Y Cyfarfod Llawn
Plenary
24/09/2024Cynnwys
Contents
Yn y fersiwn ddwyieithog, mae’r golofn chwith yn cynnwys yr iaith a lefarwyd yn y cyfarfod. Mae’r golofn dde yn cynnwys cyfieithiad o’r areithiau hynny.
In the bilingual version, the left-hand column includes the language used during the meeting. The right-hand column includes a translation of those speeches.
Cyfarfu'r Senedd yn y Siambr a thrwy gynhadledd fideo am 13:30 gyda'r Llywydd (Elin Jones) yn y Gadair.
The Senedd met in the Chamber and by video-conference at 13:30 with the Llywydd (Elin Jones) in the Chair.
Prynhawn da a chroeso, bawb, i’r Cyfarfod Llawn. Yr eitem gyntaf y prynhawn yma fydd y cwestiynau i’r Prif Weinidog, ac mae’r cwestiwn cyntaf gan Rhys ab Owen.
Good afternoon and welcome to this Plenary meeting. The first item this afternoon will be questions to the First Minister, and the first question is from Rhys ab Owen.
1. Pa drafodaethau fydd y Prif Weinidog yn eu cael gyda Llywodraeth y DU a gweithgynhyrchwyr arfau o Gymru i sicrhau na chaiff arfau a gynhyrchwyd yng Nghymru eu defnyddio mewn troseddau rhyfel honedig? OQ61568
1. What discussions will the First Minister have with the UK Government and Welsh arms manufacturers to prevent weapons made in Wales being used in alleged war crimes? OQ61568
Dyw amddiffyn ac allforion amddiffyn ddim yn faterion sydd wedi’u datganoli. Felly, nid ydym ni wedi cael trafodaethau ar y mater yma.
Defence and defence exports are not devolved matters. So, we haven't had discussions on these issues.
Diolch yn fawr, Brif Weinidog. Rôn i’n meddwl efallai mai dyna fyddai eich ateb chi. Ond mae dros 160 o gwmnïau yng Nghymru yn cyflenwi'r sector amddiffyn ac arfau ym Mhrydain a thu hwnt. Ac os cyflawnir troseddau rhyfel gydag arfau sydd wedi cael eu cynhyrchu yma, yna mae e'n creu atebolrwydd troseddol o dan gyfraith ryngwladol. Dyna pam y dywedodd Keir Starmer yn ddiweddar mai penderfyniad cyfreithiol ac nid penderfyniad polisi oedd gwahardd 30 o drwyddedau allforio arfau i Israel. Efallai na fyddai atebolrwydd troseddol i ni yma yn y Senedd, ond, yn sicr, mi fyddai yna atebolrwydd moesol pe byddai arfau sy’n cael eu cynhyrchu yma yn cael eu defnyddio ar gyfer troseddau rhyfel.
Hefyd, mae yna gonsýrn am gynlluniau pensiwn awdurdodau lleol a chyrff cyhoeddus sy’n mynd yn groes i’r Ddeddf partneriaeth gymdeithasol, ac sydd efallai’n cael eu defnyddio i gyllido cwmnïau sy’n ymwneud â throseddau rhyfel. A wnaiff y Prif Weinidog, felly, ymrwymiad y bydd hi a’i Llywodraeth yn cydweithio â Llywodraeth y Deyrnas Unedig, ac yn cydweithio â chyrff cyhoeddus, i sicrhau nad yw Cymru, y genedl noddfa, yn rhan o unrhyw droseddau rhyfel? Diolch yn fawr.
Thank you very much, Prif Weinidog. I’d anticipated that that’s what your response would be, but over 160 companies in Wales do supply the defence and arms sector in the UK and beyond. And if war crimes are committed with arms produced here, then it does create criminal liability under international law. That’s why Keir Starmer said recently that it would be a legal decision rather than a policy decision to ban 30 arms export licences to Israel. Perhaps there wouldn’t be criminal liability for us here in the Senedd, but, certainly, there would be a moral liability if arms produced here were used to commit war crimes.
There’s also concern about the pension schemes of local authorities and other public bodies that contravene the social partnership Act and which may be used to fund companies involved in war crimes. So, will the First Minister make a commitment that she and her Government will collaborate with the UK Government and will work with public bodies to ensure that Wales, a nation of sanctuary, isn’t part of any war crimes?
Diolch yn fawr. I note with concern—I’m sure all of us do—the events going on in the middle east, and I’m sure we all feel very upset about the situation, and our hearts go out to the civilians affected.
Diolch yn fawr. Rwy'n nodi gyda phryder—rwy'n siŵr bod pob un ohonom ni—yr hyn sy'n digwydd yn y dwyrain canol, ac rwy'n siŵr ein bod ni i gyd yn teimlo'n ofidus iawn am y sefyllfa, ac rydym ni'n llawn cymdymdeimlad tuag at y sifiliaid sydd wedi cael eu heffeithio.
Jest o ran nod y gyfundrefn drwyddedu, UK Exports sy’n gyfrifol am sicrhau nad yw allforion yn syrthio i ddwylo’r rhai sydd ddim yn gynghreiriaid i ni. Y Llys Troseddol Rhyngwladol sydd yn gyfrifol am ymchwilio troseddau rhyfel honedig. Ond dwi’n meddwl ei bod hi hefyd yn bwysig i nodi bod allforion yn bwysig. Mae hwnna’n fater gwahanol, ond mae’n bwysig, dwi’n meddwl, ein bod ni’n gadael i’r Deyrnas Unedig gymryd yr awenau ar bwnc sydd, wrth gwrs, o dan eu cyfrifoldeb nhw.
Just in terms of the licensing regime, UK Exports are responsible for ensuring that exports do not fall into the hands of those who are not allies. The International Criminal Court is responsible for investigating alleged war crimes. But I do think that it’s also important to note that exports are important. That’s a separate matter, but it is important, I think, that we do allow the UK to take the reigns on an issue that is part of their responsibilities.
First Minister, I concur with what you said. In my region, General Dynamics has invested more than £12 million in a new UK armoured fighting vehicle centre of excellence on the site of the former south Wales colliery, and BAE Systems, near where I live, have provided support to the people of Ukraine, which has enabled Ukraine, of course, to resist that Russian aggression. In south-east Wales, we’ve welcomed 550 jobs at BAE, 900 jobs at General Dynamics, and thousands of other jobs with other defence companies in the wider supply chain in south Wales, who are, of course, experts in these defence products, and that’s what they’ve brought to the region. First Minister, would you agree with me that defence companies like BAE and General Dynamics are making an enormous contribution to the defence of our nation, and to our economy? And I’d be interested to know what the Welsh Government is doing to promote the various science, technology, engineering and mathematics apprenticeships offered by BAE and companies like those I’ve mentioned.
Prif Weinidog, rwy'n cytuno â'r hyn y gwnaethoch chi ei ddweud. Yn fy rhanbarth i, mae General Dynamics wedi buddsoddi mwy na £12 miliwn mewn canolfan ragoriaeth cerbydau ymladd arfog newydd i'r DU ar safle hen bwll glo de Cymru, ac mae BAE Systems, yn agos at le rwy'n byw, wedi rhoi cymorth i bobl Wcráin, sydd wedi galluogi Wcráin, wrth gwrs, i wrthsefyll yr ymosodiad hwnnw gan Rwsia. Yn ne-ddwyrain Cymru, rydym ni wedi croesawu 550 o swyddi yn BAE, 900 o swyddi yn General Dynamics, a miloedd o swyddi eraill gyda chwmnïau amddiffyn eraill yn y gadwyn gyflenwi ehangach yn ne Cymru, sydd, wrth gwrs, yn arbenigwyr yn y cynhyrchion amddiffyn hyn, a dyna'r hyn y maen nhw wedi dod ag ef i'r rhanbarth. Prif Weinidog, a fyddech chi'n cytuno â mi fod cwmnïau amddiffyn fel BAE a General Dynamics yn gwneud cyfraniad enfawr at amddiffyn ein cenedl, ac at ein heconomi? A byddai gen i ddiddordeb mewn gwybod beth mae Llywodraeth Cymru yn ei wneud i hyrwyddo'r gwahanol brentisiaethau gwyddoniaeth, technoleg, peirianneg a mathemateg a gynigir gan BAE a chwmnïau fel y rhai yr wyf i wedi sôn amdanyn nhw.
Thanks very much. As you know, when we talk about defence, we talk about it in Wales in the same breath as we talk about aerospace. And that is a cornerstone, of course, of our capability. There are more than 20,000 people employed in that sector, and, of course, that is a major contribution to our export capability. It’s probably worth noting that the value of Welsh exports was £18 billion, and that is higher compared to June 2019. So, it is important, I think, for us to make sure that people have the skills that they need to prepare themselves for work in the sector, and, as you say, STEM is absolutely critical. It’s really good to see the emphasis that’s being put on that in our schools, and I'm particularly keen to see women—more women—being employed in that sector.
Diolch yn fawr iawn. Fel y gwyddoch chi, pan fyddwn ni'n siarad am amddiffyn, rydym ni'n siarad amdano yng Nghymru yn yr un anadl ag yr ydym ni'n sôn am awyrofod. Ac mae hynny'n gonglfaen, wrth gwrs, o'n gallu ni. Mae mwy na 20,000 o bobl yn cael eu cyflogi yn y sector hwnnw, ac wrth gwrs, mae hwnnw'n gyfraniad mawr at ein gallu allforio. Mae'n debyg ei bod yn werth nodi mai £18 biliwn oedd gwerth allforion Cymru, ac mae hynny'n uwch o'i gymharu â Mehefin 2019. Felly, mae'n bwysig, rwy'n credu, i ni wneud yn siŵr bod gan bobl y sgiliau sydd eu hangen arnyn nhw i baratoi eu hunain ar gyfer gwaith yn y sector, ac fel yr ydych chi'n ei ddweud, mae STEM yn gwbl hanfodol. Mae'n braf iawn gweld y pwyslais sy'n cael ei roi ar hynny yn ein hysgolion, ac rwy'n arbennig o awyddus i weld menywod—mwy o fenywod—yn cael eu cyflogi yn y sector hwnnw.
Since the escalation of hostilities in Gaza, we have seen slaughter and sorrow on an unimaginable scale. The official death toll in Gaza has now exceeded 41,000. That violence is now spilling over into Lebanon, with the real prospect of conflict engulfing the whole region. Israel has not listened to the many countries that have called for a ceasefire. Before it's too late, can you not see that there's a need to use all the levers possible to persuade the companies involved in supplying materials used to suppress Palestinians and fuel the Netanyahu war machine? First Minister, do you agree that a campaign of divestment, to make companies think twice before they supply Israel with weapons, is long overdue?
Ers i'r rhyfela waethygu yn Gaza, rydym ni wedi gweld lladd a thristwch ar raddfa annirnadwy. Mae nifer y marwolaethau swyddogol yn Gaza yn fwy na 41,000 bellach. Mae'r trais hwnnw yn gorlifo i Libanus bellach, â'r posibilrwydd gwirioneddol o wrthdaro yn llyncu'r rhanbarth cyfan. Nid yw Israel wedi gwrando ar y nifer fawr o wledydd sydd wedi galw am gadoediad. Cyn ei bod hi'n rhy hwyr, oni allwch chi weld bod angen defnyddio'r holl ysgogiadau posibl i berswadio'r cwmnïau sy'n gysylltiedig â chyflenwi deunyddiau a ddefnyddir i orthrymu Palestiniaid ac i yrru peiriant rhyfel Netanyahu? Prif Weinidog, a ydych chi'n cytuno ei bod hi'n hen bryd cael ymgyrch o warediad, i wneud i gwmnïau feddwl ddwywaith cyn iddyn nhw gyflenwi arfau i Israel?
Thanks very much. I'm sure we're all concerend about the tensions in the middle east. It really is an escalating and very difficult situation. Of course, we have a moral obligation to make sure that arms don't get into the hands of people who don't have the same values as us. The UK Government is responsible for making sure that that happens; it's not an area that I can get involved with.
Diolch yn fawr. Rwy'n siŵr ein bod ni i gyd yn gofidio am y tensiynau yn y dwyrain canol. Mae wir yn sefyllfa anodd iawn sy'n gwaethygu. Wrth gwrs, mae gennym ni rwymedigaeth foesol i wneud yn siŵr nad yw arfau yn mynd i ddwylo pobl nad oes ganddyn nhw'r un gwerthoedd â ni. Llywodraeth y DU sy'n gyfrifol am wneud yn siŵr bod hynny'n digwydd; nid yw'n faes y gallaf i chwarae rhan ynddo.
2. A wnaiff y Prif Weinidog ddatganiad am yr heriau sy'n wynebu'r sector gofal cymdeithasol y gaeaf hwn? OQ61553
2. Will the First Minister make a statement on the challenges facing the social care sector this winter? OQ61553
Social care faces population changes and rising demand. As a Government, we are working with leaders across our health and social care system to build capacity for care and support in our communities, to manage the challenges of increasing demand for more complex care for our ageing and frail population.
Mae gofal cymdeithasol yn wynebu newidiadau yn y boblogaeth a galw cynyddol. Fel Llywodraeth, rydym ni'n gweithio gydag arweinwyr ar draws ein system iechyd a gofal cymdeithasol i ddatblygu capasiti ar gyfer gofal a chymorth yn ein cymunedau, i reoli'r heriau o alw cynyddol am ofal mwy cymhleth ar gyfer ein poblogaeth sy'n heneiddio ac yn eiddil.
Investment in social care will help unlock some of the challenges in our health service. The data shows that there are far too many patients in our hospitals waiting for care at home or in the community. The need for step-down bed facilities that meet the current and future needs of our ageing population is essential. I welcome the plans for a new £15 million facility in Ferndale, but residents and staff at Ferndale House are anxious about their future, given the planned closure. I've written to Rhondda Cynon Taf council for further information, and intend to visit the home later this week. Could you outline how the Welsh Government will support the sector this winter, including funding for step-down facilities and tackling delays in home adaptations? And do you agree that the new facilities are critical to the long-term strategy, but that transitions from older facilities must cause as little disruption as posisble?
Bydd buddsoddi mewn gofal cymdeithasol yn helpu i ddatgloi rhai o'r heriau yn ein gwasanaeth iechyd. Mae'r data yn dangos bod llawer gormod o gleifion yn ein hysbytai yn aros am ofal gartref neu yn y gymuned. Mae'r angen am gyfleusterau gwelyau gofal llai dwys sy'n diwallu anghenion ein poblogaeth sy'n heneiddio yn y presennol a'r dyfodol yn hanfodol. Rwy'n croesawu'r cynlluniau ar gyfer cyfleuster newydd gwerth £15 miliwn yng Nglynrhedynog, ond mae trigolion a staff yn Nhŷ Glynrhedynog yn bryderus am eu dyfodol, o ystyried y bwriad i gau. Rwyf i wedi ysgrifennu at gyngor Rhondda Cynon Taf i gael rhagor o wybodaeth, ac rwy'n bwriadu ymweld â'r cartref yn ddiweddarach yr wythnos hon. A allwch chi amlinellu sut y bydd Llywodraeth Cymru yn cefnogi'r sector y gaeaf hwn, gan gynnwys cyllid ar gyfer cyfleusterau gofal llai dwys a mynd i'r afael ag oedi o ran addasu cartrefi? Ac a ydych chi'n cytuno bod y cyfleusterau newydd yn hanfodol i'r strategaeth hirdymor, ond bod yn rhaid i symudiadau o gyfleusterau hŷn achosi cyn lleied o darfu â phosibl?
Thanks very much. You're quite right—we've got to be sensitive to the people who are in those homes, and, if there's any disruption, that's incredibly difficult, partiuclarly for those people with dementia, who are much more comfortable with the same routine and the same environment. We have a ministerial-led care action committee, which ensures that, as a Government, we're working very closely with the NHS and local government to address those issues of care and the need to make sure that we look at that opportunity to develop more support in our communities. You'll be aware that there's £70 million for rebalancing care and support, in terms of a capital fund. Already, Rhondda Cynon Taf has been awarded £7.6 million of that, towards the redevelopment of Bronllwyn in Gelli. But, just in terms of Ferndale, it is referenced within Cwm Taf's capital plan, but we haven't seen an application yet in the Welsh Government.
Diolch yn fawr iawn. Rydych chi'n gwbl gywir—mae'n rhaid i ni fod yn sensitif i'r bobl sydd yn y cartrefi hynny, ac, os oes unrhyw darfu, mae hynny'n anhygoel o anodd, yn rhannol i'r bobl hynny sydd â dementia, sy'n llawer mwy cyfforddus gyda'r un drefn a'r un amgylchedd. Mae gennym ni bwyllgor gweithredu ar ofal dan arweiniad gweinidogion, sy'n sicrhau ein bod ni, fel Llywodraeth, yn gweithio'n agos iawn gyda'r GIG a llywodraeth leol i fynd i'r afael â'r materion hynny o ofal a'r angen i wneud yn siŵr ein bod ni'n edrych ar y cyfle hwnnw i ddatblygu mwy o gymorth yn ein cymunedau. Byddwch yn ymwybodol bod £70 miliwn ar gael i ail-gydbwyso gofal a chymorth, o ran cronfa gyfalaf. Dyfarnwyd £7.6 miliwn o hwnnw i Rondda Cynon Taf eisoes, tuag at ailddatblygu Bronllwyn yn y Gelli. Ond, dim ond o ran Glynrhedynog, cyfeirir ato yng nghynllun cyfalaf Cwm Taf, ond nid ydym ni wedi gweld cais eto yn Llywodraeth Cymru.
The Age Cymru report published in August shows that, while 12-month social care delays have been slowly coming down, we still have one in six waiting more than 30 days for a social care package to be implemented, unfortunately. Delays in social care are still unacceptably high, with social care leads laying the blame substantially on a lack of sustainable funding. In Denbighshire, in my constituency, the situation is much more acute due to Denbighshire County Council offering rock-bottom fees after approving only an 8.8 per cent increase in fees, compared to neighbouring Conwy's 20 per cent. This increase is wiped out by inflation and the cost-of-living crisis, and we are now facing a 1,600 care home bed deficit in north Wales alone over the next decade. This also means that Denbighshire County Council will be paying over £9,000 a year less per person than in Conwy for the same care. Care Forum Wales have said that this alarming deficit has illustrated the need for social care to be funded properly for existing homes to survive and to encourage the development of new ones. Many care homes in Denbighshire are now teetering on the brink, with others having closed already. So, can the First Minister outline her Government's plan regarding the funding of social services, and what oversight will be given to local authorities to ensure that they properly fund the sector and avert the impeding deficit of care home capacity in my constituency? Thank you.
Mae adroddiad Age Cymru a gyhoeddwyd ym mis Awst yn dangos, er bod oediadau gofal cymdeithasol o 12 mis wedi bod yn gostwng yn araf, bod gennym ni un o bob chwech yn aros mwy na 30 diwrnod i becyn gofal cymdeithasol gael ei roi ar waith o hyd, yn anffodus. Mae oediadau ym maes gofal cymdeithasol yn dal i fod yn annerbyniol o uchel, ac mae arweinwyr gofal cymdeithasol yn rhoi'r bai yn sylweddol ar ddiffyg cyllid cynaliadwy. Yn Sir Ddinbych, yn fy etholaeth i, mae'r sefyllfa yn llawer mwy difrifol oherwydd bod Cyngor Sir Ddinbych yn cynnig ffioedd arbennig o isel ar ôl cymeradwyo cynnydd o 8.8% yn unig mewn ffioedd, o'i gymharu ag 20 y cant yng Nghonwy gyfagos. Mae'r cynnydd hwn yn cael ei ddileu gan chwyddiant a'r argyfwng costau byw, ac rydym ni bellach yn wynebu prinder gwelyau o 1,600 mewn cartrefi gofal yn y gogledd yn unig dros y degawd nesaf. Mae hyn hefyd yn golygu y bydd Cyngor Sir Ddinbych yn talu dros £9,000 y flwyddyn yn llai y pen nag yng Nghonwy am yr un gofal. Mae Fforwm Gofal Cymru wedi dweud bod y diffyg brawychus hwn wedi dangos yr angen i ofal cymdeithasol gael ei ariannu'n iawn er mwyn i gartrefi presennol oroesi ac i annog datblygiad rhai newydd. Mae nifer o gartrefi gofal yn Sir Ddinbych bellach yn gwegian ar ymyl y dibyn, ac mae eraill eisoes wedi cau. Felly, a all y Prif Weinidog amlinellu cynllun ei Llywodraeth o ran ariannu gwasanaethau cymdeithasol, a pha oruchwyliaeth fydd yn cael ei rhoi i awdurdodau lleol i sicrhau eu bod nhw'n ariannu'r sector yn iawn ac yn osgoi diffyg ataliol capasiti cartrefi gofal yn fy etholaeth i? Diolch.
Thanks very much, Gareth. You'll be aware that part of the challenge in relation to care is the fact that, actually, it's difficult to recruit people into the sector. And we, in Wales, have awarded the people who work in our care sector the real living wage, and that is making a difference. The fact is that, in August 2023, we had 58,000 people registered, and today we have 63,000. So, it's good to see that is making a difference. We recognise that there are still serious challenges, but that money was ring-fenced and given to local authorities, and that is the biggest challenge, I think, in the sector. But you'll be aware also that we've done significant work in the social care fair work forum, and what we're trying to do is to make sure that we work in partnership to improve the terms and conditions for social care workers. Something we're trying to do is to get more consistency in terms of how local authorities address the issue of care, and there's a huge amount of work already being undertaken in that space. There's more to do, but I think we're way ahead of anything that's happening in England in this space.
Diolch yn fawr iawn, Gareth. Byddwch yn ymwybodol mai rhan o'r her o ran gofal yw'r ffaith ei bod hi'n anodd, mewn gwirionedd, recriwtio pobl i'r sector. Ac rydym ni, yng Nghymru, wedi rhoi'r cyflog byw gwirioneddol i'r bobl sy'n gweithio yn ein sector gofal, ac mae hynny'n gwneud gwahaniaeth. Y gwir amdani yw bod gennym ni, ym mis Awst 2023, 58,000 o bobl wedi'u cofrestru, a heddiw mae gennym ni 63,000. Felly, mae'n braf gweld bod hynny'n gwneud gwahaniaeth. Rydym ni'n cydnabod bod heriau difrifol o hyd, ond clustnodwyd yr arian hwnnw ac fe'i rhoddwyd i awdurdodau lleol, a dyna'r her fwyaf, rwy'n credu, yn y sector. Ond byddwch yn ymwybodol hefyd ein bod ni wedi gwneud gwaith sylweddol yn y fforwm gwaith teg gofal cymdeithasol, a'r hyn yr ydym ni'n ceisio ei wneud yw gwneud yn siŵr ein bod ni'n gweithio mewn partneriaeth i wella'r telerau ac amodau ar gyfer gweithwyr gofal cymdeithasol. Rhywbeth yr ydym ni'n ceisio ei wneud yw cael mwy o gysondeb o ran sut mae awdurdodau lleol yn mynd i'r afael â mater gofal, ac mae llawer iawn o waith eisoes yn cael ei wneud yn y maes hwnnw. Mae mwy i'w wneud, ond rwy'n credu ein bod ni ymhell ar y blaen i unrhyw beth sy'n digwydd yn Lloegr yn y maes hwn.
The pressures on social care can have a terrible effect on unpaid carers and their loved ones. I wonder if I could press you, First Minister, on how your Government's charter for unpaid carers, which was published nearly two years ago, can result in tangible improvements. My office has been helping and supporting a family whose adult son used to attend Springfield day centre in Pontllanfraith. Now, since COVID, the centre has never fully reopened and their number of respite hours has reduced drastically. This has left them and many other people in the same situation without the support they need. The pressures on social care and on local government are pushing unpaid carers to the limit. It's pushing them beyond the limits and they're suffering with the bits of a broken, underfunded system. So, what reassurance could you give my constituents and others like them that the voice of unpaid carers will, at last, be listened to, please?
Gall y pwysau ar ofal cymdeithasol gael effaith ofnadwy ar ofalwyr di-dâl a'u hanwyliaid. Tybed a allwn i bwyso arnoch chi, Prif Weinidog, ar sut y gall siarter eich Llywodraeth ar gyfer gofalwyr di-dâl, a gyhoeddwyd bron i ddwy flynedd yn ôl, arwain at welliannau gwirioneddol. Mae fy swyddfa wedi bod yn helpu a chefnogi teulu yr oedd eu mab sy'n oedolion yn arfer mynychu canolfan ddydd Springfield ym Mhontllanfraith. Nawr, ers COVID, nid yw'r ganolfan erioed wedi ailagor yn llawn ac mae nifer eu horiau seibiant wedi gostwng yn sylweddol. Mae hyn wedi eu gadael nhw a llawer o bobl eraill yn yr un sefyllfa heb y cymorth sydd ei angen arnyn nhw. Mae'r pwysau ar ofal cymdeithasol ac ar lywodraeth leol yn gwthio gofalwyr di-dâl i'r eithaf. Mae'n eu gwthio y tu hwnt i'r terfynau ac maen nhw'n dioddef gyda'r darnau o system sydd wedi torri ac nad yw wedi'i hariannu'n ddigonol. Felly, pa sicrwydd allech chi ei roi i'm hetholwyr ac eraill tebyg iddyn nhw y bydd rhywun yn gwrando, o'r diwedd, ar lais gofalwyr di-dâl, os gwelwch yn dda?
Well, thanks very much, and I know the big champion for unpaid carers in this Chamber is Julie Morgan. She's been absolutely a champion for unpaid carers for several years, and I'd like to thank her for the work that she's been doing.
We recognise that local authorities have to make really difficult decisions, and some of them have made the decision to close some of those day centres, which, of course, were places where people could go to have a little bit of time and respite while people were sent to those day-care centres. They still exist in many places, and certainly one of the things that I visited recently was a project in Merthyr, where they, actually, were working with the NHS to provide a broader day-care package. So, I think we've probably got to be a bit more creative in terms of getting the NHS and local authorities to see what more they can do in that space. But I recognise it's a very, very difficult task. I know, as my mother suffers from Alzheimer's, and it's a lot of pressure on people who are dealing with those situations. It is very difficult, it is very tiring, and people are determined to help their loved ones and not let them down, but they also need the support. I think what we're trying to do is to make sure that we recognise that, and, of course, we do have a huge amount and a big project of support for unpaid carers.
Wel, diolch yn fawr iawn, ac rwy'n gwybod mai Julie Morgan yw hyrwyddwr mawr gofalwyr di-dâl yn y Siambr hon. Mae'n sicr wedi bod yn hyrwyddwr dros ofalwyr di-dâl ers blynyddoedd lawer, a hoffwn ddiolch iddi am y gwaith y mae wedi bod yn ei wneud.
Rydym ni'n cydnabod bod yn rhaid i awdurdodau lleol wneud penderfyniadau anodd iawn, ac mae rhai ohonyn nhw wedi gwneud y penderfyniad i gau rhai o'r canolfannau dydd hynny, a oedd, wrth gwrs, yn lleoedd lle gallai pobl fynd iddyn nhw i gael ychydig o amser a seibiant tra bod pobl yn cael eu hanfon i'r canolfannau gofal dydd hynny. Maen nhw'n dal i fodoli mewn sawl man, ac yn sicr un o'r pethau yr ymwelais ag ef yn ddiweddar oedd prosiect ym Merthyr, lle'r oedden nhw, mewn gwirionedd, yn gweithio gyda'r GIG i ddarparu pecyn gofal dydd ehangach. Felly, rwy'n credu ei bod hi'n debyg bod yn rhaid i ni fod ychydig yn fwy creadigol o ran cael y GIG ac awdurdodau lleol i weld beth arall allan nhw ei wneud yn y maes hwnnw. Ond rwy'n cydnabod ei bod yn dasg anodd iawn, iawn. Rwy'n gwybod, gan fod fy mam yn dioddef o glefyd Alzheimer, ac mae'n llawer o bwysau ar bobl sy'n ymdrin â'r sefyllfaoedd hynny. Mae'n anodd iawn, mae'n flinedig iawn, ac mae pobl yn benderfynol o helpu eu hanwyliaid a pheidio â'u siomi, ond mae angen y cymorth arnyn nhw hefyd. Rwy'n credu mai'r hyn yr ydym ni'n ceisio ei wneud yw gwneud yn siŵr ein bod ni'n cydnabod hynny, ac, wrth gwrs, mae gennym ni lawer iawn a phrosiect mawr o gymorth i ofalwyr di-dâl.
Good afternoon, First Minister. I'm sure we all know the real thankless task that many of our carers, both unpaid and paid, adopt, and I know that many in this Siambr as well have undertaken that role in relation to their relatives or friends. I myself have done it, but only for a very short time, and I have total admiration for all of those people who are unpaid carers and paid carers. You talk about the real living wage in Wales for carers, and that's a great initiative, but, in Powys, where we've tried to recruit carers, there were two sessions where absolutely nobody turned up. So, in a rural area we have real pressures in trying to recruit carers. So, one of the things that the Liberal Democrats are pushing for, as you will know, I hope, not through any stunts that you might have seen by a certain party leader, is that we want to see an increased wage for our carers. We want to see an extra £2, at least, paid to them, as well as real career progression and a real recognition, and a level of esteem given to those carers. So, what can the Welsh Government do in order to raise the esteem and the level of carers across Wales, but particularly in our rural areas? Diolch yn fawr iawn.
Prynhawn da, Prif Weinidog. Rwy'n siŵr ein bod ni i gyd yn ymwybodol o'r dasg wirioneddol ddiddiolch y mae llawer o'n gofalwyr, yn ddi-dâl ac yn gyflogedig, yn ei mabwysiadu, ac rwy'n gwybod bod llawer yn y Siambr hon hefyd wedi cyflawni'r swyddogaeth honno o ran eu perthnasau neu ffrindiau. Rwyf i fy hun wedi ei wneud, ond dim ond am gyfnod byr iawn, ac mae gen i edmygedd llwyr o'r holl bobl hynny sy'n ofalwyr di-dâl ac yn ofalwyr cyflogedig. Rydych chi'n sôn am y cyflog byw gwirioneddol yng Nghymru i ofalwyr, ac mae honno'n fenter wych, ond, ym Mhowys, lle'r ydym ni wedi ceisio recriwtio gofalwyr, roedd dwy sesiwn lle nad wnaeth neb o gwbl droi i fyny. Felly, mewn ardal wledig mae gennym ni bwysau gwirioneddol o ran ceisio recriwtio gofalwyr. Felly, un o'r pethau y mae'r Democratiaid Rhyddfrydol yn pwyso amdano, fel y byddwch yn gwybod, rwy'n gobeithio, nid drwy unrhyw gampau y gallech chi fod wedi eu gweld gan arweinydd plaid arbennig, yw ein bod ni eisiau gweld cyflog uwch i'n gofalwyr. Rydym ni eisiau gweld £2 ychwanegol, o leiaf, yn cael ei dalu iddyn nhw, yn ogystal â chynnydd gyrfaol gwirioneddol a chydnabyddiaeth wirioneddol, a lefel o barch yn cael ei rhoi i'r gofalwyr hynny. Felly, beth all Llywodraeth Cymru ei wneud er mwyn codi parch a lefel gofalwyr ledled Cymru, ond yn enwedig yn ein hardaloedd gwledig? Diolch yn fawr iawn.
Thanks very much. It is a really challenging situation, particularly when there are other jobs available that are perhaps not as difficult and as challenging. But the fact is that we in Wales are awarding the real living wage. There was a huge reaction in Liverpool to the fact that we pay the real living wage in Wales. It’s something that people shouldn’t take for granted. It doesn’t happen everywhere else in the country. The fact is about 2,000 people left after Brexit. There were lots of eastern European citizens who were helping us out, and it’s been really difficult to backfill those positions. But what we have done is we’ve developed a very concerted programme to try and support carers with career progression, making sure that they get the training that they deserve and need, and to professionalise the system. I recognise that, in an ideal world, I think we’d all like to see carers be paid more, but the challenging financial situation does make that incredibly difficult, and I recognise that it’s particularly challenging in rural areas.
Diolch yn fawr iawn. Mae'n sefyllfa anodd iawn, yn enwedig pan fo swyddi eraill ar gael nad ydyn nhw efallai mor anodd a heriol. Ond y gwir amdani yw ein bod ni yng Nghymru yn talu'r cyflog byw gwirioneddol. Cafwyd ymateb enfawr yn Lerpwl i'r ffaith ein bod ni'n talu'r cyflog byw gwirioneddol yng Nghymru. Mae'n rhywbeth na ddylai pobl ei gymryd yn ganiataol. Nid yw'n digwydd ym mhobman arall yn y wlad. Y ffaith yw bod tua 2,000 o bobl wedi gadael ar ôl Brexit. Roedd llawer o ddinasyddion dwyrain Ewrop a oedd yn rhoi help llaw i ni, ac mae wedi bod yn anodd iawn ôl-lenwi'r swyddi hynny. Ond yr hyn yr ydym ni wedi ei wneud yw datblygu rhaglen gydlynol iawn i geisio cynorthwyo gofalwyr gyda chynnydd gyrfaol, gan wneud yn siŵr eu bod nhw'n cael yr hyfforddiant y maen nhw'n ei haeddu a'i angen, ac i broffesiynoli'r system. Rwy'n cydnabod, mewn byd delfrydol, rwy'n credu yr hoffem ni i gyd weld gofalwyr yn cael eu talu mwy, ond mae'r sefyllfa ariannol heriol yn gwneud hynny'n anhygoel o anodd, ac rwy'n cydnabod ei bod hi'n arbennig o heriol mewn ardaloedd gwledig.
Cwestiynau nawr gan arweinwyr y pleidiau. Arweinydd y Ceidwadwyr, Andrew R.T. Davies.
Questions now from the party leaders. Leader of the Welsh Conservatives, Andrew R.T. Davies.
Thank you, Presiding Officer. Last week, we had the waiting time figures here in Wales, which regrettably showed another increase in terms of people waiting on NHS waiting lists. Just shy of 800,000 procedures are now on those waiting lists and in excess of 600,000 people are waiting to have one or two of those procedures at any hospital or day surgery that we have here in Wales. I actually am commending the First Minister for coming forward with this offer that Jo Stevens announced at the Labour Party conference yesterday. What I regret is that the First Minister and her party did not take up that offer in August 2023. I have sympathy for the additional 50,000 people who have joined those waiting lists in Wales in the intervening period. Fifty thousand extra people are on a waiting list here in Wales because you declined to take that chance of the second offer scheme in August 2023. Why, today, is that scheme suitable to address the waiting lists and in August 2023 it wasn’t?
Diolch, Llywydd. Yr wythnos diwethaf, cawsom ni'r ffigurau amseroedd aros yma yng Nghymru, a ddangosodd yn anffodus gynnydd arall o ran pobl sy'n aros ar restrau aros y GIG. Mae ychydig yn llai nag 800,000 o driniaethau ar y rhestrau aros hynny erbyn hyn ac mae dros 600,000 o bobl yn aros i gael un neu ddwy o'r triniaethau hynny mewn unrhyw ysbyty neu feddygfa ddydd sydd gennym ni yma yng Nghymru. Rwyf wir yn canmol y Prif Weinidog am gyflwyno'r cynnig hwn a gyhoeddodd Jo Stevens yng nghynhadledd y Blaid Lafur ddoe. Yr hyn rwy'n ei resynu yw na wnaeth y Prif Weinidog a'i phlaid fanteisio ar y cynnig hwnnw ym mis Awst 2023. Rwy'n cydymdeimlo â'r 50,000 o bobl ychwanegol sydd wedi ymuno â'r rhestrau aros hynny yng Nghymru yn y cyfamser. Mae pum deg mil o bobl ychwanegol ar restr aros yma yng Nghymru oherwydd eich bod chi wedi gwrthod manteisio ar y cyfle hwnnw o'r cynllun ail gynnig ym mis Awst 2023. Pam, heddiw, mae'r cynllun hwnnw yn addas i fynd i'r afael â'r rhestrau aros ac nad oedd ym mis Awst 2023?
I’ll tell you why: it’s because it wasn’t a serious offer. Steve Barclay had not contacted us for an entire year, he had a five-minute meeting, and the next day went on the airways to score a political point. That does not build trust between two Governments. That is not the way to co-operate. There was no false intention from our side. If I thought for a minute that they were serious, I would have bitten their hand off, but they were playing politics, and that is not the way that we’re working.
Fe ddywedaf i wrthych chi pam: mae oherwydd nad oedd yn gynnig difrifol. Nid oedd Steve Barclay wedi cysylltu â ni am flwyddyn gyfan, cafodd gyfarfod pum munud, a'r diwrnod wedyn aeth ar y cyfryngau i sgorio pwynt gwleidyddol. Nid yw hynny'n datblygu ymddiriedaeth rhwng dwy Lywodraeth. Nid dyna'r ffordd o gydweithredu. Nid oedd unrhyw fwriad ffug o'n hochr ni. Pe bawn i'n meddwl am funud eu bod nhw o ddifrif, byddwn i wedi ei dderbyn heb feddwl ddwywaith, ond roedden nhw'n chwarae gemau gwleidyddol, ac nid dyna'r ffordd rydym ni'n gweithio.
It was a serious offer, First Minister, but regrettably, 50,000 people have joined those waiting lists here in Wales. I can remember raising with the First Minister in previous sessions whether the Welsh Government was going to take up the second offer scheme that a previous Labour Government brought forward in the early 2000s because waiting times were so bad then here in Wales. But you’re saying it’s a serious offer that was announced at the Labour Party conference yesterday; if it’s a serious offer, how many patients will benefit from the offer and what money will leave Wales to buy this capacity that health boards will have to find? And will it be limited to certain waits such as orthopaedic, or will it carry weight with all waiting times across the whole health service here in Wales?
Roedd yn gynnig difrifol, Prif Weinidog, ond yn anffodus, mae 50,000 o bobl wedi ymuno â'r rhestrau aros hynny yma yng Nghymru. Rwy'n gallu cofio codi gyda'r Prif Weinidog mewn sesiynau blaenorol a oedd Llywodraeth Cymru yn mynd i fanteisio ar y cynllun ail gynnig a gyflwynwyd gan Lywodraeth Lafur flaenorol ddechrau'r 2000au oherwydd bod amseroedd aros mor wael bryd hynny yma yng Nghymru. Ond rydych chi'n dweud ei fod yn gynnig difrifol a gyhoeddwyd yng nghynhadledd y Blaid Lafur ddoe; os yw'n gynnig difrifol, faint o gleifion fydd yn elwa o'r cynnig a pha arian fydd yn gadael Cymru i brynu'r capasiti hwn y bydd yn rhaid i fyrddau iechyd ddod o hyd iddo? Ac a fydd yn cael ei gyfyngu i arosiadau penodol fel orthopedig, neu a fydd yn berthnasol i'r holl amseroedd aros ar draws y gwasanaeth iechyd cyfan yma yng Nghymru?
First of all, if it was a serious offer, there was no follow-up to it. Nothing. Absolutely nothing. I think it’s really important also to recognise that you can only offer a second offer if you’ve got capacity, and in England at the time, there wasn’t the capacity. I’ve had a conversation on the weekend with Wes Streeting. We’re very keen to make sure that we share best practice. They are just about to start introducing those 40,000 additional appointments a week through closing that loophole to non-doms. We will get a percentage of that. But the key thing here is that, actually, I think the people of Wales—you've seen their reaction—are very keen for us to work together. That's what they want to see. And the fact is that, already, there is a degree of co-operation. For example, already, if people in England have cleft palates or they need some specific support on burns or plastic surgery, they actually come to Wales. So, it's a two-way system, this. And, on top of that, the thing that was particularly of interest to them was to see how we've already started to make the changes in relation to the shift into primary care, into support in the community. They're very interested in seeing how we've already changed the optometry contract, how we're already giving additional support in terms of pharmacy. So, they can learn from us and we can learn from them, and that's no bad thing.
Yn gyntaf oll, pe bai'n gynnig difrifol, nid oedd unrhyw gamau dilynol iddo. Dim byd. Dim byd o gwbl. Rwy'n credu ei bod hi'n bwysig iawn cydnabod hefyd mai dim ond os oes gennych chi gapasiti y gallwch chi wneud ail gynnig, ac yn Lloegr ar y pryd, nid oedd y capasiti ar gael. Rwyf i wedi cael sgwrs dros y penwythnos gyda Wes Streeting. Rydym ni'n awyddus iawn i wneud yn siŵr ein bod ni'n rhannu arferion gorau. Maen nhw ar fin dechrau cyflwyno'r 40,000 o apwyntiadau ychwanegol hynny yr wythnos trwy gau'r bwlch hwnnw i bobl sy'n byw y tu allan i'r wlad. Byddwn ni'n cael canran o hynny. Ond y peth allweddol yma yw, mewn gwirionedd, rwy'n credu bod pobl Cymru—rydych chi wedi gweld eu hymateb—yn awyddus iawn i ni weithio gyda'n gilydd. Dyna beth maen nhw eisiau ei weld. A'r ffaith yw, eisoes, mae lefel o gydweithrediad. Er enghraifft, eisoes, os oes gan bobl yn Lloegr daflodau hollt neu os oes angen cymorth penodol arnyn nhw o ran llosgiadau neu lawdriniaeth blastig, maen nhw'n dod i Gymru mewn gwirionedd. Felly, mae'n system ddwy ffordd, hon. Ac ar ben hynny, y peth a oedd o ddiddordeb arbennig iddyn nhw oedd gweld sut rydym ni eisoes wedi dechrau gwneud y newidiadau o ran y newid i ofal sylfaenol, i gymorth yn y gymuned. Mae ganddyn nhw ddiddordeb mawr mewn gweld sut rydym ni eisoes wedi newid y contract optometreg, sut rydym ni eisoes yn rhoi cymorth ychwanegol o ran fferylliaeth. Felly, gallan nhw ddysgu gennym ni a gallwn ni ddysgu ganddyn nhw, ac nid yw hynny'n beth gwael o gwbl.
I think we've seen that two-way working by the withdrawal of the winter fuel payment, where Labour Members have been deathly silent and yet 400,000 homes will lose that payment this year, costing Welsh pensioners £110 million. But I asked you a simple question, First Minister, and in response to my first question you said that it wasn't a serious offer from Steve Barclay in August 2023. Well, if yours is a serious offer, why didn't you give me the number of patients who potentially—? I'm not asking for the nearest single patient, I'm asking for the potential capacity that you and the Westminster Government have assessed might be available; the potential cost that that might incur; and will this offer be limited to specific waits such as orthopaedic or eye or any other condition you might think that the NHS has to deal with. Those are three straightforward questions that people on waiting lists are wondering about, as to whether this offer will benefit them. As I said, I believe that it is a sensible and progressive way of addressing waiting times here in Wales, but I'd like to see the substance of it, otherwise people will just look at it as a PR gimmick that was launched at the Labour Party conference and, this time in six months, we'll still have those chronic waiting times here in Wales.
Rwy'n credu ein bod wedi gweld y gweithio ddwy ffordd hynny o dynnu taliad tanwydd y gaeaf yn ôl, lle mae Aelodau Llafur wedi bod yn hollol dawel ac eto bydd 400,000 o gartrefi yn colli'r taliad hwnnw eleni, gan gostio £110 miliwn i bensiynwyr Cymru. Ond gofynnais gwestiwn syml i chi, Prif Weinidog, ac mewn ymateb i'm cwestiwn cyntaf, fe wnaethoch chi ddweud nad oedd yn gynnig difrifol gan Steve Barclay ym mis Awst 2023. Wel, os yw eich un chi yn gynnig difrifol, pam na wnaethoch chi roi i mi nifer y cleifion sydd o bosibl—? Nid wyf i'n gofyn am y claf sengl agosaf, rwy'n gofyn am y capasiti posibl yr ydych chi a Llywodraeth San Steffan wedi asesu a allai fod ar gael; y gost bosibl y gallai hynny ei chreu; ac a fydd y cynnig hwn wedi'i gyfyngu i arosiadau penodol fel orthopedig neu lygaid neu unrhyw gyflwr arall y gallech chi gredu bod yn rhaid i'r GIG ymdrin ag ef. Mae'r rheini'n dri chwestiwn syml y mae pobl ar restrau aros yn eu pendroni, o ran a fydd y cynnig hwn o fudd iddyn nhw. Fel y dywedais i, rwy'n credu ei bod hi'n ffordd synhwyrol a blaengar o fynd i'r afael ag amseroedd aros yma yng Nghymru, ond hoffwn weld ei sylwedd, fel arall bydd pobl yn edrych arno dim ond fel gimig cysylltiadau cyhoeddus a lansiwyd yng nghynhadledd y Blaid Lafur ac, ar yr adeg hon mewn chwe mis, bydd gennym ni'r amseroedd aros cronig hynny yma yng Nghymru o hyd.
We've started the conversation, we will come up with the details in weeks to come. We are keen to wait to hear what the next budget will look like, which will give us a sense of how much will come as a result of closing that loophole to the non-dom people, who you let get away with not paying taxes. That was your Government that was responsible for that. We are in conversation. Wes Streeting is very keen to come and see things here, and we are very serious. Already, the fact is that we are co-operating and looking at what more we can do, particularly in the north Wales area.
Rydym ni wedi dechrau'r sgwrs, byddwn ni'n cyflwyno'r manylion yn yr wythnosau i ddod. Rydym ni'n awyddus i aros i glywed sut fydd y gyllideb nesaf yn edrych, a fydd yn rhoi syniad i ni o faint fydd yn dod o ganlyniad i gau'r bwlch hwnnw i'r bobl hynny sydd ddim yn byw yn y wlad, y gwnaethoch chi adael iddyn nhw osgoi talu trethi. Eich Llywodraeth chi oedd yn gyfrifol am hynny. Rydym ni mewn sgwrs. Mae Wes Streeting yn awyddus iawn i ddod i weld pethau yma, ac rydym ni'n ddifrifol iawn. Eisoes, y ffaith yw ein bod ni'n cydweithredu ac yn edrych ar beth arall y gallwn ni ei wneud, yn enwedig yn ardal y gogledd.
Arweinydd Plaid Cymru, Rhun ap Iorwerth.
The leader of Plaid Cymru, Rhun ap Iorwerth.
Last week, we saw the First Minister wash her hands of her responsibility to stand up for Wales in a most extraordinary way, I must say. Remember that, for months, people have been told that having two Labour Governments working together, one in Cardiff Bay and one in Westminster, would turn things around for Wales—partnership in power, she now calls it. But when my colleague Sioned Williams asked her to seek help from the Labour UK Government to tackle child poverty, she said:
'This is the way that it works: make sure that you ask your local MPs to ask Keir Starmer.'
When First Ministers don't think it's their responsibility to stand up for Wales, something is seriously wrong. Given she wouldn't do what's needed, I did write to all MPs, and I look forward to their responses. Would she like to explain now how that comment of hers sits with her partnership in power principle, or is the partnership just about giving the thumbs up to whatever Keir Starmer wants, even if that includes cutting the winter fuel payment?
Yr wythnos diwethaf, gwelsom y Prif Weinidog yn golchi ei dwylo o'i chyfrifoldeb i sefyll dros Gymru mewn ffordd gwbl ryfeddol, mae'n rhaid i mi ddweud. Cofiwch, ers misoedd, y dywedwyd wrth bobl y byddai cael dwy Lywodraeth Lafur yn gweithio gyda'i gilydd, un ym Mae Caerdydd ac un yn San Steffan, yn gweddnewid pethau i Gymru—partneriaeth mewn grym, mae'n ei galw bellach. Ond pan ofynnodd fy nghyd-Aelod Sioned Williams iddi ofyn am gymorth gan Lywodraeth Lafur y DU i fynd i'r afael â thlodi plant, dywedodd:
'Dyma'r ffordd y mae'n gweithio: gwnewch yn siŵr eich bod yn gofyn i'ch ASau lleol ofyn i Keir Starmer.'
Pan nad yw Prif Weinidogion yn credu mai eu cyfrifoldeb nhw yw sefyll dros Gymru, mae rhywbeth difrifol o'i le. O gofio na fyddai'n gwneud yr hyn sydd ei angen, ysgrifennais at bob AS, ac edrychaf ymlaen at eu hymatebion. A hoffai esbonio nawr sut mae'r sylw hwnnw ganddi yn cyd-fynd â'i hegwyddor partneriaeth mewn grym, neu a yw'r bartneriaeth yn golygu dim ond cytuno â beth bynnag y mae Keir Starmer ei eisiau, hyd yn oed os yw hynny'n cynnwys torri taliad tanwydd y gaeaf?
I thought I gave you a lesson in how devolution works last week; have I got to do this every week? I think it's important for us to recognise that there are areas that I'm responsible for, and it's been really good to work with Plaid on delivering things like the free school meals. I think that's a really positive approach to addressing issues like child poverty. It's a direct result, but it's something that's within our control. There are other areas that are not within our control. Of course we can have conversations with our party leaders, and the great thing is that I can have conversations with my party leader, who actually is now the Prime Minister of Britain. That's not something that the leader of Plaid Cymru will ever be able to do.
Roeddwn i'n meddwl fy mod i wedi rhoi gwers i chi ar sut mae datganoli yn gweithio yr wythnos diwethaf; a oes rhaid i mi wneud hyn bob wythnos? Rwy'n credu ei bod hi'n bwysig i ni gydnabod bod meysydd yr wyf i'n gyfrifol amdanyn nhw, ac mae wedi bod yn braf iawn gweithio gyda Phlaid Cymru ar ddarparu pethau fel y prydau ysgol am ddim. Rwy'n credu bod hwnnw'n ddull cadarnhaol iawn o fynd i'r afael â materion fel tlodi plant. Mae'n ganlyniad uniongyrchol, ond mae'n rhywbeth sydd o fewn ein rheolaeth. Ceir meysydd eraill nad ydyn nhw o fewn ein rheolaeth. Wrth gwrs, gallwn ni gael sgyrsiau gydag arweinwyr ein pleidiau, a'r peth gwych yw y gallaf i gael sgyrsiau gydag arweinydd fy mhlaid, sy'n Brif Weinidog Prydain erbyn hyn. Nid yw hynny yn rhywbeth y bydd arweinydd Plaid Cymru byth yn gallu ei wneud.
Thank you very much for the lesson. It's a great reminder, of course, of how devolution can work when Plaid Cymru come to the table to persuade Labour to do something that they voted against time and time again, which was to introduce free school meals. I'm pleased that we were able to persuade you and work together. That's how devolution can work.
She was really on a roll last week after that bizarre 'contact your MP' comment. She then went on, in an ITV interview, to say that she had no more influence over Keir Starmer than she does over Donald Trump. It's taking expectation management to a whole new level. Some people did decide, actually, to be kind by saying, 'At least she's being honest.' On one hand, though, she wants to distance herself from Starmer; on the other hand she's happy to defend him on the winter fuel payment cut. Now she wants to outsource the NHS in Wales to him. Just like the winter fuel payment cut was an idea first put forward by the Tories, then delivered by Labour, the latest cross-border NHS plan was also a proposal by a Tory health Secretary, though more as an insult to Labour's handling of the NHS than anything. But now Labour are running with it themselves.
They'll be sharing good practice, we're told, and that's certainly a good thing. There's no detail, though. And isn't there a huge irony that dentistry is the thing identified as a major success in Wales? It's an irony that won't be lost on all those unable to register with an NHS dentist. But given that the First Minister is keen to blame everyone but herself for the state of the Welsh NHS, including picking a fight with NHS leaders only last week, if her plan to learn from a crisis-hit NHS in England fails, who will the First Minister blame then?
Diolch yn fawr iawn am y wers. Mae'n ddefnyddiol iawn i'n hatgoffa, wrth gwrs, o sut y gall datganoli weithio pan fydd Plaid Cymru yn dod at y bwrdd i berswadio Llafur i wneud rhywbeth y gwnaethon nhw bleidleisio yn ei erbyn dro ar ôl tro, sef cyflwyno prydau ysgol am ddim. Rwy'n falch ein bod ni wedi gallu eich perswadio a gweithio gyda'n gilydd. Dyna sut y gall datganoli weithio.
Fe wnaeth hi wir godi stêm yr wythnos diwethaf ar ôl y sylw 'cysylltwch â'ch AS' rhyfedd yna. Aeth ymlaen wedyn, mewn cyfweliad ar ITV, i ddweud nad oedd ganddi ddim mwy o ddylanwad dros Keir Starmer na'r hyn sydd ganddi dros Donald Trump. Mae'n symud rheoli disgwyliadau i lefel hollol newydd. Fe wnaeth rhai pobl benderfynu, a dweud y gwir, bod yn garedig trwy ddweud, 'O leiaf mae hi'n bod yn onest.' Ar y naill law, fodd bynnag, mae hi eisiau ymhellbau oddi wrth Starmer; ar y llaw arall mae hi'n hapus i'w amddiffyn ar doriad taliad tanwydd y gaeaf. Nawr mae hi eisiau allanoli'r GIG yng Nghymru iddo. Yn union fel yr oedd y toriad i daliadau tanwydd y gaeaf yn syniad a gyflwynwyd gyntaf gan y Torïaid, ac a gyflawnwyd wedyn gan Lafur, roedd cynllun trawsffiniol diweddaraf y GIG hefyd yn gynnig gan Ysgrifennydd iechyd Torïaidd, ond yn fwy fel sarhad ar y modd y gwnaeth Llafur ymdrin â'r GIG na dim. Ond nawr mae Llafur yn bwrw ymlaen ag ef eu hunain.
Byddan nhw'n rhannu arferion da, rydym ni'n clywed, ac mae hynny'n sicr yn beth da. Fodd bynnag, nid oes unrhyw fanylion. Ac onid oes eironi enfawr mai deintyddiaeth yw'r peth a nodwyd fel llwyddiant mawr yng Nghymru? Mae'n eironi na fydd yn cael ei fethu gan bawb nad ydyn nhw'n gallu cofrestru gyda deintydd GIG. Ond o gofio bod y Prif Weinidog yn awyddus i feio pawb ond hi ei hun am gyflwr GIG Cymru, gan gynnwys dechrau ffrae gydag arweinwyr y GIG dim ond yr wythnos diwethaf, os yw ei chynllun i ddysgu gan GIG yn Lloegr sydd mewn argyfwng yn methu, pwy wnaiff y Prif Weinidog ei feio bryd hynny?
It turns out I've actually got more influence than I realised. I've been in power for 48 days, already the Prime Minister of Britain has made a specific visit to Wales, and over the weekend, I had the opportunity to speak with Keir Starmer, with Rachel Reeves, with Wes Streeting, with Ed Miliband, with Andy Burnham, with Sadiq Khan—all of these people were really keen to discuss with us our plans for the future and how we can work together. That is influence, and it's great to recognise that that is where we're at.
It is, I think, important also to recognise that we don’t have a monopoly in terms of good ideas. But when it comes to dentistry, you're quite right, we've got a long way to go, but we've come a very long way, and the fact that we have managed to introduce nearly 400,000 new patient appointments to the NHS is something that, I think, should be celebrated. If you go to England, you have absolute dental deserts. We encourage people to go and train in rural areas. We can't force dentists to work for the NHS, but the fact that that new contract has delivered that many in two years is, I think, a significant step forward, and it's much better than anything the Tories managed to do in England under the previous Prime Minister.
Mae'n ymddangos bod gen i fwy o ddylanwad nag yr oeddwn i'n ei sylweddoli. Rwyf i wedi bod mewn grym ers 48 diwrnod, ac mae Prif Weinidog Prydain eisoes wedi ymweld â Chymru yn benodol, a thros y penwythnos, cefais gyfle i siarad gyda Keir Starmer, gyda Rachel Reeves, gyda Wes Streeting, gydag Ed Miliband, gydag Andy Burnham, gyda Sadiq Khan—roedd pob un o'r bobl hyn yn awyddus iawn i drafod gyda ni ein cynlluniau ar gyfer y dyfodol a sut y gallwn ni weithio gyda'n gilydd. Dyna yw dylanwad, ac mae'n wych sylweddoli mai dyna'r sefyllfa yr ydym ni ynddi.
Mae hefyd yn bwysig, rwy'n credu, cydnabod nad oes gennym ni fonopoli o ran syniadau da. Ond o ran deintyddiaeth, rydych chi'n gwbl gywir, mae gennym ni ffordd bell i fynd, ond rydym ni wedi dod yn bell iawn, ac mae'r ffaith ein bod ni wedi llwyddo i gyflwyno bron i 400,000 o apwyntiadau cleifion newydd i'r GIG yn rhywbeth y dylid ei ddathlu, rwy'n credu. Os ewch chi i Loegr, mae gennych chi ddiffeithdiroedd llwyr o ran deintyddiaeth. Rydym ni'n annog pobl i fynd i hyfforddi mewn ardaloedd gwledig. Allwn ni ddim gorfodi deintyddion i weithio i'r GIG, ond mae'r ffaith bod y contract newydd hwnnw wedi darparu cynifer â hynny mewn dwy flynedd, rwy'n credu, yn gam sylweddol ymlaen, ac mae'n llawer gwell nag unrhyw beth y llwyddodd y Torïaid i'w wneud yn Lloegr o dan Brif Weinidog blaenorol y DU.
'We're better than the Tories' really is an incredibly low bar, if I might say. And I'm not impressed by name-dropping who you've been chatting with at the Labour Party conference. Your talk is cheap. We don't want 'talk the talk', we want 'walk the walk' from this Welsh Government.
Mae 'rydym ni'n well na'r Torïaid' wir yn far eithriadol o isel, os caf i ddweud. Ac nid yw brolio enwau'r rhai rydych chi wedi bod yn sgwrsio â nhw yng nghynhadledd y Blaid Lafur yn cael unrhyw argraff arnaf i. Mae'n hawdd i chi siarad. 'Da yw dweud ond gwell yw gwneud' sy'n berthnasol o ran yr hyn yr ydym ni ei eisiau gan y Llywodraeth hon yng Nghymru.
Mae dewis deintyddiaeth, os caf i ddweud, fel enghraifft o lwyddiant Llafur yng Nghymru yn rhyfeddol. Efallai ei bod hi’n gallu dewis rhyw ystadegyn neu ddau sy'n swnio’n dda, ond mae hi’n gwybod, siawns, mai canfyddiad pobl yn gyffredinol ydy bod deintyddiaeth NHS yng Nghymru ar ei liniau. Mi wnaeth yna ddeintyddfa arall yn fy etholaeth i gau ei drysau i driniaethau NHS yr wythnos diwethaf. Datganiad dechrau cynhadledd oedd hwnnw am gydweithio ar yr NHS, wrth gwrs, rhywbeth i dawelu’r dyfroedd yn fewnol.
Ymgais arall, wrth gwrs, i dawelu’r dyfroedd oedd i ohirio pleidlais yn y gynhadledd ar daliadau tanwydd y gaeaf—cynnig gan undebau i wrthdroi penderfyniad creulon Keir Starmer a Rachel Reeves. Roeddwn i'n darllen yn gynharach eiriau gan Weinidog busnes Llafur, Jonathan Reynolds, am y taliad gaeaf. ‘Doedd yna ddim dewis ond gwneud hyn’ meddai fo. Ond wrth gwrs bod yna ddewis, a dyna ydy'r pwynt. Mae Llafur yn defnyddio’r gair ‘newid’ yn aml iawn y dyddiau yma, ond er mawr siom i gymaint o gefnogwyr Llafur yng Nghymru, ai y gwir amdani ydy mai dewis efelychu polisi llymder y Ceidwadwyr ydy'r ffordd amlycaf mae Llafur wedi newid?
Choosing dentistry, if I may say, as an example of Labour's success in Wales is extraordinary. Perhaps she can choose a few statistics that sounds good, but surely she knows that the perception of people more generally is that NHS dentistry in Wales is on its knees. Another dental surgery in my constituency closed to NHS treatments just last week. That was a start-of-conference statement about co-operation on the NHS, something to calm the waters internally.
Another attempt to calm the waters was to defer a vote in the conference on winter fuel payments—an attempt by the unions to overturn that cruel decision made by Keir Starmer and Rachel Reeves. I read earlier the words of the Labour business Secretary, Jonathan Reynolds, on the winter payment. According to him, 'there was no choice but to do this'. But of course there was a choice, and that's the point. Labour is using the word 'change' very often these days, but, much to the disappointment of so many Labour supporters in Wales, isn’t the truth of the matter that choosing to emulate the austerity policies of the Conservatives is the most prominent change that Labour has made?
My focus is on the things that matter to the people of Wales. Last week I set out what those priorities are after that listening excercise. You're right; we have to make choices, and the choices we have made are the choices that I think are in keeping with the priorities of the people. It's very interesting to look at some of the choices that the leader of Plaid Cymru has made. In the past few months, he has mentioned Keir Starmer 21 times and—
Rwy'n canolbwyntio ar y pethau sy'n bwysig i bobl Cymru. Cyflwynais yr wythnos diwethaf beth yw'r blaenoriaethau hynny ar ôl yr ymarfer gwrando hwnnw. Rydych chi'n iawn; mae'n rhaid i ni wneud dewisiadau, a'r dewisiadau yr ydym ni wedi eu gwneud yw'r dewisiadau yr wyf i'n credu sy'n cyd-fynd â blaenoriaethau'r bobl. Mae'n ddiddorol iawn edrych ar rai o'r dewisiadau y mae arweinydd Plaid Cymru wedi eu gwneud. Yn ystod y misoedd diwethaf, mae wedi sôn am Keir Starmer 21 o weithiau a—
He's the Prime Minister, for goodness' sake.
Fe yw Prif Weinidog y DU, er mwyn tad.
He may be the Prime Minister, but this is a devolved Parliament, and the things that matter to the people in Wales—[Interruption.] Oh, it's another—
Efallai mai fe yw Prif Weinidog y DU, ond Senedd ddatganoledig yw hon, a'r pethau sy'n bwysig i'r bobl yng Nghymru—[Torri ar draws.] O, mae'n—
I do need to hear the First Minister's answer to your questions. [Interruption.] I need silence to hear the First Minister, please.
Mae angen i mi glywed ateb y Prif Weinidog i'ch cwestiynau. [Torri ar draws.] Mae angen tawelwch arnaf i glywed y Prif Weinidog, os gwelwch yn dda.
I'm interested in focusing on the people's priorities. I'm interested in talking about health. I'm interested in talking about education. I'm interested in talking about the economy. You've mentioned Keir Starmer 21 times. You've mentioned waiting lists eight times. That's where your priority is. You've mentioned schools once. Is that what your priority is? I think it's really important that the people of Wales know that, actually, you're far more focused on what's happening in Westminster than you are on how we can effect change here. Tata—once. Once you've mentioned Tata. I think the people of Wales are listening, and they're not interested in your attacks on Keir Starmer. They want us to fix what's happening in their communities.
Mae gen i ddiddordeb mewn canolbwyntio ar flaenoriaethau'r bobl. Mae gen i ddiddordeb mewn siarad am iechyd. Mae gen i ddiddordeb mewn siarad am addysg. Mae gen i ddiddordeb mewn siarad am yr economi. Rydych chi wedi sôn am Keir Starmer 21 o weithiau. Rydych chi wedi sôn am restrau aros wyth gwaith. Dyna lle mae eich blaenoriaeth chi. Rydych chi wedi sôn am ysgolion unwaith. Ai dyna yw eich blaenoriaeth? Rwy'n credu ei bod hi'n bwysig iawn bod pobl Cymru yn gwybod, mewn gwirionedd, eich bod chi'n canolbwyntio llawer mwy ar yr hyn sy'n digwydd yn San Steffan nag yr ydych chi ar sut y gallwn ni sicrhau newid yma. Tata—unwaith. Unwaith rydych chi wedi sôn am Tata. Rwy'n credu bod pobl Cymru yn gwrando, a does ganddyn nhw ddim diddordeb yn eich ymosodiadau ar Keir Starmer. Maen nhw eisiau i ni ddatrys yr hyn sy'n digwydd yn eu cymunedau.
Cwestiwn 3, Llyr Gruffydd.
Question 3, Llyr Gruffydd.
[Inaudible.]—for 25 years, but there we are.
[Anghlywadwy.]—am 25 o flynyddoedd, ond dyna ni.
Llyr Gruffydd, ask your question rather than make some preliminary comment.
Llyr Gruffydd, gofynnwch eich cwestiwn yn hytrach na gwneud rhyw sylw rhagarweiniol.
3. A wnaiff y Prif Weinidog roi'r wybodaeth ddiweddaraf am y systemau cynllunio a thrwyddedau sy'n rheoleiddio'r diwydiant dofednod? OQ61580
3. Will the First Minister provide an update on the planning and permits systems regulating the poultry industry? OQ61580
Mae'r systemau cynllunio a thrwyddedu amgylcheddol yn gweithredu o dan fframweithiau statudol ar wahân. Yn unol â’r rheoliadau trwyddedu amgylcheddol, rhaid i unedau gyda mwy na 40,000 o lefydd i ddofednod gael trwydded i weithio. Bydd angen caniatâd cynllunio i ddatblygu’r rhan fwyaf o unedau dofednod ar raddfa fawr.
The planning and environmental permitting systems operate within separate statutory frameworks. In accordance with environmental permitting regulations, units with more than 40,000 poultry places will have to obtain a permit to operate. Planning permission will be required to develop most poultry units at a large scale.
Diolch ichi am hynny. Mi fyddwch chi efallai yn ymwybodol fod gofynion lles newydd yn cael eu cyflwyno gan archfarchnadoedd sy'n golygu bod angen mwy o le ar ddofednod mewn unedau o'r fath. Nawr, mae hynny yn berffaith deg, ond mae e yn golygu bod angen mwy o siediau, wrth gwrs, i gynnal yr un nifer o ieir a'r un lefel o gynhyrchiant—dim mwy o ieir, dim mwy o dail, dim mwy o draffig, ond mae angen siediau ychwanegol. Ond mae'r impasse, wrth gwrs, rŷn ni'n gweld o fewn y gyfundrefn gynllunio ar hyn o bryd yn ei gwneud hi'n annhebygol y bydd y siediau newydd yna yn gallu cael eu codi mewn pryd i gwrdd â'r gofyn, ac mae hynny yn mynd i danseilio y ffermydd yna sy'n ddibynnol ar y gallu i ddarparu dofednod, ac yn wir mae e'n broblemus i'r proseswyr bwyd hefyd, sy'n dibynnu. Mae un cwmni wedi dweud wrthyf i eu bod nhw angen 24 sied ychwanegol dim ond i gynnal cynhyrchiant presennol, nid i gynyddu yr hyn sy'n cael ei gynhyrchu. Nawr, yr eironi fan hyn yw, wrth gwrs, fod Llywodraeth Cymru wedi bod yn buddsoddi yn rhai o'r cynhyrchwyr bwyd yma ac yn buddsoddi yn rhai o'r proseswyr bwyd yma, a fydd, os nad ydyn nhw'n gallu cael y throughput, yn gorfod symud o Gymru. Felly, y cwestiwn yw: beth ydych chi'n mynd i'w wneud i sicrhau bod y broblem yma yn cael ei datrys a bod y bobl yma sydd angen y siediau ychwanegol yma yn gallu cael penderfyniadau buan mewn pryd i gwrdd â'r gofynion flwyddyn nesaf?
Thank you very much for that. You'll perhaps be aware that new welfare requirements are being introduced by supermarkets, which means that more space is required by poultry in such units. That is perfectly fair, but it means that more sheds are needed to sustain the same number of chickens and the same level of productivity—not more chickens or waste or traffic, but they do need those additional sheds. And the impasse that we're seeing within the current planning system makes it unlikely that these new sheds will be able to be constructed in time to meet the demand, and that's going to undermine those farms that are dependent on the ability to provide poultry. And, indeed, it is problematic for the food processors who are themselves dependent. One company said that they would need 24 additional sheds just to sustain their current productivity levels, not increase what is being produced. Now, the irony is, of course, that the Welsh Government has been investing in some of these food producers, investing in some of these food processors, which, if they can't have the throughput, will have to move from Wales. So, the question is: what are you going to do to ensure that this problem is solved and that these people who do need additional sheds can receive urgent consent so that they can meet the demands next year?
Diolch yn fawr. Well, we know that Natural Resources Wales are very keen to make sure that we review the regulation in terms of enforcement of spreading of organic materials on land in Wales, and I think it is important that we take a precautionary approach to the situation. Last week we were talking about pollution in our rivers, and it is important, I think, for us to get this right. And what I do recognise is that there are a number of permits that are in the planning process and that they are being halted at the moment, but I think that is absolutely the right thing to do. What we have done is there is a control of the agricultural pollutions regulations review, and I'm pleased to say that Dr Susannah Bolton has been appointed to the role of chair. I think that is an important milestone to ensure that the review is undertaken in a collaborative way. The fact is that 44 per cent of our rivers are in a good ecological status. It's not enough, but it's three times as many as in England. There is a huge amount to do, but I think that it's important for us to wait until we know exactly what is the right thing to do in order to make sure that we don't see more pollution in our rivers than is necessary.
Diolch yn fawr. Wel, rydym ni'n gwybod bod Cyfoeth Naturiol Cymru yn awyddus iawn i wneud yn siŵr ein bod ni'n adolygu'r rheoliadau o ran gorfodi gwasgaru deunyddiau organig ar dir yng Nghymru, ac rwy'n credu ei bod hi'n bwysig ein bod ni'n mabwysiadu dull rhagofalus o ymdrin â'r sefyllfa. Roeddem ni'n trafod llygredd yn ein hafonydd yr wythnos diwethaf, ac mae'n bwysig, rwy'n credu, i ni gael hyn yn iawn. A'r hyn yr wyf i'n ei gydnabod yw bod nifer o drwyddedau sydd yn y broses gynllunio a'u bod yn cael eu hatal ar hyn o bryd, ond rwy'n credu'n sicr mai dyna'r peth iawn i'w wneud. Yr hyn yr ydym ni wedi ei wneud yw bod rheolaeth dros adolygiad rheoliadau llygredd amaethyddol, ac rwy'n falch o ddweud bod Dr Susannah Bolton wedi cael ei phenodi i swydd y cadeirydd. Rwy'n credu bod honno'n garreg filltir bwysig i sicrhau bod yr adolygiad yn cael ei gynnal mewn ffordd gydweithredol. Y gwir amdani yw bod 44 y cant o'n hafonydd mewn statws ecolegol da. Nid yw'n ddigon, ond mae'n dair gwaith yn fwy na Lloegr. Mae llawer iawn i'w wneud, ond rwy'n credu ei bod hi'n bwysig i ni aros tan ein bod ni'n gwybod yn union beth yw'r peth iawn i'w wneud er mwyn gwneud yn siŵr nad ydym ni'n gweld mwy o lygredd yn ein hafonydd nag sy'n angenrheidiol.
First Minister, very similar but on a different topic to Llyr Gruffydd, I’m very pleased that we do have some of the very best animal welfare standards when it comes to poultry in Wales and across the UK. Now, under current legislation, if birds are forced to be housed for a period of time greater than 16 weeks—by occurrences such as avian influenza, for example—free-range farms lose their free-range status. That’s the current position. The UK Government for England and the Scottish Government carried out a joint consultation together to change that legislation so that farms would not lose that status should birds be housed due to Government intervention. And the Welsh Government took a very different approach on that and decided not to be involved in that process. And my question is not so much about the rights and wrongs of that, but the issue is that if Wales takes a different approach to the rest of the UK, then Welsh poultry farmers are going to be disadvantaged. There’s also going to be significant confusion as well to the consumer.
So, First Minister, I wonder if you are aware of this, and if you are, can you set out why the Welsh Government took a different approach? Do you agree with me and acknowledge that it would be far better to have a UK-wide position on this matter? And, thirdly, will you agree to discuss this matter with the Deputy First Minister, who I’ve corresponded with on this matter as well?
Prif Weinidog, yn debyg iawn ond ar bwnc gwahanol i Llyr Gruffydd, rwy'n falch iawn bod gennym ni rai o'r safonau lles anifeiliaid gorau oll o ran dofednod yng Nghymru ac ar draws y DU. Nawr, o dan y ddeddfwriaeth bresennol, os gorfodir adar i gael eu cadw i mewn am gyfnod sy'n fwy nag 16 wythnos—gan ddigwyddiadau fel ffliw adar, er enghraifft—mae ffermydd maes yn colli eu statws maes. Dyna'r sefyllfa bresennol. Cynhaliodd Llywodraeth y DU dros Loegr a Llywodraeth yr Alban ymgynghoriad ar y cyd gyda'i gilydd i newid y ddeddfwriaeth honno fel na fyddai ffermydd yn colli'r statws hwnnw pe bai adar yn cael eu cartrefu oherwydd ymyrraeth Llywodraeth. Ac fe wnaeth Llywodraeth Cymru fabwysiadu dull gwahanol iawn ar hynny a phenderfynu peidio â bod yn rhan o'r broses honno. Ac nid yw fy nghwestiwn i yn ymwneud cymaint â'r hyn sy'n gywir ac yn anghywir am hynny, ond y broblem yw, os yw Cymru yn mabwysiadu gwahanol ddull i weddill y DU, yna mae ffermwyr dofednod Cymru yn mynd i fod o dan anfantais. Bydd dryswch sylweddol hefyd i'r defnyddiwr.
Felly, Prif Weinidog, tybed a ydych chi'n ymwybodol o hyn, ac os ydych chi, a allwch chi nodi pam y gwnaeth Llywodraeth Cymru fabwysiadu gwahanol ddull? A ydych yn cytuno â mi ac yn cydnabod y byddai'n llawer gwell cael safbwynt y DU gyfan ar y mater hwn? Ac, yn drydydd, a wnewch chi gytuno i drafod y mater hwn gyda'r Dirprwy Brif Weinidog, yr wyf i wedi gohebu ag ef ar y mater hwn hefyd?
I’d be very happy to speak to my deputy about this matter. I think it is important that we make sure that we have a thorough understanding of that situation in relation to free-range status, so we’ll look into that.
Byddwn yn hapus iawn i siarad â fy nirprwy am y mater hwn. Rwy'n credu ei bod hi'n bwysig ein bod ni'n gwneud yn siŵr bod gennym ni ddealltwriaeth drylwyr o'r sefyllfa honno o ran statws maes, felly byddwn yn ymchwilio i hynny.
Chicken manure contains high levels of nitrogen and phosphorus. It makes a great fertiliser for crops. When the nutrients reach waterways, they can result in the excessive growth of algae, starving the river of oxygen. With chicken sheds producing huge amounts of manure, I am told that some farmers have been spreading it on fields as fertiliser. What action is taken in the planning and permit system to ensure that chicken manure does not reach rivers and cause eutrophication?
Mae tail ieir yn cynnwys lefelau uchel o nitrogen a ffosfforws. Mae'n wrtaith gwych ar gyfer cnydau. Pan fydd y maetholion yn cyrraedd dyfrffyrdd, gallan nhw arwain at dwf gormodol algâu, gan amddifadu'r afon o ocsigen. Gan fod siediau ieir yn cynhyrchu llawer iawn o dail, dywedir wrthyf i fod rhai ffermwyr wedi bod yn ei wasgaru ar gaeau fel gwrtaith. Pa gamau sy'n cael eu cymryd yn y system gynllunio a thrwyddedau i sicrhau nad yw tail ieir yn cyrraedd afonydd ac yn achosi ewtroffigedd?
Thanks very much, and this is precisely why we’ve got that moratorium. It’s exactly to make sure that there is an appropriate way to make sure that the manure doesn’t find its way into our rivers. It’s a real problem; it’s not a problem just for rivers, it also has massive implications for housing and planning and all of these other things. We’ve got to get this right, but while we’re getting it right, what would be the wrong thing to do is to just carry on allowing more and more of these facilities to develop, until we’re clear about how we stop the pollution from continuing. So, thank you for that question.
Diolch yn fawr iawn, a dyma'n union pam mae'r moratoriwm hwnnw gennym ni. Mae'n union i wneud yn siŵr bod ffordd briodol o wneud yn siŵr nad yw'r tail yn cyrraedd ein hafonydd. Mae'n broblem wirioneddol; nid yw'n broblem i afonydd yn unig, mae ganddo oblygiadau enfawr hefyd ar gyfer tai a chynllunio a'r holl bethau eraill hyn. Mae'n rhaid i ni gael hyn yn iawn, ond tra ein bod ni'n ei gael yn iawn, yr hyn fyddai'r peth anghywir i'w wneud yw parhau i ganiatáu i fwy a mwy o'r cyfleusterau hyn ddatblygu, tan ein bod yn eglur ynghylch sut rydym ni'n atal y llygredd rhag parhau. Felly, diolch i chi am y cwestiwn yna.
4. Pa dargedau y mae Llywodraeth Cymru wedi'u gosod ar gyfer lleihau rhestrau aros y GIG? OQ61566
4. What targets has the Welsh Government set for reducing NHS waiting lists? OQ61566
Our priority for iechyd da, a healthier Wales, is to cut waiting times for NHS services. We've made clear to health boards what our expectations for reductions in waiting times are, and they're set out in the planned care recovery plan. And we're working with health boards to achieve these.
Ein blaenoriaeth ar gyfer iechyd da, Cymru iachach, yw cwtogi amseroedd aros ar gyfer gwasanaethau'r GIG. Rydyn ni wedi ei gwneud yn eglur i fyrddau iechyd beth yw ein disgwyliadau ar gyfer gostyngiadau i amseroedd aros, ac maen nhw wedi'u nodi yn y cynllun adfer gofal a gynlluniwyd. Ac rydym ni'n gweithio gyda byrddau iechyd i gyflawni'r rhain.
Thank you for your answer, First Minister. As we’ve already heard in the Chamber here this afternoon, many of us are surprised about what we’re hearing coming from the Labour Party conference in Liverpool in recent days, and let’s remind ourselves that the First Minister in Wales and Welsh Labour are taking Conservative ideas, stating their intent to work with the UK Government on cutting waiting lists and using other sectors to ease the burden on the NHS. And whilst we welcome this change of approach, magically, in recent times, there must be a worry on your own benches, First Minister, that you're perhaps becoming the first Conservative First Minister of Wales, and it’s essential that any plan that you put in place working with UK Government has robust targets and consequences if those targets are not met. So, First Minister, as you described a few moments ago a serious offer that you now have on the table, can you outline to us what will happen if those important targets are not being met, and are you looking here for another organisation to blame like you did with the health boards last week?
Diolch am eich ateb, Prif Weinidog. Fel yr ydym ni eisoes wedi clywed yn y Siambr yma y prynhawn yma, mae llawer ohonom ni'n synnu at yr hyn yr ydym ni'n ei glywed yn dod o gynhadledd y Blaid Lafur yn Lerpwl yn ystod y dyddiau diwethaf, a gadewch i ni atgoffa ein hunain bod y Prif Weinidog yng Nghymru a Llafur Cymru yn cymryd syniadau Ceidwadol, yn datgan eu bwriad i weithio gyda Llywodraeth y DU ar dorri rhestrau aros a defnyddio sectorau eraill i leddfu'r baich ar y GIG. Ac er ein bod ni'n croesawu'r newid dull hwn, yn hudolus, yn ddiweddar, mae'n rhaid bod pryder ar eich meinciau eich hun, Prif Weinidog, eich bod chi efallai troi'n Brif Weinidog Ceidwadol cyntaf Cymru, ac mae'n hanfodol bod gan unrhyw gynllun yr ydych chi'n ei roi ar waith yn gweithio gyda Llywodraeth y DU dargedau cadarn a chanlyniadau os na fydd y targedau hynny'n cael eu cyrraedd. Felly, Prif Weinidog, fel y gwnaethoch chi ddisgrifio ychydig funudau yn ôl, cynnig difrifol sydd gennych chi ar y bwrdd nawr, a allwch chi amlinellu i ni beth fydd yn digwydd os na fydd y targedau pwysig hynny yn cael eu cyrraedd, ac a ydych chi'n chwilio yma am sefydliad arall i'w feio fel y gwnaethoch chi gyda'r byrddau iechyd yr wythnos diwethaf?
Well, thanks very much. You’re quite right, the NHS in Wales is challenged. We all know that. The demand is unbelievable. I mean, the fact that there were more than 1.5 million referrals into hospitals in a year, more than half the population of Wales. It’s quite, quite extraordinary, and lots of the people I know don’t go to hospital, so they must be the same people going over and over again. There is a huge demand on the service, and I think we've got to recognise that when you've had austerity for as long as we've had, then that is going to be a challenge. But let's not pretend that the Tories have a great record in England. You've got over 7 million people on waiting lists in England, and I think it is, therefore, appropriate for us to look at where the opportunities are for us to work together. The longest waiting times in Wales have fallen by 66 per cent from their peak in March 2022, and the average wait for those 1.5 million people is 21 weeks.
Wel, diolch yn fawr iawn. Rydych chi'n gwbl gywir, mae'r GIG yng Nghymru mewn sefyllfa anodd. Rydym ni i gyd yn gwybod hynny. Mae'r galw yn anhygoel. Hynny yw, y ffaith y bu mwy nag 1.5 miliwn o atgyfeiriadau i ysbytai mewn blwyddyn, mwy na hanner poblogaeth Cymru. Mae'n gwbl, gwbl ryfeddol, ac mae llawer o'r bobl yr wyf i'n eu hadnabod ddim yn mynd i'r ysbyty, felly mae'n rhaid mai'r un bobl yn mynd drosodd a throsodd yw'r rhain. Mae galw enfawr am y gwasanaeth, ac rwy'n credu bod yn rhaid i ni gydnabod, pan eich bod chi wedi cael cyni cyllidol am gyhyd ag yr ydym ni wedi ei gael, yna mae hynny'n mynd i fod yn her. Ond gadewch i ni beidio ag esgus bod gan y Torïaid record wych yn Lloegr. Mae gennych chi dros 7 miliwn o bobl ar restrau aros yn Lloegr, ac rwy'n credu ei bod hi, felly, yn briodol i ni edrych ar le mae'r cyfleoedd i ni weithio gyda'n gilydd. Mae'r amseroedd aros hiraf yng Nghymru wedi gostwng 66 y cant o'u lefel uchaf ym mis Mawrth 2022, a 21 wythnos yw'r cyfnod aros cyfartalog i'r 1.5 miliwn o bobl hynny.
First Minister, the lifeblood of the national health service created by the Attlee Labour Government is its dedicated workforce. One of the very first acts under your administration, First Minister, was accepting in full the recommendations of independent pay bodies, meaning nurses and national health staff will get that 5.5 per cent, and junior doctors have voted to accept an additional 7.4 per cent, a total uplift of 12.4 per cent for the 2023-24 financial year. These are solid actions, and they clearly demonstrate that the Welsh Labour Government understands the importance of the workers at the heart of our health service. First Minister, what opportunities lie ahead for reducing NHS waiting times in Wales with a Welsh Labour Government working closely with NHS staff, alongside a UK Labour Government that understands the fundamental importance of the NHS to our people and our nation?
Prif Weinidog, anadl einioes y gwasanaeth iechyd gwladol a grëwyd gan Lywodraeth Lafur Attlee yw ei weithlu ymroddedig. Un o'r gweithredoedd cyntaf un yn eich gweinyddiaeth, Prif Weinidog, oedd derbyn argymhellion cyrff cyflogau annibynnol yn llawn, sy'n golygu y bydd nyrsys a staff gwasnaeth iechyd gwladol yn cael y 5.5 y cant hwnnw, ac mae meddygon iau wedi pleidleisio i dderbyn 7.4 y cant yn ychwanegol, cynnydd sy'n dod i gyfanswm o 12.4 y cant ar gyfer blwyddyn ariannol 2023-24. Mae'r rhain yn weithredoedd cadarn, ac maen nhw'n dangos yn eglur bod Llywodraeth Lafur Cymru yn deall pwysigrwydd y gweithwyr sy'n ganolog i'n gwasanaeth iechyd. Prif Weinidog, pa gyfleoedd sydd o'n blaenau ar gyfer lleihau amseroedd aros y GIG yng Nghymru gyda Llywodraeth Lafur Cymru yn gweithio'n agos gyda staff y GIG, ochr yn ochr â Llywodraeth Lafur y DU sy'n deall pwysigrwydd sylfaenol y GIG i'n pobl a'n cenedl?
Thanks very much, Rhianon. You're quite right, the fact that we were able to make that offer was because we now have a Labour Government in Westminster. That was a priority, and because they awarded it in England in full, complying with the recommendations of the independent pay review body, that meant we were able to do the same. That demonstrates that the NHS is a priority for the Labour Government, and it's absolutely right that NHS staff are rewarded, particularly when you see the kind of pressure that they're under.
I think it's probably also worth emphasising that many of the people who use the NHS are, in fact, elderly. You're quite right, there's an issue about making decisions, but this is a decision that is actually helping the elderly to get the support that they need. We all have to make those difficult decisions. We know that the winter fuel cut is going to be difficult for people, but they also want support in the NHS, and that's what this pay reward is delivering.
Diolch yn fawr iawn, Rhianon. Rydych chi'n gwbl gywir, roedd y ffaith ein bod ni wedi gallu gwneud y cynnig hwnnw oherwydd bod gennym ni Lywodraeth Lafur yn San Steffan erbyn hyn. Roedd hynny'n flaenoriaeth, ac oherwydd iddyn nhw ei ddyfarnu yn Lloegr yn llawn, gan gydymffurfio ag argymhellion y corff adolygu cyflogau annibynnol, roedd hynny'n golygu ein bod ni'n gallu gwneud yr un peth. Mae hynny'n dangos bod y GIG yn flaenoriaeth i'r Llywodraeth Lafur, ac mae'n gwbl gywir bod staff y GIG yn cael eu gwobrwyo, yn enwedig pan fyddwch chi'n gweld y math o bwysau sydd arnyn nhw.
Rwy'n credu ei bod hi hefyd yn werth pwysleisio bod llawer o'r bobl sy'n defnyddio'r GIG, mewn gwirionedd, yn oedrannus. Rydych chi'n gwbl gywir, mae problem ynglŷn â gwneud penderfyniadau, ond mae hwn yn benderfyniad sydd mewn gwirionedd yn helpu'r henoed i gael y cymorth sydd ei angen arnyn nhw. Mae'n rhaid i ni i gyd wneud y penderfyniadau anodd hynny. Rydym ni'n gwybod bod toriad tanwydd y gaeaf yn mynd i fod yn anodd i bobl, ond maen nhw hefyd eisiau cymorth yn y GIG, a dyna'r hyn y mae'r dyfarniad cyflog hwn yn ei ddarparu.
5. A wnaiff y Prif Weinidog roi’r wybodaeth ddiweddaraf am y gwaith adfer ar eiddo yr effeithir yn andwyol arnynt gan gynllun Arbed yn ardal Bwrdeistref Sirol Pen-y-bont ar Ogwr? OQ61578
5. Will the First Minister provide an update on the remedial works for properties adversely affected by the Arbed scheme in the Bridgend County Borough area? OQ61578
Welsh Government awarded £2.65 million of grant funding to Bridgend County Borough Council for remedial works on affected homes. My officials are due to meet with them early next month to review progress made on the mobilisation works on the affected properties.
Dyfarnodd Llywodraeth Cymru £2.65 miliwn o gyllid grant i Gyngor Bwrdeistref Sirol Pen-y-bont ar Ogwr ar gyfer gwaith adfer ar gartrefi a effeithiwyd. Disgwylir i'm swyddogion gyfarfod â nhw ddechrau mis nesaf i adolygu'r cynnydd a wnaed ar y gwaith paratoi ar yr eiddo a effeithiwyd.
Diolch am yr ateb, Prif Weinidog.
Thank you for that response, Prif Weinidog.
This, of course, is an issue that has been ongoing for over a decade and has been across the desks of, now, four First Ministers. It's an unacceptable situation to be in. Not a day has passed this summer without a constituent contacting me over the lack of progress, the lack of clarity and the lack of transparency of this project, and the fight continues for many residents for a fair deal. When I raised this with your predecessor, he said that the Welsh Government would need to see if there is a future remedy for the individual home owners. Now, I'm glad that your officials are meeting with Bridgend county borough officials, but I want to also seek a commitment from you today to take this work forward and to see that residents are given the compensation and support they deserve. More importantly, in the here and now, residents deserve to see the issues caused by the scheme resolved as soon as possible and an end to false promises. The bottom line: my constituents are tired, they're fed up, and they deserve better.
Mae hwn, wrth gwrs, yn fater sydd wedi bodoli'n gyson ers dros ddegawd ac wedi bod ar draws desgiau pedwar Prif Weinidog erbyn hyn. Mae'n sefyllfa annerbyniol i fod ynddi. Nid oes diwrnod wedi mynd heibio yr haf hwn heb i etholwr gysylltu â mi ynghylch diffyg cynnydd, diffyg eglurder a diffyg tryloywder y prosiect hwn, ac mae'r frwydr yn parhau i lawer o drigolion am fargen deg. Pan godais i hyn gyda'ch rhagflaenydd, dywedodd y byddai angen i Lywodraeth Cymru weld a oes ateb yn y dyfodol i'r perchnogion cartrefi unigol. Nawr, rwy'n falch bod eich swyddogion yn cyfarfod â swyddogion bwrdeistref sirol Pen-y-bont ar Ogwr, ond rwyf i hefyd eisiau gofyn am ymrwymiad gennych chi heddiw i fwrw ymlaen â'r gwaith hwn a gweld bod preswylwyr yn cael yr iawndal a'r cymorth y maen nhw'n eu haeddu. Yn bwysicach fyth, yn y presennol uniongyrchol, mae trigolion yn haeddu gweld y problemau a achoswyd gan y cynllun yn cael eu datrys cyn gynted â phosibl a therfyn ar addewidion ffug. I grynhoi: mae fy etholwyr wedi blino, maen nhw wedi cael llond bol, ac maen nhw'n haeddu gwell.
Thanks very much, and I absolutely understand the frustration of your constituents. This was not a model of how we wanted this particular project to work. It's a mechanism of insulating external walls; 104 homes were affected. It was because of poor workmanship, and that is not acceptable. I think it's probably worth underlining that, as a Government, there's no formal or legal responsibility for us to correct the situation, but the fact is that we have come forward with £2.6 million to help Bridgend council in order to make sure that people can get that work corrected. So, I know that the work has already started and there are opportunities for people to work with the council to make sure that they get the corrections that they need to their homes.
Diolch yn fawr iawn, ac rwy'n deall rhwystredigaeth eich etholwyr yn llwyr. Nid oedd hwn yn fodel o'r ffordd yr oeddem ni eisiau i'r prosiect penodol hwn weithio. Mae'n fecanwaith o inswleiddio waliau allanol; effeithiwyd ar 104 o gartrefi. Roedd hynny oherwydd crefftwaith gwael, ac nid yw hynny'n dderbyniol. Rwy'n credu ei bod hi'n werth tanlinellu, fel Llywodraeth, nad oes cyfrifoldeb ffurfiol na chyfreithiol arnom i ni gywiro'r sefyllfa, ond y gwir amdani yw ein bod ni wedi cyfrannu £2.6 miliwn i helpu cyngor Pen-y-bont ar Ogwr er mwyn gwneud yn siŵr bod pobl yn gallu cywiro'r gwaith hwnnw. Felly, rwy'n gwybod bod y gwaith eisoes wedi dechrau a bod cyfleoedd i bobl weithio gyda'r cyngor i wneud yn siŵr eu bod nhw'n cael y cywiriadau sydd eu hangen arnyn nhw i'w cartrefi.
First Minister, I hear you saying that you understand people in Caerau's frustration at what you call the poor workmanship that got us to this state, but do you understand people in Caerau's frustration about how we got to this state? So, the contract for this work was awarded by Bridgend County Borough Council, using Welsh Government money, to a company called Green Renewable Wales, a company that had a local Labour Caerau councillor and a BCBC cabinet member as its director. It's unclear the level of due diligence that had been carried out regarding the appropriateness of the appointment of this company, but the fact that it was dissolved back in 2017 has made recouping the money that you mentioned lost from Green Renewable Wales almost impossible. So, will the Welsh Government commit to a formal review of both what happened with the Arbed scheme in Caerau and how it was allowed to happen, so that something like this can never happen again?
Prif Weinidog, rwy'n eich clywed chi'n dweud eich bod yn deall rhwystredigaeth pobl Caerau ynghylch yr hyn yr ydych chi'n ei alw'n grefftwaith gwael a ddaeth â ni i'r sefyllfa hon, ond a ydych chi'n deall rhwystredigaeth pobl Caerau ynglŷn â sut y daethom i'r sefyllfa hon? Felly, dyfarnwyd y contract ar gyfer y gwaith hwn gan Gyngor Bwrdeistref Sirol Pen-y-bont ar Ogwr, gan ddefnyddio arian Llywodraeth Cymru, i gwmni o'r enw Green Renewable Wales, cwmni oedd â chynghorydd Llafur lleol Caerau ac aelod o gabinet Cyngor Bwrdeistref Sirol Pen-y-bont ar Ogwr yn gyfarwyddwr. Nid yw'n glir faint o ddiwydrwydd dyladwy a wnaed ynghylch priodoldeb penodiad y cwmni hwn, ond mae'r ffaith iddo gael ei ddiddymu yn ôl yn 2017 wedi gwneud adennill yr arian y sonioch chi amdano a gollwyd o Green Renewable Wales bron yn amhosibl. Felly, a wnaiff Llywodraeth Cymru ymrwymo i adolygiad ffurfiol o'r hyn a ddigwyddodd gyda chynllun Arbed yng Nghaerau a sut y caniatawyd iddo ddigwydd, fel na all rhywbeth fel hyn byth ddigwydd eto?
I think there's recognition that this wasn't a model that we expected to see, and I think there has been real frustration. But I think we are in a situation now where, following negotiations, Bridgend council have agreed to contribute £0.8 million to repair 25 homes, and the Welsh Government, as I say, has suggested that we'll make a contribution of £2.6 million for the remaining 79 homes. We didn't have to do that, but we recognise the frustration of many people. I think what's important—you're quite right—is that we need to learn lessons from this proposal, and I know that my colleague the Deputy First Minister has been making sure that the lessons are being learnt.
Rwy'n credu bod cydnabyddiaeth nad oedd hwn yn fodel yr oeddem yn disgwyl ei weld, ac rwy'n credu bod rhwystredigaeth go iawn wedi bod. Ond rwy'n credu ein bod ni mewn sefyllfa nawr lle, yn dilyn trafodaethau, mae cyngor Pen-y-bont ar Ogwr wedi cytuno i gyfrannu £0.8 miliwn i atgyweirio 25 o gartrefi, ac mae Llywodraeth Cymru, fel y dywedais i, wedi awgrymu y byddwn ni'n gwneud cyfraniad o £2.6 miliwn ar gyfer y 79 o gartrefi sy'n weddill. Doedd dim rhaid i ni wneud hynny, ond rydym yn cydnabod rhwystredigaeth llawer o bobl. Rwy'n meddwl mai'r hyn sy'n bwysig—rydych chi'n gwbl iawn—yw bod angen i ni ddysgu gwersi o'r cynnig yma, ac rwy'n gwybod bod fy nghyd-Aelod, y Dirprwy Brif Weinidog, wedi bod yn gwneud yn siŵr bod y gwersi'n cael eu dysgu.
6. Sut mae Llywodraeth Cymru yn bwriadu cefnogi'r sector gofal cymdeithasol yng Nghymru, yn seiliedig ar ymarfer gwrando'r Prif Weinidog? OQ61582
6. How does the Welsh Government plan to support the social care sector in Wales, based upon the First Minister's listening exercise? OQ61582
We have listened to the people of Wales, and they've been clear that better access to social care is a priority for them, and this has reinforced better access to social care as a continued priority for us as a Government. Progress has been made, as I mentioned earlier, but we know there's much further to go.
Rydym wedi gwrando ar bobl Cymru, ac maen nhw wedi bod yn glir bod gwell mynediad at ofal cymdeithasol yn flaenoriaeth iddyn nhw, ac mae hyn wedi atgyfnerthu gwell mynediad at ofal cymdeithasol fel blaenoriaeth barhaus i ni fel Llywodraeth. Mae cynnydd wedi'i wneud, fel y soniais i yn gynharach, ond rydyn ni'n gwybod bod llawer mwy o ffordd i fynd eto.
Thank you, First Minister. The social care sector is under tremendous pressure, which, as you yourself have said on many occasions, is having a direct impact on the NHS. The additional pressure of the changes brought about by the Health and Social Care (Wales) Bill is not welcomed by many involved in the sector. However well intentioned this piece of legislation is, and we all agree that we need to tackle profiteering in social care, it is a sledgehammer to crack a nut. It will, according to many, divert valuable resources away from the front-line services at a time when they should be increasing. It will also impact the budgets of struggling local authority social services departments. Therefore, First Minister, will you pause the introduction of this Bill and work with the sector to find better ways of tackling those who seek to profiteer from children's care? Thank you.
Diolch, Prif Weinidog. Mae'r sector gofal cymdeithasol dan bwysau aruthrol, sydd, fel rydych chi eich hun wedi dweud ar sawl achlysur, yn cael effaith uniongyrchol ar y GIG. Dydy pwysau ychwanegol y newidiadau a ddaw yn sgil Bil Iechyd a Gofal Cymdeithasol (Cymru) ddim yn cael ei groesawu gan lawer sy'n ymwneud â'r sector. Er bod bwriad da i'r darn hwn o ddeddfwriaeth, ac rydyn ni i gyd yn cytuno bod angen i ni fynd i'r afael â gorelwa ym maes gofal cymdeithasol, mae'n rym anghymesur i fynd i'r afael â phroblem fach. Yn ôl llawer, bydd yn dargyfeirio adnoddau gwerthfawr i ffwrdd o'r gwasanaethau rheng flaen ar adeg pan ddylent fod yn cynyddu. Bydd hefyd yn effeithio ar gyllidebau adrannau gwasanaethau cymdeithasol awdurdodau lleol sy'n ei chael yn anodd. Felly, Prif Weinidog, a wnewch chi oedi cyn cyflwyno'r Bil hwn a gweithio gyda'r sector i ddod o hyd i ffyrdd gwell o fynd i'r afael â'r rhai hynny sy'n ceisio gorelwa o ofal plant? Diolch.
No, we're not going to pause the Bill. I think it's a really important Bill. And when you hear of the profiteering in a home in Liverpool last week, where, literally, councils were being asked to pay £20,000 a week to support people in care—that is not a situation that is sustainable. And it's absolutely wrong for us to see that kind of profiteering and it makes sense for us to invest in this area for the long-term sustainability. More than anything, children don't want to be seen as mechanisms of making money. It's an awful situation, and I do hope that you think through your objection to this, because you have to think, 'What is the alternative?' Because, keeping on going in the way that we are, we'll finish up, as they were in Liverpool, paying a huge amount, which is, frankly, unsustainable. And every time we're paying for that, that money is being taken away from somewhere else in the council. We have to get serious about this, and I think it makes absolute sense for us to change the model. It's difficult, it's going to be a transition, but it's absolutely the right thing to do.
Na, dydyn ni ddim yn mynd i oedi'r Bil. Rwy'n credu ei fod yn Fil pwysig iawn. A phan glywch chi am y gorelwa mewn cartref yn Lerpwl yr wythnos diwethaf, lle, yn llythrennol, roedd cynghorau yn cael eu gofyn i dalu £20,000 yr wythnos i gefnogi pobl mewn gofal—dydy honno ddim yn sefyllfa sy'n gynaliadwy. Ac mae'n gwbl anghywir i ni weld y math hwnnw o orelwa ac mae'n gwneud synnwyr i ni fuddsoddi yn y maes hwn ar gyfer y cynaliadwyedd hirdymor. Yn fwy na dim, dydy plant ddim eisiau cael eu hystyried yn fecanweithiau ar gyfer gwneud arian. Mae'n sefyllfa ofnadwy, ac rwy'n gobeithio y byddwch chi'n myfyrio ar eich gwrthwynebiad i hyn, oherwydd mae'n rhaid i chi feddwl, 'Beth yw'r dewis arall?' Oherwydd, gan barhau i fynd yn y ffordd yr ydym ni, byddwn ni yn y pen draw, fel yr oeddent yn Lerpwl, yn talu swm enfawr, sydd, a dweud y gwir, yn anghynaladwy. A phob tro rydyn ni'n talu am hynny, mae'r arian hwnnw'n cael ei gymryd i ffwrdd o rywle arall yn y cyngor. Mae'n rhaid i ni fod o ddifrif am hyn, ac rwy'n credu ei fod yn gwneud synnwyr llwyr i ni newid y model. Mae'n anodd, mae'n mynd i fod yn drawsnewidiad, ond dyma'n sicr yw'r peth iawn i'w wneud.
7. Pa drafodaethau y mae'r Prif Weinidog wedi'u cael gyda Llywodraeth y DU ynghylch y Cynllun Hirdymor ar gyfer Trefi mewn perthynas â Wrecsam? OQ61570
7. What discussions has the First Minister had with the UK Government regarding the Long-Term Plan for Towns in relation to Wrexham? OQ61570
We're working closely with the UK Government on their spending review to ensure investment opportunities for growth and jobs in Wales, including in Wrexham, are prioritised.
Rydyn ni'n gweithio'n agos gyda Llywodraeth y DU ar eu hadolygiad gwariant i sicrhau bod cyfleoedd buddsoddi ar gyfer twf a swyddi yng Nghymru, gan gynnwys yn Wrecsam, yn cael blaenoriaeth.
Thank you. This investment announced by the outgoing Conservative UK Government really grabbed headlines, but you barely had to scratch the surface before alarm bells began to ring. The funding bypassed devolution, and those of a more cynical mind may conclude that it was an attempt by a failing Government to try and shore up support in some of their key areas.
Obviously, the new Labour Government is having to assess the dire financial situation it has inherited. But, despite the controversial nature of this funding, I know that members of the Wrexham city board have worked extremely hard, often meeting deadlines at short notice, with limited criteria and information available. Rather than plugging the gaps and helping the local authority to deliver basic services, I really believe that there remains a massive opportunity to deliver something very special with this funding.
I am aware that my parliamentary colleague Andrew Ranger has met with Ministers to discuss, but, as the Welsh Government has a proven track record of investing in Wrexham for the long term—exemplified by the Gateway project, by Transforming Towns and, of course, the ongoing construction of a national, dedicated football museum—will you and your Cabinet colleagues please emphasise to the UK Government the importance of this funding staying in Wrexham?
Diolch. Fe wnaeth y buddsoddiad hwn a gyhoeddwyd gan Lywodraeth y DU a oedd yn ymadael, gipio penawdau, ond prin y bu'n rhaid i chi grafu'r wyneb cyn i glychau larwm ddechrau canu. Roedd y cyllid yn osgoi datganoli, ac efallai y bydd rhai â meddwl mwy sinigaidd yn dod i'r casgliad ei fod yn ymgais gan Lywodraeth a oedd yn methu i geisio gwella cefnogaeth yn rhai o'i hardaloedd allweddol.
Yn amlwg, mae'r Llywodraeth Lafur newydd yn gorfod asesu'r sefyllfa ariannol enbyd y mae wedi'i hetifeddu. Ond, er gwaethaf natur ddadleuol y cyllid hwn, rwy'n gwybod bod aelodau o fwrdd dinas Wrecsam wedi gweithio'n eithriadol o galed, yn aml gan gyflawni terfynau amser ar fyr rybudd, gyda meini prawf a gwybodaeth gyfyngedig ar gael. Yn hytrach na llenwi'r bylchau a helpu'r awdurdod lleol i ddarparu gwasanaethau sylfaenol, rwyf wir yn credu bod cyfle enfawr o hyd i gyflawni rhywbeth arbennig iawn gyda'r cyllid hwn.
Rwy'n ymwybodol bod fy nghydweithwr seneddol Andrew Ranger wedi cyfarfod â Gweinidogion i drafod, ond, gan fod gan Lywodraeth Cymru hanes profedig o fuddsoddi yn Wrecsam ar gyfer yr hirdymor—a ddangosir gan brosiect Porth, gan Trawsnewid Trefi ac, wrth gwrs, y gwaith sy'n mynd rhagddo i adeiladu amgueddfa bêl-droed genedlaethol, bwrpasol—a wnewch chi a'ch cyd-Aelodau yn y Cabinet bwysleisio i Lywodraeth y DU bwysigrwydd y cyllid hwn yn aros yn Wrecsam?
Thanks very much, Lesley, and it was great to visit Wrexham town centre with you recently to see what, already, has changed as a result of that investment in the town centre, because we have a long track record in Wales of that Transforming Towns funding. We've invested £125 million over three years to look at transforming towns, which is really important to the people of Wrexham and to other towns that have benefited. But it doesn’t make sense for us all to go at it in different ways—so, if the UK Government is doing something different in a competitive way and some are losing out as a result of that. I think that there has got to be a better way of doing this in partnership. The levelling-up fund, I think that didn’t work for us in the way that it should have. Lots of local authorities benefited, but, Flintshire and Merthyr, they didn’t get that reward. So, there are people, I think, who lost out as a result of that.
Then the shared prosperity fund—. Look, it was ridiculous that they bypassed the Welsh Government. It didn’t make any sense. And now we're going to have a situation where there are two Governments working together, trying to do their best to reform and to review our towns. And let’s not forget that we have that ‘town centre first’ policy that is embedded in our national framework. It is transforming our towns, but, if we were able to work with the UK Government, we’d be able to do so much more.
Diolch yn fawr iawn, Lesley, ac roedd yn wych ymweld â chanol tref Wrecsam gyda chi yn ddiweddar i weld beth sydd eisoes wedi newid o ganlyniad i'r buddsoddiad hwnnw yng nghanol y dref, oherwydd mae gennym hanes hir yng Nghymru o'r cyllid Trawsnewid Trefi hwnnw. Rydym wedi buddsoddi £125 miliwn dros dair blynedd i drawsnewid trefi, sy'n bwysig iawn i bobl Wrecsam ac i drefi eraill sydd wedi elwa. Ond dydy e ddim yn gwneud synnwyr i ni i gyd fynd ati mewn ffyrdd gwahanol—felly, os yw Llywodraeth y DU yn gwneud rhywbeth gwahanol mewn ffordd gystadleuol ac mae rhai ar eu colled o ganlyniad i hynny. Rwy'n credu bod yn rhaid bod ffordd well o wneud hyn mewn partneriaeth. Y gronfa ffyniant bro, dydw i ddim yn credu bod honno wedi gweithio i ni yn y ffordd y dylai fod wedi. Gwnaeth llawer o awdurdodau lleol elwa, ond, Sir y Fflint a Merthyr, chawson nhw mo'r dyfarniad hwnnw. Felly, mae yna bobl, rwy'n credu, a oedd ar eu colled o ganlyniad i hynny.
Yna y gronfa ffyniant gyffredin—. Edrychwch, roedd yn hurt eu bod wedi osgoi Llywodraeth Cymru. Doedd e ddim yn gwneud unrhyw synnwyr. A nawr rydyn ni'n mynd i fod â sefyllfa lle mae dwy Lywodraeth yn gweithio gyda'i gilydd, gan geisio gwneud eu gorau i ddiwygio ac adolygu ein trefi. A gadewch i ni beidio ag anghofio bod gennym y polisi 'canol tref yn gyntaf' hwnnw sydd wedi'i wreiddio yn ein fframwaith cenedlaethol. Mae'n trawsnewid ein trefi, ond, pe byddem yn gallu gweithio gyda Llywodraeth y DU, byddem yn gallu gwneud cymaint yn fwy.
Ac yn olaf, cwestiwn 8—Joel James.
And finally, question 8—Joel James.
8. Pa asesiad y mae Llywodraeth Cymru wedi'i wneud o effaith pensiynwyr cymwys nad ydynt yn gwneud cais am gredyd pensiwn ar dlodi ymhlith pobl hŷn yng Nghymru? OQ61579
8. What assessment has the Welsh Government made of the impact on poverty amongst older people in Wales of eligible pensioners not applying for pension credit? OQ61579
Receiving pension credit is the key for many older people in Wales to unlock further entitlements. Age UK recently estimated that 56,100 people in Wales are eligible but they're not claiming pension credit. Through collaborative work with the UK Government and our partners, we're increasing pension credit take-up in Wales.
Derbyn credyd pensiwn yw'r allwedd i lawer o bobl hŷn yng Nghymru i ddatgloi rhagor o hawlogaethau. Yn ddiweddar, amcangyfrifodd Age UK fod 56,100 o bobl yng Nghymru yn gymwys ond dydyn nhw ddim yn hawlio credyd pensiwn. Trwy gydweithio â Llywodraeth y DU a'n partneriaid, rydym yn cynyddu'r nifer sy'n manteisio ar gredyd pensiwn yng Nghymru.
First Minister, despite what your party colleagues here might say to defend the cruel Labour policy to end universal winter fuel allowance, I believe that we all know that this policy is a bad one that has caused widespread fear amongst a very vulnerable group. We can also predict that its most likely impact will be to push a great number of elderly people into poverty. As you have just mentioned, we've known for some time that many welfare entitlements are unclaimed in Wales, and a great deal of poverty could be alleviated if these were accessed. Therefore, First Minister, what proposals do you have to identify every pensioner in Wales entitled to pension credit and ensure that they have every available assistance in applying? Thank you.
Prif Weinidog, er gwaethaf yr hyn y gallai eich cyd-Aelodau yn eich plaid yn y fan yma ei ddweud i amddiffyn polisi creulon Llafur i ddod â lwfans tanwydd gaeaf cyffredinol i ben, rwy'n credu ein bod ni i gyd yn gwybod bod y polisi hwn yn un gwael sydd wedi achosi llawer o ofn ymhlith grŵp agored iawn i niwed. Gallwn ni hefyd ragweld mai ei effaith fwyaf tebygol fydd gwthio nifer fawr o bobl oedrannus i dlodi. Fel rydych chi newydd ei grybwyll, rydym wedi gwybod ers peth amser bod llawer o hawlogaethau lles nad ydynt yn cael eu hawlio yng Nghymru, a gellid lleddfu llawer iawn o dlodi pe byddent yn cael eu defnyddio. Felly, Prif Weinidog, pa gynigion sydd gennych i nodi pob pensiynwr yng Nghymru sydd â hawl i gredyd pensiwn a sicrhau bod ganddyn nhw bob cymorth sydd ar gael i wneud cais? Diolch.
Thanks very much. What we know is that the very poorest pensioners will continue to be supported, but we also know that the pension credit is the gateway for unlocking that financial support. That's why, in Welsh Government, we've got a long-standing commitment to make sure that people claim what is theirs, and I'm very grateful to my colleague Jane Hutt for all the strenuous efforts she's made to make sure that people are aware of that. And the very fact that we've been working with the Department for Work and Pensions, with the UK Government, to drive up the number of people claiming—. We've seen a 115 per cent increase in pension credit claims in the past five weeks, compared to the five weeks before 29 July. So, it is helping, the fact that people are aware of it. There's a lot of information out there, in doctors' surgeries, in lots of other places, and it is important that those people who are entitled to it actually take up that opportunity.
Diolch yn fawr. Yr hyn a wyddom yw y bydd y pensiynwyr tlotaf un yn parhau i gael eu cefnogi, ond rydym yn gwybod hefyd mai'r credyd pensiwn yw'r porth ar gyfer datgloi'r cymorth ariannol hwnnw. Dyna pam, yn Llywodraeth Cymru, mae gennym ymrwymiad hirsefydlog i sicrhau bod pobl yn hawlio'r hyn sydd ganddyn nhw hawl iddo, ac rwy'n ddiolchgar iawn i fy nghyd-Aelod, Jane Hutt, am yr holl ymdrechion caled y mae hi wedi'u gwneud i sicrhau bod pobl yn ymwybodol o hynny. A'r ffaith ein bod ni wedi bod yn gweithio gyda'r Adran Gwaith a Phensiynau, gyda Llywodraeth y DU, i gynyddu nifer y bobl sy'n hawlio—. Rydym wedi gweld cynnydd o 115 y cant mewn hawliadau credyd pensiwn yn ystod y pum wythnos diwethaf, o'i gymharu â'r pum wythnos cyn 29 Gorffennaf. Felly, mae'n helpu, y ffaith bod pobl yn ymwybodol ohono. Mae llawer o wybodaeth ar gael, mewn meddygfeydd, mewn llawer o leoedd eraill, ac mae'n bwysig bod y bobl hynny sydd â hawl iddo yn manteisio ar y cyfle hwnnw mewn gwirionedd.
Diolch i'r Prif Weinidog.
I thank the First Minister.
Yr eitem nesaf, felly, fydd y datganiad a chyhoeddiad busnes, ac mae'r datganiad yna i'w wneud gan y Trefnydd, Jane Hutt.
The next item will be the business statement and announcement, and that statement is made by the Trefnydd, Jane Hutt.
Diolch yn fawr, Llywydd. Nid oes unrhyw newidiadau i fusnes yr wythnos hon. Mae busnes drafft y tair wythnos nesaf wedi'i nodi yn y datganiad a'r cyhoeddiad busnes, sydd ar gael i'r Aelodau yn electronig.
Thank you very much, Llywydd. There are no changes to this week's business. Draft business for the next three weeks is set out in the business statement and announcement, which is available to Members electronically.
Trefnydd, can I call for a statement from the Cabinet Secretary for health on the future of the NHS here in Wales? We know that the NHS is facing significant challenges in north Wales, but also they go beyond that, to the whole of the country. The UK Government commissioned an independent investigation of the NHS in England by Lord Darzi, and, having read that report, it's quite clear that, on nearly every single item listed in it, the NHS in Wales is performing worse than the situation identified in England. Now, I would like to know is the Welsh Government going to commission an independent review of our national health service here in Wales, so that we can expose the problems and the difficulties and challenges that are there, and finally, once and for all, get to grips with them. We have seven health boards in various degrees of Welsh Government intervention or special measures. That is simply not good enough. It wouldn't be the case if we were able to have an independent report that gave us a steer on how to get out of this mess that you've created after 25 years of a Labour Government here in Wales, and we want to know, from the new Cabinet Secretary for health, whether he will commission such an independent review.
Trefnydd, a gaf i alw am ddatganiad gan Ysgrifennydd y Cabinet dros iechyd ar ddyfodol y GIG yma yng Nghymru? Rydym yn gwybod bod y GIG yn wynebu heriau sylweddol yn y gogledd, ond hefyd maen nhw'n mynd y tu hwnt i hynny, i'r wlad gyfan. Comisiynodd Llywodraeth y DU ymchwiliad annibynnol i'r GIG yn Lloegr gan yr Arglwydd Darzi, ac, ar ôl darllen yr adroddiad hwnnw, mae'n gwbl amlwg, ar bron pob un eitem a restrir ynddo, fod y GIG yng Nghymru yn perfformio'n waeth na'r sefyllfa a nodwyd yn Lloegr. Nawr, hoffwn wybod a yw Llywodraeth Cymru yn mynd i gomisiynu adolygiad annibynnol o'n gwasanaeth iechyd gwladol yma yng Nghymru, er mwyn i ni allu datgelu'r problemau a'r anawsterau a'r heriau sydd yno, ac yn olaf, unwaith ac am byth, fynd i'r afael â nhw. Mae gennym saith bwrdd iechyd mewn gwahanol raddau o ymyrraeth Llywodraeth Cymru neu fesurau arbennig. Dydy hynny ddim yn ddigon da. Fyddai hynny ddim yn wir pe byddem yn gallu cael adroddiad annibynnol a fyddai'n rhoi arweiniad i ni o ran sut i ddod allan o'r llanast hwn rydych chi wedi'i greu ar ôl 25 mlynedd o Lywodraeth Lafur yma yng Nghymru, ac rydyn ni eisiau gwybod, gan yr Ysgrifennydd Cabinet newydd dros iechyd, a fydd yn comisiynu adolygiad annibynnol o'r fath.
Thank you very much, Darren Millar. We absolutely entirely agree with the recent independent review, undertaken by a very evidence-based, and, indeed, Labour, Lord, who actually saw for himself, not only as a physician himself, but also as a health Minister—. He actually identified all of the prerequisites for the future of a healthier nation and the NHS for Wales and, indeed, the rest of the UK. So, I think the Cabinet Secretary for Health and Social Care very much endorses that report. Because, as the First Minister said earlier on, this is about prevention, primary care and public health, and, in many ways, it's about making sure that we have a health service, not a sickness service, and that's something that has driven us in terms of our investment and priorities in the health service. But I think also you will be pleased to note that the Cabinet Secretary is making a statement on winter preparedness this afternoon in the NHS, which, of course, will address many of the pressures on the NHS in the coming weeks.
Diolch yn fawr iawn, Darren Millar. Rydym yn cytuno'n llwyr â'r adolygiad annibynnol diweddar, a gynhaliwyd gan Arglwydd a oedd â sail dystiolaeth sicr, ac, yn wir, Arglwydd Llafur, a welodd drosto'i hun, nid yn unig fel meddyg ei hun, ond hefyd fel Gweinidog iechyd—. Nododd mewn gwirionedd yr holl ragofynion ar gyfer dyfodol cenedl iachach a'r GIG i Gymru ac, yn wir, gweddill y DU. Felly, rwy'n credu bod Ysgrifennydd y Cabinet dros Iechyd a Gofal Cymdeithasol yn cefnogi'r adroddiad hwnnw'n fawr. Oherwydd, fel y dywedodd y Prif Weinidog yn gynharach, mae hyn yn ymwneud ag atal, gofal sylfaenol ac iechyd y cyhoedd, ac, mewn sawl ffordd, mae'n ymwneud â sicrhau bod gennym wasanaeth iechyd, nid gwasanaeth salwch, ac mae hynny'n rhywbeth sydd wedi ein hysgogi o ran ein buddsoddiad a'n blaenoriaethau yn y gwasanaeth iechyd. Ond rwy'n credu hefyd y byddwch yn falch o nodi bod yr Ysgrifennydd Cabinet yn gwneud datganiad ar barodrwydd ar gyfer y gaeaf y prynhawn yma yn y GIG, a fydd, wrth gwrs, yn mynd i'r afael â llawer o'r pwysau ar y GIG yn ystod yr wythnosau sydd i ddod.
Caerphilly council is set to decide tomorrow whether it will cut its meals on wheels service, used by its most vulnerable residents. I would request a Government statement, please, setting out what could be done to help ensure that local government can maintain these services as essential. A number of constituents have written to me not just with worries about this, but with fear. One constituent told me her mother relies on this service to remain living at home. She is housebound, she has limited mobility, she can't get at food in the freezer or use the microwave. She said that the meals on wheels staff—or Meals Direct—don't just bring her mother food, they help her keep her dignity, they check in on her; when they don't get an answer, they phone the family to check that she's all right. She said, in her words, 'The service is delivered by caring, dedicated teams of people who offer a lifeline to my mum, and the people they care for. They are not just a delivery service. It's shameful that this is even being considered.' Could the Government intervene in any way to ensure that this lifeline isn't lost?
Mae disgwyl i Gyngor Caerffili benderfynu yfory a fydd yn cwtogi ei wasanaeth pryd ar glud, sy'n cael ei ddefnyddio gan ei drigolion mwyaf bregus. Byddwn yn gofyn am ddatganiad gan y Llywodraeth, os gwelwch yn dda, yn nodi'r hyn y gellid ei wneud i helpu i sicrhau y gall llywodraeth leol gynnal y gwasanaethau hyn fel rhai hanfodol. Mae nifer o etholwyr wedi ysgrifennu ataf nid yn unig â phryderon am hyn, ond gydag ofn. Dywedodd un etholwr wrthyf fod ei mam yn dibynnu ar y gwasanaeth hwn i barhau i fyw gartref. Mae hi'n gaeth i'r tŷ, dydy hi ddim yn gallu symud ryw lawer, dydy hi ddim yn gallu mynd at fwyd yn y rhewgell na defnyddio'r microdon. Dywedodd nad dod â bwyd ei mam yn unig y gwna'r staff pryd ar glud—neu Meals Direct—maen nhw'n ei helpu i gadw ei hurddas, maen nhw'n gofalu ei bod yn iawn; pan nad ydyn nhw'n cael ateb, maen nhw'n ffonio'r teulu i wneud yn siŵr ei bod hi'n iawn. Dywedodd, yn ei geiriau hi, 'Mae'r gwasanaeth yn cael ei ddarparu gan dimau gofalgar, ymroddedig o bobl sy'n cynnig achubiaeth i fy mam, a'r bobl maen nhw'n gofalu amdanyn nhw. Nid gwasanaeth dosbarthu yn unig ydyn nhw. Mae'n gywilyddus bod hyn hyd yn oed yn cael ei ystyried.' A allai'r Llywodraeth ymyrryd mewn unrhyw ffordd i sicrhau nad yw'r achubiaeth hon yn cael ei cholli?
There are so many ways in which local authorities, and, indeed, in partnership with the third sector and community groups, are supporting many vulnerable people, including senior citizens in the community, enabling them to stay in their own homes and accessing a range of services, including, still, some arrangements in terms of what we used to call 'meals on wheels'. But there are many different ways in which they're being delivered.
So, this is really important in terms of preventative—again, the points that we’ve just been making—and enabling people to stay in their homes, relieving the pressure on unpaid carers as well. So, obviously, this is something that we need to note and recognise in terms of the importance of these services. But local authorities are under such pressure now because of public finances, because of the £22 billion hole that we were left with after 14 years of austerity. And I know I said last week—[Interruption.] I notice the First Minister hasn’t mentioned the £22 billion. Well, I certainly am going to be mentioning it today, because it is actually having an impact on those kinds of front-line services.
Mae cymaint o ffyrdd y mae awdurdodau lleol, ac, yn wir, mewn partneriaeth â'r trydydd sector a grwpiau cymunedol, yn cefnogi llawer o bobl agored i niwed, gan gynnwys dinasyddion hŷn yn y gymuned, gan eu galluogi i aros yn eu cartrefi eu hunain a defnyddio ystod o wasanaethau, gan gynnwys, o hyd, rai trefniadau o ran yr hyn yr oeddem ni'n arfer ei alw'n 'bryd ar glud'. Ond mae yna lawer o wahanol ffyrdd y maen nhw'n cael eu cyflwyno.
Felly, mae hyn yn bwysig iawn o ran atal—eto, y pwyntiau rydyn ni newydd fod yn eu gwneud—a galluogi pobl i aros yn eu cartrefi, gan leddfu'r pwysau ar ofalwyr di-dâl hefyd. Felly, yn amlwg, mae hyn yn rhywbeth y mae angen i ni ei nodi a'i gydnabod o ran pwysigrwydd y gwasanaethau hyn. Ond mae awdurdodau lleol dan gymaint o bwysau nawr oherwydd cyllid cyhoeddus, oherwydd y twll £22 biliwn y cawsom ein gadael ag ef ar ôl 14 mlynedd o gyni. Ac rwy'n gwybod imi ddweud wythnos diwethaf—[Torri ar draws.] Rwy'n sylwi nad yw'r Prif Weinidog wedi crybwyll y £22 biliwn. Wel, rwy'n sicr yn mynd i fod yn ei grybwyll heddiw, oherwydd ei fod mewn gwirionedd yn cael effaith ar y mathau hynny o wasanaethau rheng flaen.
This week is International Week of Deaf People, so I’d like to ask for a Government statement on what the Government is doing to support deaf and hard of hearing people across Wales. I’m very pleased that Wales is the only country in the UK to include British Sign Language in the curriculum, because it is so important that all children in Wales, hearing or not, have access to and awareness of education in other formats.
But there continue to be barriers in place for deaf and hard of hearing people in all parts of society, and I’ve previously raised the very limited access, for example, to participation in the public work of the Senedd, and also the problem of not having enough BSL interpreters, which does cause a real issue. So, I wondered if we could have a statement this week on the work that the Government is doing to support deaf and hard of hearing people, and to highlight the issues that arise.
Mae'r wythnos hon yn Wythnos Ryngwladol Pobl Fyddar, felly hoffwn ofyn am ddatganiad gan y Llywodraeth ar yr hyn y mae'r Llywodraeth yn ei wneud i gefnogi pobl fyddar a thrwm eu clyw ledled Cymru. Rwy'n falch iawn mai Cymru yw'r unig wlad yn y DU i gynnwys Iaith Arwyddion Prydain yn y cwricwlwm, gan ei bod mor bwysig bod gan bob plentyn yng Nghymru, sy'n clywed neu beidio, fynediad at addysg ac ymwybyddiaeth ohoni mewn fformatau eraill.
Ond mae rhwystrau yn parhau i fod ar waith i bobl fyddar a thrwm eu clyw ym mhob rhan o gymdeithas, ac rwyf wedi codi o'r blaen y mynediad cyfyngedig iawn, er enghraifft, i gymryd rhan yng ngwaith cyhoeddus y Senedd, a hefyd y broblem o beidio â bod â digon o ddehonglwyr BSL, sy'n achosi problem wirioneddol. Felly, tybed a allem gael datganiad yr wythnos hon ar y gwaith y mae'r Llywodraeth yn ei wneud i gefnogi pobl fyddar a thrwm eu clyw, ac i dynnu sylw at y materion sy'n codi.
Thank you very much, Julie Morgan, and, of course, this is really important in terms of the recognition, I think, globally this week, in terms of supporting deaf and hard of hearing people across Wales. I think this is where Welsh Government making provision to promote and facilitate the use of BSL, and its tactile forms in Wales, removing existing language barriers, is important, because we recognised BSL as a language of Wales in 2004. And it is important that there is this intention to develop a BSL unit within the skills suite qualification, and that’s part of the national 14 to 16 qualifications available to schools and learners for first teaching from September 2027.
We work closely, of course, with the National Deaf Children’s Society. We’ve developed an e-learning unit, but I think the most important thing is to engage, through the disability rights taskforce, with people with lived experience, to learn, with representative organisations, how we can improve the delivery of improvements for disabled people. And that taskforce, in terms of recommendations, has already recommended including increased provision of BSL in key areas such as health, children and young people, access to justice, and it will form actions in terms of equality for disabled people.
Also, it has to be about deaf BSL signers being a priority. I just want, Llywydd, for the record to say that we do have these all-Wales standards for communication and information for people with sensory loss. That was actually implemented in 2013, but I think we have a long way to go to deliver that. It would be good if it was more available in terms of our parliamentary circumstances here in the Senedd, and indeed in the public services that we are partners with, and that we fund and support in Wales.
Diolch yn fawr iawn, Julie Morgan, ac, wrth gwrs, mae hyn yn bwysig iawn o ran y gydnabyddiaeth, rwy'n credu, yn fyd-eang yr wythnos hon, o ran cefnogi pobl fyddar a thrwm eu clyw ledled Cymru. Rwy'n credu mai dyma lle mae Llywodraeth Cymru yn gwneud darpariaeth i hyrwyddo a hwyluso'r defnydd o BSL, a'i ffurfiau cyffyrddol yng Nghymru, gan ddileu rhwystrau iaith presennol, yn bwysig, gan ein bod wedi cydnabod BSL fel iaith yng Nghymru yn 2004. Ac mae'n bwysig bod y bwriad hwn i ddatblygu uned BSL o fewn y gyfres o gymwysterau sgiliau, ac mae hynny'n rhan o'r cymwysterau cenedlaethol 14 i 16 sydd ar gael i ysgolion a dysgwyr i'w haddysgu am y tro cyntaf o fis Medi 2027.
Rydym yn gweithio'n agos gyda'r Gymdeithas Genedlaethol i Blant Byddar, wrth gwrs. Rydym wedi datblygu uned e-ddysgu, ond rwy'n credu mai'r peth pwysicaf yw ymgysylltu, trwy'r tasglu hawliau anabledd, gyda phobl â phrofiad bywyd, i ddysgu, gyda sefydliadau cynrychioliadol, sut y gallwn ni wella'r gwaith o gyflawni gwelliannau i bobl anabl. Ac mae'r tasglu hwnnw, o ran argymhellion, eisoes wedi argymell cynnwys mwy o ddarpariaeth BSL mewn meysydd allweddol fel iechyd, plant a phobl ifanc, mynediad at gyfiawnder, a bydd yn ffurfio camau gweithredu o ran cydraddoldeb i bobl anabl.
Hefyd, mae'n rhaid bod arwyddwyr BSL byddar yn flaenoriaeth. Rwyf am ddweud, ar gyfer y cofnod, Llywydd, bod gennym y safonau Cymru gyfan hyn ar gyfer cyfathrebu a gwybodaeth ar gyfer pobl â nam ar eu synhwyrau. Cafodd hynny ei weithredu mewn gwirionedd yn 2013, ond rwy'n credu bod gennym ffordd bell i fynd i gyflawni hynny. Byddai'n dda pe bai ar gael yn fwy o ran ein hamgylchiadau seneddol yma yn y Senedd, ac yn wir yn y gwasanaethau cyhoeddus yr ydym yn bartneriaid â nhw, ac yr ydym yn eu hariannu ac yn eu cefnogi yng Nghymru.
Minister, can I please request a statement from the Cabinet Secretary for Transport and North Wales in relation to how the Government is supporting the development of active travel routes in appropriate locations? The reason for my request today is the need for an active travel route linking Pontypool, New Inn, Mamhilad, Little Mill and Usk together. This project, which is being spearheaded by the Welsh Conservative councillor for Llanbadoc and Usk, Tony Kear, has been in the works for more than a decade, yet appears to have stalled. Not only will this project reduce car usage in the area, but it would better connect residents with employment sites and other important areas, including schools.
In a Monmouthshire council consultation last year, residents were asked if they would be more willing to travel by active routes if that adjacent to the A472 was improved or if an off-route was installed. Seventy-one to 88 per cent of respondents respectively said that they'd be more willing to do so. It's clear that the public is on board with this specific project, which has received planning permission and support from various groups and organisations. However, a problem over land ownership and various other issues has meant that the project has failed to get off the ground. So, a statement from the Cabinet Secretary, outlining exactly what steps the Welsh Government can take to help get the ball rolling with this important project, would be really appreciated. Thank you.
Gweinidog, a gaf i ofyn am ddatganiad gan Ysgrifennydd y Cabinet dros Drafnidiaeth a Gogledd Cymru am sut mae'r Llywodraeth yn cefnogi datblygiad llwybrau teithio llesol mewn lleoliadau priodol? Y rheswm am fy nghais heddiw yw'r angen am lwybr teithio llesol sy'n cysylltu Pont-y-pŵl, New Inn, Mamhilad, Little Mill a Brynbuga â'i gilydd. Mae'r prosiect hwn, sy'n cael ei arwain gan gynghorydd y Ceidwadwyr Cymreig dros Lanbadog a Brynbuga, Tony Kear, wedi bod ar y gweill ers dros ddegawd, ond eto mae'n ymddangos ei fod wedi arafu. Nid yn unig y bydd y prosiect hwn yn lleihau'r defnydd o geir yn yr ardal, ond byddai'n cysylltu trigolion yn well â safleoedd cyflogaeth ac ardaloedd pwysig eraill, gan gynnwys ysgolion.
Mewn ymgynghoriad gan Gyngor Sir Fynwy y llynedd, gofynnwyd i drigolion a fyddent yn fwy parod i deithio ar lwybrau llesol pe bai hwnnw sy'n gyfagos i'r A472 yn cael ei wella neu pe bai un newydd oddi ar y llwybr yn cael ei osod. Dywedodd saith deg un i 88 y cant o'r ymatebwyr yn y drefn honno y byddent yn fwy parod i wneud hynny. Mae'n amlwg bod y cyhoedd yn cefnogi'r prosiect penodol hwn, sydd wedi derbyn caniatâd cynllunio a chefnogaeth gan wahanol grwpiau a sefydliadau. Fodd bynnag, mae problem o ran perchnogaeth tir ac amryw faterion eraill wedi golygu bod y prosiect wedi methu cychwyn. Felly, byddai datganiad gan yr Ysgrifennydd Cabinet, sy'n amlinellu yn union pa gamau y gall Llywodraeth Cymru eu cymryd i helpu i ddechrau'r prosiect pwysig hwn, yn cael ei werthfawrogi'n fawr. Diolch.
Well, I'm very pleased to report that the Cabinet Secretary for Transport and North Wales is taking this up. He's recognising it and he's going to take this forward. As you say, I think the important think is it's about this connection with active travel routes that actually make sense for people's lives and to access our public services.
Wel, rwy'n falch iawn o adrodd bod Ysgrifennydd y Cabinet dros Drafnidiaeth a Gogledd Cymru yn dechrau ar hyn. Mae'n ei gydnabod ac mae'n mynd i fwrw ymlaen â hyn. Fel y dywedwch chi, rwy'n credu mai'r peth pwysig yw ei fod yn ymwneud â'r cysylltiad hwn â llwybrau teithio llesol sydd mewn gwirionedd yn gwneud synnwyr i fywydau pobl ac i ddefnyddio ein gwasanaethau cyhoeddus.
Can I ask the Welsh Government to make the strongest possible representations to the UK Government about the critical situation in Sudan? The conflict there has set off the world's largest hunger crisis, and more than half the population—that's many millions of families—are now experiencing crisis levels of hunger. In fact, the UN tell us that 0.75 million people are now on the brink of famine. I know that foreign policy, as such, isn't devolved to the Senedd, but I do feel that we as a Senedd have a moral obligation to make representations to the UK Government to respond, both on a political and a humanitarian level, to save the lives of those innocent men, women and children who are now finding themselves facing the prospect of dying from hunger. So, could I ask for a statement from the First Minister, who of course has responsibility for international relations, explaining how the Welsh Government will be proactive in putting pressure on the UK Government to intervene, to avoid the imminent humanitarian disaster that's looming in Sudan?
A gaf i ofyn i Lywodraeth Cymru wneud y sylwadau cryfaf posibl i Lywodraeth y DU am y sefyllfa dyngedfennol yn Sudan? Mae'r gwrthdaro yno wedi cychwyn argyfwng newyn mwyaf y byd, ac mae mwy na hanner y boblogaeth—miliynau lawer o deuluoedd—bellach yn profi lefelau argyfwng o newyn. Mewn gwirionedd, mae'r Cenhedloedd Unedig yn dweud wrthym fod 0.75 miliwn o bobl bellach ar drothwy newyn. Rwy'n gwybod nad yw polisi tramor, fel y cyfryw, wedi'i ddatganoli i'r Senedd, ond rwy'n teimlo bod gennym ni fel Senedd rwymedigaeth foesol i gyflwyno sylwadau i Lywodraeth y DU i ymateb, ar lefel wleidyddol a dyngarol, i achub bywydau'r dynion, menywod a phlant diniwed hynny sydd bellach yn wynebu'r posibilrwydd o farw o newyn. Felly, a gaf i ofyn am ddatganiad gan y Prif Weinidog, sydd wrth gwrs yn gyfrifol am gysylltiadau rhyngwladol, yn esbonio sut y bydd Llywodraeth Cymru yn rhagweithiol wrth roi pwysau ar Lywodraeth y DU i ymyrryd, er mwyn osgoi'r drychineb ddyngarol sydd ar fin digwydd yn Sudan?
Thank you, Llyr Gruffydd, for raising that issue today. I think it is important in this Chamber that these international and humanitarian issues are raised. As you know, it's not devolved, but we have a Wales and Africa programme, which we're very proud to support even in the toughest times; it's about priorities. And we have a very large, extensive and very welcome Sudanese diaspora living in Wales, with their families affected and caught up in the situation in the Sudan. I know that the First Minister will be asking officials to look at this, in terms of what the situation is and what the UK Government is doing in terms of the response to that humanitarian crisis.
Diolch, Llyr Gruffydd, am godi'r mater hwnnw heddiw. Rwy'n credu ei bod yn bwysig yn y Siambr hon fod y materion rhyngwladol a dyngarol hyn yn cael eu codi. Fel y gwyddoch chi, nid yw wedi'i ddatganoli, ond mae gennym raglen Cymru ac Affrica, yr ydym yn falch iawn o'i chefnogi hyd yn oed ar yr adegau anoddaf; mae'n ymwneud â blaenoriaethau. Ac mae gennym boblogaeth alltud fawr iawn, helaeth o Sudan yn byw yng Nghymru, y mae croeso mawr iddyn nhw, ac y mae eu teuluoedd yn cael eu heffeithio a'u dal yn y sefyllfa yn Sudan. Rwy'n gwybod y bydd y Prif Weinidog yn gofyn i swyddogion ystyried hyn, o ran beth yw'r sefyllfa a beth mae Llywodraeth y DU yn ei wneud o ran yr ymateb i'r argyfwng dyngarol hwnnw.
I'd like to call for a statement on what discussions the Welsh Government have had with the UK Government on the soaring cost of the King's Guards' real-fur bearskin caps, and what work is being done to find a suitable alternative to real fur. Last week, it was reported that there has been a 30 per cent yearly increase in the cost of these caps, with each real-fur bearskin cap now costing around £2,000. And it was revealed that, in the last decade, £1 million has been spent on replacements. Of course, beyond the financial cost, there's the ethical cost of these bearskin caps, and that is hugely significant. It takes the fur from one black bear to make just one cap. To date, the Ministry of Defence have said that there is no suitable fake-fur alternative that meets the five tests it has set itself for a bearskin alternative. However, they have said they're open to considering fox-fur alternatives. I'm keen to know from the statement I've called for if there has been any progress on this matter, and if the First Minister, or her deputy, will raise this with Westminster. I look forward to a response.
Hoffwn alw am ddatganiad ar ba drafodaethau y mae Llywodraeth Cymru wedi'u cael gyda Llywodraeth y DU ar gost esgynnol capiau crwyn eirth ffwr go iawn Gwarchodlu'r Brenin, a pha waith sy'n cael ei wneud i ddod o hyd i ddewis amgen addas i ffwr go iawn. Yr wythnos diwethaf, adroddwyd bod cynnydd blynyddol o 30 y cant wedi bod yng nghost y capiau hyn, a phob cap croen arth ffwr go iawn bellach yn costio tua £2,000. A datgelwyd bod £1 filiwn wedi'i wario yn ystod y degawd diwethaf ar rai newydd. Wrth gwrs, y tu hwnt i'r gost ariannol, mae cost foesegol y capiau crwyn eirth hyn, ac mae hynny'n hynod arwyddocaol. Mae'n cymryd y ffwr o un arth ddu i wneud un cap yn unig. Hyd yn hyn, mae'r Weinyddiaeth Amddiffyn wedi dweud nad oes dewis amgen o ffwr ffug addas sy'n bodloni'r pum prawf y mae wedi'u gosod i'w hun ar gyfer dewis arall i groen arth. Fodd bynnag, maen nhw wedi dweud eu bod yn agored i ystyried dewisiadau amgen sy'n defnyddio ffwr llwynogod. Rwy'n awyddus i wybod o'r datganiad yr wyf wedi galw amdano a fu unrhyw gynnydd ar y mater hwn, ac a fydd y Prif Weinidog, neu ei dirprwy, yn codi hyn gyda San Steffan. Rwy'n edrych ymlaen at ymateb.
Diolch yn fawr, Joyce Watson. Again, it is important that issues of this nature, which many would not be aware of, unless they'd seen your statement and questions, are brought to our attention. Of course, defence policy is reserved to the UK Government and the Ministry of Defence. And in that regard, the procurement of bearskins and policy on ceremonial uniforms are matters for the Ministry of Defence. Of course, this link is to the Welsh Guards, and many of us have had engagement, of course, as a Senedd with our Welsh Guards. But I think this is a matter for the Ministry of Defence and you've put this on the record today in the Chamber.
Diolch yn fawr, Joyce Watson. Unwaith eto, mae'n bwysig bod materion o'r fath, na fyddai llawer yn ymwybodol ohonynt, oni bai eu bod wedi gweld eich datganiad a'ch cwestiynau, yn cael eu dwyn i'n sylw. Wrth gwrs, mae polisi amddiffyn wedi'i gadw yn ôl i Lywodraeth y DU a'r Weinyddiaeth Amddiffyn. Ac yn hynny o beth, mae caffael crwyn eirth a pholisi ar wisgoedd seremonïol yn faterion i'r Weinyddiaeth Amddiffyn. Wrth gwrs, mae'r cysylltiad hwn i'r Gwarchodlu Cymreig, ac mae llawer ohonom wedi ymgysylltu, wrth gwrs, fel Senedd gyda'n Gwarchodlu Cymreig. Ond rwy'n credu mai mater i'r Weinyddiaeth Amddiffyn yw hwn ac rydych chi wedi cofnodi hyn heddiw yn y Siambr.
Something that is devolved to Wales is transport matters. I'd like a statement, please, from the Cabinet Secretary for Transport and North Wales regarding overcrowding on Transport for Wales rail services in north Wales, and recent failures in planning for events with an increase in passenger numbers. The 10:30 Holyhead to Shrewsbury service on Saturday, which had to carry hundreds of football fans to Wrexham and many attendees of Chester races, had just one carriage. Passengers were packed into a singular carriage like sardines, which, as you can imagine, would make it very difficult, if not impossible, for the elderly, people with disabilities or parents with young children to board the train. It should be standard practice to make contingencies for events, like popular football matches or race days, by putting extra carriages on the train, yet issues with overcrowding for such events still seem to be a regular occurrence.
With the purchase of new rolling stock, many would assume that there would be ample supply to ensure that enough carriages could be used for popular rail services, but this doesn't seem to be happening, and Transport for Wales passenger satisfaction and well-being is still on the decline. Constant overcrowding and recent fare rises also have the potential to impact tourism to Wales, which your Government is also hostile to. So, can the Cabinet Secretary for transport make a statement on how the Welsh Government is working with Transport for Wales to reduce overcrowding? And can you clarify whether there is a sufficient supply of rolling stock? Thank you very much.
Rhywbeth sydd wedi ei ddatganoli i Gymru yw materion trafnidiaeth. Hoffwn gael datganiad, os gwelwch yn dda, gan Ysgrifennydd y Cabinet dros Drafnidiaeth a Gogledd Cymru ynghylch gorlenwi ar wasanaethau rheilffyrdd Trafnidiaeth Cymru yn y gogledd, a methiannau diweddar wrth gynllunio ar gyfer digwyddiadau gyda chynnydd yn nifer y teithwyr. Dim ond un cerbyd oedd gan wasanaeth Caergybi i'r Amwythig am 10:30 ddydd Sadwrn, y bu'n rhaid iddo gludo cannoedd o gefnogwyr pêl-droed i Wrecsam a llawer o bobl i rasys Caer. Roedd y teithwyr wedi eu gwasgu i mewn i un cerbyd fel sardîns, a fyddai, fel y gallwch chi ddychmygu, yn ei gwneud hi'n anodd iawn, os nad yn amhosibl, i'r henoed, pobl ag anableddau neu rieni â phlant ifanc fynd ar y trên. Dylai fod yn arfer safonol i wneud trefniadau wrth gefn ar gyfer digwyddiadau, fel gemau pêl-droed poblogaidd neu ddiwrnodau rasio, trwy roi cerbydau ychwanegol ar y trên, ond eto mae'n ymddangos bod problemau gorlenwi ar gyfer digwyddiadau o'r fath yn dal i fod yn ddigwyddiad rheolaidd.
Gan fod cerbydau newydd wedi eu prynu, byddai llawer yn tybio y byddai hen ddigon o gyflenwad i sicrhau y gellid defnyddio digon o gerbydau ar gyfer gwasanaethau rheilffordd poblogaidd, ond nid yw'n ymddangos bod hyn yn digwydd, ac mae bodlonrwydd a lles teithwyr Trafnidiaeth Cymru yn dal i ddirywio. Mae perygl hefyd y gallai'r gorlenwi cyson a'r cynnydd diweddar ym mhris tocyn effeithio ar dwristiaeth i Gymru, y mae eich Llywodraeth chi hefyd yn ei gwrthwynebu. Felly, a all Ysgrifennydd y Cabinet dros drafnidiaeth wneud datganiad ar sut mae Llywodraeth Cymru yn gweithio gyda Trafnidiaeth Cymru i leihau gorlenwi? Ac a allwch chi egluro a oes cyflenwad digonol o gerbydau? Diolch yn fawr iawn.
Well, there are, I have to say—. Thank you for the question, but I think I need to put the record straight on some of the points that you've made. Well, first of all, let's just be proud of Transport for Wales. Let's be proud of the fact that Transport for Wales recorded the greatest improvement of all operators in both punctuality and reliability across Great Britain between April and June, compared with the same period last year. And weren't we proud when we—I have to say 'apologies' for this—when we were in Liverpool, saying that we have got our Transport for Wales already in our ownership here in Wales. It was a great moment to make that point.
But also, just to say, the issues in terms of crowding do often relate to events, as you've said. I recognise that. But also, when there are issues in relation to particular events, and I have to say that that often does associate with—. And in the south, for example, the busiest station, of course, is Cardiff Central. And we, of course, have to then work with the UK Government in relation to funding, delivering improvements to stations—particularly stations in terms of the UK Government—to handle the passengers that we serve.
But I think it is important that we recognise that this is about a Transport for Wales rail service, which not only has, as I've said, the greatest improvement and is more reliable, but is also responsive to customer need and circumstance. I must say that I very much enjoyed my journeys on Transport for Wales to the north last night and, indeed, on Saturday, and it was an excellent service. Certainly, there was no overcrowding on those rail journeys, as you all, who travel down and are proud to be travelling on our Transport for Wales trains, as so many of you do every week.
Wel, mae yna, mae'n rhaid i mi ddweud—. Diolch am y cwestiwn, ond rwy'n credu bod angen i mi gywiro'r cofnod ar rai o'r pwyntiau rydych chi wedi'u gwneud. Wel, yn gyntaf oll, gadewch i ni fod yn falch o Trafnidiaeth Cymru. Gadewch i ni fod yn falch o'r ffaith bod Trafnidiaeth Cymru wedi cofnodi'r gwelliant mwyaf o'r holl weithredwyr o ran prydlondeb a dibynadwyedd ar draws Prydain Fawr rhwng Ebrill a Mehefin, o'i gymharu â'r un cyfnod y llynedd. Ac onid oeddem ni'n falch pan oeddem ni—mae'n rhaid i mi ddweud 'ymddiheuriadau' am hyn—pan oeddem ni yn Lerpwl, gan ddweud bod gennym ni ein Trafnidiaeth Cymru eisoes yn ein perchenogaeth yma yng Nghymru. Roedd yn amser gwych i wneud y pwynt hwnnw.
Ond hefyd, dim ond i ddweud, mae'r problemau o ran gorlenwi yn aml yn ymwneud â digwyddiadau, fel rydych chi wedi'i ddweud. Rwy'n cydnabod hynny. Ond hefyd, pan fo problemau mewn perthynas â digwyddiadau penodol, ac mae'n rhaid i mi ddweud bod hynny'n aml yn cysylltu â—. Ac yn y de, er enghraifft, yr orsaf brysuraf, wrth gwrs, yw Caerdydd Canolog. Ac mae'n rhaid i ni, wrth gwrs, weithio gyda Llywodraeth y DU wedyn mewn perthynas â chyllid, gan ddarparu gwelliannau i orsafoedd—yn enwedig gorsafoedd o ran Llywodraeth y DU—i ymdopi â'r teithwyr yr ydym yn eu gwasanaethu.
Ond rwy'n credu ei bod yn bwysig ein bod yn cydnabod bod hyn yn ymwneud â gwasanaeth rheilffordd Trafnidiaeth Cymru, sydd nid yn unig â'r gwelliant mwyaf, fel y dywedais i, ac sy'n fwy dibynadwy, ond sydd hefyd yn ymateb i anghenion ac amgylchiadau cwsmeriaid. Mae'n rhaid i mi ddweud fy mod wedi mwynhau fy nheithiau i'r gogledd ar Trafnidiaeth Cymru neithiwr ac, yn wir, ddydd Sadwrn, ac roedd yn wasanaeth ardderchog. Yn sicr, doedd dim gorlenwi ar y teithiau rheilffordd hynny, fel yr ydych chi i gyd, sy'n teithio i lawr ac sy'n falch o fod yn teithio ar ein trenau Trafnidiaeth Cymru, fel y mae cymaint ohonoch chi yn ei wneud bob wythnos.
A gaf i ofyn am ddatganiad gan yr Ysgrifennydd Cabinet dros iechyd am ddyfodol gwasanaethau iechyd yng ngorllewin Cymru? Nawr, ddydd Iau yma, bydd bwrdd iechyd Hywel Dda yn ystyried nifer o doriadau i ddarpariaeth iechyd yng ngorllewin Cymru, sy'n cynnwys, o bosibl, lleihau nifer y gwelyau yn Ysbyty Tregaron, cau'r uned blant yn ysbyty Bronglais dros dro a'u trosglwyddo i ysbyty Glangwili, Caerfyrddin, sydd rhyw awr i ffwrdd, a chau dros dro yr uned fân anafiadau dros nos yn ysbyty Llanelli, gan adael tref fwyaf y gorllewin heb ddarpariaeth 24 awr ar gyfer damweiniau ac achosion brys na mân anafiadau. Mae'r toriadau arfaethedig hyn eisoes wedi achosi pryder enfawr ar draws y rhanbarth, yn enwedig mewn cymunedau sydd wedi dod yn gyfarwydd â thoriadau, o ran meddygfeydd yn cau, deintyddion ddim ar gael, ac yn y blaen, dros y ddegawd ddiwethaf. Yn anochel, mi fyddwch chi’n rhoi’r bai ar y bwrdd iechyd, ond y gwir amdani yw eich bod chi fel Llywodraeth wedi methu’r cymunedau gwledig hyn oherwydd nad ydych chi wedi rhoi cyllid digonol i recriwtio digon o nyrsys a doctoriaid i sicrhau bod y gwasanaethau yma yn gallu parhau. A gawn ni, felly, ddatganiad brys gan y Gweinidog mewn ymateb i’r toriadau posibl hyn yng ngorllewin Cymru?
May I ask for a statement by the Cabinet Secretary for health regarding the future of health services in west Wales? Now, this Thursday, Hywel Dda health board will be considering a number of cuts to healthcare provision in west Wales, which include potentially decreasing the number of beds in Tregaron Hospital, closing the children's unit in Bronglais hospital temporarily and transferring them to Glangwili in Carmarthen, which is about an hour away, and temporarily closing the minor injuries unit overnight in Llanelli hospital, leaving the largest town in west Wales without 24-hour provision for accidents and emergencies or minor injuries. These proposed cuts have already caused a great deal of concern across the region, particularly in communities that have become familiar with cuts, in terms of surgeries closing, dentists not being available, and so on, over the past decade. Inevitably, you will be placing the blame on the health board, but the truth is that you as a Government have failed these rural communities because you haven’t provided adequate funding to recruit sufficient numbers of nurses and doctors to ensure that these services can continue. Can we, therefore, have an urgent statement by the Minister in response to these potential cuts in west Wales?
Diolch yn fawr am eich cwestiwn pwysig iawn.
Thank you very much for that important question.
I’m pleased to say that the Cabinet Secretary for Health and Social Care will be meeting with Hywel Dda University Health Board this week and, clearly, those policy issues and changes as a result of pressures will be on the agenda. Interestingly and importantly, and you will know, Cefin Campbell, in relation, for example, to the minor injury unit at Prince Philip Hospital—of course, this is still in discussion in terms of the board—it’s important that the board actually does engage with Llais, the voice of patients in Wales, and its local communities and follows national service guidance. We’re assured that the health board is engaging with local communities as they consider long-term planning. I think, in relation to all of these changes and pressures and proposals for change resulting from pressure and policy needs and patient needs, we do look to the voice of patients, Llais, to help with that community engagement. But the Cabinet Secretary will be himself, of course, engaging directly with the board this week.
Rwy'n falch o ddweud y bydd Ysgrifennydd y Cabinet dros Iechyd a Gofal Cymdeithasol yn cyfarfod â Bwrdd Iechyd Prifysgol Hywel Dda yr wythnos hon ac, yn amlwg, bydd y materion polisi a'r newidiadau hynny o ganlyniad i bwysau ar yr agenda. Yn ddiddorol ac yn bwysig, ac fe fyddwch chi'n gwybod, Cefin Campbell, mewn perthynas, er enghraifft, â'r uned mân anafiadau yn Ysbyty'r Tywysog Philip—wrth gwrs, mae hyn yn dal yn cael ei drafod o ran y bwrdd—mae'n bwysig bod y bwrdd mewn gwirionedd yn ymgysylltu â Llais, llais cleifion yng Nghymru, a'i gymunedau lleol ac yn dilyn canllawiau'r gwasanaeth gwladol. Rydym wedi cael sicrwydd bod y bwrdd iechyd yn ymgysylltu â chymunedau lleol wrth iddyn nhw ystyried cynllunio tymor hir. Rwy'n credu, mewn perthynas â'r holl newidiadau a phwysau hyn a chynigion ar gyfer newid sy'n deillio o bwysau ac anghenion polisi ac anghenion cleifion, rydym yn edrych at lais cleifion, Llais, i helpu gyda'r ymgysylltu cymunedol hwnnw. Ond bydd yr Ysgrifennydd Cabinet ei hun, wrth gwrs, yn ymgysylltu'n uniongyrchol â'r bwrdd yr wythnos hon.
Could I have a statement by the Cabinet Secretary for housing and planning regarding the unacceptable pace of the fire safety remediation work that the Welsh Government has been undertaking for the past seven years since the awful tragedy of Grenfell? It was only at the beginning of this September that I drew attention to the fact that there are still 53 high-rise buildings that remain to be identified for any remediation need. Only this week, I received a response from the Cabinet Secretary stating that, out of 238 private tenure buildings earmarked for crucial fire safety work, only three have had the works completed. This is an embarrassment to the Welsh Government and it’s shocking that those residents are left living in fear. This represents a success rate of 1.26 per cent, and it does raise significant questions about how serious this Welsh Government is taking the matter. Would the Cabinet Secretary please provide this statement and outline what steps the Welsh Government is actually taking to treat this matter as serious and expedite the actual building safety aspects so that these people can no longer live in fear? Diolch.
A gaf i ddatganiad gan Ysgrifennydd y Cabinet dros dai a chynllunio ynghylch cyflymder annerbyniol y gwaith adfer diogelwch tân y mae Llywodraeth Cymru wedi bod yn ei wneud dros y saith mlynedd diwethaf ers trychineb ofnadwy Grenfell? Dim ond ar ddechrau'r mis Medi hwn y tynnais sylw at y ffaith bod 53 o adeiladau uchel yn dal heb eu nodi ar gyfer unrhyw waith adfer angenrheidiol. Dim ond yr wythnos hon, cefais ymateb gan yr Ysgrifennydd Cabinet yn nodi, allan o 238 o adeiladau daliadaeth preifat a glustnodwyd ar gyfer gwaith diogelwch tân hanfodol, mai dim ond ar dri ohonynt y mae'r gwaith wedi'i gwblhau. Mae hyn yn embaras i Lywodraeth Cymru ac mae'n frawychus bod y trigolion hynny yn cael eu gadael yn byw mewn ofn. Mae hyn yn cynrychioli cyfradd llwyddiant o 1.26 y cant, ac mae'n codi cwestiynau sylweddol ynghylch pa mor ddifrifol y mae Llywodraeth Cymru yn mynd i'r afael â'r mater. A wnaiff yr Ysgrifennydd Cabinet, os gwelwch yn dda, ddarparu'r datganiad hwn ac amlinellu pa gamau y mae Llywodraeth Cymru yn eu cymryd i drin y mater hwn fel un difrifol a hwyluso'r agweddau diogelwch adeiladau gwirioneddol fel y gall y bobl hyn fyw heb ofn? Diolch.
Diolch, Janet Finch-Saunders, and it is important, I think, today, that I reflect, in answering that question, as your Trefnydd, that our thoughts are with all those who were and continue to be affected by the Grenfell tower fire. We very much welcome the publication of 'Grenfell Tower Inquiry: Phase 2 Report' and we’re carefully considering the recommendations. We’re committed, of course, as a Welsh Government to ensuring the highest standards of building safety for all residents in Wales. We’ve taken robust action in addressing the recommendations of previous reports. We’ve committed to delivering a Building Safety (Wales) Bill by the end of this Senedd term, and that was not just reaffirmed by the First Minister last week in terms of priorities, but also we’ve commenced importantly relevant parts of the Building Safety Act 2022 to bring about reform to design and construction of higher risk buildings, and changes to regulation of the building control profession. But, just to give you the final point of update, it’s intended that a written statement will be issued this week responding to the Grenfell phase 2 report, setting out work being undertaken in Wales to address fire safety issues, and that includes that commitment to deliver a Building Safety (Wales) Bill.
Diolch, Janet Finch-Saunders, ac mae'n bwysig, rwy'n credu, heddiw, fy mod yn myfyrio, wrth ateb y cwestiwn hwnnw, fel eich Trefnydd, fod ein meddyliau gyda phawb a oedd ac sy'n parhau i gael eu heffeithio gan dân tŵr Grenfell. Rydym yn croesawu cyhoeddi 'Ymchwiliad Tŵr Grenfell: Adroddiad Cam 2' yn fawr ac rydym yn ystyried yr argymhellion yn ofalus. Rydym wedi ymrwymo, wrth gwrs, fel Llywodraeth Cymru i sicrhau'r safonau uchaf o ran diogelwch adeiladau ar gyfer holl drigolion Cymru. Rydym wedi cymryd camau cadarn wrth fynd i'r afael ag argymhellion adroddiadau blaenorol. Rydym wedi ymrwymo i gyflawni Bil Diogelwch Adeiladau (Cymru) erbyn diwedd tymor y Senedd hon, ac nid yn unig y cafodd hynny ei ailgadarnhau gan y Prif Weinidog yr wythnos diwethaf o ran blaenoriaethau, ond rydym hefyd wedi dechrau, yn bwysig ddigon, rhannau perthnasol o Ddeddf Diogelwch Adeiladau 2022 i sicrhau diwygio dyluniad ac adeiladu adeiladau risg uwch, a newidiadau i'r ffordd y caiff y proffesiwn rheoli adeiladu ei reoleiddio. Ond, dim ond i roi'r diweddariad terfynol i chi, y bwriad yw cyhoeddi datganiad ysgrifenedig yr wythnos hon yn ymateb i adroddiad cam 2 Grenfell, gan nodi gwaith sy'n cael ei wneud yng Nghymru i fynd i'r afael â materion diogelwch tân, ac mae hynny'n cynnwys yr ymrwymiad hwnnw i gyflawni Bil Diogelwch Adeiladau (Cymru).
Gaf i ofyn am ddau ddatganiad, os gwelwch yn dda? Yn gyntaf, mae bron yn flwyddyn ers inni weld newidiadau yn amserlenni bysiau llwybrau TrawsCymru, a hyn yn dilyn toriadau gan eich Llywodraeth chi. Os ydy fy mewnflwch i yn unrhyw beth fel ffon fesur ar hyn, yna mae'n amlwg bod y newidiadau wedi bod yn fethiant trychinebus, efo pobl fregus yn methu cyrraedd gwasanaethau, a phlant a phobl ifanc yn methu cyrraedd clybiau chwaraeon, ac yn y blaen. Felly, gawn ni ddatganiad gan yr Ysgrifennydd Cabinet dros drafnidiaeth yn dangos asesiad o effaith y toriadau yma, os gwelwch yn dda, dros y flwyddyn ddiwethaf ers eu cyflwyno nhw?
Yn ail, gawn ni ddatganiad gan y Gweinidog amaeth ar y system ariannu ar gyfer coetiroedd a thiroedd cynefin tan i'r cynllun ffermio cynaliadwy newydd gael ei gyflwyno? Mae nifer o ffermwyr, er enghraifft, wedi neilltuo tiroedd ar gyfer coetiroedd neu gynefin efo amodau i beidio â phori'r tir yna, ac, yn sgil hynny, maen nhw'n derbyn arian, neu wedi bod yn derbyn arian, i'w cynnal nhw o dan Glastir uwch. Rŵan, mae'r rhaglen honno wedi dirwyn i ben ond does yna ddim arian wedi cael ei gyflwyno i gymryd ei lle, sy'n golygu bod nifer o'r ffermwyr yma rŵan efo tiroedd sydd ddim yn ffrwythlon, sy'n costio i'w cynnal a'u cadw, ac maen nhw'n ystyried torri'r coed yna i lawr. Felly, mi fyddai'n dda clywed pa drefn ariannol sydd gan yr Ysgrifennydd Cabinet mewn golwg ar gyfer y tiroedd yma tan fod yr SFS newydd yn cael ei gyflwyno. Diolch.
May I ask for two statements, please? First, it's almost a year since we saw changes to bus timetables on the TrawsCymru routes, and this follows cuts implemented by your Government. If my inbox is anything to go by on this, then it's clear that the changes have been a disastrous failure, with vulnerable people not being able to access services, and children and young people not being able to get to sports clubs, and so on. So, can we have a statement from the Cabinet Secretary for transport, outlining an assessment of the impact of these cuts, please, over the past year since they were introduced?
Secondly, can we have a statement from the Minister for agriculture on the funding system for woodland and habitat sites until the new sustainable farming scheme is introduced? A number of farmers, for example, have designated land for woodland or habitat with conditions not to graze that land, and, in light of that, they have received funding to sustain them under Glastir advanced. Now, that programme has come to an end and no funding has been introduced to replace it, which means that many of these farmers now have lands that aren't productive and yet it costs to maintain them, and they are considering felling that woodland. So, it would be good to hear what financial system the Cabinet Secretary has in mind for these lands until the new SFS is introduced. Thank you.
Diolch yn fawr, Mabon, am eich cwestiynau.
Thank you very much for your questions, Mabon.
The Cabinet Secretary for Transport and North Wales will be assessing the impact of changes on the TrawsCymru lines, and, of course, that does relate to the whole range of uses of that line, from everyday use by children and young people and older people, to tourism. We'll be looking at that.
And secondly, I will raise with the Deputy First Minister and Cabinet Secretary for Climate Change and Rural Affairs the issue about what assessment is being taken in terms of the circumstances for those woodland sites as we move forward with the sustainable farming scheme outcomes.
Bydd Ysgrifennydd y Cabinet dros Drafnidiaeth a Gogledd Cymru yn asesu effaith newidiadau ar linellau TrawsCymru, ac, wrth gwrs, mae hynny'n ymwneud â'r holl ystod o ddefnyddiau o'r llinell honno, o ddefnydd bob dydd gan blant a phobl ifanc a phobl hŷn, i dwristiaeth. Byddwn yn edrych ar hynny.
Ac yn ail, byddaf yn codi gyda'r Dirprwy Brif Weinidog ac Ysgrifennydd y Cabinet dros Newid Hinsawdd a Materion Gwledig y mater ynghylch pa asesiad sy'n cael ei wneud o ran yr amgylchiadau ar gyfer y safleoedd coetir hynny wrth i ni symud ymlaen gyda chanlyniadau'r cynllun ffermio cynaliadwy.
Good afternoon, Trefnydd. I'd like to request two statements, if I may, with one from the Cabinet Secretary for Economy, Energy and Planning with regard to rural banks. Lloyds Bank have announced a third closure in Brecon and Radnorshire. They've closed one in Ystradgynlais, they're intending to close one in Presteigne, and another one in Brecon. Lloyds Bank made a profit of £7.5 billion last year, up from £4.8 billion the year before. This is not a bank that is struggling. This is a bank that owes their communities banks that meet their needs. So, I'd like to ask the Welsh Government exactly what they're doing in order to ensure that there is access to cash within our rural communities.
And secondly, could I ask for a statement from the Cabinet Secretary for Climate Change and Rural Affairs, for an update on the phased ban on greyhound racing? In March this year, the consultation ended, and we've heard nothing with regard to the timetable. In June of this year, the Greyhound Board of Great Britain published their report revealing a shocking 47 per cent increase in racing-related canine deaths and euthanasia cases. This cannot be allowed to continue, so I'd like an update on the timetable please. Diolch yn fawr iawn, Llywydd.
Prynhawn da, Trefnydd. Hoffwn ofyn am ddau ddatganiad, os caf i, gydag un gan Ysgrifennydd y Cabinet dros yr Economi, Ynni a Chynllunio ynghylch banciau gwledig. Mae Banc Lloyds wedi cyhoeddi y bydd trydydd Banc Lloyds yn cau ym Mrycheiniog a Sir Faesyfed. Maen nhw wedi cau un yn Ystradgynlais, maen nhw'n bwriadu cau un yn Llanandras, ac un arall yn Aberhonddu. Gwnaeth Banc Lloyds elw o £7.5 biliwn y llynedd, cynnydd o £4.8 biliwn y flwyddyn flaenorol. Nid yw hwn yn fanc sydd mewn trafferthion. Mae hwn yn fanc y mae dyletswydd arno i ddarparu banciau i'w gymunedau sy'n diwallu eu hanghenion. Felly, hoffwn ofyn i Lywodraeth Cymru beth yn union maen nhw'n ei wneud i sicrhau bod modd cael gafael ar arian parod yn ein cymunedau gwledig.
Ac yn ail, a gaf i ofyn am ddatganiad gan Ysgrifennydd y Cabinet dros Newid Hinsawdd a Materion Gwledig, am ddiweddariad ar y gwaharddiad graddol ar rasio milgwn? Ym mis Mawrth eleni, daeth yr ymgynghoriad i ben, a dydyn ni ddim wedi clywed unrhyw beth o ran yr amserlen. Ym mis Mehefin eleni, cyhoeddodd Bwrdd Milgwn Prydain Fawr eu hadroddiad yn datgelu cynnydd brawychus o 47 y cant mewn marwolaethau cŵn ac achosion ewthanasia sy'n gysylltiedig â rasio. Ni ellir caniatáu i hyn barhau, felly hoffwn gael diweddariad ar yr amserlen os gwelwch yn dda. Diolch yn fawr iawn, Llywydd.
Diolch yn fawr, Jane Dodds. Thank you for drawing attention to the vast profits of Lloyds Bank, as banks continue to draw out of our communities, come out of our communities, closing bank branches. Three hundred and seventy six bank branches have closed in Wales since January 2015, and that's such a loss to those highly valued services. And you've drawn attention particularly to the needs of people in rural communities. So, we've been championing the specific needs of Welsh communities, looking at accessing cash and face-to-face banking services. Of course, now the Cabinet Secretary for the economy is taking on these responsibilities, and, of course, it's an issue of social justice as well in terms of access to financial services and financial inclusion. We have banking hub roll-outs, and I'm pleased that the UK Government has said that they want to see a network of banking hubs expanded, bu also, looking at our relationships with the Financial Conduct Authority, Link and Cash Access UK, they're championing the needs of sections of the population who rely most on accessing cash and face-to-face banking services. But also, we are working with many of our banking partners in Wales, for example—those who are responsible lenders, not just our credit unions, which, of course, are across Wales, but also those responsible lenders like the Principality Building Society, who are trialling OneBanx. We've also done all our work on the community bank as well.
Diolch yn fawr, Jane Dodds. Diolch am dynnu sylw at elw helaeth Banc Lloyds, wrth i fanciau barhau i dynnu allan o'n cymunedau, dod allan o'n cymunedau, cau canghennau banc. Mae tri chant a saith deg chwech o ganghennau banc wedi cau yng Nghymru ers mis Ionawr 2015, ac mae hynny'n gymaint o golled i'r gwasanaethau gwerthfawr hynny. Ac rydych wedi tynnu sylw yn arbennig at anghenion pobl mewn cymunedau gwledig. Felly, rydym wedi bod yn hyrwyddo anghenion penodol cymunedau Cymru, gan edrych ar gael mynediad at wasanaethau bancio arian parod ac wyneb yn wyneb. Wrth gwrs, nawr mae Ysgrifennydd y Cabinet dros yr economi yn ysgwyddo'r cyfrifoldebau hyn, ac, wrth gwrs, mae'n fater o gyfiawnder cymdeithasol hefyd o ran mynediad at wasanaethau ariannol a chynhwysiant ariannol. Mae gennym hybiau bancio yn cael eu cyflwyno, ac rwy'n falch bod Llywodraeth y DU wedi dweud eu bod am weld rhwydwaith o hybiau bancio yn ehangu, ond hefyd, wrth edrych ar ein perthynas â'r Awdurdod Ymddygiad Ariannol, Link a Cash Access UK, maen nhw'n hyrwyddo anghenion rhannau o'r boblogaeth sy'n dibynnu fwyaf ar gael mynediad at wasanaethau bancio arian parod ac wyneb yn wyneb. Ond hefyd, rydym yn gweithio gyda nifer o'n partneriaid bancio yng Nghymru, er enghraifft—y rhai sy'n fenthycwyr cyfrifol, nid ein hundebau credyd yn unig, sydd, wrth gwrs, ledled Cymru, ond hefyd y benthycwyr cyfrifol hynny fel Cymdeithas Adeiladu Principality, sy'n treialu OneBanx. Rydym hefyd wedi gwneud ein holl waith ar y banc cymunedol.
So, diolch yn fawr am eich cwestiwn. Obviously, symudwn ni ymlaen â hyn gydag Ysgrifennydd y Cabinet dros yr economi.
Thank you very much for your question. We will be progressing this with the Cabinet Secretary for the economy.
Right, if we move to the second question, in terms of the response, I’m sure, from the Deputy First Minister and Cabinet Secretary for Climate Change and Rural Affairs, it is important that we look at timelines now on licensing of animal welfare establishments. It closed in March, as you know. It received over 1,100 detailed responses. It does help inform the development of a national model for the regulation of animal welfare, which has come up more than once this afternoon, and it's also a review of current legislation. It looks at where improvements can be made. And, as you know, included in the questions in the consultation was the future of greyhound racing in Wales. So, we're grateful to all of those who responded, we're evaluating the evidence and we'll publish a summary of responses, and the Cabinet Secretary will make a statement on our next steps in due course.
Iawn, os symudwn ni i'r ail gwestiwn, o ran yr ymateb, rwy'n siŵr, gan y Dirprwy Brif Weinidog ac Ysgrifennydd y Cabinet dros Newid Hinsawdd a Materion Gwledig, mae'n bwysig ein bod yn edrych ar amserlenni nawr ar drwyddedu sefydliadau lles anifeiliaid. Fe gaeodd ym mis Mawrth, fel y gwyddoch chi. Cafwyd dros 1,100 o ymatebion manwl. Mae'n helpu i lywio datblygiad model cenedlaethol ar gyfer rheoleiddio lles anifeiliaid, sydd wedi codi fwy nag unwaith y prynhawn yma, ac mae hefyd yn adolygiad o'r ddeddfwriaeth bresennol. Mae'n edrych ar ble y gellir gwneud gwelliannau. Ac, fel y gwyddoch chi, wedi'i gynnwys yn y cwestiynau yn yr ymgynghoriad oedd dyfodol rasio milgwn yng Nghymru. Felly, rydym yn ddiolchgar i bawb a ymatebodd, rydym yn gwerthuso'r dystiolaeth a byddwn yn cyhoeddi crynodeb o ymatebion, a bydd yr Ysgrifennydd Cabinet yn gwneud datganiad ar ein camau nesaf maes o law.
I’d like to turn to the question of active travel, Trefnydd, to request a debate in Government time. There was a report last week from Audit Wales that showed that our ambitions are a long way from being achieved, echoing a report two weeks before that by the Government's active travel delivery board, which says that progress is painfully slow, both of whom draw heavily on the work of the cross-party group here in the Senedd, which, in its review of the Active Travel (Wales) Act 2013, showed there were a number of areas where improvements need to be made.
And the themes are common. There's now a strong evidence base to show that there are problems with data collection, the lack of capacity in councils, and there is a need to prioritise investment where it will have the greatest impact. We heard from Natasha Asghar earlier that there is demand right across Wales for a pipeline of schemes to be developed, and there is some concern that the reprioritisation by the Government to put an emphasis on potholes, which I think we all support, should not come at the expense of the active travel fund, which is a long-term commitment for preventative work, and these things take time to stitch together. So, now is a time to refine our approach, not abandon our approach, and I'd be grateful for a proper chance in Government time to debate this more fully.
Hoffwn droi at y cwestiwn o deithio llesol, Trefnydd, i ofyn am ddadl yn amser y Llywodraeth. Roedd adroddiad gan Archwilio Cymru yr wythnos diwethaf a oedd yn dangos bod ein huchelgeisiau ymhell o gael eu cyflawni, gan adleisio adroddiad bythefnos cyn hynny gan fwrdd cyflenwi teithio llesol y Llywodraeth, sy'n dweud bod y cynnydd yn boenus o araf, y ddau ohonynt yn defnyddio yn helaeth waith y grŵp trawsbleidiol yma yn y Senedd, sydd, yn ei adolygiad o Ddeddf Teithio Llesol (Cymru) 2013, yn dangos bod nifer o feysydd lle mae angen gwneud gwelliannau.
Ac mae'r themâu yn gyffredin. Mae sylfaen dystiolaeth gref bellach i ddangos bod problemau gyda chasglu data, y diffyg capasiti mewn cynghorau, ac mae angen blaenoriaethu buddsoddiad lle bydd yn cael yr effaith fwyaf. Clywsom gan Natasha Asghar yn gynharach bod galw ledled Cymru am ddatblygu llif o gynlluniau, ac mae peth pryder na ddylai'r ailflaenoriaethu gan y Llywodraeth i roi pwyslais ar dyllau mewn ffyrdd, yr wyf i'n credu ein bod ni i gyd yn ei gefnogi, ddod ar draul y gronfa teithio llesol, sy'n ymrwymiad hirdymor ar gyfer gwaith ataliol, ac mae'r pethau hyn yn cymryd amser i'w pwytho at ei gilydd. Felly, mae nawr yn amser i fireinio ein dull gweithredu, nid cefnu ar ein dull gweithredu, a byddwn yn ddiolchgar am gyfle priodol yn amser y Llywodraeth i drafod hyn yn llawnach.
Diolch yn fawr, Lee Waters. Can we, as we always do, pay tribute to your work, as the instigator, I have to say, of the active travel Act, but also for the issues that you have taken forward consistently throughout your working and political life? I think the Audit Wales active travel report was important, as you say. Many of the issues were already recognised. They've been raised by the cross-party group, I understand, on the active travel Act, back in 2022. So, just taking on board the points that you've made, you will be aware, of course, of the active travel delivery plan 2024-27. That was developed very much in response to the cross-party group findings published earlier this year, and it is about how this is implemented along with the roll-out of the national travel survey. But I think we're in an excellent position now with Transport for Wales—looking to the Cabinet Secretary for transport—supporting local authorities and also the corporate joint committees to deliver those improvements. We need community engagement in planning and design and schemes to support the right opportunities for more making trips by foot and by cycle, but also very helpful to make that connection also with access to public services as well.
Diolch yn fawr, Lee Waters. A gawn ni, fel rydyn ni bob amser, dalu teyrnged i'ch gwaith, fel y sbardunydd, mae'n rhaid i mi ddweud, o'r Ddeddf teithio llesol, ond hefyd am y materion rydych chi wedi'u datblygu'n gyson drwy gydol eich bywyd gwaith a gwleidyddol? Rwy'n credu bod adroddiad teithio llesol Archwilio Cymru yn bwysig, fel y dywedwch chi. Roedd llawer o'r materion eisoes wedi'u nodi. Maen nhw wedi cael eu codi gan y grŵp trawsbleidiol, rwy'n deall, ar y Ddeddf teithio llesol, yn ôl yn 2022. Felly, dim ond ystyried y pwyntiau rydych chi wedi'u gwneud, byddwch chi'n ymwybodol, wrth gwrs, o gynllun cyflawni teithio llesol 2024-27. Datblygwyd hwnnw i raddau helaeth mewn ymateb i ganfyddiadau'r grŵp trawsbleidiol a gyhoeddwyd yn gynharach eleni, ac mae'n ymwneud â sut mae hyn yn cael ei weithredu ynghyd â chyflwyno'r arolwg teithio cenedlaethol. Ond rwy'n credu ein bod mewn sefyllfa ragorol nawr gyda Trafnidiaeth Cymru—gan edrych at Ysgrifennydd y Cabinet dros drafnidiaeth—yn cefnogi awdurdodau lleol a hefyd y cyd-bwyllgorau corfforedig i gyflawni'r gwelliannau hynny. Mae angen ymgysylltu â'r gymuned ym maes cynllunio a dylunio a chynlluniau i gefnogi'r cyfleoedd cywir ar gyfer mwy o deithiau ar droed ac ar feic, ond hefyd yn ddefnyddiol iawn i wneud y cysylltiad hwnnw hefyd â mynediad at wasanaethau cyhoeddus hefyd.
Diolch i'r Trefnydd. We're out of time on this business statement, even though I have at least three more speakers wanting to contribute. Could I just suggest to political groups that, if you have speakers calling for statements, and you have many down for the day, that those other speakers in your groups could just ask for one statement rather than one, two or possibly three statements? That would have enabled me today most definitely to have called all speakers from all groups. Just a little point for the future.
Diolch i'r Trefnydd. Mae ein hamser ar ben ar y datganiad busnes hwn, er bod gen i o leiaf dri siaradwr arall eisiau cyfrannu. A gaf i awgrymu wrth grwpiau gwleidyddol, os oes gennych chi siaradwyr yn galw am ddatganiadau, a bod gennych chi lawer i lawr am y diwrnod, y gallai'r siaradwyr eraill hynny yn eich grwpiau ofyn am un datganiad yn hytrach nag un, dau neu dri datganiad o bosibl? Byddai hynny wedi fy ngalluogi heddiw yn bendant i fod wedi galw'r holl siaradwyr o bob grŵp. Dim ond pwynt bach ar gyfer y dyfodol.
Cynigion i ethol Aelodau i bwyllgorau nesaf yn unol â Rheolau Sefydlog 12.24 a 12.40. Os nad oes yna unrhyw wrthwynebiad, rwy'n cynnig bod y cynigion i ethol Aelodau i bwyllgorau yn cael eu grwpio ar gyfer eu trafod a'u pleidleisio. Os nad oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu hynny, fe wnawn ni wneud hynny. A gaf i alw am aelod o'r Pwyllgor Busnes i wneud y cynnig yn ffurfiol? Yn ffurfiol gan y Trefnydd?
The next item is a motion to elect Members to committees. In accordance with Standing Orders 12.24 and 12.40, unless there are any objections, I propose that the motions to elect Members to committees are grouped for debate and for voting. Does any Member object? No. We will do that. I call on a member of the Business Committee to formally move the motions. Formally, Trefnydd?
Cynnig NNDM8669 Elin Jones
Cynnig bod y Senedd, yn unol â Rheol Sefydlog 17.14, yn ethol:
1. Mick Antoniw (Llafur Cymru) yn lle Mark Drakeford (Llafur Cymru) yn aelod o’r Pwyllgor Safonau Ymddygiad.
2. John Griffiths (Llafur Cymru) yn aelod amgen o’r Pwyllgor Safonau Ymddygiad yn lle Jack Sargeant (Llafur Cymru).
Motion NNDM8669 Elin Jones
To propose that the Senedd, in accordance with Standing Order 17.14, elects:
1. Mick Antoniw (Welsh Labour) in place of Mark Drakeford (Welsh Labour) as a member of the Standards of Conduct Committee.
2. John Griffiths (Welsh Labour) in place of Jack Sargeant (Welsh Labour) as alternate member of the Standards of Conduct Committee.
Cynnig NNDM8670 Elin Jones
Cynnig bod y Senedd, yn unol â Rheol Sefydlog 17.14, yn ethol Vaughan Gething (Llafur Cymru) yn lle Rhianon Passmore (Llafur Cymru) yn aelod o’r Pwyllgor Deisebau.
Motion NNDM8670 Elin Jones
To propose that the Senedd, in accordance with Standing Order 17.14, elects Vaughan Gething (Welsh Labour) in place of Rhianon Passmore (Welsh Labour) as a member of the Petitions Committee.
Cynnig NNDM8671 Elin Jones
Cynnig bod y Senedd, yn unol â Rheol Sefydlog 17.14, yn ethol Lesley Griffiths (Llafur Cymru) yn lle Sarah Murphy (Llafur Cymru) yn aelod o’r Pwyllgor Llywodraeth Leol a Thai.
Motion NNDM8671 Elin Jones
To propose that the Senedd, in accordance with Standing Order 17.14, elects Lesley Griffiths (Welsh Labour) in place of Sarah Murphy (Welsh Labour) as a member of the Local Government and Housing Committee.
Cynnig NNDM8672 Elin Jones
Cynnig bod y Senedd, yn unol â Rheol Sefydlog 17.14, yn ethol Lesley Griffiths (Llafur Cymru) yn lle Mark Drakeford (Llafur Cymru) yn aelod o’r Pwyllgor Iechyd a Gofal Cymdeithasol.
Motion NNDM8672 Elin Jones
To propose that the Senedd, in accordance with Standing Order 17.14, elects Lesley Griffiths (Welsh Labour) in place of Mark Drakeford (Welsh Labour) as a member of the Health and Social Care Committee.
Cynnig NNDM8673 Elin Jones
Cynnig bod y Senedd, yn unol â Rheol Sefydlog 17.3, yn ethol Hannah Blythyn (Llafur Cymru) yn aelod o Bwyllgor yr Economi, Masnach a Materion Gwledig.
Motion NNDM8673 Elin Jones
To propose that the Senedd, in accordance with Standing Order 17.3, elects Hannah Blythyn (Welsh Labour) as a member of the Economy, Trade and Rural Affairs Committee.
Cynnig NNDM8674 Elin Jones
Cynnig bod y Senedd, yn unol â Rheol Sefydlog 17.14, yn ethol Mick Antoniw (Llafur Cymru) yn lle Carolyn Thomas (Llafur Cymru) yn aelod o’r Pwyllgor Cydraddoldeb a Chyfiawnder Cymdeithasol.
Motion NNDM8674 Elin Jones
To propose that the Senedd, in accordance with Standing Order 17.14, elects Mick Antoniw (Welsh Labour) in place of Carolyn Thomas (Welsh Labour) as a member of the Equality and Social Justice Committee.
Cynnig NNDM8675 Elin Jones
Cynnig bod y Senedd, yn unol â Rheol Sefydlog 17.14, yn ethol Vaughan Gething (Llafur Cymru) yn lle Jack Sargeant (Llafur Cymru) yn aelod o’r Pwyllgor Plant, Pobl Ifanc ac Addysg.
Motion NNDM8675 Elin Jones
To propose that the Senedd, in accordance with Standing Order 17.14, elects Vaughan Gething (Welsh Labour) in place of Jack Sargeant (Welsh Labour) as a member of the Children, Young People and Education Committee.
Cynnig NNDM8676 Elin Jones
Cynnig bod y Senedd, yn unol â Rheol Sefydlog 17.3, yn ethol Rhianon Passmore (Llafur Cymru) yn aelod o’r Pwyllgor Diben Arbennig Ymchwiliad Covid-19 Cymru.
Motion NNDM8676 Elin Jones
To propose that the Senedd, in accordance with Standing Order 17.3, elects Rhianon Passmore (Welsh Labour) as a member of the Wales Covid-19 Inquiry Special Purpose Committee.
Cynigiwyd y cynigion.
Motions moved.
Yn ffurfiol.
Formally.
Yn ffurfiol. Diolch yn fawr. A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? Nac oes, ac felly mae'r cynigion yna wedi eu derbyn o dan Reol Sefydlog 12.36.
Formally. Thank you very much. Does any Member object? No. Those motions are therefore agreed under Standing Order 12.36.
Derbyniwyd y cynnig yn unol â Rheol Sefydlog 12.36.
Motion agreed in accordance with Standing Order 12.36.
Datganiad gan y Prif Weinidog nesaf ar gysylltiadau rhynglywodraethol. Y Prif Weinidog felly i wneud ei datganiad—Eluned Morgan.
The next item is a statement by the First Minister on inter-governmental relations. I call on the Prif Weinidog to make the statement—Eluned Morgan.
Diolch yn fawr. The Welsh Government is determined to deliver on our priorities. We will do this by working with public sector partners, those in Wales and beyond, in particular the new UK Labour Government. As First Minister, I commit to bringing energy and respect to this important work, and continue to stand up for Wales’s interests within a thriving and vibrant union. Two Governments working together for the benefit of Wales is in the best interests of people right across the country.
We have not always seen respect in our inter-governmental landscapes over the last decade and a half. Of the 25 years of devolution, half of that time has been spent working alongside a Government that doesn’t respect the devolution settlement, and didn’t have Wales’s best interests at heart. We will shortly be laying and publishing the 2023-2024 inter-governmental relations annual report. I'm not going to dwell on that further, but I invite Members to read it and reflect for themselves on how inter-governmental relationships suffered during the previous UK Government’s time in power.
The formation of the new UK Government has provided a major opportunity to reset relations and begin a new era of partnership between the Welsh and UK Governments. We are determined to work together in the interests of delivering for the citizens of Wales. This doesn't mean that we will always choose the same path as colleagues working in London, but when we do disagree, we'll do that with respect and we'll always ensure that those decisions work in the best interests of the people of Wales.
That shared commitment to reset relations has already been very evident over the summer. I have had conversations with the Prime Minister, Chancellor and the Secretary of State for Wales to facilitate a collective response to critical immediate issues—on Tata, on public sector pay, on the issues that matter most to the people of Wales. Those conversations have opened a space to work in partnership to support and respect each other’s priorities.
We've seen positive engagement on the UK Government’s legislative programme, and we look forward to working with them on Bills in that programme that can benefit Wales. There are clearly areas where we in Wales can share our own experience and expertise, and we stand ready to do so. I also look forward to working together with the new UK Government to strengthen the Sewel convention through a new memorandum of understanding outlining how the nations will work together for the common good.
Diolch yn fawr. Mae Llywodraeth Cymru yn benderfynol o gyflawni ein blaenoriaethau. Fe fyddwn ni'n gwneud hyn drwy weithio gyda phartneriaid yn y sector cyhoeddus, y rhai hynny sydd yng Nghymru a thu hwnt, y Llywodraeth Lafur newydd yn y DU yn arbennig. Fel Prif Weinidog, rwy'n ymrwymo i ddod ag egni a pharch i'r gwaith pwysig hwn, a pharhau i ddal ati i sefyll dros fuddiannau Cymru mewn undeb ffyniannus a bywiog. Mae bod â dwy Lywodraeth yn cydweithio er mwyn Cymru er lles pennaf pobl ledled y wlad.
Nid yw parch wedi bod yn amlwg bob amser yn ein tirweddau rhynglywodraethol dros y degawd a hanner diwethaf. O'r 25 mlynedd o ddatganoli, fe dreuliwyd hanner yr amser hwnnw yn gweithio ochr yn ochr â Llywodraeth nad oedd yn parchu'r setliad datganoli, ac nid oedd â lles pennaf Cymru wrth ei chalon. Cyn bo hir, fe fyddwn ni'n gosod ac yn cyhoeddi adroddiad blynyddol cysylltiadau rhynglywodraethol 2023-2024. Dydw i ddim yn mynd i ymhelaethu rhagor ar hynny nawr, ond rwy'n gwahodd yr Aelodau i'w ddarllen eu hunain a myfyrio ar sut y dioddefodd y berthynas rynglywodraethol yn ystod y cyfnod y bu Llywodraeth flaenorol y DU mewn grym.
Mae ffurfio Llywodraeth newydd yn y DU wedi estyn cyfle mawr i ni ailosod y cysylltiadau a dechrau ar gyfnod newydd o bartneriaeth rhwng Llywodraethau Cymru a'r DU. Rydym ni'n benderfynol o weithio gyda'n gilydd i gyflawni er budd dinasyddion Cymru. Nid yw hyn yn golygu y byddwn ni'n dewis yr un llwybr â chydweithwyr sy'n gweithio yn Llundain bob amser, ond pan fyddwn yn anghytuno, fe fyddwn yn gwneud hynny â pharch ac fe fyddwn ni'n sicrhau bob amser y bydd y penderfyniadau hynny'n gweithio er lles pennaf pobl Cymru.
Mae'r ymrwymiad hwnnw a rennir i ailosod cysylltiadau wedi bod yn amlwg iawn eisoes dros yr haf. Rwyf i wedi cael sgyrsiau gyda'r Prif Weinidog, y Canghellor ac Ysgrifennydd Gwladol Cymru i hwyluso ymateb ar y cyd i faterion brys allweddol—o ran Tata, cyflogau'r sector cyhoeddus, y materion sydd bwysicaf i bobl Cymru. Mae'r sgyrsiau hynny wedi rhoi cyfle i weithio mewn partneriaeth i gefnogi a pharchu blaenoriaethau ein gilydd.
Rydym ni wedi gweld ymgysylltiad cadarnhaol ar raglen ddeddfwriaethol Llywodraeth y DU, ac rydym ni'n edrych ymlaen at weithio gyda nhw ar Filiau yn y rhaglen honno a all fod o fudd i Gymru. Mae hi'n amlwg y ceir meysydd lle gallwn ni yng Nghymru rannu ein profiad a'n harbenigedd ein hunain, ac rydym ni'n barod iawn i wneud felly. Rwy'n edrych ymlaen at gydweithio â Llywodraeth newydd y DU hefyd i rymuso confensiwn Sewel trwy gyfrwng memorandwm dealltwriaeth newydd i amlinellu sut bydd y cenhedloedd yn gweithio gyda'i gilydd er lles pawb.
Daeth y Dirprwy Lywydd (David Rees) i’r Gadair.
The Deputy Presiding Officer (David Rees) took the Chair.
Mae ein hymgysylltiad gyda'r Canghellor a'r Prif Ysgrifennydd i'r Trysorlys wedi adlewyrchu ailosodiad positif o berthnasoedd ac adfywiad ysbryd cydweithredol. Pan wnaeth cyn Ysgrifennydd y Cabinet dros Gyllid a minnau gyfarfod â'r Canghellor ym mis Awst, fe wnaethom ni gytuno ar yr angen i osod sylfaen am berthynas agos a chynhyrchiol i gyflawni canlyniadau clir ar gyfer ein blaenoriaethau cyffredin yng Nghymru. Fe wnes i dynnu sylw at y materion sy'n bwysig i Gymru, gan gynnwys ein hymgysylltiad yn adolygiad gwariant y Deyrnas Unedig, cyllid teg i Gymru a hyblygrwydd cyllidebol.
Rhaid i ni gofio bod record economaidd Llywodraeth flaenorol y Deyrnas Unedig dros y 14 mlynedd diwethaf wedi gadael heriau sylweddol. Bydd mynd i'r afael â'r effeithiau ar unigolion, cymunedau a chyllid cyhoeddus yn cymryd ymdrech ac amser sylweddol. Er hynny, dwi'n hyderus y bydd, yn Llywodraeth newydd y Deyrnas Unedig, gyda ni bartner ymroddedig a fydd yn gweitho gyda ni ar y weledigaeth rŷn ni'n ei rhannu ar gyfer dyfodol Cymru. Wrth gwrs, nid yw perthnasoedd rhynglywodraethol ar draws yr ynysoedd hyn yn ddwyochrog yn unig. Mae Llywodraeth Cymru wedi elwa o berthnasoedd cryf gyda'r Llywodraethau datganoledig eraill, a hefyd gyda Chyngor Prydain ac Iwerddon. Byddwn ni'n parhau i adeiladu ar y perthnasoedd cadarnhaol hyn.
Our engagement with the Chancellor and Chief Secretary to the Treasury has very much reflected a positive resetting of relationships and reinvigoration of collaborative spirit. When the then Cabinet Secretary for Finance and I met with the Chancellor in August, we agreed on the need to set the foundations for a close and productive relationship to achieve tangible outcomes for our shared priorities in Wales. I was able to highlight the issues that are important to Wales, including our engagement in the UK spending review, fair funding for Wales and budgetary flexibilities.
We must remember that the previous UK Government's economic record over the past 14 years has left significant challenges. Addressing the impacts on individuals, communities and public finances will require considerable time and effort. However, I am confident that, in the new UK Government, we have a committed partner who will work with us on a shared vision for Wales’s future. Of course, inter-governmental relationships across these islands are not simply bilateral. The Welsh Government has always benefited from strong relationships with the other devolved Governments, and with the British-Irish Council. We will continue to build on these positive relationships.
The Welsh Government continues to believe that the review of inter-governmental relations, agreed in January 2022, can provide the machinery needed to bring the Governments of the UK together, to discuss the right things at the right time. But there are more connections to be made and strengthened, and that is why we welcome the Prime Minister’s proposal for a new council of nations and regions—a way to bring together the Governments and the mayors of combined authorities across the UK. I look forward to participating in the first meeting, which will be held in the coming weeks.
In strengthening our inter-governmental relations and the devolution settlement, we'll seek to progress and build on the conclusions and recommendations of the Independent Commission on the Constitutional Future of Wales. The strengthening of inter-governmental relations since the UK elections is something to be really strongly welcomed. The Welsh Government will seek to capitalise on the opportunity to work in partnership with the UK Government for the benefit of the people of Wales.
Mae Llywodraeth Cymru yn parhau i fod o'r farn y gall yr adolygiad o gysylltiadau rhynglywodraethol, y cytunwyd arno ym mis Ionawr 2022, ddarparu'r peirianwaith angenrheidiol i ddwyn llywodraethau'r DU ynghyd, i drafod y materion priodol ar yr adeg briodol. Ond mae angen gwneud a chryfhau mwy o gysylltiadau, a dyna pam rydym ni'n croesawu cynnig y Prif Weinidog am gyngor newydd o genhedloedd a rhanbarthau—ffordd o ddod â'r Llywodraethau a meiri'r awdurdodau cyfun ledled y DU at ei gilydd. Rwy'n edrych ymlaen at gymryd rhan yn y cyfarfod cyntaf, a gaiff ei gynnal yn ystod yr wythnosau nesaf.
Wrth gryfhau ein cysylltiadau rhynglywodraethol a'r setliad datganoli, fe fyddwn ni'n ceisio symud ymlaen ac ategu casgliadau ac argymhellion y Comisiwn Annibynnol ar Ddyfodol Cyfansoddiadol Cymru. Mae grymuso cysylltiadau rhynglywodraethol ers etholiadau'r DU yn rhywbeth i'w groesawu yn fawr iawn. Fe fydd Llywodraeth Cymru yn ceisio manteisio ar y cyfle i weithio mewn partneriaeth â Llywodraeth y DU er budd pobl Cymru.
The First Minister, in her opening remarks, tried to paint a picture of non-co-operation in the 14 years of the Conservative Government in Westminster. I find that bizarre, when you think there was a referendum for further law-making powers for this place in 2011; there was the Silk commission; there were two Welsh Acts that transferred huge amounts of responsibilities, rightly, to this Parliament; and there was the dividend, as I see it, from Brexit, which brought powers from Brussels to this institution. We can debate the other points, but 80 responsibilities came back to this place from Brussels.
I can also remember that the leaders at the time would spend considerable time in Cathays Park, and in Westminster, discussing and debating what should be within those Welsh Bills that came forward transferring those responsibilities, and there was genuine co-operation. So, far from it being a barren desert of co-operation, there were solid negotiations with tangible results. That's why we sit in a legislative Parliament with tax-raising powers today, here in Cardiff Bay, rather than the talking shop that was set up by the Labour Party after the 1997 referendum.
I have a series of questions to ask the First Minister, because she highlights meetings that have been undertaken between herself and her Cabinet colleagues and Ministers in Westminster. I pressed her, in First Minister's questions, about this offer to take waiting-list patients into capacity that is deemed available in England, yet I note the statement doesn't touch on a single meeting between Wes Streeting, the health Minister, and any of her Ministers, despite her listing a series of discussions and meetings that she and other Ministers have had with other senior figures within the Westminster Government. So, can she, in reply to me, confirm how many meetings have taken place between Welsh Government Ministers, and, indeed, herself, and the health Minister in London, to discuss the capacity, the resource, and the ability for people to access this offer that was announced at the Labour Party conference yesterday? I think that's a legitimate question when people are trying to understand whether it's just a press release or a solid offer that has come forward from the Westminster Government in this new era of co-operation.
I also note that she highlights meetings between the Chancellor, the Chief Secretary to the Treasury and the finance Minister here in Cardiff Bay. We know that one of the biggest announcements that's been made since Labour took office in London is the withdrawal of the winter fuel allowance for pensioners that will take £110 million away from pensioners and affect 400,000 households, with 580,000 pensioners losing that right to warm their homes this winter, because they won't have that benefit. So, can she highlight to me what representations, in those meetings, she and other Ministers have made to highlight the detrimental impact to Welsh pensioners and, indeed, communities across Wales? Because it's all well and good talking about the reforming of the funding formula and end-of-year budget flexibilities, but a real, tangible result of Labour taking control on 4 July is the withdrawal of the winter fuel allowance for pensioners here in Wales. So, what representations did you make, First Minister, and what representations did your Cabinet colleagues make?
I'd also like to try and understand, given the Secretary of State for Wales's aversion to actually engaging in any of the independent commission's recommendations, which was a considerable piece of work that the Welsh Government was supporting in its earlier tenure, after 2021, how you are going to actually bring forward those proposals with the Westminster Government's engagement, and bring forward the support that the Welsh Government wish to achieve in Westminster of devolution of aspects of the justice system and other areas that you believe would be best served here in Wales. I and the Welsh Conservatives don't believe that is the case, but as that piece of work was such a big piece of the Welsh Government's work in the early years of this Parliament, it's interesting to try and understand, given this wonderful new era that we have of inter-governmental relations, when we're going to see tangible results on progress on the independent commission on constitutional change.
And then the final question I have to her is this: given that she has such a low regard for the relationship of the Prime Minister and her, and that she has such a regard for building a relationship with Donald Trump—because she puts the two relationships on the same pedestal—how is she, going forward, going to make sure that she can get through the front door to No. 10 to have those discussions with the Prime Minister? Because it's a pretty low bar when you're on a tv programme and you say you have a better chance of influencing Donald Trump than you do the party leader in London, who is the Prime Minister. Thank you, Deputy Presiding Officer.
Ceisiodd y Prif Weinidog, yn ei sylwadau agoriadol, greu darlun o ddiffyg cydweithrediad yn ystod y 14 mlynedd y bu Llywodraeth Geidwadol yn San Steffan. Rwy'n rhyfeddu at hynny, pan feddyliwch chi am y refferendwm a fu ar bwerau deddfu pellach ar gyfer y lle hwn yn 2011; cafwyd comisiwn Silk; cafwyd dwy Ddeddf Cymru a oedd yn trosglwyddo symiau enfawr o gyfrifoldebau, yn briodol, i'r Senedd hon; ac fe gafwyd y difidend, fel rwyf i'n ei weld, yn sgil Brexit, a ddaeth â phwerau o Frwsel i'r sefydliad hwn. Fe allwn ni drafod y pwyntiau eraill, ond dychwelwyd 80 o gyfrifoldebau o Frwsel i'r lle hwn.
Rwy'n gallu cofio hefyd y byddai'r arweinwyr ar y pryd yn treulio cryn amser ym Mharc Cathays, ac yn San Steffan, yn trin ac yn trafod yr hyn a ddylai fod yn y Biliau Cymru hynny a gyflwynwyd wrth drosglwyddo'r cyfrifoldebau hynny, ac fe fu yna gydweithrediad gwirioneddol. Felly, ymhell o fod yn anialwch diffaith o ran cydweithredu, cafwyd trafodaethau cadarn gyda chanlyniadau diriaethol. Dyna pam rydym ni'n eistedd mewn Senedd ddeddfwriaethol gyda phwerau i godi trethi heddiw, yma ym Mae Caerdydd, yn hytrach na'r siop siarad a sefydlwyd gan y Blaid Lafur ar ôl refferendwm 1997.
Mae gennyf gyfres o gwestiynau i'w gofyn i'r Prif Weinidog, oherwydd mae hi'n tynnu sylw at gyfarfodydd a gynhaliwyd rhyngddi hi a'i chyd-Aelodau yn y Cabinet a Gweinidogion yn San Steffan. Roeddwn i'n pwyso arni hi, yng nghwestiynau'r Prif Weinidog, am ateb o ran y cynnig hwn i gymryd cleifion ar y rhestr aros i gapasiti a fernir ei fod ar gael yn Lloegr, ac eto rwy'n nodi nad yw'r datganiad yn sôn am unrhyw gyfarfod rhwng Wes Streeting, y Gweinidog iechyd, ac unrhyw un o'i Gweinidogion hi, er iddi restru cyfres o drafodaethau a chyfarfodydd a gafodd hi a Gweinidogion eraill gydag uwch swyddogion eraill yn Llywodraeth San Steffan. Felly, a all hi, mewn ymateb i mi, gadarnhau faint o gyfarfodydd sydd wedi digwydd rhwng Gweinidogion Llywodraeth Cymru ac, yn wir, rhyngddi hi ei hun a'r Gweinidog iechyd yn Llundain, i drafod y capasiti, yr adnodd, a'r gallu i bobl fanteisio ar y cynnig hwn a gyhoeddwyd yng nghynhadledd y Blaid Lafur ddoe? Rwy'n credu bod hwnnw'n gwestiwn teg wrth i bobl geisio deall ai dim ond datganiad i'r wasg oedd hwn neu gynnig cadarn a gyflwynwyd gan Lywodraeth San Steffan yn yr oes newydd hon o gydweithio.
Rwy'n nodi hefyd ei bod hi'n tynnu sylw at gyfarfodydd rhwng y Canghellor, Prif Ysgrifennydd y Trysorlys a'r Gweinidog cyllid yma ym Mae Caerdydd. Fe wyddom ni mai un o'r cyhoeddiadau mwyaf a wnaethpwyd ers i Lafur ddod i rym yn Llundain yw tynnu lwfans tanwydd y gaeaf oddi ar bensiynwyr a fydd yn cymryd £110 miliwn oddi wrth bensiynwyr ac yn effeithio ar 400,000 o aelwydydd, gyda 580,000 o bensiynwyr yn colli'r hawl i gynhesu eu cartrefi fel hyn y gaeaf hwn, oherwydd ni fydd y budd hwnnnw ar gael iddyn nhw. Felly, a all hi dynnu sylw at unrhyw drafodaethau, yn y cyfarfodydd hynny, a gafodd hi a Gweinidogion eraill i dynnu sylw at yr effaith niweidiol ar bensiynwyr Cymru ac, yn wir, ar gymunedau ledled Cymru? Oherwydd un peth yw sôn am ddiwygio'r fformiwla ariannu a hyblygrwydd cyllideb diwedd blwyddyn, ond peth arall yw'r canlyniad gwirioneddol a diriaethol pan ddaeth Llafur i rym ar 4 Gorffennaf sef diddymu lwfans tanwydd y gaeaf i bensiynwyr yma yng Nghymru. Felly, pa drafodaethau a gawsoch chi, Prif Weinidog, a pha drafodaethau a gafodd eich cydweithwyr chi yn y Cabinet?
Fe hoffwn i geisio deall hefyd, o ystyried gwrthwynebiad Ysgrifennydd Gwladol Cymru i gymryd rhan wirioneddol yn unrhyw un o argymhellion y comisiwn annibynnol, a oedd yn ddarn sylweddol o waith yr oedd Llywodraeth Cymru yn ei gefnogi yn ei daliadaeth gynharach, wedi 2021, sut ydych chi am gyflwyno'r cynigion hynny gydag ymgysylltiad Llywodraeth San Steffan, mewn gwirionedd, a chyflwyno'r gefnogaeth y mae Llywodraeth Cymru yn dymuno ei chyflawni yn San Steffan o ran datganoli agweddau ar y system gyfiawnder a meysydd eraill yn eich barn chi a fyddai'n cael eu cyflawni orau yma yng Nghymru. Nid yw'r Ceidwadwyr Cymreig na minnau o'r farn fod hynny'n wir, ond gan fod y darn hwnnw o waith wedi bod yn ddarn mor fawr i Lywodraeth Cymru ym mlynyddoedd cynnar y Senedd hon, mae'n ddiddorol ceisio deall, o ystyried yr oes newydd ragorol hon sydd gennym ni o ran cysylltiadau rhynglywodraethol, pan fyddwn ni'n gweld canlyniadau diriaethol gyda chynnydd o ran y comisiwn annibynnol ar newid cyfansoddiadol.
A'r cwestiwn olaf sydd gennyf iddi hi yw hwn: o ystyried pa mor fychan yw'r parch sydd ganddi at y berthynas rhyngddi â'r Prif Weinidog, a maint ei pharch at feithrin perthynas â Donald Trump—oherwydd mae hi'n rhoi'r ddwy berthynas ar yr un pedestal—sut mae hi, wrth symud ymlaen, am wneud yn siŵr y bydd hi'n gallu mynd i mewn drwy'r drws ffrynt i Rif 10 i gynnal y trafodaethau hynny gyda'r Prif Weinidog? Oherwydd mae'r bar yn isel iawn pan fyddwch chi'n dweud ar raglen deledu y byddai gennych chi well siawns o ddylanwadu ar Donald Trump nag ar arweinydd y blaid yn Llundain, sy'n Brif Weinidog y DU. Diolch i chi, Dirprwy Lywydd.
Thanks very much. I'm going to talk about my experience with the UK Government. To be honest, it was very limited. During the pandemic, to be fair, there were really strong relationships, very consistent discussions with people like Matt Hancock, people like Sajid Javid, and the moment they left the scene there was no relationship at all. That coincided with the time of absolute turmoil in your party. The real problem is that that turmoil infected everything that was going on in Government. They were wasted years, when people could have seen a difference in their lives. The fact is that that inter-governmental relationship absolutely broke down. I'm not sure how it worked for other members of the Government team, but I'm speaking for myself, and I can tell you that there was no relationship. So, I think you have got to take a degree of responsibility in the Tory party for that.
You talked about a dividend from Brexit. Well, I can't see much of a dividend from Brexit. Last week in a letter, you asked me to justify, after I spoke in First Minister's questions, how I could say that our exports have dropped. I hope you saw evidence to demonstrate that they have dropped. And also you promised in that referendum that Wales wouldn't be worse off financially, and it is. That is undeniable.
I don't know what's happened during the summer. It was a very strange summer, wasn't it? It was certainly a very strange summer for me. But it seemed like a bit of a strange summer for you, because you turned up at an agricultural show and you were genuinely asking people, 'Are you for or against devolution?' What a mad world you're living in, when you're sitting in this Parliament, and soon you're going to be going out and asking people about whether they should vote for you, and you're not even sure whether this place should exist. I've been in this position for 48 days—[Interruption.]
Diolch yn fawr iawn. Rwyf i am sôn am fy mhrofiad i gyda Llywodraeth y DU. A bod yn onest, roedd yn gyfyngedig iawn. Yn ystod y pandemig, a bod yn deg, roedd yna berthynas gref iawn, trafodaethau cyson iawn gyda phobl fel Matt Hancock, pobl fel Sajid Javid, ac o'r eiliad y gwnaethon nhw adael y llwyfan doedd dim unrhyw berthynas o gwbl. Roedd hynny'n gyfamserol ag amser y cwthrwfl llwyr yn eich plaid chi. Y gwir broblem yw bod y cythrwfl hwnnw wedi heintio popeth a oedd yn digwydd yn y Llywodraeth. Fe wastraffwyd y blynyddoedd hynny pryd y gallai pobl fod wedi gweld gwahaniaeth yn eu bywydau. Y gwir amdani yw bod y berthynas rynglywodraethol honno wedi chwalu yn llwyr. Dydw i ddim yn siŵr sut roedd hynny'n gweithio i aelodau eraill ar dîm y Llywodraeth, ond rwy'n siarad drosof fy hunan, ac rwyf i'n gallu dweud wrthych chi nad oedd yna berthynas. Felly, rwy'n credu ei bod yn rhaid i chi yn y blaid Dorïaidd gymryd rhywfaint o gyfrifoldeb am hynny.
Roeddech chi'n siarad am fudd yn sgil Brexit. Wel, nid wyf i'n gallu gweld llawer o fudd yn sgil Brexit. Yr wythnos diwethaf fe wnaethoch chi ofyn i mi, mewn llythyr, a fyddwn i'n cyfiawnhau, ar ôl i mi siarad yng nghwestiynau'r Prif Weinidog, sut y gallwn ddweud bod ein hallforion ni wedi lleihau. Rwy'n gobeithio eich bod chi wedi gweld tystiolaeth i ddangos eu bod nhw wedi lleihau. Ac fe wnaethoch chi addo hefyd yn y refferendwm hwnnw na fyddai Cymru yn waeth ein byd yn ariannol, ac mae hi felly arnom ni. Mae hynny'n ddiamheuol.
Dydw i ddim yn gwybod beth ddigwyddodd yn ystod yr haf. Roedd yn haf rhyfedd iawn, onid oedd? Roedd yn sicr yn haf rhyfedd iawn i mi. Ond mae'n ymddangos yn haf ychydig yn rhyfedd i chithau, oherwydd fe aethoch chi i sioe amaethyddol ac roeddech yn gofyn yn wirioneddol i bobl, 'A ydych chi o blaid neu yn erbyn datganoli?' Dyna fyd gwallgof rydych yn byw ynddo, yn eistedd yn y Senedd hon, ac ymhen ychydig amser byddwch chi'n mynd allan i ofyn i bobl a ddylen nhw fod yn pleidleisio drosoch chi, a dydych chi ddim yn sicr iawn a ddylai'r lle hwn fodoli hyd yn oed. Rwyf i wedi bod yn y swydd hon am 48 diwrnod—[Torri ar draws.]
Can we allow the First Minister to respond, please?
A gawn ni roi cyfle i'r Prif Weinidog ymateb, os gwelwch chi'n dda?
I've been in this position for 48 days, and as it happens, it turns out that I am managing to have lots of meetings with lots of people in the UK Government. So, I do have influence; I probably wouldn't have that influence with some people the other side of the Atlantic. So, it's great. The important thing for me is that, actually, we deliver as a result of those conversations. It is still very early days, but, already, we've delivered inflation-busting pay rises, we've delivered a better deal than you were able to offer in Tata, and we've also been able to work together on an expansion to rail services in north Wales. Those are three very tangible differences in 48 days. I think that's something we can be proud of. We've done that in 48 days. Just hold your breath, because there's a heck of a lot more coming.
Rwyf i wedi bod yn y swydd hon am 48 diwrnod, ac fel mae'n digwydd, mae'n ymddangos fy mod i'n llwyddo i gynnal llawer o gyfarfodydd gyda llawer o bobl yn Llywodraeth y DU. Felly, mae gen i ddylanwad; mae'n debyg iawn na fyddai'r un dylanwad hwnnw gennyf i ar rai pobl sydd ar yr ochr arall i'r Iwerydd. Felly, mae'n wych. Y peth pwysig i mi yw ein bod ni, mewn gwirionedd, yn cyflawni rhywbeth o ganlyniad i'r sgyrsiau hynny. Mae'n gynnar iawn o hyd, wrth gwrs, ond rydym ni eisoes wedi cyflwyno codiadau cyflog sydd ymhell dros gyfradd chwyddiant, rydym ni wedi cyflawni cytundeb gwell nag yr oeddech chi yn gallu ei gynnig yn Tata, ac rydym ni wedi gallu cydweithio hefyd ar ehangu gwasanaethau rheilffyrdd yn y gogledd. Dyna dri gwahaniaeth sylweddol iawn mewn 48 diwrnod. Rwy'n credu bod hwnnw'n rhywbeth y gallwn ni fod yn falch ohono. Fe wnaethom ni hynny mewn 48 diwrnod. Daliwch yn sownd, oherwydd mae llawer iawn i ddod eto.
The First Minister, very kindly, wanted to give me a lesson earlier this afternoon about how devolution works. Essentially, don't mention UK Government, don't mention Keir Starmer in the Welsh Parliament—we're here to talk about devolved things. And I get it, it is rather difficult. It turns out some of his actions are rather unpopular. Maybe it's, 'Don't be critical about Keir Starmer or UK Government.' Maybe I understood. But since then she's been more than happy to talk about Wales’s relationship with the UK Government in answer to other questions—how the relationship works on health and so on. And now we have this statement, at her instigation, literally about the relationship between Welsh Government and UK Government, reminding us that the nature of the relationship that Wales has with other parts of these islands and, yes, with the UK Government and the Prime Minister—I'll name him, Keir Starmer—is rather important. That's number 22, I think, isn't it? She really cannot pick and choose. I will hold him to account from here in the Welsh Parliament.
Roedd y Prif Weinidog, yn garedig iawn, yn awyddus i roi gwers i mi yn gynharach y prynhawn yma ar sut mae datganoli yn gweithio. Yn ei hanfod, peidiwch â sôn am Lywodraeth y DU, peidiwch â sôn am Keir Starmer yn Senedd Cymru—rydym ni yma i siarad am bethau datganoledig. Ac rwy'n deall hynny, mae'n anodd iawn. Mae'n ymddangos bod rhai o'i gamau ef yn weddol amhoblogaidd. Efallai mai 'Peidiwch â bod yn feirniadol am Keir Starmer na Llywodraeth y DU' oedd ystyr hynny. Efallai fy mod i wedi deall. Ond ers hynny mae hi wedi bod yn fwy na pharod i siarad am berthynas Cymru gyda Llywodraeth y DU wrth ateb cwestiynau eraill—sut mae'r berthynas yn gweithio o ran iechyd ac yn y blaen. Ac mae'r datganiad hwn gennym ni nawr, ar ei harchiad hi, yn llythrennol ynglŷn â'r berthynas rhwng Llywodraeth Cymru a Llywodraeth y DU, yn ein hatgoffa ni bod natur y berthynas sydd gan Gymru â rhannau eraill o'r ynysoedd hyn ac, ie, â Llywodraeth y DU a Phrif Weinidog y DU—fe wnaf ei enwi, Keir Starmer—yn eithaf pwysig. Dyna rif 22, rwy'n credu, onid e? Ni all hi ddewis a dethol mewn gwirionedd. Rwyf i am ei ddal ef i gyfrif o'r fan hon yn Senedd Cymru.
Dwy Lywodraeth Lafur yn gweithio mewn partneriaeth er budd bobl Cymru, dyna oedd yr addewid cyn yr etholiad cyffredinol. Dyna dŷn ni fod i'w gredu ydy'r egwyddor sy'n gyrru gwaith y Prif Weinidog newydd. Y broblem, wrth gwrs, ydy bod geiriau’r Prif Weinidog ei hun dros y dyddiau diwethaf wedi tanseilio’r addewid hwnnw. Mae'r cyfaddefiad gan y Prif Weinidog am ei diffyg dylanwad ar Keir Starmer—cymaint ag sydd ganddi hi dros Donald Trump oedd ei geiriau hi—yn achosi pryder.
Two Labour Governments working in partnership for the benefit of the people of Wales—that was the pledge before the general election. That's what we're supposed to believe is the principle driving the work of the new First Minister. The problem, of course, is that the words of the First Minister herself over the past few days have undermined that pledge. The admission from the First Minister on her lack of influence on Keir Starmer—as much influence as she has over Donald Trump, those were her own words—is a cause of concern.
I'll point to three examples of shortfalls in the so-called partnership in power between Labour in Welsh and UK Governments: (1) rather than having to rely on a conference press release, let's see the text of the agreement that underpins its cross-border health plan, so we can interrogate the governance and funding arrangements, otherwise we might think it was just a stunt; (2) a response to a recent Plaid Cymru written question revealed that the First Minister hadn't even tried to fight Wales’s corner on critical issues like devolution of the Crown Estate, something she claims to want urgently. Has the First Minister now had a conversation with the UK Government about the devolution of the Crown Estate? I hope she has. Has she pointed out that, as it stands, the Crown Estate is due to be handed more borrowing powers than her own Welsh Government, or that, as it's currently designed, GB Energy will provide more benefits to businesses and consumers in the south east of England than it will to communities in Wales? And (3), in her statement, the First Minister says she has raised fair funding with the Chancellor, but her concept of what is fair differs rather fundamentally from mine, I must say. She has already confirmed to me in writing that Labour will not honour its previous commitment to scrap the Barnett formula. Perhaps she can explain how she proposes to introduce fairness to a formula that is fundamentally unfair and which one of her predecessors just could not defend.
We know, don't we, that, under the last Tory Government, inter-governmental relations were a one-way street, I agree with the First Minister, with Westminster and Whitehall only wanting to dictate terms to this Senedd, and so often legislation was passed there over the heads of elected Members here, undermining the integrity of Welsh democracy. The evidence that the UK’s inter-governmental infrastructure in general doesn't work is overwhelming. The Institute for Government, UK in a Changing Europe, the Centre on Constitutional Change, among many others, all agree on this point, and the First Minister’s predecessor but one condemned it as 'not fit for purpose'.
But under a new UK Labour Government, what fundamentally has changed? Yes, there are some warmer words. We have some chummy photo shoots outside the Labour conference. But what has fundamentally changed? We don't know yet, for example, how the so-called council of nations and regions will work or whether it'll fit into the UK's existing IGR architecture. What little we know about the design of this new council is strikingly Anglocentric isn't it? We know something about planned relationships between central Government and English regions, but nothing, really, about what it means for Wales, or indeed how Wales, Scotland and Northern Ireland relate to each other. Perhaps the First Minister might explain a little about those relationships.
Rwyf i am dynnu sylw at dair enghraifft o ddiffygion yn y bartneriaeth honedig o ran grym rhwng Llafur yn Llywodraethau Cymru a'r DU: (1) yn hytrach na gorfod dibynnu ar ddatganiad i'r wasg yn y gynhadledd, gadewch i ni weld testun y cytundeb sy'n sail i'w chynllun iechyd trawsffiniol, er mwyn i ni allu archwilio'r trefniadau llywodraethu ac ariannu, fel arall efallai fe allem ni gredu mai dim ond stỳnt ydoedd; (2) roedd ymateb i gwestiwn ysgrifenedig diweddar gan Blaid Cymru yn datgelu nad oedd y Prif Weinidog hyd yn oed wedi ceisio ymladd cornel Cymru ar faterion hanfodol fel datganoli Ystad y Goron, rhywbeth y mae'n ei honni sydd ei angen ar frys. A ydy'r Prif Weinidog wedi cynnal trafodaeth gyda Llywodraeth y DU am ddatganoli Ystad y Goron erbyn hyn? Rwy'n gobeithio ei bod hi. A yw hi wedi nodi y bydd Ystad y Goron, fel mae pethau, yn cael mwy o bwerau benthyca na'i Llywodraeth Cymru ei hun, neu y bydd GB Energy yn darparu mwy o fuddiannau i fusnesau a defnyddwyr yn ne-ddwyrain Lloegr nag y bydd i gymunedau yng Nghymru? A (3), yn ei datganiad hi, mae'r Prif Weinidog yn dweud ei bod wedi codi mater arian teg gyda'r Canghellor, ond mae ei chysyniad o'r hyn sy'n deg yn wahanol iawn i fy un i, mae'n rhaid i mi ddweud. Mae hi wedi cadarnhau i mi yn ysgrifenedig eisoes na fydd Llafur yn anrhydeddu ei hymrwymiad blaenorol i gael gwared ar fformiwla Barnett. Efallai y gall hi esbonio sut mae hi'n bwriadu cyflwyno tegwch i fformiwla sy'n sylfaenol annheg nad oedd un o'i rhagflaenwyr hi'n gallu ei amddiffyn mewn gwirionedd.
Fe wyddom ni, onid ydym, o dan y Llywodraeth Dorïaidd ddiwethaf, fod cysylltiadau rhynglywodraethol wedi bod yn stryd unffordd ac yn hynny o beth rwy'n cytuno â'r Prif Weinidog, gyda San Steffan a Whitehall yn awyddus i wneud dim ond pennu telerau i'r Senedd hon, ac yn aml iawn fe gafodd deddfwriaeth ei phasio yno a oedd yn diystyru Aelodau etholedig yn y fan hon, ac roedd hynny'n tanseilio uniondeb democratiaeth Cymru. Mae'r dystiolaeth yn gwbl amlwg nad yw seilwaith rhynglywodraethol y DU yn gweithio yn gyffredinol. Mae'r Sefydliad Llywodraethu, UK in Changing Europe, a'r Centre on Constitutional Change, ymhlith llawer o rai eraill, i gyd yn cytuno ar y pwynt hwn, ac roedd rhagflaenydd ond un y Prif Weinidog yn condemnio hynny fel rhywbeth 'nad oedd yn addas i'r diben'.
Ond o dan Lywodraeth Lafur newydd y DU, beth sydd wedi newid yn sylfaenol? Oes, mae yna eiriau mwy tyner. Mae gennym ni ffotograffau cyfeillgar y tu allan i gynhadledd y Blaid Lafur. Ond beth sydd wedi newid yn sylfaenol? Ni wyddom eto, er enghraifft, sut y bydd y cyngor cenhedloedd a rhanbarthau bondigrybwyll yn gweithio neu a fydd yn cyd-fynd â phensaernïaeth cysylltiadau rhynglywodraethol bresennol y DU. Mae'r ychydig a wyddom ni am ddyluniad y cyngor newydd hwn yn drawiadol yn ffordd y mae'n canoli cymaint ar Loegr, onid ydyw? Fe wyddom ni rywbeth am y berthynas a gynlluniwyd rhwng y Llywodraeth ganolog a rhanbarthau Lloegr, ond dim o gwbl, mewn gwirionedd, am yr hyn y mae hynny'n ei olygu i Gymru, nac yn wir o ran sut bydd Cymru, yr Alban a Gogledd Iwerddon yn ymwneud â'i gilydd. Efallai y gallai'r Prif Weinidog esbonio ychydig am y perthnasoedd hynny.
Felly, dydy'r systemau presennol ddim yn effeithiol, ac mae'r hyn sy'n cael ei gynnig gan Lafur ar y gorau yn amwys ar hyn o bryd. Mae'r syniadau yn deillio yn rhywle o gomisiwn Gordon Brown. Digon gwan oedd argymhellion y comisiwn hwnnw yn y lle cyntaf, wrth gwrs, ond bellaf maen nhw wedi eu glastwreiddio i'r pwynt nad oes modd gobeithio am, heb sôn am wireddu, newid go iawn. Beth dŷn ni'n ei angen rŵan ydy Llywodraeth sydd wir am wthio'r ffiniau ar sut all berthynas rhwng gwahanol rannau o'r ynysoedd yma weithio yn effeithiol, a sefyll dros fuddiannau Cymru yn y trafodaethau allweddol efo'r Llywodraeth Lafur newydd, ac mae Plaid Cymru yn gofyn am y cyfle i gael gwneud hynny mewn modd adeiladol. A heb y math yna o agwedd, dydy'r addewid o newid yn golygu dim mewn gwirionedd. Ydy'r Prif Weinidog yn cytuno efo hynny?
So, the current systems aren't effective, and what's being proposed by Labour is at best ambiguous at the moment. The ideas emerge from somewhere in the Gordon Brown commission. The recommendations of that commission were quite weak in the first instance, of course, but now they've been diluted to a point that one can't even hope for, never mind deliver, real change. What we need now is a Government who will truly push the envelope in terms of how the relationship between different parts of these isles can work effectively, and stand up for the interests of Wales in those key discussions with the new Labour Government, and Plaid Cymru is asking for the opportunity to do that in a constructive manner. And without that kind of approach, the pledge of change is meaningless in reality. Would the First Minister agree with that?
Well, thanks very much, and, yes, 24 times now, and I'm sure we'll keep a tally on how many times you mention that particular word and how many times you really focus on the things that matter to the people in Wales.
I just wonder whether you actually want us to work together across the United Kingdom, because I'm telling you what, my understanding, from talking to people in the streets over the summer, is that they're very keen for us to work together with the UK Government when that is of benefit to us. So, I think it's important for us to look ahead. It's very early days. I mean, in 48 days, most of that in recess, I think actually we've achieved quite a lot. I think the fact that the finance Secretary has written to the Chancellor outlining the commitments and the things that we're looking for in the autumn budget—I think it's probably worth underlining some of those, and emphasising that, actually, that initial release of £13.5 million from the £80 million committed to support the Tata Steel transition—. It was sitting in the bank account under the Tories for a very long time. Within weeks it was released once we got into power. So, that wouldn't have been done without the new Labour Government. Opportunities to support research and development investment in Wales; we need to work in partnership on arrangements for post-EU funds. It's important, I think, for us to develop a programme of investment to ensure that disused coal tips are safe. We of course want to continue that case for a fair funding approach in the application of Barnett in relation to rail funding, and really highlight the opportunities to support the Welsh economy and the transition to net zero, by providing investment in Welsh ports and nuclear investment. So, there's a whole load of things, actually, that we've tried to pursue with the Government. There's a whole long list of things that everybody else is going to the Chancellor with, and she of course needs to find a way of filling that £22 billion black hole.
Just in terms of when that will happen, well, I think most of it will come up during the autumn statement. I think it was great to hear that austerity is ending, and that's something we certainly all welcome. And I think, probably, it is worth mentioning that we do agree in principle with the inter-governmental review that was introduced by the Conservatives. We do need a formal mechanism. The problem is, they didn't do anything with it. They had one meeting the entire time. So, the council of nations and regions, I think, is going to be a new approach to that, and will be meeting within the next few weeks.
Wel, diolch yn fawr iawn i chi, ac, ie, 24 o droeon nawr, ac rwy'n siŵr y byddwn ni'n gallu rhifo sawl tro y byddwch chi'n crybwyll y gair arbennig hwnnw a sawl tro y byddwch chi'n canolbwyntio mewn gwirionedd ar yr hyn sy'n bwysig i bobl Cymru.
Meddwl ydw i tybed a ydych chi wir yn awyddus i ni weithio gyda'n gilydd ledled y Deyrnas Unedig, oherwydd fe ddyweda' i wrthych chi, fy nealltwriaeth i, o fod yn siarad â phobl ar y strydoedd dros yr haf, yw eu bod nhw'n awyddus iawn i ni gydweithio â Llywodraeth y DU pan fo hynny er ein lles ni. Felly, rwy'n credu ei bod hi'n bwysig i ni edrych i'r dyfodol. Mae hi'n gynnar iawn ar hyn o bryd. Hynny yw, mewn 48 diwrnod, y rhan fwyaf o'r rheini yn nhoriad yr haf, rwyf i o'r farn ein bod wedi cyflawni cryn dipyn, mewn gwirionedd. Rwy'n credu bod y ffaith i'r Ysgrifennydd cyllid ysgrifennu at y Canghellor yn amlinellu'r ymrwymiadau a'r hyn yr ydym ni'n ei chwilio amdanyn nhw yng nghyllideb yr hydref—rwy'n credu ei bod hi'n werth tanlinellu rhai o'r pethau hynny, a phwysleisio, mewn gwirionedd, y rhyddhad cychwynnol hwnnw o £13.5 miliwn o'r £80 miliwn a ymrwymwyd i gefnogi trawsnewidiad Tata Steel—. Roedd hwnnw'n gorwedd yn y cyfrif banc am amser maith iawn o dan y Torïaid. Pan ddaethom ni i rym, fe'i rhyddhawyd ymhen wythnosau. Felly, ni fyddai hynny wedi cael ei gyflawni heb y Llywodraeth Lafur newydd. Cyfleoedd i gefnogi buddsoddiad ymchwil a datblygu yng Nghymru; mae angen i ni weithio mewn partneriaeth ar drefniadau ar gyfer cronfeydd ôl-UE. Mae'n bwysig, yn fy marn i, i ni ddatblygu rhaglen fuddsoddi i sicrhau y bydd tomenni glo segur yn ddiogel. Wrth gwrs, fe fyddwn ni'n parhau i ddadlau'r achos hwnnw dros ddull teg o ariannu wrth gymhwyso Barnett o ran cyllid rheilffyrdd, a thynnu sylw at y cyfleoedd i gefnogi economi Cymru a'r pontio i sero net, trwy ddarparu buddsoddiad ym mhorthladdoedd Cymru a buddsoddiad niwclear. Felly, mae yna doreth fawr o bethau, mewn gwirionedd, yr ydym ni wedi ceisio mynd ar eu trywydd gyda'r Llywodraeth. Mae yna restr hir o bethau y mae pawb arall wedi mynd at y Canghellor gyda nhw, ac wrth gwrs mae angen iddi ddod o hyd i ffordd o lenwi'r twll du ariannol hwnnw o £22 biliwn.
O ran pryd y bydd hynny'n digwydd, wel, rwy'n credu y bydd y rhan fwyaf o hynny'n dod i'r amlwg yn ystod datganiad yr hydref. Rwy'n credu ei bod hi'n wych cael clywed bod cyni yn dod i ben, ac mae hynny'n rhywbeth yr ydym ni gyd yn sicr yn ei groesawu. Ac rwy'n credu, mae'n debyg, ei bod hi'n werth sôn ein bod ni'n cytuno mewn egwyddor â'r adolygiad rhynglywodraethol a gyflwynwyd gan y Ceidwadwyr. Mae angen mecanwaith ffurfiol arnom ni. Y broblem yw, dydyn nhw ddim wedi gwneud unrhyw beth gyda hwnnw. Un cyfarfod gawson nhw yn yr holl amser yna. Felly, rwy'n credu y bydd cyngor y cenhedloedd a'r rhanbarthau yn ddull newydd o ymdrin â hyn, ac fe fydd yn cyfarfod yn yr wythnosau nesaf.
First Minister, Wales's economy is still struggling to find its way after the structural changes of the decline of heavy industries such as coal and steel, and substantial investment is required. In terms of how our new Labour UK Government can help, I do think Gordon Brown's report, 'A New Britain: Renewing our Democracy and Rebuilding our Economy', sets out practical measures to address those regional economic inequalities: substantial investment in clusters such as semiconductors and cyber security in south-east Wales; the transition to green steel; rebuilding our infrastructure, including rail and renewable energy; and relocating public sector jobs to Wales, where we have such a strong track record in areas such as Newport, where we have the statistics office, patent office, prison service, and passports, for example. So, First Minister, will you work with the UK Labour Government to deliver this badly needed support for our Welsh economy?
Prif Weinidog, mae economi Cymru yn dal i fod mewn trafferthion wrth ddod o hyd i'w ffordd o ran y newidiadau strwythurol yn sgil dirywiad diwydiannau trwm fel glo a dur, ac mae buddsoddiad sylweddol yn angenrheidiol. O ran sut y gall ein Llywodraeth Lafur newydd ni yn y DU fod o gymorth, rwy'n credu bod adroddiad Gordon Brown, 'A New Britain: Renewing our Democracy and Rebuilding our Economy', yn nodi mesurau ymarferol i fynd i'r afael â'r anghydraddoldebau economaidd rhanbarthol hynny: buddsoddiad sylweddol mewn clystyrau fel lled-ddargludyddion a seiberddiogelwch yn y de-ddwyrain; pontio i ddur gwyrdd; ailadeiladu ein seilwaith, gan gynnwys rheilffyrdd ac ynni adnewyddadwy; ac adleoli swyddi'r sector cyhoeddus i Gymru, lle mae enw mor dda gennym ni mewn ardaloedd fel Casnewydd, lle mae'r swyddfa ystadegau, y swyddfa batentau, y gwasanaeth carchardai, a'r swyddfa basbortau gennym ni, er enghraifft. Felly, Prif Weinidog, a wnewch chi weithio gyda Llywodraeth Lafur y DU i ddarparu'r cymorth hwn sydd ei angen yn ddirfawr ar ein heconomi ni yng Nghymru?
Diolch yn fawr, John, and you've always been such a strong advocate for devolution and the power of devolution to be able to change people's lives for good. I think it's probably worth underlining, as you say, the Gordon Brown report, but also mentioning the Independent Commission on the Constitutional Future of Wales. I think there are real opportunities for us to look at that and to make sure that we're driving forward with some of the recommendations in that.
You will know, John, that the absolute No. 1 priority of the new UK Labour Government is to grow the economy. We are very much on the same page as that, because we know, unless you grow the economy, you can't pay for your public services, so I do think that that is the right way to go about things. We've been through a really difficult time: we've had Brexit, we've had austerity, we've had COVID, we've had inflation. I do think that now is the time for hope, for people to look to the future, for us to grab the opportunities and to really drive forward a future that is bright and provides opportunities for the people in our communities. And those people in your community, John, really have some incredible opportunities now, particularly in things like the cyber cluster that exists in your area. These are cutting-edge jobs that are really transforming the lives of people and making sure that we stay safe, and we have that expertise within your community, and I think that's something we should absolutely celebrate.
Diolch yn fawr, John, ac rydych chi bob amser wedi eirioli yn gadarn iawn dros ddatganoli a grym datganoli i allu newid bywydau pobl er gwell. Rwy'n credu ei bod hi'n werth tanlinellu adroddiad Gordon Brown, fel roeddech chi'n sôn, ond gan sôn hefyd am y Comisiwn Annibynnol ar Ddyfodol Cyfansoddiadol Cymru. Rwy'n credu bod cyfleoedd gwirioneddol i ni edrych ar hynny a sicrhau ein bod yn bwrw ymlaen â rhai o'r argymhellion sydd yn hwnnw.
Fe wyddoch chi, John, mai blaenoriaeth gyntaf un Llywodraeth Lafur newydd y DU yw tyfu'r economi. Rydym ni ar yr un dudalen yn hynny o beth, oherwydd fe wyddom ni, heb i chi dyfu'r economi, ni fyddwch chi'n gallu talu am eich gwasanaethau cyhoeddus, felly rwy'n credu mai dyna'r ffordd briodol i ni fwrw iddi i wneud pethau. Fe fuom ni drwy gyfnod anodd iawn: fe gawson ni Brexit, fe gawson ni gyni, fe gawson ni COVID, fe gawson ni chwyddiant. Rwy'n credu mai nawr yw'r amser i obeithio, i bobl edrych i'r dyfodol, i ni afael yn y cyfleoedd ac ysgogi dyfodol sy'n wirioneddol ddisglair ac sy'n darparu cyfleoedd i'r bobl sydd yn ein cymunedau ni. Ac mae'r bobl hynny yn eich cymuned chi, John, yn cael cyfleoedd gwir anhygoel ar hyn o bryd, yn enwedig o ran pethau fel y clwstwr seiber sy'n bodoli yn eich ardal chi. Mae'r rhain yn swyddi blaengar sydd yn wirioneddol yn trawsnewid bywydau pobl ac yn sicrhau ein bod ni'n cadw'n ddiogel, ac mae'r arbenigedd hwnnw i'w gael yn eich cymuned chi, ac rwyf i'n llwyr o'r farn bod hwnnw'n rhywbeth i ni ei ddathlu.
Peredur Owen Griffiths fel Cadeirydd y Pwyllgor Cyllid.
Peredur Owen Griffiths as Chair of the Finance Committee.
Diolch, Dirprwy Lywydd. Hoffwn i wneud ychydig o sylwadau ar y datganiad yna, fel Cadeirydd y Pwyllgor Cyllid. Mae cysylltiadau rhynglywodraethol cryf yn hanfodol er mwyn i Lywodraethau’r DU gydweithio mewn ffordd adeiladol. Mae hwn yn fater y mae’r Pwyllgor Cyllid yn teimlo’n gryf yn ei gylch, yn enwedig mewn perthynas â materion cyllidebol. Dyna pam, cyn yr haf, y gwnaethom ni ddechrau ymchwiliad i effeithiolrwydd strwythurau cysylltiadau rhynglywodraethol, a thrafod y mecanwaith presennol ar gyfer datrys anghydfod. Ein nod yw cyhoeddi'r adroddiad hwn ac edrychaf ymlaen at gael cyflwyno'r ddadl yn y Siambr yma ar ran y Pwyllgor Cyllid yn ystod y tymor yma.
Ers inni ddechrau ein hymchwiliad, bu newidiadau sylweddol yn San Steffan, gyda Llywodraeth y Deyrnas Unedig yn newid, a hefyd newid personél o fewn Llywodraeth Cymru. Mae hyn yn gyfle i ailsefydlu perthnasoedd, a gobeithiwn y bydd ein hadroddiad yn helpu i gryfhau cysylltiadau rhynglywodraethol a sicrhau parch cydradd. Gyda hynny mewn golwg, ac o ystyried y dystiolaeth yr ydym ni wedi'i chael sy'n dangos pwysigrwydd cysylltiadau rhynglywodraethol effeithiol i ddatganoli cyllidebol, hoffwn ofyn i'r Prif Weinidog ymhelaethu ar ba drafodaethau penodol y mae hi ac Ysgrifennydd y Cabinet wedi'u cael gyda'r Canghellor a chyd-Weinidogion yn y Trysorlys ar wella prosesau sy’n gysylltiedig â chyllid, a beth yw ei gweledigaeth ar gyfer dyfodol cysylltiadau rhynglywodraethol o safbwynt materion cyllidebol.
Thank you, Dirprwy Lywydd. I'd like to make a few remarks in response to the statement, as Chair of the Finance Committee. Strong inter-governmental relations are essential for the Governments of the UK to work together constructively and collaboratively. This is an issue that the Finance Committee feels strongly about, especially in relation to fiscal matters. And that is why prior to the summer, we began an inquiry into the effectiveness of inter-governmental relations structures, and considered the current dispute resolution mechanisms. We aim to publish a report on this issue and I look forward to bringing forward a debate on the matter in this Siambr on behalf of the Finance Committee this term.
Since we began our inquiry, significant changes have taken place in Westminster, with a change in the UK Government and also a change in personnel within the Welsh Government. This is an opportunity to reset relationships, and we hope our forthcoming report will help to strengthen inter-governmental relations and ensure parity of esteem. And with that in mind, and given the evidence that we have received that demonstrates the importance of effective inter-governmental relations to fiscal devolution, I'd like to ask the First Minister to elaborate on what specific discussions she and the Cabinet Secretary have had with the Chancellor and her ministerial colleagues at the Treasury on improving processes relating to finance, and what her vision is for the future of inter-governmental relations with regard to fiscal matters.
Diolch yn fawr, Peredur, a diolch i chi am eich gwaith chi ar y pwyllgor. Dwi'n meddwl bod yna broses ffurfiol mewn lle, ond dyw hi ddim wedi cael ei defnyddio eto os oes yna anghydfod yn gyffredinol, ond does neb wedi defnyddio hynny eto. Ond dwi'n meddwl, o ran cyllid, mae’n bwysig ein bod ni'n sefydlu ffordd o wneud yn siŵr (1) fod ffordd gyda ni i sicrhau bod pobl yn gwybod beth sydd ei angen arnom ni; ond (2), os oes angen inni drafod ymhellach—fel dwi wedi bod yn trafod gyda’r Canghellor dros y penwythnos ar beth yw'n blaenoriaethau ni, beth rŷn ni eisiau ei weld yn y gyllideb—dwi'n meddwl ei bod hi'n bwysig wedyn ein bod ni’n cael cyfle i fynd ati. Ond y ffaith yw bod y pwerau, yr arian, gyda’r Trysorlys. Dyna ble mae hi. Mae yna broses o ran lle rŷn ni’n cael yr arian a phryd rŷn ni’n cael yr arian, ac, wrth gwrs, rŷn ni’n awyddus iawn bod yna newidiadau yn dod i’r ffordd rŷn ni’n cael ein hariannu, ac, yn amlwg, mae hwnna’n rhywbeth gwnes i drafod gyda hi, ac mae yna ffordd, dwi’n meddwl—. Dechrau’r drafodaeth yw hyn; mae lot mwy i fynd.
Thank you, Peredur, and thank you for your work on the committee. I think there is a formal process in place, but it hasn't yet been used in terms of disputes resolution, but nobody has used that process as of yet. But I think, in terms of funding, it is important that we establish a way of ensuring that we do have a means of ensuring that people know what we need, first of all, but, secondly, if we do need further discussions—as I have been discussing with the Chancellor over the weekend, in terms of what our priorities are, what we want to see contained within the budget—I think it's then important that we do have an opportunity to approach her. But the fact is that the powers and the money are held by the Treasury. That’s where it is. There is a process in terms of where we get the money from and when we get that money, and we are very keen that there are to be changes in the way that we are funded, and, clearly, that is something that I discussed with her. But we are just starting that discussion; there’s a long way to go.
First Minister, thank you, firstly, for your statement. The value to the Welsh people of having two Governments in Cardiff and London working together to improve their lives cannot be underestimated, and it has been missing for 14 long years. The Labour Prime Minister, Keir Starmer, has signalled a strong proposal for a new council of nations and regions, a mechanism to bring together the Governments and the mayors of combined authorities. That has also been missing. This new offer and fresh approach from a UK Labour Government vividly demonstrates the potential of a Welsh Labour Government working alongside a UK Labour Government, and sometimes it is hard to believe that this is a brand-new UK Labour Government—it has just been born. But it is an absolute fact that, after the appalling attack on UK finances—
Prif Weinidog, diolch i chi, yn gyntaf i gyd, am eich datganiad. Ni ellir peidio â gweld pa mor werthfawr i bobl Cymru yw bod dwy lywodraeth yng Nghaerdydd a Llundain sy'n cydweithio i wella eu bywydau, ac mae wedi hynny wedi bod yn eisiau am gyfnod maith o 14 blynedd. Mae Prif Weinidog Llafur y DU, Keir Starmer, wedi rhoi gwybod am y cynnig cadarn i greu cyngor newydd o genhedloedd a rhanbarthau, sef mecanwaith i ddod â'r Llywodraethau a meiri'r awdurdodau cyfun at ei gilydd. Mae hynny wedi bod yn eisiau hefyd. Mae'r cynnig newydd hwn a'r ymagwedd newydd hon oddi wrth Lywodraeth Lafur y DU yn eglur arddangos y posibiliadau wrth i Lywodraeth Lafur Cymru weithio ochr yn ochr â Llywodraeth Lafur y DU, ac mae hi'n anodd credu weithiau mai Llywodraeth Lafur newydd sbon yw hon yn y DU—mae hi newydd ei geni. Ond mae hi'n ffaith ddiymwad, wedi'r ymosodiad echrydus ar gyllid y DU—
You do need to ask your question now, please.
Mae angen i chi ofyn eich cwestiwn nawr, os gwelwch chi'n dda.
—during 14 long years of Conservative management, there is a great big hole to be filled. My question, First Minister: what policy areas and strategic opportunities have you identified that will be advanced via constructive dialogue alongside our UK Government colleagues that will support and benefit and help the people of Wales?
—yn ystod cyfnod maith o 14 blynedd dan reolaeth y Ceidwadwyr, mae yna dwll enfawr i'w lenwi. Fy nghwestiwn i, Prif Weinidog: pa feysydd polisi a chyfleoedd strategol a wnaethoch chi eu nodi a fydd yn cael eu datblygu ymhellach drwy gyfrwng deialog adeiladol â'n cydweithwyr yn Llywodraeth y DU a fydd yn cefnogi ac o fudd ac o gymorth i bobl Cymru?
Thanks very much, Rhianon, and you’re absolutely right, I think this is an opportunity now, with two Governments, one mission. And part of that mission will be economic growth, and some of that, I’m sure, will be debated through that new structure of the council of nations and regions. And I think it probably is worth talking about how we can learn from each other. The point of devolution is that we can do things differently. We don’t all have to be the same. We can adapt and adjust to what is needed within our own communities. And it was really useful to speak, for example, to Sadiq Khan about how they have rolled out free school meals to primary schools and what they’ve learnt already and where we can perhaps learn—just as we’ve rolled out that programme, what is the learning. Apparently, the very early indications are that it’s a super-successful programme. But Andy Burnham also—an opportunity for us to learn from him in terms of transport and what’s happening in care.
So, I think there’s an opportunity for us all to gather, to look at best practice, and it’s not a bad thing that we all do things differently; I think it’s something we should celebrate. But, just in terms of policy areas, the obvious one for us all to focus on is the economy. I think, when you look at the potential of green renewable energy, in particular in the Celtic sea, I think that is a huge opportunity. I don’t think it is something that we’ll be able to manage in Wales ourselves—you need incredibly deep pockets to be able to drive that kind of commitment and development forward, and that’s where partnership will be absolutely crucial.
Diolch yn fawr iawn, Rhianon, ac rydych chi'n hollol gywir, rwy'n credu bod hwn yn gyfle nawr, gyda dwy Lywodraeth sydd â'r un genhadaeth. A rhan o'r genhadaeth honno fydd twf economaidd, ac fe fydd rhywfaint o hynny, rwy'n siŵr, yn cael ei drafod drwy'r strwythur newydd hwn o gyngor cenhedloedd a rhanbarthau. Ac rwy'n credu ei bod hi'n werth sôn am y ffyrdd y gallwn ni ddysgu oddi wrth ein gilydd. Diben datganoli yw y gallwn ni wneud pethau mewn ffyrdd gwahanol. Nid oes raid i ni fod yn unffurf i gyd. Fe allwn ni addasu a newid yn ôl anghenion yn ein cymunedau ni ein hunain. Ac roedd hi'n ddefnyddiol iawn cael siarad, er enghraifft, â Sadiq Khan ynglŷn â sut maen nhw wedi cyflwyno prydau ysgol am ddim mewn ysgolion cynradd a'r hyn y gwnaethon nhw ei ddysgu eisoes ac y gallem ninnau eu dysgu efallai—yn union fel gwnaethom ni gyflwyno'r rhaglen honno, yr hyn a ddysgwyd. Mae'n debyg mai'r arwyddion cynnar iawn yw ei bod hi'n rhaglen hynod lwyddiannus. Ond mae Andy Burnham hefyd—cyfle i ni ddysgu oddi wrtho ef o ran trafnidiaeth a'r hyn sy'n digwydd ym maes gofal.
Felly, rwy'n credu bod cyfle i ni gyd ymgynnull, edrych ar arfer gorau, ac nid peth drwg yw ein bod ni i gyd yn gwneud pethau mewn ffyrdd amrywiol; rwy'n credu bod hwnnw'n rhywbeth i'w ddathlu. Ond, o ran meysydd polisi, yr un amlwg i bawb ohonom ni fod yn canolbwyntio arno yw'r economi. Rwy'n credu, pan edrychwch chi ar bosibiliadau ynni adnewyddadwy gwyrdd, yn enwedig yn y môr Celtaidd, rwy'n credu bod hwnnw'n gyfle aruthrol. Dydw i ddim yn credu ei fod yn rhywbeth y gallwn ni ei reoli yng Nghymru ar ein pennau ein hunain—mae angen ffynonellau anhygoel o ddwfn o arian i allu ysgogi'r math yna o ymrwymiad a datblygiad yn ei flaen, a dyna pryd y bydd partneriaeth yn gwbl allweddol.
After telling me to write to my MP about decisions taken by the UK Government that harm the people of Wales, and chiding Plaid Cymru for asking you to stand up for the people of Wales, I think I need to remind you about how the present devolution settlement works, Prif Weinidog, because the decisions of the UK Government directly affect many stated aims and ambitions and resources available to the Welsh Government. You’ve said you’d ensure that those decisions would work in the best interests of the people of Wales this afternoon. That’s what the community Secretary Carl Sargeant said at the time that was key to the decision made by the Welsh Government to drop child poverty targets in 2016. Check the record. And this has been repeated by his successors, including the former First Minister Mark Drakeford, and the current social justice Cabinet Secretary. So, that’s why I asked you to call on the UK Government to scrap the two-child limit and the benefit cap, because it affects 65,000 children in Wales. So, will you commit to that today, and will you commit to statutory child poverty targets? Those targets could perhaps prompt you to take a harder line with your UK Labour colleagues on this issue. Partnership rings hollow for those thousands of children in poverty in Wales.
Ar ôl dweud wrthyf i am ysgrifennu at fy AS ynglŷn â phenderfyniadau a wnaeth Llywodraeth y DU sy'n niweidiol i bobl Cymru, a cheryddu Plaid Cymru am ofyn i chi sefyll dros bobl Cymru, rwy'n credu bod angen i mi eich atgoffa chi am y ffordd y mae'r setliad datganoli presennol yn gweithio, Prif Weinidog, am fod penderfyniadau Llywodraeth y DU yn effeithio yn uniongyrchol ar lawer o'r amcanion a'r uchelgeisiau a nodwyd a'r adnoddau datganedig sydd ar gael i Lywodraeth Cymru. Rydych chi wedi dweud y byddwch chi'n sicrhau y byddai'r penderfyniadau hynny'n gweithio er mwyn pobl Cymru'r prynhawn yma. Dyna ddywedodd Carl Sargeant sef yr Ysgrifennydd cymunedau a oedd yn allweddol i'r penderfyniad a wnaeth Llywodraeth Cymru ar yr adeg honno i ostwng targedau tlodi plant yn 2016. Edrychwch chi ar y cofnod. Ac mae hyn wedi cael ei ailadrodd gan ei olynwyr, yn cynnwys y cyn Brif Weinidog Mark Drakeford, ac Ysgrifennydd cyfiawnder cymdeithasol presennol y Cabinet. Felly, dyna pam yr oeddwn i'n gofyn i chi alw ar Lywodraeth y DU i gael gwared ar y terfyn dau blentyn a'r cap budd-daliadau, gan fod hynny'n effeithio ar 65,000 o blant yng Nghymru. Felly, a wnewch chi ymrwymo i wneud hynny heddiw, ac a wnewch chi ymrwymo i dargedau statudol o ran tlodi plant? Efallai y gallai'r targedau hynny eich annog i gymryd ymagwedd fwy pendant gyda'ch cydweithwyr yn y DU o ran y mater hwn. Geiriau gwag yw'r sôn am bartneriaeth i'r miloedd hynny o blant sydd mewn tlodi yng Nghymru.
Well, what I will say, Sioned, is that devolution is a complex beast, but it is a beast where there are clear demarcation lines. And this place is about holding me to account for the things that I have power over. Now, of course we will try and influence, and of course we will have opinions on what is good and bad for Wales. But I can't pretend to run an entire UK Government and hold the entire UK Government to account every single week in this Chamber. If that's what you want to do, you should have gone to Westminster. Now, we will effect change where we can, and, when it comes to child poverty, you will know, because we've done this in partnership with you, that actually the fact that we have been able to deliver free school meals to primary school children is a direct approach to trying to resolve the issue of child poverty. So, we'll effect change where we can—[Interruption.]—where we can and how we can, but let's be clear: there are very clear demarcation lines in terms of what we're responsible for and what we're not.
Wel, yr hyn a ddywedaf i, Sioned, yw mai mater cymhleth iawn yw datganoli, ond mater ydyw lle ceir llinellau terfyn pendant. A diben y lle hwn yw fy nwyn i gyfrif am y pethau y mae gennyf i bŵer drostyn nhw. Nawr, wrth gwrs, fe fyddwn ni'n ceisio bod â dylanwad, ac wrth gwrs fe fydd gennym ni farn ynglŷn â'r hyn sydd er gwell ar er gwaeth i Gymru. Ond ni allaf i honni rhedeg Llywodraeth y DU gyfan a dwyn Llywodraeth y DU gyfan i gyfrif bob wythnos yn y Siambr hon. Os mai dyna'r hyn yr ydych chi'n dymuno ei wneud, fe ddylech chi fod wedi mynd i San Steffan. Nawr, fe fyddwn ni'n ceisio gwireddu newid pryd y gallwn ni, ac, o ran tlodi plant, fe wyddoch chi'n siŵr o fod, am ein bod ni wedi gwneud hynny mewn partneriaeth â chi, mae'r ffaith ein bod wedi gallu darparu prydau ysgol am ddim i blant ysgolion cynradd yn ddull uniongyrchol i geisio datrys problem tlodi plant. Felly, fe fyddwn ni'n gwireddu newid pryd y gallwn ni—[Torri ar draws.]—pryd y gallwn ni a sut y gallwn ni, ond gadewch i ni fod yn eglur: mae yna linellau terfyn pendant iawn o ran yr hyn yr ydym ni'n gyfrifol amdano a'r hyn nad ydym ni.
Mae Sioned Williams wedi ei gwneud hi'n glir pam mae cydweithio'n bwysig rhwng y lle yma a San Steffan. Ac mae'n bwysig bod hwnna'n digwydd pa bynnag blaid sydd mewn grym. Fel y gwnaeth Andrew R. T. Davies ei ddweud, roedd y Ceidwadwyr yn dangos rhyw barch at y setliad datganoledig—hynny tan Brexit; yn eironig wedyn i ddadl nes ymlaen Andrew, Brexit newidiodd hynny. Ond hoffwn i wybod, felly, mwy am gyngor y cenhedloedd. Fel y dywedodd Rhun ap Iorwerth, dŷn ni ddim yn gwybod llawer am y cyngor, er fy mod i'n hapus bod ymrwymiad gan Keir Starmer—sori, name count arall iddo fe—bod Keir Starmer yn mynd i fynychu'r cyfarfod. Dyw hynny ddim wedi digwydd lawer yn ystod y blynyddoedd diwethaf yma. Dwi'n gweld o'ch datganiad chi eich bod chi yn cefnogi'r newidiadau a wnaed nôl yn 2022 ar gyfer perthynas rhyng-lywodraethol. Sut felly bydd y cyngor newydd yn plethu i mewn i hynny, yn enwedig y cyngor sydd wedi cael ei sefydlu dim ond nôl yn 2022? Dŷn ni ddim moyn gormod o gynghorau, ydyn ni? Diolch yn fawr.
Sioned Williams has made it clear why co-operation is so important between this place and Westminster. And it's important that this happens regardless of what party is in power. As Andrew R.T. Davies said, the Conservatives did demonstrate some respect for the devolution settlement—that is, until Brexit; ironically, in terms of Andrew's later argument, it's Brexit that changed that situation. But I'd like to know, therefore, more about the council of the nations and regions. As Rhun ap Iorwerth said, we don't know a great deal about the council yet, although I was pleased to hear that Keir Starmer—sorry, another name count for him—is going to attend the meeting. That hasn't happened a great deal over the past few years. I see from your statement that you do support the changes that were made in 2022 in terms of the inter-governmental relationship. So, how will the new council of nations dovetail with these changes, especially in terms of the council that was established back in 2022? We don't want too many councils, do we? Thank you.
Diolch yn fawr. Well, I think all of this—. The Government's only been in position for a very few days in the United Kingdom, and they are working through things. We are looking at a date in a few weeks' time, when I'm sure some of those issues that you've pointed out—what is the relationship between the council of the nations and regions and the inter-governmental relations review, how will they pleat together—. Because, obviously, we don't want to duplicate unnecessarily, but there are different players in the different groups. So, clearly, there will need to be a conversation around that.
Diolch yn fawr. Wel, rwy'n credu bod hyn i gyd—. Am ychydig ddyddiau yn unig y mae'r Llywodraeth wedi bod mewn grym yn y Deyrnas Unedig, ac maen nhw'n gweithio eu ffordd drwy bethau. Rydym ni'n edrych ar ddyddiad ymhen ychydig wythnosau, pryd rwy'n siŵr y bydd rhai o'r materion hynny y gwnaethoch chi dynnu sylw atyn nhw—ffurf y berthynas rhwng cyngor y cenhedloedd a'r rhanbarthau a'r adolygiad o gysylltiadau rhynglywodraethol, sut y byddan nhw'n plethu gyda'i gilydd—. Oherwydd, yn amlwg, nid ydym ni'n awyddus i ddyblygu yn ddiangen, ond fe geir gwahanol weithredwyr yn y gwahanol grwpiau. Felly, yn amlwg, fe fydd angen trafodaeth ynglŷn â hynny.
Ac yn olaf, Alun Davies.
And finally, Alun Davies.
I'm grateful to you, Deputy Presiding Officer. First Minister, I also welcome the change in tone that we've seen over the last few months. It's a really refreshing breath of fresh air to see Ministers in London who actually seek out and want to engage with Ministers here in Cardiff and elsewhere. There are two areas of policy that I would like to see us focus upon and to debate further. First of all is the levelling-up agenda that was pursued, somewhat haphazardly, by previous Conservative Governments. Now, we know that that was targeted at constituencies where they hoped to win in the last general election, and we know that it was targeted away from people who were living in poverty. It is important and several organisations have contacted me in Blaenau Gwent who want to see a regional policy pursued by the countries of the United Kingdom. The previous policies were all delivered here, of course, in Cardiff Bay, and were determined by the Welsh Government. So, I'd like to understand how you intend pursuing this.
And the second issue is that of the overall funding framework. It is important that Wales is funded on the basis of need, and not simply on the basis of population. We've seen the UK Government—
Rwy'n ddiolchgar i chi, Dirprwy Lywydd. Prif Weinidog, rwyf innau'n croesawu'r newid o ran ymagwedd a welsom ni dros y misoedd diwethaf. Mae hi'n chwa o awyr iach i fod â Gweinidogion yn Llundain sydd wir yn chwilio am ymgysylltiad ac yn awyddus i ymgysylltu â Gweinidogion yma yng Nghaerdydd ac mewn mannau eraill. Mae dau faes polisi yr hoffwn ein gweld yn canolbwyntio arnyn nhw ac i drafod ymhellach. Yn gyntaf oll y mae'r agenda ffyniant bro a ddilynwyd, mewn ffordd rywsut-rywsut braidd, gan Lywodraethau Ceidwadol blaenorol. Nawr, fe wyddom ni fod hynny wedi cael ei anelu at etholaethau lle roedden nhw'n gobeithio ennill yn yr etholiad cyffredinol diwethaf, ac fe wyddom ni ei fod wedi cael ei ddargyfeirio oddi wrth bobl a oedd yn byw mewn tlodi. Mae hynny'n bwysig ac mae sawl sefydliad wedi cysylltu â mi ym Mlaenau Gwent sy'n dymuno gweld polisi rhanbarthol yn cael ei ddilyn gan wledydd y Deyrnas Unedig. Fe gyflwynwyd y polisïau blaenorol i gyd yn y fan hon, wrth gwrs, ym Mae Caerdydd, ac fe'u pennwyd gan Lywodraeth Cymru. Felly, fe hoffwn i gael deall sut rydych chi'n bwriadu mynd ar ôl hyn.
A'r ail fater yw mater y fframwaith cyllido cyffredinol. Mae hi'n bwysig bod Cymru'n cael ei hariannu ar sail angen, ac nid ar sail poblogaeth yn unig. Fe welsom ni Lywodraeth y DU—
You need to conclude now, Alun.
Mae angen i chi gloi nawr, Alun.
—change the basis of the funding formula for Northern Ireland. And if it's good enough for Northern Ireland, it's good enough for Wales.
—newid sail y fformiwla ariannu ar gyfer Gogledd Iwerddon. Ac os yw hynny'n ddigon da i Ogledd Iwerddon, mae'n ddigon da i Gymru.
Thanks very much, Alun. You're quite right—I think the major difference when the money came via the European Union is there were some objective criteria for it, there was a basis on which money was distributed, and that was very much done on the basis of need. Of course, you're quite right, I think it was naked political manipulation in terms of how the money for the levelling-up fund was redistributed, and, of course, the shared prosperity fund just bypassed the Welsh Ministers, and that's not a good way for us to make sure that we're using public money in the best way possible.
But I do think we have to recognise that we are keen to see some reform. We've always said that we're interested in seeing a financial settlement that is on the basis of relative need, and that's set out in our 'Reforming the Union'. That reform will, however, need to be agreed by all four nations and set within a new fiscal agreement, and I think it makes sense for that to be overseen and operated by a body that's independent of the UK Government. Now, we're not there yet, and I think it's a discussion that we need to continue to have, but our priority in the near term is to ensure the current funding formula delivers for Wales, and we'll continue to make the case for that. And it's also worth noting that the Independent Commission on the Constitutional Future of Wales, in its final report, highlighted that growing case for a review of the funding of the devolved Governments to be led jointly by the UK and devolved Governments. I think, just in terms of Barnett, we've just got to be very careful that whatever happens we mustn't see any funding that comes to Wales be reduced.
Diolch yn fawr iawn i chi, Alun. Rydych chi'n hollol iawn—rwy'n credu mai'r gwahaniaeth mawr pan fyddai'r arian yn dod drwy'r Undeb Ewropeaidd oedd bod yna rai meini prawf gwrthrychol ar gyfer hwnnw, roedd yna sail ar gyfer dosbarthu'r arian, ac roedd hynny'n digwydd i raddau helaeth iawn ar sail yr angen. Wrth gwrs, rydych chi'n hollol iawn, rwy'n credu mai ymdriniaeth wleidyddol gwbl amlwg oedd sut y cafodd yr arian ar gyfer y gronfa ffyniant bro ei ailddosbarthu, ac, wrth gwrs, roedd y gronfa ffyniant gyffredin newydd yn osgoi Gweinidogion Cymru, ac nid yw honno'n ffordd dda i sicrhau ein bod ni'n defnyddio arian cyhoeddus yn y ffordd orau bosibl.
Ond rwyf i o'r farn ei bod hi'n rhaid i ni gydnabod ein bod ni'n dymuno gweld rhywfaint o ddiwygio. Rydym ni wedi dweud bob amser y byddai hi'n dda iawn gennym ni weld setliad ariannol sydd ar sail angen cymharol, ac fe nodwyd hynny yn ein hadroddiad, 'Diwygio'r Undeb'. Serch hynny, fe fydd angen i'r pedair gwlad gytuno ar y diwygio hwnnw a'i ddodi mewn cytundeb cyllidol newydd, ac rwy'n credu ei bod hi'n gwneud synnwyr i hynny gael ei oruchwylio a'i weithredu gan gorff sy'n annibynnol oddi ar Lywodraeth y DU. Nawr, nid ydym ni wedi cyrraedd y sefyllfa honno eto, ac rwy'n credu bod honno'n drafodaeth y mae angen i ni barhau â hi, ond ein blaenoriaeth yn y tymor agos yw sicrhau bod y fformiwla ariannu gyfredol yn darparu ar gyfer Cymru, ac fe fyddwn ni'n parhau i ddadlau dros hynny. Ac mae'n werth nodi bod y Comisiwn Annibynnol ar Ddyfodol Cyfansoddiadol Cymru, yn ei adroddiad terfynol, yn tynnu sylw hefyd at yr achos cynyddol dros gynnal adolygiad o ariannu'r Llywodraethau datganoledig a arweinir ar y cyd gan y DU a'r Llywodraethau datganoledig. Rwyf i o'r farn, o ran Barnett yn unig, ei bod hi'n rhaid i ni fod yn ofalus iawn, beth bynnag sy'n digwydd, nad ydym ni'n gweld unrhyw leihad yn gyllid a fyddai'n dod i Gymru.
Diolch i'r Prif Weinidog.
I thank the First Minister.
Eitem 4 heddiw yw datganiad gan y Gweinidog Plant a Gofal Cymdeithasol: y fframwaith cenedlaethol ar gyfer comisiynu gofal a chymorth yng Nghymru. A galwaf ar y Gweinidog i wneud y datganiad—Dawn Bowden.
Item 4 today is a statement by the Minister for Children and Social Care: the national framework for the commissioning of care and support in Wales. And I call on the Minister to make the statement—Dawn Bowden.
Diolch, Dirprwy Lywydd. Now, as Minister for Children and Social Care, it's a great responsibility and an honour to represent and champion the sector within Government. Last week, the Prif Weinidog announced priorities shaped by the people of Wales, and she made it clear that improving access to social care is a major part of this Government’s priorities to provide iechyd da, good health. A lot has already been done to improve access to social care. We launched the national office for care and support and the first social care workforce partnership in the UK. We are making great progress transforming children’s services and introduced the groundbreaking social care Bill.
Now, over my time as Minister with responsibility for social care, I've had the privilege and the opportunity to visit services delivering real change. I've witnessed examples of progressive practice that are championing good outcomes for the people of Wales. I've also seen first-hand the talented and tireless social care workforce who are the beating heart of the system in Wales. They, and the citizens in need of care and support, provide me with the motivation to move forward to deliver on this important policy and tackle the challenges that still lie ahead. At the heart of everything we do is the simple but essential ambition to enable people to live their lives to the fullest. This is reflected in the laws and policies that govern us and our statutory partners who deliver to our local populations.
Since the Social Services and Well-being (Wales) Act 2014 came into force, we've remained steadfastly committed to achieving its aims to meet the care and support needs of people in Wales. The rebalancing care and support programme recognised that improving the way in which care and support is commissioned is one of the key ways that we can facilitate positive changes to enable the consistent and effective implementation of the Act. By applying the Act’s principles to commissioning, the national framework paves the way for a simpler system, in which the provision of care and support can be rebalanced to meet the needs of people in Wales. And that's why we've developed and brought into force on 1 September a new code of practice that establishes a national framework for commissioning care and support. The framework puts in place national principles and standards to guide and align commissioning practices to the aims of the Act. It aims to reduce complexity and drive consistency of approach and ultimately improve outcomes.
The framework will move commissioning practices away from price-driven contracts towards a system in which the principal driver for services is quality and social value. We will have a clear focus on delivering the personal and individual outcomes that matter to people, rather than taking a task-based approach. This framework will ensure that individuals are at the centre of planning the care and support services that they receive, and that those services are available. We must also create a system in which social care provision is sustainable and effectively managed to meet the current and future needs of our people.
So, what does improving access to social care mean and how will the national framework contribute to the delivery of this priority aim? It means that people all across Wales will be able to exercise their right to seek and to be provided with the care and support services that meet their individual needs and help them to achieve their desired outcomes and to live their lives to the full. The principle of what matters to individuals is embedded in the code’s principles and standards and, combined with its provisions relating to people’s rights, will help facilitate effective and efficient access to services.
There are specific provisions within the standards that require the commissioning of care and support services to be co-produced with individuals in need of care and support, with their voice and control central. This is a central principle of the Act, but the specific application to commissioning should facilitate positive changes to ensure timely and easy access to services. Local authorities, health boards and NHS trusts will be enabled to effectively plan and ensure that the full range of care and support services that are required by, and matter to, individuals in their areas are sufficiently available to everyone who needs them at the time they are needed.
It’s clear that the national framework will play a pivotal role in how we will deliver this Government’s renewed commitment to improve access to social care, which contributes significantly to our overall endeavour to provide iechyd da, good health. We will drive this transformation through strong leadership at all levels, so that relationships, fair work and value is central to commissioning care and support.
The National Office for Care and Support, which came into place in April 2024, will play a key role in supporting partners to implement the national framework to realise our joint aims and ambitions. We’ve already started delivering a package of support to help partners understand and implement the national framework. The national office, in partnership with the national commissioning board, delivered nine awareness-raising sessions, attended by over 450 stakeholders from across the sector. This has provided invaluable information to inform the support that the national office will provide to partners to implement the national framework. Building on this, we will be delivering further events across Wales this autumn.
The national office has also launched a toolkit of resources to support commissioners to work in line with the principles and standards in the national framework. This toolkit is publicly available and hosted on the Social Care Wales communities platform. As well as supporting implementation of the framework, the national office is developing, through ongoing dialogue with commissioners and the wider sector, a mechanism for monitoring the progress of implementation. This process will also inform the biannual review and revision of the national framework to ensure that it remains current whilst aligned to the aspirations of the Act. This clearly fits our renewed focus on delivery, accountability and improved productivity.
In line with this approach, I will keep Members updated on the progress of the implementation of the national framework. I look forward to sharing the positive changes it is making to social care in Wales and how it is helping to achieve the Government’s ambition of improving access to social care. Diolch yn fawr.
Diolch, Dirprwy Lywydd. Nawr, fel y Gweinidog Plant a Gofal Cymdeithasol, mae'n gyfrifoldeb mawr ac yn anrhydedd i gynrychioli a hyrwyddo'r sector o fewn y Llywodraeth. Yr wythnos diwethaf, cyhoeddodd y Prif Weinidog flaenoriaethau a luniwyd gan bobl Cymru, a nododd yn glir fod gwella mynediad at ofal cymdeithasol yn rhan fawr o flaenoriaethau'r Llywodraeth hon i ddarparu iechyd da. Mae llawer eisoes wedi'i wneud i wella mynediad at ofal cymdeithasol. Fe wnaethon ni lansio'r swyddfa genedlaethol ar gyfer gofal a chymorth a'r bartneriaeth gyntaf ar gyfer y gweithlu gofal cymdeithasol yn y DU. Rydym yn gwneud cynnydd gwych yn trawsnewid gwasanaethau plant ac fe wnaethon ni gyflwyno'r Bil gofal cymdeithasol arloesol.
Nawr, yn ystod fy nghyfnod fel Gweinidog â chyfrifoldeb am ofal cymdeithasol, rwyf wedi cael y fraint a'r cyfle i ymweld â gwasanaethau sy'n cyflawni newid go iawn. Rwyf wedi gweld enghreifftiau o arferion blaengar sy'n hyrwyddo canlyniadau da i bobl Cymru. Rwyf hefyd wedi gweld drosof fi fy hun y gweithlu gofal cymdeithasol talentog a diflino sy'n ganolog i'r system yng Nghymru. Maen nhw, a'r dinasyddion sydd angen gofal a chymorth, yn rhoi'r cymhelliant i mi symud ymlaen i gyflawni'r polisi pwysig hwn a mynd i'r afael â'r heriau sydd o'n blaenau o hyd. Wrth wraidd popeth a wnawn mae'r uchelgais syml ond hanfodol i alluogi pobl i fyw eu bywydau'n llawn. Adlewyrchir hyn yn y deddfau a'r polisïau sy'n ein llywodraethu ni a'n partneriaid statudol sy'n cyflawni i'n poblogaethau lleol.
Ers i Ddeddf Gwasanaethau Cymdeithasol a Llesiant (Cymru) 2014 ddod i rym, rydym wedi parhau i fod yn gwbl ymrwymedig i gyflawni ei nodau i ddiwallu anghenion gofal a chymorth pobl yng Nghymru. Roedd y rhaglen ailgydbwyso gofal a chymorth yn cydnabod bod gwella'r ffordd y mae gofal a chymorth yn cael eu comisiynu yn un o'r ffyrdd allweddol y gallwn ni hwyluso newidiadau cadarnhaol er mwyn galluogi'r Ddeddf i gael ei gweithredu'n gyson ac yn effeithiol. Trwy gymhwyso egwyddorion y Ddeddf at gomisiynu, mae'r fframwaith cenedlaethol yn paratoi'r ffordd ar gyfer system symlach, lle gellir cydbwyso'r ddarpariaeth gofal a chymorth i ddiwallu anghenion pobl yng Nghymru. A dyna pam rydym wedi datblygu cod ymarfer newydd a ddaeth i rym ar 1 Medi sy'n sefydlu fframwaith cenedlaethol ar gyfer comisiynu gofal a chymorth. Mae'r fframwaith yn rhoi egwyddorion a safonau cenedlaethol ar waith i lywio ac alinio arferion comisiynu â nodau'r Ddeddf. Ei nod yw lleihau cymhlethdod a sbarduno dull cyson o weithredu, a gwella canlyniadau yn y pen draw.
Bydd y fframwaith yn symud arferion comisiynu i ffwrdd oddi wrth gontractau sy'n cael eu llywio gan brisiau tuag at system lle mae'r prif sbardun ar gyfer gwasanaethau yw ansawdd a gwerth cymdeithasol. Bydd gennym ffocws clir ar gyflawni'r canlyniadau personol ac unigol sy'n bwysig i bobl, yn hytrach na mabwysiadu dull sy'n seiliedig ar dasgau. Bydd y fframwaith hwn yn sicrhau bod unigolion wrth wraidd y gwaith o gynllunio'r gwasanaethau gofal a chymorth y maent yn eu derbyn, a bod y gwasanaethau hynny ar gael. Rhaid i ni hefyd greu system lle mae'r ddarpariaeth gofal cymdeithasol yn gynaliadwy ac yn cael ei rheoli'n effeithiol i ddiwallu anghenion ein pobl, nawr ac yn y dyfodol.
Felly, beth mae gwella mynediad at ofal cymdeithasol yn ei olygu a sut fydd y fframwaith cenedlaethol yn cyfrannu at gyflawni'r nod blaenoriaeth hwn? Mae'n golygu y bydd pobl ledled Cymru yn gallu arfer eu hawl i geisio a chael y gwasanaethau gofal a chymorth sy'n diwallu eu hanghenion unigol ac sy'n eu helpu i gyflawni eu canlyniadau dymunol ac i fyw eu bywydau'n llawn. Mae'r egwyddor o'r hyn sy'n bwysig i unigolion wedi'i hymgorffori yn egwyddorion a safonau'r cod ac, ynghyd â'i ddarpariaethau sy'n ymwneud â hawliau pobl, bydd yn helpu i hwyluso mynediad effeithiol ac effeithlon at wasanaethau.
Mae darpariaethau penodol o fewn y safonau sy'n ei gwneud yn ofynnol i'r gwaith o gomisiynu gwasanaethau gofal a chymorth gael ei gyd-gynhyrchu gydag unigolion sydd angen gofal a chymorth, gyda'u llais a'u rheolaeth yn ganolog. Mae hon yn egwyddor sy'n ganolog i'r Ddeddf, ond dylai ei chymhwyso'n benodol i gomisiynu hwyluso newidiadau cadarnhaol i sicrhau mynediad amserol a hawdd i wasanaethau. Bydd awdurdodau lleol, byrddau iechyd ac ymddiriedolaethau'r GIG yn cael eu galluogi i gynllunio'n effeithiol a sicrhau bod yr ystod lawn o wasanaethau gofal a chymorth sydd eu hangen ar unigolion yn eu hardaloedd, ac sy'n bwysig iddynt, ar gael yn ddigonol i bawb sydd eu hangen ar yr adeg y mae eu hangen.
Mae'n amlwg y bydd y fframwaith cenedlaethol yn chwarae rhan ganolog yn y ffordd y byddwn ni'n cyflawni ymrwymiad o'r newydd y Llywodraeth hon i wella mynediad at ofal cymdeithasol, sy'n cyfrannu'n sylweddol at ein hymdrechion cyffredinol i ddarparu iechyd da. Byddwn yn llywio'r trawsnewidiad hwn trwy arweinyddiaeth gref ar bob lefel, fel bod perthnasoedd, gwaith teg a gwerth yn ganolog i gomisiynu gofal a chymorth.
Bydd y Swyddfa Genedlaethol dros Ofal a Chymorth, a sefydlwyd ym mis Ebrill 2024, yn chwarae rhan allweddol wrth gefnogi partneriaid i weithredu'r fframwaith cenedlaethol i wireddu ein nodau a'n huchelgeisiau ar y cyd. Rydym eisoes wedi dechrau cyflwyno pecyn cymorth er mwyn helpu partneriaid i ddeall y fframwaith cenedlaethol a'i weithredu. Cynhaliodd y swyddfa genedlaethol, mewn partneriaeth â'r bwrdd comisiynu cenedlaethol, naw sesiwn codi ymwybyddiaeth, a fynychwyd gan dros 450 o randdeiliaid o bob rhan o'r sector. Mae hyn wedi darparu gwybodaeth amhrisiadwy i lywio'r gefnogaeth y bydd y swyddfa genedlaethol yn ei rhoi i bartneriaid i weithredu'r fframwaith cenedlaethol. Gan adeiladu ar hyn, byddwn yn cynnal digwyddiadau pellach ledled Cymru yn ystod yr hydref.
Mae'r swyddfa genedlaethol hefyd wedi lansio pecyn cymorth o adnoddau i gefnogi comisiynwyr i weithio yn unol ag egwyddorion a safonau'r fframwaith cenedlaethol. Mae'r pecyn cymorth hwn ar gael i'r cyhoedd ac yn cael ei gynnal ar blatfform cymunedau Gofal Cymdeithasol Cymru. Yn ogystal â chefnogi'r gwaith o weithredu'r fframwaith, mae'r swyddfa genedlaethol yn datblygu, trwy ddeialog barhaus â chomisiynwyr a'r sector ehangach, fecanwaith ar gyfer monitro hynt y gwaith gweithredu. Bydd y broses hon hefyd yn llywio'r gwaith o adolygu a diwygio'r fframwaith cenedlaethol, a fydd yn digwydd bob dwy flynedd, er mwyn sicrhau ei fod yn parhau i fod yn gyfredol ac yn cyd-fynd â dyheadau'r Ddeddf ar yr un pryd. Mae hyn yn amlwg yn cyd-fynd â'n ffocws o'r newydd ar ddarparu, atebolrwydd a gwell cynhyrchiant.
Yn unol â'r dull gweithredu hwn, byddaf yn rhoi'r wybodaeth ddiweddaraf i'r Aelodau am y cynnydd sy'n cael ei wneud wrth roi'r fframwaith cenedlaethol ar waith. Edrychaf ymlaen at rannu'r newidiadau cadarnhaol y mae'n eu gwneud i ofal cymdeithasol yng Nghymru a sut mae'n helpu i gyflawni uchelgais y Llywodraeth o wella mynediad at ofal cymdeithasol. Diolch yn fawr.