Cynulliad Cenedlaethol Cymru

Prynhawn da a chroeso, bawb, i’r Cyfarfod Llawn. Yr eitem gyntaf y prynhawn yma fydd y cwestiynau i’r Prif Weinidog, ac mae’r cwestiwn cyntaf gan Rhys ab Owen.

Dyw amddiffyn ac allforion amddiffyn ddim yn faterion sydd wedi’u datganoli. Felly, nid ydym ni wedi cael trafodaethau ar y mater yma. 

Diolch yn fawr, Brif Weinidog. Rôn i’n meddwl efallai mai dyna fyddai eich ateb chi. Ond mae dros 160 o gwmnïau yng Nghymru yn cyflenwi'r sector amddiffyn ac arfau ym Mhrydain a thu hwnt. Ac os cyflawnir troseddau rhyfel gydag arfau sydd wedi cael eu cynhyrchu yma, yna mae e'n creu atebolrwydd troseddol o dan gyfraith ryngwladol. Dyna pam y dywedodd Keir Starmer yn ddiweddar mai penderfyniad cyfreithiol ac nid penderfyniad polisi oedd gwahardd 30 o drwyddedau allforio arfau i Israel. Efallai na fyddai atebolrwydd troseddol i ni yma yn y Senedd, ond, yn sicr, mi fyddai yna atebolrwydd moesol pe byddai arfau sy’n cael eu cynhyrchu yma yn cael eu defnyddio ar gyfer troseddau rhyfel.

Hefyd, mae yna gonsýrn am gynlluniau pensiwn awdurdodau lleol a chyrff cyhoeddus sy’n mynd yn groes i’r Ddeddf partneriaeth gymdeithasol, ac sydd efallai’n cael eu defnyddio i gyllido cwmnïau sy’n ymwneud â throseddau rhyfel. A wnaiff y Prif Weinidog, felly, ymrwymiad y bydd hi a’i Llywodraeth yn cydweithio â Llywodraeth y Deyrnas Unedig, ac yn cydweithio â chyrff cyhoeddus, i sicrhau nad yw Cymru, y genedl noddfa, yn rhan o unrhyw droseddau rhyfel? Diolch yn fawr.

Jest o ran nod y gyfundrefn drwyddedu, UK Exports sy’n gyfrifol am sicrhau nad yw allforion yn syrthio i ddwylo’r rhai sydd ddim yn gynghreiriaid i ni. Y Llys Troseddol Rhyngwladol sydd yn gyfrifol am ymchwilio troseddau rhyfel honedig. Ond dwi’n meddwl ei bod hi hefyd yn bwysig i nodi bod allforion yn bwysig. Mae hwnna’n fater gwahanol, ond mae’n bwysig, dwi’n meddwl, ein bod ni’n gadael i’r Deyrnas Unedig gymryd yr awenau ar bwnc sydd, wrth gwrs, o dan eu cyfrifoldeb nhw.

Cwestiynau nawr gan arweinwyr y pleidiau. Arweinydd y Ceidwadwyr, Andrew R.T. Davies.

Arweinydd Plaid Cymru, Rhun ap Iorwerth.

Mae dewis deintyddiaeth, os caf i ddweud, fel enghraifft o lwyddiant Llafur yng Nghymru yn rhyfeddol. Efallai ei bod hi’n gallu dewis rhyw ystadegyn neu ddau sy'n swnio’n dda, ond mae hi’n gwybod, siawns, mai canfyddiad pobl yn gyffredinol ydy bod deintyddiaeth NHS yng Nghymru ar ei liniau. Mi wnaeth yna ddeintyddfa arall yn fy etholaeth i gau ei drysau i driniaethau NHS yr wythnos diwethaf. Datganiad dechrau cynhadledd oedd hwnnw am gydweithio ar yr NHS, wrth gwrs, rhywbeth i dawelu’r dyfroedd yn fewnol.

Ymgais arall, wrth gwrs, i dawelu’r dyfroedd oedd i ohirio pleidlais yn y gynhadledd ar daliadau tanwydd y gaeaf—cynnig gan undebau i wrthdroi penderfyniad creulon Keir Starmer a Rachel Reeves. Roeddwn i'n darllen yn gynharach eiriau gan Weinidog busnes Llafur, Jonathan Reynolds, am y taliad gaeaf. ‘Doedd yna ddim dewis ond gwneud hyn’ meddai fo. Ond wrth gwrs bod yna ddewis, a dyna ydy'r pwynt. Mae Llafur yn defnyddio’r gair ‘newid’ yn aml iawn y dyddiau yma, ond er mawr siom i gymaint o gefnogwyr Llafur yng Nghymru, ai y gwir amdani ydy mai dewis efelychu polisi llymder y Ceidwadwyr ydy'r ffordd amlycaf mae Llafur wedi newid?

Cwestiwn 3, Llyr Gruffydd.

Mae'r systemau cynllunio a thrwyddedu amgylcheddol yn gweithredu o dan fframweithiau statudol ar wahân. Yn unol â’r rheoliadau trwyddedu amgylcheddol, rhaid i unedau gyda mwy na 40,000 o lefydd i ddofednod gael trwydded i weithio. Bydd angen caniatâd cynllunio i ddatblygu’r rhan fwyaf o unedau dofednod ar raddfa fawr.

Diolch ichi am hynny. Mi fyddwch chi efallai yn ymwybodol fod gofynion lles newydd yn cael eu cyflwyno gan archfarchnadoedd sy'n golygu bod angen mwy o le ar ddofednod mewn unedau o'r fath. Nawr, mae hynny yn berffaith deg, ond mae e yn golygu bod angen mwy o siediau, wrth gwrs, i gynnal yr un nifer o ieir a'r un lefel o gynhyrchiant—dim mwy o ieir, dim mwy o dail, dim mwy o draffig, ond mae angen siediau ychwanegol. Ond mae'r impasse, wrth gwrs, rŷn ni'n gweld o fewn y gyfundrefn gynllunio ar hyn o bryd yn ei gwneud hi'n annhebygol y bydd y siediau newydd yna yn gallu cael eu codi mewn pryd i gwrdd â'r gofyn, ac mae hynny yn mynd i danseilio y ffermydd yna sy'n ddibynnol ar y gallu i ddarparu dofednod, ac yn wir mae e'n broblemus i'r proseswyr bwyd hefyd, sy'n dibynnu. Mae un cwmni wedi dweud wrthyf i eu bod nhw angen 24 sied ychwanegol dim ond i gynnal cynhyrchiant presennol, nid i gynyddu yr hyn sy'n cael ei gynhyrchu. Nawr, yr eironi fan hyn yw, wrth gwrs, fod Llywodraeth Cymru wedi bod yn buddsoddi yn rhai o'r cynhyrchwyr bwyd yma ac yn buddsoddi yn rhai o'r proseswyr bwyd yma, a fydd, os nad ydyn nhw'n gallu cael y throughput, yn gorfod symud o Gymru. Felly, y cwestiwn yw: beth ydych chi'n mynd i'w wneud i sicrhau bod y broblem yma yn cael ei datrys a bod y bobl yma sydd angen y siediau ychwanegol yma yn gallu cael penderfyniadau buan mewn pryd i gwrdd â'r gofynion flwyddyn nesaf?

Diolch am yr ateb, Prif Weinidog. 

Ac yn olaf, cwestiwn 8—Joel James.

Diolch i'r Prif Weinidog.

Yr eitem nesaf, felly, fydd y datganiad a chyhoeddiad busnes, ac mae'r datganiad yna i'w wneud gan y Trefnydd, Jane Hutt.

Diolch yn fawr, Llywydd. Nid oes unrhyw newidiadau i fusnes yr wythnos hon. Mae busnes drafft y tair wythnos nesaf wedi'i nodi yn y datganiad a'r cyhoeddiad busnes, sydd ar gael i'r Aelodau yn electronig.

A gaf i ofyn am ddatganiad gan yr Ysgrifennydd Cabinet dros iechyd am ddyfodol gwasanaethau iechyd yng ngorllewin Cymru? Nawr, ddydd Iau yma, bydd bwrdd iechyd Hywel Dda yn ystyried nifer o doriadau i ddarpariaeth iechyd yng ngorllewin Cymru, sy'n cynnwys, o bosibl, lleihau nifer y gwelyau yn Ysbyty Tregaron, cau'r uned blant yn ysbyty Bronglais dros dro a'u trosglwyddo i ysbyty Glangwili, Caerfyrddin, sydd rhyw awr i ffwrdd, a chau dros dro yr uned fân anafiadau dros nos yn ysbyty Llanelli, gan adael tref fwyaf y gorllewin heb ddarpariaeth 24 awr ar gyfer damweiniau ac achosion brys na mân anafiadau. Mae'r toriadau arfaethedig hyn eisoes wedi achosi pryder enfawr ar draws y rhanbarth, yn enwedig mewn cymunedau sydd wedi dod yn gyfarwydd â thoriadau, o ran meddygfeydd yn cau, deintyddion ddim ar gael, ac yn y blaen, dros y ddegawd ddiwethaf. Yn anochel, mi fyddwch chi’n rhoi’r bai ar y bwrdd iechyd, ond y gwir amdani yw eich bod chi fel Llywodraeth wedi methu’r cymunedau gwledig hyn oherwydd nad ydych chi wedi rhoi cyllid digonol i recriwtio digon o nyrsys a doctoriaid i sicrhau bod y gwasanaethau yma yn gallu parhau. A gawn ni, felly, ddatganiad brys gan y Gweinidog mewn ymateb i’r toriadau posibl hyn yng ngorllewin Cymru?

Diolch yn fawr am eich cwestiwn pwysig iawn.

Gaf i ofyn am ddau ddatganiad, os gwelwch yn dda? Yn gyntaf, mae bron yn flwyddyn ers inni weld newidiadau yn amserlenni bysiau llwybrau TrawsCymru, a hyn yn dilyn toriadau gan eich Llywodraeth chi. Os ydy fy mewnflwch i yn unrhyw beth fel ffon fesur ar hyn, yna mae'n amlwg bod y newidiadau wedi bod yn fethiant trychinebus, efo pobl fregus yn methu cyrraedd gwasanaethau, a phlant a phobl ifanc yn methu cyrraedd clybiau chwaraeon, ac yn y blaen. Felly, gawn ni ddatganiad gan yr Ysgrifennydd Cabinet dros drafnidiaeth yn dangos asesiad o effaith y toriadau yma, os gwelwch yn dda, dros y flwyddyn ddiwethaf ers eu cyflwyno nhw?

Yn ail, gawn ni ddatganiad gan y Gweinidog amaeth ar y system ariannu ar gyfer coetiroedd a thiroedd cynefin tan i'r cynllun ffermio cynaliadwy newydd gael ei gyflwyno? Mae nifer o ffermwyr, er enghraifft, wedi neilltuo tiroedd ar gyfer coetiroedd neu gynefin efo amodau i beidio â phori'r tir yna, ac, yn sgil hynny, maen nhw'n derbyn arian, neu wedi bod yn derbyn arian, i'w cynnal nhw o dan Glastir uwch. Rŵan, mae'r rhaglen honno wedi dirwyn i ben ond does yna ddim arian wedi cael ei gyflwyno i gymryd ei lle, sy'n golygu bod nifer o'r ffermwyr yma rŵan efo tiroedd sydd ddim yn ffrwythlon, sy'n costio i'w cynnal a'u cadw, ac maen nhw'n ystyried torri'r coed yna i lawr. Felly, mi fyddai'n dda clywed pa drefn ariannol sydd gan yr Ysgrifennydd Cabinet mewn golwg ar gyfer y tiroedd yma tan fod yr SFS newydd yn cael ei gyflwyno. Diolch.

Diolch yn fawr, Mabon, am eich cwestiynau.

So, diolch yn fawr am eich cwestiwn. Obviously, symudwn ni ymlaen â hyn gydag Ysgrifennydd y Cabinet dros yr economi. 

Cynigion i ethol Aelodau i bwyllgorau nesaf yn unol â Rheolau Sefydlog 12.24 a 12.40. Os nad oes yna unrhyw wrthwynebiad, rwy'n cynnig bod y cynigion i ethol Aelodau i bwyllgorau yn cael eu grwpio ar gyfer eu trafod a'u pleidleisio. Os oes nac oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu hynny, fe wnawn ni wneud hynny. A gaf i alw am aelod o'r Pwyllgor Busnes i wneud y cynnig yn ffurfiol? Yn ffurfiol gan y Trefnydd?

Yn ffurfiol. 

Yn ffurfiol. Diolch yn fawr. A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? Nac oes, ac felly mae'r cynigion yna wedi eu derbyn o dan Reol Sefydlog 12.36. 

Datganiad gan y Prif Weinidog nesaf ar gysylltiadau rhynglywodraethol. Y Prif Weinidog felly i wneud ei datganiad—Eluned Morgan. 

Mae ein hymgysylltiad gyda'r Canghellor a'r Prif Ysgrifennydd i'r Trysorlys wedi adlewyrchu ailosodiad positif o berthnasoedd ac adfywiad ysbryd cydweithredol. Pan wnaeth cyn Ysgrifennydd y Cabinet dros Gyllid a minnau gyfarfod â'r Canghellor ym mis Awst, fe wnaethom ni gytuno ar yr angen i osod sylfaen am berthynas agos a chynhyrchiol i gyflawni canlyniadau clir ar gyfer ein blaenoriaethau cyffredin yng Nghymru. Fe wnes i dynnu sylw at y materion sy'n bwysig i Gymru, gan gynnwys ein hymgysylltiad yn adolygiad gwariant y Deyrnas Unedig, cyllid teg i Gymru a hyblygrwydd cyllidebol.

Rhaid i ni gofio bod record economaidd Llywodraeth flaenorol y Deyrnas Unedig dros y 14 mlynedd diwethaf wedi gadael heriau sylweddol. Bydd mynd i'r afael â'r effeithiau ar unigolion, cymunedau a chyllid cyhoeddus yn cymryd ymdrech ac amser sylweddol. Er hynny, dwi'n hyderus y bydd, yn Llywodraeth newydd y Deyrnas Unedig, gyda ni bartner ymroddedig a fydd yn gweitho gyda ni ar y weledigaeth rŷn ni'n ei rhannu ar gyfer dyfodol Cymru. Wrth gwrs, nid yw perthnasoedd rhynglywodraethol ar draws yr ynysoedd hyn yn ddwyochrog yn unig. Mae Llywodraeth Cymru wedi elwa o berthnasoedd cryf gyda'r Llywodraethau datganoledig eraill, a hefyd gyda Chyngor Prydain ac Iwerddon. Byddwn ni'n parhau i adeiladu ar y perthnasoedd cadarnhaol hyn.

Dwy Lywodraeth Lafur yn gweithio mewn partneriaeth er budd bobl Cymru, dyna oedd yr addewid cyn yr etholiad cyffredinol. Dyna dŷn ni fod i'w gredu ydy'r egwyddor sy'n gyrru gwaith y Prif Weinidog newydd. Y broblem, wrth gwrs, ydy bod geiriau’r Prif Weinidog ei hun dros y dyddiau diwethaf wedi tanseilio’r addewid hwnnw. Mae'r cyfaddefiad gan y Prif Weinidog am ei diffyg dylanwad ar Keir Starmer—cymaint ag sydd ganddi hi dros Donald Trump oedd ei geiriau hi—yn achosi pryder. 

Felly, dydy'r systemau presennol ddim yn effeithiol, ac mae'r hyn sy'n cael ei gynnig gan Lafur ar y gorau yn amwys ar hyn o bryd. Mae'r syniadau yn deillio yn rhywle o gomisiwn Gordon Brown. Digon gwan oedd argymhellion y comisiwn hwnnw yn y lle cyntaf, wrth gwrs, ond bellaf maen nhw wedi eu glastwreiddio i'r pwynt nad oes modd gobeithio am, heb sôn am wireddu, newid go iawn. Beth dŷn ni'n ei angen rŵan ydy Llywodraeth sydd wir am wthio'r ffiniau ar sut all berthynas rhwng gwahanol rannau o'r ynysoedd yma weithio yn effeithiol, a sefyll dros fuddiannau Cymru yn y trafodaethau allweddol efo'r Llywodraeth Lafur newydd, ac mae Plaid Cymru yn gofyn am y cyfle i gael gwneud hynny mewn modd adeiladol. A heb y math yna o agwedd, dydy'r addewid o newid yn golygu dim mewn gwirionedd. Ydy'r Prif Weinidog yn cytuno efo hynny?

Peredur Owen Griffiths fel Cadeirydd y Pwyllgor Cyllid.

Diolch, Dirprwy Lywydd. Hoffwn i wneud ychydig o sylwadau ar y datganiad yna, fel Cadeirydd y Pwyllgor Cyllid. Mae cysylltiadau rhynglywodraethol cryf yn hanfodol er mwyn i Lywodraethau’r DU gydweithio mewn ffordd adeiladol. Mae hwn yn fater y mae’r Pwyllgor Cyllid yn teimlo’n gryf yn ei gylch, yn enwedig mewn perthynas â materion cyllidebol. Dyna pam, cyn yr haf, y gwnaethom ni ddechrau ymchwiliad i effeithiolrwydd strwythurau cysylltiadau rhynglywodraethol, a thrafod y mecanwaith presennol ar gyfer datrys anghydfod. Ein nod yw cyhoeddi'r adroddiad hwn ac edrychaf ymlaen at gael cyflwyno'r ddadl yn y Siambr yma ar ran y Pwyllgor Cyllid yn ystod y tymor yma.

Ers inni ddechrau ein hymchwiliad, bu newidiadau sylweddol yn San Steffan, gyda Llywodraeth y Deyrnas Unedig yn newid, a hefyd newid personél o fewn Llywodraeth Cymru. Mae hyn yn gyfle i ailsefydlu perthnasoedd, a gobeithiwn y bydd ein hadroddiad yn helpu i gryfhau cysylltiadau rhynglywodraethol a sicrhau parch cydradd. Gyda hynny mewn golwg, ac o ystyried y dystiolaeth yr ydym ni wedi'i chael sy'n dangos pwysigrwydd cysylltiadau rhynglywodraethol effeithiol i ddatganoli cyllidebol, hoffwn ofyn i'r Prif Weinidog ymhelaethu ar ba drafodaethau penodol y mae hi ac Ysgrifennydd y Cabinet wedi'u cael gyda'r Canghellor a chyd-Weinidogion yn y Trysorlys ar wella prosesau sy’n gysylltiedig â chyllid, a beth yw ei gweledigaeth ar gyfer dyfodol cysylltiadau rhynglywodraethol o safbwynt materion cyllidebol.

Diolch yn fawr, Peredur, a diolch i chi am eich gwaith chi ar y pwyllgor. Dwi'n meddwl bod yna broses ffurfiol mewn lle, ond dyw hi ddim wedi cael ei defnyddio eto os oes yna anghydfod yn gyffredinol, ond does neb wedi defnyddio hynny eto. Ond dwi'n meddwl, o ran cyllid, mae’n bwysig ein bod ni'n sefydlu ffordd o wneud yn siŵr (1) fod ffordd gyda ni i sicrhau bod pobl yn gwybod beth sydd ei angen arnom ni; ond (2), os oes angen inni drafod ymhellach—fel dwi wedi bod yn trafod gyda’r Canghellor dros y penwythnos ar beth yw'n blaenoriaethau ni, beth rŷn ni eisiau ei weld yn y gyllideb—dwi'n meddwl ei bod hi'n bwysig wedyn ein bod ni’n cael cyfle i fynd ati. Ond y ffaith yw bod y pwerau, yr arian, gyda’r Trysorlys. Dyna ble mae hi. Mae yna broses o ran lle rŷn ni’n cael yr arian a phryd rŷn ni’n cael yr arian, ac, wrth gwrs, rŷn ni’n awyddus iawn bod yna newidiadau yn dod i’r ffordd rŷn ni’n cael ein hariannu, ac, yn amlwg, mae hwnna’n rhywbeth gwnes i drafod gyda hi, ac mae yna ffordd, dwi’n meddwl—. Dechrau’r drafodaeth yw hyn; mae lot mwy i fynd.

Mae Sioned Williams wedi ei gwneud hi'n glir pam mae cydweithio'n bwysig rhwng y lle yma a San Steffan. Ac mae'n bwysig bod hwnna'n digwydd pa bynnag blaid sydd mewn grym. Fel y gwnaeth Andrew R. T. Davies ei ddweud, roedd y Ceidwadwyr yn dangos rhyw barch at y setliad datganoledig—hynny tan Brexit; yn eironig wedyn i ddadl nes ymlaen Andrew, Brexit newidiodd hynny. Ond hoffwn i wybod, felly, mwy am gyngor y cenhedloedd. Fel y dywedodd Rhun ap Iorwerth, dŷn ni ddim yn gwybod llawer am y cyngor, er fy mod i'n hapus bod ymrwymiad gan Keir Starmer—sori, name count arall iddo fe—bod Keir Starmer yn mynd i fynychu'r cyfarfod. Dyw hynny ddim wedi digwydd lawer yn ystod y blynyddoedd diwethaf yma. Dwi'n gweld o'ch datganiad chi eich bod chi yn cefnogi'r newidiadau a wnaed nôl yn 2022 ar gyfer perthynas rhyng-lywodraethol. Sut felly bydd y cyngor newydd yn plethu i mewn i hynny, yn enwedig y cyngor sydd wedi cael ei sefydlu dim ond nôl yn 2022? Dŷn ni ddim moyn gormod o gynghorau, ydyn ni? Diolch yn fawr.

Ac yn olaf, Alun Davies.

Diolch i'r Prif Weinidog. 

Eitem 4 heddiw yw datganiad gan y Gweinidog Plant a Gofal Cymdeithasol: y fframwaith cenedlaethol ar gyfer comisiynu gofal a chymorth yng Nghymru. A galwaf ar y Gweinidog i wneud y datganiad—Dawn Bowden.

Diolch i'r Gweinidog am y datganiad. Mae’r datganiad a datblygu’r fframwaith yma yn gam mawr tuag at greu gwasanaeth gofal cenedlaethol, ac mae o felly i’w groesawu. Mae’n waith, wrth gwrs, ddechreuodd yn dilyn gweithredu ar bolisi Plaid Cymru yn y cytundeb cydweithio—arwydd unwaith eto fod datganiadau cadarnhaol sydd yn dod allan o’r Llywodraeth yma yn dod yn sgil dilyn arweiniad cadarnhaol Plaid Cymru. Ar bapur, wrth gwrs, mae’r egwyddorion craidd a’r safonau sydd wedi cael eu gosod allan yn y fframwaith yma yn rhai yr ydym ni yn eu cefnogi, ac mae’n hen bryd gweld hyn yn digwydd.

Ac yn olaf, Rhys ab Owen.

Diolch i'r Gweinidog. 

Eitem 5 heddiw yw'r datganiad gan Ysgrifennydd y Cabinet dros Drafnidiaeth a Gogledd Cymru: partneriaeth newydd i drawsnewid ein rheilffyrdd. Galwaf ar Ysgrifennydd y Cabinet, Ken Skates. 

Mae llawer o bobl eisiau siarad ar yr eitem hon. 

Diolch am y datganiad heddiw.

Fel un sy'n teithio ar drenau yn aml iawn, dwi yn cytuno efo chi ein bod ni wedi gweld rywfaint o welliant yn y gwasanaethau gan Drafnidiaeth Cymru, ond mae dipyn o ffordd i fynd eto, a rhaid peidio llaesu dwylo. Dwi'n gwybod byddwch chi'n cytuno efo hynna. Yn anffodus, ddim dyna ydy'r achos efo trenau Avanti West Coast. Mae ffigurau'r cwmni yn dangos mai teithwyr y gogledd sy'n dioddef gwaethaf ar draws holl rwydwaith y Deyrnas Unedig o safbwynt trenau yn cael eu canslo, efo hyd at 20 y cant—un o bob pum siwrnai—yn cael eu canslo bob mis, a hynna yn am iawn heb rybudd. Felly, buaswn i yn leicio gwybod pa drafodaethau rydych chi'n eu cael efo Avanti a beth all Llywodraeth Cymru ei wneud i ddal y cwmni i gyfrif.

Mae yna nifer o ddatblygiadau rheilffyrdd yng Nghymru i'w croesawu, ac roeddwn i'n defnyddio'r metro o Ferthyr i Bontypridd yn ystod wythnos yr Eisteddfod Genedlaethol ac yn cael siwrnai hwylus a'r staff yn groesawgar. Ond o am gael gwasanaeth trên tebyg yn fy etholaeth i ac yn y gogledd orllewin. Mi fyddai ail-agor y lein o Fangor i Afon-wen yn dechrau creu rhwydwaith teilwng yn y gorllewin, ac i lawr i etholaeth Paul Davies yn y pen draw hefyd. Mae yna astudiaeth ddichonoldeb wedi cael ei chwblhau gan Drafnidiaeth Cymru ar ailagor y lein o Fangor i Afon-wen. Pryd fydd honno'n cael ei chyhoeddi?

Diolch i'r Ysgrifennydd Cabinet.

Eitem 6 sydd nesaf a'r datganiad gan Ysgrifennydd y Cabinet dros Iechyd a Gofal Cymdeithasol yw hwn ar barodrwydd ar gyfer y gaeaf yn y gwasanaeth iechyd. Yr Ysgrifennydd Cabinet, felly, i wneud ei ddatganiad. Jeremy Miles.

Diolch, Llywydd, ac rwy'n croesawu'r cyfle i roi diweddariad i'r Senedd am sut mae'r gwasanaeth iechyd a gwasanaethau gofal cymdeithasol yn paratoi ar gyfer y gaeaf a'r pwysau penodol ar yr adeg hon o'r flwyddyn.

Mae cynllunio ar gyfer y gaeaf yn waith sy'n digwydd gydol y flwyddyn. Yn gynnar yn y gwanwyn, bydd gwasanaethau iechyd a gofal yn dechrau dysgu gwersi o'r tymor a fu. Yna, bydd y gwaith cynllunio yn mynd rhagddo i liniaru risgiau'r gaeaf nesaf. Mae'r gwaith yma'n rhan o broses gynllunio flynyddol sefydliadau. Rwyf am achub ar y cyfle i gydnabod a diolch i'r holl staff sy'n gweithio yn ein gwasanaeth iechyd ac ar draws y maes gofal cymdeithasol. Maen nhw’n gweithio’n galed iawn drwy gydol y flwyddyn, a hynny yn aml o dan amgylchiadau anodd iawn, i ofalu amdanom ni pan fyddwn ni ar ein mwyaf bregus.

Diolch i'r Ysgrifennydd Cabinet am y datganiad yna y prynhawn yma. Ddaru chi sôn yn ystod eich ateb chi rŵan ac yn eich cyflwyniad agoriadol am y niferoedd sydd yn ymweld â meddygfeydd, a dweud eu bod nhw'n anghymesur, y niferoedd—y miliynau yma o bobl sydd yn mynd bob mis o gymharu efo maint y boblogaeth. Ond, wrth gwrs, mae rheswm am hynny, sef eich methiant chi i fynd i'r afael â'r rhestrau aros. Y rheswm bod pobl yn mynd nôl dro ar ôl tro i weld meddygon drosodd a throsodd ydy oherwydd eu bod nhw'n methu â chael triniaeth wedi'i gwneud. Felly, tan eich bod chi'n mynd i'r afael â rhestrau aros, yna dyna fydd y sefyllfa. 

Mae'n rhaid dweud bod y dogfennau sydd yn cael eu cyhoeddi gan y Llywodraeth ar gyfer modelu ar gyfer y gaeaf yn rhai diddorol iawn, a dwi am ddyfynnu rhannau o ddogfen modelu'r gaeaf diwethaf i'r Ysgrifennydd Cabinet. 

Yn olaf, os caf i sôn ychydig am un peth ddaru chi gyfeirio ato yn eich cyfraniad—ddaru chi sôn mai eich bwriad chi oedd trio cael gwasanaethau yn agosach at y cartref, ond wythnos yma ddaru ni glywed bod Hywel Dda yn ystyried cau uned mân anafiadau Ysbyty Prince Philip dros nos a chau gwlâu yn Ysbyty Tregaron, ynghyd â, hwyrach, edrych ar wlâu plant yn Ysbyty Bronglais. Rŵan, pe buasech chi'n byw yn ardal Llanelli, mi fuasai o'n llawer iawn haws i chi fynd i'r uned mân anafiadau yn y Prince Philip na gorfod teithio ymhellach, ond, wrth gwrs, dydy'r opsiwn yna ddim yn mynd i fod ganddyn nhw. Felly, mae'ch rhethreg chi yn mynd yn gwbl groes i'r hyn mae'r byrddau iechyd yn ei gyflawni. Pa gamau ydych chi felly am eu cymryd er mwyn sicrhau bod y gwasanaethau cymunedol yma yn aros yn eu cymunedau dros y gaeaf yma, er mwyn gwasanaethu'r bobl yn yr ardaloedd hynny?

Diolch i'r Aelod am y cwestiynau yna. O ran mynediad at feddyg teulu, rwy'n credu ei fod e'n orsyml i ddefnyddio'r enghraifft wnaeth yr Aelod ei rhoi. Mae amryw o resymau y tu cefn i'r bwriad sydd gennym ni fel Llywodraeth i symud tuag at system ataliol, sydd yn mynd at wraidd yr hyn sydd yn bwysau ar wasanaethau meddyg teulu, ac mae hynny yn heriol i'w ddelifro mewn cyd-destun lle mae cynnydd mewn galw a phwysau ar adnoddau, fel sydd ar hyn o bryd. Ond, yn sicr ddigon, dyna'r nod iawn i yrru tuag ato fe.

Fe wnaf i gyfeirio'n ôl at y ddadl yn y Siambr hon yr wythnos diwethaf, pan wnaeth fy nghyfaill y Trefnydd sôn am yr ystod o gamau mae Llywodraeth Cymru yn eu cymryd i gefnogi'r rheini sydd mewn sefyllfa o bwysau mawr dros y gaeaf. Mae oerfel a'r heriau sy'n dod yn sgil hynny yn sicr yn elfen sydd yn pryderi pawb ohonon ni. Gwnaeth Jane Hutt amlinellu yn llawn iawn, dwi'n credu, y gefnogaeth mae Llywodraeth Cymru yn ei rhoi yn benodol yn sgil hynny.

O ran yr hyn y gwnaeth e ofyn ynglŷn â'r camau mae bwrdd iechyd Hywel Dda yn bwriadu eu trafod yn eu cyfarfod yr wythnos hon, dyw e ddim yn briodol i fi wneud sylwadau penodol ar hynny; byddaf i'n cael cyfle i gael trafodaeth. Mae cyfarfodydd rheolaidd yn digwydd, wrth gwrs, gyda phob bwrdd iechyd, ac mae cyfle i fi gael sgwrs gyda'r bwrdd iechyd ddydd Mercher yr wythnos hon, felly bydd cyfle i gael trafodaeth am hynny. Ond mae'n iawn i ddweud, fel y gwnes i sôn yn fy natganiad, fod gwasanaethau yn y gymuned yn benodol o bwysig yr adeg hon o'r flwyddyn, fel ein bod ni'n gallu sicrhau llai o bwysau ar ein gwasanaethau sydd o dan bwysau tymhorol, ynghyd â'r pwysau sydd yn digwydd trwy gydol y flwyddyn.

Diolch i'r Ysgrifennydd Cabinet.

Eitem 7 sydd nesaf, cynnig o dan Reol Sefydlog 26.79 i dynnu Bil Senedd Cymru (Rhestrau Ymgeiswyr Etholiadol) yn ôl. Dwi'n galw ar Ysgrifennydd y Cabinet dros Gyfiawnder Cymdeithasol, y Trefnydd, i wneud y cynnig yma—Jane Hutt.

Diolch yn fawr, Llywydd. Bydd yr Aelodau yn gwybod erbyn hyn am ein bwriad fel Llywodraeth i beidio â pharhau gyda'r Bil ac i ganolbwyntio yn hytrach ar gyhoeddi'r canllawiau ar gyfer pleidiau gwleidyddol fel eu bod nhw yn gallu cymryd camau gwirfoddol i sicrhau bod cynrychiolaeth hafal yn y Senedd yma o ran rhywedd o 2026.

Diolch. Wel, dwi'n meddwl bod yr araith yna wedi pwysleisio pam yn union fod angen y Bil hwnnw.

Mi hoffwn i ddechrau drwy bwysleisio pa mor siomedig ydy grŵp Plaid Cymru o weld Llywodraeth Cymru yn troi cefn ar y Bil hwn. Fel grŵp, mi ydyn ni'n unedig ac yn llwyr gefnogol i’r Bil, ac mi fyddwn ni yn pleidleisio yn erbyn y cynnig ger ein bron ni heddiw. Ac mi fyddwn i hefyd yn gofyn i’r Llywodraeth ailystyried, ac i’r Aelodau Llafur sydd yn cefnogi’r Bil hwn i wrthwynebu ei dynnu o nôl. Wedi’r cyfan, fel y dywedwyd pan gyflwynwyd y Bil gan y Llywodraeth a gennym ninnau ar feinciau Plaid Cymru, mi fyddai pasio’r Bil hwn wedi bod yn gyfle i adeiladu ar yr hyn sydd wedi bod yn un o lwyddiannau datganoli, sef hyrwyddo merched mewn gwleidyddiaeth. Mi oedd sicrhau nifer cyfartal Aelodau ar sail rhywedd yn 2003 yn rhywbeth hawliodd sylw rhyngwladol, ond mae yna 21 o flynyddoedd ers hynny, a dydyn ni heb gyrraedd hynny ers 2003.

Felly, oes, mae gennym ni hefyd am y tro cyntaf yn ein hanes ni Brif Weinidog sy’n fenyw—carreg filltir bwysig yn hanes y Senedd hon. Ond pa mor siomedig ydy gweld mai un o weithredoedd cyntaf Llywodraeth dan ei harweinyddiaeth hi ydy diddymu Bil fyddai’n helpu menywod eraill i gyrraedd y swydd honno? Oherwydd peidied neb â chogio heddiw fod y frwydr o ran cyfartaledd drosodd yng Nghymru, ac nad oes angen cymryd camau gweithredol pendant i sicrhau cynrychiolaeth o ferched mewn bywyd cyhoeddus; mae'n frwydr barhaus. Dyna pam bod canllawiau ddim yn gweithio, ac mae yna nifer ohonom ni yn y Siambr hon yn parhau i wynebu sialensiau yn ddyddiol, gyda phobl yn dal i ofyn cwestiynau twp megis, 'Ydy’r gŵr yn hapus i warchod?' os ydyn nhw’n ein gweld ni wrth ein gwaith fel Aelodau o'r Senedd. Pa ddyn yn y Senedd hon sydd erioed wedi cael cwestiwn o’r fath?

Ac fel sydd wedi bod yn amlwg o drafodaethau blaenorol o ran y Bil, ac fel oedd yn amlwg yn y broses graffu gan y Pwyllgor Biliau Diwygio, wrth gwrs mi oedd yna gwestiynau wedi codi o ran cymhwysedd y Senedd i ddeddfu o ran hyn, ond gyda Llywodraeth Lafur bellach mewn grym yn San Steffan, mi fyddai hi wedi bod yn bosib sicrhau bod yr amwysedd hwnnw yn diflannu drwy sicrhau’r grym i Gymru. Felly, mi hoffwn i wybod gan y Trefnydd: pa drafodaethau a gafwyd gyda’r Llywodraeth newydd i’r perwyl hwnnw, neu a wnaethoch chi ddim hyd yn oed trio? Mae'n bwysig ein bod ni fel Senedd yn cael gwybod y gwir o ran hyn, a dwi yn pryderu beth fydd hyn yn ei olygu rŵan o ran ymgeisyddion 2026 a phwy fydd yn cael eu hethol, oherwydd mi oedd yna dystiolaeth ar lawr gwlad fod y Bil yn gweithio, gyda mwy o ferched nac erioed o’r blaen, ers imi fod yn ymwneud efo Plaid Cymru yn sicr, wedi datgan diddordeb mewn sefyll ar ran y blaid. Mi oedd yna gynnwrf gwirioneddol ymhlith cynifer y byddai’r Senedd yn cymryd y camau hyn, a dwi’n ofni beth fydd y cam hwn o dynnu’r Bil yn ôl yn ei olygu rŵan o ran y brwdfrydedd hwnnw.

Os caiff y Llywodraeth ei ffordd heddiw, yna mae angen i ni fel pleidiau gwleidyddol ymrwymo i sicrhau y byddwn ni’n cymryd y camau sydd eu hangen i roi ar waith prosesau dewis sydd yn rhoi egwyddorion y Bil hwn ar waith—nid jest nodi’r canllawiau, ond gweithredu. Democratiaeth Cymru sydd ar ei cholled os na wnawn ni hynny, ac wrth gwrs mae angen mynd y tu hwnt i gydraddoldeb o ran rhywedd hefyd. Mae angen Senedd sydd yn gyfan gwbl gynrychioladol o bobl Cymru. Ond dydy hynna ddim yn esgus dros beidio gweithredu o ran hyn. Dydy hyn ddim yn ddigon da. Mi fuasai'r Bil hwn wedi gwneud gwahaniaeth cadarnhaol i’r Senedd hon, mi fyddai wedi bod yn gam hanesyddol yn hanes y Senedd hon, ac mae’n siomedig dros ben nad oes gan y Llywodraeth ddiweddaraf hon yr un uchelgais i’n democratiaeth ac a ddangosodd rai misoedd yn ôl drwy gyflwyno’r Mesur hwn. Mi ofynnaf i chi felly ailystyried ac ymrwymo i barhau gyda’r Mesur yn ystod yr amser sy’n weddill cyn etholiad 2026.

Fel Cadeirydd grŵp trawsbleidiol menywod yn y Senedd yma, dwi'n erfyn ar y Senedd heddiw i bleidleisio yn erbyn tynnu’r Bil yma yn ôl. Rydyn ni wedi cytuno ar yr egwyddorion. Does yna ddim rheswm o gwbl i roi’r Bil o’r neilltu yn hwyr iawn yn y dydd.

Mae creu Senedd fwy, sy’n cael ei hethol mewn ffordd sy’n ein symud at roi gwerth ar bob pleidlais, yn gam pwysig i ddemocratiaeth ein gwlad, ac mae’r ddeddfwriaeth honno wedi cael ei phasio. Ond mae creu Senedd sydd heb gydraddoldeb yn statudol wrth ei graidd yn gam gwag iawn. Mae o’n golli cyfle ac yn arwydd annerbyniol nad ydy cydraddoldeb rhywedd, rywsut, yn bwysig.

Felly, mae’n rhaid parhau â thaith y Bil yma drwy’r Senedd. Mae hynny’n hanfodol os ydyn ni o ddifri am greu deddfwrfa sydd yn hafal o ran cynrychiolaeth rhywedd. Dwi’n gwybod bod amheuon wedi cael eu codi a bod amlinelliad o rigiau posibl wedi cael ei gyflwyno, ond roedd yna amserlen estynedig ar y gweill. Mi allai’r Senedd yma drafod a phasio’r Bil, a gweithredu’r cwotâu yn 2030, gan roi blynyddoedd—blynyddoedd—ar gyfer datrys y problemau cyfreithiol a allai godi ar ôl pasio’r Bil. Felly, dwi’n hynod siomedig bod y Llywodraeth yn dymuno tynnu’r Bil yn ôl, yn hytrach na gadael i lais y Senedd yma gael ei glywed—ei basio a wedyn gweithio ar ffeindio datrysiadau i’r problemau.

Dwi wedi cynnig ffordd gwbl ymarferol ymlaen petai’r problemau cyfreithiol hynny’n codi, sef pasio’r Bil yn y Senedd yma ac yna gofyn am Orchymyn Cyfrin Gyngor o dan adran 109, i roi'r cymhwysedd i'r Senedd mewn darpariaeth ôl-weithredol.

Ac nid fi sydd yn dweud hyn; dyma farn cyfreithwyr am ffordd gwbl bragmataidd ymlaen petai yna broblemau yn codi ar ôl pasio'r Ddeddf.

Ond, wrth gwrs, i symud ymlaen efo Gorchymyn o'r fath, mi fyddai angen cefnogaeth Llywodraeth y Deyrnas Unedig. A phan etholwyd y Llywodraeth Lafur, rôn i'n gobeithio y byddai'r ewyllys gwleidyddol ar gael. Doeddwn i ddim yn ei ddisgwyl o gan y Llywodraeth flaenorol, ond, pan etholwyd y Llywodraeth Lafur, 'Dyma ni', meddai fi, 'Mae'r ewyllys gwleidyddol yn mynd i sicrhau rŵan ein bod ni'n gallu datrys y problemau cyfreithiol a symud ymlaen.' Mae'n ymddangos nad dyna'r sefyllfa, ac mae hynny'n hynod siomedig. Dim ond drwy osod mecanwaith statudol ar waith y gallwn ni greu Senedd sydd yn wirioneddol hafal o ran y rhyweddau, ac un sydd felly'n fwy effeithiol o ran gwella bywydau pawb sydd yn byw yn ein gwlad ni. Heb y cwotâu, mae'r pecyn diwygio'n anghyflawn, ac mae tynnu'r Bil yn ôl yn colli cyfle i greu newid gwirioneddol bwysig, a dwi ddim yn gwybod pa bryd y daw'r cyfle yna ymlaen eto. 

Felly, dwi'n eich annog chi i wrthod y llwybr sy'n cael ei gynnig gan y Llywodraeth, i wrthod â thynnu'r Bil rydyn ni wedi cytuno ei hegwyddorion hi yn ôl. Gadewch i lais democrataidd y sefydliad yma gael ei glywed. Dydw i ddim wedi cael fy argyhoeddi bod yna ddadl ddilys yn dod gan y Llywodraeth ynglŷn â'r tynnu yn ôl. Felly, beth ydy'r rheswm? Wrth grynhoi, efallai y gall yr Ysgrifennydd Cabinet esbonio yn union pam mae'r Llywodraeth wedi dod â'r cynnig yma gerbron heddiw.

Ysgrifennydd y Cabinet nawr i ymateb i'r ddadl—Jane Hutt. 

Diolch yn fawr, Llywydd, a diolch i chi i gyd ar draws y Senedd y prynhawn yma am y ddadl bwysig iawn yma. 

Y cwestiwn yw: a ddylid derbyn y cynnig? A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? [Gwrthwynebiad.] Oes, mae yna wrthwynebiad. Felly, fe wnawn ni ohirio’r bleidlais tan inni gyrraedd y cyfnod pleidleisio. 

Dyma ni’n cyrraedd hwnnw nawr, ac os nag oes yna dri Aelod yn dymuno i fi ganu’r gloch, fe awn ni’n syth i’r bleidlais. Mae’r unig bleidlais heno ar eitem 7, y cynnig rŷn ni newydd ei glywed, y cynnig o dan Reol Sefydlog 26.79 i dynnu Bil Senedd Cymru (Rhestrau Ymgeiswyr Etholiadol) yn ôl. Dwi’n galw am bleidlais, felly, ar y cynnig a gyflwynwyd yn enw Jane Hutt. Agor y bleidlais. Cau’r bleidlais. O blaid 40, neb yn ymatal, 12 yn erbyn. Felly, mae’r cynnig yna wedi ei dderbyn.

A dyna ddiwedd ein gwaith ni am heddiw.