu, y gyllideb flynyddol ar gyfer amaethyddiaeth yw £337 miliwn, y cynllun ffermio cynaliadwy £238 miliwn. A allwch chi gadarnhau beth fyddai'r gyllideb flynyddol ar gyfer y cynllun hwn, a fydd yn uwch neu'n is? Nid oes rhaid i chi roi ffigur eto, gan gyfeirio at yr hyn a ddywedoch chi yn flaenorol yn eich datganiad, ond byddai ffigur ar yr hyn y bydd y cynllun yn ei gostio yn ddefnyddiol i ffermwyr gynllunio ymlaen llaw. Yn ail, pwysoli taliadau i ffermwyr, sut byddant yn cael eu rhannu? A fydd yn 50 y cant ar gyfer y cynlluniau cyffredinol a 50 y cant ar gyfer y ddau gynllun arall, 60:40, 30:70? Sut fydd hyn yn gweithio? Oherwydd mae hynny'n rhan annatod o gael ffermwyr i gofrestru, oherwydd i sicrhau'r holl fanteision amgylcheddol sydd i'w cyflawni drwy'r cynllun hwn, gan gynnwys diogeledd bwyd, yn anad dim mae angen i ffermwyr gofrestru ar gyfer y cynllun. Os nad yw'r cyllid yno, os nad yw'r arian yn iawn, ni fydd ffermwyr yn cofrestru ar gyfer y cynllun, ac mae hynny'n golled i bawb. Felly, mwy o fanylion am y cyllid, gwybod beth sydd i ddod yn y dyfodol ym mis Mai, cyn y Sioe Frenhinol yn yr haf a'r cyhoeddiad terfynol ar y cynllun, byddai rhywfaint o wybodaeth am y cyllid hwnnw i'w groesawu'n fawr.
Thank you, Sam. On both points, I can say that's exactly the work that we now have to do, so, both on the budget piece, which I've said in response to two of the previous submissions, and in terms of the weighting of the actions. We have four or five months ahead of us of going through the detail of where the weighting, as you put it, lies between universal, the optional and the collaborative elements. You're also right, as previous people who have contributed to the statement have said, that the budget is going to be an important piece of this. So, I can't pre-empt or forecast exactly where we'll get to on either of those elements. Certainly, the balance, the weighting between the options will be something for the ministerial round-table, with the support of the officials group, to bring forward the proposals so that I can consider them.
But I come back to the same point again, which is, fundamentally, you are right, this is exactly what I get paid for and the buck stops with me, and I will call the decisions, as I have done up to now. It's what we all get paid for, by the way, to represent our constituents and to get these things right, and I welcome, by and large, the broad cross-party support as well, which has got us to this point. So, you'll have to wait a little longer, Sam, for those details. As I laid out in my opening remarks, that's exactly what we now have as the next stages.
Diolch yn fawr, Sam. Ar y ddau bwynt, gallaf ddweud mai dyna'r union waith y mae'n rhaid i ni ei wneud nawr, felly, ar y darn am y gyllideb, yr wyf wedi'i ddweud mewn ymateb i ddau o'r cyflwyniadau blaenorol, ac o ran pwysoli'r gweithredoedd. Mae gennym bedwar neu bum mis o'n blaenau o fynd drwy'r manylion ynghylch ble mae'r pwysoli, fel y dywedwch chi, rhwng elfennau cyffredinol, dewisol a chydweithredol yn gorwedd. Rydych chi hefyd yn iawn, fel y mae pobl flaenorol sydd wedi cyfrannu at y datganiad wedi dweud, fod y gyllideb yn mynd i fod yn ddarn pwysig o hyn. Felly, ni allaf ragdybio na rhagweld yn union ble y byddwn yn cyrraedd o ran y naill a'r llall o'r elfennau hynny. Yn sicr, bydd y cydbwysedd, y pwysoliad rhwng yr opsiynau yn rhywbeth i'r ford gron weinidogol, gyda chefnogaeth y grŵp swyddogion eu hystyried, i gyflwyno'r cynigion fel y gallaf eu hystyried.
Ond rwy'n dod yn ôl i'r un pwynt eto, sef, yn sylfaenol, eich bod chi'n iawn, dyma'n union rydw i'n cael fy nhalu i'w wneud a gennyf fi mae'r cyfrifoldeb, a byddaf i yn gwneud y penderfyniadau, fel rydw i wedi'i wneud hyd yn hyn. Dyma'r hyn yr ydym i gyd yn cael ein talu i'w wneud, gyda llaw, i gynrychioli ein hetholwyr ac i gael y pethau hyn yn iawn, ac rwy'n croesawu, ar y cyfan, y gefnogaeth drawsbleidiol eang hefyd, sydd wedi ein harwain i'r man hwn. Felly, bydd yn rhaid i chi aros ychydig yn hirach, Sam, am y manylion hynny. Fel y dywedais yn fy sylwadau agoriadol, dyna'n union sydd gennym nawr fel y camau nesaf.
Thank you for the update. I am concerned to see the removal of the requirement for 10 per cent tree cover for each farm in order to participate in the SFS. That figure was reached as part of how the Welsh Government would not just reach its carbon reduction targets, but also its ambitious tree planting targets. We need to be planting far more trees right across Wales, and farmers are absolutely best placed to help us do that and be paid to do it.
As you've outlined, Cabinet Secretary, the proposal now is for a scheme-wide target. The original proposal would have been easy to monitor, easy to reward individual farmers for services that they provide on behalf of the taxpayer, and also easy to withhold payment if the contract agreement was not delivered. So, could the Cabinet Secretary outline how the scheme-wide proposal will be monitored? How will you know if it's been successful? How will payments be withheld if outcomes are not delivered? So, you could have a scheme to run on a catchment basis, for example. You could have farmers downstream delivering the required outcomes, and maybe one farmer upstream not adhering to the contract, or maybe a farmer isn't part of the scheme. So, how will that be monitored and measured? And what was the decision-making process and what scientific advice was sought around this proposed approach being able to deliver your carbon reduction targets, along with tree planting targets and nature restoration, in this fundamental change in approach?
Diolch am y diweddariad. Rwy'n pryderu wrth weld bod y gofyniad am orchudd coed o 10 y cant ar gyfer pob fferm er mwyn cymryd rhan yn y cynllun ffermio cynaliadwy wedi'i ddileu. Cyrhaeddwyd y ffigur hwnnw fel rhan o sut y byddai Llywodraeth Cymru nid yn unig yn cyrraedd ei thargedau lleihau carbon, ond hefyd ei thargedau uchelgeisiol ar gyfer plannu coed. Mae angen i ni fod yn plannu llawer mwy o goed ledled Cymru, a ffermwyr sydd yn y sefyllfa orau i'n helpu i wneud hynny a chael eu talu i wneud hynny.
Fel yr ydych wedi amlinellu, Ysgrifennydd Cabinet, mae'r cynnig nawr ar gyfer targed ar draws y cynllun. Byddai'r cynnig gwreiddiol wedi bod yn hawdd i'w fonitro, yn hawdd gwobrwyo ffermwyr unigol am wasanaethau y maent yn eu darparu ar ran y trethdalwr, a hefyd yn hawdd atal talu pe na bai cytundeb y contract wedi'i gyflawni. Felly, a allai'r Ysgrifennydd Cabinet amlinellu sut y bydd y cynnig ar draws y cynllun yn cael ei fonitro? Sut fyddwch chi'n gwybod a yw wedi bod yn llwyddiannus? Sut y bydd taliadau'n cael eu dal yn ôl os na fydd canlyniadau'n cael eu cyflawni? Felly, gallech gael cynllun i redeg ar sail dalgylch, er enghraifft. Gallech gael ffermwyr eilaidd yn cyflawni'r canlyniadau gofynnol, ac efallai un ffermwr uwch heb gadw at y contract, neu efallai nad yw ffermwr yn rhan o'r cynllun. Felly, sut y bydd hyn yn cael ei fonitro a'i fesur? A beth oedd y broses o wneud penderfyniadau a pha gyngor gwyddonol a geisiwyd ynghylch y dull arfaethedig hwn o allu cyflawni'ch targedau lleihau carbon, ynghyd â thargedau plannu coed ac adfer natur, yn y newid sylfaenol hwn o ran dull gweithredu?
Thank you, Lesley, very much indeed. Can I just thank you as well for the work you did in getting us to the point where we had a clear proposal that went out to consultation? But, of course, in consultation, that is a proposal as well, which people then respond to. As you know, we did have, I think, in excess of 12,000 responses to that, and those were from environmental organisations and from farmers and from wider Welsh society.
On the tree planting proposals, there was also interesting feedback from some of the environmental and wildlife groups on alternative ways of taking this forward that actually captured hearts and minds, and worked with behavioural science, as well as evidence on where carbon could be better sequestered. There's no doubt whatsoever that woodland and tree planting is the clear and obvious route to sequestering carbon and we're not walking away from the overall Climate Change Committee ambitions of 43,000 hectares planted by 2030.
We want, going forward, in terms of the governance, the monitoring, the evaluation, Lesley, and other aspects, to listen to not only the stakeholder group, the ministerial round-table and the existing stakeholders there, but now that we've set out the outline of the scheme, to listen to those wider stakeholders out there, including people like yourself, who've had experience, but also the wider Members here within the Chamber, to see how we can best now bolt this down, that the ambition we've set out, where, working with people, we could go above and beyond what was in the original proposals and how we make that happen.
The universal action will mean farmers will have to not only map, but show progress each year: mapping the first year, then show progress with the governance structure over it. There'll also be an optional level above, where they can go further with tree planting, and we will line up the funding accordingly to do that. But, Lesley, you and other Members of the Senedd, I'd be keen to hear ideas about how we can make this bite and how we can achieve together, but working with people, the ambition we have.
Diolch yn fawr, Lesley, yn wir. A gaf i ddiolch i chi hefyd am y gwaith a wnaethoch i'n helpu ni i gyrraedd y man lle roeddem â chynnig clir a oedd yn destun ymgynghoriad? Ond, wrth gwrs, mewn ymgynghoriad, mae hwnnw'n gynnig hefyd, y mae pobl wedyn yn ymateb iddo. Fel y gwyddoch, rwy'n credu, roedd gennym dros 12,000 o ymatebion i hynny, ac roedd y rheini o sefydliadau amgylcheddol a ffermwyr ac o gymdeithas ehangach Cymru.
O ran y cynigion plannu coed, cafwyd adborth diddorol hefyd gan rai o'r grwpiau amgylcheddol a bywyd gwyllt ar ffyrdd eraill o fwrw ymlaen â hyn a enillodd galonnau a meddyliau mewn gwirionedd, ac yn gweithio gyda gwyddor ymddygiad, yn ogystal â thystiolaeth ar ble y gellid atafaelu carbon yn well. Nid oes amheuaeth o gwbl mai plannu coetiroedd a choed yw'r llwybr clir ac amlwg i atafaelu carbon ac nid ydym yn cerdded i ffwrdd o uchelgeisiau'r Pwyllgor Newid Hinsawdd cyffredinol o 43,000 hectar i'w plannu erbyn 2030.
Wrth symud ymlaen, o ran y llywodraethiant, monitro, y gwerthusiad, Lesley, ac agweddau eraill, rydym eisiau gwrando nid yn unig ar y grŵp rhanddeiliaid, y ford gron weinidogol a'r rhanddeiliaid presennol yno, ond nawr ein bod wedi nodi amlinelliad y cynllun, i wrando ar y rhanddeiliaid ehangach hynny sydd ar gael, gan gynnwys pobl fel chi, sydd wedi cael profiad, ond hefyd yr Aelodau ehangach yma o fewn y Siambr, i weld sut y gallwn nawr glymu hyn i lawr, bod yr uchelgais yr ydym wedi'i nodi, lle, drwy weithio gyda phobl, y gallem fynd y tu hwnt i'r hyn a oedd yn y cynigion gwreiddiol a sut yr ydym yn gwneud i hynny ddigwydd.
Bydd y gweithredu cyffredinol yn golygu y bydd yn rhaid i ffermwyr nid yn unig fapio, ond dangos cynnydd bob blwyddyn: mapio'r flwyddyn gyntaf, yna dangos cynnydd gyda'r strwythur llywodraethu drosto. Bydd lefel opsiynol uwch hefyd, lle gallant fynd ymhellach gyda phlannu coed, a byddwn yn amlinellu'r cyllid yn unol â hynny i wneud hynny. Ond, Lesley, chi ac Aelodau eraill o'r Senedd, byddwn yn awyddus i glywed syniadau am sut y gallwn roi dannedd i hwn a sut y gallwn gyflawni gyda'n gilydd, ond drwy weithio gyda phobl, yr uchelgais sydd gennym.
During the Economy, Trade and Rural Affairs Committee's sustainable farming scheme inquiry, the committee heard wide concerns that insufficient reward could result in a lack of scheme take-up. So, I hope very much that, Cabinet Secretary, you will take on board those concerns, especially with regard to payment methodology, to ensure that as many farmers as possible take up the scheme in 2026.
Of course, yesterday, you published an adapted scheme outline, following further development on the sustainable farming scheme. This is an interim position—you've made that quite clear—and it's not the final scheme. And you've also made it clear that you will now carry out an economic analysis and impact assessment of the scheme outline before making any final decisions. I appreciate that the final scheme is expected to be published in the summer of next year, ahead of the scheme starting on 1 January 2026, but can you tell us, Deputy First Minister, what you will do if the economic analysis and impact assessment of the SFS outline show worrying impacts for farmers and wider society, given the planned introduction in 2026? And are you, therefore, confident that, at the moment, you are still on track with your planned timetable for the scheme's development?
Yn ystod ymchwiliad cynllun ffermio cynaliadwy Pwyllgor yr Economi, Masnach a Materion Gwledig, clywodd y pwyllgor bryderon eang y gallai gwobr annigonol arwain at ddiffyg defnydd o'r cynllun. Felly, rwy'n gobeithio'n fawr y byddwch chi, Ysgrifennydd Cabinet, yn ystyried y pryderon hynny, yn enwedig o ran methodoleg taliadau, i sicrhau bod cymaint o ffermwyr â phosibl yn ymgymryd â'r cynllun yn 2026.
Wrth gwrs, ddoe, fe wnaethoch chi gyhoeddi amlinelliad cynllun wedi'i addasu, yn dilyn datblygiad pellach ar y cynllun ffermio cynaliadwy. Mae hon yn sefyllfa dros dro—rydych chi wedi gwneud hynny'n hollol glir—ac nid dyma'r cynllun terfynol. Ac rydych hefyd wedi ei gwneud yn glir y byddwch nawr yn cynnal dadansoddiad economaidd ac asesiad effaith o amlinelliad y cynllun cyn gwneud unrhyw benderfyniadau terfynol. Rwy'n sylweddoli bod disgwyl i'r cynllun terfynol gael ei gyhoeddi yn yr haf y flwyddyn nesaf, cyn i'r cynllun ddechrau ar 1 Ionawr 2026, ond a allwch chi ddweud wrthym, Dirprwy Brif Weinidog, beth fyddwch chi'n ei wneud os yw'r dadansoddiad economaidd a'r asesiad effaith o amlinelliad y cynllun ffermio cynaliadwy yn dangos effeithiau a fyddai'n pryderu ffermwyr a'r gymdeithas ehangach, o ystyried y cyflwyniad arfaethedig yn 2026? Ac a ydych chi, felly, yn hyderus, ar hyn o bryd, eich bod yn dal i fod ar y trywydd iawn gyda'ch amserlen arfaethedig ar gyfer datblygu'r cynllun?
Thank you, and thanks to the members of the committee, and you as Chair, for your analysis during the summer. It is interesting that when it was published, when we were at the Royal Welsh, we were already making significant strides forward that, in some ways, pre-empted exactly what you’d heard from people, saying, 'Can you do this, that and the other?', and we were doing them by the time we met at the Royal Welsh Show in the summer.
In terms of the economic analysis, we will bring that forward and it will be a rigorous analysis. It will be a very clear and honest analysis of what the implications are, including where this will help militate against what we’ve seen over the last few decades, which is, in parts of agriculture and rural communities, a hollowing out going on. This is not a new thing that we have seen with the loss of jobs within rural communities, within agriculture. The trends have been there over many years in parts of the sector, with the consolidation of farm holdings and then that meaning fewer people putting their children into local schools, fewer people spending money in local shops and so on. That is not a new phenomenon. So, what I’m keen to do in this, by incorporating social value as well, is to make sure that this supports that type of farming—family-based farming—that is not only producing good food, but is also sustaining rural economies as well.
Do I have confidence that we can deliver those aspects by the summer? Yes. We simply have to. And we have the resource behind the scenes to do this. It will require a lot of work to do, but, previously, when I was urged to take a little bit of time and get this right—. We will do it, but we will bring it forward by the summer, and then farmers will know, as we go into the summer, what the scheme looks like, and they can assess then whether they want to take part in it, and we’re trying to make it as attractive and accessible as possible for farmers to be involved.
Diolch i chi, a diolch i aelodau'r pwyllgor, a chi fel Cadeirydd, am eich dadansoddiad yn ystod yr haf. Mae'n ddiddorol, pan gafodd ei gyhoeddi, pan oeddem yn y Sioe Frenhinol, ein bod eisoes yn cymryd camau sylweddol ymlaen a oedd, mewn rhai ffyrdd, yn rhagdybio'n union yr hyn yr oeddech wedi'i glywed gan bobl yn dweud, 'Allwch chi wneud hyn a'r llall?', ac roedden ni'n eu gwneud erbyn i ni gyfarfod yn Sioe Frenhinol Cymru yn yr haf.
O ran y dadansoddiad economaidd, byddwn yn cyflwyno hwnnw a bydd yn ddadansoddiad trylwyr. Bydd yn ddadansoddiad clir a gonest iawn o beth yw'r goblygiadau, gan gynnwys lle bydd hyn yn helpu i filwrio yn erbyn yr hyn yr ydym wedi'i weld dros y degawdau diwethaf, sef, mewn rhannau o amaethyddiaeth a chymunedau gwledig, cafnu yn digwydd. Nid yw hyn yn beth newydd yr ydym wedi'i weld gyda cholli swyddi o fewn cymunedau gwledig, o fewn amaethyddiaeth. Mae'r tueddiadau wedi bod yno dros nifer o flynyddoedd mewn rhannau o'r sector, gyda chyfuno daliadau fferm ac yna mae hynny'n golygu bod llai o bobl yn rhoi eu plant mewn ysgolion lleol, llai o bobl yn gwario arian mewn siopau lleol ac ati. Nid yw hon yn ffenomen newydd. Felly, yr hyn rwy'n awyddus i'w wneud o ran hyn, trwy ymgorffori gwerth cymdeithasol hefyd, yw sicrhau bod hyn yn cefnogi'r math yna o ffermio—ffermio teuluol—mae hynny nid yn unig yn cynhyrchu bwyd da, ond hefyd yn cynnal economïau gwledig hefyd.
A oes gennyf hyder y gallwn gyflawni'r agweddau hynny erbyn yr haf? Oes. Yn syml, mae'n rhaid i ni. Ac mae gennym yr adnodd y tu ôl i'r llenni i wneud hyn. Bydd angen gwneud llawer o waith, ond, yn flaenorol, pan gefais fy annog i gymryd ychydig o amser a chael hyn yn iawn—. Byddwn yn gwneud hynny, ond byddwn yn ei gyflwyno erbyn yr haf, ac yna bydd ffermwyr yn gwybod, wrth i ni fynd i mewn i'r haf, sut olwg sydd ar y cynllun, a gallant asesu wedyn a ydyn nhw am gymryd rhan ynddo, ac rydyn ni'n ceisio ei wneud mor ddeniadol a hygyrch â phosibl i ffermwyr gymryd rhan.
Daeth y Dirprwy Lywydd i’r Gadair.
The Deputy Presiding Officer took the Chair.
I’d like to thank the Cabinet Secretary and all the stakeholders for getting this far. Nature doesn’t have a loud voice, we must get the balance right, and we ignore it at our peril. Eighty per cent of land is farmland, and we’ve lost 97 per cent of wildflower meadows over the last 50 years. Our rivers our heavily polluted and we have flooding from run-off. It’s positive that the 10 per cent for habit, the management of sites of special scientific interest and hedgerow restoration is embedded—I’m really pleased to see that. We need to make sure that advice is there for people to understand how to do those improvements properly for nature. I’d like to see increased investment in the optional and collaborative tiers of the scheme to encourage participation in creating ponds, planting trees and reducing pesticides, but I am aware that you’re still looking at this. So, I want to know how the proposed sustainable farming scheme will address the nature crisis and the 2030 biodiversity commitments agreed by the Welsh Government at the UN Convention on Biological Diversity meetings it has attended, and what advice to farmers and monitoring there will be going forward. Thank you.
Hoffwn ddiolch i'r Ysgrifennydd Cabinet a'r holl randdeiliaid am fynd mor bell â hyn. Nid oes gan natur lais uchel, mae'n rhaid i ni gael y cydbwysedd yn iawn, a gwae ni pe baem yn ei anwybyddu. Mae 80 y cant o'r tir yn dir fferm, ac rydym wedi colli 97 y cant o ddolydd blodau gwyllt dros y 50 mlynedd diwethaf. Mae ein hafonydd yn llygredig iawn ac mae gennym lifogydd o ddŵr ffo. Mae'n gadarnhaol bod y 10 y cant ar gyfer arfer, rheoli safleoedd o ddiddordeb gwyddonol arbennig ac adfer gwrychoedd wedi'i wreiddio—rwy'n falch iawn o weld hynny. Mae angen i ni sicrhau bod cyngor yno i bobl ddeall sut i wneud y gwelliannau hynny'n iawn ar gyfer natur. Hoffwn weld mwy o fuddsoddiad yn haenau dewisol a chydweithredol y cynllun i annog cyfranogiad mewn creu pyllau, plannu coed a lleihau plaladdwyr, ond rwy'n ymwybodol eich bod yn dal i edrych ar hyn. Felly, rwyf eisiau gwybod sut y bydd y cynllun ffermio cynaliadwy arfaethedig yn mynd i'r afael â'r argyfwng natur a'r ymrwymiadau bioamrywiaeth 2030 y cytunwyd arnynt gan Lywodraeth Cymru yng nghyfarfodydd Confensiwn y Cenhedloedd Unedig ar Amrywiaeth Fiolegol y mae wedi'u mynychu, a pha gyngor i ffermwyr a monitro a fydd ar gael wrth symud ymlaen. Diolch.
Carolyn, thank you so much. You’ve reminded us that the importance of this scheme is not only for good food production and viable farm businesses, but actually for tackling that nature emergency that we have, as well as the climate emergency. And you are right, we absolutely have to make sure that we work towards those 30x30 targets and that we embed within this our ambition to achieve those targets, with the SFS as part of us doing it, because of the importance of the amount of land that we hope will be within this scheme and helping us deliver it.
So, within the outline that we brought forward, you’re right, we have hedgerows in there. It’s not just trees and woodland, it’s hedgerows, and we can do more with the higher level options, so, for example, in terms of thickening the hedgerows, growing the hedgerows, widening the hedgerows, and wildlife corridors as well. But there’s more. Certainly, maintaining and enhancing the valuable habitats is now within the scheme. That 10 per cent on every farm accessing the scheme—that’s within it. Much of the land, by the way, that we’re talking about has never been brought into a management agreement before. That’s a real step forward.
There’s also a universal action specifically targeted at one of our most valuable habitat areas, which is sites of special scientific interest. We got a consensus on that in the summer, and we announced that that would be part of it. That's a real step forward. There's the 10 per cent of farms in the scheme to be habitat managed, not to mention, of course, what we can do in the optional and collaborative action space, which will be available from 2026. For farmers who want to go further, we can line up the payments that would allow them to do that for the good of their farm and their business, but also to enhance biodiversity and restore nature within their farms. So, yes, we're committed to that 30x30, and committed, as is the ministerial round-table, to designing a scheme that can help us achieve that ambition.
Carolyn, diolch yn fawr iawn. Rydych chi wedi ein hatgoffa bod pwysigrwydd y cynllun hwn nid yn unig ar gyfer cynhyrchu bwyd da a busnesau fferm hyfyw, ond mewn gwirionedd ar gyfer mynd i'r afael â'r argyfwng natur sydd gennym, yn ogystal â'r argyfwng hinsawdd. Ac rydych chi'n iawn, mae'n rhaid i ni sicrhau ein bod ni'n gweithio tuag at y targedau 30x30 hynny a'n bod ni'n ymgorffori o fewn hyn ein huchelgais i gyflawni'r targedau hynny, gyda'r cynllun ffermio cynaliadwy fel rhan o'r hyn yr ydym yn ei wneud, oherwydd pwysigrwydd faint o dir rydyn ni'n gobeithio fydd o fewn y cynllun hwn ac yn ein helpu i'w gyflawni.
Felly, o fewn yr amlinelliad a gyflwynwyd gennym, rydych chi'n iawn, mae gennym wrychoedd yno. Nid coed a choetir yn unig ydyw, gwrychoedd hefyd, a gallwn wneud mwy gyda'r opsiynau lefel uwch, felly, er enghraifft, o ran tewhau'r gwrychoedd, tyfu'r gwrychoedd, ehangu'r gwrychoedd, a choridorau bywyd gwyllt hefyd. Ond mae yna fwy. Yn sicr, mae cynnal a gwella'r cynefinoedd gwerthfawr bellach o fewn y cynllun. Y 10 y cant hwnnw ar bob fferm sydd â mynediad i'r cynllun—mae hynny ynddo. Nid yw llawer o'r tir, gyda llaw, yr ydym yn sôn amdano erioed wedi cael ei ddwyn i gytundeb rheoli o'r blaen. Mae hwn yn gam ymlaen go iawn.
Mae yna hefyd weithred gyffredinol wedi'i thargedu'n benodol at un o'n hardaloedd cynefinoedd mwyaf gwerthfawr, sef safleoedd o ddiddordeb gwyddonol arbennig. Cawsom gonsensws ar hynny yn yr haf, a chyhoeddwyd y byddai hynny'n rhan ohono. Mae hwn yn gam ymlaen go iawn. Mae'r 10 y cant o ffermydd yn y cynllun lle rheolir cynefinoedd, heb sôn am yr hyn y gallwn ei wneud yn y maes gweithredu dewisol a chydweithredol, a fydd ar gael o 2026. I ffermwyr sydd eisiau mynd ymhellach, gallwn amlinellu'r taliadau a fyddai'n caniatáu iddynt wneud hynny er lles eu fferm a'u busnes, ond hefyd i wella bioamrywiaeth ac adfer natur o fewn eu ffermydd. Felly, ydym, rydym wedi ymrwymo i'r 30x30 hwnnw, ac wedi ymrwymo, ynghyd â'r ford gron weinidogol, i ddylunio cynllun a all ein helpu i gyflawni'r uchelgais hwnnw.
Ac yn olaf, Alun Davies.
And finally, Alun Davies.
Thank you, Deputy Presiding Officer. Cabinet Secretary, I very much welcome the announcement that you're making today and that you discussed in the winter fair yesterday. I think the approach you're taking is absolutely the right one. We need to have a very strong focus on what our objectives and ambitions are. I think we've all struggled since the disaster of Brexit and the terrible impact that Brexit has had on agriculture, potentially worse than any other sector of the economy. But we've also struggled because we've had this false choice presented to us: either we have sustainable land management or we have food production. What we have to say is we want both, because my constituents know only too well after the last few days the importance of sustainable land management. And farmers will know that if they want to produce not just this year and next year, but far into the future, the land has to be farmed in a sustainable fashion.
I particularly welcome the points that you made on hedgerows and planting, such as shelter belts, which I think fit into the topography and the ecology of our country, as well as the commercial nature of agriculture. So I very much welcome the announcement you've made, but also the tone and the way in which you've gone about seeking this agreement, because I think it's time we bring people together, we bring communities together, not seek to divide, but also do so in a way that sets very clear ambitions for the future of agriculture, the future of food production and the future of our country.
Diolch yn fawr, Dirprwy Lywydd. Ysgrifennydd Cabinet, rwy'n croesawu'n fawr y cyhoeddiad rydych chi'n ei wneud heddiw ac y gwnaethoch chi ei drafod yn y ffair aeaf ddoe. Rwy'n credu mai'r dull rydych chi'n ei gymryd yw'r un cywir. Mae angen i ni ganolbwyntio'n gryf iawn ar beth yw ein hamcanion a'n huchelgeisiau. Rwy'n credu ein bod ni i gyd wedi cael trafferth ers trychineb Brexit a'r effaith ofnadwy y mae Brexit wedi'i chael ar amaethyddiaeth, a allai fod yn waeth nag unrhyw sector arall o'r economi. Ond rydym hefyd wedi cael trafferth oherwydd bod y dewis ffug hwn wedi'i gyflwyno i ni: naill ai mae gennym reolaeth ar dir cynaliadwy neu mae gennym gynhyrchu bwyd. Yr hyn sy'n rhaid i ni ei ddweud yw ein bod eisiau'r ddau, oherwydd mae fy etholwyr yn gwybod yn rhy dda ar ôl yr ychydig ddyddiau diwethaf, am bwysigrwydd rheoli tir yn gynaliadwy. A bydd ffermwyr yn gwybod, os ydyn nhw am gynhyrchu nid yn unig eleni a'r flwyddyn nesaf, ond ymhell i'r dyfodol, bod yn rhaid ffermio'r tir mewn modd cynaliadwy.
Rwy'n croesawu'n arbennig y pwyntiau a wnaethoch ar wrychoedd a phlannu, fel lleiniau cysgodi, yr wyf yn credu eu bod yn cyd-fynd â thopograffeg ac ecoleg ein gwlad, yn ogystal â natur fasnachol amaethyddiaeth. Felly, rwy'n croesawu'n fawr y cyhoeddiad rydych chi wedi'i wneud, ond hefyd y naws a'r ffordd rydych chi wedi mynd ati i geisio'r cytundeb hwn, oherwydd rwy'n credu ei bod hi'n bryd i ni ddod â phobl at ei gilydd, ein bod yn dod â chymunedau at ei gilydd, nid yn ceisio rhannu, ond hefyd yn gwneud hynny mewn ffordd sy'n gosod uchelgeisiau clir iawn ar gyfer dyfodol amaethyddiaeth, dyfodol cynhyrchu bwyd a dyfodol ein gwlad.
Thank you so much for that. I'm a little bit intimidated now, having both you as a former agri Minister and another former agri Minister on the screen there both putting questions to me this afternoon. But can I thank you for that? Because I think embedded within this are the SLM objectives within the agri Act, all of them, bringing them together, not one more important than another, but all of them together. Similarly, what we need to do in terms of the food production piece, the resilient farms financially, as well as the nature and climate emergencies all together. And the approach we will take to deliver this is working all together.
It is a false dichotomy to put one against the other, to say farmers are over on this side and the environmental groups are on another. The ministerial round-table hasn't worked like this, the work we've done in the carbon group has not worked like this, the work we've done in the official group hasn't. We need to keep this going, because we know that if we're going to deliver on those multiple objectives, we have to do this on hearts and minds, and have real ownership of that right across the piece, not simply tell people from here, ‘Get on with this.’ We need to work with people and say, ‘We can make this work for you as a business’, but we can make this work also for all those wider imperatives that we need to do for nature and climate as well.
The benefit of this is that those farms who are most threatened at the moment by flooding, as well as heatwaves, their livestock productivity is threatened, their land is threatened, their soil quality is threatened—. If we do this right, then the measures we have within the actions that we've outlined and the more work to do will give them greater resilience going forward against climate change and give them greater financial resilience as well. So thank you for the comments, and we'll keep on trying to work in that way with all the stakeholders.
Diolch yn fawr am hynna. Rydw i ychydig bach yn ofnus nawr, wrth eich cael chi fel cyn-Weinidog amaeth a chyn-Weinidog amaeth arall ar y sgrin yna, a'r ddau ohonoch chi'n gofyn cwestiynau i mi y prynhawn yma. A gaf i ddiolch i chi am hynny? Oherwydd rwy'n credu wedi'u hymgorffori yn hyn mae amcanion rheoli tir yn gynaliadwy o fewn y Ddeddf amaeth, pob un ohonynt, gan ddod â nhw at ei gilydd, nid un yn bwysicach na'r llall, ond pob un ohonynt gyda'i gilydd. Yn yr un modd, yr hyn y mae angen i ni ei wneud o ran y darn cynhyrchu bwyd, y ffermydd cydnerth yn ariannol, yn ogystal â'r argyfyngau natur a hinsawdd gyda'i gilydd. A'r dull y byddwn yn ei gymryd i gyflawni hyn yw gweithio gyda'n gilydd.
Mae'n ddeuoliaeth ffug i roi un yn erbyn y llall, i ddweud bod ffermwyr ar yr ochr yma a'r grwpiau amgylcheddol ar yr ochr arall. Nid yw'r ford gron weinidogol wedi gweithio fel hyn, nid yw'r gwaith yr ydym wedi'i wneud yn y grŵp carbon wedi gweithio fel hyn, nid yw'r gwaith yr ydym wedi'i wneud yn y grŵp swyddogol wedi gweithio fel hyn. Mae angen i ni gadw hyn i fynd, oherwydd gwyddom, os ydym am gyflawni'r amcanion lluosog hynny, fod yn rhaid i ni wneud hyn ar galonnau a meddyliau, a bod gennym berchnogaeth wirioneddol ar hynny drwodd draw, nid dim ond dweud wrth bobl o'r fan hon, 'Ewch ymlaen â hyn.' Mae angen i ni weithio gyda phobl a dweud, 'Gallwn wneud i hyn weithio i chi fel busnes', ond gallwn wneud i hyn weithio hefyd ar gyfer yr holl hanfodion ehangach hynny y mae angen i ni eu gwneud ar gyfer natur a'r hinsawdd hefyd.
Mantais hyn yw bod y ffermydd hynny sydd dan y bygythiad mwyaf ar hyn o bryd gan lifogydd, yn ogystal â thywydd poeth, eu cynhyrchiant da byw dan fygythiad, mae bygythiad i'w tir, mae ansawdd eu pridd dan fygythiad—. Os byddwn yn gwneud hyn yn iawn, bydd y mesurau sydd gennym o fewn y camau yr ydym wedi'u hamlinellu a'r gwaith mwy sydd i'w wneud yn rhoi mwy o gydnerthedd iddynt, wrth symud ymlaen, i wrthsefyll newid hinsawdd ac yn rhoi mwy o gydnerthedd ariannol iddynt hefyd. Felly diolch am y sylwadau, a byddwn yn parhau i geisio gweithio fel hyn gyda'r holl randdeiliaid.
Diolch i Ysgrifennydd y Cabinet.
I thank the Cabinet Secretary.
Eitem 5 heddiw yw'r datganiad gan Ysgrifennydd y Cabinet dros Iechyd a Gofal Cymdeithasol: adolygiad o briodoldeb dulliau mesur ymateb ambiwlansys argyfwng a thargedau cysylltiedig. Galwaf ar Ysgrifennydd y Cabinet, Jeremy Miles.
Item 5 this afternoon is a statement by the Cabinet Secretary for Health and Social Care: review of the appropriateness of emergency ambulance response measures and associated targets. I call on the Cabinet Secretary, Jeremy Miles.
Diolch, Dirprwy Lywydd. Ym mis Awst, fe wnaeth Pwyllgor Iechyd a Gofal Cymdeithasol y Senedd gyhoeddi adroddiad ar ôl sesiwn graffu gyffredinol gydag Ymddiriedolaeth Brifysgol GIG Gwasanaethau Ambiwlans Cymru. Nododd y pwyllgor y pwysau sydd ar y gwasanaeth, ond roedd yn cydnabod hefyd nad yw'r heriau sy'n wynebu gwasanaeth ambiwlans Cymru yn unigryw. Mae gwasanaethau ambiwlans eraill ar draws y Deyrnas Unedig yn chwilio am ffyrdd o reoli'r galw cynyddol am wasanaethau brys yn ddiogel ac yn effeithiol.
Argymhellodd y pwyllgor ein bod yn asesu pa mor briodol yw'r targed ymateb coch ar gyfer ambiwlansys. Targed yw hwn ar gyfer galwadau lle gallai bywyd fod yn y fantol, fel ataliad ar y galon, ffitiau, llewygu neu fynd yn anymwybodol, geni plentyn, tagu, rhai achosion o gymryd gorddos, colli gwaed difrifol neu anawsterau anadlu acíwt. Argymhellodd y pwyllgor y dylai Llywodraeth Cymru weithio gyda chydbwyllgor comisiynu NHS Cymru i adolygu'r targed coch, ac i ystyried a yw e'n dal i fod yn briodol.
Fe wnaeth y pwyllgor argymell hefyd y dylid sefydlu proses werthuso gadarn i ddeall effaith cynlluniau'r ymddiriedolaeth ambiwlans i ddatblygu eu model ymateb clinigol. Mae'r gwasanaeth ambiwlans yn cyflwyno asesiad clinigol yn gynharach mewn galwad 999. Mae hyn er mwyn sicrhau bod pobl yn cael yr ymateb mwyaf priodol i'w hanghenion cyn gynted â phosibl i wella canlyniadau. Hoffwn i ddiolch i'r pwyllgor am ei argymhellion meddylgar, ac rwyf wedi eu derbyn yn llawn. Diolch hefyd i bob Aelod a ddaeth i'r sesiwn friffio dechnegol am y pwnc yma heddiw gyda gwasanaeth ambiwlans Cymru a'r cydbwyllgor comisiynu.
Dirprwy Lywydd, rŷm ni'n rhoi pwyslais mawr ar gefnogi pobl sydd ag anghenion gofal brys i allu cael gofal mor agos â phosibl i'w cymunedau lleol. Ein prif flaenoriaeth yw sicrhau canlyniadau gwell i bobl. I wneud hynny, mae angen gwneud yn siŵr bod adnoddau hanfodol y gwasanaeth ambiwlans a'r adrannau brys yn cael eu neilltuo i'r rhai sydd wir angen cymorth o fewn munudau ac oriau. Rŷm ni hefyd yn canolbwyntio ar wella'r llif drwy ysbytai.
Thank you, Deputy Presiding Officer. In August, the Senedd Health and Social Care Committee published a report following a general scrutiny session with the Welsh Ambulance Services University NHS Trust. The committee identified the pressures the service is under, but it also recognised that the current challenges the Welsh ambulance service faces are not unique. Other ambulance services across the UK are seeking ways to safely and effectively manage rising demand for emergency services.
The committee recommended that we assess the appropriateness of the red ambulance response target. This target is for calls where there may be an immediate threat to life, for example for cardiac arrests, seizures, unconsciousness or fainting, childbirth, choking, some overdoses, severe blood loss or acute breathing difficulties. The committee recommended that the Welsh Government should work with the NHS Wales joint commissioning committee to review the red target, and to consider whether it remains appropriate.
The committee also recommended a robust evaluation process should be established to understand the impact of the ambulance trust’s plans to evolve its clinical response model. The ambulance service is introducing clinical assessment earlier in a 999 call. This is to ensure that people receive the most appropriate response for their needs as quickly as possible to improve outcomes. I'd like to thank the committee for its thoughtful recommendations, which I accepted in full. I’d also like to thank all of those Members who attended a technical briefing session today with the Welsh ambulance service and the NHS Wales joint commissioning committee.
Dirprwy Lywydd, our major focus is on supporting people with urgent care needs to access care as close to their local community as possible. Our overriding priority is to ensure that people have better outcomes. To do that, we need to ensure that essential ambulance and emergency department resources are allocated to those who truly need support in minutes and hours. We are also focused on improving flow through hospitals.
Dirprwy Lywydd, poor flow causes delays at the front door of hospitals for ambulance clinicians, who are unable to hand over the care of their patients to emergency department staff. And it causes delays in the community; ambulances queuing outside hospital mean fewer resources or slower responses to 999 calls.
In the context of this work, I hope it's helpful if I remind Members how ambulance responses are currently provided. When someone makes an emergency call to the Welsh ambulance service, it is dealt with by one of three 999 clinical contact centres in Wales. It will be answered initially by a non-clinical call handler who asks the caller a series of questions. The responses are then subject to a triage process, undertaken via the medical priority dispatch system. This generates a priority code, which is matched to the ambulance service’s clinical response model categories—either red, amber and green.
The target response time for a red call is for a response to arrive on scene within eight minutes for 65 per cent of calls. This target in this form has been in place since 2015 when the clinical response model was introduced, but draws on a higher level target introduced many years before that. Since 2015, the proportion of people identified as suitable for a red category response has risen markedly from between 4 per cent and 5 per cent to around 15 per cent today. This isn’t because we are seeing an overall increase in life-threatening injuries or illnesses. The rise is due to changes in the way the ambulance service assesses some types of calls, clinical decisions to move more calls into the red category, and increased numbers of people whose condition has got worse while they are waiting for an ambulance to arrive.
There are currently no response time targets for the amber category, which includes people with serious but not immediately life-threatening needs, nor the green category, which covers calls where there is neither a serious nor life-threatening need. The latest performance figures show the Welsh ambulance service received just under 36,700 emergency calls in October, an average of 1,183 a day. Fifteen per cent of these calls—177 a day—were red calls. This was the second highest number of daily red calls to the ambulance service on record, a level of demand that is, frankly, becoming unsustainable.
Despite the fact that the category of red calls is now approximately three times the size since the target was set in 2015, in October just over half of red calls were responded to within the target time of eight minutes. The ambulance service is still off target, but this equates to the highest number of red calls responded to within eight minutes on record. Overall, we are seeing a trend of a declining number of green calls over time, while the number of red calls to the ambulance service has steadily increased. In September, the number of red calls was higher than the number of green calls for the first time.
Dirprwy Lywydd, I turn now to the action we are taking. A national group has been set up to review the appropriateness of emergency ambulance response measures and targets. It will consider the Health and Social Care Committee's recommendation in the context of our strategic priorities. This means a focus on measuring the quality and safety of the service, as set out in our NHS Wales health and care quality standards, and standards in our NHS Wales performance framework. The group will also consider the appropriateness of the national target in the context of the ongoing evolution of the trust's clinical model.
The evolving clinical model is based on reducing avoidable harm and improving patient experience and outcomes, through a greater provision of remote clinical screening and assessment. It will see the introduction of rapid clinical screening for most 999 calls immediately after the call handler initial assessment stage. The trust continues to work through these proposed changes, with a focus on delivering the right response in the fastest possible time, for those who need it most. Clinical leaders from health boards, the ambulance service and national programmes, together with senior representatives from the joint commissioning committee, will play a key role in this group. Evidence will also be sought from Llais and third sector organisations where that is relevant.
I expect the group to review the available clinical evidence and provide advice about the appropriateness of the existing national target as an enabler for quality outcomes in the context of UK and international clinical evidence; whether the broader performance framework for ambulance services is in keeping with the NHS Wales health and care quality standards; and whether recommendations are required for new measures and targets, based on what matters most to the public, the available clinical evidence, and how ambulance services are improving the way they manage people. I will update Members, Dirprwy Lywydd, as the work of this group progresses, and within the six-month timeline that the committee has requested.
Dirprwy Lywydd, mae llif gwael yn achosi oedi wrth ddrws ffrynt ysbytai i glinigwyr ambiwlans, nad ydynt yn gallu trosglwyddo gofal eu cleifion i staff yr adrannau brys. Ac mae'n achosi oedi yn y gymuned; mae ambiwlansys sy'n ciwio tu allan i'r ysbyty yn golygu llai o adnoddau neu ymatebion arafach i alwadau 999.
Yng nghyd-destun y gwaith hwn, rwy'n gobeithio y bydd o gymorth os byddaf yn atgoffa'r Aelodau sut y darperir ymatebion ambiwlans ar hyn o bryd. Pan fydd rhywun yn gwneud galwad frys i wasanaeth ambiwlans Cymru, mae un o dair canolfan gyswllt glinigol 999 yng Nghymru yn ymdrin â hi. Bydd yn cael ei hateb i ddechrau gan driniwr galwadau anghlinigol sy'n gofyn cyfres o gwestiynau i'r galwr. Yna mae'r ymatebion yn destun proses brysbennu a wneir trwy'r system anfon â blaenoriaeth feddygol. Mae hyn yn creu cod blaenoriaeth, sy'n cyfateb i gategorïau model ymateb clinigol y gwasanaeth ambiwlans—naill ai'n goch, oren neu'n wyrdd.
Yr amser ymateb targed ar gyfer galwad goch yw i ymateb gyrraedd man yr argyfwng o fewn wyth munud ar gyfer 65 y cant o alwadau. Mae'r targed hwn ar y ffurf hon wedi bod ar waith ers 2015 pan gyflwynwyd y model ymateb clinigol, ond mae'n tynnu ar darged lefel uwch a gyflwynwyd flynyddoedd lawer cyn hynny. Ers 2015, mae cyfran y bobl y nodwyd eu bod yn addas ar gyfer ymateb categori coch wedi codi'n sylweddol o rhwng 4 y cant a 5 y cant i oddeutu 15 y cant heddiw. Nid yw hyn oherwydd ein bod yn gweld cynnydd cyffredinol mewn anafiadau neu salwch sy'n peryglu bywyd. Mae'r cynnydd oherwydd newidiadau yn y ffordd y mae'r gwasanaeth ambiwlans yn asesu rhai mathau o alwadau, penderfyniadau clinigol i symud mwy o alwadau i'r categori coch, a nifer cynyddol o bobl y mae eu cyflwr wedi gwaethygu wrth iddynt aros i ambiwlans gyrraedd.
Ar hyn o bryd nid oes targedau amser ymateb ar gyfer y categori oren, sy'n cynnwys pobl ag anghenion difrifol ond nid yw bywyd yn y fantol, na'r categori gwyrdd, sy'n ymdrin â galwadau lle nad oes angen difrifol na bygythiad i fywyd. Mae'r ffigurau perfformiad diweddaraf yn dangos bod gwasanaeth ambiwlans Cymru wedi derbyn ychydig llai na 36,700 o alwadau brys ym mis Hydref, sef cyfartaledd o 1,183 y dydd. Roedd pymtheg y cant o'r galwadau hyn—177 y dydd—yn alwadau coch. Dyma'r ail nifer uchaf o alwadau coch dyddiol i'r gwasanaeth ambiwlans a gofnodwyd, lefel o alw sydd, a dweud y gwir, yn anghynaliadwy.
Er gwaetha'r ffaith bod y categori o alwadau coch bellach tua thair gwaith y maint ers gosod y targed yn 2015, ym mis Hydref ymatebwyd i ychydig dros hanner y galwadau coch o fewn yr amser targed o wyth munud. Mae'r gwasanaeth ambiwlans yn dal heb fodloni'r targed, ond mae hyn yn cyfateb i'r nifer uchaf o alwadau coch yr ymatebwyd iddynt o fewn wyth munud ar gofnod. Ar y cyfan, rydym yn gweld tuedd i nifer y galwadau gwyrdd ostwng dros amser, tra bod nifer y galwadau coch i'r gwasanaeth ambiwlans wedi cynyddu'n gyson. Ym mis Medi, roedd nifer y galwadau coch yn uwch na nifer y galwadau gwyrdd am y tro cyntaf.
Dirprwy Lywydd, rwy'n troi nawr at y camau rydyn ni'n eu cymryd. Mae grŵp cenedlaethol wedi'i sefydlu i adolygu priodoldeb dulliau mesur ymateb ambiwlansys argyfwng a thargedau. Bydd yn ystyried argymhelliad y Pwyllgor Iechyd a Gofal Cymdeithasol yng nghyd-destun ein blaenoriaethau strategol. Mae hyn yn golygu canolbwyntio ar fesur ansawdd a diogelwch y gwasanaeth, fel y nodir yn ein safonau ansawdd iechyd a gofal GIG Cymru, a safonau yn ein fframwaith perfformiad GIG Cymru. Bydd y grŵp hefyd yn ystyried priodoldeb y targed cenedlaethol yng nghyd-destun datblygiad parhaus model clinigol yr ymddiriedolaeth.
Mae'r model clinigol sy'n datblygu yn seiliedig ar leihau niwed y gellir ei osgoi a gwella profiad a chanlyniadau cleifion, trwy ddarparu mwy o sgrinio ac asesu clinigol o bell. Bydd sgrinio clinigol cyflym yn cael ei gyflwyno ar gyfer y rhan fwyaf o alwadau 999 yn syth ar ôl cam asesu cychwynnol y triniwr galwadau. Mae'r ymddiriedolaeth yn parhau i weithio drwy'r newidiadau arfaethedig hyn, gan ganolbwyntio ar ddarparu'r ymateb cywir yn yr amser cyflymaf posibl, i'r rhai sydd ei angen fwyaf. Bydd arweinwyr clinigol o fyrddau iechyd, y gwasanaeth ambiwlans a rhaglenni cenedlaethol, ynghyd ag uwch gynrychiolwyr o'r cydbwyllgor comisiynu, yn chwarae rhan allweddol yn y grŵp hwn. Gofynnir am dystiolaeth hefyd gan Llais a sefydliadau'r trydydd sector pan fo hynny'n berthnasol.
Rwy'n disgwyl i'r grŵp adolygu'r dystiolaeth glinigol sydd ar gael a rhoi cyngor am briodoldeb y targed cenedlaethol presennol fel modd o alluogi canlyniadau o ansawdd yng nghyd-destun tystiolaeth glinigol y DU a rhyngwladol; a yw'r fframwaith perfformiad ehangach ar gyfer gwasanaethau ambiwlans yn cyd-fynd â safonau ansawdd iechyd a gofal GIG Cymru; ac a oes angen argymhellion ar gyfer mesurau a thargedau newydd, yn seiliedig ar yr hyn sydd bwysicaf i'r cyhoedd, y dystiolaeth glinigol sydd ar gael, a sut mae gwasanaethau ambiwlans yn gwella'r ffordd y maent yn rheoli pobl. Byddaf yn rhoi'r wybodaeth ddiweddaraf i'r Aelodau, Dirprwy Lywydd, wrth i waith y grŵp hwn fynd rhagddo, ac o fewn yr amserlen chwe mis y mae'r pwyllgor wedi gofyn amdani.
Thank you for the statement today, Cabinet Secretary. I was pleased to be part of the Senedd's Health and Social Care Committee, which published the recommendations that you've referred to today. I certainly welcome your approach to the committee's recommendations as well, and I am also grateful to receive the briefing that you referenced today as from officials and staff from the Welsh ambulance service.
I'm sure we'll all agree in the Chamber here that ambulance response times aren't where they should be, and it's also fair to acknowledge that the most recent numbers show that 50.4 per cent of red calls received that response, which you mentioned, within eight minutes in October, which is an improvement on the numbers from September. But, of course, it is still well below the 65 per cent response time target for red calls to arrive within eight minutes, and, indeed, this target has not been met since the summer of 2020. We're aware, of course, COVID was rife at that point, but we all too often hear those horror stories of seemingly endless waits for ambulances and then endless waits when those ambulances actually get to hospital. There's certainly an inconsistency across Wales with both of those issues as well.
We heard of a reporter who waited eight hours with her father, who had a stroke, parked at Grange University Hospital in Cwmbrân, with upwards of 15 ambulances, or the injured rugby player in Carmarthenshire recently who waited for an ambulance for six hours, when the hospital was only a few miles away. I'm sure, Cabinet Secretary, you'd acknowledge that these are intolerable situations, not just for those impacted directly, but their families and healthcare professionals who are trying to support in those situations as well. So, I support much of your statement today because it's absolutely right that improvements are found, and that the appropriateness of existing frameworks are reviewed to understand where the right changes can be made and ensure that clinical evidence with best outcomes for patients is central for this review.
I do, though, think it's really important—and I hope you'll be able to respond on this point—that we have clear targets in place to ensure there's proper accountability and transparency, because, indeed, any potential changes to targets can be concerning in themselves, because, of course, meeting targets shouldn't be seen as a pinnacle, but a base from which to build, and any change in target system could be seen as Welsh Government trying to get out of achieving the high standards that the people we represent expect to be met. So, I'd appreciate, Cabinet Secretary, if you could outline your continued support of the right clear targets for the same purpose of both accountability, transparency, but also for performance improvement as well.
You mentioned in your statement, Cabinet Secretary, that a big part of the challenge remains within areas outside of the ambulance service's control. I would suggest most of the challenges remain outside of the ambulance service's control, and especially handovers at emergency departments, ambulances just sitting on the tarmac and unable to move patients on to the next phase of care. It's not what the ambulance service want to do, it's not what patients want to have, and I'm sure it's not what you want to see either, Cabinet Secretary.
Indeed, the chief executive of the Welsh ambulance service said in that committee meeting earlier this year that
'the single biggest challenge...which emerges from the pressure across the rest of the urgent and emergency care system, is one of handover delays at the emergency department.'
And as that quote demonstrates, tackling this will take a whole-health-system approach, including, of course, social care; it's not isolated just to ambulances. So, Cabinet Secretary, I wonder if you could expand on the plans that you have in formulating a plan with the Minister for social care to make sure the entire flow is functioning efficiently and effectively, so those ambulances aren't having to wait around for those handovers for unnecessary lengths of time.
So, to finish, Deputy Presiding Officer, I've said in this Chamber before about the importance of long-term thinking, and I think this is the perfect example of a policy area that really needs that. That link between health and social care is not just difficult for health systems here in Wales, but across the world, and I'm sure, Cabinet Secretary, you'd accept that this is a good place to start in your description and your statement here today, but there needs to be that clear, long-term plan, including investment in technology, workforce planning, collaboration across health boards and service providers, and an enhanced public communication, as well as monitoring of performances, so that we all can see the ambulance service that we want to see, that you want to see, and that the ambulance service wants to provide for residents across Wales. Diolch yn fawr iawn.
Diolch am y datganiad heddiw, Ysgrifennydd Cabinet. Roeddwn yn falch o fod yn rhan o Bwyllgor Iechyd a Gofal Cymdeithasol y Senedd, a gyhoeddodd yr argymhellion yr ydych wedi cyfeirio atynt heddiw. Rwy'n sicr yn croesawu eich dull o weithredu ar argymhellion y pwyllgor hefyd, ac rwyf hefyd yn ddiolchgar yn sgil derbyn y briffio y cyfeiriwyd ato heddiw gennych fel un gan swyddogion a staff o wasanaeth ambiwlans Cymru.
Rwy'n siŵr y byddwn i gyd yn cytuno yn y Siambr yma nad yw amseroedd ymateb ambiwlansys yn y sefyllfa y dylen nhw fod ynddi, ac mae hefyd yn deg cydnabod bod y niferoedd diweddaraf yn dangos bod 50.4 y cant o alwadau coch wedi derbyn yr ymateb hwnnw, a grybwylloch chi, o fewn wyth munud ym mis Hydref, sy'n well na'r niferoedd o fis Medi. Ond, wrth gwrs, mae'n dal ymhell islaw'r targed amser ymateb o 65 y cant i alwadau coch gyrraedd o fewn wyth munud, ac yn wir, nid yw'r targed hwn wedi'i gyrraedd ers haf 2020. Rydym yn ymwybodol, wrth gwrs, bod COVID yn rhemp bryd hynny, ond rydym yn clywed y straeon arswyd hynny o aros yn ddiddiwedd am ambiwlansys ac yna arosiadau diddiwedd pan fydd yr ambiwlansys hynny'n cyrraedd yr ysbyty mewn gwirionedd. Yn sicr, mae anghysondeb ar draws Cymru gyda'r ddwy broblem hynny hefyd.
Clywsom am ohebydd a arhosodd wyth awr gyda'i thad, a oedd wedi cael strôc, wedi parcio yn Ysbyty Athrofaol y Faenor yng Nghwmbrân, gyda dros 15 ambiwlans, neu'r chwaraewr rygbi a anafwyd yn sir Gaerfyrddin yn ddiweddar a arhosodd am ambiwlans am chwe awr, pan oedd yr ysbyty ond ychydig filltiroedd i ffwrdd. Rwy'n siŵr, Ysgrifennydd Cabinet, y byddech yn cydnabod bod y rhain yn sefyllfaoedd annioddefol, nid yn unig i'r rhai yr effeithir arnynt yn uniongyrchol, ond i'w teuluoedd a gweithwyr gofal iechyd proffesiynol sy'n ceisio cefnogi yn y sefyllfaoedd hynny hefyd. Felly, rwy'n cefnogi llawer o'ch datganiad heddiw oherwydd ei bod yn hollol iawn fod gwelliannau i'w cael, a bod priodoldeb fframweithiau presennol yn cael eu hadolygu i ddeall ble y gellir gwneud y newidiadau cywir a sicrhau bod tystiolaeth glinigol gyda'r canlyniadau gorau i gleifion yn ganolog i'r adolygiad hwn.
Rwy'n credu ei fod yn bwysig iawn—a gobeithio y byddwch yn gallu ymateb i'r pwynt hwn—bod gennym dargedau clir ar waith i sicrhau bod atebolrwydd a thryloywder priodol, oherwydd, yn wir, gall unrhyw newidiadau posibl i dargedau fod yn bryderus ynddynt eu hunain, oherwydd, wrth gwrs, ni ddylid ystyried cyrraedd targedau fel pinacl, ond sylfaen i adeiladu arni, a gellid gweld unrhyw newid yn y system darged fel Llywodraeth Cymru yn ceisio osgoi cyflawni'r safonau uchel y mae'r bobl rydyn ni'n eu cynrychioli yn disgwyl i ni eu bodloni. Felly, byddwn i'n gwerthfawrogi, Ysgrifennydd Cabinet, pe gallech amlinellu eich cefnogaeth barhaus i'r targedau clir cywir i'r un diben o ran atebolrwydd, tryloywder, ond hefyd ar gyfer gwella perfformiad.
Fe wnaethoch sôn yn eich datganiad, Ysgrifennydd Cabinet, fod rhan fawr o'r her yn parhau o fewn ardaloedd y tu allan i reolaeth y gwasanaeth ambiwlans. Byddwn yn awgrymu bod y rhan fwyaf o'r heriau'n parhau y tu allan i reolaeth y gwasanaeth ambiwlans, ac yn enwedig trosglwyddo mewn adrannau brys, ambiwlansys yn aros ar y tarmac ac yn methu symud cleifion ymlaen i'r cam nesaf o ofal. Nid dyna beth mae'r gwasanaeth ambiwlans eisiau ei wneud, nid dyna mae cleifion eisiau ei gael, ac rwy'n siŵr nad dyna'r hyn rydych chi eisiau ei weld ychwaith, Ysgrifennydd Cabinet.
Yn wir, dywedodd prif weithredwr gwasanaeth ambiwlans Cymru yng nghyfarfod y pwyllgor hwnnw yn gynharach eleni
'yr her unigol fwyaf...sy'n deillio o'r pwysau ar draws gweddill y system gofal brys ac argyfwng, yw un o oedi wrth drosglwyddo yn yr adran frys.'
Ac fel y dengys y dyfyniad hwnnw, bydd mynd i'r afael â hyn angen dull gweithredu system iechyd gyfan, gan gynnwys, wrth gwrs, gofal cymdeithasol; nid yw'n cael ei gyfyngu i ambiwlansys yn unig. Felly, Ysgrifennydd Cabinet, tybed a allech chi ymhelaethu ar y cynlluniau sydd gennych wrth lunio cynllun gyda'r Gweinidog gofal cymdeithasol i sicrhau bod y llif cyfan yn gweithio'n effeithlon ac yn effeithiol, fel nad yw'r ambiwlansys hynny'n gorfod aros o gwmpas am y trosglwyddiadau hynny am gyfnodau diangen.
Felly, i orffen, Dirprwy Lywydd, rwyf wedi dweud yn y Siambr hon o'r blaen am bwysigrwydd meddwl yn y tymor hir, ac rwy'n credu mai dyma'r enghraifft berffaith o faes polisi sydd wir angen hynny. Mae'r cysylltiad hwnnw rhwng iechyd a gofal cymdeithasol nid yn unig yn anodd i systemau iechyd yma yng Nghymru, ond ar draws y byd, ac rwy'n siŵr, Ysgrifennydd Cabinet, byddech yn derbyn bod hwn yn lle da i ddechrau yn eich disgrifiad a'ch datganiad yma heddiw, ond mae angen y cynllun clir, hirdymor hwnnw, gan gynnwys buddsoddi mewn technoleg, cynllunio'r gweithlu, cydweithio ar draws byrddau iechyd a darparwyr gwasanaethau, a chyfathrebu cyhoeddus gwell, yn ogystal â monitro perfformiadau, fel y gall pob un ohonom weld y gwasanaeth ambiwlans yr ydym eisiau ei weld, yr ydych chi eisiau ei weld, a bod y gwasanaeth ambiwlans eisiau darparu ar gyfer preswylwyr ledled Cymru. Diolch yn fawr iawn.
I thank Sam Rowlands for the questions and for taking the time to attend the briefing earlier today, which I hope he found helpful. I would associate myself with the phrase that he used in relation to the examples that he gave of those individuals being in intolerable situations, which is actually entirely the reason for the approach that I've set out in this statement.
I just want to say, I accept the challenge that he sets out, which is the need for a long-term approach. I think, in the context of the particular target that we're looking at, it was originally introduced 50 years ago this year, and the change in technology, in the range of services that can be provided in different settings, and in the blend and mix of demand over 50 years has obviously been enormous. So, I think, when we look at a target that's based on 65 per cent of a pool that, when the target was set in 2015, was a third of the size it is today, it's pretty astonishing that the level of performance is as it is. Obviously it is not sufficient, but if you look at the broad context for it, that suggests there is a high level of performance against a very challenging context. But the task that I'm describing in the statement today is how we can make sure that the current approach, the current set of targets that we set, continue to be appropriate.
I do want to say it's very important that this step is taken on the back of a specific recommendation from the committee. And I don't think the Member was saying this, but I just want to be clear: we cannot have a debate about targets where any attempt to look at a target comes with an inference that the Government is seeking to avoid accountability. I mean, that way lies madness. The health service is hedged around with dozens of targets. There is not a shortage of targets in the system. But if we are to have an honest discussion about performance in the health and care systems, we have to apply that rigour to how we look at the priorities that we set and the targets against which we measure performance. So, I think it's really helpful in this setting to be able to have an open discussion about that, and I hope that that's what he was inviting me to do.
I think he's right to say that, obviously, a number of the pressures the ambulance service is under, as it relates to the timeliness, if you like, of its response, is the product of other pressures in the system, and he is right to say that far too many ambulance resources as it were, both in terms of time and vehicle resources and human resources, staff resources, are tied up in delayed handovers, and we absolutely recognise that that needs to be a focus. We've reissued the guidance in relation to hospital handovers. We've provided, I think, this year, £180 million of additional funding to improve handover and flow. We continue to report on the targets that we set for the service, which enables you to hold us and health boards to account.
So, the work of this group specifically will be looking at the targets, but the Member will know that other work that we have under way, whether it's the Getting It Right First Time programme or the work of the performance ministerial advisory group, will have a bearing on this. And there's the 50-day challenge that we have set for health boards and local authorities and which is being grasped by the system. All of those have different impacts on handover and on flow, and so I think this is one piece of a much larger jigsaw.
Diolch i Sam Rowlands am y cwestiynau ac am gymryd yr amser i ddod i'r sesiwn friffio yn gynharach heddiw, a gobeithio iddi fod yn ddefnyddiol iddo. Byddwn yn cysylltu fy hun â'r ymadrodd a ddefnyddiodd mewn perthynas â'r enghreifftiau a roddodd o'r unigolion hynny mewn sefyllfaoedd annioddefol, a dyna'r rheswm dros y dull yr wyf wedi'i nodi yn y datganiad hwn mewn gwirionedd.
Rwyf eisiau dweud, rwy'n derbyn yr her y mae'n ei nodi, sef yr angen am ddull gweithredu hirdymor. Rwy'n credu, yng nghyd-destun y targed penodol yr ydym yn edrych arno, iddo gael ei gyflwyno yn wreiddiol 50 mlynedd yn ôl eleni, ac mae'r newid mewn technoleg, yn yr ystod o wasanaethau y gellir eu darparu mewn gwahanol leoliadau, ac yn y cyfuniad a'r cymysgedd o alw dros 50 mlynedd yn amlwg wedi bod yn enfawr. Felly, rwy'n credu, pan edrychwn ar darged sy'n seiliedig ar 65 y cant o gronfa a oedd, pan osodwyd y targed yn 2015, draean o'r maint yw hi heddiw, mae'n eithaf rhyfeddol bod lefel y perfformiad fel y mae. Yn amlwg nid yw'n ddigonol, ond os edrychwch ar ei gyd-destun eang, mae hynny'n awgrymu bod lefel uchel o berfformiad yn erbyn cyd-destun heriol iawn. Ond y dasg rwy'n ei disgrifio yn y datganiad heddiw yw sut y gallwn sicrhau bod y dull presennol, y set bresennol o dargedau a osodwn, yn parhau i fod yn briodol.
Rwyf eisiau dweud ei bod yn bwysig iawn bod y cam hwn yn cael ei gymryd ar sail argymhelliad penodol gan y pwyllgor. Ac nid wyf yn credu bod yr Aelod yn dweud hyn, ond rwyf eisiau bod yn glir: ni allwn gael dadl am dargedau lle mae unrhyw ymgais i edrych ar darged yn dod gydag ensyniad fod y Llywodraeth yn ceisio osgoi atebolrwydd. Hynny yw, gwallgofrwydd yw hynny. Mae'r gwasanaeth iechyd wedi ei amgylchynu gan ddwsinau o dargedau. Nid oes prinder targedau yn y system. Ond os ydym am gael trafodaeth onest am berfformiad yn y systemau iechyd a gofal, mae'n rhaid i ni gymhwyso'r trylwyredd hwnnw i sut rydym yn edrych ar y blaenoriaethau a bennwyd gennym a'r targedau yr ydym yn mesur perfformiad yn eu herbyn. Felly, rwy'n credu ei bod yn ddefnyddiol iawn yn y lleoliad hwn i allu cael trafodaeth agored am hynny, a gobeithiaf mai dyna yr oedd yn fy ngwahodd i'w wneud.
Rwy'n credu ei fod yn iawn i ddweud, yn amlwg, bod llawer o'r pwysau sydd ar y gwasanaeth ambiwlans, fel y mae'n ymwneud â'r amseroldeb, os mynnwch chi, o'i ymateb, yn gynnyrch pwysau eraill yn y system, ac mae'n iawn i ddweud bod llawer gormod o adnoddau ambiwlans fel petai, o ran adnoddau amser a cherbydau ac adnoddau dynol, adnoddau staff, wedi'u clymu oherwydd oedi wrth drosglwyddo, ac rydym yn cydnabod yn llwyr fod angen i hynny fod yn ganolbwynt. Rydym wedi ailgyhoeddi'r canllawiau mewn perthynas â throsglwyddiadau ysbyty. Rydym wedi darparu, rwy'n credu, eleni, £180 miliwn o gyllid ychwanegol i wella trosglwyddo a llif. Rydym yn parhau i adrodd ar y targedau a osodwyd gennym ar gyfer y gwasanaeth, sy'n eich galluogi i ddwyn ni a byrddau iechyd i gyfrif.
Felly, bydd gwaith y grŵp hwn yn benodol yn edrych ar y targedau, ond bydd yr Aelod yn gwybod y bydd gwaith arall sydd gennym ar y gweill, p'un a yw'n rhaglen Cael Pethau'n Iawn y Tro Cyntaf neu waith y grŵp cynghori gweinidogol ar berfformiad, yn cael effaith ar hyn. Ac mae'r her 50 diwrnod yr ydym wedi'i gosod ar gyfer byrddau iechyd ac awdurdodau lleol y mae'r system nawr yn cydio ynddi. Mae pob un o'r rheini'n cael effeithiau gwahanol ar drosglwyddo ac ar lif, ac felly rwy'n credu bod hwn yn un darn o jig-so llawer mwy.
Diolch am y datganiad. Dwi'n croesawu'r cyfle i drafod y datganiad yma yn y Siambr heddiw, a diolch hefyd am y sesiwn friffio defnyddiol iawn a gafwyd yn gynharach heddiw.
Wrth gwrs, dwi'n deall mai'r bwriad yn y pen draw ydy adolygu, o bosib, targedau'r ambiwlansys, i weld a ydy'r targedau yna yn addas i bwrpas. Yng ngoleuni'r argyfyngau niferus sydd yn wynebu'r gwasanaeth iechyd, mae hyn yn gwneud synnwyr—ar yr wyneb. Mae'n amlwg bod yr Ysgrifennydd Cabinet wedi adnabod y broblem, o leiaf yn rhannol, ac mae o wedi ei osod allan yn glir yn y datganiad a glywson ni ynghynt, pan soniodd ei fod am ffocysu ar wella y llif drwy'r ysbyty. Ond dydy'r diagnosis hwnnw ddim yn llawn, gan i'r Ysgrifennydd Cabinet fethu â sôn am pam fod y cleifion yn methu mynd allan o'r ysbyty yn ôl i'r gymuned, sef methiannau i fynd i'r afael â'r problemau dybryd yn ein gwasanaeth gofal.
Felly, mae'n ymddangos fod yr Ysgrifennydd Cabinet yn edrych i newid trefniadau y gwasanaeth ambiwlans oherwydd y methiant llywodraethiant yma, a methiant y Llywodraeth hefyd i fynd i'r afael â'r materion yma, sydd mewn gwirionedd y tu hwnt i reolaeth y gwasanaeth ambiwlans. Felly, pryd ydyn ni am gael datganiad ynghylch y camau sydd am gael eu cymryd er mwyn mynd i'r afael â'r problemau creiddiol yma yn y gwasanaeth gofal?
Thank you for the statement. I welcome the opportunity to discuss this statement in the Chamber this afternoon, and thank you too for the briefing session, which was very useful, held earlier today.
Of course, I understand that the ultimate intention is to possibly review the ambulance targets, to see whether those targets are fit for purpose. In light of the numerous crises facing the health service, this does make sense—on the face of it. It's clear that the Cabinet Secretary has identified the problem, at least partially, and he has set it out clearly in the statement that we heard earlier, when he mentioned that he wishes to focus on improving flow through the hospital. But that diagnosis is not full, because the Cabinet Secretary failed to mention why patients are unable to leave hospital and return to the community, namely those failings to deal with the grave problems in our care service.
So, it appears that the Cabinet Secretary is looking to change ambulance service arrangements because of this governance failure, and the failure of the Government also to address these issues, which in reality are beyond the control of the ambulance service. So, when will we have a statement on the steps to be taken in order to tackle these core problems in the care service?
The problems with the ambulance service are obvious for all to see. Only 50 per cent of emergency responses to red calls are arriving within eight minutes—far short of the 65 per cent target that, for practical purposes, has been ornamental for most of the past five years. These missed targets are of course a reflection of chronic handover delays; whereas the average handover period is supposed to be 15 minutes, the current average is in excess of two hours. The cumulative impact was 260,000 hours being lost to handover delays at emergency departments last year. The current Cabinet Secretary for finance suggested in the early summer that productivity gains could be achieved by cutting funding to the ambulance service. Does the Cabinet Secretary for health agree with his colleague, and is this something that we should expect to see in this year's budget?
These recurrent delays in response times are a symptom of a far wider problem, namely that the entire machinery of the healthcare system, all the way from A&E to community care, is clogged by capacity issues, inefficiencies and poorly aligned resourcing. How are ambulances expected to transfer their patients quickly when the availability of NHS beds has contracted substantially in recent years, and how are hospitals supposed to free up bed space when our social care sector is simply ill-equipped to meet current demand and is insufficiently aligned with the front line? The Cabinet Secretary said earlier in his response to Sam Rowlands that it was a high level of achievement in extremely difficult circumstances. So, we need solutions to those difficult circumstances, which we haven't had so far.
So, we desperately need a holistic approach to tackling this fundamental gridlock in the operation of the health system, appropriately balanced between the primary and secondary sectors. I appreciate this change won't happen overnight, so in the meantime, there needs to be a renewed focus on measures that could ease pressures in the short term. Patient offload departments, PODs, have been introduced in certain health boards, such as in Aneurin Bevan, to compensate for a lack of immediately available beds, providing a clinically safe area for ambulance patients to be transferred while awaiting formal referral to the hospital. Could the Cabinet Secretary confirm if we can expect further roll-outs of PODs across Wales, and whether this is something that the Government is actively recommending to health boards as a contingency option for peak-demand periods?
Finally, we know that rural communities are more likely than urban areas to face response delays. So, I'd be grateful for his views on how regional disparities in response times are being considered within the context of this taskforce review and the actions being taken by the Welsh Government in aiming to narrow this rural/urban gap.
Mae'r problemau gyda'r gwasanaeth ambiwlans yn amlwg i bawb eu gweld. Dim ond 50 y cant o'r ymatebion brys i alwadau coch sy'n cyrraedd o fewn wyth munud—ymhell o fod yn agos at y targed o 65 y cant sydd, at ddibenion ymarferol, wedi bod yn addurnol am y rhan fwyaf o'r pum mlynedd diwethaf. Wrth gwrs, mae'r targedau hyn a fethwyd yn adlewyrchiad o oedi wrth drosglwyddo cronig; er bod y cyfnod trosglwyddo cyfartalog i fod yn 15 munud, mae'r cyfartaledd presennol yn fwy na dwy awr. Yr effaith gronnol oedd 260,000 o oriau yn cael eu colli o ganlyniad i oedi wrth drosglwyddo mewn adrannau brys y llynedd. Awgrymodd Ysgrifennydd presennol y Cabinet dros gyllid ddechrau'r haf y gellid cyflawni enillion cynhyrchiant trwy dorri cyllid i'r gwasanaeth ambiwlans. A yw Ysgrifennydd y Cabinet dros iechyd yn cytuno â'i gyd-Ysgrifennydd, ac a yw hyn yn rhywbeth y dylem ddisgwyl ei weld yn y gyllideb eleni?
Mae'r oedi rheolaidd hyn mewn amseroedd ymateb yn symptom o broblem llawer ehangach, sef bod holl beirianwaith y system gofal iechyd, yr holl ffordd o adrannau damweiniau ac achosion brys i ofal cymunedol, yn cael ei thagu gan faterion capasiti, aneffeithlonrwydd ac adnoddau wedi'u halinio'n wael. Sut mae disgwyl i ambiwlansys drosglwyddo eu cleifion yn gyflym pan fydd nifer gwelyau'r GIG sydd ar gael wedi lleihau'n sylweddol yn ystod y blynyddoedd diwethaf, a sut y mae ysbytai i fod i ryddhau gwelyau pan nad yw ein sector gofal cymdeithasol â chyfarpar digonol i ateb y galw presennol ac nad yw wedi ei halinio'n ddigonol â'r rheng flaen? Dywedodd yr Ysgrifennydd Cabinet yn gynharach yn ei ymateb i Sam Rowlands ei bod yn lefel uchel o gyflawniad mewn amgylchiadau hynod anodd. Felly, mae angen atebion i'r amgylchiadau anodd hynny, nad ydym wedi'u cael hyd yn hyn.
Felly, mae taer angen dull cyfannol o fynd i'r afael â'r tagfeydd sylfaenol hyn wrth weithredu'r system iechyd, sy'n gytbwys yn briodol rhwng y sectorau sylfaenol ac eilaidd. Rwy'n gwerthfawrogi na fydd y newid hwn yn digwydd dros nos, felly yn y cyfamser, mae angen canolbwyntio o'r newydd ar fesurau a allai leddfu'r pwysau yn y tymor byr. Mae adrannau dadlwytho cleifion, PODs, wedi'u cyflwyno mewn rhai byrddau iechyd, fel yn Aneurin Bevan, i wneud iawn am ddiffyg gwelyau sydd ar gael ar unwaith, gan ddarparu ardal sy'n ddiogel yn glinigol i gleifion ambiwlans gael eu trosglwyddo wrth aros i gael eu hatgyfeirio'n ffurfiol i'r ysbyty. A all yr Ysgrifennydd Cabinet gadarnhau y gallwn ddisgwyl cyflwyno PODs ymhellach ledled Cymru, ac a yw hyn yn rhywbeth y mae'r Llywodraeth yn ei argymell yn weithredol i fyrddau iechyd fel opsiwn wrth gefn ar gyfer cyfnodau galw brig?
Yn olaf, gwyddom fod cymunedau gwledig yn fwy tebygol nag ardaloedd trefol o wynebu oedi wrth ymateb. Felly, byddwn yn ddiolchgar am ei farn ar sut mae gwahaniaethau rhanbarthol mewn amseroedd ymateb yn cael eu hystyried yng nghyd-destun adolygiad y tasglu hwn a'r camau sy'n cael eu cymryd gan Lywodraeth Cymru wrth geisio lleihau'r bwlch gwledig/trefol hwn.
I thank the Member for his welcome for the review. The reason the statement focuses on the review rather than the range of issues that the Member covered in his questions is because that's what we are announcing today, and that is what responds to the point that the committee specifically asked us to take into account, so I hope that he understands and appreciates the context for that.
I think the questions that the Member set out illustrates, I think, very well the interdependence of the system, and that, as I was saying in my last response to Sam Rowlands, this is one piece of a much larger landscape. And I think actually seeing the full picture is important.
I think what I would say on the point the Member makes in relation to bed space: I do think we have to, in the long-term lens that Members rightly encourage us to apply and which we see very much ourselves as the way of looking at reform in the health service—. I think if the solution to that continues to be the context of bed space, we will not fully be able to transform the service into the kind of service that we need in order to support people in the best way possible. So, actually, what we need to make sure—and his last question was I think aiming at this, really—is that the services aren't designed simply to draw people into hospital, and we need to make sure that more services can be accessed either in a primary setting, or very often in a community setting. And so the kind of initiative that he's talking about, and that's funded by funding that the Welsh Government has provided for the six goals programme is a good example of that. And he will have heard me say, probably ad nauseam, in the time that I've become Cabinet Secretary for Health and Social Care, that I think there is good innovation and good practice happening in different health boards. The task is to universalise those, and, actually, what I would say is that that challenge is being grasped, in the sense of people understanding where good performance is in the system and trying new approaches. And I think it is incumbent on us to encourage that, but also to recognise that that won't always succeed, and to allow space for people to learn from where those initiatives aren't always successful. I just think that's an important part of the culture that we need to try to nurture.
It is true to say that ambulance patient handover times are far too long. I'm not happy with that level of performance in the system. Reducing those delays is a key priority for the health service. It's set out clearly in our planning framework. As I mentioned earlier, we've published our new handover guidance. The NHS Wales Executive will monitor and audit compliance with that guidance throughout the course of the next year proactively to make sure it's being specifically followed, and, indeed, this comes on the top of the additional funding that we provided to the system this year in relation both to handover, but also to flow more generally.
I would say—he was inviting me to comment on the approach to reform in the ambulance service itself—I think we see good initiatives being undertaken by the ambulance service, recruiting new clinical navigators that enable us to provide more appropriate care to those people waiting for an ambulance. There has been funding to increase recruitment within the service specifically, so I think there is good practice in the ambulance service itself, but, as I think a number of the questions have been pointing towards, there are factors outside the control of the ambulance service that often are a considerable part of the challenge.
Diolch i'r Aelod am ei groeso i'r adolygiad. Y rheswm pam y mae'r datganiad yn canolbwyntio ar yr adolygiad yn hytrach na'r ystod o faterion y mae'r Aelod yn eu trafod yn ei gwestiynau yw oherwydd mai dyna rydyn ni'n ei gyhoeddi heddiw, a dyna sy'n ymateb i'r pwynt y gofynnodd y pwyllgor yn benodol i ni ei ystyried, felly rwy'n gobeithio ei fod yn deall ac yn gwerthfawrogi'r cyd-destun ar gyfer hynny.
Rwy'n credu bod y cwestiynau a nodwyd gan yr Aelod yn dangos, rwy'n credu, yn dda iawn gyd-ddibyniaeth y system, ac, fel yr oeddwn i'n ei ddweud yn fy ymateb diwethaf i Sam Rowlands, mae hwn yn un darn o dirwedd llawer mwy. Ac rwy'n credu bod gweld y darlun llawn yn bwysig.
Rwy'n credu yr hyn y byddwn i'n ei ddweud ar y pwynt mae'r Aelod yn ei wneud mewn perthynas â lleoedd mewn gwelyau: rwy'n credu bod yn rhaid i ni, gan edrych i'r hirdymor fel y mae'r Aelodau'n ein hannog i'w wneud a'r ffordd yr ydym ni ein hunain yn edrych ar ddiwygio yn y gwasanaeth iechyd—. Rwy'n credu os yw'r ateb i hynny yn parhau i fod yn gyd-destun lleoedd mewn gwelyau, ni fyddwn yn gallu trawsnewid y gwasanaeth yn llawn i'r math o wasanaeth sydd ei angen arnom er mwyn cefnogi pobl yn y ffordd orau bosibl. Felly, mewn gwirionedd, yr hyn sydd angen i ni ei wneud yn sicr—ac roedd ei gwestiwn olaf rwy'n credu yn anelu at hyn, mewn gwirionedd—yw nad yw'r gwasanaethau wedi'u cynllunio yn syml i ddwyn pobl i'r ysbyty, ac mae angen i ni sicrhau bod modd cael mwy o wasanaethau naill ai mewn lleoliad sylfaenol, neu yn aml iawn mewn lleoliad cymunedol. Ac felly mae'r math o fenter y mae'n sôn amdani, ac mae honno wedi'i hariannu gan gyllid y mae Llywodraeth Cymru wedi'i ddarparu ar gyfer y rhaglen chwe nod, yn enghraifft dda o hynny. A bydd wedi fy nghlywed yn dweud, hyd syrffed yn ôl pob tebyg, yn yr amser yr wyf wedi bod yn Ysgrifennydd y Cabinet dros Iechyd a Gofal Cymdeithasol, fy mod yn credu bod arloesedd da ac arfer da yn digwydd mewn gwahanol fyrddau iechyd. Y dasg yw cyffredinoli'r rheini, ac, mewn gwirionedd, yr hyn y byddwn i'n ei ddweud yw bod yr her honno'n cael ei hamgyffred, yn yr ystyr bod pobl yn deall lle mae perfformiad da yn y system a rhoi cynnig ar ddulliau newydd. Ac rwy'n credu ei bod yn ddyletswydd arnom i annog hynny, ond hefyd i gydnabod na fydd hynny bob amser yn llwyddo, a chaniatáu lle i bobl ddysgu o achosion pryd nad yw'r mentrau hynny bob amser yn llwyddiannus. Rwy'n credu bod hynny'n rhan bwysig o'r diwylliant y mae angen i ni geisio ei feithrin.
Mae'n wir dweud bod amseroedd trosglwyddo cleifion ambiwlans yn llawer rhy hir. Nid wyf yn hapus â'r lefel honno o berfformiad yn y system. Mae lleihau'r oedi hwnnw yn flaenoriaeth allweddol i'r gwasanaeth iechyd. Mae wedi'i nodi'n glir yn ein fframwaith cynllunio. Fel y soniais i yn gynharach, rydym wedi cyhoeddi ein canllawiau trosglwyddo newydd. Bydd Gweithrediaeth GIG Cymru yn monitro ac yn archwilio cydymffurfiaeth â'r canllawiau hynny drwy gydol y flwyddyn nesaf yn rhagweithiol i sicrhau eu bod yn cael ei ddilyn yn benodol, ac, yn wir, daw hyn ar ben y cyllid ychwanegol a ddarparwyd gennym i'r system eleni mewn perthynas â throsglwyddo, ond hefyd i lif yn fwy cyffredinol.
Byddwn i'n dweud—roedd e'n fy ngwahodd i wneud sylw ar y dull o ddiwygio yn y gwasanaeth ambiwlans ei hun—rwy'n credu ein bod ni'n gweld mentrau da yn cael eu cyflawni gan y gwasanaeth ambiwlans, gan recriwtio llyw-wyr clinigol newydd sy'n ein galluogi i ddarparu gofal mwy priodol i'r bobl hynny sy'n aros am ambiwlans. Bu cyllid i gynyddu recriwtio o fewn y gwasanaeth yn benodol, felly rwy'n credu bod arfer da yn y gwasanaeth ambiwlans ei hun, ond, fel rwy'n credu bod nifer o'r cwestiynau wedi bod yn eu hamlygu, mae ffactorau y tu hwnt i reolaeth y gwasanaeth ambiwlans sy'n aml yn rhan sylweddol o'r her.
Thank you, Cabinet Secretary, for your statement. Due to the number of concerns I've had raised with me by constituents recently, I arranged to meet with the chief executive of WAST last week. Clearly, ambulance response times are not where we would want them to be, and it is good to see the Health and Social Care Committee's report being given this level of recognition. Refreshingly, the chief executive stated he didn't want more money; he really focused on the positive actions he and the organisation have taken to improve efficiency. We spoke about the rapid clinical screening that you referred to in your statement. Having clinicians inside control rooms I think is absolutely right to target reducing harm and make sure people who are genuinely a red call receive the correct service. We do need the right systems in place.
Our paramedics, I'm sure, are frustrated when they can't do their job properly because of handover delays, so it is absolutely vital we get that end-to-end process with improvement. Patients don't want to be sitting in ambulances, waiting to get into emergency departments, but neither do they want to be sitting in emergency departments, waiting to go to the right ward. What they want is to go home as soon as possible. So, could you please outline whether this group will have a holistic approach—I think that's very much needed—and will also be looking at patient flow, which others have raised with you, alongside the appropriateness of ambulance targets? Diolch.
Diolch yn fawr, Ysgrifennydd Cabinet, am eich datganiad. Oherwydd y nifer o bryderon a godwyd gan etholwyr yn ddiweddar, trefnais gyfarfod â phrif weithredwr Ymddiriedolaeth Gwasanaethau Ambiwlans Cymru, WAST, yr wythnos diwethaf. Yn amlwg, nid yw amseroedd ymateb ambiwlans yn y sefyllfa y byddem yn dymuno iddynt fod ynddi, ac mae'n dda gweld adroddiad y Pwyllgor Iechyd a Gofal Cymdeithasol yn cael y lefel hon o gydnabyddiaeth. Fel chwa o awel iach, dywedodd y prif weithredwr nad oedd eisiau mwy o arian; canolbwyntiodd yn fanwl ar y camau cadarnhaol y mae ef a'r sefydliad wedi'u cymryd i wella effeithlonrwydd. Gwnaethom siarad am y sgrinio clinigol cyflym y gwnaethoch gyfeirio ato yn eich datganiad. Mae cael clinigwyr y tu mewn i ystafelloedd rheoli, rwy'n credu, yn hollol iawn er mwyn targedu lleihau niwed a sicrhau bod pobl sydd wir yn alwad goch yn derbyn y gwasanaeth cywir. Mae angen y systemau cywir arnom ni.
Mae ein parafeddygon, rwy'n siŵr, yn rhwystredig pan na allant wneud eu gwaith yn iawn oherwydd oedi wrth drosglwyddo, felly mae'n gwbl hanfodol ein bod yn cael gwelliant yn y broses honno o'r dechrau i'r diwedd. Nid yw cleifion eisiau bod yn eistedd mewn ambiwlansys, yn aros i fynd i adrannau brys, ond nid ydynt ychwaith eisiau bod yn eistedd mewn adrannau brys, yn aros i fynd i'r ward gywir. Yr hyn maen nhw ei eisiau yw mynd adref cyn gynted â phosibl. Felly, a allech chi amlinellu a fydd gan y grŵp hwn ddull cyfannol—rwy'n credu bod gwir angen hynny—ac a fydd hefyd yn edrych ar lif cleifion, y mae eraill wedi'i godi gyda chi, ochr yn ochr â phriodoldeb targedau ambiwlans? Diolch.
I thank the Member for that question, and I was very interested to hear the discussion that she had with the ambulance service itself. I think that focus on remote management of patients' needs, an increasing role for clinicians in the control room and in that triage process, the greater roles for advanced paramedic practitioners as well—so, there are a range of interventions happening within the ambulance service.
She's right to mention flow in hospitals as being a critical part of this, and absolutely right to say that we need to have a holistic view of what are often interconnected challenges in the health service. So, the role of this particular group will be to look at the target itself, but we will look at the work in the context of the Getting It Right First Time analysis that has been undertaken, and also the work of the performance group and other initiatives, to have that holistic picture about how we can improve flow through the system.
I think it's also worth recognising that it was the busiest October for attendances at emergency departments generally, and, actually, the level of admissions to hospital was down on last year, indicating that people are being treated other than by being admitted to hospital, despite the very significant increase in demand at emergency. So, that suggests to me that there are initiatives happening in the emergency departments that are beginning to bear fruit, but the challenge then remains the context in the hospital overall when flow isn't working sufficiently well. Those initiatives at the emergency department level aren't able to respond to that larger challenge.
Diolch i'r Aelod am y cwestiwn yna, ac roedd gennyf ddiddordeb mawr mewn clywed y drafodaeth a gafodd gyda'r gwasanaeth ambiwlans ei hun. Rwy'n credu bod canolbwyntio ar reoli anghenion cleifion o bell, rôl gynyddol i glinigwyr yn yr ystafell reoli ac yn y broses frysbennu honno, mwy o rolau i uwch ymarferwyr parafeddygol hefyd—felly, mae amrywiaeth o ymyraethau yn digwydd o fewn y gwasanaeth ambiwlans.
Mae hi'n iawn i sôn am lif mewn ysbytai fel rhan hanfodol o hyn, ac mae'n hollol iawn i ddweud bod angen i ni gael golwg gyfannol ar yr heriau sy'n aml yn rhyng-gysylltiedig yn y gwasanaeth iechyd. Felly, rôl y grŵp penodol hwn fydd edrych ar y targed ei hun, ond byddwn yn edrych ar y gwaith yng nghyd-destun y dadansoddiad Cael Pethau'n Iawn y Tro Cyntaf a wnaed, a hefyd gwaith y grŵp perfformio a mentrau eraill, i gael y darlun cyfannol hwnnw o sut y gallwn wella llif drwy'r system.
Credaf ei bod yn werth cydnabod hefyd mai hwn oedd y mis Hydref prysuraf ar gyfer derbyniadau mewn adrannau brys yn gyffredinol, ac, mewn gwirionedd, roedd lefel y derbyniadau i'r ysbyty wedi gostwng y llynedd, gan nodi bod pobl yn cael eu trin heblaw trwy gael eu derbyn i'r ysbyty, er gwaethaf y cynnydd sylweddol iawn yn y galw mewn argyfwng. Felly, mae hynny'n awgrymu i mi fod mentrau'n digwydd yn yr adrannau brys sy'n dechrau dwyn ffrwyth, ond mae'r her wedyn yn parhau i fod yn gyd-destun yn yr ysbyty yn gyffredinol pan nad yw llif yn gweithio'n ddigon da. Nid yw'r mentrau hynny ar lefel yr adran frys yn gallu ymateb i'r her fwy honno.
Thank you for your statement, Cabinet Secretary. In 2021, at the height of the COVID-19 pandemic, 55 per cent of ambulances in Wales reached life-threatening emergencies within the eight-minute target. Even during that crisis, response times were better than what we see today. By 2023, that figure fell to 50.4 per cent, and this year dropped to a shocking 48 per cent. But this isn't just about statistics, it's about lives at stake, families left waiting in fear while precious seconds tick by. Instead of improvement, we're witnessing decline. You say it's relative, so, Cabinet Secretary, can you tell us in concrete terms in which year, if any, you expect Wales to finally reach the modest target of 65 per cent of ambulances reaching emergencies within eight minutes? With today's numbers and challenges, you say it's relative. And things need to improve far more than where they currently stand. The system needs to get moving, so what timescales have you set that you feel will show a significant difference in response times from the decisions you're taking now? Thank you.
Diolch am eich datganiad, Ysgrifennydd Cabinet. Yn 2021, ar anterth pandemig COVID-19, cyrhaeddodd 55 y cant o ambiwlansys yng Nghymru argyfyngau a oedd yn peryglu bywyd o fewn y targed wyth munud. Hyd yn oed yn ystod yr argyfwng hwnnw, roedd amseroedd ymateb yn well na'r hyn a welwn heddiw. Erbyn 2023, gostyngodd y ffigur hwnnw i 50.4 y cant, a gostyngodd eleni i 48 y cant sy'n syfrdanol. Ond nid yw hyn yn ymwneud ag ystadegau yn unig, mae'n ymwneud â bywydau yn y fantol, teuluoedd yn aros mewn ofn tra bod eiliadau gwerthfawr yn mynd heibio. Yn hytrach na gwella, rydym yn gweld dirywio. Rydych chi'n dweud ei fod yn rhywbeth cymharol, felly, Ysgrifennydd Cabinet, a allwch chi ddweud wrthym ni mewn termau pendant ym mha flwyddyn, os o gwbl, ydych chi'n disgwyl i Gymru gyrraedd y targed cymedrol o 65 y cant o ambiwlansys yn cyrraedd argyfyngau o fewn wyth munud? Gyda niferoedd a heriau heddiw, rydych chi'n dweud ei fod yn gymharol. Ac mae angen i bethau wella llawer mwy na lle maen nhw'n sefyll ar hyn o bryd. Mae angen i'r system symud, felly pa amserlenni ydych chi wedi eu gosod yr ydych chi'n teimlo y byddant yn dangos gwahaniaeth sylweddol mewn amseroedd ymateb o'r penderfyniadau rydych chi'n eu gwneud nawr? Diolch.
Well, the whole point of the statement today is to outline how we are looking at whether that target remains appropriate, and, if not, how best to make sure we improve performance. So, in a sense, the statement is the response to the Member's question. I do think it's important to say—. She describes the target as a 'modest' target; there are different approaches in different parts of the UK in relation to how ambulances are required to respond to the most immediately life-threatening situations for individuals. And she's absolutely right to say that we are talking about percentages and times, but, actually, this is about individuals needing support. There isn't really an equivalent in any part of the UK to the approach that we take in Wales, but you could say that the target over our border is—. Whether you'd say it was more or less modest is a matter of judgment, but it's about 90 per cent within 15 minutes. So, it's a very different approach. And so I think looking at different approaches in different parts of the UK and internationally is a really important aspect of this.
At the heart of it, though, is making sure that those people who have the most life-threatening needs get the fastest response, and so I think it's absolutely right that we should look at a category that has trebled since the target, even in its current form, was introduced in 2015, and look to see what's going on there. Because, naturally, if you're waiting as part of a pool of patients that is three times the size, then, if you're at the more acute end of that range of need, you're likely to be getting a less speedy response than if the target was more narrowly focused. So, that's why it needs to be a clinically led review. That's really what this is about: what are the clinical requirements of individuals and how can we make sure that we match the speed of response to the very most urgent needs.
Wel, holl bwynt y datganiad heddiw yw amlinellu sut yr ydym yn ystyried a yw'r targed hwnnw'n parhau'n briodol, ac, os nad yw, beth yw'r ffordd orau o sicrhau ein bod yn gwella perfformiad. Felly, ar un ystyr, y datganiad yw'r ymateb i gwestiwn yr Aelod. Dwi'n meddwl ei bod hi'n bwysig dweud—. Mae hi'n disgrifio'r targed fel targed 'cymedrol'; mae gwahanol ddulliau mewn gwahanol rannau o'r DU mewn perthynas â sut mae'n ofynnol i ambiwlansys ymateb i'r sefyllfaoedd lle mae bywyd unigolion yn y fantol. Ac mae hi'n hollol gywir i ddweud ein bod ni'n sôn am ganrannau ac amseroedd, ond, mewn gwirionedd, mae hyn yn ymwneud ag unigolion sydd angen cymorth. Does dim byd mewn unrhyw ran o'r DU mewn gwirionedd sy'n cyfateb i'r dull a gymerwn yng Nghymru, ond fe allech chi ddweud mai'r targed dros ein ffin yw—. P'un a fyddech chi'n dweud ei fod yn fwy neu'n llai cymedrol, mae'n fater o farn, ond mae tua 90 y cant o fewn 15 munud. Felly, mae'n ddull gwahanol iawn. Ac felly rwy'n credu bod edrych ar wahanol ddulliau mewn gwahanol rannau o'r DU ac yn rhyngwladol yn agwedd bwysig iawn ar hyn.
Wrth wraidd y peth, fodd bynnag, mae sicrhau bod y bobl hynny sydd â'r anghenion mwyaf o ran peryglu bywyd yn cael yr ymateb cyflymaf, ac felly rwy'n credu ei bod yn hollol iawn y dylem edrych ar gategori sydd wedi treblu ers cyflwyno'r targed, hyd yn oed yn ei ffurf bresennol, yn 2015, ac edrych i weld beth sy'n digwydd yno. Oherwydd, yn naturiol, os ydych chi'n aros fel rhan o gronfa o gleifion sydd tair gwaith y maint, yna, os ydych chi ar ben mwy llym yr ystod honno o angen, rydych chi'n debygol o fod yn cael ymateb llai buan na phe bai'r targed yn canolbwyntio'n fwy manwl. Felly, dyna pam mae angen iddo fod yn adolygiad a arweinir yn glinigol. Dyna'r hyn y mae hyn yn ei olygu mewn gwirionedd: beth yw gofynion clinigol unigolion a sut y gallwn sicrhau bod cyflymder yr ymateb yn cyd-fynd â'r anghenion mwyaf brys.
Ac yn olaf, Peredur Owen Griffiths.
And finally, Peredur Owen Griffiths.
Diolch, Dirprwy Lywydd. Thank you for the statement. I welcome it, but I'd argue that it doesn't quite go far enough and stops short of the major surgery and investment that's needed within the ambulance service. This cannot be looked at in isolation, for the whole health system, with the lack of capacity in our hospitals, hinders the ambulance service when they're not able to offload patients.
The experience of a constituent over the weekend sums up how broken the system currently is. A man woke up in the early hours of Saturday morning, suffering from acute stomach and chest pains. His distressed wife called for an ambulance and impressed upon the call handler the seriousness of he situation, only to be told that there was no ambulance available. She was promised a call back from a clinician. In the meantime, she called her son for help and, fortunately, they were able to get to the hospital. When they arrived in the Heath hospital shortly after 5 a.m., the man was immediately attended to by a cardiac team, who provided a gold standard of treatment and he was fitted with a stent within an hour. Excellent service once they got there. If they'd waited for the ambulance, or waited for the call back, that didn't happen until after 11 a.m., a full eight hours after the call was initially made. So, could I ask you, Cabinet Secretary, what can you say to that family about the person who had the heart attack over the weekend, and other families who've been let down by the service? Is this what we expect the ambulance service to be in 2024? How long before the outcomes are going to be better for our constituents? And are you confident that the approach that you're taking will work?
Diolch, Dirprwy Lywydd. Diolch am y datganiad. Rwy'n ei groesawu, ond byddwn yn dadlau nad yw'n mynd yn ddigon pell i gyflawni'r diwygiad mawr a'r buddsoddiad mawr sydd eu hangen o fewn y gwasanaeth ambiwlans. Ni ellir edrych ar hyn ar wahân, gan fod y system iechyd gyfan, gyda'r diffyg capasiti yn ein hysbytai yn rhwystro'r gwasanaeth ambiwlans pan nad ydynt yn gallu dadlwytho cleifion.
Mae profiad etholwr dros y penwythnos yn crynhoi pa mor doredig yw'r system ar hyn o bryd. Fe ddeffrodd dyn yn oriau mân fore Sadwrn, gan ddioddef poen stumog acíwt a phoenau yn y frest. Galwodd ei wraig ofidus am ambiwlans a phwyso ar y triniwr galwadau pa mor ddifrifol oedd ei sefyllfa, dim ond i gael gwybod nad oedd ambiwlans ar gael. Cafodd addewid o alwad yn ôl gan glinigwr. Yn y cyfamser, ffoniodd ei mab am help ac, yn ffodus, roeddent yn gallu cyrraedd yr ysbyty. Pan gyrhaeddon nhw ysbyty athrofaol Cymru yn fuan ar ôl 5 y bore, cafodd ei weld yn syth gan dîm cardiaidd, a ddarparodd driniaeth o safon aur a chafodd stent o fewn awr. Gwasanaeth ardderchog ar ôl iddynt gyrraedd yno. Pe baen nhw wedi aros am yr ambiwlans, neu aros am yr alwad yn ôl, ni ddigwyddodd hynny tan ar ôl 11 y bore, wyth awr gyfan ar ôl i'r alwad gael ei gwneud i ddechrau. Felly, a gaf i ofyn i chi, Ysgrifennydd Cabinet, beth allwch chi ei ddweud wrth y teulu hwnnw am y person a gafodd drawiad ar y galon dros y penwythnos, a theuluoedd eraill sydd wedi cael eu siomi gan y gwasanaeth? Ai dyma'r hyn rydyn ni'n disgwyl i'r gwasanaeth ambiwlans fod yn 2024? Pa mor hir fydd hi cyn y bydd y canlyniadau yn well i'n hetholwyr? Ac a ydych chi'n hyderus y bydd y dull rydych chi'n ei gymryd yn gweithio?
On that patient's experience, I'm very sorry to hear that and it's obviously completely unacceptable. What I hope they will hear me say today is that we are taking action to make sure that the way we measure the performance of the ambulance service enables those in the most acute need to get the fastest response. And I've accepted the recommendations that the health committee have made in full, because I think it's important for us to have that thorough review of how we measure performance. And the reason for that is, if the pool of people to which we require the ambulance service to respond most quickly has expanded as dramatically as it has, for reasons that, often, aren't about an increase in the number of people with life-threatening situations, then we have to test whether that remains appropriate, because the consequence of that could be that those with the most acute need are not getting the fastest possible response, and that's obviously what we want to see, and I know that's what the Member wishes to see as well.
O ran profiad y claf hwnnw, mae'n ddrwg iawn gennyf glywed hynny ac mae'n amlwg yn gwbl annerbyniol. Yr hyn rwy'n gobeithio y byddant yn fy nghlywed yn dweud heddiw yw ein bod yn gweithredu i sicrhau bod y ffordd yr ydym yn mesur perfformiad y gwasanaeth ambiwlans yn galluogi'r rhai sydd â'r angen mwyaf acíwt i gael yr ymateb cyflymaf. Ac rwyf wedi derbyn yr argymhellion y mae'r pwyllgor iechyd wedi'u gwneud yn llawn, oherwydd rwy'n credu ei bod yn bwysig i ni gael yr adolygiad trylwyr hwnnw o'r ffordd yr ydym yn mesur perfformiad. A'r rheswm am hynny yw, os yw'r gronfa o bobl yr ydym yn gofyn i'r gwasanaeth ambiwlans ymateb iddynt wedi ehangu mor ddramatig ag y mae, am resymau nad ydynt, yn aml, yn ymwneud â chynnydd yn nifer y bobl mewn sefyllfaoedd sy'n peryglu bywyd, yna mae'n rhaid i ni brofi a yw hynny'n parhau'n briodol, oherwydd canlyniad hynny yw nad yw'r rhai sydd â'r angen mwyaf acíwt yn cael yr ymateb cyflymaf posibl, a dyna'n amlwg yr ydym eisiau ei weld, ac rwy'n gwybod mai dyna mae'r Aelod eisiau ei weld hefyd.
Diolch i Ysgrifennydd y Cabinet.
Thank you, Cabinet Secretary.
Symudwn ymlaen at eitem 6, datganiad gan y Dirprwy Brif Weinidog ac Ysgrifennydd y Cabinet dros Newid Hinsawdd a Materion Gwledig ar storm Bert. Galwaf ar Ysgrifennydd y Cabinet, Huw Irranca-Davies.
We will move now to item 6, a statement by the Deputy First Minister and Cabinet Secretary for Climate Change and Rural Affairs on storm Bert. I call on the Cabinet Secretary, Huw Irranca-Davies.
Diolch yn fawr iawn, Dirprwy Lywydd. Y peth cyntaf rwyf am ei wneud heddiw yw estyn fy nghydymdeimlad gyda’r bobl cafodd eu cartrefi a’u busnesau eu heffeithio arnynt dros y penwythnos yn sgil storm Bert. Mae effeithiau llifogydd yn drychinebus, ac rwyf yn gwybod y bydd pobl ledled Cymru yn teimlo’n ofidus ac yn bryderus am eu hunain, eu hanwyliaid sydd wedi’u heffeithio, a hefyd am eu bywoliaeth. Clywodd y Prif Weinidog a minnau hyn yn uniongyrchol ddoe pan wnaethom ymweld â Phontypridd i gyfarfod ag arweinydd y cyngor a’r trigolion a’r busnesau a gafodd eu heffeithio. Fe wnes i ymweld â Threfynwy yn gynharach heddiw i gwrdd â thrigolion a gafodd eu heffeithio yno hefyd. Mae storm Bert unwaith eto yn dangos realiti beth rydym ni’n ei wynebu a beth fydd digwyddiadau tywydd eithafol amlach yn ei olygu i gymunedau ledled Cymru.
Thank you very much, Dirprwy Lywydd. The first thing I want to do today is to extend my heartfelt sympathies to the people whose homes and businesses were impacted by storm Bert over the weekend. The effects of flooding are devastating, and I know that people across Wales will be feeling upset and concerned for themselves, their loved ones who've been affected, and their livelihoods. The First Minister and I heard this first-hand yesterday when we visited Pontypridd to meet with the leader of the council and affected residents and businesses. I also visited Monmouth earlier today to meet with affected residents there too. Storm Bert has again confronted us with the reality of what more frequent extreme weather events will mean for communities across Wales.
I also want to make very clear my deep and heartfelt thanks to our emergency services, Natural Resources Wales, to our local authorities and the many others who have worked tirelessly to minimise the impacts on communities where possible. I know that many communities across the country have rallied together to work alongside key agencies and to support each other in the collective response efforts. This work, in the very hardest of circumstances, to minimise the impacts on communities wherever possible, is of the utmost importance.
Throughout the weekend and this week, my officials and Natural Resources Wales have been working very closely with local resilience forums, as well as with counterparts in UK Government, to ensure a co-ordinated response. The full details of impact across Wales are, of course, still emerging, and my officials remain in contact with local authorities. But, as of midday today, local authorities have reported internal flooding to at least 433 properties in total. That’s 125 in Rhondda Cynon Taf, 90 in Merthyr, 75 in Blaenau Gwent, at least 50 in Monmouth, 50 in Caerphilly, 15 in Torfaen, six in Powys, six in Carmarthenshire, three in Bridgend, three in Flintshire, two in Cardiff and one in Neath Port Talbot.
I know the impacts of storm Bert have been more widespread too, including on our road and our rail networks. The Cabinet Secretary for Transport and North Wales visited the north Wales traffic control centre yesterday to understand the impacts across the road and rail network and follow their work to get the transport network moving once again.
My thoughts are also with those residents affected by the landslip in Cwmtillery, which I know has been frightening for many people and for families. I have seen this slip up close. This incident absolutely highlights the importance of our work on disused tips and why we always need to be pushing to do more. Coal tip safety is crucial. I will shortly introduce legislation with the primary objective of ensuring safety and protecting people. The legislation will set up a new public body and introduce a consistent and a robust system of assessment, categorisation, registration, management, monitoring and oversight of disused tips in Wales. We will also continue to work closely with the UK Government following their recent announcement confirming £25 million for coal tip safety in the autumn budget. We are absolutely committed to improving coal tip safety across Wales, and this funding, along with the incoming legislation, are very important steps towards doing so.
I also know a significant number of customers in Rhondda Cynon Taf have also been affected by a boil notice issued by Dŵr Cymru. Dŵr Cymru are working as swiftly as possible to return service to their customers, and, in the meantime, I'm grateful for their work to ensure that alternative supplies are available. And I appreciate that an immediate priority for affected households will be some clarity around the emergency support that Welsh Government can provide.
In terms of any emergency funding support, in the first instance I encourage Members here to signpost their constituents who are experiencing a financial crisis with no other means of support to the Welsh Government's discretionary assistance fund. Under this fund, if an individual has experienced a flood in their home and is experiencing severe financial hardship, they may be eligible for an emergency assistance payment grant to help with essential costs after an emergency. And further information on the fund is available on the Welsh Government website.
But furthermore, the First Minister confirmed today that, as we did in the aftermath of storm Dennis, Welsh Government will provide funding to eligible local authorities to provide immediate financial support to those whose homes have been flooded. We recognise that there are many immediate practical needs for people in such awful circumstances, so we will be funding councils to provide grants of £500 and £1,000 to affected households. And to return to those customers in RCT impacted by Dŵr Cymru's boil notice, I welcome the confirmation by Dŵr Cymru that they will be offering £150 to all customers affected. Dirprwy Lywydd, as I walked in today, as an update for Members here, Dŵr Cymru has just announced support packages for businesses affected by the boil water notice of £300, and up to £2,500 discretionary funds where loss of goods or profits exceed this.
More broadly, I know that many people have questions around the forecasting of the storm events and the extent of the warnings that were put in place. Let me say that there is always an element of uncertainty in predicting the severity of weather events, but timely and accurate warnings based on how rivers are responding are crucial to helping people and businesses be as well prepared as possible. So, I have already said that we and agencies will of course be looking at what lessons can be learnt, including on flood warnings. Our local authorities, emergency services and Natural Resources Wales are of course currently very much in response mode. But once we move past the active response phase, it will be important for all partners to review the preparation for and the response to storm Bert, so that all lessons can be learnt and we can improve our response in the future.
The events of the weekend underscore why continued investment in flood infrastructure is absolutely critical, especially as climate change continues to make these extreme weather events more and more frequent. Indeed, since 2021, this Government has provided risk management authorities with nearly £300 million to invest in flood risk management in Wales. This funding is making a real difference on the ground and in communities. It means floodgates, culverts, trash screens and much more beside. This is why this year, despite immense pressure on public finances, Welsh Government has maintained our record levels of funding and has provided over £75 million to flood risk management authorities right across Wales. This includes, by the way, £9.7 million capital and £4.95 million revenue funding for local authorities, £22 million capital and £24.5 million revenue for Natural Resources Wales.
And whilst the impacts of storm Bert have largely centred inland, we are also prioritising investment along our coastline. On top of our annual flood programme, we invest approximately £290 million in new coastal defences from our coastal risk management programme. This will benefit over 14,000 properties in Wales.
In saying all of this, Dirprwy Lywydd, I recognise that this is going to be of little comfort to people whose homes and businesses were impacted over this weekend. But this impact is exactly why this investment continues to be so important.
Rwyf hefyd eisiau nodi yn glir iawn fy niolch dwfn a chalonog i'n gwasanaethau brys, Cyfoeth Naturiol Cymru, i'n hawdurdodau lleol a'r llu o bobl eraill sydd wedi gweithio'n ddiflino i leihau'r effeithiau ar gymunedau lle bo hynny'n bosibl. Rwy'n gwybod bod llawer o gymunedau ledled y wlad wedi dod at ei gilydd i weithio ochr yn ochr ag asiantaethau allweddol ac i gefnogi ei gilydd yn yr ymdrech i ymateb ar y cyd. Mae'r gwaith hwn, yn yr amgylchiadau anoddaf un, i leihau'r effeithiau ar gymunedau lle bynnag y bo modd, o'r pwys mwyaf.
Drwy gydol y penwythnos a'r wythnos hon, mae fy swyddogion a Cyfoeth Naturiol Cymru wedi bod yn gweithio'n agos iawn gyda fforymau cydnerthedd lleol, yn ogystal â gyda chymheiriaid yn Llywodraeth y DU, i sicrhau ymateb cydlynol. Mae manylion llawn yr effaith ledled Cymru, wrth gwrs, yn dal i ddod i'r amlwg, ac mae fy swyddogion yn parhau i fod mewn cysylltiad ag awdurdodau lleol. Ond, o ganol dydd heddiw, mae awdurdodau lleol wedi adrodd am lifogydd mewnol i gyfanswm o 433 o adeiladau. Mae hynny'n 125 yn Rhondda Cynon Taf, 90 ym Merthyr, 75 ym Mlaenau Gwent, o leiaf 50 yn Nhrefynwy, 50 yng Nghaerffili, 15 yn Nhorfaen, chwech ym Mhowys, chwech yn sir Gaerfyrddin, tri ym Mhen-y-bont ar Ogwr, tri yn sir y Fflint, dau yng Nghaerdydd ac un yng Nghastell-nedd Port Talbot.
Rwy'n gwybod bod effeithiau storm Bert wedi bod yn fwy eang hefyd, gan gynnwys ar ein ffyrdd a'n rhwydweithiau rheilffyrdd. Ymwelodd Ysgrifennydd y Cabinet dros Drafnidiaeth a Gogledd Cymru â chanolfan rheoli traffig y gogledd ddoe i ddeall yr effeithiau ar draws y rhwydwaith ffyrdd a rheilffyrdd a dilyn eu gwaith i gael y rhwydwaith trafnidiaeth i symud unwaith eto.
Mae fy meddyliau hefyd gyda'r trigolion hynny yr effeithiwyd arnynt gan y tirlithriad yng Nghwmtyleri, ac rwy'n gwybod ei fod wedi bod yn frawychus i lawer o bobl ac i deuluoedd. Rwyf wedi gweld y llithriad hwn yn agos. Mae'r digwyddiad hwn yn tynnu sylw at bwysigrwydd ein gwaith ar domenni segur a pham mae angen i ni fod yn pwyso bob amser i wneud mwy. Mae diogelwch tomenni glo yn hanfodol. Cyn bo hir, byddaf yn cyflwyno deddfwriaeth gyda'r prif amcan o sicrhau diogelwch a gwarchod pobl. Bydd y ddeddfwriaeth yn sefydlu corff cyhoeddus newydd ac yn cyflwyno system gyson a chadarn o asesu, categoreiddio, cofrestru, rheoli, monitro a goruchwylio tomenni segur yng Nghymru. Byddwn hefyd yn parhau i weithio'n agos gyda Llywodraeth y DU yn dilyn eu cyhoeddiad diweddar yn cadarnhau £25 miliwn ar gyfer diogelwch tomenni glo yng nghyllideb yr hydref. Rydym wedi ymrwymo'n llwyr i wella diogelwch tomenni glo ledled Cymru, ac mae'r cyllid hwn, ynghyd â'r ddeddfwriaeth sydd ar ddod, yn gamau pwysig iawn tuag at wneud hynny.
Rwyf hefyd yn gwybod yr effeithiwyd ar nifer sylweddol o gwsmeriaid yn Rhondda Cynon Taf gan hysbysiad berwi dŵr a gyhoeddwyd gan Dŵr Cymru. Mae Dŵr Cymru yn gweithio mor gyflym â phosibl i ddychwelyd gwasanaeth i'w cwsmeriaid, ac yn y cyfamser, rwy'n ddiolchgar am eu gwaith i sicrhau bod cyflenwadau amgen ar gael. Ac rwy'n gwerthfawrogi y bydd rhywfaint o eglurder ynghylch y cymorth brys y gall Llywodraeth Cymru ei ddarparu'n flaenoriaeth ar unwaith.
O ran unrhyw gymorth ariannol brys, yn y lle cyntaf, rwy'n annog Aelodau yn y fan yma i gyfeirio eu hetholwyr sy'n profi argyfwng ariannol heb unrhyw fodd arall o gefnogaeth i gronfa cymorth dewisol Llywodraeth Cymru. O dan y gronfa hon, os yw unigolyn wedi profi llifogydd yn ei gartref ac yn profi caledi ariannol difrifol, efallai y bydd yn gymwys i gael grant taliad cymorth mewn argyfwng i helpu gyda chostau hanfodol ar ôl argyfwng. Ac mae rhagor o wybodaeth am y gronfa ar gael ar wefan Llywodraeth Cymru.
Ond ar ben hynny, cadarnhaodd y Prif Weinidog heddiw, fel y gwnaethom ni yn sgil storm Dennis, y bydd Llywodraeth Cymru'n darparu cyllid i awdurdodau lleol cymwys i ddarparu cymorth ariannol ar unwaith i'r rhai y mae eu cartrefi wedi dioddef llifogydd. Rydym yn cydnabod bod llawer o anghenion ymarferol uniongyrchol i bobl mewn amgylchiadau mor ofnadwy, felly byddwn yn ariannu cynghorau i ddarparu grantiau o £500 a £1,000 i aelwydydd yr effeithir arnynt. Ac i ddychwelyd at y cwsmeriaid hynny yn RhCT y mae hysbysiad berwi dŵr Dŵr Cymru wedi effeithio arnynt, rwy'n croesawu'r cadarnhad gan Dŵr Cymru y byddant yn cynnig £150 i'r holl gwsmeriaid yr effeithir arnynt. Dirprwy Lywydd, wrth i mi gerdded i mewn heddiw, fel diweddariad i'r Aelodau yma, mae Dŵr Cymru newydd gyhoeddi pecynnau cymorth i fusnesau y mae'r hysbysiad berwi dŵr yn effeithio arnynt o £300, a hyd at £2,500 o gronfeydd dewisol lle mae colli nwyddau neu elw yn fwy na hyn.
Yn ehangach, rwy'n gwybod bod gan lawer o bobl gwestiynau ynghylch rhagweld digwyddiadau storm a graddfa'r rhybuddion a roddwyd ar waith. Gadewch imi ddweud bod elfen o ansicrwydd bob amser wrth ragweld difrifoldeb digwyddiadau tywydd, ond mae rhybuddion amserol a chywir yn seiliedig ar sut mae afonydd yn ymateb yn hanfodol i helpu pobl a busnesau i fod mor barod â phosibl. Felly, rwyf eisoes wedi dweud y byddwn ni ac asiantaethau wrth gwrs yn edrych ar ba wersi y gellir eu dysgu, gan gynnwys ar rybuddion llifogydd. Mae ein hawdurdodau lleol, ein gwasanaethau brys a Cyfoeth Naturiol Cymru wrth gwrs yn y modd ymateb ar hyn o bryd. Ond ar ôl i ni symud heibio'r cyfnod ymateb gweithredol, bydd yn bwysig i bob partner adolygu'r gwaith paratoi ar gyfer storm Bert, a'r ymateb iddo, fel y gellir dysgu pob gwers a gallwn wella ein hymateb yn y dyfodol.
Mae digwyddiadau'r penwythnos yn tanlinellu pam mae buddsoddiad parhaus mewn seilwaith llifogydd yn gwbl hanfodol, yn enwedig wrth i newid hinsawdd barhau i wneud y digwyddiadau tywydd eithafol hyn yn fwy a mwy aml. Yn wir, ers 2021, mae'r Llywodraeth hon wedi darparu bron i £300 miliwn i awdurdodau rheoli risg i'w fuddsoddi mewn rheoli perygl llifogydd yng Nghymru. Mae'r cyllid hwn yn gwneud gwahaniaeth gwirioneddol ar lawr gwlad ac mewn cymunedau. Mae'n golygu llifddorau, ceuffosydd, sgriniau sbwriel a llawer mwy. Dyna pam, er gwaethaf pwysau aruthrol ar gyllid cyhoeddus, mae Llywodraeth Cymru wedi cynnal ein lefelau uchaf erioed o gyllid ac wedi darparu dros £75 miliwn i awdurdodau rheoli perygl llifogydd ledled Cymru. Mae hyn yn cynnwys, gyda llaw, £9.7 miliwn o gyfalaf a £4.95 miliwn o gyllid refeniw ar gyfer awdurdodau lleol, £22 miliwn o gyfalaf a refeniw o £24.5 miliwn ar gyfer Cyfoeth Naturiol Cymru.
Ac er bod effeithiau storm Bert wedi canoli i raddau helaeth ar y mewndir, rydym hefyd yn blaenoriaethu buddsoddiad ar hyd ein harfordir. Ar ben ein rhaglen llifogydd flynyddol, rydym yn buddsoddi oddeutu £290 miliwn mewn amddiffynfeydd arfordirol newydd o'n rhaglen rheoli risg arfordirol. Bydd hyn o fudd i dros 14,000 eiddo yng Nghymru.
Er hyn i gyd, Dirprwy Lywydd, rwy'n cydnabod na fydd hyn o fawr o gysur i bobl yr effeithiwyd ar eu cartrefi a'u busnesau dros y penwythnos. Ond yr effaith hon yw'r union reswm pam mae'r buddsoddiad hwn yn parhau i fod mor bwysig.
Hoffwn orffen drwy ddiolch i'r Aelodau yn y Siambr hon, ac aelodau etholedig eraill, am eu gwaith i gynorthwyo etholwyr a gafwyd eu heffeithio yn ystod y dyddiau diwethaf. Rwyf yn gwybod bod aelodau lleol a'u timau yn gweithio yn ddiflino i wneud popeth o fewn eu gallu i gefnogi eu cymunedau pan fydd digwyddiadau fel hyn yn taro, a bydd eu gwaith ar eu rhan yn parhau dros yr wythnosau a'r misoedd nesaf. Mae storm Bert wedi dangos yn glir i ni fod lleoliad, hyd a dwyster glawiad wir yn gwneud gwahaniaeth enfawr i gymunedau yr effeithir arnynt. Mae llawer o ansicrwydd ynghylch maint llawn yr effeithiau. Mae Cyfoeth Naturiol Cymru yn y broses o gyhoeddi nodyn briffio ar gyfer Aelodau, ac mae gennych fy ymrwymiad y byddaf yn rhoi gwybod i gydweithwyr am ddatblygiadau. Diolch.
I'd like to finish by thanking the Members in this Chamber, and other elected members, for their work to assist affected constituents in recent days. I know that local members and their teams work tirelessly doing everything they can to support their communities when these incidents hit, and that their work on their constituents' behalf will continue over the coming weeks and months. Storm Bert has shown us clearly that the location, duration and intensity of rainfall makes a huge difference to impacted communities. There is still a great deal of uncertainty around the full extent of these impacts. Natural Resources Wales is in the process of issuing a briefing note for Members, and you have my commitment that I will keep colleagues informed of developments. Thank you.
Can I thank you, Minister, for being so quick to bring a statement here today? Sometimes in the past we've had to raise urgent questions when we've had incidents such as this, and I was about to submit one and I was really pleased when I heard that you were bringing a statement anyway. Thank you, it does make a lot of difference to everyone.
I wish to put on record my thoughts with all those affected, my prayers to the family of Mr Bryan Perry, the gentleman who sadly lost his life in my constituency, and my thanks to residents who all got together and worked within the local community alongside our emergency services. With some areas recording over 100 mm of rainfall, the storm prompted severe flood warnings, including significant risk to life in parts of the country. And as mentioned last night, 80 per cent of the normal rain in November fell in a period of just 48 hours. And we know now, don't we, I think we're more mindful of these flooding incidents when they name them? I can remember Ciara and Dennis and other named floods that have affected our communities.
And when you mention the sadness of 433 properties affected across Wales, there are other properties and property owners who I know now, in my own constituency, who say, 'When we get heavy rain, we don't sleep; we worry that we're going to be next.' So, it's the impact on people who may have not been affected this time in terms of their property, but mentally and emotionally, it really does take its toll. None of us know here just when the next storm will come, how severe it will be and how it's going to affect our communities.
In addition to the human cost, of course, the storm wreaked havoc on our infrastructure and our transport networks. Major roads and railway lines remain blocked by floodwater, fallen trees and landslides. Now, I know you mentioned about the £300 million and some of that is floodgates. I still worry about the flooding resilience that we do have in our local communities because, quite often, I will have residents saying to me, 'I want to buy my own floodgate. That's something I want to do to protect my property.' They never know—. I refer them to the local authority, who say, 'It's not something we do, give advice on floodgates.' And I just wondered whether part of these flooding forums and flooding resilience teams, whether all year round now there can be some kind of guidance, advice given to those home owners who want to do their own bit to try and protect their property.
Of course, the main rail artery was closed between Abergavenny and Hereford due to a landslip, and roads are similarly flooded in Wales. And then of course, we had the tragic landslide of the coal tip and everything. That, again, is something that I'd never thought I'd hear in this Chamber again, that there'd been such landslides like that. So, it emphasises the concerns we've raised in this Senedd in the past about coal tip safety. And again, there will be people now worried, 'Well, it didn't happen to me this time, how safe is the coal tip near where I live?'
The response to storm Bert has reignited calls for a dedicated flood agency and a comprehensive review of our own flood management policies. Now, you will be aware, Cabinet Secretary, that we on these benches have maintained that after such large incidents as this, we believe there should be an independent review because, at the moment, you're relying on local authorities, NRW and the section 219s, which take absolutely months and months and months to come to fruition. And people want answers to questions. They want to be sure when it starts raining again, like a heavy tap, that lessons have been learned from every single flooding incident. And I don't know how you can do that without an actual independent review.
The parallels with storm Dennis in 2020 are striking and concerning. And I know earlier that mention was made that the properties are going to get between £500 and £1,000. Well, I have to tell you, the kind of works needed on properties after severe floods is quite high. I mean, in 2021, £45,000 was spent on one house. We know that construction costs, we know that renovation costs, refurbishment costs are a lot higher now in 2024 than they were in 2020, and so I just wonder whether that kind of money is enough.
A gaf fi ddiolch i chi, Gweinidog, am fod mor gyflym yn dod â datganiad yma heddiw? Weithiau yn y gorffennol rydym wedi gorfod codi cwestiynau brys pan fyddwn ni wedi cael digwyddiadau fel hyn, ac roeddwn ar fin cyflwyno un ac roeddwn yn falch iawn pan glywais eich bod yn cyflwyno datganiad beth bynnag. Diolch yn fawr iawn, mae'n gwneud gwahaniaeth mawr i bawb.
Hoffwn gofnodi fy meddyliau gyda phawb yr effeithiwyd arnynt, fy ngweddïau i deulu Mr Bryan Perry, y gŵr bonheddig a gollodd ei fywyd yn drist iawn, yn fy etholaeth i, a diolch i drigolion a ddaeth at ei gilydd a gweithio yn y gymuned leol ochr yn ochr â'n gwasanaethau brys. Gyda rhai ardaloedd yn cofnodi dros 100 mm o lawiad, ysgogodd y storm rybuddion llifogydd difrifol, gan gynnwys risg sylweddol i fywyd mewn rhannau o'r wlad. Ac fel y soniwyd neithiwr, cwympodd 80 y cant o'r glaw arferol ym mis Tachwedd mewn cyfnod o 48 awr yn unig. Ac rydyn ni'n gwybod nawr, onid ydyn ni, rwy'n credu ein bod ni'n fwy ymwybodol o'r digwyddiadau llifogydd hyn pan fyddan nhw'n eu henwi nhw? Gallaf gofio Ciara a Dennis a llifogydd eraill a enwyd sydd wedi effeithio ar ein cymunedau.
A phan soniwch chi am dristwch 433 eiddo yr effeithiwyd arnynt ledled Cymru, mae eiddo a pherchnogion eiddo eraill rwy'n eu hadnabod nawr, yn fy etholaeth i fy hun, sy'n dweud, 'Pan fyddwn ni'n cael glaw trwm, dydyn ni ddim yn cysgu; rydyn ni'n poeni mai ni fydd nesaf.' Felly, yr effaith ar bobl nad effeithiwyd arnynt y tro hwn efallai, o ran eu heiddo, ond yn feddyliol ac yn emosiynol, mae'n wir yn gwneud niwed. Nid oes yr un ohonom yn gwybod yma pryd y daw'r storm nesaf, pa mor ddifrifol fydd hi a sut y bydd yn effeithio ar ein cymunedau.
Yn ogystal â'r gost ddynol, wrth gwrs, fe wnaeth y storm greu hafoc ar ein seilwaith a'n rhwydweithiau trafnidiaeth. Mae prif ffyrdd a rheilffyrdd yn parhau i fod wedi'u rhwystro gan ddŵr llifogydd, coed wedi cwympo a thirlithriadau. Nawr, rwy'n gwybod eich bod wedi sôn am y £300 miliwn a llifddorau yw rhywfaint o hynny. Rwy'n dal i boeni am y cydnerthedd llifogydd sydd gennym yn ein cymunedau lleol oherwydd, yn aml iawn, bydd gen i drigolion yn dweud wrthyf, 'Rwyf eisiau prynu fy llifddor fy hun. Mae'n rhywbeth rydw i eisiau ei wneud i amddiffyn fy eiddo.' Dydyn nhw byth yn gwybod—. Rwy'n eu cyfeirio nhw at yr awdurdod lleol, sy'n dweud, 'Nid yw'n rhywbeth yr ydym ni'n ei wneud, rhoi cyngor ar lifddorau.' A meddwl oeddwn i tybed, yn rhan o'r fforymau llifogydd a'r timau cydnerthedd llifogydd hyn, boed drwy gydol y flwyddyn bellach y gellir rhoi rhyw fath o arweiniad, cyngor i'r perchnogion tai hynny sydd eisiau gwneud eu rhan eu hunain i geisio diogelu eu heiddo.
Wrth gwrs, caewyd y brif rydweli rheilffordd rhwng Y Fenni a Henffordd oherwydd tirlithriad, ac mae llifogydd ar ffyrdd yn yr un modd yng Nghymru. Ac yna wrth gwrs, cawsom dirlithriad trasig y domen lo a phopeth. Mae hynny, unwaith eto, yn rhywbeth nad oeddwn i byth yn meddwl y byddwn i'n ei glywed yn y Siambr hon eto, bod tirlithriadau o'r fath wedi bod. Felly, mae'n pwysleisio'r pryderon yr ydym wedi'u codi yn y Senedd hon yn y gorffennol am ddiogelwch tomenni glo. Ac eto, bydd pobl yn poeni erbyn hyn, 'Wel, wnaeth e ddim digwydd i mi y tro yma, pa mor ddiogel yw'r domen lo yn ymyl lle rwyf i'n byw?'
Mae'r ymateb i Storm Bert wedi ailgynnau galwadau am asiantaeth llifogydd bwrpasol ac adolygiad cynhwysfawr o'n polisïau rheoli llifogydd ein hunain. Nawr, byddwch yn ymwybodol, Ysgrifennydd Cabinet, ein bod ni ar y meinciau hyn wedi datgan, ar ôl digwyddiadau mor fawr â hyn, ein bod yn credu y dylid cynnal adolygiad annibynnol oherwydd, ar hyn o bryd, rydych chi'n dibynnu ar awdurdodau lleol, Cyfoeth Naturiol Cymru a'r taliadau adran 219, sy'n cymryd misoedd a misoedd a misoedd i ddwyn ffrwyth. Ac mae pobl eisiau atebion i gwestiynau. Maen nhw eisiau bod yn sicr pan fydd hi'n dechrau bwrw glaw eto, fel tap trwm, bod gwersi wedi'u dysgu o bob un digwyddiad llifogydd. Ac nid wyf yn gwybod sut y gallwch chi wneud hynny heb adolygiad annibynnol go iawn.
Mae'r tebygrwydd â storm Dennis yn 2020 yn drawiadol ac yn peri pryder. Ac rwy'n gwybod yn gynharach y soniwyd bod yr eiddo yn mynd i gael rhwng £500 a £1,000. Wel, mae'n rhaid i mi ddweud wrthych chi, mae cost y math o waith sydd ei angen ar eiddo ar ôl llifogydd difrifol yn eithaf uchel. Yn 2021, gwariwyd £45,000 ar un tŷ. Rydyn ni'n gwybod bod costau adeiladu, rydym yn gwybod bod costau adnewyddu, costau ailwampio yn llawer uwch nawr yn 2024 nag yr oedden nhw yn 2020, ac felly tybed a yw'r math hwnnw o arian yn ddigon.
Janet, I'm going to ask you to conclude, because I have many Members wishing to speak.
Janet, rydw i'n mynd i ofyn i chi ddod i ben, oherwydd mae gen i lawer o Aelodau sy'n dymuno siarad.
Yes, I'm coming to the end. Storm Bert is a stark reminder that Wales cannot afford to delay, for without decisive action, it will be our Welsh communities who continue to bear the brunt of these horrific disasters. And I'm very happy to work with you, Cabinet Secretary, on any groups you want to get together, because I think this affects us all, and maybe we can work together on that. Thank you. Diolch yn fawr.
Ydw, dwi'n dod i'r diwedd. Mae Storm Bert yn ein hatgoffa na all Cymru fforddio oedi, oherwydd heb weithredu pendant, ein cymunedau Cymreig fydd yn parhau i ddioddef creulondeb y trychinebau erchyll hyn. Ac rwy'n hapus iawn i weithio gyda chi, Ysgrifennydd Cabinet, ar unrhyw grwpiau rydych chi eisiau dod â nhw at ei gilydd, oherwydd rwy'n credu bod hyn yn effeithio ar bob un ohonom, ac efallai y gallwn weithio gyda'n gilydd ar hynny. Diolch yn fawr.
Janet, thank you very much indeed, and can I echo that message? Our thoughts go out to the family and friends of Bryan Perry, who lost his life in north Wales, but also to those others across the UK who also, tragically, have lost their lives as well.
You are right in saying that the intensity of this was quite something to behold for anybody who was affected by this or who saw what was happening in our rivers, particularly in our narrow valleys, but in other parts of Wales as well. In parts of the south Wales Valleys, the intensity of the deluge exceeded storm Dennis in localities. That's why in places like the Taff running through the centre of Pontypridd, the river there was rising by 30 cm every 15 minutes at the height of this, and that, I suspect, will be one of the things that the agencies want to look at in terms of the warnings and the alerts. Because the speed at which that river was rising probably, I suspect, but we'll have to do this calmly, might well have been outstripped by the sheer rise of it, of that river.
You're very right, by the way, in terms of the community resilience piece, which strikes me as—. We tried—well, we've succeeded, we've maintained, over the last few years, record funding in flood investment, but that's not only big schemes, it goes down to the very local level. So, at local authority level, massive investment in, for example, gullies and culverts, video monitoring of those gullies, so you don't go out when it hits—and I'm looking at a former council leader sitting directly behind you—but you can see it in advance and you go out before; you see the weather forecast coming, and that meant that many properties were actually saved as a result of that. So, we learnt lessons the last time round.
It is also the investment in things like individual property resilience for householders and businesses. So, the First Minister and I were on Mill Street, one of the worst affected areas for businesses in Pontypridd, yesterday. I was there, actually, the morning after the floods happened and I saw the immediate aftermath. There was a coffee shop that was already serving, to some of the volunteers who were cleaning up outside, coffees and teas. Because, on the back of the lessons we learnt last time, they'd invested in simple things like a floodgate on their door that fitted properly, also raising the electrics up, so they were higher on the walls so it didn't short his electrics out, all his machinery was saved, and the type of flooring that you don't have to rip up again. So, they'd mopped up, and 24 hours later, when the First Minister and I went back, it was fully open for business. Now, there were other businesses along there that hadn't been able to avail themselves of the same things, so we need to look at those, and I know all our local authorities—. So, it's big and small investments.
The other piece, actually, is community resilience, making sure that every community is supporting each other. So, it's not only the agencies and so on, and the emergency response, but when we see rivers rising rapidly, when we see the threat coming, then literally working together. And I've seen that today, when I was up in Skenfrith, a community that has been devastated, but has worked together to take property up to the next floor, to help older people in the community to do it. Tremendous. That needs to be happening right across the piece.
But let me just say, I mean, some of the lessons that we learnt since the last event, if you look purely within the Pontypridd area, we've had big schemes, such as the Castle Inn bridge replacement, the Ynysangharad War Memorial Park footbridge replacement, which I saw yesterday, the Hopkinstown river wall repairs, the Berw Road river wall repair, the Castle Inn river wall repair, Hopkinstown pump replacement. We've invested the big stuff but also some of the small stuff. This is of no benefit whatsoever to those people who have had the tragedy of having their homes and businesses flooded, but what we have done, I can guarantee, is we have saved hundreds of homes and businesses because of the lessons we learnt last time and the investment we made. Now we've got to see what lessons we learn this time and how we can go further.
Janet, diolch yn fawr iawn i chi, ac a gaf i adleisio'r neges yna? Mae ein meddyliau yn mynd allan i deulu a ffrindiau Bryan Perry, a gollodd ei fywyd yn y gogledd, ond hefyd i'r rhai eraill ledled y DU sydd hefyd, yn drist iawn, wedi colli eu bywydau hefyd.
Rydych chi'n iawn wrth ddweud bod dwyster hyn yn dipyn o beth i'w weld i unrhyw un yr effeithiwyd arno neu a welodd yr hyn oedd yn digwydd yn ein hafonydd, yn enwedig yn ein cymoedd cul, ond mewn rhannau eraill o Gymru hefyd. Mewn rhannau o Gymoedd y De, roedd dwyster y dilyw yn fwy na storm Dennis mewn ardaloedd. Dyna pam mewn lleoedd fel afon Taf yn rhedeg trwy ganol Pontypridd, roedd yr afon yno yn codi 30 cm bob 15 munud ar anterth y storm, ac y bydd hynny, rwy'n tybio, yn un o'r pethau y mae'r asiantaethau eisiau edrych arno o ran y rhybuddion a'r peryglon. Oherwydd mae'n ddigon posibl bod y cyflymder yr oedd yr afon honno'n codi, rwy'n tybio, ond bydd yn rhaid i ni wneud hyn yn bwyllog, wedi cael ei drechu gan gyflymder ei chodiad, o'r afon honno.
Rydych chi'n iawn, gyda llaw, o ran y darn cydnerthedd cymunedol, sy'n fy nharo fel—. Fe wnaethon ni drio—wel, rydyn ni wedi llwyddo, rydyn ni wedi cynnal, dros yr ychydig flynyddoedd diwethaf, y cyllid uchaf erioed mewn buddsoddiad llifogydd, ond nid cynlluniau mawr yn unig yw hynny, mae'n mynd i lawr i'r lefel leol iawn. Felly, ar lefel awdurdod lleol, mae buddsoddiad enfawr mewn, er enghraifft, monitro fideo o'r gwlis a chwlfertau, felly dydych chi ddim yn mynd allan pan fo'n taro—ac rwy'n edrych ar gyn-arweinydd cyngor yn eistedd yn union y tu ôl i chi—ond gallwch ei weld ymlaen llaw a byddwch chi'n mynd allan cyn; rydych chi'n gweld rhagolygon y tywydd yn dod, ac roedd hynny'n golygu bod llawer o eiddo wedi'u harbed o ganlyniad i hyn. Felly, fe wnaethon ni ddysgu gwersi y tro diwethaf.
Mae hefyd yn fuddsoddiad mewn pethau fel cydnerthedd eiddo unigol ar gyfer deiliaid tai a busnesau. Felly, roedd y Prif Weinidog a minnau ar Mill Street, un o'r ardaloedd lle yr effeithiwyd ar fusnesau waethaf ym Mhontypridd, ddoe. Roeddwn i yno, mewn gwirionedd, y bore ar ôl i'r llifogydd ddigwydd a gwelais yr effaith yn syth. Roedd yna siop goffi oedd eisoes yn gweini coffi a the i rai o'r gwirfoddolwyr oedd yn glanhau tu allan. Oherwydd, ar gefn y gwersi a ddysgwyd gennym y tro diwethaf, roeddent wedi buddsoddi mewn pethau syml fel fflodiart ar eu drws a oedd yn ffitio'n iawn, codi'r eitemau trydan i fyny hefyd, felly roeddent yn uwch ar y waliau fel nad oedd yn torri'r cylch trydan, arbedwyd ei holl beiriannau, a'r math o loriau nad oes rhaid i chi eu rhwygo i fyny eto. Felly, roedden nhw wedi mopio, a 24 awr yn ddiweddarach, pan aeth y Prif Weinidog a minnau yn ôl, roedd ar agor yn llwyr i fusnes. Nawr, roedd yna fusnesau eraill ar hyd y ffordd honno nad oedden nhw wedi gallu manteisio ar yr un pethau, felly mae angen i ni edrych ar y rheini, ac rwy'n adnabod ein holl awdurdodau lleol—. Felly, mae'n fuddsoddiadau mawr a bach.
Y darn arall, mewn gwirionedd, yw cydnerthedd cymunedol, gan sicrhau bod pob cymuned yn cefnogi ei gilydd. Felly, nid yr asiantaethau ac ati yn unig, a'r ymateb brys, ond pan welwn afonydd yn codi'n gyflym, pan welwn y bygythiad yn dod, yna gweithio gyda'n gilydd yn llythrennol. Ac rwyf wedi gweld hynny heddiw, pan oeddwn i fyny yn Ynysgynwraidd, cymuned sydd wedi'i dinistrio, ond sydd wedi gweithio gyda'i gilydd i fynd ag eiddo i fyny i'r llawr nesaf, i helpu pobl hŷn yn y gymuned i wneud hynny. Gwych. Mae angen i hynny ddigwydd ym mhobman.
Ond gadewch imi ddweud, rwy'n credu, rhai o'r gwersi a ddysgwyd gennym ers y digwyddiad diwethaf, os edrychwch yn ardal Pontypridd yn unig, rydym wedi cael cynlluniau mawr, fel amnewid pont Castle Inn, amnewid pont droed Parc Coffa Rhyfel Ynysangharad, a welais ddoe, gwaith atgyweirio wal afon Trehopcyn, atgyweirio wal afon Ffordd y Berw, atgyweirio wal afon Castle Inn, amnewid pwmp Trehopcyn. Rydyn ni wedi buddsoddi yn y pethau mawr ond hefyd rhai o'r pethau bach. Nid yw hyn o unrhyw fudd o gwbl i'r bobl hynny sydd wedi cael y trychineb o gael llifogydd yn eu cartrefi a'u busnesau, ond yr hyn yr ydym wedi'i wneud, gallaf warantu, yw ein bod wedi achub cannoedd o gartrefi a busnesau oherwydd y gwersi a ddysgwyd gennym y tro diwethaf a'r buddsoddiad a wnaethom. Nawr mae'n rhaid i ni weld pa wersi rydyn ni'n eu dysgu y tro hwn a sut y gallwn fynd ymhellach.
The thoughts of everyone in this Chamber will be with the family of Bryan Perry, who lost his life so tragically on the River Conwy. Dirprwy Lywydd, we all extend our sympathies to everyone who loved him.
In south Wales, hundreds of homes have been hit again by flooding, and the devastation caused by storm Bert has left communities in crisis. Alongside feelings of anger and fear, there is one of disbelief and horror that this could happen again, because so many of the streets and houses affected by this flood were devastated by storm Dennis just four years ago. We were assured then that lessons would be learnt, but here we are, hearing the same accounts of delayed flood warnings, inadequate preparation, and preventable damage. Why weren't those lessons learnt? Why did residents receive the flood warnings so late, when water was already in their homes? Did communication failures within any agency contribute to this failure to warn people of the destruction that was on its way? Because NRW monitors river levels and rainfall, it issues warnings. Something surely has gone seriously wrong. Flood defences and warning systems clearly didn't work well enough in every place. I'd ask what specific measures the Government has taken, please, since storm Dennis, to improve resilience and to set out why the Government thinks that those measures have not worked this time in every instance.
Emergency funding will be welcome, but what these communities need is a guarantee that that financial assistance will reach them with urgency, that infrastructure will be repaired and upgraded, that at-risk areas will receive investment to prevent this devastation happening again. Would the Government provide an urgent funding package for flood forums in at-risk areas? I heard the First Minister say in the press that we can't protect every person's home. That will leave so many people in utter desperation, because many people can't move from these properties. Many people can't get insurance for their homes or businesses because they're on floodplains. So, what support, please, can be given to those people who cannot leave these properties?
Finally, the coal tip that slipped at Cwmtillery should have sent shockwaves all the way to Westminster. We have warned them about the risk these tips pose to our communities, these tips that remind us how we were exploited. Only £25 million was promised to us from the UK Government in its budget for clearing those tips. That's a fraction of the £600 million that's needed. This weekend has shown that we no longer have the luxury of waiting for Westminster to find its conscience with these tips. Our communities cannot stand another near miss. It was a category D tip; we knew it was high risk, but it still wasn't secure against the storm.
I commend the quick thinking of firefighters, who may well have saved people's lives. They certainly have saved people from injury and from pain. I commend everyone who's been involved in the clear-up. But I'd ask whether you are now reassessing how quickly we'll need to clear the tips, and if your Government will be demanding more from Keir Starmer's Treasury, because how else can we reassure people living in the shadow of other tips that future storms won't bring them down too?
The First Minister said earlier that she'd requested £25 million from Westminster. The cost of clearing one tip at Tylorstown alone stands at £20 million, as I understand it. If that's just the cost of addressing one tip, when we have hundreds of high-risk tips, I'd ask what assessment you are making at the moment about, given what's happened in recent days, how urgently we'll need to press for further funding from Westminster, and whether funding in full for this is what you'd ask for. Again, this was a storm that lots of people are saying is unprecedented—it wasn't unprecedented, of course—but the destruction to the coal tip is something that people had not been expecting. We need to make sure that people in our communities feel safe. Diolch yn fawr.
Bydd meddyliau pawb yn y Siambr hon gyda theulu Bryan Perry, a gollodd ei fywyd mor drist ar Afon Conwy. Dirprwy Lywydd, rydym i gyd yn estyn ein cydymdeimlad i bawb oedd yn ei garu.
Yn y de, mae cannoedd o gartrefi wedi cael eu taro eto gan lifogydd, ac mae'r dinistr a achoswyd gan storm Bert wedi gadael cymunedau mewn argyfwng. Ochr yn ochr â theimladau o ddicter ac ofn, mae un o anghrediniaeth ac arswyd y gallai hyn ddigwydd eto, oherwydd cafodd cymaint o'r strydoedd a'r tai yr effeithiwyd arnynt gan y llifogydd hyn eu difetha gan storm Dennis bedair blynedd yn ôl. Cawsom ein sicrhau bryd hynny y byddai gwersi'n cael eu dysgu, ond dyma ni, yn clywed yr un adroddiadau o oedi cyn rhybuddion llifogydd, paratoi annigonol, a difrod y gellir ei atal. Pam na chafodd y gwersi hyn eu dysgu? Pam y derbyniodd trigolion y rhybuddion llifogydd mor hwyr, pan oedd dŵr eisoes yn eu cartrefi? A wnaeth methiannau cyfathrebu o fewn unrhyw asiantaeth gyfrannu at y methiant hwn i rybuddio pobl am y dinistr oedd ar ei ffordd? Oherwydd mae CNC yn monitro lefelau afonydd a glawiad, mae'n cyhoeddi rhybuddion. Mae rhywbeth yn sicr wedi mynd o'i le. Yn amlwg, nid oedd amddiffynfeydd llifogydd a systemau rhybuddio yn gweithio'n ddigon da ym mhob man. Hoffwn ofyn pa fesurau penodol y mae'r Llywodraeth wedi'u cymryd, os gwelwch yn dda, ers storm Dennis, i wella cydnerthedd ac i nodi pam mae'r Llywodraeth yn credu nad yw'r mesurau hynny wedi gweithio y tro hwn ym mhob achos.
Croesewir cyllid brys, ond yr hyn sydd ei angen ar y cymunedau hyn yw gwarant y bydd y cymorth ariannol hwnnw'n eu cyrraedd ar frys, y bydd seilwaith yn cael ei atgyweirio a'i uwchraddio, y bydd ardaloedd sydd mewn perygl yn derbyn buddsoddiad i atal y dinistr hwn rhag digwydd eto. A fyddai'r Llywodraeth yn darparu pecyn ariannu brys ar gyfer fforymau llifogydd mewn ardaloedd sydd mewn perygl? Clywais y Prif Weinidog yn dweud yn y wasg na allwn amddiffyn cartref pob unigolyn. Bydd hynny'n gadael cymaint o bobl mewn anobaith llwyr, oherwydd ni all llawer o bobl symud o'u heiddo hyn. Ni all llawer o bobl gael yswiriant ar gyfer eu cartrefi na'u busnesau oherwydd eu bod ar orlifdiroedd. Felly, pa gefnogaeth, os gwelwch yn dda, y gellir ei roi i'r bobl hynny na allant adael yr eiddo?
Yn olaf, dylai'r domen lo a lithrodd yng Nghwmtyleri fod wedi anfon tonnau sioc yr holl ffordd i San Steffan. Rydym wedi eu rhybuddio am y risg y mae'r tomenni hyn yn ei achosi i'n cymunedau, y tomenni hyn sy'n ein hatgoffa sut y cawsom ein hecsbloetio. Dim ond £25 miliwn a addawyd i ni gan Lywodraeth y DU yn ei chyllideb ar gyfer clirio'r tomenni hynny. Mae hynny'n ffracsiwn o'r £600 miliwn sydd ei angen. Mae'r penwythnos hwn wedi dangos nad oes gennym bellach y moethusrwydd o aros i San Steffan ddod o hyd i'w chydwybod gyda'r tomenni hyn. Ni all ein cymunedau wynebu digwyddiad arall a fu bron â digwydd. Roedd yn domen categori D; roeddem yn gwybod ei bod yn risg uchel, ond er hyn, nid oedd yn ddiogel yn erbyn y storm.
Rwy'n canmol meddwl cyflym diffoddwyr tân, a allai fod wedi achub bywydau pobl. Maen nhw'n sicr wedi achub pobl rhag anaf a phoen. Rwy'n canmol pawb sydd wedi bod yn rhan o'r gwaith clirio. Ond byddwn i'n gofyn a ydych chi nawr yn ailasesu pa mor gyflym y bydd angen i ni glirio'r tomenni, ac a fydd eich Llywodraeth yn mynnu mwy gan Drysorlys Keir Starmer, oherwydd sut arall y gallwn dawelu meddwl pobl sy'n byw yng nghysgod tomenni eraill na fydd stormydd yn y dyfodol yn achosi iddynt lithro i lawr hefyd?
Dywedodd y Prif Weinidog yn gynharach ei bod wedi gofyn am £25 miliwn gan San Steffan. Mae'r gost o glirio un domen yn Tylorstown yn unig yn £20 miliwn, fel rwy'n deall. Os mai dim ond cost mynd i'r afael ag un domen yw hon, pan fo gennym gannoedd o domenni risg uchel, byddwn i'n gofyn pa asesiad rydych chi'n ei wneud ar hyn o bryd, o ystyried yr hyn sydd wedi digwydd yn ystod y dyddiau diwethaf, pa mor bwysig yw hi ein bod yn pwyso am gyllid pellach gan San Steffan, ac ai cyllid llawn yw'r hyn y byddech chi'n gofyn amdano. Unwaith eto, roedd hon yn storm y mae llawer o bobl yn ei galw'n ddigynsail—doedd hi ddim yn ddigynsail, wrth gwrs—ond mae'r dinistr i'r domen lo yn rhywbeth nad oedd pobl wedi ei ddisgwyl. Mae angen i ni sicrhau bod pobl yn ein cymunedau yn teimlo'n ddiogel. Diolch yn fawr.
Delyth, thank you so much. Again, I'd echo the thoughts that you conveyed and the prayers you conveyed to those who've lost their lives here in Wales—Bryan Perry—but also across the UK. If we remember back across previous flood events, we have seen this before. When I was involved in the response to the Cumbria floods back in 2008, there were lives lost there of people who were involved in the emergency response. It is deeply tragic, and the impact on their families is so significant.
You ask what lessons have been learned. In response to the previous question, I laid out that actually we have learnt significantly from the aftermath of storm Dennis, and not just the investment but also the working with local communities. We have made many—a myriad—of investments, small and great. Some of those have been massive, hard engineering responses, which have helped, by the way, to protect many hundreds of homes that were previously flooded, so the scale of impact this time has been much less. That is no commiseration whatsoever to those who have been affected, but it has certainly meant that we have protected many more people in the south Wales Valleys and elsewhere as well. Some of those things, by the way, are not even seen. The investment that has been done by local authorities in things like gullies and culverts is hidden away, but having those gullies clear and the video monitoring on them and the teams going out well in advance of the weather hitting has meant that those homes haven't been flooded.
But you rightly raise the issue of the flood alerts. Let me be clear again: it wasn't just the Taff that rose just short of 0.33m every 15 minutes at the height of it, but other rivers as well. There are narrow river valleys, and there is an issue here as well about what we do wider up in the catchment, about holding the water back. But when it hits, it is coming straight down those valleys, and those rivers rise, and they fall, as we saw. They fall very rapidly as well. But in so doing, they damage properties all the way along. I'm glad that the Met Office and NRW have said that they will look at whether they've got the sensitivity right, and I think it's important they do that, to reflect the different topographies. If you look at places that have also experienced flooding, in the areas around Cirencester and so on, it's slow-moving rivers and many hours of warning that this is coming your way. In some of the south Wales Valleys and other parts of Wales, you were talking about change by the half hour, change by the hour. So, there is an issue to look at there. I'm glad they're going to look at it.
Just to say as well, the First Minister and I will be meeting next week, not only with the local authority leaders, but also the flood resilience forum members, including emergency services, NRW and others—everybody involved. It's not that we have a full analysis of what lessons we learn going forward, but we'll be able to take stock right now and say, 'What do we now know?' so that we can act. I think this goes to the heart of what we need to do. It's action—the same as we did after storm Dennis. 'What do we do next?' But there is a hard reality here. Faced with the intensity of the weather incidents we're now having, and the frequency of them, and the sheer deluge capacity of them, I don't think we can honestly promise to everybody in Wales that we will always be able to foresee and to defend every single flooding incident. It's not a reality. What we can do is work with them to give them the resilience and to get people back on their feet very rapidly.
You mentioned the aspects of the flood forum. We've already, in respect of an appeal that was made for investment in the National Flood Forum, in Clydach Terrace—. We recognise the value of the National Flood Forum and how it can help with the resilience, and the emotional resilience as well, of people. We'll keep that under review going forward. Can I also suggest to people that they look at the NRW website? Because that also contains advice and signage and guidance on mental health support by people affected by flooding, as well as how to prepare, but in the aftermath of it, where to actually seek advice and what to do as well.
In terms of Cwmtillery, there were over 40 homes evacuated. The response was very rapid. The agencies on the ground were exemplary in the way that they responded to it. Those people were in hotels that evening. They were displaced from their homes, but through the night people were working. I spoke to workers who had been there through the night trying to deal with that, and we're trying to get those people back in their homes as soon as possible. But you are right: we have a shared obligation here in Wales. We will bring forward the legislation, we will add to the scores of millions of pounds that we’ve already invested in Wales in the monitoring and the stability of these tips going forward. But the UK Government has a role to play. On that £25 million, I suspect we're looking at the first part of that instalment. We need to bring it down in a way that we can also spend it, and that’s important. We need to actually bring it in a way that we focus on the priorities, where the investment is, and spend that money. But we’ll continue to work with the UK Government to make sure that we have additional funding coming forward as well. This isn’t a wake-up call; we’ve had wake-up calls before and we need to work together across the UK now to make sure all our communities are safe in their homes at night.
Delyth, diolch yn fawr iawn. Unwaith eto, byddwn yn adleisio'r meddyliau a'r gweddïau a gyflëwyd gennych i'r rhai sydd wedi colli eu bywydau yma yng Nghymru—Bryan Perry—ond hefyd ar draws y DU. Os cofiwn yn ôl ar draws digwyddiadau llifogydd blaenorol, rydym wedi gweld hyn o'r blaen. Pan oeddwn yn rhan o'r ymateb i lifogydd Cumbria yn ôl yn 2008, collwyd pobl a oedd yn rhan o'r ymateb brys eu bywydau yno. Mae'n drychinebus iawn, ac mae'r effaith ar eu teuluoedd mor sylweddol.
Rydych chi'n gofyn pa wersi sydd wedi'u dysgu. Mewn ymateb i'r cwestiwn blaenorol, nodais ein bod wedi dysgu'n sylweddol o ganlyniad i storm Dennis, ac nid yn unig y buddsoddiad ond hefyd y gwaith gyda chymunedau lleol. Rydyn ni wedi gwneud llawer—myrdd—o fuddsoddiadau, bach a mawr. Mae rhai o'r rheini wedi bod yn ymatebion peirianyddol enfawr, cryf, sydd wedi helpu, gyda llaw, i amddiffyn cannoedd lawer o gartrefi a oedd wedi dioddef llifogydd o'r blaen, felly mae maint yr effaith y tro hwn wedi bod yn llawer llai. Nid yw hynny'n dderbyniol o gwbl i'r rhai yr effeithiwyd arnynt, ond yn sicr mae wedi golygu ein bod wedi amddiffyn llawer mwy o bobl yng Nghymoedd y De ac mewn mannau eraill hefyd. Nid ydych yn gallu gweld rhai o'r pethau hynny, gyda llaw. Mae'r buddsoddiad sydd wedi cael ei wneud gan awdurdodau lleol mewn pethau fel gylïau a chwlfertau wedi'i guddio, ond mae cael y gylïau hynny'n glir a'r monitro fideo arnyn nhw a'r timau yn mynd allan ymhell cyn i'r tywydd daro, wedi golygu nad yw'r cartrefi hynny wedi dioddef llifogydd.
Ond rydych chi'n iawn i godi mater y rhybuddion llifogydd. Gadewch i mi fod yn glir eto: nid afon Taf yn unig a gododd ychydig o dan 0.33m bob 15 munud ar ei hanterth, ond afonydd eraill hefyd. Mae dyffrynnoedd afonydd cul, ac mae mater yma hefyd ynghylch yr hyn yr ydym yn ei wneud yn ehangach yn y dalgylch, ynglŷn â dal y dŵr yn ôl. Ond pan fo'n taro, mae'n dod yn syth i lawr y dyffrynnoedd hynny, a'r afonydd hynny'n codi, ac yn syrthio, fel y gwelsom. Maent hefyd yn disgyn yn gyflym iawn. Ond wrth wneud hynny, maent yn niweidio eiddo yr holl ffordd. Rwy'n falch bod y Swyddfa Dywydd a CNC wedi dweud y byddant yn edrych os yw'r sensitifrwydd yn iawn ganddynt, ac rwy'n credu ei bod yn bwysig eu bod yn gwneud hynny, er mwyn adlewyrchu'r topograffi amrywiol. Os edrychwch chi ar lefydd sydd hefyd wedi profi llifogydd, yn yr ardaloedd o amgylch Cirencester ac ati, afonydd araf ac oriau lawer o rybudd bod hyn yn dod tuag atoch. Mewn rhai o Gymoedd y De a rhannau eraill o Gymru, roeddech chi'n sôn am newid pob hanner awr, newid pob awr. Felly, mae yna broblem y mae'n rhaid edrych arni. Rwy'n falch eu bod yn mynd i edrych ar hyn.
I ddweud hefyd, bydd y Prif Weinidog a minnau'n cyfarfod yr wythnos nesaf, nid yn unig gydag arweinwyr yr awdurdodau lleol, ond hefyd gydag aelodau'r fforwm cydnerthedd llifogydd, gan gynnwys y gwasanaethau brys, CNC ac eraill—pawb sy'n rhan ohono. Nid bod gennym ddadansoddiad llawn o ba wersi a ddysgwn wrth symud ymlaen, ond byddwn yn gallu pwyso a mesur nawr a dweud, 'Beth ydyn ni'n ei wybod nawr?' fel y gallwn weithredu. Rwy'n credu bod hyn yn mynd at wraidd yr hyn y mae angen i ni ei wneud. Mae'n weithred—yr un fath ag y gwnaethon ni ar ôl storm Dennis. "Beth wnawn ni nesaf?" Ond mae yna realiti anodd yma. Yn wyneb dwyster y digwyddiadau tywydd rydym bellach yn eu cael, a'u hamlder a'u gallu i ddifetha, nid wyf yn credu y gallwn addo yn onest i bawb yng Nghymru y byddwn bob amser yn gallu rhagweld ac amddiffyn pob un digwyddiad llifogydd. Nid yw'n realiti. Yr hyn y gallwn ei wneud yw gweithio gyda nhw i roi'r cydnerthedd iddynt ac i gael pobl yn ôl ar eu traed yn gyflym iawn.
Fe wnaethoch chi sôn am agweddau o'r fforwm llifogydd. Rydyn ni eisoes, o ran apêl a wnaed dros fuddsoddi yn y Fforwm Llifogydd Cenedlaethol, yn Nheras Clydach—. Rydym yn cydnabod gwerth y Fforwm Llifogydd Cenedlaethol a sut y gall helpu gyda chydnerthedd, a chydnerthedd emosiynol pobl hefyd. Byddwn yn parhau i adolygu hyn wrth symud ymlaen. A gaf i awgrymu hefyd i bobl eu bod yn edrych ar wefan CNC? Oherwydd mae honno hefyd yn cynnwys cyngor, arweiniad ac yn cyfeirio at gymorth iechyd meddwl i bobl y mae llifogydd yn effeithio arnynt, yn ogystal â sut i baratoi, ond ar ôl iddo ddigwydd, ble i ofyn am gyngor a beth i'w wneud hefyd.
O ran Cwmtyleri, cafodd dros 40 o gartrefi eu gwagio. Roedd yr ymateb yn gyflym iawn. Roedd yr asiantaethau ar lawr gwlad yn rhagorol yn y ffordd yr oeddent yn ymateb iddo. Roedd y bobl hynny mewn gwesty y noson honno. Cawsant eu symud o'u cartrefi, ond roedd pobl yn gweithio drwy'r nos. Siaradais â gweithwyr a oedd wedi bod yno drwy'r nos yn ceisio ymdrin â hyn, ac rydym yn ceisio cael y bobl hynny yn ôl yn eu cartrefi cyn gynted â phosibl. Ond rydych chi'n iawn: mae gennym rwymedigaeth gyffredin yma yng Nghymru. Byddwn yn cyflwyno'r ddeddfwriaeth, byddwn yn ychwanegu at y llawer o filiynau o bunnau yr ydym eisoes wedi'u buddsoddi yng Nghymru wrth fonitro sefydlogrwydd y tomenni hyn wrth symud ymlaen. Ond mae gan Lywodraeth y DU rôl i'w chwarae. Ar y £25 miliwn hwnnw, rwy'n amau ein bod yn edrych ar ran gyntaf y rhandaliad hwnnw. Mae angen i ni ddod ag ef i lawr mewn ffordd y gallwn ni ei wario hefyd, ac mae hynny'n bwysig. Mae angen i ni ddod ag ef mewn ffordd yr ydym yn canolbwyntio ar y blaenoriaethau, ble mae'r buddsoddiad, a gwario'r arian hwnnw. Ond byddwn yn parhau i weithio gyda Llywodraeth y DU i sicrhau bod gennym gyllid ychwanegol ar y gweill hefyd. Nid rhybudd amserol yw hwn; rydym wedi cael rhybuddion amserol o'r blaen ac mae angen i ni weithio gyda'n gilydd ledled y DU nawr i sicrhau bod ein holl gymunedau'n ddiogel yn eu cartrefi gyda'r nos.
Cabinet Secretary, I also thank all the emergency workers, council workers and all the volunteers who came out in Rhondda Cynon Taf to support residents and communities during the recent flooding. Can I also thank RCT council for all the work and investment that they have they put in, some £100 million since the storm Dennis floods in 2020? I think investments in culvert renewal, monitoring, the new bridges and flood walls clearly had an impact, and I think were it not for that active investment and engagement, many more communities and homes would have been affected. Some 1,500 homes were flooded last time. In many of the areas, the improvements were effective, but sadly, this time, there were still 125 homes that flooded, and for them, this is no consolation and the impact has been devastating.
We do have more lessons to learn and we must now focus on helping those who are flooded to get back into their homes. So, I welcome the £1,000 grants that Rhondda Cynon Taf will be making, and of course I have urged the Welsh Government to look at implementing a similar scheme for those residents and for local businesses. So, I welcome your announcements of financial support so far.
I’m very glad that most of Pontypridd avoided the scale of the flooding experienced last time, but not all. We do need to look at Mill Street in Pontypridd. We need a new flood wall along the river in Sion Street and Berw Road, and we need to look at what happened in Egypt Street in Pontypridd. Nantgarw avoided serious flooding, but it came close. We all recognise that climate change is here with a vengeance and there’s no absolute solution, but there are things we can and we must do to support and to mitigate in affected communities. So, will the Minister please outline again the package of financial support that will be made available to residents, but also whether there will be any financial support that will be considered for local businesses, and what support there might be for the local council in respect of ongoing capital projects and perhaps new capital projects that will be required from the lessons that we learn from the recent events? Diolch.
Ysgrifennydd Cabinet, rwyf hefyd yn diolch i'r holl weithwyr brys, gweithwyr y cyngor a'r holl wirfoddolwyr a ddaeth allan yn Rhondda Cynon Taf i gefnogi trigolion a chymunedau yn ystod y llifogydd diweddar. A gaf i hefyd ddiolch i Gyngor Rhondda Cynon Taf am yr holl waith a'r buddsoddiad mae wedi ei wneud, tua £100 miliwn ers llifogydd Storm Dennis yn 2020? Rwy'n credu bod buddsoddiadau mewn adnewyddu cwlfertau, monitro, y pontydd newydd a'r waliau llifogydd yn amlwg wedi cael effaith, ac rwy'n credu, heb y buddsoddiad a'r ymgysylltiad gweithredol hwnnw, byddai wedi effeithio ar lawer mwy o gymunedau a chartrefi. Cafodd tua 1,500 o gartrefi lifogydd y tro diwethaf. Mewn llawer o'r ardaloedd, roedd y gwelliannau'n effeithiol, ond yn anffodus, y tro hwn, roedd llifogydd wedi effeithio ar 125 o gartrefi, ac iddyn nhw, nid yw hyn yn gysur ac mae'r effaith wedi bod yn ddinistriol.
Mae gennym fwy o wersi i'w dysgu ac mae'n rhaid i ni ganolbwyntio nawr ar helpu'r rhai hynny a ddioddefodd lifogydd i fynd yn ôl i'w cartrefi. Felly, rwy'n croesawu'r grantiau gwerth £1,000 y bydd Rhondda Cynon Taf yn eu gwneud, ac wrth gwrs rwyf wedi annog Llywodraeth Cymru i ystyried gweithredu cynllun tebyg i'r trigolion hynny ac i fusnesau lleol. Felly, rwy'n croesawu eich cyhoeddiadau am gefnogaeth ariannol hyd yn hyn.
Rwy'n falch iawn bod y rhan fwyaf o Bontypridd wedi osgoi graddfa'r llifogydd a brofwyd y tro diwethaf, ond nid pob un. Mae angen i ni edrych ar Stryd y Felin ym Mhontypridd. Mae angen wal llifogydd newydd ar hyd yr afon yn Stryd Siôn a Heol Berw, ac mae angen i ni edrych ar yr hyn ddigwyddodd yn Stryd yr Aifft ym Mhontypridd. Fe wnaeth Nantgarw osgoi llifogydd difrifol, ond daeth yn agos. Rydym i gyd yn cydnabod bod newid hinsawdd yma â grym eithriadol ac nid oes un ateb terfynol, ond mae yna bethau y gallwn ni eu gwneud a rhaid i ni eu gwneud i gefnogi a lliniaru mewn cymunedau yr effeithir arnynt. Felly, a wnaiff y Gweinidog amlinellu eto y pecyn cymorth ariannol a fydd ar gael i breswylwyr, ond hefyd a fydd unrhyw gymorth ariannol a fydd yn cael ei ystyried ar gyfer busnesau lleol, a pha gymorth y gallai fod i'r cyngor lleol mewn perthynas â phrosiectau cyfalaf parhaus ac efallai prosiectau cyfalaf newydd a fydd ei angen o'r gwersi a ddysgwyd gennym o'r digwyddiadau diweddar? Diolch.
Thank you very much, and thank you for the time that you spent with me as well, speaking with those affected in your constituency. Yes, Rhondda Cynon Taf have announced their own package of support, which is very welcome. I understand that Merthyr have also said the same. I’m sure that there will be other local authorities who will be similarly minded. Here in the Welsh Government, I just want to note my thanks to the First Minister and the Cabinet Secretary for Finance and Welsh Language who have rapidly responded by putting in place a package for those affected—£500 or £1,000, depending on whether they’re insured or not, to try and recognise that—but also a package for businesses affected as well to get them back onto their feet.
We’ve maintained that record level of funding for communities to protect them against floods. We will keep that investment going. There are many projects in the pipeline already. But it won’t all be the huge ones that we see, although many of those within Pontypridd have actually saved properties and saved householders. It will also be those many small investments that actually keep the water flowing away from the towns, that people will never see, but actually local authorities are getting on doing because of the funding we’re putting in place. So, I would urge all Members to keep engaged with their local resilience forums, which operate all the way across Wales, work with constituents, explain the priorities of those constituents so that those are reflected then in the investment that goes into your communities, because this won’t be the last time we see traumatic weather incidents.
Diolch yn fawr iawn, a diolch am yr amser y treulioch chi gyda mi hefyd, yn siarad â'r rhai yr effeithiwyd arnynt yn eich etholaeth. Ydy, mae Rhondda Cynon Taf wedi cyhoeddi eu pecyn cymorth eu hunain, ac mae croeso mawr i hynny. Deallaf fod Merthyr wedi dweud yr un peth hefyd. Rwy'n siŵr y bydd awdurdodau lleol eraill a fydd o'r un farn. Yma yn Llywodraeth Cymru, hoffwn nodi fy niolch i'r Prif Weinidog ac Ysgrifennydd y Cabinet dros Gyllid a'r Gymraeg sydd wedi ymateb yn gyflym trwy sefydlu pecyn ar gyfer y rhai yr effeithir arnynt—£500 neu £1,000, yn dibynnu a ydynt wedi'u hyswirio ai peidio, i geisio cydnabod hynny—ond hefyd pecyn ar gyfer busnesau yr effeithir arnynt hefyd i'w cael yn ôl ar eu traed.
Rydym wedi cynnal y lefel uchaf erioed o gyllid ar gyfer cymunedau i'w hamddiffyn rhag llifogydd. Byddwn yn cadw'r buddsoddiad hwnnw i fynd. Mae llawer o brosiectau eisoes ar y gweill. Ond nid yr holl rai enfawr a welwn ni, er bod llawer o'r rhai hynny ym Mhontypridd wedi arbed eiddo ac wedi arbed deiliaid tai. Bydd hefyd y nifer fawr o fuddsoddiadau bach hynny sydd mewn gwirionedd yn cadw'r dŵr i lifo i ffwrdd o'r trefi, na fydd pobl byth yn eu gweld, ond mewn gwirionedd mae awdurdodau lleol yn mynd ati i'w wneud oherwydd y cyllid rydym yn ei roi ar waith. Felly, byddwn yn annog yr holl Aelodau i barhau i ymgysylltu â'u fforymau cydnerthedd lleol, sy'n gweithredu ledled Cymru, yn gweithio gydag etholwyr, yn egluro blaenoriaethau'r etholwyr hynny fel bod y rheini'n cael eu hadlewyrchu yn y buddsoddiad sy'n mynd i mewn i'ch cymunedau, oherwydd nid hwn fydd y tro olaf i ni weld digwyddiadau tywydd trawmatig.
Sadly, I think we can all agree here that the flooding that we witnessed on the weekend has been particularly devastating, especially in my home town of Pontypridd, and I'd like to take this opportunity to express my heartfelt sympathies to all those families and businesses affected. I do not wish to make this political, and I am immensely impressed by the work that you have been doing, Cabinet Secretary, but it is now clear that the response from the Welsh Government after storm Dennis in 2020 was, indeed, inadequate and there has been very little learnt.
In the review that followed that flooding, RCT council was praised as having been successful in progressing post-event actions and recommendations, but I think that this is misleading, given the events that we have witnessed over the weekend, and will provide little comfort to the residents and business owners who have had their homes and shops ruined. Storm Dennis was categorised as a one in 100-year event and, since no flood defences had been found to have failed during that storm, it was therefore concluded that existing flood defence infrastructure at RCT11 remained in accordance with current indicative standards. Given that, in just four years, another storm has been equally as devastating, how will you now categorise storm Bert? Will you provide additional funding to upgrade flood defences in Pontypridd? And do you agree that a literature review of local government section 19 and Natural Resources Wales's reports into extreme flooding in Wales, commissioned by the last Welsh Government, were not appropriate and that what was actually needed was a more comprehensive inquiry to establish how flood defences could have been improved? Thank you.
Yn anffodus, rwy'n credu y gallwn ni i gyd gytuno yma bod y llifogydd a welsom dros y penwythnos wedi bod yn arbennig o ddinistriol, yn enwedig yn fy nhref enedigol, Pontypridd, a hoffwn fanteisio ar y cyfle hwn i fynegi fy nghydymdeimlad o'r galon â'r holl deuluoedd a busnesau yr effeithiwyd arnynt. Nid wyf am wneud hyn yn wleidyddol, ac mae'r gwaith yr ydych wedi bod yn ei wneud, Ysgrifennydd Cabinet, wedi gwneud argraff fawr arnaf, ond mae'n amlwg bellach bod ymateb Llywodraeth Cymru ar ôl storm Dennis yn 2020 yn annigonol, yn wir, ac ychydig iawn sydd wedi'i ddysgu.
Yn yr adolygiad a ddilynodd y llifogydd hwnnw, canmolwyd Cyngor Rhondda Cynon Taf fel un sydd wedi llwyddo i ddatblygu camau gweithredu ac argymhellion ar ôl y digwyddiad, ond credaf fod hyn yn gamarweiniol, o ystyried y digwyddiadau yr ydym wedi'u gweld dros y penwythnos, ac ni fydd yn rhoi llawer o gysur i'r trigolion a pherchnogion busnesau sydd wedi gweld eu cartrefi a'u siopau'n cael eu difetha. Cafodd Storm Dennis ei chategoreiddio fel digwyddiad un mewn 100 mlynedd a, gan na chanfuwyd bod unrhyw amddiffynfeydd llifogydd wedi methu yn ystod y storm honno, daethpwyd i'r casgliad felly bod seilwaith presennol amddiffyn rhag llifogydd yn RCT11 yn parhau i fod yn unol â'r safonau dangosol presennol. O ystyried, mewn dim ond pedair blynedd, bod storm arall wedi bod yr un mor ddinistriol, sut fyddwch chi nawr yn categoreiddio storm Bert? A fyddwch yn darparu cyllid ychwanegol i uwchraddio amddiffynfeydd llifogydd ym Mhontypridd? Ac a ydych yn cytuno nad oedd adolygiad llenyddiaeth o adran 19 llywodraeth leol ac adroddiadau Cyfoeth Naturiol Cymru ar lifogydd eithafol yng Nghymru, a gomisiynwyd gan Lywodraeth ddiwethaf Cymru, yn briodol ac mai'r hyn oedd ei angen mewn gwirionedd oedd ymchwiliad mwy cynhwysfawr i sefydlu sut y gellid bod wedi gwella amddiffynfeydd rhag llifogydd? Diolch.
Joel, thank you for that question, and my point of firm agreement with you is that the investment that we've put in and the properties that we have defended and protected and that have proven successful because of the lessons learnt after storm Dennis is of no solace whatsoever to those who have had their homes and businesses affected. But the reality is that we have protected hundreds upon hundreds of homes throughout Wales in the face of this latest trauma. That is a simple fact, Joel, and it's because of the lessons that we learnt.
The question was raised earlier on, as people have rightly said, about the flood alert system, for example. The flood alert we'll need to review to see how it worked and how it didn't work, and to learn lessons. But, actually, we've invested in probably the most up-to-date multimedia platform for flood alerts in the whole of the UK at the moment here, informed by the latest up-to-date weather systems from the Met Office. But, clearly, the responsiveness to rivers rising at the pace they did—something needs to be now looked at as to the sensitivity of those, as the agencies have acknowledged.
It isn't the question that lessons weren't learnt, we actually got on with it. And that's the key thing: when faced with these sorts of incidents, you then need to actually debrief, review, take forward your section 19 duty, which if Members aren't aware is a duty under the Flood and Water Management Act 2010. I seem to remember being up in Westminster at that time, when that was going through. It puts a statutory duty on authorities to investigate and to report on flooding incidents. But, as I say, we will be meeting with all of the flood resilience forum members next week to review a week on—because we have to give them time; at the moment, they're in the active response still—to see what lessons we can learn now early, and then take the actions, rather than spend months and months reviewing. I think that we can get very, very quickly to where the additional investment is needed in different parts of Wales and also the actions, big and small, that we need to take, and then get on with it. That's what we did after storm Dennis, that's what we need to do now as well.
Joel, diolch am y cwestiwn hwnnw, a'r hyn rwy'n cytuno'n bendant â chi yw nad yw'r buddsoddiad yr ydym wedi'i roi i mewn a'r eiddo yr ydym wedi'u hamddiffyn a'u diogelu ac sydd wedi profi'n llwyddiannus oherwydd y gwersi a ddysgwyd ar ôl storm Dennis yn gysur o gwbl i'r rhai yr effeithiwyd ar eu cartrefi a'u busnesau. Ond y gwir amdani yw ein bod wedi diogelu cannoedd ar gannoedd o gartrefi ledled Cymru yn wyneb y trawma diweddaraf hwn. Mae hynny'n ffaith syml, Joel, ac mae hynny oherwydd y gwersi y dysgom ni.
Codwyd y cwestiwn yn gynharach, fel y dywedodd pobl yn briodol, am y system rhybuddion llifogydd, er enghraifft. Bydd angen i ni adolygu'r rhybudd llifogydd i weld sut y gwnaeth weithio a sut na wnaeth weithio, ac i ddysgu gwersi. Ond, mewn gwirionedd, rydym wedi buddsoddi, yn ôl pob tebyg, yn y platfform amlgyfrwng diweddaraf ar gyfer rhybuddion llifogydd yn y DU gyfan ar hyn o bryd yma, wedi'i lywio gan y systemau tywydd diweddaraf o'r Swyddfa Dywydd. Ond, yn amlwg, mae angen edrych yn awr ar yr ymatebolrwydd i afonydd sy'n codi ar y cyflymder y gwnaethon nhw—ar rywbeth ynglŷn â sensitifrwydd y rheini, fel y mae'r asiantaethau wedi cydnabod.
Nid yw'n gwestiwn na ddysgwyd gwersi, fe wnaethom fwrw ati mewn gwirionedd. A dyna'r peth allweddol: pan fyddwch chi'n wynebu'r mathau hyn o ddigwyddiadau, yna mae angen i chi gael ôl-drafodaeth, adolygu, bwrw ymlaen â'ch dyletswydd adran 19, sydd, os nad yw'r Aelodau'n ymwybodol yn ddyletswydd o dan Ddeddf Rheoli Llifogydd a Dŵr 2010. Mae'n ymddangos fy mod i'n cofio bod i fyny yn San Steffan bryd hynny, pan oedd hynny'n mynd drwodd. Mae'n rhoi dyletswydd statudol ar awdurdodau i ymchwilio ac adrodd ar ddigwyddiadau llifogydd. Ond, fel y dywedais i, byddwn yn cyfarfod â holl aelodau'r fforwm cydnerthedd llifogydd yr wythnos nesaf i adolygu wythnos yn ddiweddarach—oherwydd mae'n rhaid i ni roi amser iddyn nhw; ar hyn o bryd, maen nhw yn yr ymateb gweithredol o hyd—i weld pa wersi allwn ni eu dysgu nawr yn gynnar, ac yna cymryd y camau gweithredu, yn hytrach na threulio misoedd a misoedd yn adolygu. Rwy'n credu y gallwn ni ddod i wybod yn gyflym iawn, iawn ble mae angen y buddsoddiad ychwanegol mewn gwahanol rannau o Gymru a hefyd y camau gweithredu, mawr a bach, y mae angen i ni eu cymryd, ac yna bwrw ati. Dyna wnaethon ni ar ôl storm Dennis, dyna beth sydd angen i ni ei wneud nawr hefyd.
Thank you for today's statement. I'd like to associate myself with all the thanks given, but especially to those volunteers—people who are still out today, having taken time off work to support people in our communities. And thank you for acknowledging the trauma and distress of those affected. They are also angry. And it's very early days; we need more analysis. I am proud, through the co-operation agreement, of the investment that we were able to make, but I am concerned. I hope, like you, that many homes and businesses were saved because of that investment, but I do think that we need to be careful. You and I both know, in terms of Clydach Terrace in Ynysybwl, there has been no investment. They weren't flooded this time. We have to also acknowledge that the storm was different, and we need to better understand why some homes and businesses were impacted so badly last time, why Pontypridd didn't suffer the same level of flooding this time, because what you outlined there is just rebuilding walls. There hasn't been further investment in Pontypridd itself to make the town safer. So, we need to better understand. So, I would like to urge the Welsh Government in terms of having caution there.
In terms of questions, these are the ones posed by residents: for those who were refused flood gates for both businesses and homes and told that it was a once in 100 years event, will there be funding available now, and will they receive those floodgates? If so, when? Secondly, in terms of insurance—I've raised this, in terms of business, being an issue, time and time again. The First Minister said on the news yesterday that there would be insurance for businesses. When will that be in place? How will it be accessed? Thirdly, in terms of a flood forum, we need a Welsh flood forum. We need to support the establishment of flood action groups in every at-risk community in Wales. Where they are, they work brilliantly, providing psychological support, as well as practical advice. Will you meet with the National Flood Forum with me, and can we progress this, please?
Diolch am y datganiad heddiw. Hoffwn gysylltu fy hun â'r holl ddiolchiadau a roddwyd, ond yn enwedig i'r gwirfoddolwyr hynny—pobl sy'n dal i fod allan heddiw, ar ôl cymryd amser i ffwrdd o'r gwaith i gefnogi pobl yn ein cymunedau. A diolch i chi am gydnabod trawma a gofid y rhai yr effeithiwyd arnynt. Maent hefyd yn ddig. Mae'n ddyddiau cynnar iawn; mae angen mwy o ddadansoddi. Rwy'n falch, drwy'r cytundeb cydweithio, o'r buddsoddiad yr oedd modd inni ei wneud, ond rwy'n bryderus. Rwy'n gobeithio, fel chi, y cafodd llawer o gartrefi a busnesau eu harbed oherwydd y buddsoddiad hwnnw, ond rwy'n credu bod angen i ni fod yn ofalus. Rydych chi a fi yn gwybod, o ran Teras Clydach yn Ynysybwl, ni fu unrhyw fuddsoddiad. Ni chawson nhw lifogydd y tro hwn. Mae'n rhaid i ni hefyd gydnabod bod y storm yn wahanol, ac mae angen i ni ddeall yn well pam yr effeithiwyd ar rai cartrefi a busnesau mor wael y tro diwethaf, pam na wnaeth Pontypridd ddioddef yr un lefel o lifogydd y tro hwn, oherwydd ailadeiladu waliau yn unig yw'r hyn a amlinellwyd gennych yno. Does dim rhagor o fuddsoddiad wedi bod ym Mhontypridd ei hun i wneud y dref yn fwy diogel. Felly, mae'n rhaid i ni ddeall yn well. Felly, hoffwn annog Llywodraeth Cymru o ran bod yn ofalus yn y fan yna.
O ran cwestiynau, dyma'r rhai a ofynnir gan drigolion: i'r rhai y gwrthodwyd llifddorau iddynt ar gyfer busnesau a chartrefi a dywedwyd wrthynt ei fod yn ddigwyddiad unwaith mewn 100 mlynedd, a fydd cyllid ar gael nawr, ac a fyddant yn derbyn y llifddorau hynny? Os felly, pryd? Yn ail, o ran yswiriant—rwyf wedi codi hyn, o ran busnes, ei fod yn broblem, dro ar ôl tro. Dywedodd y Prif Weinidog ar y newyddion ddoe y byddai yswiriant i fusnesau. Pryd fydd hyn yn digwydd? Sut fydd yn cael ei ddefnyddio? Yn drydydd, o ran fforwm llifogydd, mae angen fforwm llifogydd Cymru arnom. Mae angen i ni gefnogi sefydlu grwpiau gweithredu llifogydd ym mhob cymuned sydd mewn perygl yng Nghymru. Lle maen nhw, maen nhw'n gweithio'n wych, yn darparu cefnogaeth seicolegol, yn ogystal â chyngor ymarferol. A wnewch chi gyfarfod â'r Fforwm Llifogydd Cenedlaethol gyda mi, ac a allwn ni fwrw ymlaen â hyn, os gwelwch yn dda?
Thank you, Heledd, for those questions there. First of all, those who were previously, you say, refused floodgates, I think they now need to engage once again, because one of the lessons we need to learn is what are those properties that now, we see, are exposed. I think this is the reason why we have those local agencies on the ground—NRW, the local authorities, the local resilience forums as well. Engage with them again, direct those constituents to them and have that conversation again. Because what we have seen in this is that it was distinctly different from storm Dennis, even though we had parts of the south Wales Valleys where the intensity actually exceeded, in individual localities, storm Dennis, but it was very different in the way it played out. But what that does mean is that we now need to learn the lessons from this about which communities, which households, which businesses are exposed. So, direct them into those local resilience fora and those partners on the ground.
On the insurance, can I just urge everybody to look again at their house insurance? I've spoken to many people in the last few days. Many people are still not aware that there is a UK-wide scheme, put in place quite a few years ago, called Flood Re, which allows home owners to access insurance, including those who've been refused insurance or who've been flooded in the past. Now, Flood Re is put together by the Association of British Insurers and they've recently conducted a UK-wide awareness campaign to promote the importance of insurance and the availability of affordable flood insurance. There have been, in Wales, I understand, 19,000 policies under Flood Re since the launch and there are currently just short of 16,000 of those policies in place. I'm happy to write to you if you don't have that—
Diolch yn fawr, Heledd, am y cwestiynau hynny. Yn gyntaf oll, y rhai hynny y gwrthodwyd llifddorau iddynt, yn flaenorol, meddech chi, rwy'n credu bod angen iddyn nhw ymgysylltu unwaith eto, oherwydd un o'r gwersi y mae angen i ni ei dysgu yw beth yw'r eiddo hynny sydd bellach, y gwelwn ni, yn agored i lifogydd. Rwy'n credu mai dyma'r rheswm pam mae gennym yr asiantaethau lleol hynny ar lawr gwlad—CNC, yr awdurdodau lleol, y fforymau cydnerthedd lleol hefyd. Ymgysylltwch â nhw eto, cyfeiriwch yr etholwyr hynny atyn nhw a chael y sgwrs honno eto. Oherwydd yr hyn yr ydym wedi'i weld yma yw ei fod yn wahanol iawn i storm Dennis, er bod gennym rannau o gymoedd y de lle roedd y dwysedd yn fwy na storm Dennis, mewn ardaloedd unigol, ond roedd yn wahanol iawn i storm Dennis yn y ffordd y digwyddodd. Ond beth mae hynny'n ei olygu yw bod angen i ni nawr ddysgu'r gwersi o hyn ynglŷn â pha gymunedau, pa aelwydydd, pa fusnesau sy'n agored i lifogydd. Felly, cyfeiriwch nhw at y fforymau cydnerthedd lleol hynny a'r partneriaid sydd ar lawr gwlad.
O ran yr yswiriant, a gaf i annog pawb i ailedrych ar eu hyswiriant tŷ? Rwyf wedi siarad â llawer o bobl dros y dyddiau diwethaf. Mae llawer o bobl nad ydynt yn ymwybodol o hyd bod cynllun ledled y DU, a roddwyd ar waith ychydig flynyddoedd yn ôl, o'r enw Flood Re, sy'n caniatáu i berchnogion tai gael mynediad at yswiriant, gan gynnwys y rhai hynny y gwrthodwyd yswiriant iddynt neu sydd wedi dioddef llifogydd yn y gorffennol. Nawr, mae Flood Re yn cael ei lunio gan Gymdeithas Yswirwyr Prydain ac yn ddiweddar maen nhw wedi cynnal ymgyrch ymwybyddiaeth ledled y DU i hyrwyddo pwysigrwydd yswiriant ac argaeledd yswiriant llifogydd fforddiadwy. Yng Nghymru, rwy'n deall, mae 19,000 o bolisïau wedi bod dan Flood Re ers ei lansio ac ar hyn o bryd mae ychydig yn brin o 16,000 o'r polisïau hynny ar waith. Rwy'n hapus i ysgrifennu atoch os nad oes gennych chi hynny—
It was insurance for businesses I was asking about. There is no flood—
Yswiriant ar gyfer busnesau yr oeddwn i'n gofyn amdanynt. Does dim llifogydd—
Yes. Businesses are not covered by Flood Re. So, businesses have a real challenge, but that is exactly why putting additional support in place for businesses that can help those affected, like the ones we saw yesterday, is important. Because if insurers are unable or unwilling to provide insurance, what we can do is the investment in flood resilience that allows those businesses to get back on their feet very rapidly and open the hairdressers, open the coffee shop, open the book shop and get them back on their feet as soon as possible. That is what we can do. We can't provide insurance, but what we can do is enable them to be more resilient and get back on their feet.
I can't read my own writing here—
Ie. Nid yw busnesau yn cael eu cwmpasu gan Flood Re. Felly, her go iawn i fusnesau, ond dyna'n union pam mae rhoi cymorth ychwanegol ar waith i fusnesau a all helpu'r rhai yr effeithiwyd arnynt, fel y rhai a welsom ddoe, yn bwysig. Oherwydd, os yw yswirwyr yn methu neu'n amharod i ddarparu yswiriant, yr hyn y gallwn ni ei wneud yw'r buddsoddiad mewn cydnerthedd llifogydd sy'n caniatáu i'r busnesau hynny godi yn ôl ar eu traed yn gyflym iawn ac agor y siop trin gwallt, agor y siop goffi, agor y siop lyfrau a'u cael yn ôl ar eu traed cyn gynted â phosibl. Dyna beth allwn ni ei wneud. Ni allwn ddarparu yswiriant, ond yr hyn y gallwn ni ei wneud yw eu galluogi i fod yn fwy cydnerth a chodi yn ôl ar eu traed.
Ni allaf ddarllen fy ysgrifen fy hun yn y fan yma—
The Welsh flood forum.
Fforwm llifogydd Cymru.
Welsh flood forum. Listen, I really recognise the importance of them, as I've said repeatedly. I see them quite often when I'm out and about on my travels, and I'm always willing to meet with them and discuss the help that they can give. And part of that is not only in the advice on community resilience, but it's actually the mental health and well-being support that they also give.
Fforwm llifogydd Cymru. Gwrandewch, rwyf wir yn cydnabod eu pwysigrwydd, fel yr wyf wedi dweud dro ar ôl tro. Rwy'n eu gweld yn eithaf aml pan fyddaf allan ar fy nheithiau, ac rwyf bob amser yn barod i gwrdd â nhw a thrafod y cymorth y gallant ei roi. A rhan o hynny yw, nid yn unig yn y cyngor ar gydnerthedd cymunedol, ond mewn gwirionedd y cymorth iechyd meddwl a llesiant y maent hefyd yn ei roi.
Like others this afternoon, I'd like to start my remarks by thanking the emergency workers who spent so much time over the weekend protecting people and communities. I'd also like to thank all the volunteers and the communities that came together and took care of people who'd been affected by flooding. I'd also like to thank you, Deputy First Minister, for your visit to Cwmtillery yesterday morning. I could see the shock in your eyes when you saw the damage that had been done by that landslip. It was one of the most terrifying things, and all of us who were born and brought up in the Valleys of south Wales understand what that means to our communities—the very real fear that that creates in people. I know that Blaenau Gwent County Borough Council worked very hard on Sunday night to keep people safe in Cwmtillery. But also on Sunday I saw the real heartbreaking scenes in King Street in Cwm and in Railway Street and Meadow Street in Llanhilleth, which were flooded for the second time in four years.
We need the legislation on coal tips. We need to make the investment in making sure that our coal tips are safe, but we also need the investment in the water drainage infrastructure in the heart of our communities. In Cwm and in Llanhilleth, the flooding took place because we don’t have the infrastructure we require for the intense weather episodes we are now experiencing, and it is not fair or right that the people pay the price of that failure with their livelihoods and their homes and their hopes and their futures. So, we need to protect these people, Deputy First Minister. I hope you’ll be able to return to Blaenau Gwent very soon and discuss with Blaenau Gwent County Borough Council the investment and the support that they need to give to protect people in the hearts of our Valleys from the flooding that is taking place, but also, then, critically, to ensure that our coal tips are safe. The people of Cwmtillery have the right to feel safe in their homes, to go to bed at night feeling safe in their beds. We need to ensure that those people are taken care of, and all of us have a responsibility to do that.
Fel eraill y prynhawn yma, hoffwn ddechrau fy sylwadau drwy ddiolch i'r gweithwyr brys a dreuliodd gymaint o amser dros y penwythnos yn amddiffyn pobl a chymunedau. Hoffwn ddiolch hefyd i'r holl wirfoddolwyr a'r cymunedau a ddaeth at ei gilydd a gofalu am bobl a effeithiwyd gan lifogydd. Hoffwn hefyd ddiolch i chi, Dirprwy Brif Weinidog, am eich ymweliad â Chwmtyleri fore ddoe. Gallwn weld y sioc yn eich llygaid pan welsoch chi y difrod a wnaed gan y tirlithriad hwnnw. Roedd yn un o'r pethau mwyaf brawychus, ac mae pob un ohonom a anwyd ac a fagwyd yng nghymoedd de Cymru yn deall beth mae hynny'n ei olygu i'n cymunedau—yr ofn go iawn y mae hynny'n ei greu mewn pobl. Rwy'n gwybod bod Cyngor Bwrdeistref Sirol Blaenau Gwent wedi gweithio'n galed iawn nos Sul i gadw pobl yn ddiogel yng Nghwmtyleri. Ond hefyd ddydd Sul gwelais y golygfeydd torcalonnus go iawn yn Stryd y Brenin yng Nghwm ac yn Stryd y Rheilffordd a Stryd y Ddôl yn Llanhiledd, a gafodd lifogydd am yr eildro mewn pedair blynedd.
Mae angen y ddeddfwriaeth ar domenni glo arnom. Mae angen i ni wneud y buddsoddiad i sicrhau bod ein tomenni glo yn ddiogel, ond mae angen y buddsoddiad yn y seilwaith draenio dŵr yng nghalon ein cymunedau hefyd. Yng Nghwm ac yn Llanhiledd, digwyddodd y llifogydd oherwydd nad oes gennym y seilwaith sydd ei angen arnom ar gyfer y cyfnodau tywydd dwys yr ydym yn eu profi bellach, ac nid yw'n deg nac yn iawn bod y bobl yn talu'r pris am y methiant hwnnw gyda'u bywoliaeth, eu cartrefi, eu gobeithion a'u dyfodol. Felly, mae angen i ni amddiffyn y bobl hyn, Dirprwy Brif Weinidog. Rwy'n gobeithio y byddwch chi'n gallu dychwelyd i Flaenau Gwent yn fuan iawn a thrafod gyda Chyngor Bwrdeistref Sirol Blaenau Gwent y buddsoddiad a'r cymorth y mae angen iddynt ei roi i amddiffyn pobl yng nghalonnau ein Cymoedd rhag y llifogydd sy'n digwydd, ond hefyd, yn hollbwysig, i sicrhau bod ein tomenni glo yn ddiogel. Mae gan bobl Cwmtyleri yr hawl i deimlo'n ddiogel yn eu cartrefi, i fynd i'r gwely gyda'r nos yn teimlo'n ddiogel yn eu gwelyau. Mae angen i ni sicrhau y gofelir am y bobl hynny, ac mae gan bob un ohonom gyfrifoldeb i wneud hynny.
Daeth y Llywydd i’r Gadair.
The Llywydd took the Chair.
Alun, I agree with you entirely. We absolutely need to work to ensure that people can sleep safely in their beds at night. I applaud, like you, the work of the volunteers out there in cleaning up after these events, but also the front-line workers for the local authorities and others. They were there through the night in Cwmtillery, they went through the misery that impacted that community, with the evacuation of the homes. I was pleased to see that they were, that evening—the fast work to get them into hotels and accommodation, and families with young children as well, but their homes were left behind. The mess was appalling, but, within 24 hours, the people were there with spades and with diggers and they were trying to clean that up.
In Cwmtillery—and I know you’ve been closely involved with the engineers on the ground as well, looking at this—we understand it’s caused by a new, single source of water, but the investigations are ongoing to determine the source. It could potentially be a spring or something like that, and it has affected the western edge of those former tips there. But what we do have is good engineers who can go in there, assess the stability and assess that everything is safe before people go back in. But we do want those people to be back in their houses and feel confident, safe and secure that they can carry on living there and sleep safely in their beds.
Rwy'n cytuno'n llwyr â chi. Mae angen i ni weithio i sicrhau bod pobl yn gallu cysgu'n ddiogel yn eu gwelyau gyda'r nos. Rwy'n cymeradwyo, fel chi, waith y gwirfoddolwyr allan yna yn glanhau ar ôl y digwyddiadau hyn, ond hefyd y gweithwyr rheng flaen ar gyfer yr awdurdodau lleol ac eraill. Roedden nhw yno drwy'r nos yng Nghwmtyleri, fe aethon nhw drwy'r trallod a effeithiodd ar y gymuned honno, i wacáu'r cartrefi. Roeddwn i'n falch o weld eu bod nhw, y noson honno—y gwaith cyflym i'w cael nhw mewn i westai a llety, a theuluoedd gyda phlant ifanc hefyd, ond gadawyd eu cartrefi ar ôl. Roedd y llanast yn ofnadwy, ond, o fewn 24 awr, roedd y bobl yno gyda rhawiau a pheiriannau cloddio ac roedden nhw'n ceisio ei lanhau.
Yng Nghwmtyleri—ac rwy'n gwybod eich bod wedi ymwneud yn agos â'r peirianwyr ar lawr gwlad hefyd, gan edrych ar hyn—rydym yn deall ei fod wedi'i achosi gan un ffynhonnell newydd o ddŵr, ond mae'r ymchwiliadau'n mynd rhagddynt i bennu'r tarddiad. Gallai fod yn bistyll neu rywbeth fel yna, ac mae wedi effeithio ar ymyl orllewinol yr hen domenni yno. Ond yr hyn sydd gennym yw peirianwyr da sy'n gallu mynd i mewn yno, asesu'r sefydlogrwydd ac asesu bod popeth yn ddiogel cyn i bobl fynd yn ôl i mewn. Ond rydym am i'r bobl hynny fod yn ôl yn eu tai a theimlo'n hyderus, yn ddiogel ac yn sicr y gallant barhau i fyw yno a chysgu'n ddiogel yn eu gwelyau.
Cabinet Secretary, thank you for your statement, and for the financial help that you’ve outlined today. Over the weekend, severe flooding caused significant damage across my region of South Wales East, as has already been mentioned, and my thoughts too are with everyone affected by flooding across my region and beyond.
Living in Monmouthshire, I saw first-hand the devastating impact of both the Usk and Wye rivers. I spent time talking to and helping residents affected, and thank Monmouthshire County Council and our emergency services and individuals for all they did to help businesses and residents affected, and also for getting things moving again.
NRW has said, with the effect of climate change, flooding issues will only increase, and that’s been recognised today by you, and the Trefnydd earlier, actually. But the funding, unfortunately, is not reflecting that—what’s given to flooding. The criteria to prioritise or implement flood defence schemes don't reflect or help the smaller communities suffering across Wales.
Skenfrith, a village in Monmouthshire, was hit hard by storm Dennis. I raised it in the Chamber recently and met with them, ironically, a week before this happened—NRW in Usk recently—to demand and press upon them the need that the Skenfrith flood defence scheme be prioritised and implemented. It’s been frustrating, as I’m sure you found out this morning, with a series of delays and initial refusals on cost grounds, re-evaluations, funding shortfalls, and the absence of a project manager. Even now, despite some progress, there is no clear commitment to push the scheme forward. Flooding in Skenfrith is nothing new, and your visit today—although very welcome, Cabinet Secretary, and I hope you saw how vulnerable they are there—will be nothing more, and I hate to say it, than a publicity stunt, unless, regardless of the number of people living there, you ensure, Cabinet Secretary, that NRW is sufficiently funded enough to carry out the necessary works as a matter of urgency and that the criteria for need change. Wouldn’t you agree? Thank you.
Ysgrifennydd Cabinet, diolch am eich datganiad, ac am y cymorth ariannol rydych chi wedi'i amlinellu heddiw. Dros y penwythnos, achosodd llifogydd difrifol ddifrod sylweddol ar draws fy rhanbarth yn Nwyrain De Cymru, fel y crybwyllwyd eisoes, ac mae fy meddyliau innau hefyd gyda phawb yr effeithiwyd arnynt gan lifogydd ar draws fy rhanbarth a thu hwnt.
Rwy'n byw yn sir Fynwy, gwelais i'n uniongyrchol effaith ddinistriol afonydd Wysg a Gwy. Treuliais amser yn siarad â thrigolion yr effeithiwyd arnynt a'u helpu, a diolch i Gyngor Sir Fynwy a'n gwasanaethau brys ac unigolion am bopeth a wnaethant i helpu busnesau a phreswylwyr yr effeithiwyd arnynt, a hefyd am gael pethau i symud eto.
Mae CNC wedi dweud, gydag effaith newid hinsawdd, y bydd problemau llifogydd ond yn cynyddu, ac mae hynny wedi ei gydnabod heddiw gennych chi, a'r Trefnydd yn gynharach, mewn gwirionedd. Ond nid yw'r cyllid, yn anffodus, yn adlewyrchu hynny—yr hyn sy'n cael ei roi i lifogydd. Nid yw'r meini prawf i flaenoriaethu neu weithredu cynlluniau amddiffyn rhag llifogydd yn adlewyrchu nac yn helpu'r cymunedau llai sy'n dioddef ledled Cymru.
Cafodd Ynysgynwraidd, pentref yn sir Fynwy, ei daro'n galed gan storm Dennis. Fe wnes i ei godi yn y Siambr yn ddiweddar a chwrdd â nhw, yn eironig, wythnos cyn i hyn ddigwydd—CNC ym Mrynbuga yn ddiweddar—i fynnu a phwyso arnyn nhw bod angen blaenoriaethu cynllun amddiffyn rhag llifogydd Ynysgynwraidd a'i weithredu. Mae wedi bod yn rhwystredig, fel rwy'n siŵr eich bod wedi darganfod y bore yma, gyda chyfres o oedi a gwrthodiadau cychwynnol ar sail costau, ailwerthusiadau, diffygion cyllido, ac absenoldeb rheolwr prosiect. Hyd yn oed nawr, er gwaethaf rhywfaint o gynnydd, nid oes ymrwymiad clir i wthio'r cynllun yn ei flaen. Nid yw llifogydd yn Ynysgynwraidd yn ddim byd newydd, a bydd eich ymweliad heddiw—er bod croeso mawr, Ysgrifennydd Cabinet, ac rwy'n gobeithio eich bod wedi gweld pa mor agored i lifogydd y maen nhw yno—yn ddim mwy, ac mae'n gas gen i ei ddweud, na stynt cyhoeddusrwydd, oni bai, waeth faint o bobl sy'n byw yno, eich bod yn sicrhau, Ysgrifennydd Cabinet, fod CNC yn cael ei ariannu'n ddigonol i wneud y gwaith angenrheidiol ar frys a bod y meini prawf ar gyfer angen yn newid. Oni fyddech chi'n cytuno? Diolch.
Well, first of all, look, I agree with you, we need to recognise the scale of the impact right across your region and in many parts of that region that you cover, including in places like Skenfrith. It was good to be on the ground there with people this morning, because it is heartbreaking when you see those homes. Even when you have people who have been flooded before, and anticipate that they will be flooded again, to go through the ground floor of their homes and see their furniture affected and stuff outside waiting for the dump there, it's really heartbreaking. And some of those properties are older properties as well, so, unlike some of the modern defences that you can put around some properties, the water, they were telling me, was coming up from under the floor, it was coming through the porous walls with the old mortar. And, of course, they have not only the main river there, but they have a brook, which is also bringing it in, with the confluence of those two things, and the sheer deluge that they had. What did strike me though as well was what an incredible community that was, where everybody was supporting each other. That was the heart-warming part of it.
NRW, even though they paused the work that they had on the scheme temporarily, which was regrettable, it was because they were faced, I understand, with rising inflation costs of construction that have gone on in the last couple of years, but I'm informed that they're continuing to develop the scheme in-house and they are liaising with key stakeholders as well on that. But what struck me this morning in Skenfrith was it wasn't only to do with the big scheme being developed—NRW were with me, and the local authority leader was with me as well, as they were hearing about smaller scale investment, which is also part of the stream that we put into local authorities. It could be in individual house defence, or it could be in pumps, or it could be in whatever, and there was a willingness in that community to work with the funding streams and the agencies to see what would work for them. So, I think each community is going to be quite different, but NRW are keen to progress the scheme—the bigger scheme as well—and to work with residents to get it right.
Wel, yn gyntaf oll, edrychwch, rwy'n cytuno â chi, mae angen i ni gydnabod maint yr effaith ar draws eich rhanbarth ac mewn sawl rhan o'r rhanbarth hwnnw rydych chi'n ei gwmpasu, gan gynnwys mewn lleoedd fel Ynysgynwraidd. Roedd yn dda bod ar yno gyda phobl y bore 'ma, oherwydd mae'n dorcalonnus pan welwch chi'r cartrefi yna. Hyd yn oed pan fydd gennych chi bobl sydd wedi dioddef llifogydd o'r blaen, ac yn rhagweld y byddant yn dioddef llifogydd eto, i fynd trwy lawr gwaelod eu cartrefi a gweld eu dodrefn yn cael eu heffeithio a phethau y tu allan yn aros am domen sbwriel, mae'n dorcalonnus iawn. Ac mae rhai o'r eiddo hynny yn eiddo hŷn hefyd, felly, yn wahanol i rai o'r amddiffynfeydd modern y gallwch eu rhoi o gwmpas rhai eiddo, roedd y dŵr, roedden nhw'n dweud wrthyf i, yn dod i fyny o dan y llawr, roedd yn dod trwy'r waliau mân-dyllog gyda'r hen fortar. Ac, wrth gwrs, mae ganddyn nhw nid yn unig y brif afon yno, ond mae ganddyn nhw nant, sydd hefyd yn dod â llifogydd i mewn, gyda chydlifiad y ddau beth hynny, a'r dilyw llwyr y cawson nhw. Yr hyn wnaeth fy nharo i hefyd serch hyn oedd pa mor anhygoel oedd y gymuned yno, lle'r oedd pawb yn cefnogi ei gilydd. Dyna oedd y rhan galonogol ohono.
O ran CNC, er eu bod wedi oedi'r gwaith a oedd ganddyn nhw ar y cynllun dros dro, a oedd yn anffodus, roedd hynny oherwydd eu bod yn wynebu, rwy'n deall, cynnydd mewn chwyddiant i gostau adeiladu sydd wedi digwydd dros yr ychydig flynyddoedd diwethaf, ond rwyf wedi cael gwybod eu bod yn parhau i ddatblygu'r cynllun yn fewnol a'u bod yn cysylltu â rhanddeiliaid allweddol yn ogystal â hynny. Ond yr hyn a'm trawodd y bore yma yn Ynysgynwraidd oedd nad oedd yn ymwneud â'r cynllun mawr a oedd yn cael ei ddatblygu yn unig—roedd CNC gyda mi, ac roedd arweinydd yr awdurdod lleol gyda mi hefyd, wrth iddyn nhw glywed am fuddsoddiad ar raddfa lai, sydd hefyd yn rhan o'r ffrwd a roesom i mewn i awdurdodau lleol. Gallai fod yn amddiffyn tai unigol, neu gallai fod mewn pympiau neu gallai fod mewn beth bynnag, ac roedd parodrwydd yn y gymuned honno i weithio gyda'r ffrydiau ariannu a'r asiantaethau i weld beth fyddai'n gweithio iddyn nhw. Felly, rwy'n credu bod pob cymuned yn mynd i fod yn hollol wahanol, ond mae CNC yn awyddus i ddatblygu'r cynllun—y cynllun mwy hefyd—a gweithio gyda thrigolion i'w gael yn iawn.
I'd like to put on record my thanks to all the volunteers and the emergency services for their quick responses, and my heart goes out to all those affected. Yesterday, I spent time in different communities across the region, and, like Alun and you, in Llanhilleth and in Blackwood, but I also visited Cwmtillery, and I've had casework from different people across the region, in places like Risca and Langstone, of people affected by the storm. But it struck me in Cwmtillery to see that devastation, and what that means, when that tip slides and the incredible amount of coal spoil, the mud, the sludge that comes down the mountainside and into people's homes. After the huge effort by the local people and the council workers to disperse that black mud, it was still a couple of feet thick when I was there over 12 hours later. People have, obviously, been evacuated to hotels and, on reflection, it could have been much, much worse, and it can be much, much worse. It's a category D tip after all. The question is: how do we make these tips safer? We've got £25 million, and that's a large amount of money—it's nowhere near the amount we need—but what is the plan? When will we have the plan? What are you going to do with that money, and how are you going to prioritise it? The frequency of these freak storms that we are facing is affecting communities over and over again. For communities that are affected once, it's devastating, but to be affected over and over again, it's cruel, it's costly and it can't be allowed to continue. We must take action to avoid it happening again.
Hoffwn gofnodi fy niolch i'r holl wirfoddolwyr a'r gwasanaethau brys am eu hymatebion cyflym, ac rwy'n cydymdeimlo'n fawr â phawb sydd wedi cael eu heffeithio. Ddoe, treuliais amser mewn gwahanol gymunedau ar draws y rhanbarth, ac, fel Alun a chi, yn Llanhiledd ac yng Nghoed-duon, ond fe wnes i hefyd ymweld â Chwmtyleri, ac rwyf wedi cael gwaith achos gan wahanol bobl ar draws y rhanbarth, mewn llefydd fel Rhisga a Langstone, o bobl yr effeithiwyd arnynt gan y storm. Ond fe darodd fi yng Nghwmtyleri i weld y dinistr hwnnw, a'r hyn mae hynny'n ei olygu, pan fo'r domen honno'n llithro a'r llwyth anhygoel o rwbel glo, y mwd a'r slwtsh sy'n dod i lawr ochr y mynydd ac i mewn i gartrefi pobl. Wedi'r ymdrech enfawr gan y bobl leol a gweithwyr y cyngor i symud y mwd du hwnnw ymaith, roedd yn dal i fod cwpl o droedfeddi o drwch pan oeddwn i yno dros 12 awr yn ddiweddarach. Yn amlwg, mae pobl wedi cael eu symud i westai ac, erbyn meddwl, fe allai fod wedi bod yn llawer, llawer gwaeth, ac fe all fod yn llawer, llawer gwaeth. Mae'n domen categori D wedi'r cyfan. Y cwestiwn yw: sut allwn ni wneud y tomenni hyn yn fwy diogel? Mae gennym ni £25 miliwn, ac mae hynny'n swm mawr o arian—dydy e ddim yn agos at y swm sydd ei angen arnom—ond beth yw'r cynllun? Pryd fyddwn ni'n cael y cynllun? Beth rydych chi'n mynd i'w wneud gyda'r arian hwnnw, a sut rydych chi'n mynd i'w flaenoriaethu? Mae amlder y stormydd eithriadol hyn rydym yn eu hwynebu yn effeithio ar gymunedau dro ar ôl tro. I gymunedau sy'n cael eu heffeithio unwaith, mae'n ddinistriol, ond i gael eich effeithio dro ar ôl tro, mae'n greulon, mae'n gostus ac ni ellir caniatáu iddo barhau. Mae'n rhaid i ni weithredu er mwyn osgoi hyn rhag digwydd eto.
Pred, thanks very much, and thanks for the work that you and others are doing engaging with your communities, and making sure that their concerns are communicated to the agencies and that there's a response in a timely way. And I agree with you—my thanks to the volunteers and the agencies on the ground, who often take a hell of a lot of stick, but they're out there, trying to work with these communities in response to this major event that we've seen.
In respect of coal tip safety, one thing to point out is that we've already provided over £65 million from this Welsh Government to the Coal Authority and our local authorities to undertake key activity, supporting the Welsh Government programme on coal tip safety. That means it's the regime that we've already put in place to analyse where the tips are, what level of risk they are, and the higher the risk, the more maintenance and monitoring they have in place already. But we will also bring that Bill forward, which will strengthen significantly the way we monitor and we manage these tips. But we do need to get on using the investment we've put in already, plus this instalment of £25 million from the UK Government now, to start tackling that legacy of the industrial revolution here in Wales for those coal tips.
Just to clarify as well, which might be of help, Pred, the recent round of summer inspections of the category D tips concluded in September. There were no major concerns raised at that point, although, as demonstrated in these recent events, we need to be always vigilant and aware of the risks that extreme weather events now pose to these tips. There have been more than 2,200 inspections now of our disused coal tips completed since 2020. So, we're getting on with the work, but we now need to do more. This is a heck of a reminder for us all, and for the UK Government as well, and I was delighted, I have to say, that, on Sunday evening, the Prime Minister picked up the phone and rang the First Minister and said, ‘How can we help? What can we do?’ And I think that's a sign now, I hope, of a partnership going forward in this part of our industrial legacy.
Pred, diolch yn fawr iawn, a diolch am y gwaith rydych chi ac eraill yn ei wneud yn ymgysylltu â'ch cymunedau, ac yn sicrhau bod eu pryderon yn cael eu cyfleu i'r asiantaethau a bod yna ymateb amserol. Ac rwy'n cytuno â chi—hoffwn ddiolch i'r gwirfoddolwyr a'r asiantaethau ar lawr gwlad, sydd yn aml yn cael eu barnu, ond maen nhw allan yna, yn ceisio gweithio gyda'r cymunedau hyn mewn ymateb i'r digwyddiad mawr hwn rydyn ni wedi'i weld.
O ran diogelwch tomenni glo, un peth i'w nodi yw ein bod ni eisoes wedi darparu dros £65 miliwn gan y Llywodraeth Cymru hon i'r Awdurdod Glo a'n hawdurdodau lleol i ymgymryd â gweithgarwch allweddol, gan gefnogi rhaglen Llywodraeth Cymru ar ddiogelwch tomenni glo. Mae hynny'n golygu'r drefn yr ydym eisoes wedi'i rhoi ar waith i ddadansoddi ble mae'r tomenni, pa lefel o risg a berir ganddynt, a'r uchaf yw'r risg, y mwyaf o waith cynnal a chadw a monitro sydd ar waith eisoes. Ond byddwn ni hefyd yn cyflwyno'r Bil hwnnw, a fydd yn cryfhau'n sylweddol y ffordd rydym yn monitro ac yn rheoli'r tomenni hyn. Ond mae angen i ni fynd ati i ddefnyddio'r buddsoddiad rydym eisoes wedi'i roi, ynghyd â'r rhandaliad hwn o £25 miliwn gan Lywodraeth y DU nawr, i ddechrau mynd i'r afael â'r gwaddol hwnnw o'r chwyldro diwydiannol yma yng Nghymru ar gyfer y tomenni glo hynny.
Dim ond i egluro hefyd, a allai fod o gymorth, Pred, daeth y rownd ddiweddar o arolygiadau haf o'r tomenni categori D i ben ym mis Medi. Ni chodwyd unrhyw bryderon mawr bryd hynny, er, fel y dangoswyd yn sgil y digwyddiadau diweddar hyn, mae angen i ni fod yn wyliadwrus bob amser ac yn ymwybodol o'r risgiau y mae digwyddiadau tywydd eithafol bellach yn eu peri i'r tomenni hyn. Erbyn hyn, mae mwy na 2,200 o arolygiadau o'n tomenni glo segur wedi'u cwblhau ers 2020. Felly, rydym yn bwrw ymlaen â'r gwaith, ond mae angen i ni wneud mwy nawr. Mae hyn wir wedi atgoffa pob un ohonom, a Llywodraeth y DU hefyd, ac roeddwn wrth fy modd, rhaid imi ddweud, nos Sul, fod Prif Weinidog y DU wedi codi'r ffôn ac wedi ffonio ein Prif Weinidog a dweud, 'Sut allwn ni helpu? Beth allwn ni ei wneud?' Ac rwy'n credu bod hynny'n arwydd nawr, gobeithio, o bartneriaeth wrth symud ymlaen yn y rhan hon o'n hetifeddiaeth ddiwydiannol.
I'd like to thank the Cabinet Secretary for mentioning Flood Re, which I raised on my Facebook page on Sunday to some questions. The community of Bedwas was badly affected, Llanbradach, Ystrad Mynach. In Bedwas, the Fisherman's Rest pub is closed and flooded. The clubhouse was saved at Bedwas rugby club, but the cellars were flooded, causing a great deal of damage, and, of course, the residents of Edward Street again faced flooding, but they did have storm doors to protect some of the street.
The concern that I've got is that the greyhound track, which sits in the Islwyn constituency but is adjacent to Ystrad Mynach, was flooded. I understand that the track themselves have carried out flood prevention work and, therefore, it may have been worse there, and especially on the road above the racetrack adjacent to Ystrad. What assessment has the Government made of the flood defences that have been put in place by the track and around that area, and what concerns has the Cabinet Secretary got should that track become derelict land?
Hoffwn ddiolch i'r Ysgrifennydd Cabinet am sôn am Flood Re, a godais ar fy nhudalen Facebook ddydd Sul i rai cwestiynau. Cafodd cymuned Bedwas ei heffeithio'n wael, Llanbradach, Ystrad Mynach. Ym Medwas, mae tafarn y Fisherman's Rest ar gau ac yn llawn dŵr. Cafodd adeilad y clwb ei achub yng nghlwb rygbi Bedwas, ond cafodd y seleri eu heffeithio gan y llifogydd, gan achosi llawer iawn o ddifrod, ac, wrth gwrs, roedd trigolion Edward Street unwaith eto yn wynebu llifogydd, ond roedd ganddyn nhw ddrysau storm i amddiffyn rhywfaint o'r stryd.
Y pryder sydd gen i yw bod llifogydd ar y trac milgwn, sydd yn etholaeth Islwyn ond sy'n agos i Ystrad Mynach. Rwy'n deall bod y trac eu hunain wedi gwneud gwaith i atal llifogydd ac, felly, gallai fod wedi bod yn waeth yno, ac yn enwedig ar y ffordd uwchben y trac rasio yn agos i Ystrad. Pa asesiad y mae'r Llywodraeth wedi'i wneud o'r amddiffynfeydd llifogydd sydd wedi'u rhoi ar waith gan y trac ac o amgylch yr ardal honno, a pha bryderon sydd gan yr Ysgrifennydd Cabinet pe bai'r trac hwnnw'n dod yn dir diffaith?
Hefin, thank you for that question. We don't, as the Welsh Government, make our own direct assessment in those local areas and so on. We quite properly put that to the risk management authorities, and they look at all the assets within a particular area that can contribute to flood resilience and flood management. So, rather than fall to the Welsh Government, it is those people who know on the ground, much closer to the ground, what contributes to flood management and risk management within their areas. So, if you or constituents have queries on particular assets and their contribution to it, could I direct you then to that risk management authority, which includes, of course, your local authority there within the area as well?
Hefin, diolch am y cwestiwn hwnnw. Dydyn ni ddim, fel Llywodraeth Cymru, yn gwneud ein hasesiad uniongyrchol ein hunain yn yr ardaloedd lleol hynny ac yn y blaen. Rydym yn rhoi hynny, yn gwbl briodol, yn nwylo'r awdurdodau rheoli risg, ac maen nhw'n edrych ar yr holl asedau o fewn ardal benodol a all gyfrannu at wydnwch llifogydd a rheoli llifogydd. Felly, yn hytrach na syrthio ar Lywodraeth Cymru, y bobl hynny sy'n gwybod ar lawr gwlad, sy'n llawer agosach at yr hyn sy'n digwydd, beth sy'n cyfrannu at reoli llifogydd a rheoli risg yn eu hardaloedd. Felly, os oes gennych chi neu etholwyr ymholiadau am asedau penodol a'u cyfraniad tuag ato, a gaf fi eich cyfeirio wedyn at yr awdurdod rheoli risg hwnnw, sy'n cynnwys, wrth gwrs, eich awdurdod lleol yno yn yr ardal hefyd?
We've been an hour on this statement, which is understandable given its significance, but if I could ask speakers I'm about to call that if you could be as succinct as possible, then I can call more of you to finish off with this statement. Darren Millar.
Rydyn ni wedi treulio awr ar y datganiad hwn, sy'n ddealladwy o ystyried ei arwyddocâd, ond os gallaf ofyn i'r siaradwyr rydw i ar fin eu galw i fod mor gryno â phosib, yna gallaf alw mwy ohonoch chi i orffen gyda'r datganiad hwn. Darren Millar.
Diolch, Llywydd, and can I thank the Cabinet Secretary for his statement today? I represent communities that have been flooded many times in the past. Unfortunately, there's one community that was flooded five times in 12 years before appropriate action was taken, and the focus of my question is this: we know that investigations will take place; they always do after a flooding event. But, all too often, the action that flows from those investigations takes far, far too long, and people are not afforded the protection that they need as a result. We know, for example, that the report by Professor Elwen Evans, of the review into the incidents of February 2020 with storms Chiara, Dennis and George, wasn't published until three and a half years later. Well, that's far too long. People in the areas that have been affected by flooding this week need to know that they have a Government that's taking rapid action to be able to resolve the issues that have been identified, and I appreciate the challenges with rapid changes in river levels and things like that, and we don't want a system that is overly sensitive and cries wolf all the time, either. But we do need to make sure that NRW is fit for purpose, and I have concerns that it has far too wide-ranging responsibilities and that, as a result, is not able to focus on flood risk management in the way that it ought to be able to. Can I therefore ask, Cabinet Secretary, whether you will ensure that their roles and responsibilities are looked at to determine whether it is better to have an agency that is focused purely and specifically on flood risk, rather than the myriad of things that NRW is now responsible for in Wales?
Diolch, Llywydd, ac a gaf fi ddiolch i'r Ysgrifennydd Cabinet am ei ddatganiad heddiw? Rwy'n cynrychioli cymunedau sydd wedi dioddef llifogydd lawer gwaith yn y gorffennol. Yn anffodus, mae un gymuned a fu'n destun llifogydd bum gwaith mewn 12 mlynedd cyn i gamau priodol gael eu cymryd, a phwyslais fy nghwestiwn yw hyn: rydym yn gwybod y bydd ymchwiliadau'n digwydd; maen nhw'n digwydd bob amser ar ôl llifogydd. Ond, yn rhy aml o lawer, mae'r camau sy'n deillio o'r ymchwiliadau hynny'n cymryd llawer rhy hir, ac nid yw pobl yn cael yr amddiffyniad sydd ei angen arnyn nhw o ganlyniad. Rydym yn gwybod, er enghraifft, na chafodd adroddiad yr Athro Elwen Evans o'r adolygiad i ddigwyddiadau Chwefror 2020 gyda stormydd Chiara, Dennis a George, ei gyhoeddi tan dair blynedd a hanner yn ddiweddarach. Wel, mae hynny'n llawer rhy hir. Mae angen i bobl yn yr ardaloedd sydd wedi cael eu heffeithio gan lifogydd yr wythnos hon wybod bod ganddyn nhw Lywodraeth sy'n gweithredu'n gyflym i allu datrys y materion sydd wedi'u nodi, ac rwy'n gwerthfawrogi'r heriau gyda newidiadau cyflym yn lefelau afonydd a phethau felly, a dydyn ni ddim eisiau system sy'n rhy sensitif ac yn rhoi rhybuddion di-angen drwy'r amser, ychwaith. Ond mae angen i ni sicrhau bod Cyfoeth Naturiol Cymru yn addas i'r diben, ac mae gen i bryderon bod ganddo gyfrifoldebau llawer rhy eang ac nad yw, o ganlyniad, yn gallu canolbwyntio ar reoli perygl llifogydd yn y ffordd y dylai allu gwneud. A gaf i ofyn, felly, Ysgrifennydd Cabinet, a wnewch chi sicrhau bod eu rolau a'u cyfrifoldebau yn cael eu hystyried i benderfynu a yw'n well cael asiantaeth sy'n canolbwyntio'n llwyr ac yn benodol ar risg llifogydd, yn hytrach na'r llu o bethau y mae Cyfoeth Naturiol Cymru yn gyfrifol amdanyn nhw nawr yng Nghymru?
Darren, thank you for that question. Can I just say genuinely I do not think we need to look at restructuring organisations to have a focus on flooding? The investment that we've put into NRW for flood management and risk management is significant—it is at record levels. Their response to these flooding events on the front line have been, as many others, quite exemplary, but they will have lessons to learn. And as you rightly said, following storm Dennis, we commissioned then a review of the flood investigation processes—it was part of our agreement, actually, with Plaid Cymru. It led to flood investigation section 19 reports conducted by Professor Elwen Evans, published in August 2023.
We also asked the National Infrastructure Commission for Wales to assess how flooding in Wales can be minimised, looking at that long term by 2050, and that review is looking very much to the future. It has numerous recommendations on how to improve flood risk management in Wales. NRW actually undertook their own review into the flood events following February 2020—a number of recommendations that they are now delivering, rather than waiting for the next time to do a review.
So, the reviews that we've done already have shown us what we need to do, and we're getting on with it. We will, under the section 19 duty, do reviews. We will be meeting next week with all of the people involved in the resilience forum as well to see what further we can learn in that debrief with me and the First Minister. But we'll also keep the investment going as well because that is vitally important, but I think that, honestly, the last thing that we need is to try and set up a new agency just focused on this, when what we need to do is co-ordinate effectively all those agencies on the ground.
Darren, diolch am y cwestiwn hwnnw. A gaf i ddweud o ddifrif nad wyf yn credu bod angen i ni edrych ar ailstrwythuro sefydliadau i ganolbwyntio ar lifogydd? Mae'r hyn rydyn ni wedi'i fuddsoddi yn Cyfoeth Naturiol Cymru ar gyfer rheoli llifogydd a rheoli risg yn sylweddol—y lefelau uchaf erioed. Mae eu hymateb i'r llifogydd hyn ar y rheng flaen wedi bod, fel llawer o rai eraill, yn rhagorol, ond mi fydd ganddyn nhw wersi i'w dysgu. Ac fel y dywedoch yn gywir, yn dilyn storm Dennis, fe wnaethon ni gomisiynu adolygiad o'r prosesau ymchwilio i lifogydd—roedd yn rhan o'n cytundeb, mewn gwirionedd, gyda Phlaid Cymru. Arweiniodd at adroddiadau ymchwiliad llifogydd adran 19 a gynhaliwyd gan yr Athro Elwen Evans, a gyhoeddwyd ym mis Awst 2023.
Gofynnom hefyd i Gomisiwn Seilwaith Cenedlaethol Cymru asesu sut y gellir lleihau llifogydd yng Nghymru, gan edrych ar hynny yn y tymor hir erbyn 2050, ac mae'r adolygiad hwnnw yn sicr yn edrych i'r dyfodol. Mae'n nodi nifer o argymhellion ar sut i wella rheoli perygl llifogydd yng Nghymru. Mewn gwirionedd, cynhaliodd Cyfoeth Naturiol Cymru eu hadolygiad eu hunain o'r digwyddiadau llifogydd ym mis Chwefror 2020—nifer o argymhellion y maen nhw bellach yn eu cyflwyno, yn hytrach nag aros am y tro nesaf i gynnal adolygiad.
Felly, mae'r adolygiadau rydyn ni wedi'u gwneud eisoes wedi dangos i ni beth sydd angen i ni ei wneud, ac rydyn ni'n bwrw ati. Byddwn ni, o dan ddyletswydd adran 19, yn cynnal adolygiadau. Byddwn ni'n cyfarfod yr wythnos nesaf gyda'r holl bobl sy'n ymwneud â'r fforwm gwytnwch hefyd i weld beth arall y gallwn ni ei ddysgu yn y drafodaeth honno gyda mi a'r Prif Weinidog. Ond byddwn ni hefyd yn cadw'r buddsoddiad i fynd hefyd oherwydd mae hynny'n hanfodol bwysig, ond rwy'n credu, i fod yn onest, mai'r peth olaf sydd ei angen arnom yw ceisio sefydlu asiantaeth newydd sy'n canolbwyntio ar hyn yn unig, pan mai'r hyn y mae angen i ni ei wneud yw cydlynu'r holl asiantaethau hynny ar lawr gwlad yn effeithiol.
Happily, only two homes in Cardiff seem to have been flooded according to your statement, but we have to remember that these extreme events are going to go on occurring because that's what climate change means. We had a serious near miss in January 2023 when the Roath brook nearly overtopped, and that would have meant hundreds of homes being flooded, and it was only because there wasn't debris blocking the way that that didn't happen.
Even in Holland, where floods are built into historic memories, for obvious reasons, only 10 per cent of people's gardens are actually dedicated to greenery and absorbing of the rainwater. It's supposed to be 80 per cent. And it recalls for me what Julie James is saying, that if people concrete over their gardens, that is then not available to absorb the rainwater. And you can see the consequences all over Cardiff because all the drainage systems are completely overwhelmed at the moment. I'll see tonight whether it's got any better, but there's more rain predicted. So, given Julie James's enthusiasm for reminding us all that you need planning permission to concrete over your garden into a parking lot, I wondered if you would consider writing to all local authorities to get them to enforce that because, at the moment, I'm pretty certain that a lot of people are doing it and nobody is saying, 'You can't be doing that because you are going to impact on all of us'. Because we've all got things we need to do and we all need to make more room for the rainwater, have water butts and maybe have competitions like they had in Holland to have tile whipping—
Yn ffodus, mae'n ymddangos mai dim ond dau gartref yng Nghaerdydd sydd wedi dioddef llifogydd yn ôl eich datganiad, ond mae'n rhaid i ni gofio bod y digwyddiadau eithafol hyn yn mynd i ddigwydd eto oherwydd dyna'r hyn mae newid hinsawdd yn ei olygu. Bu bron iawn i ni gael digwyddiad difrifol ym mis Ionawr 2023 pan fu bron i nant y Rhath orlifo, a byddai hynny wedi golygu bod cannoedd o gartrefi dan ddŵr, a dim ond oherwydd nad oedd gweddillion yn rhwystro'r ffordd na ddigwyddodd hynny.
Hyd yn oed yn yr Iseldiroedd, lle mae llifogydd yn rhan o atgofion hanesyddol, am resymau amlwg, dim ond 10 y cant o erddi pobl a ddefnyddir ar gyfer gwyrddni ac i amsugno'r dŵr glaw. Dylai fod yn 80 y cant. Ac mae'n gwneud i mi feddwl am yr hyn mae Julie James yn ei ddweud, os yw pobl yn rhoi concrit dros eu gerddi, nid yw hynny wedyn ar gael i amsugno'r dŵr glaw. A gallwch chi weld y canlyniadau ledled Caerdydd oherwydd mae'r holl systemau draenio wedi'u gorlethu'n llwyr ar hyn o bryd. Fe edrycha i i weld heno a yw wedi gwella, ond rydym yn disgwyl mwy o law. Felly, o ystyried brwdfrydedd Julie James i'n hatgoffa ni i gyd bod angen caniatâd cynllunio arnoch chi i roi concrit dros eich gardd i wneud man parcio, tybed a fyddech chi'n ystyried ysgrifennu at bob awdurdod lleol i'w cael nhw i orfodi hynny oherwydd, ar hyn o bryd, rwy'n eithaf sicr bod llawer o bobl yn ei wneud a does neb yn dweud, 'Allwch chi ddim gwneud hynny oherwydd rydych chi'n mynd i effeithio ar bob un ohonom'. Oherwydd mae gennym ni i gyd bethau y mae angen i ni eu gwneud ac mae angen i ni i gyd wneud mwy o le i'r dŵr glaw, cael casgenni dŵr ac efallai cael cystadlaethau fel yr oedd ganddyn nhw yn yr Iseldiroedd i dynnu teils—
Okay, you'll need to complete your question now. Thank you.
Iawn, bydd angen i chi orffen eich cwestiwn nawr. Diolch.
Jenny, listen, I'm more than happy to take that away and speak with my fellow Cabinet Secretaries. You are right—porous surfaces have a real part to play. Greenery in urban environments, particularly, but also wider in residences and businesses, has a part to play, as do sustainable drainage systems and so on, and there's some groundbreaking stuff going on in Cardiff in that as well. All of these have to play a part, and so does a whole-catchment approach now as well to, in your words, make more room for water, and making sure that it's slowed down, particularly in our steep valleys, but also when it gets down here to Cardiff and the surface water flooding that we have as well. All of those have got to play a part, but, yes, I'll happily take that away and speak with Cabinet colleagues on that.
Jenny, gwrandewch, rwy'n fwy na pharod i gymryd hynny i ffwrdd a siarad â fy nghyd-ysgrifenyddion Cabinet. Rydych chi'n iawn—mae gan arwynebau mandyllog ran go iawn i'w chwarae. Mae gan wyrddni mewn amgylcheddau trefol, yn arbennig, ond hefyd yn ehangach mewn preswylfeydd a busnesau, ran i'w chwarae, yn yr un modd â systemau draenio cynaliadwy ac ati, ac mae rhai pethau arloesol yn digwydd yng Nghaerdydd o ran hynny hefyd. Mae'n rhaid i bob un o'r rhain chwarae rhan, felly hefyd ddull dalgylch cyfan nawr hefyd, yn eich geiriau chi, i wneud mwy o le i ddŵr, a sicrhau ei fod yn cael ei arafu, yn enwedig yn ein cymoedd serth, ond hefyd pan fo'n dod i lawr yma i Gaerdydd a'r llifogydd dŵr wyneb rydym yn eu cael hefyd. Mae'n rhaid i bob un o'r rheini chwarae rhan, ond, ie, byddaf yn hapus i gymryd hynny i ffwrdd a siarad â chyd-Aelodau yn y Cabinet am hynny.
Thank you so much, Deputy First Minister, for this afternoon's statement. I'd like to echo what everyone has said in this room today. My thoughts, first and foremost, are with every single person affected by storm Bert, in every single corner of Wales. And I must pay tribute as well to all of the emergency service workers for their tireless work over the weekend and beyond, because, unfortunately, it's not over yet.
Many of my colleagues in the Chamber today have spoken about the residents in Cwmtillery, who were forced out of their homes because of a landslip. Now, we all are aware that the coal tip has been deemed a category B, and I'm not here to scaremonger anyone, but, as my colleague mentioned earlier, it could indeed happen again. Time and time we hear in the Chamber, hear from the Welsh Government, about how committed Ministers are to ensuring coal tip communities are safe, but, evidently, not enough has been done. You said in your statement earlier, Deputy First Minister, that you will set up a new public body and introduce a new consistent and robust system of assessment, categorisation, monitoring et cetera, et cetera. So, when exactly is this going to be set up? What is your deadline? In your statement, you mentioned incoming legislation, you mentioned funds from Welsh Water, and emphasised the £25 million from the Welsh Government. But will this funding be enough to get to grips with the issue, because I genuinely have concerns that it's not going to be enough?
And finally, Cabinet Secretary, I want to touch upon a devastating experience at a rugby club in Newport, which has been left in ruin after their pitches and clubhouse were flooded. Newport High School Old Boys RFC is still recovering financially from storm Dennis back in 2020. Following this devastating storm, in the midst of COVID, the club was unable to get insured, meaning that they are now having to front the cost of repairs this time around themselves. Deputy First Minister, I watched you and the First Minister out in action yesterday, and I must commend you for it. I also noticed that she asked a local business lady, 'Do you have insurance?' I appreciate that the Welsh Government is going to be giving grants of £500 and £1,000 to households, but what support will be made available for businesses and organisations, as well as sports clubs, like the one I've just mentioned? Naturally, Newport High School Old Boys is desperate for financial support, Deputy First Minister, so is there any further assistance that you can give and provide to this fantastic club, who, like so many, have suffered due to the flooding? Thank you.
Diolch yn fawr, Dirprwy Brif Weinidog, am y datganiad y prynhawn yma. Hoffwn adleisio'r hyn y mae pawb wedi'i ddweud yn yr ystafell hon heddiw. Mae fy meddyliau, yn gyntaf oll, gyda phob un person sydd wedi cael ei effeithio gan storm Bert, ym mhob cornel o Gymru. Ac mae'n rhaid i mi dalu teyrnged hefyd i holl weithwyr y gwasanaethau brys am eu gwaith diflino dros y penwythnos a thu hwnt, oherwydd, yn anffodus, nid yw ar ben eto.
Mae llawer o fy nghydweithwyr yn y Siambr heddiw wedi siarad am drigolion Cwmtyleri, a orfodwyd o'u cartrefi oherwydd tirlithriad. Nawr, rydyn ni i gyd yn ymwybodol bod y domen lo yn cael ei hystyried yn un categori B, a dydw i ddim yma i godi bwganod, ond, fel y soniodd fy nghyd-Aelod yn gynharach, fe allai ddigwydd eto. Dro ar ôl tro fe glywn yn y Siambr, fe glywn gan Lywodraeth Cymru, am ba mor ymrwymedig yw Gweinidogion i sicrhau bod cymunedau tomenni glo yn ddiogel, ond, yn amlwg, nid oes digon wedi'i wneud. Fe ddywedoch chi yn eich datganiad yn gynharach, Dirprwy Brif Weinidog, y byddwch chi'n sefydlu corff cyhoeddus newydd ac yn cyflwyno system gyson a chadarn o asesu, categoreiddio, monitro ac ati. Felly, pryd yn union y bydd hyn yn cael ei sefydlu? Beth yw eich terfyn amser? Yn eich datganiad, fe wnaethoch chi sôn am ddeddfwriaeth sy'n dod i mewn, fe wnaethoch chi sôn am arian gan Dŵr Cymru, ac fe wnaethoch chi bwysleisio'r £25 miliwn gan Lywodraeth Cymru. Ond a fydd y cyllid hwn yn ddigon i fynd i'r afael â'r mater, oherwydd mae gen i bryderon gwirioneddol nad yw'n mynd i fod yn ddigon?
Ac yn olaf, Ysgrifennydd Cabinet, rwyf am sôn am brofiad dinistriol mewn clwb rygbi yng Nghasnewydd, sydd wedi'i adael yn adfeilion ar ôl i'w caeau a'u clwb fynd dan ddŵr. Mae Clwb Rygbi Hen Fechgyn Ysgol Uwchradd Casnewydd yn dal i adfer yn ariannol ar ôl storm Dennis nôl yn 2020. Yn dilyn y storm ddinistriol hon, yng nghanol COVID, ni allai'r clwb gael yswiriant, sy'n golygu eu bod nawr yn gorfod wynebu cost y gwaith atgyweirio eu hunain y tro hwn. Dirprwy Brif Weinidog, fe wyliais i chi a'r Prif Weinidog allan ar hyd y lle ddoe, a rhaid imi eich canmol am hynny. Sylwais hefyd ei bod wedi gofyn i wraig fusnes leol, 'Oes gennych chi yswiriant?' Rwy'n gwerthfawrogi y bydd Llywodraeth Cymru yn rhoi grantiau o £500 a £1,000 i aelwydydd, ond pa gymorth fydd ar gael i fusnesau a sefydliadau, yn ogystal â chlybiau chwaraeon, fel yr un rydw i newydd ei grybwyll? Yn naturiol, mae Hen Fechgyn Ysgol Uwchradd Casnewydd yn ysu am gymorth ariannol, Dirprwy Brif Weinidog, felly a oes unrhyw gymorth pellach y gallwch chi ei roi a'i ddarparu i'r clwb gwych hwn, sydd, fel cynifer, wedi dioddef oherwydd y llifogydd? Diolch.
Natasha, thank you very much. First of all, we have to be always vigilant on coal tips. Just to point out that Cwmtillery coal tip is a category D, it's one of the higher risk ones. But, because of that, it's inspected at least twice annually, under the coal tip safety programme. That's the programme that's been put in place by Welsh Government. We are pleased, as I indicated in response to a previous question, to have spent in excess of £60 million on the programme of monitoring and maintenance, which has meant that a couple of thousand and more inspections have been made across Wales only in the last three years. We need to keep that going, so there's a revenue funding element to this. But, in addition to the money that we've put in, I'm delighted that, finally—finally—we have a UK Government that recognises it has a role to play as well, and it has put £25 million in. We'll continue to work with the UK Government, not just in the light of events we've seen in the last few days, but in the willingness that they've shown to work with us—the fact that the Prime Minister rang the First Minister on Sunday night to say, 'What can we do to help?' So, we'll continue to work with them.
In response to the issues on sports clubs, we're very aware of some of the clubs that have been really badly affected. My colleague Jack Sargeant has been in touch with me already. We're having discussions, including with the governing bodies as well, about what support may be made available. We haven't concluded that yet, but we'll continue those discussions, because we want these clubs to be up and running as well. It's a question of resilience for them as well.
Natasha, diolch yn fawr iawn. Yn gyntaf oll, mae'n rhaid i ni fod yn wyliadwrus bob amser o domenni glo. Dim ond i dynnu sylw at y ffaith bod tomen lo Cwmtyleri yn gategori D, mae'n un o'r rhai risg uwch. Ond, oherwydd hynny, mae'n cael ei harchwilio o leiaf ddwywaith y flwyddyn, o dan y rhaglen diogelwch tomenni glo. Dyna'r rhaglen sydd wedi cael ei rhoi ar waith gan Lywodraeth Cymru. Rydym yn falch, fel y nodais mewn ymateb i gwestiwn blaenorol, ein bod wedi gwario dros £60 miliwn ar y rhaglen monitro a chynnal a chadw, sydd wedi golygu bod ychydig filoedd a mwy o archwiliadau wedi'u cynnal ledled Cymru yn ystod y tair blynedd diwethaf yn unig. Mae angen i ni gadw hynny i fynd, felly mae elfen ariannu refeniw i hyn. Ond, yn ogystal â'r arian rydyn ni wedi'i roi i mewn, rwy'n falch iawn bod gennym Lywodraeth y DU, o'r diwedd—o'r diwedd—sy'n cydnabod bod ganddi rôl i'w chwarae hefyd, ac mae wedi rhoi £25 miliwn i mewn. Byddwn ni'n parhau i weithio gyda Llywodraeth y DU, nid yn unig yn sgil y digwyddiadau rydyn ni wedi'u gweld yn ystod y dyddiau diwethaf, ond yn y parodrwydd maen nhw wedi dangos i weithio gyda ni—y ffaith bod Prif Weinidog y DU wedi ffonio ein Prif Weinidog nos Sul i ddweud, 'Beth allwn ni ei wneud i helpu?' Felly, byddwn ni'n parhau i weithio gyda nhw.
Mewn ymateb i'r materion o ran clybiau chwaraeon, rydym yn ymwybodol iawn o rai o'r clybiau sydd wedi cael eu heffeithio'n wael iawn. Mae fy nghyd-Aelod, Jack Sargeant, wedi bod mewn cysylltiad â mi yn barod. Rydyn ni'n cael trafodaethau, gan gynnwys gyda'r cyrff llywodraethu hefyd, ynghylch pa gymorth a allai gael ei ddarparu. Nid ydym wedi gorffen y trafodaethau hynny eto, ond fe fyddan nhw'n parhau, oherwydd rydym am i'r clybiau hyn fod ar agor hefyd. Mae'n fater o wydnwch iddyn nhw hefyd.
Finally, Peter Fox.
Yn olaf, Peter Fox.
Diolch, Llywydd. Can I thank you, Deputy First Minister, for going out to Monmouth so early this morning and meeting with the people in Skenfrith? As we've heard, and you've shared, they're a great community, but they're still reeling from storm Dennis. And thank you for visiting Osbaston and Forge Road. Of course, the flooding isn't over yet in Monmouth, we fear, because the Wye river takes three days to catch up, and it's still rising, so we're very worried about the elderly people in the caravans on Hadnock Road. So, we hold our breath on that. We thank the emergency services and the council for all the work they've done. Not just those communities are flooded, individual communities with passing water have been flooded, and we've had several hostelries, pubs and things that have been flooded also. It comes at a terrible time, right at the run-up to Christmas, where they will have to cancel various parties and different things like that, so their revenue is going to be really shot for a couple of months. Working with the councils, along with the other support that is being pledged, is there an opportunity to extend some NDR relief for a period, recognising the takings of those premises will be non-existent?
Diolch, Llywydd. A gaf i ddiolch i chi, Dirprwy Brif Weinidog, am fynd allan i Drefynwy mor gynnar y bore yma a chyfarfod â'r bobl yn Ynysgynwraidd? Fel rydyn ni wedi clywed, ac rydych chi wedi rhannu, maen nhw'n gymuned wych, ond maen nhw'n dal i ddioddef yn sgil storm Dennis. A diolch am ymweld ag Osbaston a Heol Forge. Wrth gwrs, dydy'r llifogydd ddim drosodd eto yn Nhrefynwy, rydym yn ofni, oherwydd mae afon Gwy yn cymryd tridiau i ddal i fyny, ac mae'n dal i godi, felly rydym yn poeni'n fawr am y bobl oedrannus yn y carafanau ar Heol Hadnock. Felly, rydym yn dal ein gwynt ar hynny. Diolchwn i'r gwasanaethau brys a'r cyngor am yr holl waith maen nhw wedi'i wneud. Nid dim ond y cymunedau hynny sydd wedi dioddef llifogydd, mae cymunedau unigol â dŵr sy'n pasio wedi dioddef llifogydd, ac rydym wedi cael sawl hostel, tafarn, a phethau sydd wedi dioddef llifogydd hefyd. Mae'n dod ar adeg ofnadwy, yn y cyfnod cyn y Nadolig, lle bydd yn rhaid iddyn nhw ganslo gwahanol bartïon a gwahanol bethau felly, felly bydd eu refeniw yn cael ei effeithio'n ofnadwy am ychydig fisoedd. Gan weithio gyda'r cynghorau, ynghyd â'r cymorth arall sy'n cael ei addo, a oes cyfle i ymestyn rhywfaint o ryddhad ardrethi annomestig am gyfnod, gan gydnabod na fydd y safleoedd hynny'n cael unrhyw arian?
Peter, thank you for this. I mentioned that we've already had discussions with the Cabinet Secretary for Finance and Welsh Language on support that we may be able to make available to businesses. We have to also take stock of the impact as well, and we can do that, I think, fairly rapidly, to see the impact in different local authority areas. This does show the importance, by the way, of working with local authorities here, so we don't try and double guess it.
One of the things I would say already, in addition to the support that has been announced for householders, particularly those without insurance as well, perhaps I can appeal to you and other Members to help direct people to the support that is available and the advice available from Business Wales, who can help with post-flood recovery business support. There is also, by the way—for those businesses that want to avail themselves of it—support, for example, through the Development Bank of Wales, with the Wales micro loan fund, which offers fast-tracked loans between £1,000 and £50,000. But contact Business Wales—a quick plug for it, Llywydd—03000 603 000, in the first instance, to seek their advice, their guidance, their signposting. We need to help everybody through this.
Peter, diolch am hyn. Soniais ein bod ni eisoes wedi cael trafodaethau gydag Ysgrifennydd y Cabinet dros Gyllid a'r Gymraeg ynghylch cymorth y gallwn ni, o bosibl, ei roi i fusnesau. Mae'n rhaid i ni hefyd bwyso a mesur yr effaith hefyd, a gallwn ni wneud hynny, rwy'n credu, yn weddol gyflym, i weld yr effaith mewn gwahanol ardaloedd awdurdodau lleol. Mae hyn yn dangos pa mor bwysig, gyda llaw, yw gweithio gydag awdurdodau lleol yma, fel nad ydym yn ceisio rhagweld hynny.
Un o'r pethau y byddwn i'n ei ddweud eisoes, yn ogystal â'r cymorth sydd wedi'i gyhoeddi ar gyfer deiliaid tai, yn enwedig y rhai heb yswiriant hefyd, efallai y gallaf apelio atoch chi ac Aelodau eraill i helpu i gyfeirio pobl at y cymorth sydd ar gael a'r cyngor sydd ar gael gan Busnes Cymru, a all helpu gyda chymorth busnes adfer ar ôl llifogydd. Mae hefyd, gyda llaw—ar gyfer y busnesau hynny sydd am fanteisio arno—gymorth, er enghraifft, drwy Fanc Datblygu Cymru, gyda chronfa micro fenthyciadau Cymru, sy'n cynnig benthyciadau cyflym o rhwng £1,000 a £50,000. Ond cysylltwch â Busnes Cymru—hysbyseb gyflym ar ei gyfer, Llywydd—03000 603 000, yn y lle cyntaf, i ofyn am eu cyngor, eu harweiniad, a chael eich cyfeirio ganddyn nhw. Mae angen i ni helpu pawb drwy hyn.
Diolch i'r Ysgrifennydd Cabinet am y datganiad yna.
I thank the Cabinet Secretary for that statement.
Mae eitem 7 wedi ei gohirio.
Item 7 has been postponed.
Felly, eitem 8 sydd nesaf, datganiad gan Ysgrifennydd y Cabinet dros yr Economi, Ynni a Chynllunio ar ddiweddariad ar fuddsoddiadau lled-ddargludyddion cyfansawdd. Rebecca Evans.
So, we'll move on to item 8, a statement by the Cabinet Secretary for Economy, Energy and Planning, an update on compound semiconductor investments. Rebecca Evans.
Diolch. I'm pleased to update colleagues today on a number of investments and support measures in the compound semiconductor sector in Wales. The first of these is at Vishay Intertechnology Inc, one of the world's largest manufacturers of discrete semiconductors and passive electronic components. It's announced that, with Welsh Government support, it's investing £51 million in Newport Wafer Fab, the largest UK semiconductor facility. This will bring in new product ranges and secure the future of skilled workers in Newport. This is welcome news for staff at the plant, as well as Members of the Senedd from the Newport area, following ownership turbulence in recent times. The company plans to transform the site to support the transition to electric vehicles, aerospace and other advanced manufacturing applications.
Meanwhile, a second US-owned company, KLA, has made excellent progress with the construction of its new European headquarters at Imperial Park. With Welsh Government investment in the grid infrastructure at the site, the 215,000 sq ft, $100 million development is creating a state-of-the-art innovation centre and manufacturing facility, and will include clean rooms for research and development and manufacturing. Recruitment of up to 750 employees is already under way. We and Cardiff capital region are actively working with KLA on its future plans, including potential expansion opportunities within the region.
This compound semiconductor sector showcases how our commitment to green growth can support the wide range of benefits we are determined to deliver for the Welsh economy. Cluster members invest heavily in R&D and business practices targeted to achieve net zero by 2050. They are major employers of well-paid science, technology, engineering and mathematics apprentices and graduates. They export more than 95 per cent of their products and have higher productivity than in manufacturing generally. This is a key enabling technology, with strong global growth projections. Compound semiconductors underpin green growth in nearly every sector, from efficient motors for electric vehicles to controlling wind turbines, LED lighting, and solar panels to transform buildings into power stations.
A good example of this is a £2.5 million net-zero research project at Swansea University’s centre for semiconductor materials. It's pioneering the reduction of building emissions for the semiconductor industry with funding from the former Higher Education Funding Council for Wales. The centre is an active member of the semiconductor cluster and has research agreements with industrial members such as Vishay, which counts a number of Swansea alumni among its executives.
I welcome the significant investment by both Vishay and KLA, not only because of the long-term commitment to Newport, but also because of the confidence it demonstrates in our holistic and collaborative approach to economic development in Wales. This collaborative approach across public, private and academic sectors, as well as across all tiers of Government, is the model for economic development of the future. This model will ensure the economic benefits of the compound semiconductor cluster are felt right across Wales, not just in the south-east.
I'm pleased to report that, following the autumn statement last month, the UK Government has confirmed the continuation of the investment zone programme across the UK. The presence of this world-leading cluster, including the research capability of the CS Catapult and our universities, was a key driver in the Welsh Government and UK Government’s joint decision that Cardiff and Newport offered the potential to host an investment zone in Wales. Cardiff capital region are developing their proposals for how it will use the £160 million of available funding. I look forward to receiving details of how they propose this investment will create additional jobs and drive economic growth across the region.
In the meantime, our international strategy continues to showcase the compound semiconductor sector, recognising that it's an area in which Wales excels. Indeed, the collaborative culture of the cluster has proved to be a magnet for inward investors and academic collaborations. Cardiff University hosted a prestigious international technical conference in October on semiconductor power devices, and we will welcome an inward mission by Canadian semiconductor companies in the spring—all important ways to shine a global spotlight on Wales.
It is, however, essential that Wales offers world-class facilities for those inward investors landing in Wales for the first time and for indigenous companies wanting to grow. I'm pleased to announce that, earlier this year, Welsh Government invested in such a facility. Centre 7 at Cardiff Gate is a 51,000 sq ft building that will act as a hub to attract and accommodate semiconductor businesses and facilitate further collaboration. Work to the building continues to support the prestige of the facility domestically and internationally, which has already reaped rewards. I am pleased to announce the occupation by the first two tenants—US corporation Microlink Devices, and CS Connected, the cluster organisation for the compound semiconductor community. We expect that this hub will also be a centre for future investment in semiconductor software and design, and we have active projects in this area.
Semiconductor jobs are sticky, with the main sites in Wales having been here for 40 years or more, albeit under different ownerships. KLA has invested over $100 million into its new facility to support both R&D and manufacturing activity in Wales. It has an extensive supply chain, spending over £60 million each year within a 100-mile radius of Newport, buying machined parts, wiring harnesses, electrical components and sub-assemblies. We need to grow that supply chain in Wales to ensure the benefits of the sector are widely felt.
We're now, after a decade of seeding the cluster, reaping the rewards of our commitment, which we will continue to drive forward. These three substantial announcements demonstrate that we remain committed to investing in and supporting the cluster through the exemplar model of collaborative working and the ability to support green jobs and growth—a clear commitment for the Welsh Government.
Diolch. Rwy'n falch o roi'r wybodaeth ddiweddaraf i gydweithwyr heddiw am nifer o fuddsoddiadau a mesurau cymorth yn y sector lled-ddargludyddion cyfansawdd yng Nghymru. Mae'r cyntaf o'r rhain yn Vishay Intertechnology Inc, un o'r gwneuthurwyr lled-ddargludyddion arwahanol a chydrannau electronig goddefol mwyaf yn y byd. Mae wedi cyhoeddi ei fod, gyda chymorth Llywodraeth Cymru, yn buddsoddi £51 miliwn yn Newport Wafer Fab, sef y cyfleuster lled-ddargludyddion mwyaf yn y DU. Bydd hyn yn dod â chynnyrch newydd i mewn ac yn sicrhau dyfodol gweithwyr medrus yng Nghasnewydd. Mae hyn yn newyddion i'w groesawu i staff yn y ffatri, yn ogystal ag Aelodau o'r Senedd o ardal Casnewydd, yn dilyn cynnwrf o ran perchnogaeth yn ddiweddar. Mae'r cwmni'n bwriadu trawsnewid y safle i gefnogi'r newid i gerbydau trydan, awyrofod a chymwysiadau gweithgynhyrchu datblygedig eraill.
Yn y cyfamser, mae ail gwmni Americanaidd, KLA, wedi gwneud cynnydd rhagorol wrth adeiladu ei bencadlys Ewropeaidd newydd yn Imperial Park. Gyda buddsoddiad Llywodraeth Cymru yn seilwaith grid y safle, mae'r datblygiad 215,000 troedfedd sgwâr, $100 miliwn yn creu canolfan arloesi a chyfleuster gweithgynhyrchu o'r radd flaenaf, a fydd yn cynnwys ystafelloedd glân ar gyfer ymchwil a datblygu a gweithgynhyrchu. Mae'r broses o recriwtio hyd at 750 o weithwyr eisoes ar y gweill. Rydym ni a phrifddinas-ranbarth Caerdydd wrthi'n gweithio gyda KLA ar ei gynlluniau ar gyfer y dyfodol, gan gynnwys cyfleoedd posibl i ehangu yn y rhanbarth.
Mae'r sector lled-ddargludyddion cyfansawdd hwn yn dangos sut y gall ein hymrwymiad i dwf gwyrdd gefnogi'r ystod eang o fuddiannau rydym yn benderfynol o'u sicrhau ar gyfer economi Cymru. Mae aelodau'r clwstwr yn buddsoddi'n helaeth mewn ymchwil a datblygu ac arferion busnes sydd wedi'u targedu at gyflawni sero net erbyn 2050. Maen nhw'n gyflogwyr mawr prentisiaid a graddedigion gwyddoniaeth, technoleg, peirianneg a mathemateg sy'n cael eu talu'n dda. Maen nhw'n allforio mwy na 95 y cant o'u cynhyrchion ac mae ganddyn nhw gynhyrchiant uwch na gweithgynhyrchu yn gyffredinol. Mae hon yn dechnoleg alluogi allweddol, gyda rhagamcanion twf byd-eang cryf. Mae lled-ddargludyddion cyfansawdd yn sail i dwf gwyrdd ym mron pob sector, o foduron effeithlon ar gyfer cerbydau trydan i reoli tyrbinau gwynt, goleuadau LED, a phaneli solar i drawsnewid adeiladau'n orsafoedd pŵer.
Enghraifft dda o hyn yw prosiect ymchwil sero net gwerth £2.5 miliwn yn y ganolfan deunyddiau lled-ddargludydd ym Mhrifysgol Abertawe. Mae'n arloesi o wrth leihau allyriadau adeiladu ar gyfer y diwydiant lled-ddargludyddion gyda chyllid gan Gyngor Cyllido Addysg Uwch Cymru gynt. Mae'r ganolfan yn aelod gweithgar o'r clwstwr lled-ddargludyddion ac mae ganddi gytundebau ymchwil gydag aelodau diwydiannol fel Vishay, y mae nifer o gyn-fyfyrwyr Abertawe ymhlith ei swyddogion gweithredol.
Rwy'n croesawu'r buddsoddiad sylweddol gan Vishay a KLA, nid yn unig oherwydd yr ymrwymiad hirdymor i Gasnewydd, ond hefyd oherwydd yr hyder y mae'n ei ddangos yn ein dull cyfannol a chydweithredol o fynd i'r afael â datblygu economaidd yng Nghymru. Y dull cydweithredol hwn ar draws y sectorau cyhoeddus, preifat ac academaidd, yn ogystal ag ar draws pob haen o'r Llywodraeth, yw'r model ar gyfer datblygu economaidd yn y dyfodol. Bydd y model hwn yn sicrhau bod manteision economaidd y clwstwr lled-ddargludyddion cyfansawdd yn cael eu teimlo ledled Cymru, nid dim ond yn y de-ddwyrain.
Rwy'n falch o adrodd, yn dilyn datganiad yr hydref fis diwethaf, fod Llywodraeth y DU wedi cadarnhau y bydd y rhaglen parthau buddsoddi yn parhau ledled y DU. Roedd presenoldeb y clwstwr hwn sy'n arwain y byd, gan gynnwys gallu ymchwil CS Catapult a'n prifysgolion, yn sbardun allweddol i'r penderfyniad a wnaethpwyd ar y cyd rhwng Llywodraeth Cymru a Llywodraeth y DU bod Caerdydd a Chasnewydd yn cynnig y potensial i gynnal parth buddsoddi yng Nghymru. Mae prifddinas-ranbarth Caerdydd yn datblygu eu cynigion ar gyfer sut y bydd yn defnyddio'r £160 miliwn o gyllid sydd ar gael. Rwy'n edrych ymlaen at dderbyn manylion ynghylch sut y bydd y buddsoddiad hwn yn creu swyddi ychwanegol ac yn sbarduno twf economaidd ar draws y rhanbarth.
Yn y cyfamser, mae ein strategaeth ryngwladol yn parhau i arddangos y sector lled-ddargludyddion cyfansawdd, gan gydnabod ei fod yn faes lle mae Cymru'n rhagori. Yn wir, mae diwylliant cydweithredol y clwstwr wedi profi i fod yn fagned i fewnfuddsoddwyr a chydweithrediadau academaidd. Cynhaliodd Prifysgol Caerdydd gynhadledd dechnegol ryngwladol fawreddog ym mis Hydref ar ddyfeisiau pŵer lled-ddargludyddion, a byddwn ni'n croesawu ymweliad gan gwmnïau lled-ddargludyddion o Ganada yn y gwanwyn—pob un yn ffordd bwysig o roi sylw i Gymru yn fyd-eang.
Fodd bynnag, mae'n hanfodol bod Cymru'n cynnig cyfleusterau o'r radd flaenaf i'r mewnfuddsoddwyr hynny sy'n glanio yng Nghymru am y tro cyntaf ac i gwmnïau brodorol sydd eisiau tyfu. Rwy'n falch o gyhoeddi bod Llywodraeth Cymru, yn gynharach eleni, wedi buddsoddi mewn cyfleuster o'r fath. Mae Canolfan 7 ym Mhorth Caerdydd yn adeilad 51,000 troedfedd sgwâr a fydd yn gweithredu fel canolbwynt i ddenu a darparu ar gyfer busnesau lled-ddargludyddion a hwyluso cydweithredu pellach. Mae gwaith i'r adeilad yn parhau i gefnogi statws y cyfleuster yn ddomestig ac yn rhyngwladol, sydd eisoes wedi creu buddion. Rwy'n falch o gyhoeddi bod y ddau denant cyntaf—y gorfforaeth Americanaidd Microlink Devices, a CS Connected, y sefydliad clwstwr ar gyfer y gymuned lled-ddargludyddion cyfansawdd, wedi symud i'r adeilad erbyn hyn. Rydym yn disgwyl y bydd yr hwb hwn hefyd yn ganolfan ar gyfer buddsoddi mewn meddalwedd lled-ddargludyddion a dylunio lled-ddargludyddion yn y dyfodol, ac mae gennym ni brosiectau gweithredol yn y maes hwn.
Mae swyddi lled-ddargludyddion yn dueddol o aros yn yr un lle. Mae'r prif safleoedd yng Nghymru wedi bod yma ers 40 mlynedd neu fwy, er o dan berchnogaeth wahanol. Mae KLA wedi buddsoddi dros $100 miliwn yn ei gyfleuster newydd i gefnogi ymchwil a datblygu a gweithgarwch gweithgynhyrchu yng Nghymru. Mae ganddo gadwyn gyflenwi helaeth, ac mae'n gwario dros £60 miliwn bob blwyddyn o fewn radiws o 100 milltir i Gasnewydd, yn prynu rhannau wedi'u peiriannu, harneisiau gwifrau, cydrannau trydanol ac is-gydosodiadau. Mae angen i ni dyfu'r gadwyn gyflenwi honno yng Nghymru i sicrhau bod manteision y sector yn cael eu teimlo'n eang.
Rydyn ni nawr, ar ôl degawd o hau hadau'r clwstwr, yn elwa ar ein hymrwymiad, y byddwn ni'n parhau i'w yrru ymlaen. Mae'r tri chyhoeddiad sylweddol hyn yn dangos ein bod ni'n parhau i fod yn ymrwymedig i fuddsoddi yn y clwstwr a'i gefnogi drwy'r model enghreifftiol o gydweithio a'r gallu i gefnogi swyddi a thwf gwyrdd—ymrwymiad clir i Lywodraeth Cymru.
Thank you, Cabinet Secretary, for the statement and the positive updates on the compound semiconductor in Wales. We, of course, welcome any investment that strengthens this critical industry. The announcement of Vishay Intertechnology’s £51 million investment in Newport’s Wafer Fab, and KLA’s $100 million state-of-the-art European headquarters at Imperial Park are fantastic developments for Newport and the wider Welsh economy. As an industry, it provides many high-skilled and high-paying jobs to the Welsh economy, and it can clearly pull towards it many skilled people from all over the UK. That said, I would like to touch on areas where untapped potential could be maximised.
Cabinet Secretary, you highlighted KLA's extensive local supply chain, with £60 million in annual spending within a 100-mile radius of Newport. However, key findings from Cardiff University's Welsh Economy Research Unit suggest that there is further scope for increasing local procurement. So, Cabinet Secretary, what specific plans does the Welsh Government have to grow this supply chain further in Wales, ensuring that local businesses benefit more directly from this sector? Strengthening local procurement could drive significant economic growth and create new opportunities for businesses, not just in Newport, but across the region.
The commitment to green growth, as you outlined, is commendable, but it also underscores the need to address skills shortages that could hinder the sector's potential. While universities produce over 13,000 industry-ready graduates annually, there is still a need to align these skills more closely with industry demand. So, can you confirm whether the Welsh Government is working proactively with regional skills partnerships to ensure that businesses in the cluster have access to the workforce that they need to thrive?
And while skills could potentially be a limiting factor, supply-side problems could be another. The goods and services provided by private sector elements of the semiconductor cluster in Wales are largely exported, which may then return to the UK as key components in other consumer and industry products. For this reason, global progress in the semiconductor sector and trends in industry confidence affect output levels in Welsh operations and trade prospects.
Turning to supply chain resilience, I appreciate the focus on supporting inward investment, such as the Centre 7 facility at Cardiff Gate and the collaborative efforts with international partners, however, global challenges such as the reliance on Taiwan's semiconductor production and the impact of geopolitical tensions remain a concern. As you mentioned, the risk of supply chain disruptions, whether from Taiwan or due to the conflict in Ukraine, could have serious implications for Wales's semiconductor operations, especially as Ukraine supplies around 70 per cent of the world's neon gas, whilst Russia exports around 40 per cent of the world's supply of palladium. Could you elaborate on how the Welsh Government is working to mitigate these risks and encourage the development of alternative supply chains to safeguard this critical industry?
Finally, I note your updates on the investment zone programme, on the collaborative approach to economic development that has been lauded by this Government. Ensuring that the benefits of the cluster extend beyond south Wales to the wider Welsh economy is vital. The £160 million of funding available provides a significant opportunity to drive job creation and economic growth across the region. I just wonder, Cabinet Secretary, if you could provide further details on how this funding will be utilised to maximise the cluster's impact across Wales. Diolch.
Diolch, Ysgrifennydd Cabinet, am y datganiad a'r diweddariadau cadarnhaol ar y lled-ddargludyddion cyfansawdd yng Nghymru. Wrth gwrs, rydym yn croesawu unrhyw fuddsoddiad sy'n cryfhau'r diwydiant hanfodol hwn. Mae'r cyhoeddiad am fuddsoddiad £51 miliwn Vishay Intertechnology yn Newport Wafer Fab, a phencadlys Ewropeaidd modern $100 miliwn KLA yn Imperial Park yn ddatblygiadau gwych i Gasnewydd ac i economi ehangach Cymru. Fel diwydiant, mae'n darparu llawer o swyddi medrus sy'n talu'n dda i economi Cymru ac, yn amlwg, mae'n gallu denu llawer o bobl fedrus o bob rhan o'r DU. Wedi dweud hynny, hoffwn sôn am feysydd lle gellid gwneud y mwyaf o botensial heb ei gyffwrdd.
Ysgrifennydd Cabinet, fe wnaethoch chi dynnu sylw at gadwyn gyflenwi leol helaeth KLA, sy'n gwario £60 miliwn bob blwyddyn o fewn radiws o 100 milltir i Gasnewydd. Fodd bynnag, mae canfyddiadau allweddol Uned Ymchwil Economi Cymru Prifysgol Caerdydd yn awgrymu bod mwy o le i gynyddu gweithgarwch caffael lleol. Felly, Ysgrifennydd Cabinet, pa gynlluniau penodol sydd gan Lywodraeth Cymru i dyfu'r gadwyn gyflenwi hon ymhellach yng Nghymru, gan sicrhau bod busnesau lleol yn elwa'n fwy uniongyrchol o'r sector hwn? Gallai cryfhau gweithgarwch caffael lleol ysgogi twf economaidd sylweddol a chreu cyfleoedd newydd i fusnesau, nid yn unig yng Nghasnewydd, ond ar draws y rhanbarth.
Mae'r ymrwymiad i dwf gwyrdd, fel yr amlinellwyd gennych, yn ganmoladwy, ond mae hefyd yn tanlinellu'r angen i fynd i'r afael â phrinder sgiliau a allai rwystro potensial y sector. Er bod prifysgolion yn cynhyrchu dros 13,000 o raddedigion sy'n barod i weithio yn y diwydiant bob blwyddyn, mae angen o hyd i alinio'r sgiliau hyn yn agosach â gofynion y diwydiant. Felly, a allwch chi gadarnhau a yw Llywodraeth Cymru yn gweithio'n rhagweithiol gyda phartneriaethau sgiliau rhanbarthol i sicrhau bod gan fusnesau yn y clwstwr fynediad i'r gweithlu sydd ei angen arnyn nhw i ffynnu?
Ac er y gallai sgiliau fod yn ffactor cyfyngol, gallai problemau ar yr ochr gyflenwi fod yn ffactor arall. Mae'r nwyddau a'r gwasanaethau a ddarperir gan elfennau sector preifat o'r clwstwr lled-ddargludyddion yng Nghymru yn cael eu hallforio i raddau helaeth, a all wedyn ddychwelyd i'r DU fel cydrannau allweddol mewn cynhyrchion defnyddwyr a diwydiant eraill. Am y rheswm hwn, mae cynnydd byd-eang yn y sector lled-ddargludyddion a thueddiadau yn hyder y diwydiant yn effeithio ar lefelau allbwn a rhagolygon masnach gweithrediadau yng Nghymru.
Gan droi at wydnwch y gadwyn gyflenwi, rwy'n gwerthfawrogi'r ffocws ar gefnogi mewnfuddsoddiad, fel cyfleuster Canolfan 7 ym Mhorth Caerdydd a'r ymdrechion cydweithredol gyda phartneriaid rhyngwladol, fodd bynnag, mae heriau byd-eang fel dibyniaeth ar y lled-ddargludyddion a gynhyrchir yn Taiwan ac effaith tensiynau geowleidyddol yn parhau i fod yn bryder. Fel y sonioch chi, gallai'r risg o darfu ar y gadwyn gyflenwi, boed o Taiwan neu oherwydd y gwrthdaro yn Wcráin, gael goblygiadau difrifol i weithrediadau lled-ddargludyddion yng Nghymru, yn enwedig gan fod Wcráin yn cyflenwi tua 70 y cant o nwy neon y byd, tra bod Rwsia yn allforio tua 40 y cant o gyflenwad paladiwm y byd. A allwch chi ymhelaethu ar sut mae Llywodraeth Cymru yn gweithio i liniaru'r risgiau hyn ac annog datblygu cadwyni cyflenwi amgen i ddiogelu'r diwydiant hanfodol hwn?
Yn olaf, nodaf eich diweddariadau ar y rhaglen parthau buddsoddi, ar y dull cydweithredol o fynd i'r afael â datblygu economaidd sydd wedi cael ei ganmol gan y Llywodraeth hon. Mae sicrhau bod manteision y clwstwr yn ymestyn y tu hwnt i'r de i economi ehangach Cymru yn hanfodol. Mae'r £160 miliwn sydd ar gael yn cynnig cyfle sylweddol i greu swyddi a sbarduno twf economaidd ar draws y rhanbarth. Tybed, Ysgrifennydd Cabinet, a allech roi rhagor o fanylion am sut y bydd yr arian hwn yn cael ei ddefnyddio i wneud y mwyaf o effaith y clwstwr ledled Cymru. Diolch.
Daeth y Dirprwy Lywydd i’r Gadair.
The Deputy Presiding Officer took the Chair.
I'm very grateful for those questions this afternoon, and particularly for the warm welcome in relation to the recent investment by both Vishay and KLA. I think that there is so much that all of us across the Chamber, regardless of party, will have to celebrate in these announcements and in the strength of the compound semiconductor industry that we now have in Wales. And it hasn't happened overnight. As I mentioned in the statement, this is the result of a decade of investment in the sector, promoting the sector internationally, investing in business and investing in skills.
And the points made about skills are incredibly important and ones that I know are one of the reasons that businesses come to Wales, because as part of that long-term approach to this particular sector, we have been investing in skills and in developing that pipeline of talent that can service the compound semiconductor industry in Wales. So, we have introduced a suite of qualifications particularly for the sector. We've done that alongside partners in the WJEC. They've launched a range of technical manufacturing qualifications, and there are also apprenticeship-level entry opportunities aligned to the needs of the cluster, and they're offered at a range of our colleges, including Cardiff and Vale, Merthyr, Bridgend, Coleg Gwent and Coleg y Cymoedd. And Open University Cymru also offers degree-level apprenticeship programmes in this space.
By 2020, CSconnected, in partnership with training providers, had implemented a continuous qualification pathway with appropriate semiconductor content to meet the needs of the industry. I had the opportunity to talk to representatives from the semiconductor industry yesterday, and I was expecting them to raise the issue of skills and say that they couldn't get the skilled people that they needed, but the comments were actually the opposite of that: they were very pleased with the quality of the people coming through, and that's because we've worked so closely with the sector to ensure that we've got people with the skills that they need. And we do that both in terms of the WJEC work, the work that we've been doing with the colleges, but also in terms of graduate opportunities as well. The Engineering and Physical Sciences Research Council centre for doctoral training in compound semiconductor manufacturing is led by Cardiff University. That's in partnership with the University of Manchester, the University of Sheffield and University College London, again, making sure that the sector has the skilled workers that it needs.
In terms of opportunities, there are definitely more opportunities in terms of growing the supply chain. And a really good example of a potential green opportunity for Wales is in the electric vehicle supply chain. So, there are companies such as Deregallera in Caerphilly and they're designing new electric motors and control systems, which are replacing internal combustion engines, and there are great opportunities to work in that particular sector as well. So, we are working tirelessly really to make sure that we retain the value of this particular industry here in Wales, although those points about the international picture are really important.
In terms of Taiwan, Taiwan specialises in the large-volume silicon production facilities, typically with tens of billions of dollars of investment, but that's not the kind of market that we're competing in in Wales—our niche really is compound semiconductors. The cluster in south Wales is currently focused on different stages of the manufacturing process for chips and the equipment to make them. These are relatively small-scale enterprises, but they're high value and they can then make a big difference to the local economy. So, I think the fact that some of these businesses have been here doing this work for 40 years shows how important it is to have the support that they have here, but also the wider ecosystem that we're able to provide.
In terms of the impacts of Ukraine on the supply chain, I have had discussions with officials about this and we're not aware of any challenges posed by the situation in Ukraine in relation to the supply chain here. Equally, we're not aware of any semiconductor products made in Wales that are involved in the situation in Ukraine either.
And then, just finally, in relation to the investment zones, I think that that's a really important part of our support for the sector and for the region more widely. UK Government officials, alongside Welsh Government officials, are currently appraising the initial parts of the investment business cases and they're working to establish timescales for fully establishing the investment zones, but I think the fact that the UK Government has identified the semiconductor industry as an industry of special interest and special focus for the future bodes very well for the sector and the cluster here in Wales.
Rwy'n ddiolchgar iawn am y cwestiynau hynny y prynhawn yma, ac yn enwedig am y croeso cynnes o ran y buddsoddiad diweddar gan Vishay a KLA. Rwy'n credu bod cymaint y bydd gan bob un ohonom ar draws y Siambr, beth bynnag fo'r blaid, i'w ddathlu yn y cyhoeddiadau hyn ac o ran cryfder y diwydiant lled-ddargludyddion cyfansawdd sydd gennym nawr yng Nghymru. Ac nid yw wedi digwydd dros nos. Fel y soniais i yn y datganiad, mae hyn yn ganlyniad i ddegawd o fuddsoddiad yn y sector, hyrwyddo'r sector yn rhyngwladol, buddsoddi mewn busnes a buddsoddi mewn sgiliau.
Ac mae'r pwyntiau a wnaed am sgiliau yn hynod o bwysig ac maen nhw, rwy'n gwybod, yn un o'r rhesymau pam mae busnesau yn dod i Gymru, oherwydd fel rhan o'r dull hirdymor hwnnw o fynd i'r afael â'r sector penodol hwn, rydym wedi bod yn buddsoddi mewn sgiliau ac mewn datblygu'r biblinell honno o dalent a all wasanaethu'r diwydiant lled-ddargludyddion cyfansawdd yng Nghymru. Felly, rydym wedi cyflwyno cyfres o gymwysterau yn arbennig ar gyfer y sector. Rydym wedi gwneud hynny ochr yn ochr â phartneriaid yn CBAC. Maen nhw wedi lansio ystod o gymwysterau gweithgynhyrchu technegol, ac mae cyfleoedd mynediad ar lefel prentisiaeth hefyd sy'n cyd-fynd ag anghenion y clwstwr, ac fe'u cynigir mewn amrywiaeth o'n colegau, gan gynnwys Caerdydd a'r Fro, Merthyr, Penybont, Coleg Gwent a Choleg y Cymoedd. Ac mae Open University Cymru hefyd yn cynnig rhaglenni prentisiaeth lefel gradd yn y maes hwn.
Erbyn 2020, roedd CSconnected, mewn partneriaeth â darparwyr hyfforddiant, wedi gweithredu llwybr cymwysterau parhaus gyda chynnwys lled-ddargludyddion priodol i ddiwallu anghenion y diwydiant. Fe ges i'r cyfle i siarad â chynrychiolwyr o'r diwydiant lled-ddargludyddion ddoe, ac roeddwn i'n disgwyl iddyn nhw godi'r mater o sgiliau a dweud na allen nhw gael y bobl fedrus yr oedd eu hangen arnyn nhw, ond roedd y sylwadau i'r gwrthwyneb i hynny mewn gwirionedd: roedden nhw'n falch iawn ag ansawdd y bobl a oedd yn dod drwodd, ac mae hynny oherwydd ein bod ni wedi gweithio mor agos gyda'r sector i sicrhau bod gennym ni bobl sydd â'r sgiliau sydd eu hangen arnyn nhw. Ac rydyn ni'n gwneud hynny o ran gwaith CBAC, y gwaith rydym wedi bod yn ei wneud gyda'r colegau, ond hefyd o ran cyfleoedd i raddedigion hefyd. Mae canolfan y Cyngor Ymchwil Peirianneg a'r Gwyddorau Ffisegol ar gyfer hyfforddiant doethurol mewn gweithgynhyrchu lled-ddargludyddion cyfansawdd yn cael ei harwain gan Brifysgol Caerdydd. Mae hynny mewn partneriaeth â Phrifysgol Manceinion, Prifysgol Sheffield a Choleg Prifysgol Llundain, gan sicrhau, unwaith eto, bod gan y sector y gweithwyr medrus sydd eu hangen arno.
O ran cyfleoedd, mae yna bendant fwy o gyfleoedd o ran tyfu'r gadwyn gyflenwi. Ac enghraifft dda iawn o gyfle gwyrdd posib i Gymru yw'r gadwyn gyflenwi cerbydau trydan. Felly, mae yna gwmnïau fel Deregallera yng Nghaerffili ac maen nhw'n dylunio moduron trydan a systemau rheoli newydd, sy'n disodli peiriannau hylosgi mewnol, ac mae yna gyfleoedd gwych i weithio yn y sector penodol hwnnw hefyd. Felly, rydyn ni'n gweithio'n ddiflino i sicrhau ein bod ni'n cadw gwerth y diwydiant penodol hwn yma yng Nghymru, er bod y pwyntiau hynny am y darlun rhyngwladol yn bwysig iawn.
O ran Taiwan, mae Taiwan yn arbenigo yn y cyfleusterau cynhyrchu silicon cyfaint mawr, sy'n cael degau o biliynau o ddoleri o fuddsoddiad fel arfer, ond nid dyna'r math o farchnad rydym yn cystadlu ynddi yng Nghymru—ein maes arbenigol ni mewn gwirionedd yw lled-ddargludyddion cyfansawdd. Ar hyn o bryd, mae'r clwstwr yn y de yn canolbwyntio ar wahanol gamau o'r broses weithgynhyrchu ar gyfer sglodion a'r offer i'w gwneud. Mae'r rhain yn fentrau cymharol fach, ond maen nhw'n rhai gwerth uchel ac yna gallan nhw wneud gwahaniaeth mawr i'r economi leol. Felly, rwy'n credu bod y ffaith bod rhai o'r busnesau hyn wedi bod yma yn gwneud y gwaith hwn ers 40 mlynedd yn dangos pa mor bwysig yw cael y gefnogaeth sydd ganddyn nhw yma, ond hefyd yr ecosystem ehangach y gallwn ni ei darparu.
O ran effeithiau Wcráin ar y gadwyn gyflenwi, rwyf wedi cael trafodaethau â swyddogion am hyn ac nid ydym yn ymwybodol o unrhyw heriau sy'n deillio o'r sefyllfa yn Wcráin o ran y gadwyn gyflenwi yma. Yn yr un modd, nid ydym yn ymwybodol o unrhyw gynnyrch lled-ddargludyddion a wneir yng Nghymru sy'n ymwneud â'r sefyllfa yn Wcráin chwaith.
Ac yna, yn olaf, o ran y parthau buddsoddi, rwy'n credu bod hynny'n rhan bwysig iawn o'r gefnogaeth rydym yn ei rhoi i'r sector ac i'r rhanbarth yn ehangach. Mae swyddogion Llywodraeth y DU, ochr yn ochr â swyddogion Llywodraeth Cymru, wrthi'n gwerthuso rhannau cychwynnol yr achosion busnes buddsoddi ac maen nhw'n gweithio i bennu amserlenni ar gyfer sefydlu'r parthau buddsoddi yn llawn, ond rwy'n credu bod y ffaith bod Llywodraeth y DU wedi nodi'r diwydiant lled-ddargludyddion fel diwydiant o ddiddordeb arbennig a ffocws arbennig ar gyfer y dyfodol yn argoeli'n dda iawn ar gyfer y sector a'r clwstwr yma yng Nghymru.
Thank you, Cabinet Secretary for that statement. Some good news—good to know that there's investment happening in south Wales. What I'm slightly unclear on is what the Government's strategy is going forward around how we incubate and help grow some potential Welsh businesses as a result of some of the innovation that's happening—some of those spin-offs. So, some thoughts on that would be very welcome: how do we essentially encourage a Welsh basis for this industry? Because we did hear a lot about investment made by American businesses, and that's very welcome, but I'd like to understand exactly how we are looking to grow some of the Welsh businesses within this sector. I think that that would then ensure that a lot of investments that are being made are retained within our communities—good for the circular economy, good for the Welsh economy.
But I wanted to focus today on ensuring that we are supporting people in Wales to develop their skills and careers in engineering and other physics-based roles. I firstly wanted to follow up on some issues that I raised earlier in the year during the Government’s previous update. Now, it's all about skills as far as I can see it, and if we are to realise our ambitions, we need to get the agenda on skills right. So, I asked then about how we square an emphasis within the statement on growing good jobs and ensuring young people have the right skills with the cuts to the apprenticeship budget. Now, since then, these cuts have been partially reversed, but I was wondering if the Cabinet Secretary could provide an update on the Government's progress towards that initial target of a 125,000 apprenticeships. Granted, of course, the Government has already said that they don't think they're going to be reaching that target by the end of the Senedd term, but it would be good to know the total number of new apprenticeships that the Government will have established by that point. So, in essence, how far away are we from that initial target of 125,000 apprenticeships?
I think this is particularly important when you consider the report published today by ColegauCymru and the National Training Federation Wales. The report highlights the losses in the professional, scientific and technical activity sectors amounting to £31.6 million to £42.9 million in terms of economic output. That's 20 per cent of the overall losses highlighted in the report. So, how do we militate against some of those losses and that we don't see ourselves going backwards on this particular agenda? Because, of course, that is a risk if we don't get the funding right around apprenticeships, and I'd be really keen to understand the Government's ambitions around how we fund further education. I called for a debate earlier in the business statement; I hope that's something that we can realistically move forward on in this Senedd.
Earlier this year, I asked one of your predecessors how they would ensure that routes made available to young people help bridge those skills gaps in industries such as the semiconductor industry. I didn't receive an answer at the time. Would the Cabinet Secretary be able to answer that question with a bit more detail today, or at least provide a written statement, as I understand that time constraints might not allow the Cabinet Secretary to go through things in the detail that she might like?
And finally, in a previous statement, I again raised the issue of underinvestment in research, development and innovation in Wales. The allocations in 2024-25 didn't increase, and the Higher Education Funding Council for Wales had to make cuts across institutions, so it meant another year of real-terms decline. This means that Wales is receiving a below Barnett share of the spending of Research England. What is the Cabinet Secretary's plan to rectify this?
Diolch, Ysgrifennydd Cabinet, am y datganiad hwnnw. Rhywfaint o newyddion da—mae'n dda gwybod bod yna fuddsoddiad yn digwydd yn y de. Yr hyn rydw i ychydig yn aneglur yn ei gylch yw beth yw strategaeth y Llywodraeth wrth symud ymlaen o ran sut rydyn ni'n deori rhai busnesau posib yng Nghymru o ganlyniad i rywfaint o'r arloesi sy'n digwydd, ac yn eu helpu i dyfu—rhai o'r cwmnïau deilliedig hynny. Felly, byddai rhai syniadau ar hynny yn cael eu croesawu'n fawr: sut ydym ni, yn y bôn, yn annog sail Gymreig i'r diwydiant hwn? Oherwydd fe glywson ni lawer am fuddsoddiad gan fusnesau Americanaidd, ac mae hynny i'w groesawu'n fawr, ond hoffwn i ddeall yn union sut rydyn ni'n bwriadu tyfu rhai o fusnesau Cymru yn y sector hwn. Rwy'n credu y byddai hynny wedyn yn sicrhau bod llawer o fuddsoddiadau sy'n cael eu gwneud yn cael eu cadw o fewn ein cymunedau—peth da i'r economi gylchol, peth da i economi Cymru.
Ond roeddwn am ganolbwyntio heddiw ar sicrhau ein bod ni'n cefnogi pobl yng Nghymru i ddatblygu eu sgiliau a'u gyrfaoedd mewn rolau peirianneg a rolau eraill sy'n seiliedig ar ffiseg. Yn gyntaf, roeddwn i eisiau dilyn rhai materion a godais yn gynharach yn y flwyddyn yn ystod diweddariad blaenorol y Llywodraeth. Nawr, mae'r cyfan yn ymwneud â sgiliau hyd y gwelaf, ac os ydym am wireddu ein huchelgeisiau, mae angen i ni sicrhau bod yr agenda ar sgiliau yn gywir. Felly, fe ofynnais i bryd hynny am sut rydyn ni'n rhoi pwyslais o fewn y datganiad ar dyfu swyddi da a sicrhau bod gan bobl ifanc y sgiliau cywir gyda'r toriadau i'r gyllideb brentisiaethau. Nawr, ers hynny, mae'r toriadau hyn wedi'u gwrthdroi'n rhannol, ond roeddwn i'n meddwl tybed a allai'r Ysgrifennydd Cabinet roi'r wybodaeth ddiweddaraf am gynnydd y Llywodraeth tuag at y targed cychwynnol hwnnw o 125,000 o brentisiaethau. Wrth gwrs, mae'r Llywodraeth eisoes wedi dweud nad ydyn nhw'n credu eu bod nhw'n mynd i fod yn cyrraedd y targed hwnnw erbyn diwedd tymor y Senedd, ond byddai'n dda gwybod cyfanswm nifer y prentisiaethau newydd y bydd y Llywodraeth wedi eu sefydlu erbyn hynny. Felly, yn ei hanfod, pa mor bell i ffwrdd ydyn ni o'r targed cychwynnol hwnnw o 125,000 o brentisiaethau?
Rwy'n credu bod hyn yn arbennig o bwysig wrth ystyried yr adroddiad a gyhoeddwyd heddiw gan ColegauCymru a Ffederasiwn Hyfforddiant Cenedlaethol Cymru. Mae'r adroddiad yn tynnu sylw at y colledion yn y sectorau gweithgarwch proffesiynol, gwyddonol a thechnegol sy'n dod i gyfanswm o £31.6 miliwn i £42.9 miliwn o ran allbwn economaidd. Mae hynny'n 20 y cant o'r colledion cyffredinol y tynnir sylw atyn nhw yn yr adroddiad. Felly, sut allwn ni filwrio yn erbyn rhai o'r colledion hynny a sicrhau nad ydyn ni'n gweld ein hunain yn mynd tuag yn ôl ar yr agenda benodol hon? Oherwydd, wrth gwrs, mae hynny'n risg os na chawn ni'r arian yn iawn ynghylch prentisiaethau, a byddwn i'n awyddus iawn i ddeall uchelgeisiau'r Llywodraeth o ran sut rydym yn ariannu addysg bellach. Fe alwais am ddadl yn gynharach yn y datganiad busnes; rwy'n gobeithio bod hynny'n rhywbeth y gallwn ni symud ymlaen ag ef yn realistig yn y Senedd hon.
Yn gynharach eleni, fe ofynnais i un o'ch rhagflaenwyr sut y byddai'n sicrhau bod llwybrau sydd ar gael i bobl ifanc yn helpu i bontio'r bylchau sgiliau hynny mewn diwydiannau fel y diwydiant lled-ddargludyddion. Ches i ddim ateb ar y pryd. A fyddai'r Ysgrifennydd Cabinet yn gallu ateb y cwestiwn hwnnw gydag ychydig mwy o fanylion heddiw, neu o leiaf ddarparu datganiad ysgrifenedig, gan fy mod i'n deall na fydd cyfyngiadau amser, o bosibl, yn caniatáu i'r Ysgrifennydd Cabinet fynd trwy bethau mor fanwl ag yr hoffai hi?
Ac yn olaf, mewn datganiad blaenorol, fe godais i fater tanfuddsoddi mewn ymchwil, datblygu ac arloesi yng Nghymru unwaith eto. Ni welwyd cynnydd yn y dyraniadau yn 2024-25, a bu'n rhaid i Gyngor Cyllido Addysg Uwch Cymru wneud toriadau ar draws sefydliadau, a oedd yn golygu blwyddyn arall o ddirywiad mewn termau real. Mae hyn yn golygu bod Cymru'n derbyn cyfran is na Barnett o wariant Research England. Beth mae'r Ysgrifennydd Cabinet yn bwriadu ei wneud i unioni hyn?
I'm very grateful for those questions. So, I'll begin with the point about the importance of not only attracting those big inward investment propositions, but then actually allowing the space and the support for our own start-ups, if you like, to develop here in Wales, and we do have some really good support available. In November 2023, Cardiff University in partnership with Swansea University was awarded £4.1 million by the Engineering and Physical Sciences Research Council, and that was to deliver a place-based impact acceleration account. So, in addition to upskilling staff in existing companies, including in the compound semiconductor sector, funding will attract and nurture up to 15 spin-outs from academia to set up and commercialise their ideas in south Wales, and we would expect some of those to be probably in the compound semiconductor sector. The first call was launched in August of this year, and successful applicants will benefit from the expertise and facilities available at Cardiff University's Institute for Compound Semiconductors and Swansea University's Centre for Integrative Semiconductor Manufacturing. So, I think there is great opportunity for up to 15 spin-outs from academia right here in Wales to be entering this particular arena.
Of course, we've got the Development Bank of Wales as well and that provides support through seed funding or equity and loans to support both start-ups and early-stage businesses. So, again, if people have great ideas for which they want help to get off the ground, I would absolutely recommend a conversation with the development bank.
The points around skills are so important. I've mentioned some of the things that have been done with the WJEC and with the colleges in Wales, but I'd also just point to the fact that over recent years all the south Wales universities have launched specialist graduate and undergraduate courses to support the semiconductor industry, and those of course are in addition to the general electronics courses, which include semiconductor modules. So, at Cardiff University now, you can study an MSc in compound semiconductor physics, and that will obviously put you in a fantastic place to seek employment in this sector. And this sector has been here for 40 years and the investments being made in this sector are huge. You are on course for a fantastic career when you undertake these courses.
We're also doing lots of work to try and engage with people at the youngest age, so that kind of STEM outreach in schools as well. For example, at Techniquest, not very far from here, there is the KLA Lab. That's funded by the KLA Foundation, and they run workshops there to inspire young people in Wales to pursue careers in STEM. The KLA Community Zone project with the Newport Dragons, again, looks to raise awareness of STEM across the region. They have worked through the Sparkle Appeal in Gwent, and through that they fund the Tech Club, which supports disabled Welsh children and children with developmental difficulties, and it helps them to learn through technology, as well. So, there are lots of really important opportunities to engage with young people.
On the point in relation to the apprenticeship report, the Welsh Government doesn't necessarily recognise some of the assumptions on which the report is based. Since 2021, annual funding for apprenticeships in Wales has increased from £128 million to over £143 million this year, despite the fact that European Social Fund funding actually came to an end in 2024-25. I can provide a bit more detail. I don't want to go through it all. I can feel the Deputy Presiding Officer's eyes on me, so I won't go into too much detail, but the report, for example, doesn't recognise the significant increase in the take-up of degree apprenticeships in Wales.
You asked for the latest figures. The latest official statistics for apprenticeships show that, as of September 2023, there were 55,095 starts in this Senedd term, but, clearly, the programme keeps on delivering, so I would estimate that today it would be closer to 70,000. So, we are making strong progress. Clearly, there's more work to do in that space, but we're absolutely committed to that. And then we're also committed not only to getting a Barnett share, but, actually, to go much further in terms of the money that we get through Innovate UK. We published our innovation strategy earlier at the end of last year, and that had a very clear ambition to significantly increase the funding that we get through Innovate UK beyond just a Barnett share.
Rwy'n ddiolchgar iawn am y cwestiynau hyn. Felly, fe ddechreuaf i gyda'r pwynt ynglŷn â phwysigrwydd nid yn unig denu'r cynigion mewnfuddsoddi mawr hynny, ond yna caniatáu'r gofod a'r gefnogaeth i'n busnesau newydd ein hunain, os mynnwch chi, ddatblygu yma yng Nghymru, ac mae gennym ni gefnogaeth dda iawn ar gael. Ym mis Tachwedd 2023, dyfarnwyd £4.1 miliwn i Brifysgol Caerdydd, mewn partneriaeth â Phrifysgol Abertawe, gan Gyngor Ymchwil Peirianneg a'r Gwyddorau Ffisegol, ac roedd hynny i ddarparu cyfrif cyflymu effaith ar sail lle. Felly, yn ogystal ag uwchsgilio staff mewn cwmnïau presennol, gan gynnwys yn y sector lled-ddargludyddion cyfansawdd, bydd cyllid yn denu ac yn meithrin hyd at 15 o gwmnïau deillio o'r byd academaidd i sefydlu a masnacheiddio eu syniadau yn y de, a byddem yn disgwyl i rai o'r rheini fod yn y sector lled-ddargludyddion cyfansawdd fwy na thebyg. Lansiwyd yr alwad gyntaf ym mis Awst eleni, a bydd ymgeiswyr llwyddiannus yn elwa ar yr arbenigedd a'r cyfleusterau sydd ar gael yn Athrofa Lled-ddargludyddion Cyfansawdd Prifysgol Caerdydd a Chanolfan Gweithgynhyrchu Lled-ddargludyddion Integreiddiol Prifysgol Abertawe. Felly, rwy'n credu bod yna gyfle gwych i hyd at 15 o gwmnïau deillio o'r byd academaidd yma yng Nghymru fynd i mewn i'r maes penodol hwn.
Wrth gwrs, mae gennym ni Fanc Datblygu Cymru hefyd ac mae hwnnw'n darparu cymorth trwy gyllid sbarduno neu ecwiti a benthyciadau i gefnogi busnesau newydd a busnesau cyfnod cynnar. Felly, unwaith eto, os oes gan bobl syniadau gwych y maen nhw eisiau help i fwrw ymlaen â nhw, byddwn i wir yn argymell cael sgwrs gyda'r banc datblygu.
Mae'r pwyntiau o amgylch sgiliau mor bwysig. Rwyf wedi sôn am rai o'r pethau sydd wedi cael eu gwneud gyda CBAC a chyda'r colegau yng Nghymru, ond hoffwn i hefyd dynnu sylw at y ffaith bod yr holl brifysgolion yn y de, yn ystod y blynyddoedd diwethaf, wedi lansio cyrsiau arbenigol i raddedigion ac israddedigion i gefnogi'r diwydiant lled-ddargludyddion, ac mae'r rheini wrth gwrs yn ychwanegol at y cyrsiau electroneg cyffredinol, sy'n cynnwys modiwlau ar led-ddargludyddion. Felly, ym Mhrifysgol Caerdydd nawr, fe allwch chi astudio MSc mewn ffiseg lled-ddargludyddion cyfansawdd, a bydd hynny'n amlwg yn eich rhoi mewn sefyllfa wych i chwilio am waith yn y sector hwn. Ac mae'r sector hwn wedi bod yma ers 40 mlynedd ac mae'r buddsoddiadau sy'n cael eu gwneud yn y sector hwn yn enfawr. Rydych chi ar y trywydd iawn i gael gyrfa wych pan fyddwch chi'n ymgymryd â'r cyrsiau hyn.
Rydym hefyd yn gwneud llawer o waith i geisio ymgysylltu â phobl o'r oedran ieuengaf, fel y math hwnnw o allgymorth STEM mewn ysgolion hefyd. Er enghraifft, yn Techniquest, nid nepell o'r fan hon, mae Lab KLA. Mae hwnnw'n cael ei ariannu gan y KLA Foundation, ac maen nhw'n cynnal gweithdai yno i ysbrydoli pobl ifanc yng Nghymru i ddilyn gyrfaoedd ym maes STEM. Mae prosiect Parth Cymunedol KLA gyda Dreigiau Casnewydd, unwaith eto, yn ceisio codi ymwybyddiaeth o STEM ar draws y rhanbarth. Maen nhw wedi gweithio drwy Apêl Sparkle yng Ngwent, a thrwy hynny maen nhw'n ariannu'r Clwb Technoleg, sy'n cefnogi plant anabl yng Nghymru a phlant sydd ag anawsterau datblygiadol, ac mae'n eu helpu i ddysgu trwy dechnoleg hefyd. Felly, mae llawer o gyfleoedd pwysig iawn i ymgysylltu â phobl ifanc.
O ran y pwynt ynghylch yr adroddiad prentisiaethau, nid yw Llywodraeth Cymru o reidrwydd yn cydnabod rhai o'r rhagdybiaethau y mae'r adroddiad wedi'u seilio arnyn nhw. Ers 2021, mae cyllid blynyddol ar gyfer prentisiaethau yng Nghymru wedi cynyddu o £128 miliwn i dros £143 miliwn eleni, er gwaethaf y ffaith bod cyllid Cronfa Gymdeithasol Ewrop wedi dod i ben mewn gwirionedd yn 2024-25. Gallaf roi ychydig mwy o fanylion. Dydw i ddim eisiau mynd trwy'r cyfan. Gallaf deimlo llygaid y Dirprwy Lywydd arnaf, felly wnaf i ddim mynd i ormod o fanylion, ond nid yw'r adroddiad, er enghraifft, yn cydnabod y cynnydd sylweddol yn y nifer sy'n manteisio ar brentisiaethau gradd yng Nghymru.
Fe ofynnoch chi am y ffigurau diweddaraf. Mae'r ystadegau swyddogol diweddaraf ar gyfer prentisiaethau yn dangos, o fis Medi 2023, bod 55,095 o brentisiaethau wedi'u dechrau yn nhymor y Senedd hon, ond, yn amlwg, mae'r rhaglen yn parhau i fynd rhagddi, felly byddwn i'n amcangyfrif heddiw y byddai'n agosach at 70,000. Felly, rydyn ni'n gwneud cynnydd cryf. Yn amlwg, mae mwy o waith i'w wneud yn y maes hwnnw, ond rydyn ni wedi ymrwymo'n llwyr i hynny. Ac yna rydyn ni hefyd wedi ymrwymo nid yn unig i gael cyfran Barnett, ond, mewn gwirionedd, i fynd ymhellach o lawer o ran yr arian a gawn drwy Innovate UK. Fe wnaethon ni gyhoeddi ein strategaeth arloesi yn gynharach ddiwedd y llynedd, ac roedd honno'n cynnwys uchelgais clir iawn i gynyddu'n sylweddol y cyllid a gawn drwy Innovate UK y tu hwnt i gyfran Barnett yn unig.
Cabinet Secretary, thank you for your statement today. Vishay is certainly an important local employer in Newport and the region, providing highly skilled jobs, and with ambitious plans for expansion. With Welsh Government support, it's good to see the £51 million investment in new silicon production lines, and, currently, the company is applying for £52 million from the UK Government's automotive transformation fund, which would enable the UK's first compound semiconductor automotive centre for excellence, and that would enable total investment of some £1 billion and up to 900 direct high-value jobs.
More broadly, in terms of the cluster, Cabinet Secretary, with its private sector, public sector and higher education partnership, many believe Newport would be a potential location for a UK open-access compound foundry, something researchers have been calling for for a long time. So, we have some really exciting prospects to build on the success to date, Cabinet Secretary, and I'm sure the Welsh Government will do all it can to bring these projects to fruition.
Ysgrifennydd Cabinet, diolch am eich datganiad heddiw. Yn sicr, mae Vishay yn gyflogwr lleol pwysig yng Nghasnewydd a'r rhanbarth, sy'n darparu swyddi medrus iawn ac sydd â chynlluniau uchelgeisiol ar gyfer ehangu. Gyda chymorth Llywodraeth Cymru, mae'n dda gweld y buddsoddiad o £51 miliwn mewn llinellau cynhyrchu silicon newydd, ac, ar hyn o bryd, mae'r cwmni'n gwneud cais am £52 miliwn o gronfa trawsnewid modurol Llywodraeth y DU, a fyddai'n galluogi canolfan ragoriaeth gyntaf y DU ar gyfer cerbydau lled-ddargludyddion cyfansawdd, a byddai hynny'n galluogi buddsoddiad o tua £1 biliwn i gyd a hyd at 900 o swyddi gwerth uchel uniongyrchol.
Yn ehangach, o ran y clwstwr, Ysgrifennydd Cabinet, gyda'i bartneriaeth gyda'r sector preifat, y sector cyhoeddus ac addysg uwch, mae llawer o'r farn y byddai Casnewydd yn lleoliad posibl ar gyfer ffowndri cyfansawdd mynediad agored yn y DU, rhywbeth y mae ymchwilwyr wedi bod yn galw amdani ers amser maith. Felly, mae gennym ni rai rhagolygon cyffrous iawn i adeiladu ar y llwyddiant hyd yn hyn, Ysgrifennydd Cabinet, ac rwy'n siŵr y bydd Llywodraeth Cymru yn gwneud popeth o fewn ei gallu i sicrhau bod y prosiectau hyn yn cael eu rhoi ar waith.
I'm very grateful to John Griffiths for his comments. I know of his support for the compound semiconductor sector, which is right on his doorstep and, of course, will be incredibly important to so many constituents in Newport East. I'm aware of the application that has gone in to the UK Government in respect of funding that Vishay aims to secure. Obviously, it wouldn't be for the Welsh Government to seek to unduly influence decisions that the UK Government might wish to make in terms of its funding, but please be assured that we will be very clear with the UK Government about the importance of the compound semiconductor industry here in Wales, its potential for growth, its importance to the wider supply chain and the opportunities that we have here, bearing in mind everything that I've said to colleagues about the importance in terms of skills and how prepared we are to continue to scale up here in Wales.
Rwy'n ddiolchgar iawn i John Griffiths am ei sylwadau. Rwy'n gwybod am y gefnogaeth mae'n ei rhoi i'r sector lled-ddargludyddion cyfansawdd, sydd ar garreg ei ddrws a a fydd, wrth gwrs, yn hynod bwysig i gynifer o etholwyr yn Nwyrain Casnewydd. Rwy'n ymwybodol o'r cais sydd wedi'i gyflwyno i Lywodraeth y DU o ran cyllid y mae Vishay yn anelu i'w sicrhau. Yn amlwg, nid mater i Lywodraeth Cymru fyddai ceisio dylanwadu'n ormodol ar benderfyniadau y gallai Llywodraeth y DU fod eisiau eu gwneud o ran ei chyllid, ond gallwch fod yn sicr y byddwn ni'n glir iawn gyda Llywodraeth y DU am bwysigrwydd y diwydiant lled-ddargludyddion cyfansawdd yma yng Nghymru, ei botensial ar gyfer twf, ei bwysigrwydd i'r gadwyn gyflenwi ehangach a'r cyfleoedd sydd gennym yma, gan gofio popeth yr wyf wedi'i ddweud wrth fy nghyd-Aelodau am bwysigrwydd sgiliau a pha mor barod ydym i barhau i ehangu yma yng Nghymru.
Thank you for your statement, Cabinet Secretary. Some good news indeed, a good direction of travel, and reassuring that the Government is heading that way, particularly as it's so beneficial for my region.
Like many, I only realised the significance of semiconductors when the global shortage, caused by the pandemic, had a devasting knock-on effect on industries worldwide. These tiny devices are critical to almost everything, every aspect of modern technologies, from smartphones to advanced medical equipment. It's deeply concerning, therefore, that 80 per cent of the world's semiconductor production comes from Taiwan and South Korea—two nations that are increasingly vulnerable amid the global tensions. The US Government has recognised this, encouraging companies like TSMC to build semiconductor fabs domestically, despite the enormous cost. Here in south Wales and in my region, we have a thriving cluster of semiconductor firms and I, like the Cabinet Secretary, am pleased that, under the last UK Government, companies like KLA and Vishay were willing to invest millions of pounds into this.
I also want to welcome, just quickly, the fact that the investment zone programme and Cardiff capital region is continuing under your Labour watch. Cabinet Secretary, you have touched on this already, but I would urge you to continue the work of the last UK Government in fighting to ensure that Welsh universities get a greater share of UK Research and Innovation funding to support semiconductor research in Wales. And Cabinet Secretary, I urge you to—
Diolch am eich datganiad, Ysgrifennydd Cabinet. Rhywfaint o newyddion da yn wir, cyfeiriad teithio da, a sicrwydd bod y Llywodraeth yn mynd y ffordd honno, yn enwedig gan ei bod mor fuddiol i'm rhanbarth.
Fel llawer, dim ond pan gafodd y prinder byd-eang, a achoswyd gan y pandemig, sgil-effaith ddinistriol ar ddiwydiannau ledled y byd y sylweddolais pa mor bwysig yw lled-ddargludyddion. Mae'r dyfeisiau bach hyn yn hanfodol i bron popeth, pob agwedd ar dechnolegau modern, o ffonau clyfar i offer meddygol datblygedig. Mae'n peri pryder mawr, felly, bod 80 y cant o'r lled-ddargludyddion a gynhyrchir ledled y byd yn dod o Taiwan a De Korea—dwy wlad sy'n fwyfwy agored i niwed yng nghanol y tensiynau byd-eang. Mae Llywodraeth yr UD wedi cydnabod hyn ac wedi annog cwmnïau fel TSMC i adeiladu safleoedd gweithgynhyrchu lled-ddargludyddion yn y wlad, er gwaethaf y gost enfawr. Yma yn ne Cymru ac yn fy rhanbarth i, mae gennym glwstwr ffyniannus o gwmnïau lled-ddargludyddion ac rwyf i, fel yr Ysgrifennydd Cabinet, yn falch bod cwmnïau fel KLA a Vishay, o dan Lywodraeth ddiwethaf y DU, wedi bod yn barod i fuddsoddi miliynau o bunnoedd yn hyn.
Rwyf hefyd am groesawu, yn gyflym iawn, y ffaith bod y rhaglen parthau buddsoddi a phrifddinas-ranbarth Caerdydd yn parhau o dan oruchwyliaeth Llafur. Ysgrifennydd Cabinet, rydych eisoes wedi sôn am hyn, ond byddwn i'n eich annog i barhau â'r gwaith a wnaethpwyd gan Lywodraeth ddiwethaf y DU wrth ymladd i sicrhau bod prifysgolion Cymru yn cael cyfran well o gyllid Ymchwil ac Arloesi y DU i gefnogi ymchwil lled-ddargludyddion yng Nghymru. Ac Ysgrifennydd Cabinet, rwy'n eich annog i—
You need to conclude, please.
Mae angen i chi orffen, os gwelwch yn dda.
—ensure that the educational facilities in my region, as you've touched on already, are as prepared as they can be, but including schools, because we want to spark that interest early, particularly before GCSE choices, I would say, for the jobs of the future that will follow investment into schemes—
—sicrhau bod y cyfleusterau addysgol yn fy rhanbarth i, fel yr ydych wedi crybwyll eisoes, mor barod ag y gallan nhw fod, ond gan gynnwys ysgolion, oherwydd rydyn ni eisiau tanio'r diddordeb hwnnw'n gynnar, yn enwedig cyn dewisiadau TGAU, byddwn i'n dweud, ar gyfer swyddi'r dyfodol a fydd yn dilyn buddsoddiad mewn cynlluniau—
Laura, you need to conclude now, please
Laura, mae angen i chi orffen nawr, os gwelwch yn dda.
—to get the very most out of it, particularly, I'd just like to say, for mature students and those with disabilities. It would be good to concentrate on them so that they can benefit the most from apprenticeships going forward. Thank you.
—i gael y gorau ohono, yn enwedig, hoffwn i ddweud, ar gyfer myfyrwyr aeddfed a'r rhai ag anableddau. Byddai'n dda canolbwyntio arnyn nhw fel y gallan nhw elwa fwyaf ar brentisiaethau wrth symud ymlaen. Diolch.
I'm very grateful for those questions, particularly recognising the potential that there is here in Wales.
On that point in relation to Taiwan, we are operating in different markets. The products that are made in Taiwan are from large-volume silicone production facilities; these are huge—tens of billions of dollars of investment goes into those facilities. Our work is very much more in that very specialist niche end of things, and that's where we excel. So, we're not directly competing in that particular sense, and I don't think that that's a market that we would want to move into; I think the very specialist end of things is definitely the one that is working for us.
I would endorse everything that you've said about making sure that there are opportunities for all here; this is a real sector of growth, it's a really exciting sector, but it should offer opportunities very widely, and we will absolutely do everything we can to work to deliver that.
In terms of research and investment, again, it's really important that Wales gets, I would say, more than its fair share in terms of research and investment. I was pleased with the opportunities that might come through Horizon, for example. So, I think, again, there are lots of further opportunities for growth and for good announcements in this particular sector.
Rwy'n ddiolchgar iawn am y cwestiynau hynny, sy'n cydnabod yn arbennig y potensial sydd yma yng Nghymru.
O ran y pwynt hwnnw ynghylch Taiwan, rydyn ni'n gweithredu mewn gwahanol farchnadoedd. Mae'r cynhyrchion sy'n cael eu gwneud yn Taiwan yn dod o gyfleusterau cynhyrchu silicon cyfaint mawr; mae'r rhain yn enfawr—mae degau o biliynau o ddoleri o fuddsoddiad yn mynd i mewn i'r cyfleusterau hynny. Mae ein gwaith ni yn y pen arbenigol iawn hwnnw o bethau i raddau helaeth, a dyna lle rydyn ni'n rhagori. Felly, dydyn ni ddim yn cystadlu'n uniongyrchol yn yr ystyr benodol honno, a dydw i ddim yn credu bod honno'n farchnad y byddem eisiau symud iddi; rwy'n credu mai'r pen arbenigol iawn yw'r un sy'n gweithio i ni yn bendant.
Byddwn i'n cymeradwyo popeth rydych chi wedi'i ddweud am sicrhau bod cyfleoedd i bawb yma; mae hwn yn sector twf go iawn, mae'n sector cyffrous iawn, ond fe ddylai gynnig cyfleoedd yn eang iawn, a byddwn ni'n sicr yn gwneud popeth o fewn ein gallu i weithio i gyflawni hynny.
O ran ymchwil a buddsoddiad, unwaith eto, mae'n bwysig iawn bod Cymru'n cael, fyddwn i'n dweud, mwy na'i chyfran deg o ran ymchwil a buddsoddiad. Roeddwn i'n falch o'r cyfleoedd a allai ddod trwy Horizon, er enghraifft. Felly, rwy'n credu, unwaith eto, bod llawer o gyfleoedd pellach ar gyfer twf ac ar gyfer cyhoeddiadau da yn y sector penodol hwn.
Owen Peredur Griffiths—sorry. Peredur Owen Griffiths.
Owen Peredur Griffiths—sori. Peredur Owen Griffiths.
Diolch, Llywydd Dirprwy—Dirprwy Lywydd. [Laughter.] Thank you very much.
I'm really pleased to welcome this statement today. As we've heard, the semiconductor industry is of particular importance to my region. As a control systems engineering graduate, I'm particularly interested in semiconductors. I worked closely with the staff of the former Newport Wafer Fab site, after it was left high and dry following the ruling by the then UK Tory Government on the previous ownership. But this silicone plant, which is now owned by Vishay, is a vital component of the local and national economy of Wales, and it should get our full support.
The Institute of Physics have called for systematic issues that hold back the growth of STEM apprenticeships, technical skills and qualifications and physics-based academic routes to be assessed. Wales currently does not have enough people entering physics-based routes at post 16, which is not only a huge challenge for semiconductor and physics-based industries, but also physics teachers.
What conversations have you had with the Cabinet Secretary for Education to ensure that every child in school can pursue a pathway in physics or engineering education or careers without being denied the opportunity from an early age of being able to take GCSE science double awards? And how can we make sure that students, schools and teachers are aware of how learners can take skilled routes such as apprenticeships into high-quality careers like those in the semiconductor industry in south Wales? It’s really important to build that pipeline to be able to get people into high-paid jobs in this industry. Diolch.
Diolch, Llywydd Dirprwy—Dirprwy Lywydd. [Chwerthin.] Diolch yn fawr iawn.
Rwy'n falch iawn o groesawu'r datganiad hwn heddiw. Fel yr ydym wedi clywed, mae'r diwydiant lled-ddargludyddion yn arbennig o bwysig i'm rhanbarth i. Fel graddedig peirianneg systemau rheoli, mae gen i ddiddordeb arbennig mewn lled-ddargludyddion. Fe weithiais i'n agos gyda'r staff yn hen safle Newport Wafer Fab, ar ôl iddo gael ei adael ar y clwt yn dilyn dyfarniad Llywodraeth Dorïaidd y DU ar y pryd ar y berchnogaeth flaenorol. Ond mae'r gwaith silicon hwn, sydd bellach yn eiddo i Vishay, yn elfen hanfodol o economi leol a chenedlaethol Cymru, a dylai gael ein cefnogaeth lawn.
Mae'r Sefydliad Ffiseg wedi galw am asesu materion systematig sy'n dal twf prentisiaethau STEM, cymwysterau a sgiliau technegol a llwybrau academaidd sy'n seiliedig ar ffiseg yn ôl. Ar hyn o bryd, nid oes gan Gymru ddigon o bobl yn dilyn llwybrau ffiseg ar ôl 16, sydd nid yn unig yn her enfawr i ddiwydiannau lled-ddargludyddion a ffiseg, ond hefyd o ran athrawon ffiseg.
Pa sgyrsiau ydych chi wedi'u cael gydag Ysgrifennydd y Cabinet dros Addysg i sicrhau bod pob plentyn yn yr ysgol yn gallu dilyn llwybr addysg neu yrfaoedd mewn ffiseg neu beirianneg heb fod y cyfle i allu ymgymryd â gwobrau dwbl TGAU gwyddoniaeth yn cael eu gwadu iddyn nhw o oedran cynnar? A sut allwn ni sicrhau bod myfyrwyr, ysgolion ac athrawon yn ymwybodol o sut y gall dysgwyr gymryd llwybrau medrus fel prentisiaethau i yrfaoedd o ansawdd uchel fel y rhai yn y diwydiant lled-ddargludyddion yn y de? Mae'n bwysig iawn adeiladu'r biblinell honno er mwyn gallu cael pobl i mewn i swyddi sy'n talu'n dda yn y diwydiant hwn. Diolch.
I’m really grateful for those points, and particularly about the importance of the visibility of the sector. I mentioned I was talking to people from the semiconductor industry yesterday, and a really important point was made that people in Singapore know more about semiconductors in Wales than people in Wales know about semiconductors in Wales. The fact it is such a growing and exciting industry perhaps isn’t yet fully understood.
I think there’s definitely work for us to do in terms of just showcasing the incredible careers and the exciting innovations that people can be involved with in this particular sector. So, I think there’s work for us to do as Government, but actually I think it’s something that the cluster and the individual businesses themselves are actually working very hard at. I’ve mentioned some of the work that is going on at Techniquest, some of the work that these businesses do with schools and so on to try and have those early conversations.
As you said, it has to be something that young people understand that there are careers in, but equally I think there’s work to do with parents as well, so that when their child goes home and says, ‘I want to be involved in the semiconductor industry in future’, the parent knows that this is actually a really exciting thing to hear from their child and finds ways to support them. Because again, it’s so new to so many people and we just need to keep raising the importance of the sector and the absolutely fantastic roles that people can have.
Rwy'n ddiolchgar iawn am y pwyntiau hynny, ac yn enwedig am bwysigrwydd gwelededd y sector. Soniais fy mod i'n siarad â phobl o'r diwydiant lled-ddargludyddion ddoe, a chafodd pwynt pwysig iawn eu gwneud bod pobl yn Singapore yn gwybod mwy am led-ddargludyddion yng Nghymru nag y mae pobl yng Nghymru yn ei wybod am led-ddargludyddion yng Nghymru. Efallai nad yw'r ffaith ei fod yn ddiwydiant mor ffyniannus a chyffrous yn cael ei ddeall yn llawn eto.
Rwy'n credu bod yna waith i ni ei wneud yn bendant o ran arddangos y gyrfaoedd anhygoel a'r datblygiadau arloesol cyffrous y gall pobl fod yn rhan ohonyn nhw yn y sector penodol hwn. Felly, rwy'n credu bod yna waith i ni ei wneud fel Llywodraeth, ond mewn gwirionedd rwy'n credu ei fod yn rhywbeth y mae'r clwstwr a'r busnesau unigol eu hunain yn gweithio'n galed iawn arno. Rwyf wedi sôn am rywfaint o'r gwaith sy'n mynd ymlaen yn Techniquest, rhywfaint o'r gwaith mae'r busnesau yma'n ei wneud gydag ysgolion ac yn y blaen i geisio cael y sgyrsiau cynnar yna.
Fel y dywedoch chi, mae'n rhaid iddo fod yn rhywbeth y mae pobl ifanc yn deall bod yna yrfaoedd ynddo ond, yn yr un modd, rwy'n credu bod gwaith i'w wneud gyda rhieni hefyd er mwyn sicrhau, pan fydd ei blentyn yn mynd adref ac yn dweud, 'Rwyf am fod yn rhan o'r diwydiant lled-ddargludyddion yn y dyfodol', bod y rhiant yn gwybod bod hyn yn rhywbeth cyffrous iawn i'w glywed gan ei blentyn a'i fod yn dod o hyd i ffyrdd o'i gefnogi. Oherwydd unwaith eto, mae mor newydd i gynifer o bobl ac mae angen i ni barhau i godi pwysigrwydd y sector a'r rolau hollol wych y gall pobl eu cael.
Yn olaf, Mike Hedges.
Finally, Mike Hedges.
Thank you, Deputy Presiding Officer. I welcome the statement on compound semiconductors. The world produces more than 1 trillion chips a year, and modern cars need anywhere between 1,500 and 3,000 chips. The iPhone 12 reportedly has around 1,400 semiconductors. The top five countries manufacturing semiconductors are Taiwan, which is the largest, South Korea, China, USA and Japan; 90 per cent of all semiconductors are built in these countries. What we can see from that is that locality and closeness to market is not the key factor driving growth. What size market is Wales aiming for? What Taiwan has is a well-educated workforce, a strong semiconductor industry ecosystem, a Government that has offered generous incentives to companies that locate or expand their operation in Taiwan, and it’s worked to develop a robust supply chain for the industry and well-developed infrastructure. Can Wales create a strong semiconductor manufacturing base by copying what they’ve done in Taiwan?
Diolch, Dirprwy Lywydd. Rwy'n croesawu'r datganiad ar led-ddargludyddion cyfansawdd. Mae'r byd yn cynhyrchu mwy na 1 triliwn o sglodion y flwyddyn, ac mae angen rhwng 1,500 a 3,000 o sglodion ar geir modern. Yn ôl y sôn, mae gan yr iPhone 12 tua 1,400 o led-ddargludyddion. Y pum gwlad sy'n cynhyrchu'r nifer mwyaf o led-ddargludyddion yw Taiwan, sef y mwyaf, De Korea, Tsieina, UDA a Japan; mae 90% o'r holl led-ddargludyddion yn cael eu hadeiladu yn y gwledydd hyn. Yr hyn y gallwn ni ei weld o hynny yw nad yr ardal ac agosrwydd i'r farchnad yw'r ffactor allweddol sy'n gyrru twf. Marchnad o ba faint y mae Cymru yn anelu at ei chael? Yr hyn sydd gan Taiwan yw gweithlu addysgedig, ecosystem diwydiant lled-ddargludyddion gref, Llywodraeth sydd wedi cynnig cymhellion hael i gwmnïau sy'n lleoli neu'n ehangu eu gweithrediad yn Taiwan, ac mae wedi gweithio i ddatblygu cadwyn gyflenwi gadarn ar gyfer y diwydiant a seilwaith datblygedig. A all Cymru greu sylfaen gweithgynhyrchu lled-ddargludyddion gref trwy gopïo'r hyn maen nhw wedi'i wneud yn Taiwan?
I’m very grateful for those points. The sheer number of examples that Mike Hedges was able to give just shows the potential for us here in Wales. Because of course, semiconductors are used in automotive, communications, healthcare, defence, aerospace, security, energy efficiency, robotics, the internet of things—actually, these are all areas in which Wales excels, and these are a number of the areas that the UK Government has identified in its industrial strategy. It is part of a wider picture in terms of our economic offer and our opportunities for the future. I think that that is very important.
We’re not competing with Taiwan, because we’re operating in a different part of the sector, but we certainly learn from the work that they’ve done in Taiwan and the importance of supporting the skills agenda. That’s very clear to us, and I hope I’ve been able to set out some of the work that’s been going on in terms of schools and colleges and universities to support the development of those particular sectors.
We are involved in such a wide range of international collaborations where we’re able to learn from other countries and share our own knowledge in this space. I’ve mentioned the importance of Horizon Europe, but we’re also involved in SEMI Europe—we’ve been a member since 2001—and that again allows us to get some really good international visibility for the community here in Wales through trade events, sponsorships, speaking opportunities, and so on.
And of course there’s the European Semiconductor Regions Alliance, and Wales is one of the 27 founding regions of that alliance. Again, that offers a really important platform for collaboration and for learning as well. So, whilst we’re very keen to learn from other parts of the world, we actually have an awful lot that we can share as well.
Rwy'n ddiolchgar iawn am y pwyntiau hynny. Mae'r nifer enfawr o enghreifftiau yr oedd Mike Hedges yn gallu eu rhoi yn dangos y potensial i ni yma yng Nghymru. Oherwydd, wrth gwrs, mae lled-ddargludyddion yn cael eu defnyddio ym meysydd moduro, cyfathrebu, gofal iechyd, amddiffyn, awyrofod, diogelwch, effeithlonrwydd ynni, roboteg, y rhyngrwyd—a dweud y gwir, mae'r rhain i gyd yn feysydd lle mae Cymru'n rhagori, ac mae'r rhain yn nifer o'r meysydd y mae Llywodraeth y DU wedi'u nodi yn ei strategaeth ddiwydiannol. Mae'n rhan o ddarlun ehangach o ran ein cynnig economaidd a'n cyfleoedd ar gyfer y dyfodol. Rwy'n credu bod hynny'n bwysig iawn.
Dydyn ni ddim yn cystadlu â Taiwan, oherwydd rydyn ni'n gweithredu mewn rhan wahanol o'r sector, ond rydyn ni'n sicr yn dysgu o'r gwaith maen nhw wedi'i wneud yn Taiwan a phwysigrwydd cefnogi'r agenda sgiliau. Mae hynny'n amlwg iawn i ni, ac rwy'n gobeithio fy mod wedi gallu nodi peth o'r gwaith sydd wedi bod yn digwydd o ran ysgolion a cholegau a phrifysgolion i gefnogi datblygiad y sectorau penodol hynny.
Rydyn ni'n ymwneud ag ystod mor eang o gydweithrediadau rhyngwladol lle gallwn ni ddysgu o wledydd eraill a rhannu ein gwybodaeth ein hunain yn y maes hwn. Rwyf wedi sôn am bwysigrwydd Horizon Europe, ond rydyn ni hefyd yn ymwneud â SEMI Europe—rydyn ni wedi bod yn aelod ers 2001—ac mae hynny, unwaith eto, yn caniatáu i ni gael gwelededd rhyngwladol da iawn i'r gymuned yma yng Nghymru trwy ddigwyddiadau masnach, nawdd, cyfleoedd siarad, ac yn y blaen.
Ac wrth gwrs mae Cynghrair Rhanbarthau Lled-ddargludyddion Ewrop, ac mae Cymru yn un o 27 o ranbarthau sefydlol y gynghrair honno. Unwaith eto, mae hynny'n cynnig llwyfan pwysig iawn ar gyfer cydweithredu ac ar gyfer dysgu hefyd. Felly, er ein bod ni'n awyddus iawn i ddysgu o rannau eraill o'r byd, mae gennym ni lawer iawn y gallwn ni ei rannu hefyd.
Diolch i Ysgrifennydd y Cabinet.
Yn unol â Rheol Sefydlog 12.24, oni bai fod Aelod yn gwrthwynebu, caiff y pedwar cynnig o dan eitemau 9, 10, 11 a 12, y rheoliadau triniaethau arbennig, eu grwpio i'w trafod ond gyda phleidleisiau ar wahân. Gwelaf nad oes unrhyw wrthwynebiad.
I thank the Cabinet Secretary.
In accordance with Standing Order 12.24, unless a Member objects, the four motions under items 9, 10, 11 and 12, the special procedures regulations, will be grouped for debate but with separate votes. I see that there are no objections.
Felly, galwaf ar Ysgrifennydd y Cabinet dros Iechyd a Gofal Cymdeithasol, Jeremy Miles.
Therefore, I call on the Cabinet Secretary for Health and Social Care, Jeremy Miles.
Cynnig NDM8736 Jane Hutt
Cynnig bod y Senedd, yn unol â Rheol Sefydlog 27.5, yn cymeradwyo bod y fersiwn ddrafft o Reoliadau Unigolion sydd wedi eu Hesemptio o ran Triniaethau Arbennig (Cymru) 2024 yn cael ei llunio yn unol â’r fersiwn ddrafft a osodwyd yn y Swyddfa Gyflwyno ar 17 Medi 2024.
Motion NDM8736 Jane Hutt
To propose that the Senedd, in accordance with Standing Order 27.5, approves that the draft The Special Procedures Exempted Individuals (Wales) Regulations 2024 is made in accordance with the draft laid in the Table Office on 17 September 2024.
Cynnig NDM8739 Jane Hutt
Cynnig bod y Senedd, yn unol â Rheol Sefydlog 27.5, yn cymeradwyo bod y fersiwn ddrafft o Reoliadau Trwyddedau Triniaeth Arbennig (Cymru) 2024 yn cael ei llunio yn unol â’r fersiwn ddrafft a osodwyd yn y Swyddfa Gyflwyno ar 15 Hydref 2024.
Motion NDM8739 Jane Hutt
To propose that the Senedd, in accordance with Standing Order 27.5, approves that the draft The Special Procedure Licences (Wales) Regulations 2024 is made in accordance with the draft laid in the Table Office on 15 October 2024.
Cynnig NDM8737 Jane Hutt
Cynnig bod y Senedd, yn unol â Rheol Sefydlog 27.5, yn cymeradwyo bod y fersiwn ddrafft o Reoliadau Mangreoedd a Cherbydau a Gymeradwywyd o ran Triniaethau Arbennig (Cymru) 2024 yn cael ei llunio yn unol â’r fersiwn ddrafft a osodwyd yn y Swyddfa Gyflwyno ar 17 Medi 2024.
Motion NDM8737 Jane Hutt
To propose that the Senedd, in accordance with Standing Order 27.5, approves that the draft The Special Procedures Approved Premises and Vehicles (Wales) Regulations 2024 is made in accordance with the draft laid in the Table Office on 17 September 2024.
Cynnig NDM8738 Jane Hutt
Cynnig bod y Senedd, yn unol â Rheol Sefydlog 27.5, yn cymeradwyo bod y fersiwn ddrafft o Reoliadau Gwrthrychau Rhagnodedig ar gyfer Tyllu’r Corff (Triniaethau Arbennig) (Cymru) 2024 yn cael ei llunio yn unol â’r fersiwn ddrafft a osodwyd yn y Swyddfa Gyflwyno ar 17 Medi 2024.
Motion NDM8738 Jane Hutt
To propose that the Senedd, in accordance with Standing Order 27.5, approves that the draft The Prescribed Objects for Body Piercing (Special Procedures) (Wales) Regulations 2024 is made in accordance with the draft laid in the Table Office on 17 September 2024.
Cynigiwyd y cynigion.
Motions moved.
Diolch, Dirprwy Lywydd. Dwi'n gwneud y cynigion a dwi eisiau diolch i'r Pwyllgor Deddfwriaeth, Cyfiawnder a'r Cyfansoddiad am ei waith yn craffu ar yr offerynnau statudol yma.
Thank you, Deputy Presiding Officer. I move the motions and I want to thank the Legislation, Justice and Constitution Committee for its work in scrutinising these statutory instruments.
The committee commented on the seven years it's taken to implement these regulations since the Public Health (Wales) Act, as the parent Act, received Royal Assent in 2017. The Welsh Government's response to the unprecedented challenge of Brexit and the worldwide pandemic had a significant impact on the time frame to produce these regulations. The regulations before you will help to protect public health by creating a mandatory licensing scheme for special procedures in Wales. The national scheme, which is the first of its kind in the UK, will regulate practitioners and businesses performing acupuncture, body piercing, electrolysis and tattooing in Wales. It will drive up standards of hygiene, infection prevention and control, and safety for clients and practitioners. All individuals who perform any of the procedures will need to be licensed, and the premises and vehicles from which they operate must be approved. This will enable local authorities to apply an improved, robust and consistent approach to regulation across Wales, with more effective powers to deal with anyone who operates illegally.
A national public register will display all licence holders, approved premises and vehicle certificate holders. Many practitioners and premises are already reaching the standards that the new scheme requires, but there will be others who are not. The introduction of the scheme will bring all practitioners up to the standards of the best, preventing a two-tier system from operating. This will provide confidence to the public that the individuals and businesses they are using are authorised to operate in Wales. I urge Members to support these regulations.
Tynnodd y pwyllgor sylw at y saith mlynedd y mae wedi'i gymryd i weithredu'r rheoliadau hyn ers i Ddeddf Iechyd y Cyhoedd (Cymru), y rhiant-ddeddf, gael Cydsyniad Brenhinol yn 2017. Cafodd ymateb Llywodraeth Cymru i her ddigynsail Brexit a'r pandemig byd-eang effaith sylweddol ar yr amserlen i gynhyrchu'r rheoliadau hyn. Bydd y rheoliadau ger eich bron yn helpu i ddiogelu iechyd y cyhoedd drwy greu cynllun trwyddedu gorfodol ar gyfer gweithdrefnau arbennig yng Nghymru. Bydd y cynllun cenedlaethol, y cyntaf o'i fath yn y DU, yn rheoleiddio ymarferwyr a busnesau sy'n cynnal aciwbigo, tyllu'r corff, electrolysis a thatŵio yng Nghymru. Bydd yn codi safonau hylendid, atal a rheoli heintiau, a diogelwch i gleientiaid ac ymarferwyr. Bydd angen i bob unigolyn sy'n cynnal unrhyw un o'r gweithdrefnau gael eu trwyddedu, a rhaid cymeradwyo'r safle a'r cerbydau y maent yn gweithredu ohonynt. Bydd hyn yn galluogi awdurdodau lleol i gymhwyso dull gwell, cadarn a chyson o reoleiddio ledled Cymru, gyda phwerau mwy effeithiol i ddelio ag unrhyw un sy'n gweithredu'n anghyfreithlon.
Bydd cofrestr gyhoeddus genedlaethol yn arddangos holl ddeiliaid trwyddedau, deiliaid cymeradwy eiddo a thystysgrif cerbydau. Mae llawer o ymarferwyr a safleoedd eisoes yn cyrraedd y safonau sydd eu hangen ar y cynllun newydd, ond bydd eraill sydd ddim. Bydd cyflwyno'r cynllun yn codi'r holl ymarferwyr at y safonau gorau, gan atal system ddwy haen rhag gweithredu. Bydd hyn yn rhoi hyder i'r cyhoedd bod yr unigolion a'r busnesau y maent yn eu defnyddio wedi'u hawdurdodi i weithredu yng Nghymru. Rwy'n annog Aelodau i gefnogi'r rheoliadau hyn.
Galwaf ar Gadeirydd y Pwyllgor Deddfwriaeth, Cyfiawnder a’r Cyfansoddiad, Mike Hedges.
I call on the Chair of the Legislation, Justice and Constitution Committee, Mike Hedges.
Thank you, Deputy Presiding Officer. The Legislation, Justice and Constitution Committee has reported on each of the draft regulations being considered this afternoon. Each of the committee’s reports is available via today’s Plenary agenda, as well as the correspondence we exchanged with both the Cabinet Secretary and the First Minister. I will direct Members of the Senedd to the committee’s reports for the specific matters we raised, both as technical reporting points and merits points. But I will take this opportunity to thank the Cabinet Secretary for the responses the committee received to its various reports. This afternoon my comments on behalf of the committee will focus on the Welsh Government’s approach to legislating.
Members will know that the Legislation, Justice and Constitution Committee considers all subordinate legislation laid before the Senedd, as well as all Bills introduced here. The committee has had first-hand experience of the volume of subordinate legislation being made or proposed by the Welsh Government. More subordinate legislation has been considered by the committee this year compared to roughly the same point in the fifth Senedd.
When the committee expressed concerns to the Cabinet Secretary and the First Minister about the time frame within which the licensing scheme associated with special procedures has been implemented, which is over seven years, we did so understanding that the Welsh Government as a whole has been bringing forward significant numbers and pieces of subordinate legislation.
The committee’s predecessor in the fifth Senedd was also a key participant in the extensive amount of work required to make and approve the volume of legislation that was needed to deliver both the UK’s exit from the European Union and to support public health interests during the COVID pandemic. As such, it also understands the work undertaken by Government on these big issues.
Nonetheless, the Senedd passed primary legislation in 2017 for the purpose of improving public health, which required the Welsh Ministers to bring forward subordinate legislation in order to fully implement the policy approved by the Senedd. Seven years is not an insignificant delay. It was for reasons of promoting good legislative practice that we raised concerns. It is unfortunate that it appears the Cabinet Secretary took from our correspondence that the committee has called into question whether or not civil servants had been working hard on this matter. That is not the case.
As a wider issue, the Welsh Government will know of the committee’s views on Bills that hand over power to the Executive to fill in large legislative gaps using subordinate legislation. With more and more delegated legislation doing the heavy lifting, governments need to not just propose and secure the Senedd's approval of the primary legislation, but also bring forward on time the regulations that may actually deliver the overall policy intention.
Again, in closing, I thank the Cabinet Secretary for the response to all our reports and for further information given to us via correspondence.
Diolch yn fawr, Dirprwy Lywydd. Mae'r Pwyllgor Deddfwriaeth, Cyfiawnder a'r Cyfansoddiad wedi adrodd ar bob un o'r rheoliadau drafft sy'n cael eu hystyried y prynhawn yma. Mae pob un o adroddiadau'r pwyllgor ar gael drwy agenda'r Cyfarfod Llawn heddiw, yn ogystal â'r ohebiaeth a gyfnewidiwyd gennym gyda'r Ysgrifennydd Cabinet a'r Prif Weinidog. Byddaf yn cyfeirio Aelodau o'r Senedd at adroddiadau'r pwyllgor ar gyfer y materion penodol a godwyd, fel pwyntiau adrodd technegol a phwyntiau rhinweddau. Ond byddaf yn achub ar y cyfle hwn i ddiolch i'r Ysgrifennydd Cabinet am yr ymatebion a gafodd y pwyllgor i'w adroddiadau amrywiol. Y prynhawn yma, bydd fy sylwadau ar ran y pwyllgor yn canolbwyntio ar ddull Llywodraeth Cymru o ddeddfu.
Bydd yr Aelodau'n gwybod bod y Pwyllgor Deddfwriaeth, Cyfiawnder a'r Cyfansoddiad yn ystyried yr holl is-ddeddfwriaeth a osodwyd gerbron y Senedd, yn ogystal â'r holl Filiau a gyflwynir yma. Mae'r pwyllgor wedi cael profiad uniongyrchol o nifer yr is-ddeddfwriaeth sy'n cael ei gwneud neu ei chynnig gan Lywodraeth Cymru. Mae'r pwyllgor wedi ystyried mwy o is-ddeddfwriaeth eleni o'i gymharu â thua'r un cyfnod yn y pumed Senedd.
Pan fynegodd y pwyllgor bryderon wrth yr Ysgrifennydd Cabinet a'r Prif Weinidog am yr amserlen y gweithredwyd y cynllun trwyddedu sy'n gysylltiedig â gweithdrefnau arbennig, sydd dros saith mlynedd, gwnaethom hynny gan ddeall bod Llywodraeth Cymru gyfan wedi bod yn cyflwyno nifer fawr a darnau sylweddol o is-ddeddfwriaeth.
Roedd rhagflaenydd y pwyllgor yn y pumed Senedd hefyd yn gyfranogwr allweddol yn y gwaith helaeth sydd ei angen i wneud a chymeradwyo nifer y ddeddfwriaeth yr oedd ei hangen i gyflawni ymadawiad y DU o'r Undeb Ewropeaidd ac i gefnogi buddiannau iechyd y cyhoedd yn ystod pandemig COVID-19. Felly, mae hefyd yn deall y gwaith a wnaed gan y Llywodraeth ar y materion mawr hyn.
Serch hynny, pasiodd y Senedd ddeddfwriaeth sylfaenol yn 2017 er mwyn gwella iechyd y cyhoedd, a oedd yn ei gwneud yn ofynnol i Weinidogion Cymru gyflwyno is-ddeddfwriaeth er mwyn gweithredu'r polisi a gymeradwywyd gan y Senedd yn llawn. Nid yw saith mlynedd yn oedi ansylweddol. Codwyd pryderon gennym am resymau hybu arferion deddfwriaethol da. Mae'n anffodus ei bod yn ymddangos bod yr Ysgrifennydd Cabinet wedi cymryd o'n gohebiaeth fod y pwyllgor wedi cwestiynu a oedd gweision sifil wedi bod yn gweithio'n galed ar y mater hwn ai peidio. Nid yw hynny'n wir.
Fel mater ehangach, bydd Llywodraeth Cymru yn gwybod am farn y pwyllgor ar Filiau sy'n trosglwyddo pŵer i'r Weithrediaeth lenwi bylchau deddfwriaethol mawr gan ddefnyddio is-ddeddfwriaeth. Gyda mwy a mwy o ddeddfwriaeth ddirprwyedig yn ysgwyddo pen trymaf y baich, mae angen i lywodraethau nid yn unig gynnig a sicrhau cymeradwyaeth y Senedd i'r brif ddeddfwriaeth, ond hefyd gyflwyno'r rheoliadau ar amser a allai gyflawni'r bwriad polisi cyffredinol mewn gwirionedd.
Unwaith eto, wrth gloi, diolchaf i'r Ysgrifennydd Cabinet am yr ymateb i'n holl adroddiadau ac am ragor o wybodaeth a roddwyd i ni drwy ohebiaeth.
I think we should be investigating this matter, quite frankly. I read the correspondence from the Minister on the matter of the timescale, and I have to say I found it entirely unconvincing. I found all of his arguments unconvincing, I'm afraid. I sat on the original legislation committee, not just in the last Senedd, but in the Senedd before that, which considered these matters. Mark Drakeford was the health Minister at the time, and he brought forward a public health Bill in the 2015-16 session, which fell at the last part of that Senedd, and it was reintroduced, then, following the election in 2017. So, the Welsh Government has been trying to legislate on this matter for most of the last decade. The Minister for delivery is entering the Chamber, and I'm glad she's entering the Chamber, because I think it goes to the heart of some of the problems that the Welsh Government has faced in recent years.
The Minister, in his argument, says that the Welsh Government was unable to bring forward regulations for seven years because of COVID and because of Brexit. Well, that's not convincing, because we had three years before these matters raised their heads. We didn't have COVID until 2020, when the legislation was already on the statute book, and because the legislation had been prepared in the previous Senedd and not that Senedd, they already had time to prepare the sort of primary legislation that they would have required to deliver it. So, that's not convincing. And, of course, Brexit didn't actually occur until 2021, which is four years after the legislation was required, and we hear Ministers time and time again coming to this place telling us that we have to go to London to legislate, we have to use Westminster to legislate on devolved matters, because of the urgency of legislation, because legislation has to reach the statute book in a very urgent way. And then we find, when Welsh Government itself has the whole power over legislation and is able to deliver on its own commitments, it takes seven years to do it.
Now, these are the conversations that we need to have, and I speak as somebody who wants to see this Government re-elected. If you're unable to deliver legislation over two Senedds, then we have to ask serious questions about the capacity of Welsh Government to deliver its legislative programme. Are we, for example—? We had a conversation earlier this afternoon about coal tip safety. A piece of legislation is going to be introduced here in two weeks' time to deliver the guarantees that we require on coal tip safety. How long will we wait when that is enacted for that actually to start to bite in the communities that I represent and many of us here represent?
So, this is a very serious matter, and I don't believe that we can simply sit back and allow the Welsh Government to say one thing in terms of the need for fast, efficient legislation and then allow legislation to rest before it's implemented for so long. And the Minister in this case, of course, is a former Counsel General, so he's heard me preaching about the need for more Government lawyers—probably not the most popular campaign I've ever tried to fight, but I do believe that we need to have the resource in Welsh Government to deliver on the legislation that this place has been asked to enact. You cannot come to this place, ask us to enact legislation and then not deliver on it without good reason. And that means that we have to be clear—and this is the question I would put to the Minister for delivery—does the Welsh Government have the capacity it requires to deliver its own legislative programme? If it doesn't have that capacity, then it should be very clear and say so, so that we can adjust our own legislative programmes for that, and we can tell our constituents that we don't have the capacity to deliver on the things that we are making promises about.
I won't detain Members any further. I’ve heard what the whipping advice is, so I don't want to become even more unpopular in this place as a consequence of this. But I do believe that this is a serious matter that the Minister and the Government have to address as a matter of urgency. Thank you.
Rwy'n credu y dylem fod yn ymchwilio i'r mater hwn, a dweud y gwir. Darllenais yr ohebiaeth gan y Gweinidog ar fater yr amserlen, ac mae'n rhaid i mi ddweud fy mod yn ei chael hi'n gwbl anargyhoeddiadol. Yn fy marn i, roedd ei holl ddadleuon yn anargyhoeddiadol, mae gen i ofn. Roeddwn i ar y pwyllgor deddfwriaeth gwreiddiol, nid yn unig yn y Senedd ddiwethaf, ond yn y Senedd cyn honno, a ystyriodd y materion hyn. Mark Drakeford oedd y Gweinidog iechyd ar y pryd, a chyflwynodd Fil iechyd cyhoeddus yn sesiwn 2015-16, a gwympodd yn rhan olaf y Senedd honno, ac fe'i hailgyflwynwyd wedyn, yn dilyn yr etholiad yn 2017. Felly, mae Llywodraeth Cymru wedi bod yn ceisio deddfu ar y mater hwn am y rhan fwyaf o'r degawd diwethaf. Mae'r Gweinidog cyflawni yn dod i mewn i'r Siambr, ac rwy'n falch ei bod yn dod i mewn i'r Siambr, oherwydd rwy'n credu ei fod yn mynd i wraidd rhai o'r problemau y mae Llywodraeth Cymru wedi'u hwynebu yn ystod y blynyddoedd diwethaf.
Dywed y Gweinidog, yn ei ddadl, nad oedd Llywodraeth Cymru wedi gallu cyflwyno rheoliadau am saith mlynedd oherwydd COVID-19 ac oherwydd Brexit. Wel, nid yw hynny'n argyhoeddiadol, oherwydd roedd gennym dair blynedd cyn i'r materion hyn godi. Nid oedd gennym COVID-19 tan 2020, pan oedd y ddeddfwriaeth eisoes ar y llyfr statud, ac oherwydd bod y ddeddfwriaeth wedi'i pharatoi yn y Senedd flaenorol ac nid y Senedd honno, roedd ganddynt amser eisoes i baratoi'r math o ddeddfwriaeth sylfaenol y bydden nhw wedi fod ei angen i'w chyflawni. Felly, nid yw hynny'n argyhoeddiadol. Ac, wrth gwrs, ni ddigwyddodd Brexit tan 2021, sef pedair blynedd ar ôl bod angen y ddeddfwriaeth, ac rydym yn clywed Gweinidogion dro ar ôl tro yn dod i'r lle hwn yn dweud wrthym fod yn rhaid i ni fynd i Lundain i ddeddfu, mae'n rhaid i ni ddefnyddio San Steffan i ddeddfu ar faterion datganoledig, oherwydd anghenraid deddfwriaeth, oherwydd bod yn rhaid i ddeddfwriaeth gyrraedd y llyfr statud ar frys. Ac yna rydym yn canfod, pan fydd gan Lywodraeth Cymru ei hun y pŵer cyfan dros ddeddfwriaeth a'i bod yn gallu cyflawni ei hymrwymiadau ei hun, ei bod yn cymryd saith mlynedd i'w wneud.
Nawr, dyma'r sgyrsiau y mae angen i ni eu cael, ac rwy'n siarad fel rhywun sydd am weld y Llywodraeth hon yn cael ei hailethol. Os na allwch chi gyflwyno deddfwriaeth dros ddwy Senedd, yna mae'n rhaid i ni ofyn cwestiynau difrifol am allu Llywodraeth Cymru i gyflawni ei rhaglen ddeddfwriaethol. Ydyn ni, er enghraifft—? Cawsom sgwrs yn gynharach y prynhawn yma am ddiogelwch tomenni glo. Mae darn o ddeddfwriaeth yn mynd i gael ei chyflwyno yma ymhen pythefnos i gyflawni'r gwarantau sydd eu hangen arnom ar ddiogelwch tomenni glo. Am ba hyd y byddwn ni'n aros pan fydd hynny'n cael ei ddeddfu i hynny ddechrau cydio yn y cymunedau rwyf i'n eu cynrychioli a llawer ohonom yma yn eu cynrychioli?
Felly, mae hwn yn fater difrifol iawn, ac nid wyf yn credu y gallwn eistedd yn ôl a chaniatáu i Lywodraeth Cymru ddweud un peth o ran yr angen am ddeddfwriaeth gyflym, effeithlon ac yna'n caniatáu i ddeddfwriaeth orffwys cyn iddi gael ei rhoi ar waith cyhyd. Ac mae'r Gweinidog yn yr achos hwn, wrth gwrs, yn gyn-Gwnsler Cyffredinol, felly mae wedi fy nghlywed yn pregethu am yr angen am fwy o gyfreithwyr y Llywodraeth—mae'n debyg nad yr ymgyrch fwyaf poblogaidd i mi geisio ei hymladd erioed, ond rwy'n credu bod angen i ni gael yr adnodd yn Llywodraeth Cymru i gyflawni'r ddeddfwriaeth y gofynnwyd i'r lle hwn ei deddfu. Ni allwch ddod i'r lle hwn, gofyn i ni ddeddfu deddfwriaeth ac yna peidio â'i chyflawni heb reswm da. Ac mae hynny'n golygu bod yn rhaid i ni fod yn glir—a dyma'r cwestiwn y byddwn yn ei ofyn i'r Gweinidog cyflawni—a oes gan Lywodraeth Cymru y capasiti sydd ei angen arni i gyflawni ei rhaglen ddeddfwriaethol ei hun? Os nad oes ganddi'r gallu hwnnw, yna dylai fod yn glir iawn a dweud hynny, fel y gallwn addasu ein rhaglenni deddfwriaethol ein hunain ar gyfer hynny, a gallwn ddweud wrth ein hetholwyr nad oes gennym y gallu i gyflawni'r pethau yr ydym yn gwneud addewidion amdanynt.
Ni fyddaf yn cadw'r Aelodau ymhellach. Rwyf wedi clywed beth yw'r cyngor chwipio, felly nid wyf am ddod hyd yn oed yn fwy amhoblogaidd yn y lle hwn o ganlyniad i hyn. Ond rwy'n credu bod hwn yn fater difrifol y mae'n rhaid i'r Gweinidog a'r Llywodraeth fynd i'r afael ag ef ar frys. Diolch.
A dwi'n galw ar Ysgrifennydd y Cabinet dros Iechyd a Gofal Cymdeithasol i ymateb i'r ddadl. Jeremy.
And I call on the Cabinet Secretary for Health and Social Care to reply to the debate. Jeremy.
Diolch, Dirprwy Lywydd. Can I thank Mike Hedges, in his capacity as the Chair of the Legislation, Justice and Constitution Committee, for acknowledging the context for the delay? I’m grateful to him also for the points he made in relation to the work of the civil service on this important matter. I obviously failed to persuade other Members in the Chamber about the reason for the delay, but I know that there will be lawyers all over the Welsh Government celebrating the points that the Member for Blaenau Gwent was making in support of adding to the legal capacity of the Government. The Counsel General I'm sure also will be pleased to hear that.
I just wanted to make a few points clear on the question of timetabling. Work in relation to the regulations commenced in 2018, so well in advance of the point at which we left the European Union, but Members will be very, very keenly aware, I'm sure, of just the incredible burden of legislative work that that involved. So, whilst, obviously, that doesn't account for the entire period, I will just be clear that work was under way in 2018 and 2019 in relation to this important matter, but that was eclipsed by those urgent priorities that Members will appreciate. Since the beginning of 2022, when my officials were able to resume work on the legislation, they've worked continuously to bring it to the Senedd today. It's taken more than two years to bring it to this point because we've been following due process, which Members will obviously also acknowledge is not always quick and has involved extensive engagement with stakeholders, two public consultations, detailed and lengthy consideration of legal and policy points, in addition to the complexity of legal drafting, to create a unified regulatory framework for this mandatory scheme.
I hope those comments help provide some further context, Dirprwy Lywydd, and I hope Members will feel able to support the regulations.
Diolch, Dirprwy Lywydd. A gaf ddiolch i Mike Hedges, yn rhinwedd ei swydd fel Cadeirydd y Pwyllgor Deddfwriaeth, Cyfiawnder a'r Cyfansoddiad, am gydnabod cyd-destun yr oedi? Rwy'n ddiolchgar iddo hefyd am y pwyntiau a wnaeth mewn perthynas â gwaith y gwasanaeth sifil ar y mater pwysig hwn. Yn amlwg, methais â pherswadio Aelodau eraill yn y Siambr am y rheswm dros yr oedi, ond gwn y bydd cyfreithwyr ledled Llywodraeth Cymru yn dathlu'r pwyntiau yr oedd yr Aelod dros Flaenau Gwent yn eu gwneud i gefnogi ychwanegu at gapasiti cyfreithiol y Llywodraeth. Rwy'n sicr y bydd y Cwnsler Cyffredinol yn falch o glywed hynny hefyd.
Rydw i am egluro rhai pwyntiau ynghylch y cwestiwn o amserlennu. Dechreuodd y gwaith mewn perthynas â'r rheoliadau yn 2018, cyn i ni adael yr Undeb Ewropeaidd, ond bydd yr Aelodau'n ymwybodol iawn, rwy'n siŵr, o faich anhygoel gwaith deddfwriaethol a oedd yn gysylltiedig â hynny. Felly, er nad yw hynny, yn amlwg, yn cyfrif am y cyfnod cyfan, fe wnaf egluro bod y gwaith yn mynd rhagddo yn 2018 a 2019 mewn perthynas â'r mater pwysig hwn, ond cafodd hynny ei fwrw i'r cysgod gan y blaenoriaethau brys hynny y bydd yr Aelodau'n eu gwerthfawrogi. Ers dechrau 2022, pan lwyddodd fy swyddogion i ailgydio yn y gwaith ar y ddeddfwriaeth, maent wedi gweithio'n barhaus i ddod â hi i'r Senedd heddiw. Mae wedi cymryd mwy na dwy flynedd i'w chyflwyno i'r pwynt hwn oherwydd ein bod wedi bod yn dilyn y broses briodol, ac yn amlwg bydd yr Aelodau yn cydnabod nad yw bob amser yn gyflym ac wedi cynnwys ymgysylltu'n helaeth â rhanddeiliaid, dau ymgynghoriad cyhoeddus, ystyriaeth fanwl a hir o bwyntiau cyfreithiol a pholisi, yn ogystal â chymhlethdod drafftio cyfreithiol, i greu fframwaith rheoleiddio unedig ar gyfer y cynllun gorfodol hwn.
Gobeithio y bydd y sylwadau hynny'n helpu i roi rhywfaint o gyd-destun pellach, Dirprwy Lywydd, ac rwy'n gobeithio y bydd yr Aelodau'n teimlo eu bod yn gallu cefnogi'r rheoliadau.
Y cwestiwn yw: a ddylid derbyn y cynnig o dan eitem 9? A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? Nac oes. Felly, derbynnir y cynnig yn unol â Rheol Sefydlog 12.36.
The proposal is to agree the motion under item 9. Does any Member object? No. The motion is therefore agreed in accordance with Standing Order 12.36.
Derbyniwyd y cynnig yn unol â Rheol Sefydlog 12.36.
Motion agreed in accordance with Standing Order 12.36.
Y cwestiwn nesaf yw: a ddylid derbyn y cynnig o dan eitem 10? A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? Nac oes. Felly, derbynnir y cynnig yn unol â Rheol Sefydlog 12.36.
The next proposal is to agree the motion under item 10. Does any Member object? No. Therefore, the motion is agreed in accordance with Standing Order 12.36.
Derbyniwyd y cynnig yn unol â Rheol Sefydlog 12.36.
Motion agreed in accordance with Standing Order 12.36.
Y cwestiwn yw: a ddylid derbyn y cynnig o dan eitem 11? A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? Nac oes. Felly, derbynnir y cynnig yn unol â Rheol Sefydlog 12.36.
The proposal is to agree the motion under item 11. Does any Member object? No. The motion is therefore agreed in accordance with Standing Order 12.36.
Derbyniwyd y cynnig yn unol â Rheol Sefydlog 12.36.
Motion agreed in accordance with Standing Order 12.36.
A'r cwestiwn yw: a ddylid derbyn y cynnig o dan eitem 12? A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? Na. Felly, derbynnir y cynnig yn unol â Rheol Sefydlog 12.36.
And the proposal is to agree the motion under item 12. Does any Member object? No. The motion is therefore agreed in accordance with Standing Order 12.36.
Derbyniwyd y cynnig yn unol â Rheol Sefydlog 12.36.
Motion agreed in accordance with Standing Order 12.36.
Eitem 13, Rheoliadau Trefniadau Partneriaeth (Diwygiadau Amrywiol etc.) (Cymru) 2024, a galwaf ar y Gweinidog Plant a Gofal Cymdeithasol i wneud y cynnig—Dawn Bowden.
Item 13 is next, the Partnership Arrangements (Miscellaneous Amendments etc.) (Wales) Regulations 2024, and I call on the Minister for Children and Social Care to move the motion—Dawn Bowden.
Cynnig NDM8740 Jane Hutt
Cynnig bod y Senedd, yn unol â Rheol Sefydlog 27.5, yn cymeradwyo bod y fersiwn ddrafft o Reoliadau Trefniadau Partneriaeth (Diwygiadau Amrywiol etc.) (Cymru) 2024 yn cael ei llunio yn unol â’r fersiwn ddrafft a osodwyd yn y Swyddfa Gyflwyno ar 5 Tachwedd 2024.
Motion NDM8740 Jane Hutt
To propose that the Senedd, in accordance with Standing Order 27.5, approves that the draft The Partnership Arrangements (Miscellaneous Amendments etc.) (Wales) Regulations 2024 is made in accordance with the draft laid in the Table Office on 5 November 2024.
Cynigiwyd y cynnig.
Motion moved.
Diolch, Dirprwy Lywydd, a dwi'n cynnig y cynnig.
Thank you, Dirprwy Lywydd, and I move the motion.
The regulations before you today are made under the Social Services and Well-being (Wales) Act 2014 and they amend the following regulations: (a) the Partnership Arrangements (Wales) Regulations 2015; (b) the Care and Support (Area Planning) (Wales) Regulations 2017; and (c) the Partnership Arrangements (Amendment) and Regulated Services (Market Stability Reports) (Wales) Regulations 2021.
Regulations 3 to 7 amend the partnership arrangements regulations to expand the objectives of a regional partnership board, increase the membership of the board and to make provision for a new class of board member—an independent observer member. They also make amendments to improve the administrative arrangements of regional partnership boards, including a requirement for a board to undertake periodic self-assessments of its performance and increase the range of information that must be included in its annual report.
Regulation 8 amends Schedule 1 to the partnership arrangements regulations, so that a local authority's functions under section 12 of the Children and Families (Wales) Measure 2010 must be exercised in accordance with partnership arrangements.
Regulation 9 amends the area planning regulations to increase the requirements for monitoring and evaluation of the progress made by the partnership bodies in delivering on actions identified in an area plan.
Regulation 10 amends the market stability reports regulations to change the date by which future market stability reports must be published.
The aim of these amendments is to strengthen regional partnership arrangements and, in particular, the role of regional partnership boards. The Legislation, Justice and Constitution Committee has reported on the regulations and highlighted one technical error, as regulation 5(2) refers to the Welsh Ambulance Services University NHS Trust by its previous name, omitting 'university'. We've advised the LJCC that we will amend this error in accordance with the correction prior to making procedure, as there is no legal effect occasioned by the error. Correction in this way will, however, improve accessibility of the law and will avoid any confusion. And I recommend the regulations to Members.
Gwnaed y rheoliadau sydd ger eich bron heddiw o dan Ddeddf Gwasanaethau Cymdeithasol a Llesiant (Cymru) 2014 ac maent yn diwygio'r rheoliadau canlynol: (a) Rheoliadau Trefniadau Partneriaeth (Cymru) 2015; (b) Rheoliadau Gofal a Chymorth (Cynllunio Ardal) (Cymru) 2017; a (c) Rheoliadau Trefniadau Partneriaeth (Diwygio) a Gwasanaethau Rheoleiddiedig (Adroddiadau ar Sefydlogrwydd y Farchnad) (Cymru) 2021.
Mae rheoliadau 3 i 7 yn diwygio'r rheoliadau trefniadau partneriaeth i ehangu amcanion bwrdd partneriaeth rhanbarthol, cynyddu aelodau'r bwrdd ac i ddarparu ar gyfer dosbarth newydd o aelodau'r bwrdd—aelod arsylwr annibynnol. Maent hefyd yn gwneud diwygiadau i wella trefniadau gweinyddol byrddau partneriaeth rhanbarthol, gan gynnwys gofyniad i fwrdd ymgymryd â hunanasesiadau cyfnodol o'i berfformiad a chynyddu'r ystod o wybodaeth y mae'n rhaid ei chynnwys yn ei adroddiad blynyddol.
Mae rheoliad 8 yn diwygio Atodlen 1 i'r rheoliadau trefniadau partneriaeth, fel bod yn rhaid arfer swyddogaethau'r awdurdod lleol o dan adran 12 o Fesur Plant a Theuluoedd (Cymru) 2010 yn unol â threfniadau partneriaeth.
Mae rheoliad 9 yn diwygio'r rheoliadau cynllunio ardal i gynyddu'r gofynion ar gyfer monitro a gwerthuso'r cynnydd a wnaed gan y cyrff partneriaeth wrth gyflawni'r camau gweithredu a nodwyd mewn cynllun ardal.
Mae rheoliad 10 yn diwygio rheoliadau adroddiadau sefydlogrwydd y farchnad i newid y dyddiad erbyn pryd y mae'n rhaid cyhoeddi adroddiadau sefydlogrwydd y farchnad yn y dyfodol.
Nod y gwelliannau hyn yw cryfhau trefniadau partneriaeth rhanbarthol ac, yn benodol, rôl byrddau partneriaeth rhanbarthol. Mae'r Pwyllgor Deddfwriaeth, Cyfiawnder a'r Cyfansoddiad wedi adrodd ar y rheoliadau ac wedi tynnu sylw at un camgymeriad technegol, gan fod rheoliad 5(2) yn cyfeirio at Ymddiriedolaeth GIG Prifysgol Gwasanaethau Ambiwlans Cymru gan ddefnyddio ei henw blaenorol, gan hepgor 'prifysgol'. Rydym wedi cynghori'r Pwyllgor Deddfwriaeth, Cyfiawnder a'r Cyfansoddiad y byddwn yn diwygio'r gwall hwn yn unol â'r cywiriad cyn gwneud y weithdrefn, gan nad achosir unrhyw effaith gyfreithiol gan y gwall. Fodd bynnag, bydd cywiro fel hyn yn gwella hygyrchedd y gyfraith a bydd yn osgoi unrhyw ddryswch. Rwy'n argymell y rheoliadau i'r Aelodau.
Nid oes unrhyw siaradwyr eraill.
I have no other speakers.
Do you want to add anything else, Minister?
Ydych chi eisiau ychwanegu unrhyw beth arall, Gweinidog?
Y cwestiwn yw: a ddylid derbyn y cynnig? A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? Nac oes. Felly, derbynnir y cynnig yn unol â Rheol Sefydlog 12.36.
The proposal is to agree the motion. Does any Member object? No. The motion is therefore agreed in accordance with Standing Order 12.36.
Derbyniwyd y cynnig yn unol â Rheol Sefydlog 12.36.
Motion agreed in accordance with Standing Order 12.36.
A daw hynny â thrafodion heddiw i ben. Diolch yn fawr.
And that brings today's proceedings to a close. Thank you.
Daeth y cyfarfod i ben am 19:15.
The meeting ended at 19:15.