Cynulliad Cenedlaethol Cymru

Good afternoon and welcome to this afternoon's Plenary meeting. The first item on our agenda will be questions to the Cabinet Secretary for Housing and Local Government, and the first question is from Samuel Kurtz.

Diolch. Rydym wedi ymrwymo i ddefnyddio pob ysgogiad sydd ar gael i sicrhau ein bod yn cynnal sector rhentu preifat hyfyw yng Nghymru, gan gynnig dewis eang o lety o ansawdd uchel. Mae gennym nifer o gynlluniau grant ar gael i landlordiaid neu denantiaid, ac rydym yn darparu arweiniad a gwybodaeth drwy Rhentu Doeth Cymru.

Diolch, Ysgrifennydd y Cabinet. Yn ddiweddar, cefais y—wel, ni allaf ei galw’n fraint—ond ymwelais â thai yn fy etholaeth, sy’n eiddo i landlord preifat, ac roedd yr amodau y mae’r tenantiaid yn byw ynddynt yn wael. Ac rwy’n ddiolchgar i Gyngor Sir Caerfyrddin a Chyngor Sir Penfro—mae’r landlord hwn yn berchen ar eiddo yn ardaloedd y ddau awdurdod lleol—oherwydd rwy'n gweithio gyda hwy nawr i geisio helpu’r tenantiaid hyn oherwydd y sefyllfa y maent ynddi. Ond un peth a wnaeth fy synnu’n fawr oedd bod gan Rhentu Doeth Cymru allu i rwystro landlordiaid o ansawdd da o'r sector, ond nid i ddwyn landlordiaid diegwyddor i gyfrif ar yr un pryd. Felly, beth rydych chi'n ei wneud yn eich rôl a chydag Ysgrifenyddion Cabinet eraill i sicrhau bod gan Rhentu Doeth Cymru allu i gosbi landlordiaid diegwyddor sy'n cymryd mantais ar eu tenantiaid, ond hefyd i'w gwneud mor groesawgar ac mor hawdd â phosibl i ddenu mwy o landlordiaid preifat i’r sector i ddarparu’r cartrefi fforddiadwy o ansawdd uchel hynny y sonioch chi amdanynt yn eich ymateb agoriadol?

Diolch, Sam, ac mae’n ddrwg gennyf glywed am y problemau sydd gan eich etholwyr. Rhentu Doeth Cymru sy’n gyfrifol am gofrestru a thrwyddedu landlordiaid, gan sicrhau eu bod yn cael eu hyfforddi ac yn bodloni gofynion o ran bod yn bobl addas a phriodol. Os yw’r landlord yn torri’r safonau a nodir yn Rheoliadau Rhentu Cartrefi (Ffitrwydd Annedd i Bobl Fyw Ynddi) (Cymru) 2022, dylai’r tenant roi gwybod i dîm iechyd yr amgylchedd yr awdurdod lleol perthnasol, sy’n gyfrifol am ymchwilio i’r achosion hynny. Felly, os yw landlord yn torri eu contract, gallai unrhyw hysbysiadau y gallent eu cyflwyno yn y dyfodol, gan gynnwys ar gyfer rhenti neu droi allan heb fai, fod yn annilys. Felly, buaswn yn sicrhau bod eich etholwyr yn codi hynny gyda’r awdurdod lleol.

Yn anffodus, mae'n debyg nad oes prinder o landlordiaid diegwyddor yng Nghaerdydd, yn wahanol, o bosibl, i sir Benfro a sir Gaerfyrddin—rwy'n gobeithio. Ond mae gennyf denant sydd wedi bod yn byw mewn eiddo ers amser maith gyda phlentyn ifanc, a gŵyr pob un ohonom pa mor anodd y gall fod i gael tenantiaeth pan fydd gennych blentyn. Ac maent wedi bod yn dioddef ers blynyddoedd lawer am fod y landlord yn gwrthod gwneud y gwaith atgyweirio angenrheidiol. Maent bellach wedi cael gorchymyn gwella gorfodol gan iechyd yr amgylchedd, ond a dweud y gwir, dylai hynny fod wedi digwydd ymhell cyn hyn, gan mai’r landlord hwn sy’n berchen ar y rhan fwyaf o’r fflatiau yn y bloc mawr hwn ac nid dyma’r achos cyntaf rwy'n ymwybodol ohono. A chredaf fod datgysylltiad rhwng iechyd yr amgylchedd a’r system drwyddedu, gan fod angen i'r adran iechyd yr amgylchedd roi gwybod i Rhentu Doeth Cymru eu bod wedi cael y broblem hon gyda’r trwyddedai ac felly fod angen marc cwestiwn enfawr drosto. Ymddengys nad oes gan Rhentu Doeth Cymru y dannedd sy'n angenrheidiol i wneud i'r system drwyddedu gael mwy o effaith.

Diolch am eich cwestiwn ac am godi pryderon eich etholwr a’u sefyllfa, yn ogystal â rhai Sam yn ei gwestiwn cychwynnol. Unwaith eto, os yw landlord yn torri’r safonau a nodir yn y rheoliadau ffitrwydd annedd i bobl fyw ynddi, dylai’r tenant roi gwybod am hynny, fel y gwnaeth eich etholwyr, i’r awdurdod lleol perthnasol. Dylai’r awdurdod lleol wedyn roi gwybod i Rhentu Doeth Cymru am unrhyw hysbysiadau gorfodi neu wella sydd wedi’u cyflwyno i landlord, neu os nad ydynt yn unioni’r mater hwnnw, gall Rhentu Doeth Cymru gyhoeddi hysbysiadau cosb benodedig ac ystyried dirymu trwydded y landlord, a fyddai’n golygu na allent bellach fod yn gyfrifol am reoli'r llety gosod yn ôl y gyfraith, a byddai angen iddynt benodi asiant. Mae’n bosibl y byddai gan denant hawl hefyd, o dan y contractau meddiannaeth newydd, i atal eu taliadau rhent os ydynt wedi rhoi gwybod am faterion sy’n effeithio ar y gallu i fyw yn yr eiddo a bod y landlord wedi methu unioni’r mater. Felly, mae ffyrdd o sicrhau bod hawliau gan denantiaid i wneud hyn.

Ond hoffwn gofnodi fod gennym y Papur Gwyn ar dai digonol, ac rydym yn awyddus i edrych ar wiriadau blynyddol a fyddai'n cadarnhau a yw landlordiaid ac eiddo yn weithredol yn y sector i sicrhau bod gennym ddata cyfredol yn hytrach nag aros tan ddiwedd y cyfnod cofrestru neu drwyddedu pum mlynedd, fel bod gennym well dealltwriaeth o bwy sydd wedi'u cynnwys yn hynny. Felly, mae gennym y Papur Gwyn ar hyn o bryd. Ac rwyf hefyd yn awyddus i weld sut y gallwn gefnogi landlordiaid da sy'n darparu llety diogel a fforddiadwy o ansawdd uchel, fel bod pobl yn teimlo'n ddiogel i aros a buddsoddi yn y sector ar gyfer y dyfodol.

Diolch, Luke. Mae'r dystiolaeth sydd ar gael ar reoli rhenti yn y sector rhentu preifat yn dangos y byddai mesurau o'r fath yn debygol o fod yn aneffeithiol neu hyd yn oed yn cael effeithiau negyddol ar fforddiadwyedd. Fel y cyfryw, ac fel y nodir yn y Papur Gwyn a gyhoeddwyd gennym yn ddiweddar, nid ydym yn bwriadu bwrw ymlaen â mesurau rheoli rhenti cenedlaethol ar hyn o bryd.

Mae'n rhaid imi ddweud ei bod yn siomedig iawn fod Llywodraeth Cymru yn cilio oddi wrth y syniad o reoli rhenti, er gwaethaf yr anghydbwysedd grym clir sy’n bodoli rhwng tenantiaid a landlordiaid. Nawr, mae'r Papur Gwyn ar dai digonol a lansiwyd ar 24 Hydref yn nodi sylfaen dystiolaeth annigonol ar gyfer bwrw ymlaen â rheoli rhenti—fe gyfeirioch chi at hynny yn eich ateb. Ond mae sylfaen dystiolaeth glir o heriau fforddiadwyedd uniongyrchol i denantiaid, a gallwn ddweud i sicrwydd fod rhenti preifat wedi cynyddu’n aruthrol yn y blynyddoedd diwethaf. Mae digonedd o enghreifftiau o leoedd yn y byd lle mae cyfyngiadau ar godiadau rhent wedi gweithio i sefydlogi marchnadoedd tai. Tybed a allai Ysgrifennydd y Cabinet egluro bwriadau'r Llywodraeth felly? A yw hyn yn golygu bod y Llywodraeth yn bwriadu ailystyried y syniad o reoli rhenti pan fydd digon o ddata wedi'i gasglu, neu a yw wedi diystyru’r cysyniad yn gyfan gwbl, gan fod lle ac angen clir yng Nghymru am system reoli rhenti wedi’i chynllunio’n dda?

Diolch, Luke. Mae’r dystiolaeth o’r ymgynghoriad ar y Papur Gwyrdd, a thystiolaeth o’r cap rhenti cenedlaethol yn yr Alban, yn dangos bod mesurau rheoli rhenti yn annhebygol o fod yn effeithiol ac y gallent gael effaith andwyol ar fforddiadwyedd a chyflenwad. Mae’r Alban bellach wedi codi eu cap rhenti cenedlaethol ac yn bwrw ymlaen â deddfwriaeth a fydd yn ei gwneud yn ofynnol i gasglu data rhent, a darpariaeth i awdurdodau lleol wneud cais i ddynodi ardaloedd penodol yn barthau pwysau rhent. Rydym bob amser wedi dweud yn glir na fyddem yn cyflwyno mesurau rheoli rhenti heb ddealltwriaeth o ganlyniadau anfwriadol posibl rheoli rhenti ar y sector rhentu preifat. Felly, rydym wedi ystyried ystod o dystiolaeth, sydd wedi llywio’r Papur Gwyn, ac fel y dywedais, mae’r dystiolaeth sydd ar gael ar hyn o bryd yn nodi y byddai mesurau rheoli rhenti'n debygol o fod yn aneffeithiol, ac fel y dywedais, gallent gael effaith niweidiol ar fforddiadwyedd.

Ni chredaf fod safbwynt Llywodraeth Cymru ar reoli rhenti yn glir, gan eich bod wedi chwarae â'r syniad o reoli rhenti yn y gorffennol, ac wedi ymgynghori ar y pwnc hwn, gyda'r syniad, diolch byth, yn cael ei ddiystyru, er yn llugoer, gan y Llywodraeth. Ond buaswn yn gwerthfawrogi pe gallai Llywodraeth Cymru nodi eu safbwynt ar y pwnc yn gliriach, a chadarnhau i’r Senedd nad oes gan Lywodraeth Cymru gynlluniau i ddilyn arweiniad trychinebus yr Alban drwy roi mesurau rheoli rhenti ar waith, sy’n gwaethygu’r union broblem y maent wedi'u cynllunio i'w hunioni, gyda miloedd o landlordiaid yn tynnu eu heiddo oddi ar y farchnad rentu. Rwy'n siŵr na fyddent wedi gwneud hynny pe bai negeseuon Llywodraeth Cymru ar y mater hwn yn gliriach. Dywedodd Cymdeithas Genedlaethol y Landlordiaid Preswyl y byddai mesurau rheoli rhenti'n dinistrio'r sector hwn ymhellach ac y byddai'n drychineb i denantiaid. Ac wrth edrych draw at Ddulyn a Gweriniaeth Iwerddon, gallwn weld effaith wirioneddol y polisi llawn bwriadau da ond ffôl hwn, sydd wedi gwaethygu eu hargyfwng tai yn sylweddol. Felly, a allai Ysgrifennydd y Cabinet nodi a yw Llywodraeth Cymru yn dal i wrthod y syniad o reoli rhenti, ac ai dyna safbwynt Llywodraeth Lafur y DU hefyd, ac y bydd Llywodraeth Cymru, yn hytrach, yn canolbwyntio ar adeiladu tai, er mwyn sicrhau cyflenwad digonol o dai yn y sectorau rhentu cymdeithasol a phreifat? Credaf fod angen llai o amwysedd a mwy o eglurder ar y pwnc hwn. Diolch.

Diolch, Gareth. Fel y dywedais mewn ymateb i Luke Fletcher, yn y Papur Gwyn a gyhoeddwyd yn ddiweddar gennym, nid ydym ar hyn o bryd yn cynnig bwrw ymlaen â mesurau rheoli rhenti cenedlaethol. Fel y dywedais, bwriad y Papur Gwyn yw cymeradwyo fforddiadwyedd y sector rhentu preifat drwy archwilio sut i sicrhau data gwell a mwy lleol ar rentu, er mwyn gwella ein dealltwriaeth o renti’r farchnad. Fe wnaethom gadarnhau i landlordiaid cymdeithasol yn ôl ym mis Mai y byddai’r setliad rhent presennol, CPI+1, yn cael ei ymestyn i gwmpasu’r flwyddyn ariannol nesaf, wrth inni weithio gyda’r sector i ddatblygu ein cynigion ar gyfer polisi rhent cymdeithasol yn y dyfodol, a thrwy hynny, darparu sicrwydd iddynt ar gyfer 2026. Byddwn yn ymgynghori ar ein cynigion ar gyfer polisi rhent cymdeithasol newydd i Gymru yn yr haf.

I now call the party spokespeople. First of all, the Welsh Conservative spokesperson, Mark Isherwood.

Diolch. Mae Llywodraethau Llafur Cymru wedi torri cyllid ar gyfer tai ers 1999, gan anwybyddu rhybuddion mynych am argyfwng tai, ac mae hyn wedi arwain at argyfwng cyflenwad tai sy'n golygu bod bron i 140,000 o bobl bellach ar restrau aros am dai cymdeithasol. Nododd adolygiad tai y DU yn 2012 mai Llywodraeth Cymru, erbyn 2009-10, oedd â'r lefel gyfrannol isaf o bell ffordd o wariant ar dai o unrhyw un o bedair gwlad y DU, ac mae Llywodraeth Cymru wedi parhau i fod ar ei hôl hi byth ers hynny. Mae cymdeithasau tai gogledd Cymru wedi tynnu sylw at adroddiad Archwilio Cymru, a ganfu, heb gyllid ychwanegol, y bydd Llywodraeth Cymru 4,140 yn fyr o'i tharged o 20,000 o gartrefi. Fel y dywed Sefydliad Bevan, mae darpariaeth cartrefi cymdeithasol newydd yn brin o gymharu â dyheadau Llywodraeth Cymru, yn ogystal â realiti’r galw cynyddol. Ac fel y dywed Cartrefi Cymunedol Cymru, yr hyn sydd ei angen arnynt yn fawr yw setliad amlflwyddyn cynaliadwy a hirdymor. Pa sicrwydd y gallwch ei roi, felly, y bydd y cyllid cartrefi fforddiadwy, y bydd Llywodraeth Cymru yn ei gael fel cyllid canlyniadol gan Lywodraeth y DU—a mwy, gobeithio—yn cael ei ddyrannu’n llawn ar gyfer tai fforddiadwy yng Nghymru?

Diolch, Mark. Ar eich pwynt ynglŷn â chartrefi fforddiadwy, credaf fod tai fforddiadwy yn flaenoriaeth y mae pob un ohonom yn ei chefnogi yn y Siambr hon, fel y dylem. Ar y gwaith a wnawn ar adeiladu mwy o gartrefi, mae gennym—. Dros yr haf, ysgrifennais at bob awdurdod lleol, pob landlord cymdeithasol cofrestredig, a gofyn iddynt yn benodol beth oedd y baneri coch yn eu rhaglenni o ran adeiladu mwy o gartrefi i’w rhentu yn y sector cymdeithasol, ac mae’r wybodaeth honno gennym bellach. Ac unwaith eto, rwyf wedi cyhoeddi tasglu fel rhan o hynny, a fydd yn edrych ar y rhwystrau penodol yn hynny o beth.

Felly, credaf ein bod yn gwneud popeth a allwn, ac rwy'n teimlo o ddifrif ein bod yn gweithio'n gyflym. Gŵyr pob un ohonom fod angen inni adeiladu mwy o dai, ac mae hynny’n rhywbeth yr ydym yn bwriadu ei wneud, fel y gwnaethom yn y gorffennol, ac rydym yn awyddus i weld lle mae’r rhwystrau hyn a sicrhau ein bod yn gwneud yr hyn a allwn i gael gwared arnynt.

Diolch, ond y cwestiwn oedd: pa sicrwydd y gallwch ei roi y bydd y dyraniad ar gyfer cyllid tai fforddiadwy a gewch fel cyllid canlyniadol gan Lywodraeth y DU yn cael ei ddyrannu’n llawn ar gyfer tai fforddiadwy yng Nghymru?

At hynny, yr wythnos diwethaf, cyhoeddodd Shelter Cymru adroddiad newydd a ddangosai, yn 2023-24, fod cyfanswm cost llety dros dro yng Nghymru wedi cyrraedd £99 miliwn, mwy na dwbl yr hyn ydoedd yn 2020-21, gan nodi'r cynnydd sylweddol mewn llety dros dro yng Nghymru, ac effaith hyn ar bobl, gyda dros 11,000 o bobl, gan gynnwys bron i 3,000 o blant, bellach yn byw mewn lleoedd o’r fath. Mae eu hymchwil hefyd yn dangos dibyniaeth gynyddol ar ddarpariaeth sector preifat. Sut rydych chi'n ymateb felly i alwadau gan Gymdeithas Genedlaethol y Landlordiaid Preswyl am gamau gweithredu gan Lywodraeth Cymru i fynd i’r afael â phrinder dybryd o gartrefi i’w gosod yn breifat, gyda’r galw yn fwy na’r cyflenwad, sydd nid yn unig yn rhoi pwysau cynyddol ar renti, ond hefyd yn tanseilio pŵer prynu tenantiaid yn y farchnad, gan ei gwneud yn fwy anodd i ddwyn landlordiaid gwael a throseddol i gyfrif, ac i’r datganiad gan Cartrefi Cymunedol Cymru—llais cymdeithasau tai yng Nghymru, fel y gwyddoch—wrth inni agosáu at gyllideb Llywodraeth Cymru, fod angen cynnal y grant cymorth tai mewn termau real fan lleiaf, a chadw pobl yn eu cartrefi?

Diolch, Mark, a gallaf roi sicrwydd i chi y byddaf yn codi'r ddadl honno ynghylch y grant cymorth tai o amgylch bwrdd y Cabinet. Rwyf wedi clywed yn uniongyrchol gan bobl a sefydliadau, fel yr amlinelloch chi yn eich cwestiwn, a gwyddom fod y grant cymorth tai wedi bod yn wirioneddol bwysig, a’r cynnydd yr ydym wedi llwyddo i’w wneud iddo. Rydym wedi gwneud cymaint ag y gallwn yn y rownd gyllidebol ddiwethaf, ond rwy'n credu'n wirioneddol fod gwaith y bobl sy'n gweithio yn y sector yn anhygoel, a heb hynny, nid ydym ond yn rhoi mwy o bwysau ar rannau eraill o'r system.

I fynd yn ôl at y cwestiwn cyntaf—ymddiheuriadau—a godwyd gennych ynghylch cyllideb Llywodraeth y DU, unwaith eto, mae hyn yn rhywbeth yr ydym yn edrych arno’n ofalus iawn. Mae ein proses o osod y gyllideb yn mynd rhagddi, fel y gwyddoch, ar hyn o bryd, ond rydym yn gwneud popeth a allwn i unioni—. Rydym yn gweld Llywodraeth y DU sydd am unioni sylfeini’r wlad, ar ôl y gyllideb a’r 14 mlynedd diwethaf o gamreoli economaidd a gawsom gan y Llywodraeth flaenorol. Gwyddom fod angen inni adeiladu mwy o dai. Fel y dywedais, rydym yn edrych ar beth arall y gallwn ei wneud, a gallaf roi sicrwydd i chi y byddaf i, y Prif Weinidog, y Gweinidog Cyflawni a’n tasglu newydd yn canolbwyntio ar hynny, gan y gwyddom fod gormod o bobl mewn llety dros dro. Fe sonioch chi am gost ddynol hynny, ac rwy'n teimlo hynny'n gryf iawn fy hun. Rydym yn aml yn gweld ffigurau ac yn gweld yr ystadegau, ond mae unigolion y tu ôl i’r rheini.

Diolch am ateb rhai o’r cwestiynau, ond ni wnaethoch ymateb i’r cwestiwn ynglŷn â Chymdeithas Genedlaethol y Landlordiaid Preswyl yn tynnu sylw at brinder dybryd o gartrefi i’w gosod yn breifat ac yn galw am gamau gweithredu gan Lywodraeth Cymru yn unol â hynny. Ac wrth gwrs, bu'n rhaid i'r Llywodraethau Ceidwadol blaenorol ymdrin â'r diffyg mwyaf yn y G20, pandemig byd-eang ac argyfwng costau byw byd-eang, gan adael diffyg a oedd yn dal i fod, fel cyfran o'r cynnyrch domestig gros, ddwywaith a hanner yn llai na’r hyn a adawyd gan Lywodraeth y DU yn 2010. Ond ar wahân i hynny, roeddwn yn ceisio osgoi’r mathau hynny o sylwadau heddiw.

Dywedodd y Ffederasiwn Adeiladwyr Cartrefi fis diwethaf fod Cymru yn parhau i wynebu argyfwng fforddiadwyedd tai, sydd wedi'i achosi'n rhannol gan ddiffyg cyflenwad newydd o dai dros ddegawdau lawer. Yn wir, dywedant fod data diweddaraf Llywodraeth Cymru ar y cyflenwad tai yn cadarnhau mai'r nifer o anheddau newydd a adeiladwyd yng Nghymru ym mlwyddyn ariannol 2023-24 oedd y nifer isaf ond un a gofnodwyd erioed. Yn ychwanegol at hynny, roedd fframwaith 'Cymru’r Dyfodol: y cynllun cenedlaethol 2040' gan Llywodraeth Cymru yn amcangyfrif fod angen 7,400 o gartrefi ychwanegol bob blwyddyn ar gyfartaledd rhwng 2019-24, gyda'r rhan fwyaf i'w rhentu neu eu gwerthu ar y farchnad. Fodd bynnag, dim ond 5,498 oedd y nifer cyfartalog a gwblhawyd dros y pum mlynedd diwethaf. Maent hefyd—.

Mae angen ichi ofyn eich cwestiwn, os gwelwch yn dda, Mark.

Wel, gan nodi’r datganiad gennych yn gynharach ar gymorth i ddarparu tai, a gyhoeddwyd 50 munud yn ôl yn unig, a ydych chi'n cytuno bod angen ateb marchnad gyfan arnom i’r argyfwng tai yng Nghymru? Ac os felly, sut y byddwch yn cydgynhyrchu, yn cydgynllunio ac yn cydgyflawni atebion gyda darparwyr tai, gan gynnwys landlordiaid preifat ac adeiladwyr tai, gyda landlordiaid cymdeithasol ac awdurdodau lleol ar draws y sector cyfan?

Diolch, Mark. Mae gennym hanes balch o gyflawni mewn amgylchiadau anodd yma yng Nghymru o ran tai. Rydym wedi darparu’r lefelau uchaf erioed o gyllid i gefnogi darparu tai cymdeithasol yn ystod tymor y Senedd hon; mae mwy na £1.4 biliwn wedi'i ddyrannu. Er y cyllidebau heriol a welsom dros y 14 mlynedd diwethaf, rydym wedi diogelu’r gyllideb ar gyfer tai cymdeithasol. Yn 2023-24, dyfarnwyd £61 miliwn yn ychwanegol gennym ar ben y gyllideb wreiddiol o £300 miliwn ar gyfer y grant tai cymdeithasol, ond mae mwy i’w wneud bob amser. Wyddoch chi, rwy'n ymwybodol iawn o hynny, ac rwy'n canolbwyntio'n agos ar beth arall y gallwn ei wneud gyda'n gilydd. A dyna pam mai un o'r rhesymau yr ysgrifennais at yr holl landlordiaid cymdeithasol cofrestredig, ac at awdurdodau lleol, oedd er mwyn gweld beth arall y gellir ei wneud. A byddaf yn gweithio mewn partneriaeth ar draws pob rhan o'r sector i weld sut y gallwn wneud hyn, gan ei bod yn wirioneddol bwysig ein bod yn dod at ein gilydd. Mae hyn yn uchelgais gan bob un ohonom, a chredaf fod angen inni ganolbwyntio ar sut y gallwn gyflawni ar ran pobl yng Nghymru.

Plaid Cymru spokesperson, Peredur Owen Griffiths.  

Diolch, Ddirprwy Lywydd. 'Mae cyni wedi dod i ben'—dyna eiriau'r Prif Weinidog ddoe. Gwn y bydd hynny'n newyddion i’r cynghorau ledled Cymru sydd yng nghanol argyfwng ariannol, ac yn wynebu diffyg o £559 miliwn. Mae angen cynnydd refeniw o 7 y cant arnynt ddim ond i gynnal gwasanaethau presennol, heb sôn am fuddsoddi mewn gwelliannau. Hoffwn wybod a yw Ysgrifennydd y Cabinet hefyd yn credu bod cyni wedi dod i ben. Cyhoeddodd cyllideb y DU gyllid o £1.7 biliwn i Gymru. A allai Ysgrifennydd y Cabinet ddarparu amserlen ar gyfer y gwariant hwn o £1.7 biliwn a rhoi gwybod inni faint y mae’n gofyn amdano ar gyfer awdurdodau lleol mewn trafodaethau â’r Ysgrifennydd cyllid, ac a fydd yn ddigon i lenwi’r bwlch cyfan o £559 miliwn?

Diolch, Peredur. Wyddoch chi, mae'n rhaid inni gofio yma fod gennym dwll du o £22 biliwn gan Lywodraethau blaenorol y DU y mae Canghellor newydd y Trysorlys, Rachel Reeves, wedi dechrau gorfod ei lenwi. Ni ellir trawsnewid y sefyllfa y mae Llywodraeth newydd y DU wedi’i hetifeddu mewn un gyllideb, a chredaf fod yn rhaid inni fod yn ymwybodol o hynny, ac y bydd yn cymryd amser i gyllid cyhoeddus adfer. Mae’r gyllideb i’w chroesawu, ac mae’n fuddsoddiad i’w groesawu yng Nghymru, ei phobl a’i chymunedau, busnesau lleol a gwasanaethau cyhoeddus. Fe wyddoch fod y cyd-destun ariannol ehangach yn parhau i fod yn heriol, yn parhau i fod yn anodd, ond mae'r gyllideb yn cynrychioli'r camau cyntaf hanfodol ymlaen at unioni'r niwed a etifeddwyd gennym.

O ran awdurdodau lleol yn benodol, rwy’n amlwg yn cyfarfod ag arweinwyr awdurdodau lleol yn rheolaidd, rwy’n siarad â hwy'n rheolaidd. Ac mae hyn yn ymwneud â sut rydym yn gweithio mewn partneriaeth i gyflawni'r gorau sy'n bosibl, gan fod awdurdodau lleol wedi bod o dan bwysau aruthrol dros nifer o flynyddoedd bellach, ac rydym wedi gwneud ein gorau yma yng Nghymru i ddiogelu ein hawdurdodau lleol. Maent wedi bod o dan bwysau, fel y dywedaf, ers nifer o flynyddoedd, ac rwy'n ymwybodol iawn o hynny ac rwy'n clywed hynny'n uniongyrchol ganddynt hwy.

Diolch. Mae’n siomedig nad yw’r sicrwydd hwnnw yno ar hyn o bryd. Rwy’n siŵr eich bod yn gwrando ar awdurdodau lleol. Rwyf innau wedi bod yn siarad â hwy, ac maent yn gofyn y cwestiynau hynny ynghylch faint o'r £1.7 biliwn a gaiff ei ddarparu iddynt hwy i helpu'r rhai mwyaf agored i niwed yn ein cymunedau. Clywsom ddoe hefyd y bydd y newidiadau mewn cyfraniadau yswiriant gwladol yn cael eu hariannu’n llawn, ar wahân i’r £1.7 biliwn, yn seiliedig ar ddiffiniad y Swyddfa Ystadegau Gwladol o weithwyr y sector cyhoeddus. A allai Ysgrifennydd y Cabinet egluro’r diffiniad hwn a chadarnhau a yw’n cynnwys gweithwyr y trydydd sector sydd wedi’u contractio i awdurdodau lleol? A yw Ysgrifennydd y Cabinet yn cydnabod y bydd codiadau i gyfraniadau yswiriant gwladol cyflogwyr yn cael effaith enfawr ar y trydydd sector a’r gwasanaethau y maent yn eu darparu ar ran awdurdodau lleol?

Diolch, Peredur. Mae Trysorlys EF wedi cydnabod y bydd y newid i gyfraniadau yswiriant gwladol cyflogwyr o fis Ebrill yn cynyddu costau i gyflogwyr yn y sector cyhoeddus, ac maent wedi dweud y byddant yn darparu cyllid i’r sector cyhoeddus i’w cefnogi â chostau ychwanegol sy’n gysylltiedig â’r newidiadau hyn. Rydym yn gweithio gyda Thrysorlys EF i gael eglurder ynghylch y manylion, a gallaf roi sicrwydd i chi y byddwn yn darparu rhagor o wybodaeth cyn gynted ag y gallwn.

Iawn, nid yw hynny mor gadarnhaol â’r hyn a ddywedodd yr Ysgrifennydd cyllid ddoe, ond gwn fod llawer o bethau i’w gweithio drwyddynt. Edrychaf ymlaen at gael y diweddariad hwnnw gennych.

Yn olaf, a all Ysgrifennydd y Cabinet roi sicrwydd i ni y bydd cyllid canlyniadol yn sgil y gwariant ar ofal cymdeithasol yn Lloegr yn mynd yn uniongyrchol i gynghorau Cymru yn hytrach na chael ei amsugno i gyllideb iechyd Cymru, er mwyn sicrhau bod cynghorau'n gallu ariannu gwasanaethau hanfodol?

Yn bendant, gallaf sicrhau y byddwn yn ysgrifennu atoch ymhellach ynglŷn â hynny, gan fod hyn yn rhywbeth y gwn fod awdurdodau lleol yn bryderus iawn yn ei gylch. Unwaith eto, rwy’n siarad â hwy'n rheolaidd, ac mae gofal cymdeithasol yn un o’r heriau sy’n codi dro ar ôl tro. Rwyf wedi clywed am y pwysau sydd wedi bod arnynt ac y maent yn ei wynebu, a gwn fod yr Ysgrifennydd cyllid yn ymwybodol iawn o hynny hefyd. Gallaf sicrhau ein bod yn ysgrifennu atoch gyda gwybodaeth bellach am hynny'n benodol.

Diolch, Adam. Drwy ein rhaglenni ariannu, rydym yn gweithio gydag awdurdodau lleol i ailddatblygu eiddo gwag, gan gynnwys eiddo masnachol gwag ledled Cymru, gyda llawer o'r eiddo nas defnyddir hyn yn cael eu hadfywio ar gyfer datblygiadau defnydd cymysg, gan gynnwys tai preswyl.

I'm grateful to the Cabinet Secretary for her response. There is a dire need in terms of homelessness and social housing in the Ammanford and the Amman Valley area. For example, there are around 400 people on the council’s housing waiting list in Ammanford alone, with most of them on the highest level in terms of need, namely band A. Many of them need one-person accommodation, which is very scarce, of course.

In discussing with the food bank locally and with the council in terms of how we can be innovative in responding to this need, we have been having discussions with Habitat for Humanity, a charity that is currently developing pilots in England in order to turn empty buildings into social housing. They're interested in doing something in Wales. There are empty buildings in Ammanford, and the council is interested in being part of such a pilot scheme. So, what support can the Welsh Government provide in order to facilitate that and to make it a plan that can be emulated in other communities across Wales?

Diolch, Adam. Rwy'n deall yn iawn y sefyllfa y mae canol ein trefi, yn arbennig, yn ei hwynebu, a phan welwn eiddo gwag yng nghanol y trefi hynny, credaf fod pob un ohonom yn edrych arnynt ac yn meddwl, 'A ellid eu defnyddio ar gyfer busnesau neu lety?' Gwn am rai lleoedd fel yn fy etholaeth fy hun, mewn gwirionedd, lle maent wedi gweithio'n galed iawn i roi—. Mae’r landlord cymdeithasol cofrestredig lleol wedi prynu peth o’r eiddo ac wedi creu tai ychwanegol yng nghanol y ddinas, sydd wedi bod yn llwyddiannus iawn o ran denu pobl i’r stryd fawr hefyd. Felly, mae hyn yn rhywbeth rydym yn amlwg yn hoff ohono ac yn edrych arno, ac rydym yn gweithio gydag awdurdodau lleol a landlordiaid cymdeithasol cofrestredig i sicrhau bod hynny'n digwydd.

Mae gennym nifer o fenthyciadau a chynlluniau grant a allai fod yn ddefnyddiol, a gwahanol gronfeydd. Mae gennym ein cronfa datblygu tir ac adeiladau, sy'n ymwneud â chartrefi carbon isel drwy gadwyn gyflenwi gref, fer i wneud defnydd o ddulliau adeiladu modern. Gwyddom hefyd fod gennym ein grant cartrefi gwag. Er gwybodaeth, rydym wedi cael 904 o geisiadau dilys ar gyfer y cynllun hwn hyd yma, ac mae 122 o'r eiddo wedi'i gwblhau. Ond gallaf ysgrifennu atoch ynglŷn â chronfeydd penodol, ac efallai y gallech chi ysgrifennu ataf i ynglŷn â'r cynllun penodol y sonioch chi amdano hefyd, gan y buaswn yn awyddus iawn i glywed am hynny.

Diolch i fy nghyd-Aelod, Adam Price, am godi’r mater hynod bwysig hwn, oherwydd ers blynyddoedd, rydym wedi trafod y prinder tai fforddiadwy. Rwyf am ddatgan buddiant yn y mater a chyfeirio’r Aelodau at fy natganiadau o fuddiant. Mae gennym gymaint o eiddo gwag yn ein hetholaethau yng nghanol trefi. Nid oes ond angen edrych ar drefi fel Bangor a Chaernarfon; mae’r strydoedd mawr hynny bellach yn edrych yn drist iawn gan fod cymaint o eiddo wedi cau. Mae'n ffaith bod y farchnad fasnachol yn crebachu a bod llawer o eiddo manwerthu ar y llawr gwaelod yn addas i'w troi'n ôl yn gartrefi yn hawdd, ond mae hyn wrth gwrs yn dibynnu ar adrannau cynllunio awdurdodau lleol yn meddwl yn arloesol. Yn rhy aml, mae ceisiadau o'r fath yn methu sicrhau'r dosbarth newid defnydd angenrheidiol i gael caniatâd i droi'r adeiladu hyn yn gartrefi. Felly, a wnewch chi, Ysgrifennydd y Cabinet, weithio gyda, efallai, neu anfon canllawiau at awdurdodau lleol i awgrymu iddynt mai un ffordd y gallent leihau’r cynnydd yn y gwariant ar lety dros dro fyddai drwy droi rhai o’r unedau masnachol hyn yn ôl yn gartrefi hyfryd, ac y dylai awdurdodau cynllunio ystyried hynny nawr fel cyfeiriad newydd ar gyfer canol rhai o'r trefi hyn? Diolch.

Fel y dywedaf, rwy'n cytuno, ac rwyf wedi gweld lle mae wedi dechrau digwydd yn dda iawn. Yn gynharach yr wythnos hon, ymwelais â Chyngor Bwrdeistref Sirol Torfaen, gyferbyn â'r man lle maent yn ailddatblygu eiddo gwag yng nghanol tref Pont-y-pŵl, a fydd yn llety â chymorth, byw â chymorth, sy'n ddiddorol iawn. Felly, edrychaf ymlaen at weld y cynllun hwnnw’n agor, ond un enghraifft yn unig yw honno, efallai, ar ein strydoedd mawr o adeilad nad yw’n addas neu nad yw’n cael ei ddefnyddio mwyach yn cael ei adfywio gyda phobl yn byw ynddo.

Hoffwn achub ar y cyfle hefyd i sôn am ein hymgyrch Cynllun Lesio Cymru. Rwy'n ceisio ei annog mor aml ag y gallaf pan fyddaf yn siarad ag awdurdodau lleol, a phe gallai pob Aelod yma hefyd edrych ar ymgyrch Cynllun Lesio Cymru sydd ar y gweill gennym—. Mae'r cynllun hwnnw'n edrych ar rai landlordiaid preifat a allai fod yn ystyried gadael neu werthu eu heiddo, neu sydd efallai ag eiddo gwag, ac mae hwnnw'n gynllun y mae awdurdodau lleol yn ei weinyddu, felly gallant gysylltu â'u hawdurdodau lleol. Ac rwy'n credu ei fod yn rhywbeth y gallwn helpu i'w hyrwyddo. Mae fideo ar wefan Llywodraeth Cymru gyda Rhentu Doeth Cymru. Credaf fod Rhentu Doeth Cymru wedi anfon gwybodaeth at landlordiaid a allai fod â diddordeb yng Nghynllun Lesio Cymru. Fe ddechreuodd yn fach. Dim ond yn ddiweddar y cafodd ei gyhoeddi, ond rydym yn gwneud cynnydd da iawn. Dim ond newydd ei roi ar waith y mae rhai awdurdodau lleol, felly pan oeddwn yn siarad â Thorfaen, rwy'n gwybod mai newydd ddechrau oedd hwnnw. Ond rwy'n annog yr Aelodau'n gryf i rannu'r fideo hwnnw gymaint â phosibl, ac efallai y gallwn ysgrifennu at bob Aelod i sicrhau bod y wybodaeth honno gan bob un ohonoch.

Diolch, Tom. Mae Llywodraeth Cymru wedi dyfarnu £2.65 miliwn o gyllid grant i Gyngor Bwrdeistref Sirol Pen-y-bont ar Ogwr ar gyfer gwaith adfer ar gartrefi yr effeithir arnynt yng Nghaerau. Yn ddiweddar, cyfarfu fy swyddogion â Chyngor Bwrdeistref Sirol Pen-y-bont ar Ogwr a byddwn yn cael diweddariad ar y cynnydd ar drin yr eiddo yr effeithiwyd arno ddechrau mis Rhagfyr.

Rwy'n ddiolchgar iawn i chi am eich ymateb. Yn amlwg, mae'r hyn sydd wedi digwydd yng Nghaerau yn un o'r anghyfiawnderau mwyaf a welsom ers amser maith. Yr hyn a welsom oedd un o'r cymunedau tlotaf yng Nghymru yn cael gwaith adferol—nid gwaith adferol hyd yn oed, gwaith i inswleiddio eu heiddo, i gychwyn—drwy brosiect gan Lywodraeth Cymru, wedi'i wneud gan y cyngor lleol, a gontractiodd gwmni wedyn lle roedd cynghorydd Llafur yn gyfarwyddwr a gwelwyd bod gwaith gwael wedi'i wneud a olygai fod y tai hynny mewn cyflwr llawer gwaeth na chyn iddynt gael y gwaith wedi'i wneud. Nawr, mae wedi cymryd dros ddegawd i'r gwaith hyd yn oed ddechrau ar ddatrys y difrod a wnaed. Mae hon yn broblem enfawr, ac mae wedi niweidio'r ffydd sydd gan bobl yng Nghaerau nid yn unig yn y cynllun ond mewn gwleidyddiaeth ac mewn gwleidyddion. Nawr, gofynnais y cwestiwn hwn i'r Prif Weinidog gyda Luke Fletcher ychydig dros fis yn ôl, a dywedodd y Prif Weinidog mewn ymateb i mi,

'Rwy'n gwybod bod fy nghyd-Aelod, y Dirprwy Brif Weinidog, wedi bod yn sicrhau bod y gwersi'n cael eu dysgu.'

Nawr, bydd hynny wedi bod yn newyddion i mi a phob un ohonom, rwy'n credu, a'r tro cyntaf y byddem wedi clywed hynny, felly a allwch chi ein hysbysu yn union beth y mae'r gwaith hwnnw'n ei olygu? A yw'n ddarn ffurfiol o waith a gomisiynwyd gan Lywodraeth Cymru, a phryd y gallwn ddisgwyl clywed yr ymarfer gwersi a ddysgwyd gan y Dirprwy Brif Weinidog?

Diolch, Tom, ac unwaith eto, hoffwn gofnodi fy mod yn cydnabod ac yn deall rhwystredigaeth perchnogion tai yng Nghaerau. Gwn fod hwn wedi bod yn fater hirsefydlog, fel y dywedwch, a gwn fod trigolion yn cael gwybod am gynnydd nawr. Rwy'n gwybod bod sesiynau galw heibio yn digwydd o leiaf bob wythnos, a gwn y bydd cyfleoedd i gyfarfod â chydlynydd a benodwyd. Mae Cyngor Bwrdeistref Sirol Pen-y-bont ar Ogwr wedi penodi'r rheolwr cyswllt cymunedol hwnnw i ateb unrhyw ymholiadau gan drigolion pryderus, felly rwy'n gobeithio y gallai pawb rannu hynny gyda thrigolion Caerau i wneud yn siŵr eu bod yn ymwybodol o'r cyfarfodydd wythnosol hynny.

Ac ar y gwersi a ddysgwyd, mae rhai o'r pethau o'r gwersi a ddysgwyd, o'r materion etifeddol hynny yng Nghaerau, wedi dylanwadu ar ein rhaglen Cartrefi Clyd newydd, lle rydym wedi ymgorffori safon uwch o sicrwydd ansawdd. Os caf ddweud, mae swyddogion mewn cysylltiad rheolaidd â'r awdurdod lleol a byddwn yn cael diweddariadau ar gynnydd bob chwarter, ond byddaf hefyd yn gofyn i fy swyddogion roi'r wybodaeth ddiweddaraf i Aelodau'r Senedd hefyd. Ond mae gwersi i'w dysgu yn ogystal â'r rhaglen Cartrefi Clyd, er enghraifft, lleihau gwrthdaro buddiannau posibl trwy osod contractau ar wahân ar gyfer ein darparwr cyngor a chyfeirio a'n darparwr cyflenwi, gan gyflwyno dangosyddion perfformiad allweddol ar gyfer cwynion a ddaeth i law. Felly, mae yna wersi y mae angen inni eu dysgu yn bendant, a gallaf eich sicrhau ein bod yn gwneud hynny.

Luke Fletcher.

Diolch, Ddirprwy Lywydd, ac rwy'n gwerthfawrogi eich bod yn caniatáu imi ddod i mewn ar hyn. Mae Tom Giffard yn iawn, mae'r trigolion yng Nghaerau—neu o leiaf y teimlad rwy'n ei gael—wedi colli ffydd mewn gwleidyddion a sefydliadau i ddatrys y mater hwn ar ôl dros ddegawd neu fwy o ymwneud ag ef. Mae merch un preswylydd wedi byw o dan yr amodau hyn ar hyd ei hoes. Nawr, ni fyddwn i'n derbyn yr amodau byw hynny; ni fyddech chi'n eu derbyn; ni fyddai neb yn y Siambr hon yn derbyn yr amodau byw hynny.

Hoffwn fynd ar drywydd un peth a ddywedwyd yn eich ateb i Tom Giffard, sef bod trigolion yn cael amserlen ar gyfer pryd y bydd gwaith yn digwydd. Nid dyna beth rydym ni'n ei glywed ar lawr gwlad. Mae nifer o drigolion wedi cysylltu â mi dros y misoedd diwethaf gyda dyddiadau gwahanol ar gyfer pryd y bydd y gwaith yn dechrau, felly mae yna broblem gyfathrebu go iawn yma. Felly, yr hyn rwyf am ei bwysleisio wrth y Llywodraeth yw bod angen iddynt gydlynu sut y dylent gyfathrebu'n llawer gwell â thrigolion, oherwydd ar hyn o bryd mae hynny'n achosi llawn cymaint o rwystredigaeth wrth i'r gwaith ddechrau symud yn ei flaen.

Diolch, Luke. Rwy'n gwybod am eich diddordeb chi a Tom, a diddordeb y Dirprwy Brif Weinidog yn y maes hwn. Rwy'n credu, o fy safbwynt i, ei bod yn obeithiol ac yn ddefnyddiol gwybod am y rheolwr cyswllt cymunedol newydd sy'n ateb ymholiadau gan drigolion, ac rwy'n credu ei bod yn bwysig fy mod yn gallu bwydo hynny'n ôl a bod hynny'n cael ei fwydo yn ôl i'r rheolwr cyswllt cymunedol hefyd, oherwydd fel y dywedwch, rwy'n credu bod cyfathrebu mor bwysig, onid yw, os yw'r trigolion wedi bod yn byw gyda hyn ers cymaint o amser. Rwy'n credu y gallwn sicrhau bod cyfathrebu mor glir â phosibl i breswylwyr. Felly, byddaf yn mynd â'r wybodaeth honno yn ôl hefyd. Ond rwy'n meddwl ei bod hi'n bwysig fod rhywle i bobl fynd. Mae sesiwn galw heibio sy'n digwydd, fel y dywedaf, yn wythnosol fan lleiaf, ac rwy'n annog trigolion i fynychu honno hefyd.

Diolch, Mark. Mae awdurdodau lleol yn atebol yn ddemocrataidd i'w hetholwyr. Y Comisiwn Cydraddoldeb a Hawliau Dynol sydd â'r cyfrifoldeb o reoleiddio a gorfodi Deddf Cydraddoldeb 2010 a dyletswydd cydraddoldeb y sector cyhoeddus.

Diolch, ac wrth gwrs, mae ganddynt bwerau cyfyngedig i fynd ar drywydd achosion unigol. Ond ers dros naw mlynedd, rwyf wedi gweithio gyda phobl anabl ac eraill ledled sir y Fflint sy'n ceisio gweithio gyda Chyngor Sir y Fflint i gael gwared ar bob rhwystr ar hyd llwybr arfordir Cymru, a reolir gan y cyngor, i ganiatáu mynediad i bawb. Mae'r ymgyrch yn cynnwys Trefnu Cymunedol Cymru, elusen sy'n cefnogi 40 o grwpiau sy'n aelodau i fynd i'r afael â materion cyfiawnder cymdeithasol yng ngogledd-ddwyrain Cymru, Cycling UK, Canolfan Byw'n Annibynnol TheFDF, Sustrans Cymru, Disabled Ramblers UK, Wheels for Wellbeing, Chester Wheelers, a phobl sydd â phrofiad bywyd o effaith y rhwystrau hyn arnynt. Mae'r sefyllfa bresennol yn mynd yn groes i Ddeddf Cydraddoldeb y DU 2010 a fframweithiau cyfreithiol a pholisi Llywodraeth Cymru a Chyngor Sir y Fflint ei hun. Cysylltodd Age Cymru â mi hefyd yng nghyd-destun y Ddeddf Cydraddoldeb ar ôl i ymatebwyr i'w harolwg blynyddol nodi bod mannau cyhoeddus yn dod yn fwyfwy anhygyrch i bobl hŷn oherwydd diflaniad toiledau cyhoeddus, meinciau, palmentydd wedi'u gostwng a darnau hanfodol eraill o seilwaith. Pa gamau y gallwch chi eu cymryd felly pan fydd achosion o dorri'r ddeddfwriaeth fel y rhain yn cael eu nodi gan gyrff allanol a phobl sydd â phrofiad bywyd?

Diolch, Mark, a diolch—rwy'n gwybod eich bod wedi codi'r mathau hyn o faterion dros nifer o flynyddoedd nawr—ac am y gwaith a wnewch gyda grwpiau pobl anabl hefyd. Rwy'n gwybod bod gennych hanes hir o hynny.

Mae gan Lywodraeth Cymru rôl arweiniol yn hyrwyddo'r Ddeddf Cydraddoldeb ar draws y sector cyhoeddus, gan gynnwys mewn partneriaeth gymdeithasol, trwy gyngor partneriaeth y gweithlu, ac mae cyngor partneriaeth y gweithlu wedi hyrwyddo'r cynllun Hyderus o ran Anabledd ar draws y sector cyhoeddus, partneriaid cymdeithasol, ac wedi cynhyrchu amryw o ddatganiadau ac adroddiadau ar amrywiaeth, monitro a phethau fel y bwlch cyflog rhwng y rhywiau. Felly, mae gwaith yn mynd rhagddo, ac rwy'n credu ei bod yn bwysig iawn ein bod hefyd yn dod o hyd i feysydd o arferion gorau a sut y gallwn rannu hynny. Fe geir cyfleoedd lle mae hynny'n digwydd. Mae'n cynnwys digwyddiadau fel yr un sy'n cael ei gynllunio ar gyfer gwanwyn 2025 sy'n arddangos arferion gorau ac yn datblygu dulliau newydd er mwyn annog mwy o amrywiaeth mewn democratiaeth leol. Felly, mae yna ffyrdd, ond rydym o ddifrif ynglŷn â hyn.

Diolch, Mike. Rydym wedi ymrwymo i gefnogi datblygiad tai cydweithredol a thai dan arweiniad y gymuned yng Nghymru. Rydym wedi cynyddu cyllid drwy Cwmpas i £180,000 bob blwyddyn rhwng 2022-23 a 2024-25. Mae Cwmpas yn blaenoriaethu cymorth i 41 o grwpiau tai dan arweiniad y gymuned sy'n ceisio darparu tai fforddiadwy yng Nghymru.

Diolch am yr ateb hwnnw, Weinidog. Ar dai cydweithredol, mae gan Gymru a gweddill Prydain lawer llai o dai cydweithredol nag Ewrop a Gogledd America. Pam mae tai cydweithredol mor boblogaidd mewn llefydd mor amrywiol ag Efrog Newydd a Sgandinafia, ond wedi methu dod yn fath safonol o gartref yng Nghymru a gweddill Prydain? Fel y gŵyr pawb ohonom, roedd John Lennon yn byw yn adeilad Dakota, fflat cydweithredol ym Manhattan. Mae rhywfaint o gynnydd wedi'i wneud, ond rwy'n credu bod gan Vancouver fwy o dai cydweithredol na Phrydain gyfan. Mae Llywodraeth Cymru wedi blaenoriaethu landlordiaid cymdeithasol cofrestredig fel modd o ddarparu tai cymdeithasol. Pa gamau pellach y gellir eu cymryd i gynyddu nifer yr unedau tai cydweithredol?

Diolch, Mike, ac mae cael John Lennon i mewn i gwestiwn yn dipyn o gamp, felly diolch am hynny. Rhaid cydnabod bod gennym wahanol fodelau yng Nghymru o'i gymharu â rhai gwledydd Ewropeaidd, ac mae ein model tai cymdeithasol traddodiadol yn un lle mae awdurdodau lleol a landlordiaid cymdeithasol cofrestredig yn chwarae rhan ganolog. Mae model Denmarc, er enghraifft, wedi dewis hyrwyddo tai dan arweiniad y gymuned yn hytrach na'n dull mwy traddodiadol ni o gyflenwi tai cymdeithasol. Ond rydym yn ceisio dysgu lle gallwn. Mae tai dan arweiniad y gymuned yn parhau i fod yn rhan bwysig o'r ateb tai yng Nghymru. Rydym yn canolbwyntio ein hymdrechion ar ein huchelgais i roi diwedd ar ddigartrefedd drwy ddarparu cymorth ar y ddau ben, gan ddarparu mwy o gartrefi ochr yn ochr ag ymyrraeth gynnar, atal a systemau cefnogi. Felly, rydym yn gweithio gyda Cwmpas ar becyn cymorth yn y dyfodol i barhau i dyfu'r sector, ac rwy'n edrych ymlaen at gyhoeddi ymchwil sy'n cael ei wneud gan Brifysgol Caerdydd a Co-op Dan Do i gefnogi anghenion y sector.

Ysgrifennydd y Cabinet, er ein bod wrth gwrs yn croesawu unrhyw gamau i annog mwy o fentrau tai cydweithredol, dim ond darn bach o'r pos yw'r rhain. Mae angen inni fynd i'r afael ar frys â chyflenwad tai i'w rhentu yn y sector cymdeithasol ac rydych chi'n bell o gyrraedd y targed o 20,000. Felly, er y bydd mentrau tai cydweithredol yn chwarae rhan wrth fynd i'r afael ag anghenion tai Cymru, a gobeithio, ymhen amser, yn rhan fawr o'r angen hwnnw, mae'n rhaid inni fynd i'r afael â'r presennol. Ysgrifennydd y Cabinet, pa gamau uniongyrchol rydych chi'n eu cymryd i fynd i'r afael â'r prinder tai a sicrhau nad oes unrhyw deuluoedd yn cael eu gorfodi i fyw mewn llety dros dro hirdymor? Diolch.

Diolch, Altaf, ac fel y dywedais yn gynharach, mae tai fforddiadwy yn flaenoriaeth y mae pawb ohonom yn ei chefnogi, fel y dylai fod. Gwyddom na allwn barhau i ddarparu cartrefi yn y ffordd draddodiadol yn unig, a dyna pam mae datrysiadau tai arloesol wedi'u prif ffrydio i raglen ariannu'r grant tai cymdeithasol. Hoffwn annog pob landlord cymdeithasol cofrestredig ac awdurdod lleol i archwilio atebion tai amgen, fel tai dan arweiniad y gymuned, fel mecanwaith i ddiwallu anghenion eu cymunedau. I gefnogi hyn, rydym wedi lansio ystod o gynlluniau a fydd yn darparu mwy o gartrefi gwirioneddol fforddiadwy cyn gynted â phosibl i ddiwallu'r angen am dai, megis ein rhaglen gyfalaf ar gyfer llety dros dro, a Chynllun Lesio Cymru fel y soniais yn gynharach. Felly, fe wyddom fod llawer o bethau i'w gwneud ar hyn, ond rwy'n credu bod hyn yn gwneud—. Yn sicr, mae gan dai cydweithredol a thai dan arweiniad y gymuned ran i'w chwarae, ond fe wyddom ei fod yn sector bach.

Diolch, Cefin. Bydd Llywodraeth Cymru yn parhau i ddiogelu gwasanaethau awdurdodau lleol cyn belled ag y bo modd, gan gynnwys mewn ardaloedd gwledig. Rydym wedi ymrwymo i barhau i ddefnyddio a chynnal fformiwla ariannu deg a thryloyw ar gyfer pob awdurdod lleol, fformiwla y cytunir arni gyda llywodraeth leol.

Thank you. As four leaders in councils led by Plaid Cymru in rural areas noted recently, in a letter to the Chancellor before the budget, they noted many of our local authorities are finding it difficult to provide services in rural areas, particularly in core services such as education and social care. As well, of course, we have to realise the great pressure and stress on county councillors who have to make these decisions, and the WLGA has recognised that recently. And we do have to remember that there is great pressure on councils in rural areas because of the additional cost of providing services, particularly the cost of travelling from one location to another.

Cabinet Secretary, last week, I launched a strategy on rural poverty, and one of the recommendations in the strategy was that we needed to set on a statutory basis rural-proofing of every Welsh Government policy. Would you agree to explore the possibility of legislating for such a duty?

Diolch, Cefin, a diolch am godi'r problemau mewn cymunedau gwledig. Rydym yn cydnabod bod heriau penodol mewn cymunedau gwledig, heriau sy'n gysylltiedig â phethau fel costau byw a thlodi, er enghraifft. Fe wyddom am yr heriau hynny, a chlywais gan awdurdodau lleol am hynny'n benodol, ac rwy'n edrych ymlaen at ymweld â sir Gaerfyrddin a sir Benfro yn yr wythnos nesaf, rwy'n meddwl—felly, yn fuan iawn—ac rwy'n siŵr y byddaf yn clywed am rai o'r problemau yr ydych chi wedi'u codi heddiw. 

Nid oes bwriad gan Lywodraeth Cymru i ddatblygu strategaeth wledig. Rydym wedi ymrwymo i ddarparu cymorth ar draws pob rhan o Gymru drwy ystod o ymyriadau polisi a mecanweithiau ariannu, ac rydym yn parhau i fod yn gadarn yn ein blaenoriaethau craidd. Mae Llywodraeth Cymru yn cynnal asesiad prawfesur polisïau o safbwynt anghenion cefn gwlad fel rhan o'i hasesiadau effaith integredig wrth ddatblygu unrhyw bolisi, ac rydym wedi ymrwymo i ddileu tlodi ac yn cytuno y dylai cymorth fod ar gael i bawb ym mhob rhan o Gymru. Fel y dywedais, rydym yn cydnabod y gall profiadau bywyd o dlodi fod yn wahanol i lawer mewn ardaloedd gwledig.

Question 8, Natasha Asghar.

Diolch yn fawr, Ddirprwy Lywydd. Ysgrifennydd y Cabinet, mae'n adeg wirioneddol anodd a gwyddom fod ein hawdurdodau lleol dan bwysau anhygoel. Pan ddaw—. Mae'n ddrwg gennyf, nid wyf wedi gofyn fy nghwestiwn cyntaf. Mae'n wir ddrwg gennyf. 

Mae awdurdodau lleol yng Nghymru yn gyrff sy'n atebol yn ddemocrataidd. Mae Archwilio Cymru, Estyn ac Arolygiaeth Gofal Cymru yn asesu eu perfformiad. Mae hyn yn cynnwys ystyried eu cydymffurfiaeth â gofynion statudol a chanllawiau.

Diolch, Ysgrifennydd y Cabinet. Fel y soniais o'r blaen, mae'n adeg wirioneddol anodd i bawb. Felly, rwy'n siŵr y byddwch wedi eich brawychu, fel finnau, wrth glywed y datgeliad diweddar fod Cyngor Bwrdeistref Sirol Caerffili wedi dyfarnu taliad o £209,000 i'w cyn-brif swyddog gweithredol mewn cytundeb a luniwyd y tu ôl i ddrysau caeedig. Ysgrifennydd y Cabinet, mae hwnnw'n swm syfrdanol o arian a gallai dalu cyflogau ychydig o dan saith meddyg y flwyddyn, gan gynnwys cynyddrannau cyflog hefyd. Ac rwy'n credu bod y ffigur hwn yn rhoi popeth mewn persbectif i bob un ohonom. Rwy'n siŵr y byddai'n well gan fy etholwyr yng Nghaerffili fod yr arian hwn yn cael ei wario ar fwy o nyrsys neu feddygon, neu unrhyw beth arall a fyddai o fudd i'r awdurdod lleol mewn gwirionedd, ond nid ar dâl ymadael i rywun sydd ar fin dod yn  gyn-weithiwr. Felly, Ysgrifennydd y Cabinet, a ydych chi'n cytuno â mi fod gweithredu yn y dirgel fel hyn yn gwbl annerbyniol, ac a wnewch chi ymrwymo i sicrhau bod cynghorau mor agored a thryloyw â phosibl gyda'r bobl y maent yn eu gwasanaethu? Wedi'r cyfan, arian cyhoeddus yw eu harian.

Diolch, Natasha. Awdurdodau lleol sy'n gwneud y penderfyniadau. Maent yn atebol am eu penderfyniadau, felly rwy'n cytuno bod awdurdodau lleol yn gwneud y penderfyniadau hynny ac yn atebol amdanynt.

And finally, question 9, Russell George. 

Rydym yng nghamau cynnar y rhaglen Cartrefi Clyd newydd, sy'n rhaglen uchelgeisiol i fynd i'r afael â thlodi tanwydd a'r argyfwng hinsawdd. Mae swyddogion yn cynnal adolygiad chwe mis i sicrhau bod y cynllun yn bodloni gofynion deiliaid tai Cymru.

Diolch, Ysgrifennydd y Cabinet, ac rwy'n falch o glywed bod swyddogion yn cynnal yr adolygiad chwe mis hwnnw. Mae Gofal a Thrwsio yn dweud wrthyf fod eu gweithwyr achos a'u swyddogion ynni cartref wedi profi anawsterau wrth gyfeirio eu cleientiaid at y cynllun. Yn ail, gwelwyd problem hefyd lle mae heriau difrifol i ddiwallu anghenion gwresogi eu cleientiaid mwyaf agored i niwed. Mae gan lawer ohonynt gartrefi aneffeithlon o ran eu defnydd o ynni ac anghenion iechyd cymhleth hefyd.

Felly, o ystyried yr heriau hyn, tybed a fyddai Llywodraeth Cymru yn ystyried adolygu'r meini prawf cymhwysedd a meini prawf ariannu'r rhaglen Cartrefi Clyd er mwyn diwallu anghenion gwresogi penodol ac uniongyrchol y rhai mwyaf agored i niwed yn well, yn enwedig mewn achosion lle mae cyfnewid tebyg am debyg yn hanfodol ar gyfer eu hiechyd a'u lles.

Diolch, Russell. Rydym yn buddsoddi mwy na £30 miliwn eleni yn y cynllun Nyth Cartrefi Clyd newydd i leihau nifer yr aelwydydd incwm isel sy'n byw mewn cartrefi oer, llaith. Bydd aelwydydd cymwys yn derbyn pecyn pwrpasol o fesurau i inswleiddio a datgarboneiddio eu cartref, gan arwain at filiau ynni is a'u symud allan o dlodi tanwydd. Rydym yn targedu'r lleiaf cefnog, ac fel bod trothwy incwm wedi'i gyflwyno, yn hytrach na dibynnu'n llwyr ar y budd-dal prawf modd.

Mae'r rhaglen Cartrefi Clyd newydd yn ymateb i'r argyfwng costau byw presennol ac mae'n ddull gwneuthuriad, gwaethaf a charbon isel yn gyntaf i wella effeithlonrwydd ynni hirdymor yr aelwydydd incwm isel lleiaf effeithlon yn thermol yng Nghymru. Mae'n mynd i alw am ddull deublyg o weithredu, trwy wasanaeth cynghori a thrwy fynd ati'n weithredol i wella cartrefi pobl sy'n byw mewn tlodi tanwydd. Mae'r cynllun yn ei ddyddiau cynnar ac mae fy swyddogion yn adolygu cynnydd i sicrhau bod y rhaglen yn cyflawni ei phrif amcanion. Mae cyngor am ddim ar arbedion ynni ar gael i bob deiliad tŷ yng Nghymru ac rwyf hefyd wedi cyflwyno llwybr argyfwng i aelwydydd bregus heb wres a dŵr poeth ar 7 Hydref, ac rwy'n falch fod y gwasanaeth hwn eisoes wedi helpu 26 o aelwydydd bregus.

 I thank the Cabinet Secretary.

We'll move now to item 2, questions to the Cabinet Secretary for Education, and the first question is from Julie Morgan.

Rwyf wedi ymrwymo i sicrhau cyfle cyfartal, gan annog diwylliant o lythrennedd gwyddoniaeth a chynnydd dysgwr. Rydym yn darparu cefnogaeth o addysg feithrin i addysg uwch a thu hwnt, gan flaenoriaethu STEM ar draws y Cwricwlwm i Gymru, addo £1.6 miliwn ar gyfer gweithgareddau cyfoethogi STEM, a hyrwyddo mentrau fel cynllun addysg wyddoniaeth Cymru.

 Thank you for that response.

Gwyddom fod cael pobl ifanc, yn enwedig merched, i mewn i STEM a sicrhau eu bod yn parhau â hynny i addysg bellach ac uwch yn golygu bod yn rhaid iddo ddechrau ar oedran cynnar ac y dylid ei atgyfnerthu ar bob lefel o addysg. Felly, ers mis Ebrill, mae Sacyr, y cwmni sy'n adeiladu canolfan ganser newydd Felindre yn fy etholaeth i, wedi cyflwyno sesiynau ymgysylltu STEM sy'n gysylltiedig ag adeiladu i fwy na 1,400 o bobl ifanc mewn ysgolion uwchradd ledled de Cymru. Byddant hefyd yn darparu gweithgareddau addysg STEM i ddisgyblion mewn cynifer â 19 o ysgolion cynradd lleol sy'n agos at ganolfan newydd Felindre. Mae Sacyr hefyd yn gweithio gyda Choleg Caerdydd a'r Fro i hyrwyddo pynciau STEM, ac mae hyn mor bwysig ar bob lefel o addysg. Felly, beth arall y gall Llywodraeth Cymru ei wneud i annog y math hwn o weithio mewn partneriaeth mewn addysg, i sicrhau bod pobl ifanc yn parhau â STEM mewn addysg bellach ac uwch?

Hoffwn ddiolch i Julie Morgan am y cwestiwn atodol hwnnw, a gwn o fy ngwaith fy hun fel AS lleol, pan fo prosiectau adeiladu fel hwn yn darparu manteision addysg go iawn o'r fath, y gall helpu ein dysgwyr i ddeall sut y gall astudio pynciau STEM arwain at gyfleoedd gyrfa ymarferol ar gyflogau da. A hoffwn ychwanegu hefyd fy mod yn gweithio'n agos gyda'r Gweinidog sgiliau, oherwydd mae hwn yn faes trawsbynciol, ac un o'r pethau allweddol yr ydym yn gweithio arno yw cytuno ar y ffordd orau o ddatblygu rhai o'r argymhellion a wnaed gan Hefin David AS yn ei adroddiad ar bontydd i gyflogaeth, a oedd wrth gwrs yn pwysleisio pwysigrwydd partneriaethau effeithiol rhwng ein hysgolion, colegau a chyflogwyr, ochr yn ochr â'r argymhellion a wnaed yn yr adolygiad o gymwysterau galwedigaethol.

Weinidog, rwy'n croesawu'r cyhoeddiad heddiw mewn gwirionedd, ond mae Julie newydd ofyn fy nghwestiwn, felly hoffwn ddweud fy mod yn croesawu'n fawr yr hyn a ddywedoch chi heddiw. Nid oes digon wedi ei wneud ynghylch pynciau STEM hyd yma. Rydych chi wedi cael llu o gyfleoedd i wneud pethau, ond rwy'n edrych ymlaen at weld y Llywodraeth hon nawr yn camu i'r adwy ac o leiaf yn gwneud cystal â'r hyn sy'n digwydd yn Lloegr, oherwydd maent ymhell ar y blaen i ni, yn enwedig gan eu bod wedi cadw eu gwyddoniaeth driphlyg yn eu hysgolion, a ninnau wedi symud at wyddoniaeth ddwbl, sy'n rhoi ein plant a'n pobl ifanc dan anfantais ar unwaith wrth ddilyn pynciau STEM, ac mae'n anfon y neges anghywir, pan ddylent fod yn canolbwyntio ar bynciau STEM ar gyfer swyddi'r dyfodol. Rwy'n meddwl ei bod hi'n hollol annheg ein bod ni'n rhoi ein plant dan anfantais yn y ffordd honno. Ond addawyd y byddai diwydiannau STEM—lleol, yn enwedig—yn ymgysylltu ag ysgolion, felly fel y dywedodd Julie, rwy'n edrych ymlaen yn fawr at glywed mwy o enghreifftiau, ac rwyf am glywed beth y bwriadwch ei wneud i sicrhau y gall Cymru gyfan elwa o'r diwydiannau STEM hyn, nid Caerdydd yn unig. Diolch.

Diolch am eich cwestiwn atodol, Laura Anne Jones. Ac rwy'n anghytuno â'r hyn a ddywedoch chi yno; rwy'n credu bod gan y Llywodraeth hanes cryf iawn o fuddsoddi mewn STEM. Bydd ymrwymiad o £1.6 miliwn yn estyn ar draws y portffolio STEM i ddarparu ystod o weithgareddau cyfoethogi, a hefyd cyfleoedd dysgu proffesiynol i athrawon, oherwydd mae hynny'n bwysig hefyd, a'r cyfan yn annog disgyblion i ddilyn pynciau STEM ar lefel TGAU a Safon Uwch. Ac wrth gwrs, bydd y £1.1 miliwn ychwanegol a gyhoeddwyd eleni yn gwella cyrhaeddiad mewn llythrennedd, mathemateg a gwyddoniaeth hefyd.

Hoffwn fynd ar drywydd y pwynt a wnaethoch am wyddoniaeth. Profwyd trwy ymgysylltu â rhanddeiliaid a thrwy'r holl sianeli proffesiynol nad oes unrhyw dwpeiddio'n digwydd i gymwysterau gwyddoniaeth yma yng Nghymru.

Mae bwrdd diogelu rhanbarthol gogledd Cymru wedi comisiynu adolygiad ymarfer plant. Mae angen i ni ganiatáu i'r adolygiad gael ei gwblhau cyn ystyried pa gamau sydd eu hangen. Felly, bydd canlyniad yr adolygiad hwnnw'n llywio ein camau nesaf.

I've been informed of constituents' concerns in relation to the communication process for parents and young people who wish to share information with the north Wales safeguarding board as part of the child practice review that you've just mentioned, following the conviction of former headteacher Neil Foden for sexual offences against schoolchildren. Are you confident that the response is appropriate and timely for those who wish to provide information or share concerns? Secondly, has the remit of the child safeguarding review yet been published? This is crucial to ensure transparency and confidence in the process. If it hasn't been published yet, when will that happen and what is the reason for the delay? I remain convinced, as do an increasing number of people, that a public inquiry would be the best and fairest way of dealing with this situation, particularly given the further allegations that came to light in a recent television programme. The power to call a public inquiry is in your hands—

Siân, you must conclude now, please.

The power to call a public inquiry is in your hands. Will you do that, please?

A gaf i ddiolch i Siân Gwenllian am ei chwestiwn atodol, ac a gaf i ddweud fy mod yn cydymdeimlo â'r bobl ifanc a'r teuluoedd yr effeithiwyd arnynt gan y cam-drin erchyll a achoswyd gan Neil Foden? Cododd Siân Gwenllian sawl pwynt yno. Rwy'n ymwybodol fod rhai Aelodau o'r Senedd wedi codi pryderon ynghylch y broses o gyfathrebu â'r adolygiad ymarfer plant. Rwy'n deall bod llythyr wedi'i ddosbarthu cyn hanner tymor gyda chyfeiriad e-bost y gallai pobl gysylltu ag ef pe baent am gyfrannu at yr adolygiad, ac nad oes rhaid i blant, pobl ifanc a'u rhieni fynd trwy'r awdurdod lleol neu'r ysgol i gysylltu. Byddaf yn gwneud gwaith dilynol gyda swyddogion i wirio, ac efallai y gallech ysgrifennu ataf am bryderon penodol os ydych chi'n siarad am amseroldeb ymateb. Yn amlwg, adolygiad yw hwn sy'n cael ei gynnal o dan oruchwyliaeth bwrdd diogelu gogledd Cymru, felly nid ein hadolygiad ni fel Llywodraeth Cymru mohono, ond rwy'n hapus iawn i fynd ar drywydd unrhyw bryderon penodol sydd gennych ynglŷn â'r ymatebion sy'n dod o'r adolygiad ymarfer plant i deuluoedd.

O ran cyhoeddi'r cylch gwaith, gallaf yn sicr ofyn i swyddogion edrych ar hynny gyda bwrdd diogelu gogledd Cymru hefyd. Rwy'n credu ei bod yn bwysig fod popeth mor dryloyw â phosibl.

Os caf ddod at eich prif bwynt ynglŷn ag ymchwiliad cyhoeddus, rwy'n credu bod angen i ni ganiatáu i'r adolygiad ymarfer plant gael ei gwblhau cyn i ni ystyried pa gamau pellach sydd eu hangen, gan gynnwys y posibilrwydd o ymchwiliad cyhoeddus. Fe fyddwch chi'n gwybod, Siân, fod ymchwiliadau cyhoeddus yn brosesau hir a fydd hefyd yn ymestyn y broses hon. Rwy'n credu ei bod yn iawn ein bod yn aros i weld beth y mae'r adolygiad ymarfer plant yn ei ddweud, ac yna bydd Llywodraeth Cymru yn ystyried y camau nesaf.

Mae'r unigolyn hwn yn un o'r troseddwyr rhyw gwaethaf yn hanes Cymru, ac fe wnaeth cyfres o fethiannau, esgeulustod, baneri coch a fethwyd ganiatáu i'r cam-drin barhau heb ei herio.

Efallai mai'r mwyaf brawychus o'r honiadau yw bod Neil Foden wedi rhoi cyngor i Lywodraeth Cymru. Cafodd ei amddiffyn yn warthus hefyd gan arweinydd Plaid Cymru ar Gyngor Gwynedd, a wrthododd ymddiheuro i ddioddefwyr Foden wedi i'r pennaeth gael ei ddyfarnu'n euog. Diolch byth, mae arweinydd Cyngor Gwynedd wedi ymddiswyddo erbyn hyn, yn dilyn pwysau i wneud hynny gan ei blaid ei hun. Ond erys cwestiynau y mae angen eu hateb pam ei fod yn parhau'n gyflogedig gan Gyngor Gwynedd pan ddechreuodd ei achos. Ac mae cwestiynau'n codi hefyd ynghylch trylwyredd fetio Llywodraeth Cymru, o gofio bod Llywodraeth Cymru yn ddiarwybod yn derbyn cyngor ar bolisi addysg gan bedoffeil.

Cafodd Neil Foden ei geryddu gan y rheoleiddiwr addysgu a'i ddiarddel o'i undeb yn 2020. Ond flwyddyn yn ddiweddarach yn 2021, cafodd fwy o gyfrifoldeb fel uwch-bennaeth strategol a oruchwyliai ddwy ysgol wahanol yng ngogledd Cymru. Felly, yn amlwg mae diffygion enfawr—

Mae angen ichi ofyn cwestiwn, Gareth, os gwelwch yn dda.

—yn y broses adrodd, wrth gyfathrebu rhwng asiantaethau a phroses fetio Llywodraeth Cymru. Felly, beth y mae Ysgrifennydd y Cabinet yn ei wneud i sicrhau bod y diffygion hyn yn cael eu nodi a'u datrys cyn gynted â phosibl fel na wneir y camgymeriadau hyn byth eto?

Diolch, Gareth. Rwy'n meddwl ei bod hi'n anffodus dod â gwleidyddiaeth plaid i mewn i bwnc mor ddifrifol â hyn, boed hynny—[Torri ar draws.] Rwy'n credu bod hynny'n beth anffodus i'w wneud. Mae hwn yn fater difrifol iawn. Dyma droseddwr cyson na chafodd ei ganfod ac mae'n rhaid inni fod o ddifrif ynglŷn â hynny.

Fel yr eglurais, rydym yn cynnal adolygiad ymarfer plant, sy'n cael ei gyflawni gan fwrdd diogelu gogledd Cymru. Nid wyf wedi cael unrhyw gyngor gan Neil Foden. Fel llawer o benaethiaid, byddai wedi cael cyswllt â Llywodraeth Cymru yn y gorffennol. Mewn gwirionedd, rhoddodd dystiolaeth i'r Pwyllgor Plant, Pobl Ifanc ac Addysg pan oeddwn yn Gadeirydd, oherwydd ei fod yn uwch swyddog i Undeb Cenedlaethol yr Athrawon ar y pryd. Yn amlwg, mae pob pennaeth yn destun gweithdrefnau llym iawn o ran diogelu, felly ni allai fod wedi bod unrhyw syniad ar lefel Llywodraeth Cymru, neu hyd yn oed ar lefel y pwyllgor, ei fod yn droseddwr cyson o'r fath.

Rwy'n credu ei bod yn bwysig iawn ein bod yn gadael i'r adolygiad ymarfer plant ddilyn ei gwrs. Os bydd yr adolygydd, aelodau'r panel neu aelodau'r bwrdd, yn ystod yr adolygiad, yn nodi unrhyw faterion ynghylch gweithwyr proffesiynol neu asiantaethau unigol y mae angen eu harchwilio ymhellach, bydd y materion hyn yn cael eu hailgyfeirio at y sefydliadau perthnasol a byddant hwy'n cymryd unrhyw gamau pellach sydd eu hangen. Felly, mae'n rhaid i unrhyw sefydliadau sydd â gwaith dysgu o'r achos hwn wneud hynny.

Bydd yr adolygiad ymarfer plant yn golygu gofyn i bob asiantaeth sy'n cael ei chynrychioli ar y bwrdd, ac unrhyw asiantaethau eraill sydd wedi cael cyswllt â'r dioddefwyr a'u teuluoedd, baratoi llinell amser o'u cysylltiad, a bydd y wybodaeth hon yn cael ei chyfuno i greu cronoleg amlasiantaethol o'r holl gyswllt hysbys ag asiantaethau. Bydd yr adolygwyr annibynnol, y cadeirydd ac aelodau'r panel yn craffu ar hynny ac yn ei herio, bydd ymarferwyr mewn digwyddiad dysgu yn gwirio synnwyr hynny, ac yna bydd herio a chraffu pellach mewn cyfarfodydd byrddau diogelu rhanbarthol.

Fel y dywedais mewn ymateb i Siân Gwenllian, pan fyddwn wedi cael y wybodaeth o'r adolygiad ymarfer plant, byddwn yn ystyried wedyn a oes unrhyw gamau pellach y mae angen inni eu cymryd. Ond gallwch fod yn sicr, Gareth, fy mod am wneud yn siŵr ein bod mor drylwyr â phosibl er mwyn cael cyfiawnder i'r bobl ifanc sydd wedi dioddef oherwydd y dyn yma.

Questions now from the party spokespeople. First of all, the Conservatives' spokesperson, Tom Giffard.

Diolch, Ddirprwy Lywydd. Ddoe, fel rhan o'ch datganiad, gofynnais i chi a oedd y codiad cyflog a gyhoeddwyd gennych ar gyfer athrawon—. Mae'n ddrwg gennyf, roeddwn yn gofyn i Ysgrifennydd y Cabinet, nid y Gweinidog. 

Cefais wybod bod y cwestiynau i'r Gweinidog.

Rwy'n credu mai cwestiynau Cefin sydd i'r Gweinidog ac mae fy rhai innau i Ysgrifennydd y Cabinet.

Cawsom wybod bod y ddwy set o gwestiynau ar gyfer y Gweinidog. 

Iawn. Mae'n amlwg fod camddealltwriaeth wedi digwydd yma yn rhywle.

Wel, rydym yn dweud wrthych beth y cawsom ni ei gwybod.

Iawn. Nid wyf yn siŵr beth aeth o'i le yno. Mae arnaf ofn nad oes gennyf gwestiwn wedi ei baratoi i'r Gweinidog. 

Rwy'n hapus i gael y cwestiynau.

Bydd Ysgrifennydd y Cabinet yn derbyn y cwestiynau.

Diolch, Ysgrifennydd y Cabinet, am dderbyn y cwestiynau. Diolch, ac rwy'n ymddiheuro am hynny os yw'n gamgymeriad gweinyddol ar ran y Ceidwadwyr Cymreig.

Ddoe, fe wnaethoch chi gyhoeddi'r codiad cyflog o 5.5 y cant i athrawon yn ysgolion Cymru. Gofynnais i chi a fyddai hynny'n cael ei ariannu'n llawn gan Lywodraeth Cymru ac na fyddai'n rhaid i unrhyw ysgol nac awdurdod lleol ddod o hyd i hynny yn eu cyllideb eu hunain. A allwch chi gadarnhau heddiw na fydd yn rhaid i unrhyw ysgol nac awdurdod lleol yng Nghymru ddod o hyd i'r arian i dalu am y codiad cyflog hwnnw o'u cyllidebau eu hunain?

Rydym eisoes wedi gwneud darpariaeth, Tom, ar gyfer rhywfaint o'r codiad cyflog hwnnw yn yr arian sydd wedi'i ddyrannu i lywodraeth leol. Diolch byth, oherwydd bod gennym Lywodraeth Lafur y DU nawr yn San Steffan sydd wedi ymrwymo i ddiogelu ein gwasanaethau cyhoeddus, bydd arian ychwanegol hefyd yn dod i'n galluogi i fynd y tu hwnt i argymhelliad corff adolygu cyflogau annibynnol Cymru, sef 4.3 y cant, i'n codi i 5.5 y cant. Felly, rwy'n credu ein bod yn gwneud darpariaeth dda iawn. Nid yw hynny'n golygu nad wyf yn cydnabod y pwysau ar ysgolion, ac rwyf wedi bod yn glir iawn gyda chi o'r blaen ein bod wedi gwneud yr hyn a allwn i ddiogelu'r arian sy'n mynd i ysgolion drwy'r grant cynnal refeniw. Ac yn amlwg, rydym yn mynd trwy broses gyllidebol ar hyn o bryd i edrych ar ddyraniadau'r gyllideb ar gyfer y flwyddyn nesaf. Ond mae Llywodraeth Cymru, mewn partneriaeth â Llywodraeth Lafur y DU, wedi gwneud darpariaeth dda ar gyfer y codiad cyflog hwnnw.

Rwy'n ddiolchgar iawn ichi am eich ymateb. Yn amlwg, darllenais eich datganiad ysgrifenedig a anfonwyd tua awr yn ôl, a'r hyn a wnaed yn glir iawn yn y datganiad hwnnw oedd na fyddai'r codiad cyflog hwn yn cael ei ariannu'n llawn gan Lywodraeth Cymru. Rwy'n credu bod disgwyliad gan y cyhoedd ac ysgolion, os ydych chi'n cyhoeddi rhywbeth, y dylech dalu amdano. Mae ysgolion yn gwneud penderfyniadau anodd iawn ar hyn o bryd. Rydym wedi gweld ysgolion yn gwneud toriadau ar bynciau mewn cwricwla, yn gwneud toriadau i deithiau ysgol a gwelliannau ysgol, ac mae rhai athrawon yn cael eu diswyddo hyd yn oed. Heb y cyhoeddiad y bydd Llywodraeth Cymru yn ariannu hyn yn llawn, bydd yn rhaid i ysgolion wneud penderfyniad o ganlyniad i'r cyhoeddiad a wnaethoch chi ddoe i wneud toriadau pellach yn eu cyllidebau, heb sôn am y penderfyniadau y gallai fod yn rhaid i awdurdodau lleol eu gwneud. Felly, ar y sail honno, beth ydych chi'n cynghori ysgolion i'w dorri?

Diolch, Tom. Rwy'n credu fy mod wedi bod yn glir iawn ein bod wedi sicrhau bod cyllid ar gael i dalu'r codiad cyflog a ddyrannwyd gennym. Rydym hefyd wedi diogelu'r cyllid sydd wedi mynd i ysgolion gystal ag y gallwn. Ac a gaf i eich atgoffa ein bod mewn sefyllfa lle mae cyllidebau ysgolion, ac yn wir yr holl wasanaethau cyhoeddus, o dan bwysau oherwydd gweithredoedd eich Llywodraeth chi yn San Steffan, a fu'n tanariannu'r Llywodraeth hon yn gyson mewn perthynas â gwasanaethau cyhoeddus? Mae hon yn Llywodraeth sy'n diogelu gwasanaethau cyhoeddus, a thrwy weithio mewn partneriaeth â Llywodraeth Lafur y DU, rydym wedi nodi cyllid ar gyfer y codiad cyflog i'n hathrawon ysgol.

O dan Lywodraeth Geidwadol, yn gyson fe welsom y setliadau cyllideb mwyaf erioed i Lywodraeth Cymru, a beth a wnaeth Llywodraeth Cymru â'r arian hwnnw? Fe wnaethant wario arian ar fwy o wleidyddion, fe wnaethant wario arian ar barthau 20 mya, ar gynnal meysydd awyr—mae'r rhestr yn mynd ymlaen ac ymlaen. Ac eto, ar yr un pryd, roedd ysgolion yn ei chael hi'n anodd cael dau ben llinyn ynghyd, yn diswyddo athrawon, yn gwneud toriadau i bynciau, ac yn cyflawni'r canlyniadau addysg gwaethaf yn y Deyrnas Unedig. Gallwch feio Llywodraeth ddiwethaf y DU cymaint ag y dymunwch; chi sydd wrth y llyw ar ddau ben yr M4, a ddoe clywsom y Prif Weinidog yn dweud bod cyni wedi dod i ben. Felly, a wnewch chi ymrwymo bellach—o ystyried bod cyni wedi dod i ben—i ariannu'r hyn a gyhoeddoch chi ddoe yn llawn, fel na fydd yn rhaid i ysgolion wneud toriadau pellach o ganlyniad i'r cyhoeddiad a wnaethoch?

Wel, mae Llywodraeth Lafur y DU wedi bod mewn grym ers mis Gorffennaf—mater o fisoedd. Mae'n hurt, mewn gwirionedd, i—. Rwy'n hynod falch o'r hyn y maent eisoes wedi'i wneud. Cafodd eich Llywodraeth 14 mlynedd o chwalu ein gwasanaethau cyhoeddus. Rydym wedi gwneud darpariaeth, mewn partneriaeth â Llywodraeth Lafur y DU, ar gyfer codiad cyflog i athrawon sy'n uwch na'r hyn a argymhellwyd gan gorff adolygu cyflogau annibynnol Cymru. Gallech fod ychydig yn fwy graslon a chroesawu'r arian a ryddhawyd i athrawon. Ac yn fwy na hynny, Tom, rwy'n hyderus, yn dilyn y gyllideb yr wythnos diwethaf, eich bod wedi clywed am y swm enfawr o gyllid ychwanegol sy'n cael ei ddarparu inni yma yng Nghymru, sef yr hwb mwyaf a gawsom ers inni gael Llywodraeth Lafur yn San Steffan ddiwethaf. Llywodraeth yw hon a fydd yn gwario'r arian ychwanegol hwnnw ar ein blaenoriaethau, ac addysg yw un o'n blaenoriaethau.  

Plaid Cymru spokesperson, Cefin Campbell. 

Thank you very much, Dirprwy Lywydd. On Monday, the education Secretary of the UK Government announced that students will pay more for going to university in England next year, with tuition fees rising to £9,535. Setting aside the fact that Keir Starmer has broken his promise on this, it is clear that this will certainly have an impact on Welsh universities, as well as our students.

Both have been let down over the last few decades by Conservative and Labour Governments that haven’t put a clear strategy for the sector in place, and by a lack of funding, investment and support, and cuts to research and innovation. Plaid Cymru believes in the principle of universal access to our universities, but it is clear that we have to put our education institutions on a much more sustainable footing before we can do that.

So, in the wake of that announcement, could I ask you, Minister, will the Welsh Government increase fees in the same way as has been announced in England? And if so, does the Welsh Government accept that, even with any increase, universities will still face a financial crisis? And finally, what steps will you take to support access to higher education for those from the most disadvantaged backgrounds?

Diolch i Cefin Campbell am y cwestiynau hynny. Dechreuaf drwy ddweud fy mod yn cydnabod bod ein prifysgolion, yn union fel prifysgolion ledled y DU a thu hwnt, o dan bwysau ariannol sylweddol. Rwy'n gweithio gyda fy swyddogion i ystyried effaith penderfyniad Llywodraeth y DU i godi ffioedd dysgu £285 y flwyddyn i bob myfyriwr. Rwy'n credu ei bod yn bwysig edrych ar effaith hynny, ar y sector addysg uwch ac ar fyfyrwyr. Rwyf am wneud penderfyniad ar hynny'n gyflym, gyda sail dystiolaeth wybodus, fel y gallwn roi sicrwydd i'r prifysgolion ac i'r myfyrwyr eu hunain.

Gallaf gadarnhau heddiw y bydd pob myfyriwr o Gymru ar gyrsiau mewn sefydliadau a reoleiddir yn cael costau llawn eu ffioedd dysgu israddedig wedi'u talu gan Lywodraeth Cymru drwy'r system cyllid myfyrwyr, boed eu bod yn dewis astudio yng Nghymru neu rywle arall yn y DU. Mae hyn yn parhau ein polisi hirsefydlog nad oes unrhyw fyfyriwr o Gymru'n talu costau ymlaen llaw am eu hyfforddiant israddedig.

Ddirprwy Lywydd, nid wyf yn siŵr a ofynnodd yr Aelod ei dri chwestiwn i gyd ar yr un pryd.

Fe wnaf atgoffa'r Aelod fod ganddo dri chwestiwn. Nid oes raid iddo roi'r tri yn yr un cyntaf a mynd dros yr amser. Rwy'n siŵr nad oedd yn bwriadu gwneud hynny, ac rwy'n siŵr na fydd yn gwneud hynny yn y dyfodol ychwaith. 

Ai dyna bob un o'ch tri chwestiwn?

Na, fe roddaf gredyd iddo ofyn mwy. Ni fydd yn gwneud hynny eto. 

Thank you very much. I look forward to that statement about whether you intend to raise fees in the same way, and I’d like to hear some kind of timetable about when that’s likely to happen, because there is great uncertainty in the sector at present.

Another announcement in the Westminster budget in recent days was the increase in employers’ national insurance contributions. This is also going to have a great financial impact on our universities, and the estimate is that this is going to add about £20 million to costs.

So, could you, Minister, provide clarification to us as to whether you believe universities in Wales could receive any support under the UK Treasury’s plans or not? Because we heard the Cabinet Secretary for finance yesterday saying that the public sector was free from those payments, but the universities sector is part of the private sector. So, could you explain to us whether the staff in universities come under the public sector or the private sector, and, if there is no support available—

Thank you, Cefin. 

—are you concerned—

Cefin. 

—that there won't be any—

Cefin. 

—financial support for you? Thank you very much. 

Diolch am y cwestiwn, Cefin Campbell. Rwy'n cydnabod y bydd cyhoeddiadau'r Canghellor am newidiadau i gyfraniadau yswiriant gwladol cyflogwyr o fis Ebrill y flwyddyn nesaf yn cynyddu costau i'n prifysgolion, ac rwyf ar hyn o bryd yn gweithio gyda fy swyddogion gyda'r sectorau yr effeithir arnynt i ddeall cwmpas y costau newydd hyn. Rydym yn ystyried effaith cyfraniadau yswiriant gwladol cyflogwyr ar bob cyflogwr sector cyhoeddus a gwasanaethau sector cyhoeddus yng Nghymru, ac edrychaf ymlaen at allu rhoi'r wybodaeth ddiweddaraf maes o law.   

Felly, hyd yn oed cyn yr ergyd ddiweddaraf hon i brifysgolion Cymru—gorfod ymdopi â chodiadau i gyfraniadau yswiriant gwladol—mae prifysgolion Cymru wedi bod ar y dibyn ariannol ers tro, gyda diffygion cronnol o dros £100 miliwn. Nawr, bythefnos yn ôl, gofynnais i'r Gweinidog a oedd hi neu Ysgrifennydd y Cabinet dros Addysg wedi cael trafodaethau drwy ohebiaeth swyddogol â phrifysgolion unigol yng Nghymru ynghylch y gronfa drawsnewid a grybwyllodd. Nawr, ymatebodd y Gweinidog drwy ddweud, 

'Ydw, rwyf eisoes wedi dechrau ar hynny.' 

Felly, rwyf wedi cysylltu â holl brifysgolion Cymru yn uniongyrchol, gan ofyn iddynt pa ohebiaeth y maent wedi'i chael rhyngddynt hwy a Llywodraeth Cymru ynghylch y gronfa drawsnewid hon neu unrhyw becyn cymorth posibl arall. Mae arnaf ofn fod yr ateb a gefais hyd yma yn paentio darlun gwahanol i'r un a baentiwyd gan y Gweinidog bythefnos yn ôl: y Drindod Dewi Sant, dim gohebiaeth; Prifysgol Aberystwyth, dim gohebiaeth; Abertawe, dim gohebiaeth; Caerdydd, dim gohebiaeth. Unwaith eto, mae'n ymddangos bod Gweinidogion Llywodraeth Cymru yn dweud un peth ar lawr y Senedd, nad yw'n ymddangos ei fod yn cyfateb i'r realiti o'n tystiolaeth ni. Felly, mae'r cwestiwn yn aros, pa gamau y mae Llywodraeth Cymru wedi bod yn eu cymryd ar lefel weinidogol a swyddogol i ddatblygu'r gronfa drawsnewid hon ac unrhyw becynnau cymorth eraill ar gyfer prifysgolion Cymru ar y cyd â phrifysgolion Cymru?

Diolch, Cefin. Mae gohebiaeth, fel y gwyddoch rwy'n siŵr, yn ohebiaeth ysgrifenedig. Mae fy holl waith yn ymwneud â'r prifysgolion hyd yma wedi bod trwy gyfarfodydd a thrafodaethau wyneb yn wyneb, ac rwyf wedi bod yn falch iawn o allu cyfarfod â chymaint o is-gangellorion, Prifysgolion Cymru, rhanddeiliaid o bob rhan o'r sector, a byddaf yn parhau i wneud hynny wrth imi deithio o amgylch pob sefydliad addysg uwch yng Nghymru. Ac eglurais wrth y Senedd fod Llywodraeth Cymru yn parhau i archwilio pa fecanweithiau cymorth posibl, os o gwbl, sy'n ymarferol i gefnogi'r sector addysg uwch yng Nghymru. Mae'r trafodaethau hynny, fel yr amlinellais ddwywaith, yn ysgrifenedig ac yma ar lawr y Siambr hon, ar gam cynnar ac archwiliadol a bydd angen eu hystyried yng nghyd-destun ein blaenoriaethau cyllidebol ehangach. Ond fel y dywedais o'r blaen, ac fel y gwn fod yr Aelod yn gwybod, mae'r cyllid y mae Llywodraeth Cymru yn ei ddarparu i'n sefydliadau addysg uwch yn ffurfio 10 y cant o'u cyllid cyffredinol, ac felly mae'n bwysig iawn fod pob prifysgol yn edrych ar weddill eu ffrydiau cyllido. Ac rwy'n gwybod mai dyna'n union y maent yn ei wneud—gan archwilio ffyrdd arloesol o weithio, mwy o gydweithio â'r sector addysg bellach yn enwedig, sy'n sicr yn fuddiol, fel y gallant archwilio ffyrdd o dorri costau a chyflawni'r cyfleoedd heriol hyn. Mae cronfa Digarbon Llywodraeth Cymru, y soniais amdani yma o'r blaen, wedi cael gwerth £33 miliwn o geisiadau gan ein sefydliadau addysg uwch, ac mae hynny'n dangos un ffordd yn unig y maent yn archwilio ffyrdd gwahanol o dorri costau ac o wneud yr arbedion hynny. 

Cyn imi symud ymlaen, rwy'n disgwyl i bob aelod o'r meinciau cefn barhau i gadw at eu hamser a gofyn eu cwestiynau o fewn eu hamser. Rwy'n disgwyl yr un peth gan lefarwyr hefyd, ac os oes ganddynt sawl cwestiwn, mae gan lefarwyr y fantais o allu gofyn mwy nag un cwestiwn. Felly, os gwelwch yn dda, yn y dyfodol, cadwch at eich amseroedd i sicrhau bod pawb yn cael cyfle teg i ofyn eu cwestiwn, gan gynnwys aelodau o'r meinciau cefn. 

Rydym yn parhau i gefnogi recriwtio i raglenni addysg gychwynnol i athrawon drwy amrywiaeth o weithgareddau. Mae'r rhain yn cynnwys darparu cymhellion i gefnogi recriwtio i bynciau â blaenoriaeth ac ar gyfer hyfforddeion cyfrwng Cymraeg, gan ehangu'r pynciau sydd ar gael drwy'r rhaglenni TAR cyflogedig ac ymgyrch farchnata Addysgu Cymru.

Diolch, Ysgrifennydd y Cabinet. Yn anffodus, mae morâl athrawon ar ei isaf erioed. Mae penderfyniadau sy'n cael eu gwneud gan awdurdodau lleol i dorri cyllidebau ysgolion, gan arwain at ddiswyddo athrawon a chynorthwywyr addysgu, yn cynyddu'r llwyth gwaith ar weddill y staff addysgu, gyda llawer o rybuddion y bydd maint dosbarthiadau'n tyfu, gan ychwanegu at y pwysau. Ond y bygythiad mwyaf ohonynt i gyd yw ymddygiad y disgyblion a'r diffyg cefnogaeth a roddir i staff addysgu sy'n agored i gamdriniaeth a thrais corfforol. Ysgrifennydd y Cabinet, mae athrawon yn fy rhanbarth wedi gorfod ymdrechu i gael eu lleisiau wedi eu clywed ynglŷn ag ymosodiadau ar staff. Nodaf eich datganiad cynharach ynghylch fforwm partneriaeth gymdeithasol ysgolion a'r camau y byddwch yn eu cymryd i fynd i'r afael ag ymddygiad disgyblion. Fodd bynnag, nid yw'n gwneud llawer i ddiogelu staff ar hyn o bryd. Ysgrifennydd y Cabinet, pa gamau y byddwch yn eu cymryd ar unwaith i ddiogelu staff yn ein hysgolion? Rydym ni wleidyddion yn cael larymau panig; a ydych chi wedi ystyried rhoi'r rhain i'n hathrawon?

Diolch am eich cwestiwn atodol, Altaf. Fe wnaethoch chi godi nifer o bwyntiau yno. Hoffwn eich sicrhau ein bod o ddifrif ynghylch recriwtio a chadw athrawon a'n bod yn cydnabod y pwysau enfawr sydd ar athrawon, a hefyd y cysylltiad rhwng llwyth gwaith a'u llesiant. Mae'n hanfodol fod athrawon yn gallu cynnal cydbwysedd priodol rhwng bywyd a gwaith, ac mae ymrwymiad gan yr holl randdeiliaid i wneud newidiadau ymarferol, effeithiol a fydd yn sicrhau newid cadarnhaol go iawn i athrawon.

Rydym wedi gweithio yn ystod y flwyddyn ddiwethaf yn enwedig gyda'n rhanddeiliaid a'n partneriaid ar faterion llwyth gwaith, ac rydym wedi cael grŵp strategol annibynnol ar gydlynu llwyth gwaith, y daw ei aelodaeth o blith rhanddeiliaid allweddol a chynrychiolwyr o bob rhan o'r system addysg. Ychydig wythnosau yn ôl, cyhoeddais ddatganiad ysgrifenedig yn rhoi'r diweddaraf ar ein hymdrechion i fynd i'r afael â llwyth gwaith athrawon. 

Ar y pwyntiau a godwch am ymddygiad mewn ysgolion, fel y dywedais yn glir ddoe mewn atebion i gwestiwn, rwy'n poeni'n fawr am yr hyn y mae ysgolion yn ymdrin ag ef. Maent yn ymdrin ag amrywiaeth gymhleth iawn o broblemau cymdeithasol sydd i'w gweld mewn ysgolion erbyn hyn, am mai dyna'r lleoedd sydd yno drwy'r amser, ac mae athrawon yn canolbwyntio ar y problemau hynny pan fyddant eisiau canolbwyntio ar addysgu a dysgu.

Rydych chi wedi gweld fy llythyr, felly fe wyddoch fy mod yn cael y cyfarfod â'r undebau llafur yr wythnos nesaf, a bod gennym y gynhadledd penaethiaid gyda phenaethiaid uwchradd ddydd Gwener, lle byddwn yn canolbwyntio ar ymddygiad. Mae dyletswydd gyfreithiol ar awdurdodau lleol ac ysgolion i sicrhau bod ysgolion yn lle diogel i weithio. Ond yr hyn a wnaf, yn dilyn y cyfarfodydd hynny, rwy'n hapus iawn i ystyried y materion sy'n codi o'r rheini. Hynny yw, pethau fel larymau panig, a allai gael eu codi—nid wyf yn gwybod. Rwyf am wrando ar y bobl sydd ar y rheng flaen pan ystyriwn sut y gallwn helpu gyda hyn, ac mae hynny, wrth gwrs, yn ychwanegol at y pethau eraill a wnawn fel y pecyn cymorth ymddygiad a'r ymchwil a wnawn ar ymddygiad.

Mae fy mlaenoriaethau ar gyfer ysgolion yn Nwyrain De Cymru yn cynnwys codi lefelau cyrhaeddiad, presenoldeb a chau'r bwlch i'n dysgwyr tlotaf.

Diolch, Ysgrifennydd y Cabinet. Mae Sefydliad Glyn Ebwy ym Mlaenau Gwent yn ased cymunedol annwyl sydd ar hyn o bryd yn darparu amrywiaeth o wasanaethau, a dau ohonynt yw rhaglenni profiad gwaith a chyfleoedd gwirfoddoli. Mae'r ddau beth, yn wir, yn rhan hanfodol o adeiladu addysg gyflawn, yn ogystal â pharatoi pobl o bob oedran a chefndir ar gyfer gwaith a meithrin hunan-barch, sydd hefyd o fudd i'r gymuned leol. Ond Ysgrifennydd y Cabinet, yn union fel cymaint o asedau lleol llewyrchus, mae hyb cymunedol Sefydliad Glyn Ebwy, sy'n cynnig y gwasanaethau hyn, wedi dibynnu cryn dipyn ar gyllid ffyniant bro. Fodd bynnag, wedi i'r Llywodraeth newydd gymryd rheolaeth ar y safle, rwy'n naturiol yn bryderus am y dyfodol. Felly, Ysgrifennydd y Cabinet, pa sicrwydd y gallwch ei roi i mi heddiw y byddwch yn gweithio gydag Ysgrifennydd y Cabinet dros Lywodraeth Leol a Thai i gefnogi hybiau gwych fel hyn i sicrhau bod dull cyfannol yn cael ei weithredu mewn addysg, lle gall pobl ifanc ac oedolion wella sgiliau hanfodol gan fod o fudd i'w cymunedau yn gyffredinol? Diolch. 

Diolch, Natasha, ac rydych chi'n codi pwynt pwysig iawn am brofiad gwaith. Mae'n dda i bob person ifanc gael y cyfleoedd hynny, ond yn fy mhrofiad i, ein dysgwyr mwyaf agored i niwed yn aml sy'n cael y gorau o'r cyfleoedd hynny i wneud pethau mewn ffordd ychydig yn wahanol, ac i brofi byd gwaith go iawn. Nid oeddwn yn ymwybodol o'r problemau ariannu yn Sefydliad Glyn Ebwy y cyfeirioch chi atynt. Yn amlwg, mae'r gronfa ffyniant bro a'r cronfeydd eraill mewn cyfnod o bontio ar hyn o bryd, ond rwy'n rhoi fy ymrwymiad i chi y byddaf yn siarad â chyd-Aelodau yn y Cabinet, nid dim ond y Gweinidog llywodraeth leol ond Ysgrifennydd y Cabinet dros gyllid hefyd, am y materion a godwyd gennych, ac rwy'n hapus iawn i ysgrifennu atoch ynglŷn â hynny.

Rydym am sicrhau bod ein holl bobl ifanc yn gallu ymgysylltu'n gadarnhaol â byd sy'n cael ei yrru'n gynyddol gan arloesedd technolegol a digidol. Yn y flwyddyn ariannol hon, mae Llywodraeth Cymru yn darparu dros £1.6 miliwn ar gyfer gweithgareddau STEM mewn ysgolion, gan ganolbwyntio ar annog merched i fynd ar drywydd cymwysterau a gyrfaoedd STEM.

Diolch, Weinidog. Mae menywod a merched yn dal heb gynrychiolaeth sy'n agos at fod yn ddigonol mewn pynciau STEM, ac maent yn dal i gael eu stereoteipio fel pynciau i fechgyn. Roeddwn yn falch iawn o weld bod Coleg Sir Benfro a Chyngor Sir Penfro yn ceisio mynd i'r afael â'r duedd hon trwy ymgysylltu â diwydiannau lleol fel RWE Renewables, Blue Gem Wind, Floventis Energy, Porthladd Aberdaugleddau a Ledwood Engineering. Ddiwedd y llynedd, fe wnaethant greu menter gyrfaoedd o'r enw SPARC i helpu i ysbrydoli gweithlu mwy amrywiol mewn diwydiannau STEM, ac nid oes agos digon o fenywod yn y diwydiannau hyn ac wrth gwrs, mae hyn yn aml yn dechrau gyda'r pynciau a astudiant yn yr ysgol neu yn y coleg. Ysgrifennydd y Cabinet, a ydych chi'n cytuno â mi fod mentrau fel hyn yn hanfodol os ydym am fynd i'r afael â'r anghydbwysedd o ran y nifer o ferched a menywod sy'n astudio pynciau STEM?

Ddirprwy Lywydd, hoffwn ddiolch i Joyce Watson am y cwestiwn atodol hwnnw, ac rwy'n cytuno'n llwyr â hi am bwysigrwydd mentrau fel honno. Ac mewn gwirionedd, rwy'n ymweld â Choleg Sir Benfro ymhen pythefnos gydag Ysgrifennydd y Cabinet dros yr economi, felly rwy'n edrych ymlaen yn fawr at glywed mwy am y gwaith hwn pan fyddaf yno. Gall meithrin partneriaethau rhwng ysgolion a diwydiant ysbrydoli ein merched ifanc i fynd ar drywydd eu brwdfrydedd ynghylch pynciau STEM, ac wrth gwrs, gall hynny eu harwain at yrfaoedd gwerth chweil a boddhaus. Fel rhan o'n cyllid i Gynllun Addysg Beirianneg Cymru, rydym yn cefnogi'r fenter Denu Merched i Faes STEM, ac mae hyn yn helpu i chwalu rhwystrau, gan roi cyfle i ferched ymweld â chyflogwyr a phrifysgolion, a'u hannog i ddilyn cymwysterau a llwybrau gyrfa STEM. Yn y flwyddyn ariannol ddiwethaf, roedd 390 o ferched yn rhan o'r fenter Denu Merched i Faes STEM, gan ymweld ag amrywiaeth o bartneriaid diwydiant. Ac fe fyddwch chi'n gwybod, Joyce Watson, fod Ysgrifennydd y Cabinet, fel rhan o'i datganiad llafar ddydd Mawrth wedi cyhoeddi buddsoddiad ychwanegol yng Nghynllun Addysg Beirianneg Cymru, gan gynnwys gwella'r fenter Denu Merched i Faes STEM ymhellach. Daw hynny â chyfanswm ein buddsoddiad yn y gwaith hwn i £196,000 eleni yn unig.

Cyfarfûm â SPARC yng Ngholeg Sir Benfro yn ddiweddar, yn lansiad yr hyb pontio sgiliau, sydd wedi'i ariannu'n rhannol gan Shell. Ddydd Gwener, yn Noc Penfro, rwy'n cyfarfod â Cymbrogi gan eu bod yn cynnal digwyddiad gyda phedair ysgol yn yr ardal i hyrwyddo pynciau STEM i fechgyn a merched ifanc yn yr ysgol uwchradd i ddangos nid yn unig eu bod yn gallu mynd ar drywydd gyrfaoedd gwych gan ddefnyddio STEM, ond y cyfleoedd eraill sydd ar gael yn y gweithlu i aros yn lleol yn yr ardaloedd lle cawsant eu geni a'u magu, sy'n bwysig iawn, yn enwedig yng ngorllewin Cymru lle gwelwn newid demograffig o ran pobl ifanc yn gadael, gwaetha'r modd, a'r oedran demograffig yn newid gan roi pwysau ar y sectorau gofal. Felly, os yw'n iawn gyda chi, Weinidog, a fyddech chi'n gallu cyfarfod â Cymbrogi yn y dyfodol, gan fod ganddynt gynlluniau cyffrous iawn o ran sut y cânt allgymorth i mewn i'n sefydliadau addysg, cael pobl i feddwl am yrfaoedd ym maes STEM a'r dewisiadau amgen sydd ar gael mewn meysydd fel peirianneg, mathemateg a gwyddoniaeth? Diolch.

Diolch am eich cwestiwn atodol, Sam. Rwy'n cytuno'n llwyr â phopeth a ddywedoch chi. Mae mor bwysig ein bod yn edrych ar fwy na'r setiau sgiliau hyn yn unig, ac ar sut y gallant alluogi ein pobl ifanc i aros yn y cymunedau lle cânt eu geni a'u magu a chael effaith gadarnhaol ar yr economïau lleol hynny. A dyna'n union y math o waith trawsbynciol rwy'n edrych arno gyda'r Gweinidog sgiliau, a buaswn yn falch iawn o gael rhagor o wybodaeth am y prosiect hwnnw. Edrychaf ymlaen at ddarganfod mwy ac at ymweld yn y dyfodol, gobeithio.

Mae e-sgol yn brosiect arloesol a gyflwynir ledled Cymru. Ym mis Medi, lansiais bartneriaeth e-sgol yn sir Fynwy a gweld sut y mae’n galluogi dysgwyr i gael mynediad at bynciau na fyddai’n cael eu cynnig fel arall o bosibl. Ar hyn o bryd, mae prosiect e-sgol yn cael ei gyflwyno mewn tri awdurdod yn Nwyrain De Cymru ar gyfer disgyblion ym mlynyddoedd 12 a 13.

Thank you for that response. During the last few weeks, I've been having discussions with the education profession on the use of e-sgol in my region. As you said, this resource was established online originally to help with the provision of sixth form in rural areas, but it's an option that's been favoured in some areas and certain subjects rather than face-to-face teaching. As you've mentioned, teaching Welsh at A-level in Monmouthshire is one of the examples of this.

Although this kind of learning does have its merits, it shouldn't become the norm at the expense of face-to-face teaching. In my view and the view of many educators, nothing can replace face-to-face teaching in terms of providing a rich and varied experience for pupils. Can you, therefore, provide a pledge that this Government will tackle the shortage of teachers in certain areas and certain subjects, so that e-sgol doesn't become more common, particularly in the context of the provisions of the Welsh Language and Education (Wales) Bill and the main objective of having all pupils as being confident Welsh speakers by 2050? Thank you.

Diolch am eich cwestiwn, Peredur. Heb e-sgol, yn anffodus, mae posibilrwydd cryf na fyddai naw myfyriwr Safon Uwch yn sir Fynwy wedi gallu astudio Cymraeg Safon Uwch—dau yn Ysgol Cil-y-coed, dau yn Ysgol Brenin Harri'r VIII a phump yn Ysgol Gyfun Trefynwy. Ac rwy'n credu y gall e-sgol helpu i ailadeiladu darpariaeth iaith Gymraeg yn sir Fynwy, fel bod y niferoedd yn cynyddu eto. Ceir rhywfaint o ddarpariaeth wyneb yn wyneb yn rhan o’r prosiect, a chefais sicrwydd o hynny pan euthum i’w weld; maent yn cael cyfleoedd i gyfarfod â'i gilydd, wyneb yn wyneb.

Credaf eich bod yn codi materion pwysig, serch hynny, ynglŷn â niferoedd pobl ifanc sy’n astudio'r Gymraeg fel pwnc Safon Uwch, ac rwy’n awyddus i edrych eto ar y Safon Uwch i sicrhau bod gennym gymhwyster sy’n ysgogi mwy o bobl ifanc i astudio'r pwnc ar gyfer Safon Uwch. Bydd mwy o waith yn cael ei wneud gydag ysgolion, disgyblion a rhieni i arddangos darpariaeth ac ansawdd e-sgol er mwyn rhoi hyder iddynt ei fod yn darparu addysgu o ansawdd uchel a phrofiad da i ddysgwyr. Ac efallai y bydd yn galonogol i chi fod yr holiadur cychwynnol i ddisgyblion wedi nodi ymateb cadarnhaol o 94 y cant mewn perthynas â’r ddarpariaeth. Gwn fod yr awdurdod lleol wedi cynnal cylch arsylwi gwersi yn ddiweddar ac wedi cael adborth cadarnhaol iawn. Fel y dywedais, euthum i’w weld ar waith gyda’r gwersi Sbaeneg ym mis Medi a chefais gyfle i siarad â’r bobl ifanc. Roedd i'w weld yn mynd yn dda iawn ac roeddent yn fodlon â sut y gweithiai. Credaf fod y canlyniadau academaidd yn galonogol hefyd. Mae canlyniadau Safon Uwch 2023 yn dangos bod 15.2 y cant o ddysgwyr wedi cael graddau A* drwy e-sgol, o gymharu â 13.5 y cant ledled Cymru, ac yn yr un modd, mae cyflawniad ychydig yn uwch o ran graddau A i C gydag e-sgol, o gymharu â gweddill Cymru. Fe fyddwch yn falch o glywed hefyd, rwy’n siŵr, fod Estyn wedi cydnabod darpariaeth e-sgol yn eu hadroddiad ar bartneriaethau ôl-16.

Mae pennaeth strategol e-sgol yn fwy na pharod i ddod i gyfarfod ag Aelodau’r Senedd i siarad â chi am eich pryderon os byddai hynny o gymorth. Rydych yn gwneud pwynt pwysig ynglŷn â Bil y Gymraeg ac addysg, ac rwy'n gobeithio y bydd y gwaith a wnawn, nid yn unig drwy’r Bil ond drwy ein cynlluniau strategol Cymraeg mewn addysg a thrwy ein cynllun ar gyfer y gweithlu, yn golygu y byddwn yn cynyddu’r llif o bobl ifanc sy’n astudio Cymraeg Safon Uwch, oherwydd yn amlwg, yr hyn sy’n creu’r her yma yw’r ffaith nad oes cymaint â hynny o ddisgyblion, ac mae angen inni fynd i’r afael â hynny.

Mae'n dda iawn clywed am dechnolegau sy'n datblygu, fel e-sgol, a sut y maent yn cysylltu ystafelloedd dosbarth ledled Cymru. Rwy'n gobeithio eich bod wedi mwynhau’r ymweliad â’r dosbarth Sbaeneg yng Nghil-y-coed, a gwyddom fod yr ysgol honno, fel rydych chi wedi’i rannu, yn rhannu darpariaeth ag Ysgol Gyfun Trefynwy, ac mae’n wych fod sir Fynwy yn arwain y ffordd. Mae’n wych fod y technolegau hyn yn bodoli i sicrhau bod disgyblion yn gallu gwneud y mwyaf o’u presenoldeb ond hefyd yn gallu dysgu pynciau newydd na fyddent wedi bod ar gael o bosibl, gan sicrhau hefyd nad oes unrhyw blentyn yn cael eu gadael ar ôl.

Yn anffodus, serch hynny, Ysgrifennydd y Cabinet, mae disgyblion yng Nghymru yn dal i gael eu gadael ar ôl, yn seiliedig ar sgorau'r Rhaglen Ryngwladol Asesu Myfyrwyr ar gyfer 2023. Nodaf fod eich rhagflaenydd wedi datgan pan gyhoeddwyd y canlyniadau fod cynlluniau wedi’u lansio i godi safonau. A gaf i ofyn, felly, Ysgrifennydd y Cabinet, pa gynnydd a wnaed ar wella safon systemau addysg yng Nghymru, ac ar sicrhau bod y bwlch rhwng Cymru a gwledydd eraill y DU nid yn unig yn cael ei leihau ond yn cael ei ddileu’n gyfan gwbl?

Diolch am eich cwestiwn atodol, Peter. Yn wir, roedd yn bleser ymweld â phrosiect e-sgol; credaf fod ganddo lawer o botensial ar gyfer pynciau nad oes cymaint o ddysgwyr yn eu dewis. Mae tystiolaeth dda bellach ein bod yn dechrau gweld y prosiect yn cael ei gyflwyno mewn ysgolion cynradd, lle mae pobl ifanc yn cael cyfleoedd na fyddent byth yn eu cael fel arall i weithio gyda phethau fel y Goethe-Institut, felly mae'n gyfle da iawn ac rwy'n canmol y cyngor am eu gwaith arno.

Yn amlwg, fe aethoch yn eich blaen wedyn i wneud pwynt gwleidyddol ehangach am y safonau ysgolion yng Nghymru. Gwneuthum ddatganiad ar hynny ddoe yr hoffwn eich cyfeirio ato. Roedd yn nodi ei bod yn flaenoriaeth gan Lywodraeth Cymru i gynyddu presenoldeb a chyrhaeddiad; ein bod yn mynd i ganolbwyntio'n bendant ar lythrennedd a rhifedd. Soniais mewn cryn dipyn o fanylder yn y sesiwn ddoe sut y gwnawn hynny, felly hoffwn eich cyfeirio at y datganiad hwnnw, sy’n nodi ein cynlluniau yn eithaf manwl.

Mae ein dull o weithredu yng Nghymru yn ymwneud â chymorth cynnar ac atal, gan ddarparu cymorth i deuluoedd yn gynnar er mwyn helpu i sicrhau bod plant yn pontio'n rhwydd i’r ysgol.

Diolch, Ysgrifennydd y Cabinet. Mae adroddiad newydd a gyhoeddwyd ddydd Gwener diwethaf gan Child of the North a’r Centre for Young Lives yn esbonio nad ystyrir bod traean o blant yn barod ar gyfer yr ysgol yn 2022-23, gyda phryderon ynghylch datblygiad lleferydd ac iaith a dod i'r ysgol mewn cewynnau. Datgelodd adroddiad o oddeutu 10 mlynedd yn ôl hyd yn oed fod o leiaf hanner y staff ysgolion cynradd wedi gweld cynnydd yn nifer y plant nad oeddent yn gallu mynd i’r toiled eu hunain yn ystod y dydd. Wrth siarad â fy mhenaethiaid fy hun yn lleol, mae pryderon ynghylch plant yn dod i'r ysgol mewn cewynnau yn cynyddu.

Mae dros hanner y plant nad ydynt yn barod ar gyfer yr ysgol yn perfformio’n waeth na’r disgwyl yn eu hasesiad darllen cyfnod allweddol 1, felly mae rhywfaint o gydberthynas uniongyrchol yma. Pa ganllawiau, Ysgrifennydd y Cabinet, y gallwch eu rhoi i rieni a theuluoedd? Hefyd, pa adnoddau y gallwch eu darparu i benaethiaid ac athrawon ysgol, oherwydd yn amlwg, mae unrhyw amser a dreulir yn newid cewynnau yn amser allan o’r ystafell ddosbarth? Yn amlwg, mae angen rhywfaint o arweiniad ar hyn nawr, gan ei bod yn broblem sy’n cynyddu’n barhaus. Diolch.

A gaf i ddiolch i Janet am ei chwestiwn? Yn wir, rwyf wedi clywed fy hun gan rai penaethiaid eu bod yn gweld plant nad ydynt wedi'u hyfforddi i ddefnyddio'r toiled yn dod i'r ysgol, a pha mor heriol y gall hynny fod. Mae'n rhan o'r hyn a ddisgrifiais yn y Siambr ynglŷn ag ysgolion yn ymdrin ag ystod ehangach o faterion nad ydynt yn ymwneud ag addysg, ac mae hynny'n rhoi llawer o bwysau arnynt. Mae gennym ein hymgyrch 'Magu plant. Rhowch amser iddo' ac ymgyrch a gwefan Teulu Cymru, sy’n darparu gwybodaeth hanfodol i deuluoedd gan gynnwys gwybodaeth am fagu plant, cyngor ar bryderon yn ymwneud â rhianta megis ymddygiad, strancio, amser gwely, amser bwyd a hyfforddiant toiled, ac sy’n cyfeirio rhieni at ffynonellau cymorth pellach. Mae ymgyrch 'Magu plant. Rhowch amser iddo’ wedi gweithio gydag elusen Children's Bladder and Bowel Charity i gyd-frandio dau o’u hadnoddau, un o’r enw ‘Meddwl am bi-pi a phw pw gan dy fod di bellach yn ddwy oed’ ac un o’r enw ‘Meddwl am bi-pi a phw pw nawr eich bod ar y ffordd i'r ysgol!', i egluro pwysigrwydd pledren a choluddion iach.

Fe fyddwch chi hefyd yn ymwybodol o'n rhaglen Dechrau'n Deg, yr ydym wedi'i chadw yng Nghymru er nad yw wedi bod ar waith cyhyd dros y ffin. Mae ein harweiniad trosiannol ar gyfer teuluoedd Dechrau’n Deg yn defnyddio dull cyfannol i sicrhau bod plant yn pontio'n gadarnhaol yn y blynyddoedd cynnar, ac yn hyrwyddo pwysigrwydd deall anghenion plant, gan gynnwys mynd i’r toiled.

And finally, question 8, Laura Anne Jones.

Mae buddsoddi yn ein cyfleusterau chwaraeon yn ymrwymiad yn ein rhaglen lywodraethu ac rydym yn gweithio’n agos gyda Chwaraeon Cymru i wella ac adnewyddu cyfleusterau ledled Cymru. Ers 2022-23, mae ein rhaglen grant cyfalaf ysgolion bro gwerth £60 miliwn wedi darparu cyfleusterau chwaraeon a gwell mynediad at ein safleoedd ysgol ar gyfer y gymuned.

Gwnaeth Llywodraeth Cymru gyhoeddiad arbennig oddeutu blwyddyn yn ôl y byddai ysgolion yr unfed ganrif ar hugain yn cael eu galw'n 'ysgolion cymunedol', ond yn anffodus, nid yw hwnnw wedi bod yn ddisgrifiad teilwng, Ysgrifennydd y Cabinet, gan nad oes llawer o ysgolion ar agor ar ôl oriau ysgol ac yn darparu mynediad i'r gymuned at y cyfleusterau chwaraeon gwych sydd ar gael yno? Mae hon yn broblem arbennig mewn ardaloedd gwledig lle mae cyfleusterau chwaraeon yn wael ledled Cymru, a gallai’r ysgolion ddarparu cyfle unigryw i annog plant, pobl ifanc, y gymuned gyfan i barhau i ddefnyddio cyfleusterau chwaraeon y tu hwnt i oriau ysgol. Y pethau sy’n atal yr ysgolion rhag agor yw pryderon ynghylch diogelwch, ond hefyd yr anallu i dalu rhywun i agor a chau’r ysgol ar ôl oriau ysgol oherwydd bod cyllidebau ysgolion eisoes dan bwysau, fel y gallwch ddychmygu. Pa gamau y byddwch chi'n eu cymryd i geisio goresgyn y rhwystrau hynny? Diolch.

Diolch, Laura. Wel mae'n rhaid imi anghytuno â chi nad yw hwn yn faes lle rydym wedi gwneud cynnydd da yng Nghymru. Fel y dywedais, erbyn diwedd y flwyddyn ariannol hon, 2024-25, byddwn wedi buddsoddi £60 miliwn mewn ysgolion bro. Daw hynny ar ben y biliynau o bunnoedd a wariwyd gennym ar adeiladau ysgol newydd ac ati, felly credaf fod ein hanes o fuddsoddi mewn adeiladau ysgol yng Nghymru yn un y gallwn fod yn falch ohono.

O ran Dwyrain De Cymru, rydym wedi buddsoddi £9.5 miliwn yn benodol ar gyfer prosiectau yn ardal Dwyrain De Cymru. Fe wnaeth hynny gefnogi cyfleusterau chwaraeon yn yr ardal drwy grantiau cyfalaf eraill, megis y cae 3G newydd yn Ysgol Gymraeg Gwynllyw yn Nhorfaen a neuadd chwaraeon newydd yn Ysgol Gyfun Gwent Is Coed yng Nghasnewydd, a ddarperir drwy’r cyllid grant cyfalaf cyfrwng Cymraeg, ac mae bron i 30 y cant o'r cyllid hwn wedi'i dargedu'n benodol i ddarparu a gwella ystod eang o gyfleusterau chwaraeon dan do ac awyr agored.

Nawr, mae’r Aelod yn gwneud pwynt dilys nad yw pob ysgol yn gwneud hyn, ac mae llawer o ysgolion yng Nghymru yn darparu ar gyfer gwasanaethau ysgol a chymunedol estynedig gan gynnwys chwaraeon, ond mae'n fater i’r corff llywodraethu, sy’n chwarae rhan hanfodol yn rheoli’r defnydd o’r cyfleusterau hyn, o fewn a thu hwnt i oriau ysgol. Mae’r penderfyniad i hwyluso defnydd cymunedol ehangach fel arfer yn nwylo’r corff llywodraethu a’r pennaeth, ac mae’n bwysig iawn fod gweledigaeth glir yn cael ei chyfleu gan uwch-arweinwyr a llywodraethwyr yr ysgol. Wrth rannu adnoddau, bydd trefniant addas rhwng ysgolion a phartneriaid eraill yn amrywio yn dibynnu ar natur y gymuned, ac mae angen i arweinwyr ysgol fod yn glir ynglŷn â sut y mae rôl yr ysgol yn ffitio o fewn mentrau ehangach ar lefel leol, a datblygu’r partneriaethau mwyaf perthnasol iddynt hwy.

Yn amlwg, yn ogystal â chyfalaf, rydym hefyd wedi buddsoddi £6.5 miliwn eleni mewn swyddogion ymgysylltu â theuluoedd i weithio gyda theuluoedd a chymunedau o amgylch ysgolion, ac mae hwnnw'n gyfraniad pwysig at hyn hefyd. Ond rydym hefyd yn parhau i ariannu treial o reolwyr ysgolion bro a fydd yn gweithio ar ddatblygu gwell ymgysylltiad rhwng ysgolion a’u cymunedau, a bydd hynny, gobeithio, yn arwain at fwy o gysondeb o ran gallu pobl i elwa ar y cyllid hwn.

I thank the Cabinet Secretary.

Item 3 is the topical questions, and the first will be from Hannah Blythyn.

Diolch. Cyfarfûm â chynrychiolwyr Undeb Rygbi Cymru ddydd Llun a chyhoeddais ddatganiad ysgrifenedig yn ddiweddarach y prynhawn hwnnw. Fy nod nawr yw deall yr amgylchiadau ynghylch y negodiadau contract diweddar i chwaraewyr benywaidd yn llawn, a sut y gellir bwrw ymlaen â gwelliannau i brosesau presennol mewn ffordd fwy cadarnhaol yn y dyfodol.

Diolch am y diweddariad, ac rwy’n amlwg yn croesawu’n fawr y ffaith eich bod wedi cyfarfod yn brydlon â chynrychiolwyr URC, yn dilyn yr honiadau mwyaf diweddar. Ac rwy'n siŵr fod pob un ohonom wedi ein synnu a'n digalonni o weld yr honiadau hyn pan wnaethant ymddangos yn The Telegraph yr wythnos diwethaf, a hoffwn dalu teyrnged i'r newyddiadurwr Fiona Thomas a ddatgelodd y stori, ac wrth gwrs, i'r menywod a fu'n ddigon dewr i godi llais.

I mi, mae’r datgeliad mwyaf echrydus yn ymwneud â sut y cafodd y chwaraewyr eu bygwth â chamau disgyblu, a’r potensial i’r tîm gael ei dynnu allan o gwpan y byd os na fyddent yn cydymffurfio â dymuniadau'r URC ac yn arwyddo eu contractau newydd. A all unrhyw un yn y Siambr ddychmygu tîm y dynion yn cael eu trin yn y fath fodd? Ac wedi hynny, mewn cynhadledd i'r wasg a drefnwyd ar frys gan URC ddydd Gwener, adroddwyd bod URC wedi ymddiheuro'n llaes ac yn edifar am beidio â thrin eu chwaraewyr benywaidd fel gweithwyr cyflogedig ac am unrhyw straen a loes a achoswyd, ond eu bod yn gwadu honiadau o rywiaeth.

Weinidog, y diffiniad o rywiaeth yw rhagfarn, stereoteipio neu wahaniaethu, yn erbyn menywod fel arfer, ar sail rhyw. Credaf ei bod yn amlwg i lawer fod yr hyn y mae’r tîm cenedlaethol wedi’i brofi yn cyd-fynd yn llwyr â'r diffiniad o rywiaeth. A ydych chi'n cytuno â mi mai dyma y mae tîm y menywod wedi’i brofi? Ac er fy mod yn sicr fod y tîm yn gwerthfawrogi'r ymddiheuriad, rydym wedi bod yma o'r blaen, ac nid yw geiriau'n ddigon. Nid yw ymddiheuriad yn ddiwedd arni, ac ni all fod. Nid yw'n ymwneud ag unigolion; mae'n sefydliadol.

Felly, yn ogystal ag adolygiad URC ei hun, pa gamau pellach y bydd Llywodraeth Cymru yn eu cymryd? A wnewch chi adolygu perthynas y Llywodraeth ag URC, a bod angen mwy o dryloywder ac atebolrwydd? Hoffwn annog yr un gofal yma ag a anogais yn y gorffennol ynglŷn â'ch cynnig i gyfarfod â'r chwaraewyr. Mae'n rhaid iddynt beidio â chael eu rhoi mewn sefyllfa lle gallai codi llais beryglu nid yn unig eu gyrfa broffesiynol ond eu hiechyd meddwl hefyd, ac mae'n rhaid eu diogelu.

Mae'n rhaid i unrhyw gonsensws sefydliadol clyd ddod i ben. Ni allwn ddwyn pobl i gyfrif os ydym yn rhannu gwybodaeth neu flwch lletygarwch â hwy, a'r tro hwn, mae'n rhaid gwneud newid diwylliannol gweladwy ac ystyrlon. Mae arnom ddyled nid yn unig i fenywod y tîm rhyngwladol ond i bob merch ifanc sydd am chwarae rygbi yng Nghymru.

Lywydd, a gaf i ddiolch i Hannah Blythyn am gyflwyno’r cwestiwn pwysig hwn ac am y ffordd y cyfrannodd ei chwestiwn atodol y prynhawn yma? Credaf ei bod yn deg dweud bod pob un ohonom yn y Siambr hon wedi ein synnu a'n digalonni gan y datgeliadau yr wythnos diwethaf yn The Telegraph, ac ymunaf â Hannah Blythyn i ddiolch yn arbennig hefyd i’r chwaraewyr am fod yn ddigon dewr i godi eu llais yn sgil y broses honno.

Fel y nodais yn fy natganiad i Aelodau’r Senedd ddydd Llun, Lywydd, cyfarfûm ag URC fel mater o frys, yn dilyn y ffocws yn y cyfryngau dros y penwythnos ar yr honiadau o rywiaeth a wynebwyd gan dîm cenedlaethol y menywod yn eu negodiadau contract. Mynegais yn glir fy siom fod rygbi Cymru, unwaith eto, yn y penawdau am y rhesymau anghywir, yn enwedig o ystyried cyd-destun y blynyddoedd diwethaf. Yn fy nghyfarfod ag URC, ac fel y mae Hannah Blythyn eisoes wedi'i nodi, mae’n amlwg fod URC eisoes wedi derbyn rhai methiannau yn y broses ac yn chwilio am feysydd i’w gwella. Mae URC eu hunain yn bwriadu cyfarfod â’r chwaraewyr i roi'r ymddiheuriad hwnnw, ac fel y dywedais eto yn fy natganiad ddydd Llun, mae’r adolygiad o’r broses yn mynd rhagddo, ac nid yw’r adroddiad hwnnw wedi’i gyhoeddi eto. Felly, nid wyf wedi cael golwg ar yr adroddiad, ond rwy'n gobeithio gwneud hynny yn yr wythnosau nesaf i gael darlun llawn a dealltwriaeth lawn o’r hyn sydd wedi digwydd a pha gamau sydd angen eu cymryd i fynd i’r afael â’r materion sy'n codi, gan fy mod yn cytuno gyda Hannah Blythyn nad yw geiriau'n ddigon.

Mae fy marn ar unrhyw honiadau o’r natur hon yn glir: ni fydd Llywodraeth Cymru yn cadw'n dawel ar unrhyw fath o rywiaeth, bwlio neu gam-drin, ac y dylai menywod a merched fod yn ddiogel ac y dylent deimlo’n ddiogel ym mhob agwedd ar eu bywydau, gan gynnwys yn eu gweithle, ac rydym yn disgwyl yr un lefel o ymrwymiad gan ein holl bartneriaid a rhanddeiliaid a dinasyddion yng Nghymru, gan gynnwys URC.

Lywydd, yr hyn sydd bwysicaf i mi yn y broses hon yw sut y mae’r menywod eu hunain yn teimlo am hyn, ac a ydynt yn teimlo eu bod wedi cael eu trin yn wahanol. Rwy’n derbyn pwynt yr Aelod ynglŷn â thîm y dynion, ac rwy’n siŵr y bydd llawer yn y Siambr hon yn teimlo'r un ffordd â hi a minnau, na fyddai tîm y dynion wedi cael eu trin fel hyn, gyda’r posibilrwydd o beidio â mynd i gwpan y byd yn opsiwn ar y bwrdd negodi. Dyna pam fy mod yn gobeithio cyfarfod ag awduron adroddiad yr adolygiad maes o law, ac yn wir, chwaraewyr tîm cenedlaethol y menywod, ac rwy’n gobeithio gwneud hynny mewn man lle maent yn teimlo’n gyfforddus ac yn ddiogel, a bydd y cyfarfodydd hynny'n cael eu cynnal yn gyfrinachol. Lywydd, i gloi, gall y chwaraewyr wneud hynny naill ai drwy URC eu hunain neu’n uniongyrchol i mi, naill ai eu hunain ar y cyd neu drwy eu cyrff cynrychioliadol, felly mae’n ofod diogel lle maent yn teimlo’n gyfforddus yn rhannu’r hyn y maent am ei rannu â mi, fel fy mod yn cael dealltwriaeth lawn o ba gamau sydd angen eu cymryd.

Dylwn ddweud, Lywydd, yn hyn oll, fod pob un ohonom am i’r mater gael ei ddatrys gan ein bod ni yng Nghymru eisiau i rygbi ffynnu yn y dyfodol.

Diolch, Hannah, am gyflwyno’r cwestiwn hwn. Mae llai na dwy flynedd, onid oes, ers inni weld rhaglen ddogfen y BBC ar y diwylliant gwenwynig a’r rhywiaeth a fodolai yn Undeb Rygbi Cymru, ac yn sgil y rhaglen ddogfen honno, cawsom sicrwydd fod gwersi wedi’u dysgu ac y byddai pethau'n newid yn Undeb Rygbi Cymru. Ond credaf fod yr adroddiad a welsom ddiwedd yr wythnos diwethaf yn The Telegraph yn dangos bod cryn dipyn o ffordd i fynd o hyd i drechu rhywiaeth yn un o’n prif sefydliadau yng Nghymru.

Credaf mai un o’r sylwadau a oedd yn peri’r pryder mwyaf i mi ar ôl cyhoeddi’r adroddiad, pan ofynnwyd iddynt ai methiant un unigolyn yn Undeb Rygbi Cymru oedd hyn neu fethiant sefydliadol, oedd bod Undeb Rygbi Cymru wedi dweud ei fod yn fethiant sefydliadol, sy'n codi cwestiynau ynglŷn ag a ddysgwyd y gwersi hynny ac a yw pethau wedi newid. Felly, tybed beth oedd eich asesiad chi cyn cyhoeddi’r adroddiad hwn am y diwylliant yn Undeb Rygbi Cymru, ac a oeddech chi'n teimlo ei fod yn lle croesawgar, yn lle diogel i weithio, a bod pobl a oedd yn ymgysylltu ag ef yn cael eu trin â'r parch a’r urddas a haeddent, a pha gamau a gymerwyd gennych ers cyhoeddi’r adroddiad hwnnw i sicrhau ei fod yn bodloni’r safonau y mae pob un ohonom yng Nghymru yn disgwyl iddo eu bodloni.

A gaf i ddiolch i Tom Giffard am gyfrannu y prynhawn yma? Tom, rwy'n credu ei bod yn bwysig, onid yw, ein bod yn ymuno â'n gilydd yn wleidyddol yn y Senedd ac yn gweithredu, ac yn sicrhau ein bod yn tynnu sylw at y math hwn o ymddygiad pan fyddwn yn ei weld, a diolch i Tom am wneud hynny hefyd.

Mae’r pwyntiau a wna’r Aelod yn rhai pwysig a dilys. Dylwn bwysleisio, Lywydd, nad yw’r adroddiad ar yr honiad hwn wedi’i gyhoeddi’n llawn eto. Nid wyf wedi gweld cynnwys yr adroddiad hwnnw, ond byddaf yn ei weld maes o law. Rwyf wedi gofyn am gael gweld yr adroddiad; hoffwn ddeall cynnwys yr adroddiad, ond nid gweld yr adroddiad hwnnw'n unig—rwyf am gyfarfod ag awduron yr adroddiad a hefyd y Fonesig Rafferty, sy'n arwain y gwaith yn y grŵp goruchwylio, sy'n adlewyrchu pwynt yr Aelod ynghylch y materion a ddaeth i'r amlwg flwyddyn yn ôl. Hoffwn wneud hynny am ddau reswm, Lywydd: yn gyntaf, i gael barn y Fonesig Rafferty ar ble y mae URC arni o ran newid y diwylliant, y newid diwylliant mawr ei angen a nodwyd flwyddyn yn ôl, a’r honiadau ger ein bron eto, a beth arall sydd angen ei wneud a pha gymorth y gellir ei gynnig i URC i sicrhau nad yw hyn yn digwydd eto. Ni allaf orbwysleisio fy siom, Lywydd, fel y dywedais yn y datganiad ysgrifenedig ddydd Llun, ac i fynd yn ôl at bwysigrwydd clir a hanfodol chwaraewyr y tîm cenedlaethol yn hyn, i mi, yr hyn sy'n hynod drallodus yn y cyfnod diweddaraf a'r honiadau a wnaed yn The Telegraph oedd y diffyg cydnabyddiaeth i'r anghydbwysedd grym yn y sefyllfa hon. Mae’r menywod hyn, Lywydd, wedi gweithio ar hyd eu hoes i gyrraedd lefel elît eu camp. Cynrychioli eu cenedl ar y llwyfan byd-eang yw pinacl eu gyrfaoedd, ac mae cael eu trin yn y ffordd y cafodd y chwaraewyr eu trin yn ystod y negodiadau contract yn gwbl annerbyniol, a hynny cyn i ni hyd yn oed ystyried y ffaith bod terfyn amser caeth wedi’i roi ar waith.

Felly, rwyf wedi clywed cyfraniad Heledd Fychan i’r Trefnydd ddoe yn ystod y datganiad busnes, ac rwy’n cytuno â’r hyn a ddywedodd yr Aelod yn ystod y datganiad hwnnw a’r cais am ddatganiad pellach gennyf i, Lywydd. Pan fyddaf wedi gweld cynnwys yr adroddiad gan URC, pan fydd y cyfarfodydd wedi’u cynnal gyda’r awduron a’r chwaraewyr eu hunain, fe ddof yn ôl i Siambr y Senedd i roi’r wybodaeth ddiweddaraf i’r Aelodau.

And Heledd Fychan.

Diolch, Ddirprwy Lywydd. A gaf i ddiolch am eich ymateb? Credaf eich bod wedi gweld, dros yr ychydig flynyddoedd diwethaf, pan fo URC wedi bod yn y penawdau, pa mor bryderus yw Aelodau’r Senedd, a hoffwn gytuno'n llwyr â sylwadau Hannah Blythyn. Rhywiaeth yw hyn. Ni fyddai byth wedi digwydd i dîm cenedlaethol y dynion. Mae angen inni ddweud hynny'n glir. A hoffwn ategu eich teyrnged i ddewrder y rheini sydd wedi codi llais, a'r newyddiadurwyr hefyd, gan y byddant yn cael eu cosbi am godi eu llais oni bai ein bod ni'n tynnu sylw at y peth hefyd, oherwydd mae'n rhywiaeth sefydliadol. Wrth edrych ar ddatganiad Jess Kavanagh, a oedd yn hynod ddewr fel cyn-chwaraewr, fe ddywedodd,

'Mae'n drueni, mewn gwirionedd, gan ein bod wedi clywed ymddiheuriadau dros y tair a phedair blynedd diwethaf, ac rydym yn dal i glywed yr un ymddiheuriadau heddiw.'

Felly, mae'n rhaid inni gwestiynu beth sydd wedi newid, gan ein bod yn ceisio annog mwy o gyfranogiad mewn chwaraeon. Bydd hyn yn anghymell menywod rhag chwarae rygbi oni bai bod URC yn dangos newid ystyrlon.

Hoffwn eich holi, yn dilyn cwestiwn Hannah, gan nad wyf yn credu inni gael eglurhad clir ynghylch y pwynt hwnnw, ynglŷn â pherthynas barhaus Llywodraeth Cymru ag URC. Yn amlwg, maent yn bartner allweddol, o ran ein cysylltiadau rhyngwladol yn aml, er enghraifft. Maent yn bartner allweddol hefyd, fel y gwelsom, o ran hyrwyddo Cymru i’r byd, ond hefyd y manteision economaidd yn sgil eu gemau enfawr yma yng Nghymru. Felly, maent yn chwaraewr allweddol. Felly, rydym wedi gweld Llywodraeth Cymru yn cefnogi URC yn flaenorol, gan gynnwys rhoi benthyciad yn 2022. A gaf i ofyn beth yw'r disgwyliadau o ran y berthynas honno, a sut y mae'r berthynas honno'n dod yn ei blaen?

Rwy’n falch iawn y byddwch yn dychwelyd i’r Senedd. Rwy'n siŵr y bydd y pwyllgor diwylliant hefyd yn edrych yn fanwl ar hyn. Mae angen sicrwydd arnom nad gwrando yn unig y mae URC, ond ei fod yn sicrhau newid gwirioneddol. Nid yw'n ddigon da ein bod yn gweld URC yn y penawdau unwaith eto, a bod yn rhaid i bobl godi llais ynglŷn â rhywiaeth. Mae angen inni allu symud ymlaen a sicrhau bod pawb sy’n chwarae rygbi yma yng Nghymru yn cael eu parchu, ni waeth i ba dîm y maent yn chwarae.

Diolch, Heledd. Unwaith eto, rwy'n cytuno â’r pwyntiau a wnaed gennych y prynhawn yma. Fel y dywedais ar y dechrau, ydw, rwyf am i rygbi ffynnu, Lywydd, ond nid wyf am gadw'n dawel yn y broses hon. Roeddwn yn credu ei bod yn bwysig i mi, ar y cyfle cyntaf, gyfarfod ag URC ddydd Llun, fy mod wedi cyfarfod â’u cadeirydd, eu prif weithredwr a’u cyfarwyddwr gweithredol, ac wedi mynegi fy siom iddynt, ond eu hatgoffa—. Rydych chi'n llygad eich lle, mae'r bartneriaeth sydd gennym fel Llywodraeth—. Ac fe wnaethom eu hatgoffa, wrth aildrafod eu benthyciad, y dylai arferion yn y gweithle, yn arbennig, fod yn deg i bawb, ar y cae ac oddi arno. Dyna ymrwymiad ein hochr ni o hyd. Dyna rwy'n ei ddisgwyl nid yn unig gan URC, ond gan bob cyflogwr yng Nghymru. Fel rwyf wedi'i ddweud o'r blaen ac yn y datganiad, rwy’n awyddus i sicrhau y bydd proses gadarn ar waith i sicrhau gwelliannau i’r prosesau o fewn URC er mwyn gwneud yn siŵr fod y diwylliant yn newid i gefnogi undeb rygbi ffyniannus a chynhwysol yng Nghymru.

Ac rwyf am gael hyder yn y broses honno. Dyna pam fy mod am siarad â'r chwaraewyr; dyna pam fy mod am siarad â'r cadeirydd, awduron yr adolygiad; dyna pam fy mod am siarad â’r Fonesig Rafferty ynghylch y grŵp goruchwylio a’r argymhellion, a dyna pam y byddaf yn cyfarfod â’r prif weithredwr a’r cadeirydd eto i drafod y camau hynny, gan eu bod yn gamau pwysig, fel y mae'r holl Aelodau sydd wedi cyfrannu y prynhawn yma wedi'i gydnabod. Mae'n rhaid inni gael undeb rygbi yng Nghymru sy’n gefnogol i gyfranogiad cynhwysol yn y gamp, ni waeth ar ba lefel a pha gêm y mae’r chwaraewyr yn ei chwarae.

Ailadroddaf fy siom am yr hyn sydd wedi digwydd yn y penawdau. Rwy'n gobeithio y gallwn gyrraedd lle gwell. Wrth gwrs, byddaf yn cyflwyno datganiad pellach i Aelodau’r Senedd hon, ac rwy’n fwy na pharod i gymryd rhan yn y sgyrsiau hynny gydag Aelodau y tu allan i’r Senedd, gan fy mod yn cydnabod bod hwn yn fater o bwys iddynt, ac rwy'n croesawu'r craffu ar y mater hwn hefyd.

Thank you, Minister. The next question is from Peredur Owen Griffiths.

Diolch, Ddirprwy Lywydd. Diogelwch yw'r brif flaenoriaeth i Trafnidiaeth Cymru a Network Rail bob amser. Maent wedi cynnal archwiliadau estynedig o'r trenau a'r rheilffordd ei hun i alluogi rheilffordd y Cambrian i ailagor, ac rwy'n ddiolchgar i'w staff sydd wedi gweithio'n ddiflino ers y digwyddiad i ailddechrau gwasanaethau.