Y Cyfarfod Llawn
Plenary
09/07/2024Cynnwys
Contents
Yn y fersiwn ddwyieithog, mae’r golofn chwith yn cynnwys yr iaith a lefarwyd yn y cyfarfod. Mae’r golofn dde yn cynnwys cyfieithiad o’r areithiau hynny.
In the bilingual version, the left-hand column includes the language used during the meeting. The right-hand column includes a translation of those speeches.
Cyfarfu'r Senedd yn y Siambr a thrwy gynhadledd fideo am 13:30 gyda'r Llywydd (Elin Jones) yn y Gadair.
The Senedd met in the Chamber and by video-conference at 13:30 with the Llywydd (Elin Jones) in the Chair.
Prynhawn da a chroeso, bawb, i'r Cyfarfod Llawn. Yr eitem gyntaf ar ein hagenda ni y prynhawn yma fydd y cwestiynau i'r Prif Weinidog, ac mae'r cwestiwn cyntaf gan Mike Hedges.
Good afternoon and welcome to this Plenary session. The first item on our agenda this afternoon is questions to the First Minister, and the first question is from Mike Hedges.
1. A wnaiff y Prif Weinidog ddatganiad am fformiwla Barnett a sut y mae'n gymwys i Gymru? OQ61413
1. Will the First Minister make a statement on the Barnett formula and how it applies to Wales? OQ61413
Thank you. The Welsh Government has secured important reforms to the Barnett formula in recent years to put its funding on a more sustainable footing. However, the formula remains flawed as a long-term mechanism for allocating funding across the devolved Governments within the UK.
Diolch. Mae Llywodraeth Cymru wedi sicrhau diwygiadau pwysig i fformiwla Barnett yn ystod y blynyddoedd diwethaf i roi ei chyllid ar sail fwy cynaliadwy. Fodd bynnag, mae'r fformiwla yn parhau i fod yn ddiffygiol fel mecanwaith hirdymor ar gyfer dyrannu cyllid ar draws y Llywodraethau datganoledig yn y DU.
Diolch. A few years ago, I spent several exchanges explaining to Richard Wyn Jones that there was an element of need in the formula. And we have never given Carwyn Jones enough credit for negotiating the Barnett floor. There’s consensus that it needs changing, but to what? There are two changes that would make Wales substantially worse off, which are population share, or our tax take less our share of the Westminster expenditure. We’ve had piecemeal and asymmetric devolution, which needs addressing. Will the First Minister, as a matter of urgency, contact the Prime Minister and ask for an independent review of Welsh funding via the Barnett formula, creating a new formula?
Diolch. Ychydig flynyddoedd yn ôl, treuliais sawl trafodaeth yn egluro wrth Richard Wyn Jones bod elfen o angen yn y fformiwla. A dydyn ni erioed wedi rhoi digon o glod i Carwyn Jones am negodi llawr Barnett. Ceir consensws bod angen ei newid, ond i beth? Ceir dau newid a fyddai'n gwneud Cymru'n llawer iawn gwaeth ei byd, sef cyfran o'r boblogaeth, neu ein henillion treth llai ein cyfran o wariant San Steffan. Rydym ni wedi cael datganoli tameidiog ac anghymesur, y mae angen mynd i'r afael ag ef. A wnaiff y Prif Weinidog, fel mater o frys, gysylltu â Phrif Weinidog y DU a gofyn am adolygiad annibynnol o gyllid Cymru drwy fformiwla Barnett, gan greu fformiwla newydd?
Thank you for the question. As well as Carwyn Jones, the First Minister, it’s also fair to reflect, as he's in the Chamber, that the then Finance Minister had a hand to play in those direct negotiations to introduce an additional needs-based element in the funding formula, and that work that Mark Drakeford undertook does mean that we’re in a much better place than at the start of devolution on the formula. But we recognise that it’s not a long-term answer. That’s why the manifesto commitments to update the fiscal framework are welcome, and there is more work for us to do. Until we do get to a better long-term formula, in line with the proposals in 'Reforming our Union', actually having fairness on Barnett really does matter. We’ve been used in the last four or five years to having regular attempts to get around Barnett as well. And I think, now that there is more significant devolution in England as well, with metro mayors, it will help us to make the case that, actually, funding for the nations of the UK, and for the regions of England, really does matter. And the Prime Minister made a pledge in his first press conference about power and decision making needing to come out from Westminster. That’s good news for us, good news for the rest of the UK, and, I believe, it will set us on a path to a fairer long-term funding formula.
Diolch am y cwestiwn. Yn ogystal â Carwyn Jones, y Prif Weinidog, mae hefyd yn deg myfyrio, gan ei fod yn y Siambr, y bu gan y Gweinidog Cyllid ar y pryd ran i'w chwarae yn y trafodaethau uniongyrchol hynny i gyflwyno elfen seiliedig ar anghenion ychwanegol yn y fformiwla ariannu, a bod y gwaith a wnaeth Mark Drakeford yn golygu ein bod ni mewn sefyllfa lawer gwell nag ar ddechrau datganoli o ran y fformiwla. Ond rydym ni'n cydnabod nad yw'n ateb hirdymor. Dyna pam mae'r ymrwymiadau'r maniffesto i ddiweddaru'r fframwaith cyllidol i'w croesawu, ac mae mwy o waith i ni ei wneud. Tan y byddwn ni'n sicrhau gwell fformiwla hirdymor, yn unol â'r cynigion yn 'Diwygio ein Hundeb', mae cael tegwch ar Barnett wir yn bwysig. Rydym ni wedi arfer yn ystod y pedair neu bum mlynedd diwethaf â chael ymdrechion rheolaidd osgoi Barnett hefyd. Ac rwy'n credu, nawr bod mwy o ddatganoli sylweddol yn Lloegr hefyd, gyda meiri metro, y bydd yn ein helpu i wneud y ddadl bod cyllid ar gyfer cenhedloedd y DU, mewn gwirionedd, ac ar gyfer rhanbarthau Lloegr, wir yn bwysig. Ac fe wnaeth Prif Weinidog y DU addewid yn ei gynhadledd gyntaf i'r wasg am y ffaith bod angen i rym a chyfrifoldeb am wneud penderfyniadau ddod allan o San Steffan. Mae hynny'n newyddion da i ni, yn newyddion da i weddill y DU, ac, rwy'n credu, bydd yn ein rhoi ar drywydd i fformiwla ariannu hirdymor decach.
First Minister, I’ve made my position very clear over many years when it comes to the Barnett formula. I believe it is outdated and that a fairer, needs-based funding model is needed here in Wales. Now, as you know, there are several different models used across Europe, including the models of fiscal federalism in Germany, fiscal equalisation mechanisms in France, and so forth. First Minister, can you tell us what the Welsh Government’s position is on the models used in other European countries, and can you also tell us what sort of model of funding you believe works in both Wales and the UK’s best interests?
Prif Weinidog, rwyf i wedi gwneud fy safbwynt yn eglur iawn dros nifer o flynyddoedd o ran fformiwla Barnett. Rwy'n credu ei fod wedi dyddio a bod angen model ariannu tecach, sy'n seiliedig ar anghenion yma yng Nghymru. Nawr, fel y gwyddoch chi, mae sawl gwahanol fodel yn cael ei ddefnyddio ledled Ewrop, gan gynnwys modelau ffederaliaeth ariannol yn yr Almaen, mecanweithiau cydraddoli cyllidol yn Ffrainc, ac ati. Prif Weinidog, a allwch chi ddweud wrthym ni beth yw safbwynt Llywodraeth Cymru ar y modelau a ddefnyddir mewn gwledydd Ewropeaidd eraill, ac a allwch chi ddweud wrthym ni hefyd pa fath o fodel ariannu rydych chi'n ei gredu sy'n gweithio er budd pennaf Cymru a'r DU?
Well, we’ve set out the Welsh Government’s proposals in 'Reforming our Union', to look for a principles-based approach to UK funding and fiscal frameworks. It’s a real positive. There’s a recognition that the current fiscal framework for Wales is out of date. And that’s really important on a whole range of areas, about the flexibility we have about managing our money. We saw this during the pandemic, when, actually, because we’d been more efficient about the way we’d spent money and used it, we were actually then treated as another department of the UK Government, where, actually, they had massive underspends in what they were doing. That meant that, on money that Wales should have been able to roll over in an entirely normal way, a decision was made by the Treasury not to allow that. The wider flexibilities we need in updating the fiscal framework will make a real difference whilst we move towards the set of proposals we set out in 'Reforming our Union'.
Wel, rydym ni wedi cyflwyno cynigion Llywodraeth Cymru yn 'Diwygio ein Hundeb', i chwilio am ddull seiliedig ar egwyddorion o ymdrin â fframweithiau cyllid a chyllidol y DU. Mae'n beth wirioneddol gadarnhaol. Ceir cydnabyddiaeth bod y fframwaith cyllidol presennol ar gyfer Cymru wedi dyddio. Ac mae hynny'n bwysig iawn mewn amrywiaeth eang o feysydd, o ran yr hyblygrwydd sydd gennym ni ynghylch rheoli ein harian. Gwelsom hyn yn ystod y pandemig, pan, mewn gwirionedd, oherwydd ein bod ni wedi bod yn fwy effeithlon o ran y ffordd yr oeddem ni wedi gwario arian a'i ddefnyddio, gawsom ein trin wedyn, mewn gwirionedd, fel adran arall o Lywodraeth y DU, lle, mewn gwirionedd, roedd ganddyn nhw danwariant enfawr yn yr hyn yr oedden nhw'n ei wneud. Roedd hynny'n golygu, o ran arian y dylai Cymru fod wedi gallu ei drosglwyddo mewn ffordd gwbl arferol, y gwnaed penderfyniad gan y Trysorlys i beidio â chaniatáu hynny. Bydd yr hyblygrwydd ehangach sydd ei angen arnom ni wrth ddiweddaru'r fframwaith cyllidol yn gwneud gwahaniaeth gwirioneddol wrth i ni symud tuag at y gyfres o gynigion a gyflwynwyd gennym ni yn 'Diwygio ein Hundeb'.
Mae cwestiwn 2 [OQ61405] wedi'i dynnu'n ôl. Cwestiwn 3, Vikki Howells.
Question 2 [OQ61405] has been withdrawn. Question 3, Vikki Howells.
3. Sut mae Llywodraeth Cymru yn cefnogi Eisteddfod Genedlaethol 2024? OQ61408
3. How is the Welsh Government supporting the 2024 National Eisteddfod? OQ61408
Diolch am y cwestiwn. Rwy'n falch bod cydweithio rhyngom ni â'r Eisteddfod Genedlaethol yn gryfach nag y bu erioed. Trwy gydweithio, rŷn ni'n sicrhau bod pawb, o bob cefndir, yn cael profi ein diwylliant a'r Gymraeg. Dwi'n edrych ymlaen yn fawr at fynychu'r Eisteddfod fel Prif Weinidog am y tro cyntaf.
Thank you very much for the question. I am proud that the collaboration between us and the Eisteddfod is stronger than ever. By working together, we ensure that everyone, from all backgrounds, can experience our culture and the Welsh language, and I look forward to attending for the first time as First Minister.
Diolch, First Minister. On 3 August, the National Eisteddfod comes to Pontypridd—the first time it’s been held in south Wales since 2010. With the proclamation having taken place in Aberdare in my constituency last year, and with a programme of events being held throughout the local authority area, this is truly a celebration for all of Rhondda Cynon Taf. I am keen that we maximise the long-term cultural, educational and economic benefits from this. So, First Minister how is the Welsh Government working with partners to ensure a lasting legacy from the Eisteddfod for the local community?
Diolch, Prif Weinidog. Ar 3 Awst, mae'r Eisteddfod Genedlaethol yn dod i Bontypridd—y tro cyntaf iddi gael ei chynnal yn y de ers 2010. Ar ôl i'r cyhoeddiad gael ei wneud yn Aberdâr yn fy etholaeth i y llynedd, a chyda rhaglen o ddigwyddiadau'n cael eu cynnal ledled ardal gyfan yr awdurdod lleol, mae hwn wir yn ddathliad i Rondda Cynon Taf gyfan. Rwy'n awyddus ein bod yn manteisio i'r eithaf ar y manteision diwylliannol, addysgol ac economaidd hirdymor o hyn. Felly, Prif Weinidog, sut mae Llywodraeth Cymru yn gweithio gyda phartneriaid i sicrhau etifeddiaeth sy'n para i'r gymuned leol yn sgil yr Eisteddfod?
It's a really good question, and I'm pleased that you've reminded everyone that the proclamation took place in Aberdare. The physical event may be taking place in the Counsel General’s constituency, but it really is an event for the whole of RCT. The estimated economic benefit is over £22 million to the local area. But, it’s more than just a sense of pride; it’s actually a two-year relationship, from the proclamation through and beyond, and I hope that it will leave a real lasting legacy and positivity. It is about remembering that the Eisteddfod and the language and the culture belong to all of us, and it’s how we access it with the Welsh language ability we have. I think the venue, actually—making it genuinely accessible through Ynysangharad park—is a really good step forward as well. I know some people like to go to a big tent further afield from a population centre, but having a mix in how the Eisteddfod works I think helps to make it accessible, from one Eisteddfod to another. We are deliberately investing money to make sure that people who come from lower income backgrounds can access the Eisteddfod as well. We’ve supported that with £350,000 this year—a genuine statement about the language and the culture belonging to all of us, regardless of our ability in the Welsh language. I look forward to visiting and to enjoying the Eisteddfod myself and to having the opportunity to showcase my skills as a continuing adult Welsh learner.
Mae'n gwestiwn da iawn, ac rwy'n falch eich bod wedi atgoffa pawb bod y cyhoeddiad wedi cael ei wneud yn Aberdâr. Efallai fod y digwyddiad ffisegol yn digwydd yn etholaeth y Cwnsler Cyffredinol, ond mae wir yn ddigwyddiad i RhCT gyfan. Mae'r budd economaidd a amcangyfrifir dros £22 miliwn i'r ardal leol. Ond, mae'n fwy nag ymdeimlad o falchder yn unig; mae'n berthynas dwy flynedd mewn gwirionedd, o'r cyhoeddiad drwodd a thu hwnt, ac rwy'n gobeithio y bydd yn gadael etifeddiaeth a phositifrwydd sydd wir yn para. Mae'n ymwneud â chofio bod yr Eisteddfod a'r iaith a'r diwylliant yn perthyn i bob un ohonom ni, a sut rydym ni'n cael mynediad atyn nhw gyda'r gallu iaith Gymraeg sydd gennym ni. Rwy'n credu bod y lleoliad, mewn gwirionedd—ei wneud yn wirioneddol hygyrch trwy barc Ynysangharad—yn gam da iawn ymlaen hefyd. Rwy'n gwybod bod rhai pobl yn hoffi mynd i babell fawr ymhellach i ffwrdd o ganolfan boblogaeth, ond mae cael cymysgedd o ran sut mae'r Eisteddfod yn gweithio rwy'n credu yn helpu i'w gwneud yn hygyrch, o un Eisteddfod i'r llall. Rydym ni'n buddsoddi arian yn fwriadol i wneud yn siŵr bod pobl sy'n dod o gefndiroedd incwm is yn gallu cael mynediad at yr Eisteddfod hefyd. Rydym ni wedi cynorthwyo hynny gyda £350,000 eleni—datganiad gwirioneddol o'r ffaith fod yr iaith a'r diwylliant yn perthyn i bob un ohonom ni, waeth beth yw ein gallu yn y Gymraeg. Edrychaf ymlaen at ymweld â'r Eisteddfod a'i mwynhau fy hun ac at gael y cyfle i arddangos fy sgiliau fel oedolyn sy'n ddysgwr Cymraeg parhaus.
First Minister, the National Eisteddfod is an extremely important event for an area to hold, and I’m delighted that it’s being held in my home town of Pontypridd this year, the home of the Welsh national anthem. Not only will it bring tourism to the town, but it will provide significant economic benefit and showcase what the area has to offer. However, as you will be aware, Pontypridd has for some time experienced high levels of alcohol and drug-related anti-social behaviour. RCT council are currently consulting on renewing its public spaces protection order that has been in place since 2018 and covers the town centre, Ynysangharad war memorial park, and the railway and bus stations. The National Eisteddfod is likely to attract hundreds of thousands of visitors to Pontypridd over the nine days it is held. With this in mind, I’m keen to know what the Welsh Government is doing to support local police and the council in helping ensure that anti-social behaviour is kept to a minimum. Thank you.
Prif Weinidog, mae'r Eisteddfod Genedlaethol yn ddigwyddiad hynod bwysig i ardal ei chynnal, ac rwyf i wrth fy modd ei bod yn cael ei chynnal yn fy nhref enedigol, Pontypridd eleni, sef cartref anthem genedlaethol Cymru. Nid yn unig y bydd yn dod â thwristiaeth i'r dref, ond bydd yn sicrhau budd economaidd sylweddol ac yn arddangos yr hyn sydd gan yr ardal i'w gynnig. Fodd bynnag, fel y byddwch yn gwybod, mae Pontypridd wedi dioddef lefelau uchel o ymddygiad gwrthgymdeithasol yn gysylltiedig ag alcohol a chyffuriau ers cryn amser. Mae cyngor RhCT wrthi'n ymgynghori ar adnewyddu ei orchymyn diogelu mannau cyhoeddus sydd wedi bod ar waith ers 2018 ac sy'n cynnwys canol y dref, parc coffa Ynysangharad, a'r gorsafoedd rheilffordd a bysiau. Mae'r Eisteddfod Genedlaethol yn debygol o ddenu cannoedd o filoedd o ymwelwyr i Bontypridd dros y naw diwrnod y mae'n cael ei chynnal. Gyda hyn mewn golwg, rwy'n awyddus i wybod beth mae Llywodraeth Cymru yn ei wneud i gynorthwyo'r heddlu lleol a'r cyngor i helpu i sicrhau bod cyn lleied â phosibl o ymddygiad gwrthgymdeithasol. Diolch.
I think it's important to reflect that, whenever and wherever the Eisteddfod is held, there is a really strong partnership between the Eisteddfod itself, the local authority that hosts it and, indeed, the Welsh Government and other partner organisations, including of course the police. So, I’m very proud of the fact that we provide £1 million of core funding and the additional sums that I referred to in response to Vikki Howells to make it genuinely accessible to people from all backgrounds. So, there will be conversations with the police, with the local authority and with the Government about how we manage the Eisteddfod, in an environment that is generally a family-friendly event, where families can and will attend and deliberately make the effort to go. But, actually, the incidental traffic from people in and around Pontypridd—. I am genuinely looking forward to going to the Eisteddfod, to seeing people access the Eisteddfod, some of them for the first time, and enjoying it in a safe and friendly environment. That is what I have always found whenever I’ve attended the Eisteddfod, both in my current time as a Senedd Member and also when I was genuinely a young man and the president of NUS Wales, going to the Eisteddfod and feeling a genuine welcome on the maes and trying out the bits of Welsh, which I hope I have more of in the last 20-odd years.
Rwy'n credu ei bod hi'n bwysig myfyrio, pryd bynnag a ble bynnag y cynhelir yr Eisteddfod, bod partneriaeth gref iawn rhwng yr Eisteddfod ei hun, yr awdurdod lleol sy'n ei chynnal ac, yn wir, Llywodraeth Cymru a sefydliadau partner eraill, gan gynnwys yr heddlu wrth gwrs. Felly, rwy'n falch iawn o'r ffaith ein bod ni'n darparu £1 filiwn o gyllid craidd a'r symiau ychwanegol y cyfeiriais atyn nhw mewn ymateb i Vikki Howells i'w gwneud yn wirioneddol hygyrch i bobl o bob cefndir. Felly, bydd sgyrsiau gyda'r heddlu, gyda'r awdurdod lleol a chyda'r Llywodraeth ynglŷn â sut rydym ni'n rheoli'r Eisteddfod, mewn amgylchedd sy'n gyffredinol yn ddigwyddiad sy'n addas i'r teulu, lle gall ac y bydd teuluoedd yn mynychu ac yn gwneud yr ymdrech i fynd yn fwriadol. Ond, mewn gwirionedd, y traffig achlysurol gan bobl ym Mhontypridd a'r cyffiniau—. Rwyf i wir yn edrych ymlaen at fynd i'r Eisteddfod, at weld pobl yn cael mynediad at yr Eisteddfod, rhai ohonyn nhw am y tro cyntaf, a'i mwynhau mewn amgylchedd diogel a chyfeillgar. Dyna'r wyf i wedi ei ganfod erioed pan wyf i wedi bod i'r Eisteddfod, yn fy nghyfnod presennol fel Aelod o'r Senedd a hefyd pan oeddwn i wir yn ŵr ifanc ac yn llywydd UCM Cymru, yn mynd i'r Eisteddfod ac yn teimlo croeso gwirioneddol ar y maes ac yn rhoi cynnig ar y darnau o Gymraeg, yr wyf i'n gobeithio bod gen i fwy ohonyn nhw yn ystod tua'r 20 mlynedd diwethaf.
Rydyn ni'n lwcus iawn heddiw gan fod gennym ni senedd Ysgol Gynradd Gymraeg Evan James efo ni, sef yr ysgol Gymraeg agosaf at faes yr Eisteddfod. Dwi’n gwybod eu bod nhw wedi bod wrthi yn paratoi bunting, baneri, ac yn edrych ymlaen yn arw at gael yr Eisteddfod yn eu tref nhw. Felly, dwi eisiau dilyn ymlaen o bwynt Vikki Howells—mae’r gwaddol yn sicr i’w deimlo. Mae’r ffaith bod gyda ni gymaint o ddigwyddiadau Cymraeg yn mynd ymlaen wedi bod yn ffantastig. I rywun sydd fel arfer yn trio mynd i bopeth Cymraeg, mae wedi bod yn amhosibl mynd i bopeth, sydd yn beth prin iawn mewn ardal fel Pontypridd. Ond, y gofid ydy bod y bwrlwm yma yn mynd i ddod i ben. Mae yna nifer o ffynonellau ariannol, er enghraifft, wedi mynd i mewn i greu’r digwyddiadau yma. Felly, gaf i ofyn, fel rhan o’r strategaeth 'Cymraeg 2050', sut ydyn ni am sicrhau’r gwaddol pendant hwnnw, y twf sydd ei angen hefyd o ran addysg Gymraeg yn yr ardal, fel ein bod ni felly yn gallu cael yr holl waddol yma rydyn ni i gyd eisiau? Dwi yn meddwl bod angen arian a strategaeth; dydy hynny ddim yn mynd i ddigwydd heb gefnogaeth y Llywodraeth, dwi’n ofni.
We’re very fortunate today as we have the youth parliament of Ysgol Gynradd Gymraeg Evan James with us, which is the closest Welsh school to the Eisteddfod field. I know that they've been preparing bunting, banners, and are hugely excited to have the Eisteddfod in their town. So, I want to follow on from Vikki Howells's point—the legacy certainly can be felt. The fact that we have so many Welsh language events taking place has been fantastic. For someone who usually tries to attend all Welsh language events, it's been impossible to do so, which is very rare in an area such as Pontypridd. But, the concern is that this activity will come to an end. There are a number of funding sources that have been invested in creating these events. So, can I ask, as part of the 'Cymraeg 2050' strategy, how will we ensure that legacy, and the growth that we need in terms of Welsh-medium education, so that we can then get this legacy that we’re all seeking? I do think we need funding and a strategy, as that's not going to happen without Government support, I fear.
When it comes to how we want to continue to grow the language amongst young people, particularly those at school—and it's great to see a host school in the gallery with us today—I will be making a legislative statement confirming our proposals for the future of Welsh medium-education and improvement. But it's more than that; it's actually about how have a cultural and an economic future for the language, for young people to be able to use the language in their everyday life, including through music and socialising, as well as the economic future. So, there's a range of different interventions that go around this, in addition to what we're looking to do within our schools, in both Welsh-medium education and, of course, improving the teaching and learning of Welsh in the English stream as well.
In all of that, we need the staff to do the job, and we need to generate the spirit of enthusiasm and inclusivity around the language as well, so that, whatever your Welsh-medium ability, you feel positive about using that, and that is part of how we'll grow the language. And that is a really important lesson for adult learners, like me, in that you aren't going to have someone judging you for getting some parts of it not perfectly right, but are actually to be welcomed and encouraged to do more and to use more. And I hope to show that not just in the Eisteddfod week, but through various parts of my time as First Minister.
O ran sut rydym ni eisiau parhau i dyfu'r iaith ymhlith pobl ifanc, yn enwedig y rhai yn yr ysgol—ac mae'n wych gweld ysgol leol yn yr oriel gyda ni heddiw—byddaf yn gwneud datganiad deddfwriaethol yn cadarnhau ein cynigion ar gyfer dyfodol a gwelliant addysg cyfrwng Cymraeg. Ond mae'n fwy na hynny; mae'n ymwneud mewn gwirionedd â sut mae dyfodol diwylliannol ac economaidd i'r iaith, i bobl ifanc allu defnyddio'r iaith yn eu bywyd bob dydd, gan gynnwys trwy gerddoriaeth a chymdeithasu, yn ogystal â'r dyfodol economaidd. Felly, ceir amrywiaeth o wahanol ymyriadau sy'n mynd o gwmpas hyn, yn ogystal â'r hyn yr ydym ni'n bwriadu ei wneud yn ein hysgolion, mewn addysg cyfrwng Cymraeg ac, wrth gwrs, gwella addysgu a dysgu'r Gymraeg yn y ffrwd Saesneg hefyd.
Yn hynny i gyd, mae angen y staff arnom ni i wneud y gwaith, ac mae angen i ni gynhyrchu ysbryd o frwdfrydedd a chynwysoldeb o amgylch yr iaith hefyd, fel eich bod chi, beth bynnag yw eich gallu cyfrwng Cymraeg, yn teimlo'n gadarnhaol ynghylch defnyddio hwnnw, ac mae hynny'n rhan o sut y byddwn ni'n tyfu'r iaith. Ac mae honno'n wers bwysig iawn i ddysgwyr sy'n oedolion, fel fi, o'r safbwynt nad ydych chi'n mynd i gael rhywun yn eich beirniadu am gael rhai rhannau ohono ddim yn berffaith gywir, ond eu bod nhw i'w croesawu a'u hannog mewn gwirionedd i wneud mwy ac i ddefnyddio mwy. Ac rwy'n gobeithio dangos hynny nid yn unig yn ystod wythnos yr Eisteddfod, ond drwy wahanol rannau o'm hamser fel Prif Weinidog.
Cwestiynau nawr gan arweinwyr y pleidiau. Arweinydd y Ceidwadwyr yn gyntaf, Andrew R.T. Davies.
Questions now from the party leaders. The leader of the Conservatives first, Andrew R.T. Davies.
Thank you, Presiding Officer. First Minister, yesterday you hosted the new UK Prime Minister. He talked of the Tata plant—[Interruption.] I thought I'd get you a cheer, at least, once in this Chamber, First Minister. [Laughter.] You can thank me later. The new UK Prime Minister came to the Senedd yesterday. Obviously, on everyone's mind is the Tata Steel situation in Port Talbot, which is of pressing time constraints now that Tata have shut the one blast furnace, blast furnace 5, and, obviously, there's the timeline to blast furnace 4 in September. Can you enlighten the Chamber today as to whether the new UK Government has presented a new plan to Tata Steel to secure the longevity of blast furnace 4 so it can stay open as long as possible? And, if that plan has been submitted, what timeline have Tata Steel indicated they are working to to assess it and, ultimately, give you an answer on it?
Diolch, Llywydd. Prif Weinidog, ddoe, fe wnaethoch chi groesawu Prif Weinidog newydd y DU. Siaradodd am ffatri Tata—[Torri ar draws.] Roeddwn i'n meddwl y byddwn i'n cael bloedd i chi, o leiaf, unwaith yn y Siambr hon, Prif Weinidog. [Chwerthin.] Fe gewch i ddiolch i mi nes ymlaen. Daeth Prif Weinidog newydd y DU i'r Senedd ddoe. Yn amlwg, mae sefyllfa Tata Steel ym Mhort Talbot ar feddyliau pawb, sy'n destun cyfyngiadau amser dybryd nawr bod Tata wedi cau un ffwrnais chwyth, ffwrnais chwyth 5, ac, yn amlwg, ceir y llinell amser ar gyfer ffwrnais chwyth 4 ym mis Medi. A allwch chi oleuo'r Siambr heddiw ynghylch a yw Llywodraeth newydd y DU wedi cyflwyno cynllun newydd i Tata Steel i sicrhau goroesiad ffwrnais chwyth 4 fel y gall aros ar agor cyhyd â phosibl? Ac, os yw'r cynllun hwnnw wedi cael ei gyflwyno, pa linell amser y mae Tata Steel wedi nodi y maen nhw'n gweithio'n unol â hi i'w asesu ac, yn y pen draw, rhoi ateb i chi yn ei gylch?
Thank you for noting that the Prime Minister, just a few days into office, has come physically to Wales. That is a really positive statement. I didn't have the opportunity to meet the previous Prime Minister in Wales. I did see him briefly in Normandy. When people have been asked, of course, what they wanted at that election, I'm delighted the people of Wales chose to implement a blanket ban on Welsh Tory MPs, and we then have an opportunity to deliver on the manifesto on which 27 out of 32 Welsh MPs were elected. And Tata is a significant part of that. We are dealing, though, with a legacy of the previous deal offered by the Conservative Government, that Kemi Badenoch celebrated as being good news—that's essentially the plan that Tata are working too—with eye-watering job losses within it, and we are very much at the very end of the line on this.
And I do have to reflect yet again that, several years ago, when I was first appointed as the economy Minister at the time, Kwasi Kwarteng, as the business Secretary, attended a steel council in Cardiff, and there was a deal to be done that would have delivered significant co-investment and a different and a better future for steel at the time. It was the occupants of 10 and 11 Downing Street at the time who wouldn't sign up to that, and it's no surprise that Boris Johnson and Rishi Sunak have left us in no better a position now. We are, though, engaged in good-faith negotiations with the company. That is engagement from the Welsh Government, me and the economy Secretary, engaging directly with Jonathan Reynolds, as the new Secretary of State for Business and Trade, and conversations with the UK and the Mumbai leadership. Those negotiations are on the back of a manifesto that can now be delivered. The £0.5 billion that has not been spent, the £2.5 billion that is available to transform steel across the UK and those negotiations have a limited window over a period of weeks to succeed. We can't undertake those negotiations in public, and I don't think steelworkers or steel communities would expect that. What they do expect is that both Governments, here in Wales and across the UK, will fight for a better deal for steel and for steelworkers, and that is exactly what we are doing.
Diolch am nodi bod Prif Weinidog y DU, ar ôl ychydig ddyddiau yn unig yn ei swydd, wedi dod yn gorfforol i Gymru. Mae hwnnw'n ddatganiad wirioneddol gadarnhaol. Ni chefais gyfle i gyfarfod â Phrif Weinidog blaenorol y DU yng Nghymru. Fe'i gwelais am ychydig yn Normandi. Pan ofynnwyd i bobl, wrth gwrs, beth roedden nhw ei eisiau yn yr etholiad hwnnw, rwyf i wrth fy modd bod pobl Cymru wedi dewis cyflwyno gwaharddiad llwyr ar ASau Torïaidd yng Nghymru, ac yna mae gennym ni gyfle i gyflawni'r maniffesto yr etholwyd 27 allan o 32 o ASau Cymru ar ei sail. Ac mae Tata yn rhan sylweddol o hynny. Rydym ni'n ymdrin, fodd bynnag, ag etifeddiaeth y cytundeb blaenorol a gynigiwyd gan y Llywodraeth Geidwadol, a ddathlwyd gan Kemi Badenoch fel newyddion da—dyna'r cynllun y mae Tata yn gweithio ar ei sail i bob pwrpas—â cholledion swyddi aruthrol yn rhan ohono, ac rydym ni'n sicr wedi cyrraedd pen y llinell yn hyn o beth.
Ac mae'n rhaid i mi fyfyrio unwaith eto, sawl blwyddyn yn ôl, pan gefais fy mhenodi'n Weinidog yr economi am y tro cyntaf ar y pryd, daeth Kwasi Kwarteng, fel yr Ysgrifennydd busnes, i gyngor dur yng Nghaerdydd, ac roedd cytundeb i'w gyflawni a fyddai wedi sicrhau cyd-fuddsoddiad sylweddol a dyfodol gwahanol a gwell i ddur ar y pryd. Preswylwyr 10 ac 11 Downing Street ar y pryd nad oedd yn fodlon gwneud y cytundeb hwnnw, ac nid yw'n syndod bod Boris Johnson a Rishi Sunak wedi ein gadael mewn sefyllfa ddim gwell nawr. Fodd bynnag, rydym ni'n rhan o drafodaethau ewyllys da gyda'r cwmni. Ymgysylltiad gan Lywodraeth Cymru yw hynny, fi ac Ysgrifennydd yr economi, yn ymgysylltu'n uniongyrchol â Jonathan Reynolds, fel yr Ysgrifennydd Gwladol newydd dros Fusnes a Masnach, a sgyrsiau gydag arweinyddiaeth y DU a Mumbai. Mae'r trafodaethau hynny ar sail maniffesto y gellir ei gyflawni nawr. Y £0.5 biliwn sydd heb ei wario, y £2.5 biliwn sydd ar gael i drawsnewid dur ar draws y DU ac mae gan y trafodaethau hynny ffenestr gyfyngedig dros gyfnod o wythnosau i lwyddo. Ni allwn gynnal y trafodaethau hynny yn gyhoeddus, ac nid wyf i'n credu y byddai gweithwyr dur na chymunedau dur yn disgwyl hynny. Yr hyn y maen nhw'n ei ddisgwyl yw y bydd y ddwy lywodraeth, yma yng Nghymru ac ar draws y DU, yn brwydro am fargen well i ddur ac i weithwyr dur, a dyna'n union yr ydym ni'n ei wneud.
My question was relatively straightforward: has a plan been presented to the Tata board? Because we were told that you had an oven-ready plan to deliver once you assumed the office of UK Government Ministers and Secretaries of State being able to negotiate a new deal with Tata. That was what we were told. And I note, in your long answer, that you didn't indicate that any deal has been presented to Tata Steel. But what we do know is that, ultimately, the clock is very much ticking on this. So, are the discussions—[Interruption.] Are the discussions focused—[Interruption.] Are the discussions focused more on new investment for future projects, or are the discussions focused on extending the life of blast furnace 4? We understand that you can't go into the commercial sensitivities, but at least give some hope as to the direction of travel in the absence of the answers you have given that indicate that no plan has come forward yet.
Roedd fy nghwestiwn yn gymharol syml: a oes cynllun wedi cael ei gyflwyno i fwrdd Tata? Oherwydd dywedwyd wrthym ni fod gennych chi gynllun parod ar gyfer y ffwrn i'w gyflawni ar ôl i chi gymryd swyddi Gweinidogion ac Ysgrifenyddion Gwladol Llywodraeth y DU yn gallu sicrhau cytundeb newydd gyda Tata. Dyna'r hyn a ddywedwyd wrthym ni. Ac rwy'n sylwi, yn eich ateb maith, na wnaethoch chi nodi bod unrhyw gytundeb wedi cael ei gyflwyno i Tata Steel. Ond yr hyn yr ydym ni'n ei wybod, yn y pen draw, yw bod y cloc yn sicr yn tician yn hyn o beth. Felly, a yw'r trafodaethau—[Torri ar draws.] A yw'r trafodaethau yn canolbwyntio—[Torri ar draws.] A yw'r trafodaethau yn canolbwyntio mwy ar fuddsoddiad newydd ar gyfer prosiectau yn y dyfodol, neu a yw'r trafodaethau'n canolbwyntio ar ymestyn oes ffwrnais chwyth 4? Rydym ni'n deall na allwch chi drafod materion masnachol sensitif, ond rhowch rywfaint o obaith o leiaf ynghylch y trywydd yn absenoldeb yr atebion yr ydych chi wedi'u rhoi sy'n dangos nad oes unrhyw gynllun wedi'i gyflwyno eto.
I'm afraid that the second question just feeds into a real level of cynicism that people feel around politics. The phrase that the Member used, 'oven ready', was used by the Conservatives in 2019 about the Brexit deal, and we saw what happened there. I have never said that, Jeremy Miles has never said that, the Prime Minister has never said that, Jonny Reynolds never said that. What we have said is what we have consistently said: there is a different level of investment available from the now, current, UK Labour Government. There is a different level of ambition for the future of steel that is available with this UK Labour Government, with a significant mandate and an economic plan that will require more steel in our future, not less. Trying to claim that we had used a phrase that has never been used is—you could almost say that it's act of deliberate deception.
I think, when we get to the serious businesses of negotiations with the company, which is what I set out in my first answer, that is exactly what is taking place. We won't be bounced into the sort of language and the lack of fidelity to the facts that the Member seeks to urge on us. And, on this issue, the Conservatives need to recognise that they are completely without credibility. To now say that the clock is ticking and we're nearly at the end, when actually there have been years when a deal could and should have been done—a better deal was available to be done several years ago. That is the reality of this. You really do remind me of an arsonist with his matches angrily shouting at the fire brigade. We are now in the position of trying to rescue the damage and the dereliction from your 14 years across the UK. I will not take a single breath of lecturing from you or any other Conservative on our ambition and our commitment to the future of steel.
Mae gen i ofn mai'r cwbl y mae'r ail gwestiwn yn ei wneud yw cyfrannu at lefel wirioneddol o sinigiaeth y mae pobl yn ei deimlo ynghylch gwleidyddiaeth. Defnyddiwyd yr ymadrodd a ddefnyddiodd yr Aelod, 'parod ar gyfer y ffwrn', gan y Ceidwadwyr yn 2019 am y cytundeb Brexit, a gwelsom yr hyn a ddigwyddodd yn y fan honno. Nid wyf i erioed wedi dweud hynny, nid yw Jeremy Miles erioed wedi dweud hynny, nid yw Prif Weinidog y DU erioed wedi dweud hynny, nid yw Jonny Reynolds erioed wedi dweud hynny. Yr hyn yr ydym ni wedi ei ddweud yw'r hyn yr ydym ni wedi ei ddweud yn gyson: mae gwahanol lefel o fuddsoddiad ar gael gan Lywodraeth Lafur bresennol, erbyn hyn, y DU. Ceir gwahanol lefel o uchelgais ar gyfer dyfodol dur sydd ar gael gyda Llywodraeth Lafur y DU hon, â mandad sylweddol a chynllun economaidd a fydd angen mwy o ddur yn ein dyfodol, nid llai. Mae ceisio honni ein bod ni wedi defnyddio ymadrodd nad yw erioed wedi cael ei ddefnyddio yn—gallech chi bron â dweud ei bod yn weithred o ddichell fwriadol.
Rwy'n credu, pan gyrhaeddwn ni fusnesau difrifol trafodaethau gyda'r cwmni, sef yr hyn a amlinellais yn fy ateb cyntaf, dyna'n union sy'n digwydd. Ni fyddwn yn cael ein gorfodi i'r math o iaith a'r diffyg ffyddlondeb i'r ffeithiau y mae'r Aelod yn ceisio eu gorfodi arnom ni. Ac, ar y mater hwn, mae angen i'r Ceidwadwyr gydnabod eu bod nhw'n gwbl ddi-hygrededd. I ddweud nawr bod y cloc yn tician a'n bod ni bron wedi cyrraedd y terfyn, pan mewn gwirionedd y bu blynyddoedd pan allai ac y dylai cytundeb fod cael ei sicrhau—roedd gwell cytundeb ar gael i'w sicrhau sawl blwyddyn yn ôl. Dyna realiti hyn. Rydych chi wir yn fy atgoffa o losgwr gyda'i fatsys yn gweiddi'n ddig ar y frigâd dân. Rydym ni bellach yn y sefyllfa o geisio achub difrod ac esgeulustod eich 14 mlynedd ledled y DU. Ni wnaf i gymryd yr un anadl o bregeth gennych chi nac unrhyw Geidwadwr arall ar ein huchelgais a'n hymrwymiad i ddyfodol dur.
First Minister, you have accused me of being an arsonist; you have accused me of deliberately misleading. You are a First Minister who is standing there with a vote of no confidence around his neck. You are a First Minister who took £200,000 from a man with two criminal convictions. You are a man who, ultimately, has stood there week in, week out and been not able to answer the questions that we have put to you week in, week out about those donations. And I can see your health Minister chopsing away there from the frontbench—
Prif Weinidog, rydych chi wedi fy nghyhuddo o fod yn llosgwr; rydych chi wedi fy nghyhuddo o gamarwain yn fwriadol. Rydych chi'n Brif Weinidog sy'n sefyll yn y fan yna gyda phleidlais o ddiffyg hyder o amgylch ei wddf. Rydych chi'n Brif Weinidog a gymerodd £200,000 gan ddyn â dwy euogfarn droseddol. Rydych chi'n ddyn sydd, yn y pen draw, wedi sefyll yn y fan yna wythnos ar ôl wythnos ac wedi methu ag ateb y cwestiynau yr ydym ni wedi eu gofyn i chi wythnos ar ôl wythnos am y rhoddion hynny. A gallaf weld eich Gweinidog iechyd yn lapan yn y fan yna o'r fainc flaen—
Hold on. I wasn't intervening, but 'chopsing away' is probably not respectful enough to discuss—. She was making comments, as absolutely every single one of you are in this Chamber at the moment. I'm sure you're bringing your question to a conclusion. Carry on, Andrew R.T. Davies.
Gan bwyll. Doeddwn i ddim yn ymyrryd, ond mae'n debyg nad yw 'lapan' yn ddigon parchus i drafod—. Roedd hi'n gwneud sylwadau, fel y mae pob un ohonoch chi yn y Siambr hon yn ei wneud ar hyn o bryd. Rwy'n siŵr eich bod chi'n dod â'ch cwestiwn i ddiweddglo. Parhewch, Andrew R.T. Davies.
I asked you for two points. One: is there a plan on the table, and has that been put to the Tata board? You clearly have not indicated that a plan has been put to the Tata board. And two: will the investment that is identified, the £2.5 billion that you talk of the Government making available, be for future projects or to sustain the continuation of blast furnace 4? So, I put those two points to you once again: where is the plan and, above all, is it linked to future investment or is it linked to the continuation of blast furnace 4 that will safeguard the jobs in Port Talbot during the transition to arc furnace, which we have supported and continue to support?
Gofynnais i chi am ddau bwynt. Un: oes yna gynllun ar y bwrdd, ac a yw hwnnw wedi cael ei gyflwyno i fwrdd Tata? Mae'n amlwg nad ydych chi wedi nodi bod cynllun wedi cael ei gyflwyno i fwrdd Tata. A dau: a fydd y buddsoddiad a nodwyd, y £2.5 biliwn yr ydych chi'n sôn y bydd y Llywodraeth yn ei wneud ar gael, ar gyfer prosiectau yn y dyfodol neu i gynnal parhad ffwrnais chwyth 4? Felly, rwy'n rhoi'r ddau bwynt hynny i chi unwaith eto: ble mae'r cynllun ac, yn anad dim, a yw'n gysylltiedig â buddsoddiad yn y dyfodol neu a yw'n gysylltiedig â pharhad ffwrnais chwyth 4 a fydd yn diogelu'r swyddi ym Mhort Talbot yn ystod y cyfnod pontio i ffwrnais arc, yr ydym ni wedi ei gefnogi ac yn parhau i'w gefnogi?
Well, for all of the shouting and the finger pointing, I think the leader of the opposition hasn't been listening to what I've been saying. Listening is important in Government and in politics, and, if you look at what I have been saying, the negotiations are continuing with the UK leadership and with the Mumbai leadership. We're not going to undertake those negotiations in public about what a better deal for steel looks like. In the limited window we have left after the Conservatives have quit the pitch, although, frankly, they were hardly active players over the last few years on these issues, we will understand whether we've been able to secure a better deal with a significant additional co-investment available, with a significant additional ambition for the future of steel, and I just do not believe that any of the Member's words or angry protestations will carry any impact in steel communities. They know who has been on their side and who still is on their side, and they know where he rests in that equation.
Wel, er gwaethaf yr holl weiddi a phwyntio bysedd, rwy'n meddwl nad yw arweinydd yr wrthblaid wedi bod yn gwrando ar yr hyn yr wyf i wedi bod yn ei ddweud. Mae gwrando yn bwysig mewn Llywodraeth ac mewn gwleidyddiaeth, ac os edrychwch chi ar yr hyn yr wyf i wedi bod yn ei ddweud, mae'r trafodaethau yn parhau gydag arweinyddiaeth y DU a chydag arweinyddiaeth Mumbai. Nid ydym yn mynd i gynnal y trafodaethau hynny yn gyhoeddus ynghylch sut mae bargen well ar gyfer dur yn edrych. Yn y ffenestr gyfyngedig sydd gennym ni'n weddill ar ôl i'r Ceidwadwyr adael y maes, er, a dweud y gwir, prin yr oedden nhw'n chwaraewyr egnïol dros y blynyddoedd diwethaf ar y materion hyn, byddwn yn deall a ydym ni wedi gallu sicrhau gwell bargen â chyd-fuddsoddiad ychwanegol sylweddol ar gael, gydag uchelgais ychwanegol sylweddol ar gyfer dyfodol dur, ac nid wyf i'n credu o gwbl y bydd unrhyw un o eiriau neu brotestiadau dig yr Aelod yn cael unrhyw effaith mewn cymunedau dur. Maen nhw'n gwybod pwy sydd wedi bod ar eu hochr a phwy sydd ar eu hochr o hyd, ac maen nhw'n gwybod ei leoliad ef yn y sefyllfa honno.
Arweinydd Plaid Cymru, Rhun ap Iorwerth.
The leader of Plaid Cymru, Rhun ap Iorwerth.
Diolch yn fawr iawn. Dwi am ddechrau drwy longyfarch bob Aelod Seneddol gafodd eu hethol yng Nghymru'r wythnos diwethaf, a dymuno'n dda iawn iddyn nhw yn cynrychioli cymunedau Cymru. Mi wnaeth Cymru ddatgan ei barn yn glir iawn am 14 blynedd o lywodraetha Ceidwadol, ond mi oedd yna neges amlwg iawn i Lafur hefyd i beidio â chymryd Cymru yn ganiataol. Mi wnaeth Plaid Cymru sefyll ar blatfform positif dros degwch ac uchelgais, ac mi oedd hi'n hyfryd bod efo Ann Davies a Llinos Medi yn San Steffan ddoe, wrth iddyn nhw ymuno efo Liz a Ben yno.
Thank you very much. I want to start by congratulating all of the MPs who were elected in Wales last week, and I wish them well in representing communities in Wales. Wales stated its opinion very clearly on 14 years of Conservative Government, but there was a very clear message for Labour as well not to take Wales for granted. Plaid Cymru stood on a positive platform for fairness and ambition, and it was lovely to be with Ann Davies and Llinos Medi in Westminster yesterday, as they joined Liz and Ben there.
I have written to the new Prime Minister congratulating him, and I know the four Plaid Cymru MPs will hold him and his new Government firmly but constructively to account. We've already heard a lot from the Prime Minister about his wish to reset the relationship between the Governments and nations of the UK, but those words, as welcome as they are, must mean something, and I'm afraid I'm still worried about some of what I'm hearing: new Labour Minister, Stephen Kinnock, on the BBC over the weekend saying that the Crown Estate should not be devolved to Wales. 'I don't think we need to be overly worried about process, now, moving the pieces around the jigsaw puzzle', he said—the kind of dismissive approach that echoed what the new Secretary of State for Wales said about the devolution of justice being a matter of 'fiddling around with structures'.
Now, the First Minister knows very well that these issues, as well as fair funding and HS2 funding and so on, are much more than process and structures; they're core matters of fairness. So, did the First Minister forget to make an early pitch to the Prime Minister for a little respect to be shown to Wales, or is the new Government already choosing not to listen?
Rwyf i wedi ysgrifennu at Brif Weinidog newydd y DU yn ei llongyfarch ac rwy'n gwybod y bydd y pedwar AS Plaid Cymru yn ei ddwyn ef a'i Lywodraeth newydd i gyfrif yn gadarn ond yn adeiladol. Rydym ni eisoes wedi clywed llawer gan Brif Weinidog y DU am ei ddymuniad i ailosod y berthynas rhwng Llywodraethau a chenhedloedd y DU, ond mae'n rhaid i'r geiriau hynny, er eu bod i'w croesawu, olygu rhywbeth, ac mae arnaf i ofn fy mod i'n dal i boeni am rywfaint o'r hyn yr wyf i'n ei glywed: y Gweinidog Llafur newydd, Stephen Kinnock, ar y BBC dros y penwythnos yn dweud na ddylid datganoli Ystad y Goron i Gymru. 'Nid wyf i'n credu bod angen i ni boeni'n ormodol am broses, nawr, symud y darnau o gwmpas y jig-so', meddai—y math o agwedd ddiystyriol a oedd yn adleisio'r hyn a ddywedodd Ysgrifennydd Gwladol newydd Cymru am y ffaith fod datganoli cyfiawnder yn fater o 'ffidlo o gwmpas gyda strwythurau'.
Nawr, mae'r Prif Weinidog yn gwybod yn iawn bod y materion hyn, yn ogystal â chyllid teg a chyllid HS2 ac yn y blaen, yn llawer mwy na phroses a strwythurau; maen nhw'n faterion sylfaenol o degwch. Felly, a wnaeth y Prif Weinidog anghofio gwneud cais cynnar i'r Prif Weinidog i ychydig o barch gael ei ddangos i Gymru, neu a yw'r Llywodraeth newydd eisoes yn dewis peidio â gwrando?
Well, I congratulate every new Member of Parliament who has been elected to represent Wales in Westminster. I'm sure they will all do their best for the communities that have chosen to elect them. I won't name all 27 of our Welsh Labour MPs or the 11 new names that are representing constituencies in Wales, but I believe they will be fantastic champions for every part of the country that they represent, and I wish them all well. Because part of our challenge, honestly, is how we remake the case for politics as a positive endeavour to serve the country. There are people across this Chamber who are decent people who simply disagree; far too much of political discourse in the last few years has been to demonise and deny that to people we don't agree with. And I hope that we can do better than that, and that comes from the top, both here and indeed across the UK Government.
When it comes to the position of the new UK Labour Government, I had a very warm and positive meeting with the Prime Minister. I don't buy into the campaign of grievance and disappointment within the first week that the leader of Plaid Cymru is so keen to force upon us. That isn't the view of the people of Wales, either, in the way that they voted. I am keen that we deliver on the manifesto we put before the people of Wales—that will take devolution forward, and it will see real progress across our economy and support for public services on a whole range of areas where a mission for the UK can only be delivered if Wales plays its full part. So, I look forward to not just fairness in funding, but, actually, a much better future for all of us here in Wales, and I believe the election of a UK Labour Government really will deliver the change that Wales and Britain need. I look forward to working with the Prime Minister and a new team of Labour Ministers across the UK to do just that.
Wel, rwy'n llongyfarch pob Aelod Seneddol newydd sydd wedi cael ei ethol i gynrychioli Cymru yn San Steffan. Rwy'n siŵr y byddan nhw i gyd yn gwneud eu gorau dros y cymunedau sydd wedi dewis eu hethol. Ni wnaf i enwi pob un o'n 27 o ASau Llafur Cymru na'r 11 enw newydd sy'n cynrychioli etholaethau yng Nghymru, ond rwy'n credu y byddan nhw'n hyrwyddwyr gwych i bob rhan o'r wlad y maen nhw'n yn ei chynrychioli, ac rwy'n dymuno'n dda iddyn nhw i gyd. Oherwydd rhan o'n her, a dweud y gwir, yw sut rydym ni'n ailgyflwyno'r ddadl dros wleidyddiaeth fel ymgais gadarnhaol i wasanaethu'r wlad. Ceir pobl ar draws y Siambr hon sy'n bobl nobl sy'n anghytuno; mae llawer gormod o drafodaeth wleidyddol dros y blynyddoedd diwethaf wedi bod i ddemoneiddio a gwadu hynny i bobl nad ydym yn cytuno â nhw. Ac rwy'n gobeithio y gallwn ni wneud yn well na hynny, ac mae hynny'n dod o'r brig, yma ac yn wir ar draws Llywodraeth y DU.
O ran safbwynt Llywodraeth Lafur newydd y DU, cefais gyfarfod cynnes a chadarnhaol iawn gyda Phrif Weinidog y DU. Nid wyf i'n cytuno â'r ymgyrch o achwyn a siom yn ystod yr wythnos gyntaf y mae arweinydd Plaid Cymru mor awyddus i'w gorfodi arnom ni. Nid dyna farn pobl Cymru, chwaith, yn y ffordd y gwnaethon nhw bleidleisio. Rwy'n awyddus ein bod ni'n cyflawni'r maniffesto a roddwyd gerbron pobl Cymru gennym ni—bydd hynny'n symud datganoli ymlaen, a bydd yn arwain at gynnydd gwirioneddol ar draws ein heconomi a chefnogaeth i wasanaethau cyhoeddus ar amrywiaeth eang o feysydd lle gellir cyflawni cenhadaeth i'r DU dim ond os bydd Cymru yn chwarae ei rhan lawn. Felly, edrychaf ymlaen nid yn unig at degwch o ran cyllid, ond mewn gwirionedd, dyfodol llawer gwell i bob un ohonom ni yma yng Nghymru, ac rwy'n credu y bydd ethol Llywodraeth Lafur y DU wir yn cyflawni'r newid sydd ei angen ar Gymru a Phrydain. Edrychaf ymlaen at weithio gyda'r Prif Weinidog a thîm newydd o Weinidogion Llafur ar draws y DU i wneud yn union hynny.
Many people listening to that will regret that a Welsh First Minister is not demanding that fairness for Wales and those decisions on funding around HS2. And to have a First Minister saying that he's happy to have a manifesto implemented that did not promise to pursue the interests of Wales in terms of the devolution of crime and justice, that's a worrying sign at the start of this new UK Government.
Now, saving thousands of jobs at Port Talbot has to, certainly, be one of the most important strategic priorities for Keir Starmer. Eight weeks ago, the First Minister himself flew to India and urged the management of Tata Steel to wait for a UK Labour Government before taking a final decision on Port Talbot. Now, we all knew that what the Tories were offering was woefully inadequate, and there is now an opportunity to pursue a different path. But, as my colleague, Luke Fletcher, has pointed out on numerous occasions, despite the welcome commitment of £3 billion for the steel sector as a whole, we have little understanding, I think, still, of what that means, including, crucially, how much of that £3 billion can be dedicated to Port Talbot, how to save the jobs and how it can be used to try to continue primary steel making in Wales. So, can the First Minister update us now, after that meeting with the Prime Minister yesterday, so that the workers of Port Talbot are given the reassurances that they need? Will he give us more detail on the what, the how and the when of Labour's plans to safeguard the future of Welsh steel?
Bydd llawer o bobl sy'n gwrando ar hynna yn gresynu nad yw Prif Weinidog Cymru yn mynnu ar y tegwch hwnnw i Gymru a'r penderfyniadau hynny am ariannu o amgylch HS2. Ac i gael Prif Weinidog yn dweud ei fod yn hapus i faniffesto gael ei weithredu nad oedd yn addo mynd ar drywydd buddiannau Cymru o ran datganoli trosedd a chyfiawnder, mae hwnnw'n arwydd pryderus ar ddechrau'r Llywodraeth newydd hon yn y DU.
Nawr, mae'n rhaid, yn sicr, i achub miloedd o swyddi ym Mhort Talbot fod yn un o'r blaenoriaethau strategol pwysicaf i Keir Starmer. Wyth wythnos yn ôl, hedfanodd y Prif Weinidog ei hun i India gan annog rheolwyr Tata Steel i aros am Lywodraeth Lafur yn y DU cyn gwneud penderfyniad terfynol am Bort Talbot. Nawr, roeddem ni i gyd yn gwybod bod yr hyn yr oedd y Torïaid yn ei gynnig yn druenus o annigonol, ac mae cyfle bellach i ddilyn llwybr gwahanol. Ond, fel y mae fy nghyd-Aelod, Luke Fletcher, wedi tynnu sylw ato sawl gwaith, er gwaethaf yr ymrwymiad i'w groesawu o £3 biliwn i'r sector dur yn ei gyfanrwydd, nid oes gennym ni lawer o ddealltwriaeth, rwy'n credu, o hyd, o'r hyn y mae hynny'n ei olygu, gan gynnwys, yn hollbwysig, faint o'r £3 biliwn hwnnw y gellir ei neilltuo i Bort Talbot, sut i achub y swyddi a sut y gellir ei ddefnyddio i geisio parhau gwaith gwneud dur sylfaenol yng Nghymru. Felly, a all y Prif Weinidog roi'r wybodaeth ddiweddaraf i ni nawr, ar ôl y cyfarfod hwnnw gyda Phrif Weinidog y DU ddoe, fel bod gweithwyr Port Talbot yn cael y sicrwydd sydd ei angen arnyn nhw? A wnaiff ef roi mwy o fanylion i ni ar beth, sut a phryd cynlluniau Llafur i ddiogelu dyfodol dur Cymru?
I think there are three broad points to mention. The first is that the Welsh Labour manifesto does pursue Welsh interests, and it's a manifesto upon which 27 of our nation's 32 UK MPs have been returned. It's a manifesto that will see a greater say for Wales on the future of Wales. It's a manifesto that, I believe, can lead to much greater investment in our infrastructure, including across transport. If you just think about north Wales, where the claim that there was a £1 billion investment was simply not true—it was made by a party at the end of its time in Government—we are looking for a plan to deliver real investment in our transport infrastructure. The appointment of Lord Hendy as the rail Minister is a good example of someone we can work with who does understand the need for further investment here in Wales. I'm confident that our team of Ministers here, and the 27 Welsh Labour champions who have gone to Westminster, will make the case and deliver real investment in our rail infrastructure and much more.
It's also worth pointing out that the national wealth fund is another example of where I expect Wales to benefit, and to benefit disproportionately. If you consider again the ports investment that took place under the last Government, with £160 million for the whole of the UK, Pembroke Dock and Milford Haven were excluded from that. We are now going to see a quadrupling of that in the national wealth fund, together with the ability to lever in more private investment. All of those things matter in dealing with our climate and nature emergencies, but, more than that, the race for clean power can only be achieved if we deliver a significant chunk of that here from Wales and the jobs that should come from Wales as well. That's why I look for immediate action around the Crown Estate—it's to make sure that we can have a much better offer when it comes to the supply chain. The real value being delivered is that supply chain, with a longer term list of jobs in communities that will see power generated. I want to see opportunities so that people can, then, plan a genuinely ambitious future here in Wales. That is what we are working towards, that is this Government standing up for the interests of Wales, and having a willing and positive partner to do so, and that is what I believe people voted for last week.
Rwy'n credu bod tri phwynt eang i'w crybwyll. Y cyntaf yw bod maniffesto Llafur Cymru yn mynd ar drywydd buddiannau Cymru, ac mae'n faniffesto y dychwelwyd 27 o 32 o ASau y DU ein cenedl ar ei sail. Mae'n faniffesto a fydd yn arwain at fwy o lais i Gymru ar ddyfodol Cymru. Mae'n faniffesto a all, rwy'n credu, arwain at lawer mwy o fuddsoddiad yn ein seilwaith, gan gynnwys ar draws trafnidiaeth. Os meddyliwch chi am y gogledd yn unig, lle nad oedd unrhyw wirionedd o gwbl i'r honiad bod buddsoddiad o £1 biliwn—fe'i gwnaed gan blaid ar ddiwedd ei chyfnod mewn Llywodraeth—rydym ni'n chwilio am gynllun i sicrhau buddsoddiad go iawn yn ein seilwaith trafnidiaeth. Mae penodiad yr Arglwydd Hendy fel y Gweinidog rheilffyrdd yn enghraifft dda o rywun y gallwn ni weithio ag ef sy'n deall yr angen am fuddsoddiad pellach yma yng Nghymru. Rwy'n hyderus y bydd ein tîm o Weinidogion yma, a'r 27 o hyrwyddwyr Llafur Cymru sydd wedi mynd i San Steffan, yn gwneud y ddadl ac yn sicrhau buddsoddiad gwirioneddol yn ein seilwaith rheilffyrdd a llawer mwy.
Mae'n werth nodi hefyd bod y gronfa cyfoeth genedlaethol yn enghraifft arall o le rwy'n disgwyl i Gymru elwa, ac elwa yn anghymesur. Os ystyriwch chi eto y buddsoddiad mewn porthladdoedd a wnaed o dan y Llywodraeth ddiwethaf, gyda £160 miliwn ar gyfer y DU gyfan, roedd Doc Penfro ac Aberdaugleddau wedi'u heithrio o hynny. Rydyn ni bellach yn mynd i weld pedair gwaith hynny yn y gronfa cyfoeth genedlaethol, ynghyd â'r gallu i ddenu mwy o fuddsoddiad preifat. Mae'r holl bethau hynny'n bwysig wrth ymdrin â'n hargyfyngau hinsawdd a natur, ond, yn fwy na hynny, dim ond os byddwn ni'n darparu cyfran sylweddol o hynny yma o Gymru a'r swyddi a ddylai ddod o Gymru hefyd y gellir ennill y ras am bŵer glân. Dyna pam rwyf i eisiau gweld camau ar unwaith ynghylch Ystad y Goron—mae er mwyn gwneud yn siŵr y gallwn ni gael cynnig llawer gwell o ran y gadwyn gyflenwi. Y gwir werth sy'n cael ei ddarparu yw'r gadwyn gyflenwi honno, gyda rhestr tymor hwy o swyddi mewn cymunedau a fydd yn gweld pŵer yn cael ei gynhyrchu. Rwyf i eisiau gweld cyfleoedd fel y gall pobl gynllunio, wedyn, dyfodol gwirioneddol uchelgeisiol yma yng Nghymru. Dyna'r hyn yr ydym ni'n gweithio tuag ato, hynny yw, y Llywodraeth hon yn sefyll dros fuddiannau Cymru, ac â phartner parod a chadarnhaol i wneud hynny, a dyna'r hyn yr wyf i'n credu y pleidleisiodd pobl drosto yr wythnos diwethaf.
The First Minister didn't answer my question on the £3 billion and what share of that will come to steel in Wales; perhaps he can come back to that point. But I'll finish with health. The new health Secretary in England had barely set foot in the department of health before he pronounced that the NHS is broken. I assume he was talking about the NHS in England, although with Labour in Wales having deliberately muddied the waters on that particular devolved issue during the election, I can't be quite sure.
But, if the NHS is broken in England, surely it's broken in Wales too, with its record waiting lists. Now, despite the hard work and dedication of the staff, our NHS is on its knees here in Wales, largely because of the decisions of Labour health Ministers over 25 years, and coupled, yes, with Tory cuts. So, Wes Streeting declared:
'From today, the policy of this department is that the NHS is broken.'
I don't disagree with him, by the way, and that's why Plaid Cymru called on the Welsh Government to declare a health emergency back in February. But can the First Minister confirm whether admitting that the NHS is broken is now also the official policy of the health department of his Labour Welsh Government, or will he continue to take the attitude that, as far as the NHS under Labour in Wales is concerned, there's nothing to see here?
Ni atebodd y Prif Weinidog fy nghwestiwn am y £3 biliwn a pha gyfran o hynny fydd yn dod i ddur yng Nghymru; efallai y gall ddychwelyd at y pwynt hwnnw. Ond fe wnaf i gloi gydag iechyd. Prin fod yr Ysgrifennydd iechyd newydd yn Lloegr wedi camu i mewn i'r adran iechyd cyn iddo ddatgan bod y GIG wedi torri. Rwy'n tybio ei fod yn siarad am y GIG yn Lloegr, er, gan fod Llafur yng Nghymru wedi cymylu'r sefyllfa yn fwriadol ar y mater datganoledig penodol hwnnw yn ystod yr etholiad, ni allaf fod yn hollol siŵr.
Ond, os yw'r GIG wedi torri yn Lloegr, siawns ei fod wedi torri yng Nghymru hefyd, gyda'i restrau aros mwyaf erioed. Nawr, er gwaethaf gwaith caled ac ymroddiad y staff, mae ein GIG ar ei liniau yma yng Nghymru, yn bennaf oherwydd penderfyniadau Gweinidogion iechyd Llafur dros 25 mlynedd, ac ynghyd, yn wir, â thoriadau'r Torïaid. Felly, dywedodd Wes Streeting:
'O heddiw ymlaen, polisi'r adran hon yw bod y GIG wedi torri.'
Nid wyf i'n anghytuno ag ef, gyda llaw, a dyna pam y galwodd Plaid Cymru ar Lywodraeth Cymru i ddatgan argyfwng iechyd yn ôl ym mis Chwefror. Ond a all y Prif Weinidog gadarnhau ai cyfaddef bod y GIG wedi torri yw bolisi swyddogol adran iechyd ei Lywodraeth Lafur ef yng Nghymru hefyd bellach, neu a wnaiff ef barhau i gymryd yr agwedd, o ran y GIG o dan Lafur yng Nghymru, nad oes dim i'w weld yma?
Well, again, the leader of Plaid Cymru is seeking to put words into my mouth that I've never used, and to try to reach a judgment that is certainly not the judgment of this Government. I do agree, though, that our staff are under tremendous pressure, and, without the extraordinary commitment and expertise of our staff in primary care and in hospital-based care, we would not be able to deliver our service. It's a fact that most people have a good outcome and have timely care in their own experience. Our challenge is far too many people do wait too long, and far too many people don't have the experience that we would want them to. We know there's been a huge backlog created after the pandemic with the extraordinary measures that we had to take. Recovery in our healthcare seems to be taking even longer than we thought it would do. We're still not yet at the same level of efficiency on a range of procedures in the service—that has an impact. We've diverted £1 billion into addressing the backlog, with long-term waits coming down, but we know there's more to do. That has meant we haven't been able to invest in, if you like, the front door, the primary and the community care part of our system, which we know will deliver, longer term, better outcomes, and reduce need within our system. We also have huge public health challenges that are society wide. The health service deals with the sharper end of that, but there's actually a whole range of measures that we need to take successfully to try to get on top of those.
I have never and will never be complacent about the challenges and the extraordinary pressure that our healthcare system is under. To get on top of that, to see the improvement that we know that we need to, that we want to, will not just take slogans in this place, it will take real hard work. It will take reform and resources. It will take modernisation. We've been modernising our service in a range of areas. And, actually, Wes Streeting is looking at delivering a range of the improvements in delivery of healthcare that we have delivered here in Wales. We have a much better offer on pharmacy in Wales than in England. He's looking to do more of that. We've changed the way that dentistry contracts—with more new patient episodes. I'm very proud of the work we've done in optometry. Interestingly, when I was seeing people in Ireland, they were very interested in what we had done in moving more services with greater access to front-line optometry. So, we have a number of things we should be proud of, as well as recognising the significant number of challenges we do have.
And on Tata, I refer him to the answer I've given to the leader of the opposition: we are in a negotiation—a negotiation with a limited window. You'll have heard the leader of Community—the largest steel union at Port Talbot, the largest steel union in the UK—indicating in his view a window of four to six weeks, to understand if a better deal can be done, if we can persuade Tata to change course, to invest in the future and give us a different period of transition. That is only possible because there are now two Governments on the pitch, fighting for steel and steelworkers, because there is a different level of co-investment, and a different level of ambition for the future of steel. And I believe that steelworkers and their communities understand that, and know that we are doing everything we could and should do for them, and, indeed, what it means for our economic future as well.
Wel, eto, mae arweinydd Plaid Cymru yn ceisio rhoi geiriau yn fy ngheg i nad wyf i erioed wedi eu defnyddio, ac i geisio gwneud dyfarniad nad yw'n ddyfarniad y Llywodraeth hon, yn sicr. Rwy'n cytuno, fodd bynnag, bod ein staff o dan bwysau aruthrol, a heb ymrwymiad ac arbenigedd rhyfeddol ein staff ym maes gofal sylfaenol a gofal mewn ysbytai, ni fyddem yn gallu darparu ein gwasanaeth. Mae'n ffaith bod y rhan fwyaf o bobl yn cael canlyniad da ac yn cael gofal prydlon yn eu profiad eu hunain. Ein her ni yw bod llawer gormod o bobl yn aros yn rhy hir, ac mae llawer gormod o bobl ddim yn cael y profiad y byddem ni eisiau iddyn nhw ei gael. Rydym ni'n gwybod bod ôl-groniad enfawr a grëwyd ar ôl y pandemig gyda'r mesurau eithriadol y bu'n rhaid i ni eu cymryd. Mae'n ymddangos bod adferiad yn ein gofal iechyd yn cymryd hyd yn oed yn hirach nag yr oeddem ni'n meddwl y byddai'n ei wneud. Dydyn ni dal ddim ar yr un lefel o effeithlonrwydd eto o ran amrywiaeth o lawdriniaethau yn y gwasanaeth—mae hynny'n cael effaith. Rydym ni wedi dargyfeirio £1 biliwn i fynd i'r afael â'r ôl-groniad, gydag arosiadau hirdymor yn gostwng, ond rydym ni'n gwybod bod mwy i'w wneud. Mae hynny wedi golygu nad ydym ni wedi gallu buddsoddi yn y drws ffrynt, os mynnwch, y rhan gofal sylfaenol a gofal cymunedol o'n system, yr ydym ni'n gwybod fydd yn cyflawni canlyniadau gwell, tymor hwy, ac yn lleihau angen o fewn ein system. Hefyd, mae gennym ni heriau iechyd cyhoeddus enfawr ar draws gymdeithas gyfan. Mae'r gwasanaeth iechyd yn ymdrin â phen mwy miniog hynny, ond mewn gwirionedd mae amrywiaeth eang o fesurau y mae angen i ni eu cymryd yn llwyddiannus i geisio cael gafael ar y rheini.
Nid wyf i erioed wedi bod ac ni fyddaf byth yn hunanfodlon ynghylch yr heriau a'r pwysau eithriadol sydd ar ein system gofal iechyd. Bydd cael gafael ar hynny, gweld y gwelliant yr ydym ni'n gwybod y mae angen i ni ei weld, yr ydym ni ei eisiau, nid yn unig yn golygu sloganau yn y lle hwn, bydd yn golygu gwaith caled go iawn. Bydd yn golygu diwygio ac adnoddau. Bydd yn golygu moderneiddio. Rydym ni wedi bod yn moderneiddio ein gwasanaeth mewn amrywiaeth o feysydd. Ac, mewn gwirionedd, mae Wes Streeting yn edrych ar gyflawni amrywiaeth o'r gwelliannau yn y ddarpariaeth o ofal iechyd yr ydym ni wedi eu cyflawni yma yng Nghymru. Mae gennym ni gynnig llawer gwell o ran fferylliaeth yng Nghymru nag yn Lloegr. Mae'n bwriadu gwneud mwy o hynny. Rydym ni wedi newid y ffordd y mae deintyddiaeth yn contractio—gyda mwy o gyfnodau cleifion newydd. Rwy'n falch iawn o'r gwaith yr ydym ni wedi ei wneud ym maes optometreg. Yn ddiddorol, pan oeddwn i'n gweld pobl yn Iwerddon, roedd ganddyn nhw ddiddordeb mawr yn yr hyn yr oeddem ni wedi ei wneud o ran symud mwy o wasanaethau â mwy o fynediad at optometreg rheng flaen. Felly, mae gennym ni nifer o bethau y dylem ni fod yn falch ohonyn nhw, yn ogystal â chydnabod y nifer sylweddol o heriau sydd gennym ni.
Ac o ran Tata, rwy'n ei gyfeirio at yr ateb yr wyf i wedi ei roi i arweinydd yr wrthblaid: rydym ni mewn trafodaeth—trafodaeth â ffenestr gyfyngedig. Byddwch wedi clywed arweinydd Community—yr undeb dur mwyaf ym Mhort Talbot, yr undeb dur mwyaf yn y DU—yn dynodi yn ei farn ef ffenestr o bedair i chwe wythnos, i ddarganfod a ellir taro bargen well, os gallwn ni berswadio Tata i newid trywydd, i fuddsoddi yn y dyfodol a rhoi gwahanol gyfnod pontio i ni. Mae hynny'n bosibl dim ond oherwydd bod dwy Lywodraeth ar y maes bellach, yn brwydro dros ddur a gweithwyr dur, oherwydd bod lefel wahanol o gyd-fuddsoddiad, a lefel wahanol o uchelgais ar gyfer dyfodol dur. Ac rwy'n credu bod gweithwyr dur a'u cymunedau yn deall hynny, ac yn gwybod ein bod ni'n gwneud popeth y gallem ni ac y dylem ni ei wneud drostyn nhw, ac, yn wir, yr hyn y mae'n ei olygu i'n dyfodol economaidd hefyd.
4. Pa asesiad y mae'r Prif Weinidog wedi'i wneud o'r effaith y bydd canlyniad yr etholiad cyffredinol yn ei chael ar bobl Cymru? OQ61445
4. What assessment has the First Minister made of the impact that the outcome of the general election will have on the people of Wales? OQ61445
Thank you for the question. We look forward to working with the new UK Labour Government and addressing together the many challenges and opportunities that Wales and the wider UK face. We want to help create a new partnership to provide economic stability, fiscal responsibility and boost growth. I was pleased to have the opportunity to start that direct conversation with the Prime Minister yesterday.
Diolch am y cwestiwn. Rydym ni'n edrych ymlaen at weithio gyda Llywodraeth Lafur newydd y DU a mynd i'r afael gyda'n gilydd â'r heriau a'r cyfleoedd niferus y mae Cymru a'r DU ehangach yn eu hwynebu. Rydym ni eisiau helpu i greu partneriaeth newydd i ddarparu sefydlogrwydd economaidd, cyfrifoldeb cyllidol a hybu twf. Roeddwn i'n falch o gael y cyfle i ddechrau'r sgwrs uniongyrchol honno gyda Phrif Weinidog y DU ddoe.
Thank you, First Minister. Sadly, the biggest winner of the general election was apathy. We had one of the worst turnouts ever recorded. My party takes a lot of the blame for that, but so does yours. Far from having a tremendous mandate, your party only secured the support of a third of the electorate that bothered to vote. Therefore, First Minister, you have a huge task ahead of you in persuading people to participate in democracy. You made a huge number of promises during the campaign. When will you now deliver on them, given that you have done little to grow the economy, improve educational attainment, or tackle NHS waiting lists? How will you convince people that their vote matters?
Diolch, Prif Weinidog. Yn anffodus, difaterwch oedd enillydd mwyaf yr etholiad cyffredinol. Cawsom ni un o'r niferoedd lleiaf o bleidleiswyr a gofnodwyd erioed. Mae fy mhlaid i yn cymryd llawer o'r bai am hynny, ond felly hefyd y mae eich plaid chi. Ymhell o gael mandad aruthrol, cefnogaeth dim ond traean o'r etholwyr a wnaeth drafferthu pleidleisio y sicrhaodd eich plaid. Felly, Prif Weinidog, mae gennych chi dasg enfawr o'ch blaen o ran perswadio pobl i gymryd rhan mewn democratiaeth. Fe wnaethoch chi nifer enfawr o addewidion yn ystod yr ymgyrch. Pryd fyddwch chi'n eu cyflawni nawr, o gofio mai prin yr ydych chi wedi ei wneud i dyfu'r economi, i wella cyrhaeddiad addysgol, neu i fynd i'r afael â rhestrau aros y GIG? Sut wnewch chi argyhoeddi pobl bod eu pleidlais yn bwysig?
Well, I think people who went to the polls understood that their votes really did matter. They made a decisive shift, both away from the Conservatives and in understanding that it's the Labour Party in every nation of the UK that represented that change. That's why we now have a majority of Members of Parliament in England, Scotland and Wales for the first time in more than 20 years, and I wouldn't describe having more than 400 Labour MPs in the UK Parliament as a poor result. I think it's a really positive result with a mandate that gives us the room to act across the UK, and Wales will benefit from that, but also the responsibility to do so as well, to deliver on the manifesto we have. And, actually, sticking to the pledges we have made in office will make a difference, understanding that the deliberate division of the culture wars that have been started in the last few years is something we have to put behind us. If we think that our main parties will benefit from going towards extremes of view or demanding that everyone accepts that their opponents are somehow extremists when they are plainly not, I think that will actually drive more and more people away from politics. The anti-politics vote for people who voted for an alternative party, the anti-politics apathy that exists with the fall in voter turnout, I think they speak to how our debates are conducted and the cynicism that I believe exists in far too many communities.
I look forward to having a genuine partnership with the UK Government. I look forward to meeting the honest challenge on many doorsteps about the length of time it will take to put right the last 14 years, showing that who you vote for matters, and that we are basically decent people who disagree with each other about how to improve the country. I acknowledge that there are decent people in the Conservative Party; I disagree with you about the future for the country. I think that honest engagement will be good for all of us, and I look forward to delivering on our mandate here in Wales and, indeed, that wider mandate right across the United Kingdom.
Wel, rwy'n credu bod pobl a aeth i bleidleisio yn deall bod eu pleidleisiau wir yn bwysig. Fe wnaethon nhw newid pendant, oddi wrth y Ceidwadwyr ac o ran deall mai'r Blaid Lafur ym mhob cenedl o'r DU oedd yn cynrychioli'r newid hwnnw. Dyna pam mae gennym ni fwyafrif o Aelodau Seneddol yng Nghymru, Lloegr a'r Alban am y tro cyntaf ers dros 20 mlynedd bellach, ac ni fyddwn yn disgrifio bod â mwy na 400 o ASau Llafur yn Senedd y DU fel canlyniad gwael. Rwy'n credu ei fod yn ganlyniad cadarnhaol iawn â mandad sy'n rhoi'r lle i ni weithredu ledled y DU, a bydd Cymru yn elwa o hynny, ond hefyd y cyfrifoldeb i wneud hynny hefyd, i gyflawni'r maniffesto sydd gennym ni. Ac, mewn gwirionedd, bydd cadw at yr addewidion yr ydym ni wedi eu gwneud mewn grym yn gwneud gwahaniaeth, gan ddeall bod rhaniad bwriadol y rhyfeloedd diwylliant a ddechreuwyd yn ystod y blynyddoedd diwethaf yn rhywbeth y mae'n rhaid i ni ei roi y tu ôl i ni. Os ydym ni'n credu y bydd ein prif bleidiau yn elwa o fynd tuag at eithafion barn neu fynnu bod pawb yn derbyn bod eu gwrthwynebwyr rywsut yn eithafwyr pan ei bod yn amlwg nad ydyn nhw, rwy'n credu y bydd hynny yn gyrru mwy a mwy o bobl oddi wrth wleidyddiaeth mewn gwirionedd. Mae'r bleidlais gwrth-wleidyddiaeth i bobl a bleidleisiodd dros blaid amgen, y difaterwch gwrth-wleidyddiaeth sy'n bodoli gyda'r cwymp i nifer y pleidleiswyr, rwy'n credu eu bod nhw'n adlewyrchiad o sut mae ein dadleuon yn cael eu cynnal a'r sinigiaeth yr wyf i'n credu sy'n bodoli mewn llawer gormod o gymunedau.
Rwy'n edrych ymlaen at bartneriaeth wirioneddol gyda Llywodraeth y DU. Rwy'n edrych ymlaen at ymateb i'r her onest ar sawl carreg drws am faint o amser y bydd yn ei gymryd i wneud iawn am y 14 mlynedd diwethaf, gan ddangos bod pwy rydych chi'n pleidleisio drosto yn bwysig, a'n bod ni'n bobl nobl yn y bôn sy'n anghytuno â'n gilydd am sut i wella'r wlad. Rwy'n cydnabod bod pobl nobl yn y Blaid Geidwadol; rwy'n anghytuno â chi am y dyfodol i'r wlad. Rwy'n credu y bydd ymgysylltu gonest o ddaioni i bob un ohonom ni, ac rwy'n edrych ymlaen at gyflawni ein mandad yma yng Nghymru ac, yn wir, y mandad ehangach hwnnw ledled y Deyrnas Unedig.
It is welcome, of course, that negotiations are happening between Tata and the new UK Government. We remain clear that if we want the jobs guarantee, then nationalisation is one way of securing that. Now, I take what the First Minister said about ongoing negotiations, but if the UK Government does pursue the strategy of giving cash to Tata to persuade them to stay, would the First Minister agree with me that that cash must come with specific terms and conditions, unlike the investment given by the previous Government? And would he also agree with me that one of those conditions should be a golden share for Government, so that any investment made can be recouped when that company becomes profitable once more?
Mae i'w groesawu wrth gwrs, bod trafodaethau yn digwydd rhwng Tata a Llywodraeth newydd y DU. Rydym ni'n dal i fod yn eglur os ydym ni eisiau'r sicrwydd o swyddi, yna mae gwladoli yn un ffordd o sicrhau hynny. Nawr, rwy'n derbyn yr hyn a ddywedodd y Prif Weinidog am drafodaethau sy'n parhau, ond os bydd Llywodraeth y DU yn mynd ar drywydd y strategaeth o roi arian i Tata i'w perswadio i aros, a fyddai'r Prif Weinidog yn cytuno â mi bod yn rhaid i'r arian hwnnw ddod â thelerau ac amodau penodol, yn wahanol i'r buddsoddiad a roddwyd gan y Llywodraeth flaenorol? Ac a fyddai'n cytuno hefyd y dylai cyfranddaliad euraidd i'r Llywodraeth fod yn un o'r amodau hynny, fel y gellir adennill unrhyw fuddsoddiad a wneir pan fydd y cwmni hwnnw yn gwneud elw unwaith eto?
Look, there's a number of discussions that have to take place and are taking place, and I think it's one of the things that people should just reflect on the reality of where we've been, not just the position we've been landed in after several years of a Conservative Government that fled the pitch on this issue, but also when there was a real risk that both blast furnaces would close. Myself and Jeremy Miles spoke to each other; I spoke to Keir Starmer, still the leader of the opposition; we spoke with Jonathan Reynolds, still a shadow business Secretary at the time, and we had not just conversations with ourselves, but with the company and other partners as well. And that did make a difference, I believe, in moving to a position where a conversation about the future is still possible, when it might not have been through that election week. And that has continued after the election.
So, this isn't just about good faith. It isn't just about ambition. It is about a direct conversation with a Government that has a mandate to act, and the ability to co-invest in the future. And I would expect that that co-investment would come with expectations and agreements on jobs and future investment. I do believe that it's possible to secure a better deal. Even if it were just a small possibility, it must be the duty of this Government and any decent UK Government to pursue that possibility, to try to protect more jobs, and that steel-making capacity that is essential for the future of our economy here in Wales and the wider UK.
Edrychwch, mae nifer o drafodaethau y mae'n rhaid eu cynnal ac sy'n cael eu cynnal, ac rwy'n credu ei fod yn un o'r pethau y dylai pobl fyfyrio ar realiti lle'r ydym ni wedi bod, nid dim ond y sefyllfa yr ydym ni wedi cael ein glanio ynddi ar ôl sawl blwyddyn o Lywodraeth Geidwadol a wnaeth ffoi'r maes o ran y mater hwn, ond hefyd pan oedd perygl gwirioneddol y byddai'r ddwy ffwrnais chwyth yn cau. Siaradais i a Jeremy Miles gyda'n gilydd; siaradais â Keir Starmer, arweinydd yr wrthblaid o hyd; cawsom sgwrs gyda Jonathan Reynolds, dal yn Ysgrifennydd busnes yr wrthblaid ar y pryd, a chawsom nid yn unig sgyrsiau gyda ni ein hunain ond gyda'r cwmni a phartneriaid eraill hefyd. Ac fe wnaeth hynny wahaniaeth, rwy'n credu, o ran symud i sefyllfa lle mae sgwrs am y dyfodol yn dal yn bosibl, pan efallai na fyddai wedi bod drwy'r wythnos etholiad honno. Ac mae hynny wedi parhau ar ôl yr etholiad.
Felly, nid yw hyn yn ymwneud ag ewyllys da yn unig. Nid yw'n ymwneud ag uchelgais yn unig. Mae'n ymwneud â sgwrs uniongyrchol gyda Llywodraeth sydd â mandad i weithredu, a'r gallu i gyd-fuddsoddi yn y dyfodol. A byddwn yn disgwyl y byddai'r cyd-fuddsoddiad hwnnw yn dod gyda disgwyliadau a chytundebau ar swyddi a buddsoddiad yn y dyfodol. Rwy'n credu ei bod hi'n bosibl cael bargen well. Hyd yn oed pe bai'n bosibilrwydd bach yn unig, mae'n rhaid iddi fod yn ddyletswydd ar y Llywodraeth hon ac unrhyw Lywodraeth y DU werth chweil i fynd ar drywydd y posibilrwydd hwnnw, i geisio diogelu mwy o swyddi, a'r gallu hwnnw i wneud dur sy'n hanfodol ar gyfer dyfodol ein heconomi yma yng Nghymru ac yn y DU ehangach.
First Minister, our criminal justice and prison system is in a dire state, and many of the people in prison shouldn't be there in the first place; they need to be better helped with the underlying factors that lie behind their offending. And, of course, if the prisons are overcrowded, it makes rehabilitation very difficult, and that creates more reoffending, more victims of crime. So, I'm very pleased that our new Prime Minister, Keir Starmer, has made James Timpson the Minister of State for Prisons to deal with these problems, because through his ideas and through his action in his own business, he's demonstrated his progressive attitude and how these matters can be properly dealt with.
So, with this new approach that we will have, First Minister, will you commit to Welsh Government services, such as mental health, skills and training, homelessness and, of course, alcohol and drug abuse? All of those services, will you make sure that they're part of this new constructive approach, so that we have fewer victims of crime and better standards of life in our communities?
Prif Weinidog, mae ein system cyfiawnder troseddol a charchardai mewn cyflwr enbyd, ac ni ddylai llawer o'r bobl sydd yn y carchar fod yno yn y lle cyntaf; mae angen eu helpu nhw'n well gyda'r ffactorau sylfaenol sydd wrth wraidd eu troseddu. Ac, wrth gwrs, os yw'r carchardai yn orlawn, mae'n gwneud adsefydlu yn anodd iawn, ac mae hynny'n creu mwy o aildroseddu, mwy o ddioddefwyr troseddau. Felly, rwy'n falch iawn bod ein Prif Weinidog newydd, Keir Starmer, wedi gwneud James Timpson yn Weinidog Gwladol dros Garchardai i ymdrin â'r problemau hyn, oherwydd trwy ei syniadau a thrwy ei weithredoedd yn ei fusnes ei hun, mae wedi dangos ei agwedd flaengar a sut y gellir ymdrin â'r materion hyn yn briodol.
Felly, gyda'r dull newydd hwn a fydd gennym ni, Prif Weinidog, a wnewch chi ymrwymo i wasanaethau Llywodraeth Cymru, fel iechyd meddwl, sgiliau a hyfforddiant, digartrefedd ac, wrth gwrs, camddefnyddio alcohol a chyffuriau? Yr holl wasanaethau hyn, a wnewch chi wneud yn siŵr eu bod nhw'n rhan o'r dull adeiladol newydd hwn, fel bod gennym ni lai o ddioddefwyr troseddau a gwell safonau byw yn ein cymunedau?
I think the Member makes an important point about the real crisis we see across prisons. It's frightening to have seen what the inspectorate has recently said about the conditions in prisons: the overcrowding, the crumbling conditions as well—a wholly inappropriate environment—and also how full our prisons are getting as well. We're at the point where the UK Government may be forced to build new prisons, not because it wants to put more people in jail, but because it simply can't deal with the people that it's got, and the estate is in such a poor state that we're going to need to close prisons as well. Now, that's another part of the legacy that the UK Government inherits.
I agree with you, the appointment of James Timpson is a proper signal of wanting to understand how you bring people in with expertise who can deliver practical progress. There's, if you like, an ideological perspective that many of us will take about what the right sort of answer should be, but it's intensely practical as well. If you look at what the Timpson business has done, and others, they provide a route for people to leave prison and to have a stable life in wider society. Now, that is in all of our interests. It's in all of our interests as taxpayers, as people who may be connected to people within the prison estate now, but also for communities where people return as well. So, this isn't just about the punishment element of putting people in prison; it is about prevention and rehabilitation and needing to get that right, so people aren't simply on a merry-go-round of going in and out of the criminal justice system.
And it underpins the conversation we need to have about the future of probation services. Not everyone will have read the UK Labour manifesto, but it talks about what is already taking place in greater Manchester, where they're able to link devolved services, including housing and others, and they've managed to link that into probation, and it delivers better outcomes. This isn't simply a case of redesigning a map of where we want powers to lie; it's actually where and how you can deliver better services with better outcomes for the people engaged and involved, as well as the taxpayer. And I believe that is not just a discussion that we will have, with Lesley Griffiths being our lead Minister in this Government, but I believe it's a destination point for the UK and Wales, to have a different form of organisation to deliver much better outcomes that each of us can be proud of.
Rwy'n credu bod yr Aelod yn gwneud pwynt pwysig am yr argyfwng gwirioneddol yr ydym ni'n ei weld ar draws carchardai. Mae'n frawychus gweld yr hyn a ddywedodd yr arolygiaeth yn ddiweddar am yr amodau mewn carchardai: y gorlenwi, yr amodau sy'n dadfeilio hefyd—amgylchedd cwbl amhriodol—a faint mae ein carchardai yn llenwi hefyd. Rydym ni ar y pwynt lle gallai Llywodraeth y DU gael ei gorfodi i adeiladu carchardai newydd, nid oherwydd ei bod hi eisiau rhoi mwy o bobl yn y carchar, ond gan nad yw'n gallu ymdopi â'r bobl sydd ganddi, ac mae'r ystad mewn cyflwr mor wael y bydd angen i ni gau carchardai hefyd. Nawr, mae honno'n rhan arall o'r etifeddiaeth y mae Llywodraeth y DU yn ei hetifeddu.
Rwy'n cytuno â chi, mae penodiad James Timpson yn arwydd go iawn o fod eisiau deall sut rydych chi'n dod â phobl i mewn gydag arbenigedd sy'n gallu sicrhau cynnydd ymarferol. Ceir safbwynt ideolegol, os mynnwch, y bydd llawer ohonom ni'n ei fabwysiadu ynglŷn â beth ddylai'r math cywir o ateb fod, ond mae'n hynod ymarferol hefyd. Os edrychwch chi ar yr hyn y mae busnes Timpson wedi ei wneud, ac eraill, maen nhw'n cynnig llwybr i bobl adael y carchar a chael bywyd sefydlog mewn cymdeithas ehangach. Mae hynny o fudd i bob un ohonom ni. Mae o fudd i bob un ohonom ni fel trethdalwyr, fel pobl a allai fod â chysylltiad â phobl yn yr ystad carchardai nawr, ond hefyd i gymunedau lle mae pobl yn dychwelyd hefyd. Felly, nid yw hyn yn ymwneud â'r elfen gosbi o roi pobl yn y carchar yn unig; mae'n ymwneud ag atal ac adsefydlu ac angen gwneud hynny'n iawn, fel nad yw pobl ar chwyrligwgan o fynd i mewn ac allan o'r system cyfiawnder troseddol.
Ac mae'n sail i'r sgwrs y mae angen i ni ei chael am ddyfodol gwasanaethau prawf. Ni fydd pawb wedi darllen maniffesto Llafur y DU, ond mae'n sôn am yr hyn sydd eisoes yn digwydd ym Manceinion Fwyaf, lle maen nhw'n gallu cysylltu gwasanaethau datganoledig, gan gynnwys tai ac eraill, ac fe wnaethon nhw lwyddo i gysylltu hynny â phrawf, ac mae'n sicrhau canlyniadau gwell. Nid mater syml o ailddylunio map o le'r ydym ni eisiau i bwerau fod yw hwn; mewn gwirionedd, mae'n fater o le a sut y gallwch chi ddarparu gwell gwasanaethau gyda chanlyniadau gwell i'r bobl sydd wedi'u hymgysylltu ac yn cymryd rhan, yn ogystal â'r trethdalwr. Ac rwy'n credu nad trafodaeth yn unig y byddwn ni'n ei chael yw hi, gyda Lesley Griffiths yn Weinidog arweiniol i ni yn y Llywodraeth hon, ond rwy'n credu ei bod yn gyrchfan i'r DU a Chymru gael gwahanol fath o sefydliad i sicrhau canlyniadau llawer gwell y gall pob un ohonom ni fod yn falch ohonyn nhw.
5. Pa drafodaethau y mae'r Prif Weinidog wedi'u cael gyda Llywodraeth y DU ynghylch cyllid teg i Gymru? OQ61421
5. What discussions has the First Minister had with the UK Government regarding fair funding for Wales? OQ61421
I have had the opportunity to meet and discuss Wales's immediate priorities with the new Prime Minister and the then shadow Chancellor, now the Chancellor, over recent weeks. I look forward to working together with the new UK Government to confront and overcome the many challenges that Wales and the UK face, but also to take advantage of the opportunities that we have in front of us too.
Rwyf i wedi cael y cyfle i gyfarfod a thrafod blaenoriaethau uniongyrchol Cymru gyda Phrif Weinidog newydd y DU a Changhellor yr wrthblaid ar y pryd, y Canghellor bellach, dros yr wythnosau diwethaf. Rwy'n edrych ymlaen at gydweithio â Llywodraeth newydd y DU i wynebu a goresgyn yr heriau niferus y mae Cymru a'r DU yn eu hwynebu, ond hefyd i fanteisio ar y cyfleoedd sydd gennym ni o'n blaenau hefyd.
Diolch am hwnna.
Thanks for that.
The Tories are no longer in Government in Westminster, and hallelujah for that, but will the change Starmer has promised be more than an empty word for Wales? When you met Sir Keir yesterday, did you discuss fair funding for our nation? Did you demand the money we're owed from the Crown Estate and HS2? Because to govern is to choose, to choose what is prioritised. Now, we've heard already that some key figures in Sir Kier's new Cabinet have made clear that Wales will not be a priority for them, either in terms of devolving powers or giving us the cash that we are owed. So, First Minister, how will you stand up for Wales against those devosceptic instincts of the new regime? In whose service will you choose to govern?
Nid yw'r Torïaid mewn Llywodraeth yn San Steffan mwyach, a haleliwia am hynny, ond a fydd y newid y mae Starmer wedi ei addo bod yn fwy na gair gwag i Gymru? Pan wnaethoch chi gyfarfod â Syr Keir ddoe, a wnaethoch chi drafod cyllid teg i'n cenedl? A wnaethoch chi fynnu'r arian sy'n ddyledus i ni o Ystad y Goron a HS2? Oherwydd mae llywodraethu yn golygu dewis, dewis yr hyn sy'n cael ei flaenoriaethu. Nawr, rydym ni eisoes wedi clywed bod rhai ffigurau allweddol yng Nghabinet newydd Syr Kier wedi ei gwneud yn eglur na fydd Cymru yn flaenoriaeth iddyn nhw, naill ai o ran datganoli pwerau na rhoi'r arian sy'n ddyledus i ni. Felly, Prif Weinidog, sut wnewch chi sefyll dros Gymru yn erbyn greddfau amheus ynghylch datganoli y gyfundrefn newydd? Yng ngwasanaeth pwy wnewch chi ddewis llywodraethu?
I've already chosen to govern in service of the people of Wales, and I'm very proud to do so. And I'll carry on undertaking that role with partners in the UK Government. And, actually, in the conversation with Keir Starmer, of course I discussed the future of fairness around Barnett, of course I discussed the investment opportunities in rail infrastructure and the need to deliver something that will actually meet the needs of our country. I'm looking for a plan that can actually deliver, and I go back to the example of north Wales, as the £1 billion pledge that was claimed was never a plan; there were never real opportunities to do that. What I want is a proper plan that will actually see not just agreement on priorities—some of that work has already been done—and to understand how we have a plan that will see investment that will make a real difference. I think that's the space where the public want us to be as well, and rather than—.
I understand the narrative that the leader of Plaid Cymru wants to have, but if you listened to what the Prime Minister said in his first press conference, he made very clear that there is too much power in Westminster, and it needs to go to people who have skin in the game: local decision makers in regions of England; national decision makers here in Wales and, indeed, in Scotland. The Prime Minister didn't simply do a tour to visit Labour colleagues; he showed the respect that the UK deserves and that has been lacking for the last decade and more, by physically coming to meet the leaders of the nations of the UK and making clear that there really will be a change in the way that the UK is governed and in the choices that we will make, and that will lead to the delivery of the manifesto that 27 out of 32 Welsh MPs have been elected on. Of course, I respect the right of those who have different manifesto pledges to make their case.
Rwyf i eisoes wedi dewis llywodraethu yng ngwasanaeth pobl Cymru, ac rwy'n falch iawn o wneud hynny. A byddaf yn parhau i gyflawni'r swyddogaeth honno gyda phartneriaid yn Llywodraeth y DU. Ac, mewn gwirionedd, yn y sgwrs gyda Keir Starmer, wrth gwrs fe drafodais ddyfodol tegwch ynghylch Barnett, wrth gwrs fe wnes i drafod y cyfleoedd buddsoddi mewn seilwaith rheilffyrdd a'r angen i gyflawni rhywbeth a fydd wir yn diwallu anghenion ein gwlad. Rwy'n chwilio am gynllun a all wir gyflawni, ac rwy'n dychwelyd at esiampl gogledd Cymru, gan nad oedd yr addewid o £1 biliwn a honnwyd erioed yn gynllun; ni fu unrhyw gyfleoedd go iawn i wneud hynny erioed. Yr hyn yr wyf i ei eisiau yw cynllun go iawn a fydd wir yn arwain nid yn unig at gytundeb ar flaenoriaethau—gwnaed rhywfaint o'r gwaith hwnnw eisoes—a deall sut mae gennym ni gynllun a fydd yn arwain at fuddsoddiad a fydd yn gwneud gwahaniaeth go iawn. Rwy'n credu mai dyna'r gofod lle mae'r cyhoedd eisiau i ni fod hefyd, ac yn hytrach na—.
Rwy'n deall y naratif y mae arweinydd Plaid Cymru eisiau ei gael, ond os gwnaethoch chi wrando ar yr hyn a ddywedodd Prif Weinidog y DU yn ei gynhadledd gyntaf i'r wasg, fe'i gwnaeth yn eglur iawn bod gormod o rym yn San Steffan, a bod angen iddo fynd i bobl sydd â buddiant yn y sefyllfa: y rhai sy'n gwneud penderfyniadau lleol yn rhanbarthau Lloegr; y rhai sy'n gwneud penderfyniadau cenedlaethol yma yng Nghymru ac, yn wir, yn yr Alban. Ni wnaeth Prif Weinidog y DU fynd ar daith i ymweld â chyd-Aelodau Llafur yn unig; dangosodd y parch y mae'r DU yn ei haeddu ac sydd wedi bod yn absennol dros y degawd a mwy diwethaf, trwy ddod yn bersonol i gyfarfod ag arweinwyr cenhedloedd y DU a'i gwneud yn eglur y bydd newid gwirioneddol i'r ffordd y mae'r DU yn cael ei llywodraethu ac yn y dewisiadau y byddwn ni'n eu gwneud, a bydd hynny'n arwain at gyflawni'r maniffesto yr etholwyd 27 o 32 o ASau Cymru ar ei sail. Wrth gwrs, rwy'n parchu hawl y rhai sydd â gwahanol addewidion maniffesto i wneud eu dadleuon.
Peter Fox.
Peter Fox.
Sorry, Llywydd.
Mae'n ddrwg gen i, Llywydd.
It's okay. If you want to ask a question—. No. That's okay. We'll move on.
Mae'n iawn. Os ydych chi eisiau gofyn cwestiwn—. Na. Mae hynny'n iawn. Fe wnawn ni symud ymlaen.
6. Sut mae Llywodraeth Cymru yn gweithio i wella seilwaith trafnidiaeth gyhoeddus yng Ngogledd Cymru? OQ61444
6. How is the Welsh Government working to improve public transport infrastructure in North Wales? OQ61444
Thank you for the question. Our priority is to develop reliable, affordable and sustainable public transport services that deliver for people and communities across Wales, including, of course, North Wales, which the Member represents. We will empower our regions to develop regional transport plans that meet the needs of their area and provide practical support to help deliver them.
Diolch am y cwestiwn. Ein blaenoriaeth ni yw datblygu gwasanaethau trafnidiaeth gyhoeddus dibynadwy, fforddiadwy a chynaliadwy sy'n darparu ar gyfer pobl a chymunedau ledled Cymru, gan gynnwys, wrth gwrs, rhai y gogledd, y mae'r Aelod yn eu cynrychioli. Byddwn ni'n grymuso ein rhanbarthau ni i ddatblygu cynlluniau trafnidiaeth rhanbarthol sy'n diwallu anghenion eu hardal ac yn darparu cymorth ymarferol i helpu i'w cyflawni.
Diolch, First Minister. The recent investment of new carriages by the Welsh Government through Transport for Wales is making a huge difference, as is the Welsh Government bus grant, which has kept services running over the last year. As you said earlier, the UK Government did not sign off the letter for £1 billion to electrify the north Wales coast line, and they twice rejected bids for EU replacement levelling-up funding for railway infrastructure in north Wales. First Minister, working with the new UK Labour Government cross-border, would you consider using some of the structural funding—the replacement funding—for integrated public transport and a bus pilot in north Wales, developing clear information and services, which is really important, based on passenger need, working in partnership with Transport for Wales, local councils, operators and residents to develop the network and sustain and return services, such as recently happened in the village of Llandegla in north Wales? Thank you.
Diolch, Prif Weinidog. Mae'r buddsoddiad diweddar o gerbydau newydd gan Lywodraeth Cymru drwy Trafnidiaeth Cymru yn gwneud gwahaniaeth enfawr, yn ogystal â grant bysiau Llywodraeth Cymru, sydd wedi cynnal gwasanaethau yn ystod y flwyddyn ddiwethaf. Fel y dywedoch chi'n gynharach, ni wnaeth Llywodraeth y DU gymeradwyo'r £1 biliwn i drydaneiddio rheilffordd arfordir y gogledd, a ddwywaith fe wnaethon nhw wrthod ceisiadau am gyllid ffyniant bro yn lle cyllid yr UE ar gyfer seilwaith rheilffyrdd yn y gogledd. Prif Weinidog, gan weithio gyda Llywodraeth Lafur newydd y DU ar draws ffiniau, a fyddech chi'n ystyried defnyddio rhywfaint o'r cyllid strwythurol—y cyllid newydd—ar gyfer trafnidiaeth gyhoeddus integredig a chynllun peilot bysiau yn y gogledd, datblygu gwybodaeth a gwasanaethau clir, sy'n bwysig iawn, yn seiliedig ar angen teithwyr, gweithio mewn partneriaeth â Trafnidiaeth Cymru, cynghorau lleol, gweithredwyr a thrigolion i ddatblygu'r rhwydwaith a chynnal a dychwelyd gwasanaethau, fel y digwyddodd yn ddiweddar ym mhentref Llandegla yn y gogledd? Diolch.
I’m delighted to see the return of services to Llandegla, which the Member has highlighted, but also to confirm again that the pre-election pledge by the Conservatives on north Wales electrification was never a real plan. It was not an honest statement to make to the public. Network Rail, as the Member knows, have confirmed that, despite the promise, no formal development work was undertaken. They were not given a remit and no formal work has been undertaken with them since 2013.
When it comes to what we could do in the future, delivering our manifesto pledge to restore decision making over former EU funds is one of the big opportunities that we have. To go through that, we will need to work with partners to understand what those priorities will be and work with what we’ve been able to do already. I’m very pleased the Member has highlighted the bus grant that has kept services in play that could otherwise have fallen away. We’ll probably talk more about buses in the statement later on this afternoon. But that does mean we have opportunities to look again at the regional investment framework that was co-produced with a range of partners before the last election, to update that and to make sure that we have a clear understanding of what we can do with that, in addition to other areas of future devolution.
I’m very excited on the skills front about what we can do in restoring money into apprenticeships and in the devolution of employment support funding. There are big opportunities to make a real difference in every community. What we’ll have to do, though, is decide what are our strategic priorities and how we choose to use those. That is quite properly in the remit of this Government, to be held accountable by the Senedd, and to do that work with our partners is what I intend for us to do.
Rwy'n falch iawn o weld gwasanaethau yn dychwelyd i Landegla, rhywbeth y mae'r Aelod wedi tynnu sylw ato, ond hefyd i gadarnhau eto nad oedd yr addewid cyn yr etholiad gan y Ceidwadwyr ar drydaneiddio'r gogledd erioed yn gynllun gwirioneddol. Nid oedd yn ddatganiad onest i'w wneud i'r cyhoedd. Mae Network Rail, fel y gŵyr yr Aelod, wedi cadarnhau, er gwaethaf yr addewid, na chafodd unrhyw waith datblygu ffurfiol ei wneud. Ni chawson nhw gylch gwaith ac nid oes unrhyw waith ffurfiol wedi'i wneud gyda nhw ers 2013.
O ran yr hyn y gallen ni ei wneud yn y dyfodol, mae cyflawni addewid ein maniffesto i adfer y broses o wneud penderfyniadau dros gyllid UE blaenorol yn un o'r cyfleoedd mawr sydd gennym ni. I fynd drwy hynny, bydd angen i ni weithio gyda phartneriaid i ddeall beth fydd y blaenoriaethau hynny a gweithio gyda'r hyn yr ydyn ni wedi gallu ei wneud eisoes. Rwy'n falch iawn bod yr Aelod wedi tynnu sylw at y grant bysiau sydd wedi cadw gwasanaethau ar waith a allai fod wedi peidio fel arall. Mae'n debyg y byddwn ni'n siarad mwy am fysiau yn y datganiad yn ddiweddarach y prynhawn yma. Ond mae hynny'n golygu bod gennym ni gyfleoedd i edrych eto ar y fframwaith buddsoddi rhanbarthol a gafodd ei gyd-gynhyrchu gydag amrywiaeth o bartneriaid cyn yr etholiad diwethaf, i ddiweddaru hynny ac i sicrhau bod gennym ni ddealltwriaeth glir o'r hyn y gallwn ni ei wneud â hynny, yn ogystal â meysydd eraill o ddatganoli yn y dyfodol.
O ran sgiliau, rwy'n teimlo'n gyffrous iawn am yr hyn y gallwn ni ei wneud wrth adfer arian i brentisiaethau ac wrth ddatganoli cyllid cymorth cyflogaeth. Mae cyfleoedd mawr i wneud gwahaniaeth gwirioneddol ym mhob cymuned. Yr hyn y bydd yn rhaid i ni ei wneud, serch hynny, yw penderfynu beth yw ein blaenoriaethau strategol a sut yr ydyn ni'n dewis defnyddio'r rheini. Yn eithaf priodol, mae hynny yng nghylch gwaith y Llywodraeth hon, sef i gael ein dal yn atebol gan y Senedd, a gwneud y gwaith hwnnw gyda'n partneriaid yw'r hyn yr wyf i'n bwriadu i ni ei wneud.
7. Sut y mae Llywodraeth Cymru yn tyfu economi twristiaeth Cymru? OQ61412
7. How is the Welsh Government growing the Welsh tourism economy? OQ61412
Thank you. Our tourism strategy, 'Welcome to Wales', sets out our approach for growing the visitor economy. It emphasises the core areas of delivery that focus on increased spend, spreading economic benefit and helping to address seasonality issues, with sustainability at the heart of all our activity. This is backed by a £50 million Wales tourism investment fund for major projects and a £5 million 'brilliant basics' fund for capital investment on a smaller scale.
Diolch. Mae ein strategaeth dwristiaeth, 'Croeso i Gymru', yn nodi ein dull o dyfu'r economi ymwelwyr. Mae'n pwysleisio'r meysydd cyflawni craidd sy'n canolbwyntio ar wariant cynyddol, gan ledaenu budd economaidd a helpu i ymdrin â materion tymhorol, gyda chynaliadwyedd wrth wraidd ein holl weithgarwch. Mae hyn yn cael ei gefnogi gan gronfa fuddsoddi twristiaeth Cymru gwerth £50 miliwn ar gyfer prosiectau mawr a chronfa 'y pethau pwysig' gwerth £5 miliwn ar gyfer buddsoddi cyfalaf ar raddfa lai.
Diolch yn fawr iawn. You will know, with the crucial summer months coming, that there is widespread concern about the Welsh Government’s potential introduction of a tourism tax in Wales. That concern is so widespread that it has, in fact, spread to the new Chancellor, Rachel Reeves, who, last week, when asked if she supported the introduction of a tourism tax in Bournemouth, said, ‘I’m not in favour of making the staycation more expensive than it already is. I want more people to holiday in Britain. I want to support our vibrant hospitality and leisure sector. So, when we’re in the middle of a cost-of-living crisis like we are today, I don’t think it’s the right thing to do.' So, can the First Minister explain why a Labour Chancellor in one part of the United Kingdom is saying that this tax would be damaging to our economy and make the staycation more expensive than it already is, and a Welsh Labour Government here in Cardiff Bay is pursuing exactly that policy?
Diolch yn fawr iawn. Byddwch chi'n gwybod, gyda misoedd hollbwysig yr haf i ddod, fod pryder eang ynghylch cyflwyno treth dwristiaeth bosibl yng Nghymru gan Lywodraeth Cymru. Mae'r pryder hwnnw mor eang fel ei fod, mewn gwirionedd, wedi lledaenu i'r Canghellor newydd, Rachel Reeves, a oedd, yr wythnos diwethaf, pan gafodd hi ei gofyn a oedd hi'n cefnogi cyflwyno treth twristiaeth yn Bournemouth, 'Nid ydw i o blaid gwneud gwyliau gartref yn ddrytach nag y maen nhw eisoes. Rwyf i eisiau i fwy o bobl fynd ar wyliau ym Mhrydain. Rwyf i eisiau cefnogi ein sector lletygarwch a hamdden bywiog. Felly, pan ydyn ni yng nghanol argyfwng costau byw, fel yr ydyn ni ar hyn o bryd, nid ydw i'n credu mai dyna'r peth iawn i'w wneud.' Felly, a all y Prif Weinidog egluro pam mae Canghellor Llafur mewn un rhan o'r Deyrnas Unedig yn dweud y byddai'r dreth hon yn niweidiol i'n heconomi ni ac yn gwneud gwyliau gartref yn ddrytach nag y maen nhw eisoes, ac mae Llywodraeth Lafur Cymru yma ym Mae Caerdydd yn dilyn yr union bolisi hwnnw?
Quite apart from the irony of a Member of the Senedd not understanding devolution, it's worth pointing out that a tourism levy won't come into place until 2027 at the earliest. It will be a permissive power for local authorities to decide what to do, and they will then have choices to make over how to use it. It's worth pointing out that this isn't just commonplace in many parts of the rest of the world. If you go on a sun-and-sand holiday to European destinations, you're probably paying a tourism levy of some sort, if not two different types. If you go to North America, you're almost certainly paying a state and often a city-level levy as well. If you look in the UK, greater Manchester have used a levy that they've invested in supporting events, to generate more return for their night-time and visitor economy. Being creative about how we support the sector is important to understand what sustainable looks like. And this is actually about us making sure that devolution doesn't just stop in Cardiff Bay. We're looking for legislation to give powers to local authorities to make choices, for them to be accountable for those choices, to demonstrate the benefit or otherwise of using those powers or not. I think this is a good example. In the longer term, I think people will see this as a real success. Of course, the Member is entitled to carry on making his argument that has had such great success with the people of Wales last week.
Yn hollol ar wahân i eironi Aelod o'r Senedd yn methu â deall datganoli, mae'n werth nodi na fydd ardoll twristiaeth yn dod i rym tan 2027 ar y cynharaf. Bydd yn bŵer caniataol i awdurdodau lleol benderfynu beth i'w wneud, ac yna bydd ganddyn nhw ddewisiadau i'w gwneud ynghylch sut i'w defnyddio. Mae'n werth nodi nad yw hyn ond yn gyffredin mewn sawl rhan o weddill y byd. Os ewch chi ar wyliau haul a thywod i gyrchfannau Ewropeaidd, mae'n debyg y byddwch chi'n talu ardoll twristiaeth o ryw fath, os nad dau fath gwahanol. Os ewch chi i Ogledd America, byddwch chi bron yn sicr yn talu ardoll talaith ac yn aml ardoll lefel y ddinas hefyd. Os edrychwch chi o fewn y DU, mae Manceinion Fwyaf wedi defnyddio ardoll y maen nhw wedi'i buddsoddi mewn cefnogi digwyddiadau, i gynhyrchu mwy o elw ar gyfer eu heconomi gyda'r nos ac ymwelwyr. Mae bod yn greadigol o ran sut yr ydyn ni'n cefnogi'r sector yn bwysig er mwyn deall sut olwg sydd ar fod yn gynaliadwy. Ac mae hyn yn ymwneud â ni mewn gwirionedd yn sicrhau nad yw datganoli yn gorffen ym Mae Caerdydd. Rydyn ni'n chwilio am ddeddfwriaeth i roi pwerau i awdurdodau lleol wneud dewisiadau, iddyn nhw fod yn atebol am y dewisiadau hynny, i ddangos mantais neu fel arall defnyddio'r pwerau hynny ai peidio. Rwy'n credu bod hyn yn enghraifft dda. Yn y tymor hwy, rwy'n credu y bydd pobl yn gweld hyn fel llwyddiant gwirioneddol. Wrth gwrs, mae gan yr Aelod hawl i barhau i wneud ei ddadl sydd wedi cael cymaint o lwyddiant gyda phobl Cymru yr wythnos diwethaf.
8. Beth y mae Llywodraeth Cymru yn ei wneud i wella iechyd plant yng Nghymru? OQ61439
8. What is the Welsh Government doing to improve children's health in Wales? OQ61439
Thank you for the question. The Welsh Government is committed to ensuring high-quality healthcare provision to children and young people in Wales. A comprehensive range of policies and programmes, implemented across the Government, play a pivotal role in improving health outcomes and promoting child health and well-being for children here in Wales.
Diolch am y cwestiwn. Mae Llywodraeth Cymru wedi ymrwymo i sicrhau darpariaeth gofal iechyd o ansawdd uchel i blant a phobl ifanc yng Nghymru. Mae amrywiaeth gynhwysfawr o bolisïau a rhaglenni, sydd wedi'u gweithredu ar draws y Llywodraeth, yn chwarae rhan ganolog wrth wella canlyniadau iechyd a hyrwyddo iechyd a lles plant i blant yma yng Nghymru.
Thank you for your response, First Minister. The situation on the ground with children's health is undoubtedly getting worse. They're not my words, but the words of Dr Nick Wilkinson from the Royal College of Paediatrics and Child Health. He says doctors are seeing
'increased levels of distress, increasing amounts of tooth decay...and an increase in school absence as a result of health conditions'.
Those health difficulties that take place during childhood, as you'll understand, First Minister, will have an outsized impact and follow those people throughout their entire lives. You will know that's not good for them and it's not good for our under-pressure health services, which will need to look after them for decades to come. So, there's clearly a need to get a grip on children's health here in Wales. First Minister, will you personally commit to working with groups like the Welsh Royal Colleges Child Health Collaborative to make sure that children's health is prioritised and embedded across Government portfolio areas?
Diolch am eich ymateb, Prif Weinidog. Heb os, mae'r sefyllfa ar lawr gwlad gydag iechyd plant yn gwaethygu. Nid fy ngeiriau i ydyn nhw, ond geiriau Dr Nick Wilkinson o'r Coleg Brenhinol Pediatreg ac Iechyd Plant. Mae'n dweud bod meddygon yn gweld
'lefelau uwch o drallod, lefelau cynyddol o bydredd dannedd...a chynnydd yn absenoldeb ysgol o ganlyniad i gyflyrau iechyd'.
Bydd yr anawsterau iechyd hynny sy'n digwydd yn ystod plentyndod, fel y byddwch chi'n ei ddeall, Prif Weinidog, yn cael effaith fawr ac yn dilyn y bobl hynny trwy gydol eu hoes. Byddwch chi'n gwybod nad yw hynny'n dda iddyn nhw ac nid yw'n dda i'n gwasanaethau iechyd sydd dan bwysau, y bydd angen iddyn nhw ofalu amdanyn nhw am ddegawdau i ddod. Felly, mae'n amlwg bod angen mynd i'r afael ag iechyd plant yma yng Nghymru. Prif Weinidog, a wnewch chi ymrwymo'n bersonol i weithio gyda grwpiau fel Cydweithrediad Iechyd Plant Colegau Brenhinol Cymru i sicrhau bod iechyd plant yn cael ei flaenoriaethu a'i wreiddio ar draws meysydd portffolio'r Llywodraeth?
I don't disagree with a large amount of what the Member says. We are genuinely concerned about outcomes for children and young people in Wales, but not just claiming this is somehow only a health challenge. The issues you often see in our healthcare system, for adults and children, are actually driven by wider societal challenges and problems. We have much to do on improving public health Wales, in understanding how we persuade people to make healthier choices for them—not for the Government or the health service, but for them—and what it means for their lives. You'll have seen this in your former life when you were on the tools as a physiotherapist. Many of the challenges you'll have seen come through your door have an impact that starts well beyond the healthcare system. What we need to do is not just understand how that works, but how we can persuade people to make different choices.
In terms of the action that will be taken, the cost-of-living crisis was the No. 1 issue on doorsteps in the last few weeks, and we know that has a real impact on outcomes for children and young people. Having greater stability in the country, reviewing what the UK Government could and should do to turn the tide on the increase in child poverty that we've seen over the last 14 years, will make a major difference in child health outcomes. And, more than that, we will, of course, work with a number of coalitions around making better steps forward on addressing child poverty and outcomes for children and young people. That's why Jayne Bryant will be responding to the collective following the letter they recently sent to me just a few weeks ago.
Nid wyf i'n anghytuno â llawer iawn o'r hyn y mae'r Aelod yn ei ddweud. Rydyn ni yn wirioneddol bryderus am ganlyniadau i blant a phobl ifanc yng Nghymru, ond nid ydyn ni'n honni mai her iechyd yn unig yw hon. Mae'r materion yr ydych chi'n eu gweld yn aml yn ein system gofal iechyd, ar gyfer oedolion a phlant, yn cael eu hachosi gan heriau a phroblemau cymdeithasol ehangach. Mae gennym ni lawer i'w wneud ar wella iechyd y cyhoedd yng Nghymru, wrth ddeall sut yr ydyn ni'n perswadio pobl i wneud dewisiadau iachach iddyn nhw—nid i'r Llywodraeth na'r gwasanaeth iechyd, ond iddyn nhw—a'r hyn y mae'n ei olygu i'w bywydau. Byddwch chi wedi gweld hyn yn eich bywyd blaenorol pan oeddech chi'n gweithio fel ffisiotherapydd. Mae llawer o'r heriau y byddwch chi wedi'u gweld yn dod trwy'ch drws chi'n cael effaith sy'n dechrau ymhell y tu hwnt i'r system gofal iechyd. Yr hyn sydd angen i ni ei wneud yw nid dim ond deall sut mae hynny'n gweithio, ond sut y gallwn ni berswadio pobl i wneud dewisiadau gwahanol.
O ran y camau a fydd yn cael eu cymryd, yr argyfwng costau byw oedd y prif fater ar garreg y drws yn ystod yr wythnosau diwethaf, ac rydyn ni'n gwybod bod hynny'n cael effaith wirioneddol ar ganlyniadau i blant a phobl ifanc. Bydd cael mwy o sefydlogrwydd yn y wlad, adolygu'r hyn y gallai ac y dylai Llywodraeth y DU ei wneud i droi'r llanw ar y cynnydd mewn tlodi plant yr ydyn ni wedi'i weld dros y 14 mlynedd diwethaf, yn gwneud gwahaniaeth mawr o ran canlyniadau iechyd plant. Ac, yn fwy na hynny, byddwn ni, wrth gwrs, yn gweithio gyda nifer o glymbleidiau ynghylch gwneud gwell camau ymlaen ar fynd i'r afael â thlodi plant a chanlyniadau i blant a phobl ifanc. Dyna pam y bydd Jayne Bryant yn ymateb i'r gydweithfa yn dilyn y llythyr yr anfonon nhw ataf ychydig wythnosau yn ôl.
Diolch i'r Prif Weinidog.
Thank you, First Minister.
Yr eitem nesaf fydd y datganiad busnes. Dwi'n galw ar y Trefnydd i wneud y datganiad hwnnw. Jane Hutt.
The next item will be the business statement. I call on the Trefnydd to make that statement. Jane Hutt.
Diolch yn fawr, Llywydd. Mae un newid i fusnes y Cyfarfod Llawn yr wythnos yma. Mae'r amser ar gyfer y ddadl Cyfnod 3 ar y Bil Cyllid Llywodraeth Leol (Cymru) wedi cael ei leihau i ddwy awr. Mae busnes drafft ar gyfer gweddill tymor yr haf a phythefnos cyntaf tymor yr hydref wedi'i nodi yn y datganiad a'r cyhoeddiad busnes, sydd ar gael i Aelodau yn electronig.
Thank you very much, Llywydd. There is one change to this week's Plenary business. The time allocated to the Stage 3 debate on the Local Government Finance (Wales) Bill has been reduced to two hours. Draft business for the remainder of the summer term and the first two weeks of the autumn term is set out on the business statement and announcement, which is available to Members electronically.
Can I call for a statement, Trefnydd, on speeding on the trunk road network? There's an issue in my own constituency in relation to the A494 trunk road going through the village of Llanferres in Denbighshire. Residents there have been calling for a speed limit reduction and improvements to road safety now for many years, but there is simply no progress actually happening. We've got a situation where the speed through the village, according to the eighty-fifth percentile test, is 53 mph, and this is at a time when the speed on non-trunk roads through similar villages is 20 mph. Clearly, that speed through the village is an anomaly. It needs to be addressed. There has been some work that has been done by the trunk road agency, looking at the traffic signs and road markings through the village, but even though they agreed that some action was even needed on that, there is nothing actually been scheduled. So, can I ask for an urgent update on trunk road safety, what is being done to address anomalies like this, so that villagers in Llanferres and elsewhere in similar situations can feel safe? And in addition to that, can I also ask for a clear timescale for the implementation of measures once they have been agreed by the trunk road agents, as is the case in this particular village?
A gaf i alw am ddatganiad, Trefnydd, ar oryrru ar y rhwydwaith cefnffyrdd? Mae problem yn fy etholaeth i fy hun o ran cefnffordd yr A494, sy'n mynd trwy bentref Llanferres yn sir Ddinbych. Mae trigolion yno wedi bod yn galw am ostwng y terfyn cyflymder a gwella diogelwch ar y ffyrdd ers blynyddoedd lawer, ond nid oes unrhyw gynnydd yn digwydd mewn gwirionedd. Mae gennym ni sefyllfa lle mae'r cyflymder trwy'r pentref, yn ôl y prawf canradd wythdeg pump, yn 53 mya, ac mae hyn ar adeg pan fo'r cyflymder ar ffyrdd nad ydyn nhw'n gefnffyrdd drwy bentrefi tebyg yn 20 mya. Yn amlwg, mae'r cyflymder hwnnw trwy'r pentref yn anghysondeb. Mae angen ymdrin ag ef. Cafodd rhywfaint o waith ei wneud gan yr asiantaeth gefnffyrdd, gan edrych ar yr arwyddion traffig a'r marciau ffordd drwy'r pentref, ond er eu bod yn cytuno bod angen rhywfaint o weithredu hyd yn oed ar hynny, nid oes unrhyw beth wedi'i drefnu mewn gwirionedd. Felly, a gaf i ofyn am ddiweddariad brys ar ddiogelwch cefnffyrdd, beth sy'n cael ei wneud i fynd i'r afael ag anghysondebau fel hyn, fel y gall pentrefwyr yn Llanferres ac mewn mannau eraill mewn sefyllfaoedd tebyg deimlo'n ddiogel? Ac yn ogystal â hynny, a gaf i hefyd ofyn am amserlen glir ar gyfer gweithredu mesurau ar ôl i'r asiantau cefnffyrdd gytuno arnyn nhw, fel sy'n digwydd yn y pentref penodol hwn?
Thank you very much, Darren Millar. I think you have drawn this to our attention on previous occasions. I believe you might have had Ministers and former First Ministers actually visiting this village. It is important that the trunk road agency is looking at this. Obviously, the Cabinet Secretary for North Wales and Transport will be also very much aware of this, and hopefully this will be resolved. I think this is an issue that probably is across the whole of Wales, with those reviews that have been undertaken by local authorities in terms of speeding. But this is a trunk road, and this needs to be addressed via the trunk road agency.
Diolch yn fawr iawn, Darren Millar. Rwy'n credu eich bod chi wedi tynnu'n sylw at hyn ar achlysuron blaenorol. Rwy'n credu eich bod wedi cael Gweinidogion a chyn-Brif Weinidogion yn ymweld â'r pentref hwn. Mae'n bwysig bod yr asiantaeth cefnffyrdd yn edrych ar hyn. Yn amlwg, bydd Ysgrifennydd y Cabinet dros Ogledd Cymru a Thrafnidiaeth hefyd yn ymwybodol iawn o hyn, a gobeithio y bydd hyn yn cael ei ddatrys. Rwy'n credu bod hwn yn fater ledled Cymru gyfan mae'n debyg, gyda'r adolygiadau hynny sydd wedi cael eu cyflawni gan awdurdodau lleol o ran goryrru. Ond mae hon yn gefnffordd, ac mae angen mynd i'r afael â hyn drwy'r asiantaeth gefnffyrdd.
Trefnydd, I just wanted to correct something I said to you last week about fake stamps. I wanted to inform everyone that there is a process at the moment where people aren't being charged for fake stamps while the Post Office looks into this. It turns out that one election candidate had posted letters without stamps on them to lots of people in Pontypridd, hence why I had a number of complaints. But the Post Office are now going to be providing us all with an update around the issue of fake stamps that have been in circulation.
One of the things I did want to raise with you was that a number of constituents have been in touch saying that they faced barriers in voting. Obviously, we know that photo ID was a barrier to some, but the accessibility of polling stations remains to be problematic. Some people physically couldn't get into the polling stations in order to be able to place their votes. So, can I ask if the Welsh Government can work with each authority in Wales to ensure that there is no barrier in place by the Senedd elections, so that we understand what went wrong this time? Because, obviously, everybody should have that democratic right to vote, and to hear that there are still barriers in place now is hugely concerning for all of us, I'm sure.
Trefnydd, roeddwn i eisiau cywiro rhywbeth y dywedais i wrthych chi'r wythnos diwethaf am stampiau ffug. Roeddwn i eisiau rhoi gwybod i bawb bod yna broses ar hyn o bryd lle nad yw pobl yn cael eu codi arnyn nhw am stampiau ffug wrth i Swyddfa'r Post ymchwilio hyn. Mae'n ymddangos bod un ymgeisydd yn yr etholiad wedi postio llythyrau heb stampiau arnyn nhw i lawer o bobl ym Mhontypridd, o achos hynny y cefais i nifer o gwynion. Ond mae Swyddfa'r Post nawr yn mynd i fod yn rhoi'r wybodaeth ddiweddaraf i ni i gyd am fater stampiau ffug sydd wedi bod yn cylchredeg.
Un o'r pethau roeddwn i eisiau ei godi gyda chi oedd bod nifer o etholwyr wedi bod mewn cysylltiad gan ddweud eu bod wedi wynebu rhwystrau wrth bleidleisio. Yn amlwg, rydyn ni'n gwybod bod prawf adnabod â llun arno yn rhwystr i rai, ond mae hygyrchedd gorsafoedd pleidleisio yn parhau i fod yn broblem. Nid oedd rhai pobl yn gallu mynd i mewn i'r gorsafoedd pleidleisio yn gorfforol er mwyn gallu bwrw eu pleidleisiau. Felly, a gaf i ofyn a all Llywodraeth Cymru weithio gyda phob awdurdod yng Nghymru i sicrhau nad oes rhwystr yn ei le erbyn etholiadau'r Senedd, fel ein bod ni'n deall beth aeth o'i le y tro hwn? Oherwydd, yn amlwg, dylai pawb gael yr hawl ddemocrataidd honno i bleidleisio, ac mae clywed bod rhwystrau yn eu lle o hyd nawr yn peri pryder mawr i bob un ohonon ni, rwy'n siŵr.
Diolch yn fawr, Heledd Fychan. Thank you for that clarification on fake stamps. I'm sure we were all intrigued last week when you raised this. But this is an issue on which we will obviously hear more, I'm sure, as a result of that inquiry.
On barriers to voting, it is really important, because I, certainly, like many, knocked the doors of people who said, 'I cannot vote because I have no voter identification.' There were a couple who had no driving licence, no passport, and—let's face it—a lot of people are in that position, particularly young people and families on lower incomes. So, thank goodness we have control, anyway, over our electoral systems in Wales. I look forward to the Stage 4 debate on the Elections and Elected Bodies (Wales) Bill this afternoon, because that is going to be helping us to address many of these things. On accessibility of polling stations, again, it's very much that we need to feed back across the Chamber on experiences that our constituents had in terms of accessibility to polling stations. I know that there were some improvements in my constituency, and I'm sure that's reflected more widely. But also, it's very interesting to see what can be a polling station. I think we need to just learn from—. Each election, we tend to, perhaps, not learn as much and then go straight into the next one, but really important points—diolch yn fawr, Heledd.
Diolch yn fawr, Heledd Fychan. Diolch am yr eglurhad hwnnw ar stampiau ffug. Rwy'n siŵr ein bod ni i gyd wedi bod â diddordeb yr wythnos diwethaf pan wnaethoch chi godi hyn. Ond mae hwn yn fater y byddwn ni'n amlwg yn clywed mwy amdano, rwy'n siŵr, o ganlyniad i'r ymchwiliad hwnnw.
O ran rhwystrau i bleidleisio, mae'n bwysig iawn, oherwydd yn sicr, fel llawer o bobl, fe wnes i guro ar ddrysau pobl a ddywedodd, 'Ni allaf bleidleisio oherwydd nad oes gen i unrhyw brawf adnabod pleidleiswr.' Roedd yna gwpl nad oedd ganddyn nhw drwydded yrru, na phasbort, a—gadewch i ni wynebu'r ffaith—mae llawer o bobl yn y sefyllfa honno, yn enwedig pobl ifanc a theuluoedd ar incymau is. Felly, diolch byth fod gennym ni reolaeth dros ein systemau etholiadol yng Nghymru, beth bynnag. Edrychaf ymlaen at ddadl Cyfnod 4 ar y Bil Etholiadau a Chyrff Etholedig (Cymru) y prynhawn yma, oherwydd bydd hynny'n ein helpu i fynd i'r afael â llawer o'r pethau hyn. O ran hygyrchedd gorsafoedd pleidleisio, unwaith eto, mae angen i ni adrodd yn ôl ar draws y Siambr ar brofiadau y cafodd ein hetholwyr o ran hygyrchedd i orsafoedd pleidleisio. Rwy'n gwybod bod rhai gwelliannau yn fy etholaeth i, ac rwy'n siŵr bod hynny'n cael ei adlewyrchu'n ehangach. Ond hefyd, mae'n ddiddorol iawn gweld beth all fod yn orsaf bleidleisio. Rwy'n credu bod angen i ni ddysgu oddi wrth—. Pob etholiad, rydyn ni'n dueddol, efallai, i beidio â dysgu cymaint ac yna mynd yn syth i mewn i'r un nesaf, ond pwyntiau pwysig iawn—diolch yn fawr, Heledd.
The Trefnydd will be aware of the interest in this Chamber in the fate of the Royal Welsh College of Music and Drama’s junior department, and all the efforts, led by Rhianon Passmore and others, to try to save it. A petition of more than 10,000 signatures was presented to the Senedd, and the Petitions Committee agreed that they would go for a debate. But with recess coming up very quickly, and we understand—the parents certainly understand—that there is going to be an imminent announcement about the fate of the college on 19 July, about its future, is there any way that the Trefnydd can enable there to be a debate in the Chamber, so that there can be a meaningful voice from the elected representatives about this very important issue that will affect the future of our music and drama legacy in Wales?
Bydd y Trefnydd yn ymwybodol o'r diddordeb yn y Siambr hon am dynged adran iau Coleg Brenhinol Cerdd a Drama Cymru, a'r holl ymdrechion, dan arweiniad Rhianon Passmore ac eraill, i geisio ei hachub. Cafodd deiseb o dros 10,000 o lofnodion ei hanfon i'r Senedd, a chytunodd y Pwyllgor Deisebau y bydden nhw'n mynd am dadl. Ond gyda'r toriad ar fin dod yn fuan, ac rydyn ni'n ei deall—ac mae'r rhieni'n sicr yn ei ddeall—y bydd cyhoeddiad sydd ar fin digwydd am dynged y coleg ar 19 Gorffennaf, am ei ddyfodol, a oes unrhyw ffordd y gall y Trefnydd alluogi cynnal dadl yn y Siambr, fel y gall fod llais ystyrlon gan y cynrychiolwyr etholedig am y mater pwysig iawn hwn a fydd yn effeithio ar ddyfodol ein gwaddol cerddoriaeth a drama yng Nghymru?
Thank you very much, Julie Morgan, and thank you for once again bringing this to the attention of the Senedd. This is a really important route, through the business statement, where issues can be raised, and are regularly raised by Members. It’s on the record and, of course, Government then has to respond, but also recognise the work that’s been undertaken with the collection of this petition of more than 10,000 signatures.
I think it is important just to reflect on some of the work that has been undertaken involving meetings, and I have to say that the Royal Welsh College of Music and Drama did write to Lynne Neagle, our Cabinet Secretary for Education, in advance of the launch of a staff consultation in response to the financial challenges faced by the college, and that consultation involved proposals to stop some of its present work with young people of school age, specifically the young acting and music weekend courses. And also to inform Julie Morgan, and other Members who’ve raised this—Rhianon Passmore—Welsh Government officials have met with the Royal Welsh College of Music and Drama to discuss its proposals, and, indeed, Lynne Neagle actually met with Helena Gaunt—she’s come into the Chamber now—the principal of the college earlier this week.
It is an autonomous body. It’s responsible for its own academic affairs, and those courses aren’t funded directly from the Higher Education Funding Council for Wales or the Welsh Government. But, obviously, the college’s commitment to providing opportunities in music and theatre for young people and creating pathways into professional learning and training has been fed back to us very clearly, and they’re going to continue to deliver on a number of areas of project work.
I understand about the decision that you referred to, and this was raised before, but I think it is important to report back that there will be a debate early in the autumn term. Certainly, the Business Committee did agree to this this morning, in terms of recognising the Petitions Committee's request to schedule that debate early in the autumn term.
Diolch yn fawr iawn, Julie Morgan, a diolch am ddod â hyn i sylw'r Senedd unwaith eto. Mae hwn yn llwybr pwysig iawn, drwy'r datganiad busnes, lle mae modd codi materion, ac mae'r Aelodau'n eu codi'n rheolaidd. Mae wedi'i gofnodi ac wrth gwrs, mae'n rhaid i'r Llywodraeth ymateb, ond hefyd cydnabod y gwaith a gafodd ei wneud wrth gasglu'r ddeiseb hon o fwy na 10,000 o lofnodion.
Rwy'n credu ei bod yn bwysig ystyried rhywfaint o'r gwaith sydd wedi'i wneud yn ymwneud â chyfarfodydd, ac mae'n rhaid i mi ddweud bod Coleg Brenhinol Cerdd a Drama Cymru wedi ysgrifennu at Lynne Neagle, ein Ysgrifennydd Cabinet dros Addysg, cyn lansio ymgynghoriad staff mewn ymateb i'r heriau ariannol sy'n wynebu'r coleg, ac roedd yr ymgynghoriad hwnnw'n cynnwys cynigion i atal rhywfaint o'i waith presennol gyda phobl ifanc oed ysgol, yn benodol y cyrsiau penwythnos actio a cherddoriaeth i'r ifanc. A hefyd i roi gwybod i Julie Morgan, ac Aelodau eraill sydd wedi codi hyn—Rhianon Passmore—bod swyddogion Llywodraeth Cymru wedi cyfarfod â Choleg Brenhinol Cerdd a Drama Cymru i drafod ei gynigion, ac, yn wir, fe wnaeth Lynne Neagle gyfarfod â Helena Gaunt—mae hi wedi dod i mewn i'r Siambr nawr—pennaeth y coleg yn gynharach yr wythnos hon.
Mae'n gorff ymreolaethol. Mae'n gyfrifol am ei faterion academaidd ei hun, ac nid yw'r cyrsiau hynny'n cael eu hariannu'n uniongyrchol gan Gyngor Cyllido Addysg Uwch Cymru na Llywodraeth Cymru. Ond, yn amlwg, mae ymrwymiad y coleg i ddarparu cyfleoedd mewn cerddoriaeth a theatr i bobl ifanc a chreu llwybrau at ddysgu a hyfforddiant proffesiynol wedi cael ei adrodd yn ôl i ni'n glir iawn, ac maen nhw'n mynd i barhau i gyflawni ar nifer o feysydd gwaith prosiect.
Rwy'n deall ynghylch y penderfyniad y gwnaethoch chi gyfeirio ato, a chafodd hyn ei godi o'r blaen, ond rwy'n credu ei bod yn bwysig adrodd yn ôl y bydd dadl yn gynnar yn nhymor yr hydref. Yn sicr, cytunodd y Pwyllgor Busnes y bore yma o ran cydnabod cais y Pwyllgor Deisebau i drefnu'r ddadl honno yn gynnar yn nhymor yr hydref.
Can I have a statement, please, on patient waiting times in Glan Clwyd Hospital in my constituency? They have started to see slow improvements in waiting times at Betsi Cadwaladr University Health Board, particularly with cancer treatment, but, anecdotally, I’m hearing from constituents about their experiences with excessive waits at Glan Clwyd Hospital’s A&E department. I heard from a patient with a heart condition who arrived at Glan Clwyd’s A&E department with severe chest pains and had to wait for an excessive length of time and being handed painkillers while he waited. Eventually, he was discharged and informed he would need a CT scan and angiogram, which couldn’t be booked in for another two to three months despite the urgency of this condition. Another lady waited three hours in an ambulance and then spent the next 24 hours in a corridor.
Betsi Cadwaladr University Health Board issued a red alert as recently as May this year, as their emergency departments are currently under extreme pressure, and extremely long waiting times are to be expected. I’m unsure what has caused this recent spike in excessive waiting times at Glan Clwyd, but it needs to be addressed urgently. So, could the Welsh Government provide an update as to what is causing these excessive waiting times at Glan Clwyd’s A&E department, and what measures are being taken to relieve the pressure as a matter of urgency, given that it is under special measures, which the Welsh Government has direct control of? Thank you.
A gaf i ddatganiad, os gwelwch yn dda, ar amseroedd aros cleifion yn Ysbyty Glan Clwyd yn fy etholaeth i? Maen nhw wedi dechrau gweld gwelliannau araf mewn amseroedd aros ym Mwrdd Iechyd Prifysgol Betsi Cadwaladr, yn enwedig gyda thriniaeth am ganser, ond, yn anecdotaidd, rwy'n clywed gan etholwyr am eu profiadau yn aros yn rhy hir o lawer yn adran damweiniau ac achosion brys Ysbyty Glan Clwyd. Clywais gan glaf â chyflwr ar y galon a gyrhaeddodd yn adran damweiniau ac achosion brys Glan Clwyd gyda phoenau difrifol yn y frest ac roedd yn rhaid iddo aros am gyfnod rhy hir o lawer a chael poenladdwyr tra'r oedd yn aros. Yn y pen draw, cafodd ei ryddhau a chafodd wybod y byddai angen sgan CT ac angiogram arno, nid oedd modd eu trefnu am ddau i dri mis arall er gwaethaf natur frys y cyflwr hwn. Fe wnaeth menyw arall aros tair awr mewn ambiwlans ac yna treuliodd y 24 awr nesaf mewn coridor.
Cyhoeddodd Bwrdd Iechyd Prifysgol Betsi Cadwaladr rybudd coch mor ddiweddar â mis Mai eleni, gan fod eu hadrannau brys dan bwysau eithafol ar hyn o bryd, ac mae amseroedd aros hir dros ben i'w disgwyl. Nid wyf i'n siŵr beth sydd wedi achosi'r cynnydd diweddar hwn mewn amseroedd aros gormodol yng Nglan Clwyd, ond mae angen ymdrin ag ef ar frys. Felly, a allai Llywodraeth Cymru roi'r wybodaeth ddiweddaraf am yr hyn sy'n achosi'r amseroedd aros gormodol hyn yn adran damweiniau ac achosion brys Glan Clwyd, a pha fesurau sy'n cael eu cymryd i leddfu'r pwysau ar frys, o ystyried ei fod o dan fesurau arbennig, y mae gan Lywodraeth Cymru reolaeth uniongyrchol drostyn nhw? Diolch.
I thank the Member for that question. As you know, reducing waiting times is a priority for us. We’ve invested £170 million per year to address the long waits that arose due to the pandemic, and two-year waits are 70 per cent lower than they were at the launch of our recovery plan—that’s a huge achievement from April 2022. But we know, as you do know as a north Wales Member, that demand for NHS Wales care has increased markedly in recent years and we have heroic NHS staff dealing with 2 million contacts every month, a phenomenal amount for a population of just over 3 million. Progress has been made. We recognise that waits are still too long, and we’re supporting health boards to drive further improvement.
Diolch i'r Aelod am y cwestiwn hwnnw. Fel y gwyddoch chi, mae lleihau amseroedd aros yn flaenoriaeth i ni. Rydyn ni wedi buddsoddi £170 miliwn y flwyddyn i ymdrin â'r cyfnodau aros hir a gododd oherwydd y pandemig, ac mae cyfnodau aros dwy flynedd 70 y cant yn is nag yr oedden nhw wrth lansio'n cynllun adfer—mae hynny'n gyflawniad enfawr o fis Ebrill 2022. Ond gwyddom ni, fel y gwyddoch chi fel Aelod o'r gogledd, fod y galw am ofal GIG Cymru wedi cynyddu'n sylweddol yn ystod y blynyddoedd diwethaf ac mae gennym ni staff arwrol y GIG yn ymdrin â 2 filiwn o gysylltiadau bob mis, swm rhyfeddol ar gyfer poblogaeth o ychydig dros 3 miliwn. Mae cynnydd wedi'i wneud. Rydyn ni'n cydnabod bod amseroedd aros yn rhy hir o hyd, ac rydyn ni'n cefnogi byrddau iechyd i ysgogi gwelliant pellach.
The legacy of chemical waste in our Valleys is poisoning our land and I’d like a statement, please, from the Government addressing the huge problems thrown up by these forever chemicals. The Chamber will be familiar with the plight of Ynysddu in my region where chemicals called polychlorinated biphenyls, or PCBs, still contaminate the water and the landscape. The actor and campaigner Michael Sheen has drawn attention to this scandal recently in the press, and local councillors and campaigners have long sought answers about why these toxins aren’t being acknowledged or cleared, because PCBs are highly toxic. The production of these chemicals is banned in 151 countries, including now the UK. But, unluckily, those communities where PCBs were left to pollute the land all those years ago—still they are reaping the wreckage. So, can we have a statement giving my constituents assurance that the Welsh Government and local councils are taking this issue seriously and that there will be a national response to protect those communities from these PCBs at long last?
Mae gwaddol gwastraff cemegol yn ein Cymoedd yn gwenwyno'n tir a hoffwn i gael datganiad, os gwelwch yn dda, gan y Llywodraeth yn ymdrin â'r problemau enfawr y mae'r cemegau bythol hyn yn eu hachosi. Bydd y Siambr yn gyfarwydd â thrafferthion Ynysddu yn fy rhanbarth i lle mae cemegau o'r enw biffenyls polyclorinedig, neu gemegau PCB, yn dal i halogi'r dŵr a'r tirlun. Mae'r actor a'r ymgyrchydd Michael Sheen wedi tynnu sylw at y sgandal hon yn y wasg yn ddiweddar, ac mae cynghorwyr ac ymgyrchwyr lleol wedi gofyn am atebion ers tro am pam nad yw'r tocsinau hyn yn cael eu cydnabod na'u clirio, oherwydd mae cemegau PCB yn wenwynig iawn. Mae cynhyrchu'r cemegau hyn wedi'i wahardd mewn 151 o wledydd, gan gynnwys y DU erbyn hyn. Ond, yn anffodus, mae'r cymunedau hynny lle y cafodd y cemegau PCB eu gadael i lygru'r tir yr holl flynyddoedd hynny yn ôl—maen nhw'n dal i ddioddef oherwydd y llanastr. Felly, a gawn ni ddatganiad yn rhoi sicrwydd i fy etholwyr bod Llywodraeth Cymru a chynghorau lleol yn cymryd y mater hwn o ddifrif ac y bydd ymateb cenedlaethol i amddiffyn y cymunedau hynny rhag y cemegau PCB hyn o'r diwedd?
Thank you very much for that question, Delyth Jewell. I think it’s really good that we have a range of Cabinet Secretaries here today—this is very much a cross-Government issue. We recognise this. In terms of the evidence that’s coming out from your region in terms of those particular sites where there are PCBs and contamination, I certainly will be asking the Cabinet Secretary for an appropriate way to look at this in terms of acknowledging the concerns for constituents across Wales.
Diolch yn fawr iawn am y cwestiwn hwnnw, Delyth Jewell. Rwy'n credu ei bod yn dda iawn bod gennym ni amrywiaeth o Ysgrifenyddion Cabinet yma heddiw—mae hwn yn fater trawslywodraethol i raddau helaeth. Rydyn ni'n cydnabod hyn. O ran y dystiolaeth sy'n dod o'ch rhanbarth chi ynghylch y safleoedd penodol hynny lle mae cemegau PCB a halogiad, yn sicr, fe wnaf i ofyn i'r Ysgrifennydd Cabinet am ffordd briodol o ystyried hyn o ran cydnabod y pryderon i etholwyr ledled Cymru.
Good afternoon, Trefnydd. I wonder if I could have an update, please, from the Cabinet Secretary for Climate Change and Rural Affairs on the consultation process in the animal welfare licensing process. Many of us cross-party here in the Siambr have been campaigning for a ban on greyhound racing, which is part of that consultation process, so we’d really appreciate an update, please, on the timescales and when we might have an outcome. Diolch yn fawr iawn.
Prynhawn da, Trefnydd. Tybed a gaf i'r wybodaeth ddiweddaraf, os gwelwch yn dda, gan Ysgrifennydd y Cabinet dros Newid Hinsawdd a Materion Gwledig ar y broses ymgynghori yn y broses drwyddedu lles anifeiliaid. Mae llawer ohonon ni yn drawsbleidiol yma yn y Siambr wedi bod yn ymgyrchu dros wahardd rasio milgwn, sy'n rhan o'r broses ymgynghori honno, felly bydden ni wir yn gwerthfawrogi'r wybodaeth ddiweddaraf, os gwelwch yn dda, ar yr amserlenni a phryd y gallem ni gael canlyniad. Diolch yn fawr iawn.
Diolch yn fawr, Jane Dodds, and thank you for again raising important issues, as you do, in this context of the licensing of animal welfare establishments, particularly relating to the welfare of greyhounds. You know that there was a 12-week consultation on the licensing of animal welfare establishments’ activities and exhibits, and that included greyhound racing and training. It was launched on 8 December of last year. It supports our work to develop a national model to improve the regulation of animal welfare. That consultation closed on 1 March. So, now, it’s a matter of analysis of the consultation on the licensing of animal welfare establishments’ activities and exhibits. There were 1,100 responses received. It’s important to get this right, weigh up the evidence and not pre-empt outcomes, including the future of greyhound racing, any further at this stage. But we do expect to publish the Government’s response to the consultation later this year. Can I say again, Llywydd, and to Jane Dodds, it’s really important that you put these items on the agenda of the business statement so we can update you, and the Cabinet Secretary can hear the concerns and ask for clarity about that consultation and outcomes of that consultation?
Diolch yn fawr, Jane Dodds, a diolch am godi materion pwysig unwaith eto, yn ôl eich arfer, yn y cyd-destun hwn o drwyddedu sefydliadau lles anifeiliaid, yn enwedig yn ymwneud â lles milgwn. Rydych chi'n gwybod bod ymgynghoriad 12 wythnos ar drwyddedu gweithgareddau ac arddangosion sefydliadau lles anifeiliaid, ac roedd hynny'n cynnwys rasio a hyfforddi milgwn. Cafodd ei lansio ar 8 Rhagfyr y llynedd. Mae'n cefnogi ein gwaith i ddatblygu model cenedlaethol i wella rheoleiddio lles anifeiliaid. Daeth yr ymgynghoriad hwnnw i ben ar 1 Mawrth. Felly, nawr, mae'n fater o ddadansoddi'r ymgynghoriad ar drwyddedu gweithgareddau ac arddangosion sefydliadau lles anifeiliaid. Daeth 1,100 o ymatebion i law. Mae'n bwysig cael hyn yn iawn, pwyso a mesur y dystiolaeth ac nid rhagdybio canlyniadau, gan gynnwys dyfodol rasio milgwn, ymhellach ar hyn o bryd. Ond rydyn ni'n disgwyl cyhoeddi ymateb y Llywodraeth i'r ymgynghoriad yn ddiweddarach eleni. A gaf i ddweud eto, Llywydd, ac wrth Jane Dodds, mae'n bwysig iawn eich bod chi'n rhoi'r eitemau hyn ar agenda'r datganiad busnes fel y gallwn ni roi'r wybodaeth ddiweddaraf i chi, a gall yr Ysgrifennydd Cabinet glywed y pryderon a gofyn am eglurder ynghylch yr ymgynghoriad hwnnw a chanlyniadau'r ymgynghoriad hwnnw?
I call for two Welsh Government statements. The first from the Cabinet Secretary for Health and Social Care on raising awareness of the symptoms and complications of type 1 diabetes. In March last year I called for a statement here on raising awareness of diabetic ketoacidosis, or DKA, a complication of type 1 diabetes, after meeting Flintshire mum Dee Pinnington to discuss her raising-awareness campaign, following the death of her son Alistair—or Ali—Thomas in 2018 from DKA. Speaking here last October I noted that Dee Pinnington had arranged a music festival—Ali Fest 2024—in Flintshire on Saturday 6 July this year, with all funds donated to Diabetes UK Cymru. I opened this festival last Saturday. Raising awareness for people who either live with, work with, have friends with or come into contact with anyone who has type 1 diabetes is vital, where understanding the symptoms and alerting medical services properly, so that they can categorise their help and prioritise an ambulance, can be the difference between life and death. I call for a statement accordingly.
Secondly, finally, I also call for a statement on the reform of the 'The Additional Learning Needs Code for Wales 2021', the ALN code. Responding here to the 8 May debate on the petition on this, the Cabinet Secretary for Education concluded:
'we do hear too often that the families of children with ALN have to fight for the right support and education, and this must change.'
In my subsequent meeting with ALN—
Rwy'n galw am ddau ddatganiad gan Lywodraeth Cymru. Y cyntaf gan Ysgrifennydd y Cabinet dros Iechyd a Gofal Cymdeithasol ar godi ymwybyddiaeth o symptomau a chymhlethdodau diabetes math 1. Ym mis Mawrth y llynedd fe wnes i alw am ddatganiad yma ar godi ymwybyddiaeth o ketoacidosis diabetig, neu DKA, cymhlethdod diabetes math 1, ar ôl cwrdd â mam o sir y Fflint, Dee Pinnington, i drafod ei hymgyrch codi ymwybyddiaeth, yn dilyn marwolaeth ei mab Alistair—neu Ali—Thomas yn 2018 o DKA. Wrth siarad yma fis Hydref y llynedd, nodais fod Dee Pinnington wedi trefnu gŵyl gerdd—Gŵyl Ali 2024—yn sir y Fflint ddydd Sadwrn 6 Gorffennaf eleni, gyda'r holl arian yn cael ei roi i Diabetes UK Cymru. Agorais i'r ŵyl hon ddydd Iau diwethaf. Mae codi ymwybyddiaeth pobl sydd naill ai'n byw gyda, yn gweithio gyda, yn ffrindiau gyda neu'n dod i gysylltiad ag unrhyw un sydd â diabetes math 1 yn hanfodol, lle mae deall y symptomau a rhybuddio gwasanaethau meddygol yn briodol, fel y gallan nhw gategoreiddio eu cymorth a blaenoriaethu ambiwlans, yn gallu bod y gwahaniaeth rhwng bywyd a marwolaeth. Rwy'n galw am ddatganiad yn unol â hynny.
Yn ail, yn olaf, rwyf i hefyd yn galw am ddatganiad ar ddiwygio 'Cod Anghenion Dysgu Ychwanegol Cymru 2021', y cod ADY. Wrth ymateb yma i'r ddadl ar 8 Mai ar y ddeiseb ar hyn, daeth Ysgrifennydd y Cabinet dros Addysg i'r casgliad:
'rydym yn clywed yn rhy aml fod yn rhaid i deuluoedd plant ag ADY frwydro am y cymorth a’r addysg gywir, ac mae’n rhaid i hyn newid.'
Yn fy nghyfarfod dilynol gydag ADY—
I am sorry to cut across you, Mark Isherwood, but you are way over time on this request. If you could bring your second request to a question for the Minister, please.
Mae'n ddrwg gen i dorri ar eich traws, Mark Isherwood, ond rydych chi'n bell dros amser ar y cais hwn. Os gallech ddod â'ch ail gais am gwestiwn i'r Gweinidog, os gwelwch yn dda.
Okay. Well, in my subsequent meeting with the ALN Reform Wales campaign, they told me they'd received—
Iawn. Wel, yn fy nghyfarfod dilynol gydag ymgyrch Diwygio ADY Cymru, dywedon nhw wrthyf i eu bod nhw wedi cael—
No. I'm really sorry. But I don't want to hear what they told you at this point. Can you just ask for the statement?
Na. Mae'n wir ddrwg gennyf i. Ond nid wyf i eisiau glywed yr hyn y gwnaethon nhw ei ddweud wrthych chi ar hyn o bryd. A wnewch chi ond gofyn am y datganiad?
So, I call for a statement answering their question: 'Where is the accountability on this coming from?'
Felly, rwy'n galw am ddatganiad yn ateb eu cwestiwn: 'O ble mae'r atebolrwydd ar hyn yn dod?'
Okay. Cleverly done, Mark Isherwood, cleverly done.
Iawn. Gwnaethoch chi hynny'n glyfar, Mark Isherwood, gwnaethoch chi hynny'n glyfar.
Thank you very much, Mark Isherwood. I think those two points, questions, you've raised have been heard by both Cabinet Secretaries. I have no question at all—doubt—that the Cabinet Secretary for Health and Social Care completely understands. And the feedback, of course, from people with diabetes, particularly their own patient experience, in terms of symptoms and complications, is really important to feed back, and, of course, it will be made aware to all of those involved. And this is from not just our health professionals, but also patient groups and support.
And, yes, the Cabinet Secretary for Education has heard your calls in terms of looking at the ALN code and what it means and how it's being delivered. It is about implementation, which is what the education Secretary is concerned with. Diolch.
Diolch yn fawr iawn, Mark Isherwood. Rwy'n credu bod y ddau Ysgrifennydd Cabinet wedi clywed y ddau bwynt, gwestiwn, yr ydych chi wedi'u codi. Nid oes gen i unrhyw gwestiwn o gwbl—amheuaeth—bod Ysgrifennydd y Cabinet dros Iechyd a Gofal Cymdeithasol yn deall yn llwyr. Ac mae'r adborth, wrth gwrs, gan bobl â diabetes, yn enwedig eu profiad fel cleifion eu hunain, o ran symptomau a chymhlethdodau, yn bwysig iawn i adrodd nôl arno, ac, wrth gwrs bydd pawb sy'n gysylltiedig yn cael eu gwneud yn ymwybodol ohono. Ac mae hyn nid yn unig gan ein gweithwyr iechyd proffesiynol, ond hefyd grwpiau cleifion a chefnogaeth.
Ac, ie, mae Ysgrifennydd y Cabinet dros Addysg wedi clywed eich galwadau o ran edrych ar y cod ADY a'r hyn y mae'n ei olygu a sut mae'n cael ei gyflawni. Mae'n ymwneud â gweithredu, sef yr hyn y mae'r Ysgrifennydd addysg yn ymwneud ag ef. Diolch.
Several constituents from the Cefn Glas area in Bridgend have raised concerns with me around the safety of a proposed cycle path in the area, specifically surrounding the gradient of the proposed area and its proximity to residential driveways. Now, residents have worked to seek clarification on the proposed cycle path's safety, but they are met with a lack of transparency. Very little information has been forthcoming around the proposals, and when questions are raised residents have had to wait months for freedom of information responses, that have been unable, then, to provide any new information. So, in light of this, I would like to request a statement from the Cabinet Secretary for Housing, Local Government and Planning on how we can open up the planning process, ensure transparency with information and give a voice to residents?
Mae sawl etholwr o ardal Cefn Glas ym Mhen-y-bont ar Ogwr wedi codi pryderon gyda mi ynghylch diogelwch llwybr beicio arfaethedig yn yr ardal, yn benodol ynghylch graddiant yr ardal arfaethedig a'i agosrwydd at rhodfeydd tai preswyl. Nawr, mae trigolion wedi gweithio i geisio eglurhad ar ddiogelwch y llwybr beicio arfaethedig, ond maen nhw'n wynebu diffyg tryloywder. Ychydig iawn o wybodaeth sydd wedi dod ynghylch y cynigion, a phan fo cwestiynau wedi eu codi, mae trigolion wedi gorfod aros misoedd am ymatebion rhyddid gwybodaeth, nad ydyn nhw wedyn yn darparu unrhyw wybodaeth newydd. Felly, yng ngoleuni hyn, hoffwn i ofyn am ddatganiad gan Ysgrifennydd y Cabinet dros Dai, Llywodraeth Leol a Chynllunio ar sut y gallwn ni agor y broses gynllunio, sicrhau tryloywder gyda gwybodaeth a rhoi llais i breswylwyr?
Thank you very much, Luke Fletcher. Well, I think, it is really important to recognise the importance of our house building programmes and targets, and, indeed, how we ensure that, in terms of planning, we take this forward. And, of course, we have our targets for new homes in Wales that are set locally. Each local authority, of course, produces its local housing market assessment to provide the basis for targets for markets and affordable homes. And also, looking at that in terms of 'Planning Policy Wales', which we have taken forward, I think it's fortunate that we have up-to-date and consistent planning policies at national and local levels, provided by 'Future Wales', 'Planning Policy Wales' and our local development plans, which, of course, would address some of the issues that you've raised in terms of particular possible sites.
Diolch yn fawr iawn, Luke Fletcher. Wel, rwy'n credu ei bod hi'n bwysig iawn cydnabod pwysigrwydd ein rhaglenni a'n targedau adeiladu tai, ac, yn wir, sut yr ydyn ni'n sicrhau, o ran cynllunio, ein bod ni'n bwrw ymlaen â hyn. Ac, wrth gwrs, mae gennym ni ein targedau ar gyfer cartrefi newydd yng Nghymru sydd wedi'u gosod yn lleol. Mae pob awdurdod lleol, wrth gwrs, yn cynhyrchu ei asesiad marchnad dai lleol i ddarparu'r sylfaen ar gyfer targedau ar gyfer marchnadoedd a chartrefi fforddiadwy. A hefyd, o edrych ar hynny o ran 'Polisi Cynllunio Cymru', yr ydyn ni wedi bwrw ymlaen ag ef, rwy'n credu ei bod yn ffodus bod gennym ni bolisïau cynllunio cyfredol a chyson ar lefelau cenedlaethol a lleol, wedi'u darparu gan 'Cymru'r Dyfodol', 'Polisi Cynllunio Cymru' a'n cynlluniau datblygu lleol, a fyddai, wrth gwrs, yn ymdrin â rhai o'r materion yr ydych chi wedi'u codi o ran safleoedd penodol posibl.
Trefnydd, as you will be aware, there's been considerable concern among some residents in my region about the way that postal votes were issued for last week's general election. Delays in issuing postal votes for many constituents meant not receiving them in time for their holidays or work commitments, and, sadly, some residents didn't receive postal votes at all and were unable to collect them from council offices. On election day itself, I was also informed—and I don't know if this is true or not—that council officers were out knocking on the doors of people who hadn't received their postal votes and asking them to fill them out there and then. Though I do not suspect any foul play here, if true, you can imagine that this opens up the door to accusations of fraud in the voting system, and it seriously diminishes confidence in the postal voting system. With this in mind, Trefnydd, can I ask for a statement from the Government, explaining how they intend to improve confidence in the postal voting system and ensure that postal votes are received in a timely manner ahead of future elections? Thank you.
Trefnydd, fel y gwyddoch chi, mae cryn bryder wedi bod ymhlith rhai trigolion yn fy rhanbarth i am y ffordd y cafodd pleidleisiau drwy'r post eu dosbarthu ar gyfer yr etholiad cyffredinol yr wythnos ddiwethaf. Roedd oedi wrth gyhoeddi pleidleisiau drwy'r post i nifer o etholwyr yn golygu iddyn nhw beidio â'u derbyn mewn pryd ar gyfer eu gwyliau neu ymrwymiadau gwaith, ac, yn anffodus, ni chafodd rai trigolion bleidleisiau drwy'r post o gwbl ac nid oedden nhw'n gallu eu casglu o swyddfeydd y cyngor. Ar ddiwrnod yr etholiad ei hun, cefais wybod hefyd—ac nid wyf i'n gwybod a yw hyn yn wir ai peidio—bod swyddogion y cyngor allan yn curo ar ddrysau pobl nad oedd wedi derbyn eu pleidleisiau post gan ofyn iddyn nhw eu llenwi yn y fan a'r lle. Er nad wyf i'n amau unrhyw weithredu annheg yma, os yw'n wir, gallwch chi ddychmygu bod hyn yn agor y drws i gyhuddiadau o dwyll yn y system bleidleisio, ac mae'n lleihau hyder yn ddifrifol yn y system bleidleisio drwy'r post. Gyda hyn mewn golwg, Trefnydd, a gaf i ofyn am ddatganiad gan y Llywodraeth, yn esbonio sut maen nhw'n bwriadu gwella hyder yn y system bleidleisio drwy'r post a sicrhau bod pleidleisiau drwy'r post yn cael eu derbyn mewn modd amserol cyn etholiadau yn y dyfodol? Diolch.
Well, I know there will be an analysis—there always is—to look at, with electoral returning officers, the implementation of all of the rules, regulations, procedures and policy relating to the last election. I think, across the parties, we know there was an issue with Royal Mail in terms of postal votes, and, I think, earlier questions as well about accessibility, all of which we are certainly addressing in terms of our electoral powers. I'm sure that the Counsel General, as we move forward, I hope, with Stage 4 of the Bill this afternoon, will also be responding to these points—not this afternoon, but in terms of his future roles and responsibilities.FootnoteLink
Wel, rwy'n gwybod y bydd yna ddadansoddiad—mae yna un bob tro—i'w ystyried, gyda swyddogion canlyniadau etholiadol, gweithredu'r holl reolau, rheoliadau, gweithdrefnau a pholisi sy'n ymwneud â'r etholiad diwethaf. Rwy'n credu, ar draws y pleidiau, ein bod ni'n gwybod bod problem gyda'r Post Brenhinol o ran pleidleisiau drwy'r post, ac, rwy'n credu, cwestiynau cynharach hefyd o ran hygyrchedd, yn sicr, rydyn ni'n ymdrin â phob un ohonyn nhw o ran ein pwerau etholiadol. Rwy'n siŵr y bydd y Cwnsler Cyffredinol, wrth i ni symud ymlaen, gobeithio, gyda Chyfnod 4 y Bil y prynhawn yma, hefyd yn ymateb i'r pwyntiau hyn—nid y prynhawn yma, ond o ran ei rolau a'i gyfrifoldebau yn y dyfodol.FootnoteLink
Can I ask for an urgent statement to the Senedd, outlining both the short-term and longer term impacts of the proposed sudden closure of the young artist junior department at the Royal Welsh College of Music and Drama, outlining how this has come to pass and what the future is for the many distraught young students, the majority in receipt of means-tested bursaries, and the talented musicians who are today being told they are no longer needed, many also impacted by WNO cuts? And can the statement to this place outline the future for Wales's only conservatoire with no junior department and no pipeline, as that will be unsustainable for Wales and untenable for those talented students, now and in the future?
A gaf i ofyn am ddatganiad brys i'r Senedd, yn amlinellu effeithiau tymor byr a thymor hwy ar gau yn sydyn yr adran iau ar gyfer artistiaid ifanc yng Ngholeg Brenhinol Cerdd a Drama Cymru, gan amlinellu sut y mae hyn wedi digwydd a beth yw'r dyfodol i'r llu o fyfyrwyr ifanc trist iawn hyn, y mae'r mwyafrif ohonyn nhw'n cael bwrsariaethau prawf modd, a'r cerddorion talentog sydd heddiw yn cael gwybod nad oes eu hangen nhw mwyach, llawer hefyd yn cael eu heffeithio gan doriadau Opera Cenedlaethol Cymru? Ac a all y datganiad i'r lle hwn amlinellu'r dyfodol ar gyfer unig conservatoire Cymru heb unrhyw adran iau na llif talent, gan y bydd hynny'n anghynaladwy i Gymru ac yn anghynaladwy i'r myfyrwyr talentog hynny, nawr ac yn y dyfodol?
Thank you very much, Rhianon Passmore, and thank you again for bringing this to the attention of the Chamber via the business statement. I won't repeat what I said earlier on in response to Julie Morgan's question. I think it is important to say that we will be debating this early in the next term as a result of the petition. And, again, there's the fact that our Cabinet Secretaries have met with partners not just in the Royal Welsh College of Music and Drama and Welsh National Opera, but all our great cultural institutions—have met them and have discussed these issues and these challenges. But, also, for the royal Welsh college, again it's stated its full commitment to providing those opportunities in music and theatre for young people. Also, they reported back on the fact that they have their weekend immersive workshops in music, the National Open Youth Orchestra residency, and holiday courses in production arts.
Diolch yn fawr iawn, Rhianon Passmore, a diolch eto am ddod â hyn i sylw'r Siambr drwy'r datganiad busnes. Ni fyddaf i'n ailadrodd yr hyn y dywedais i'n gynharach mewn ymateb i gwestiwn Julie Morgan. Rwy'n credu ei bod yn bwysig dweud y byddwn ni'n trafod hyn yn gynnar yn y tymor nesaf o ganlyniad i'r ddeiseb. Ac, unwaith eto, mae'r ffaith bod ein Ysgrifenyddion Cabinet wedi cyfarfod â phartneriaid nid yn unig yng Ngholeg Brenhinol Cerdd a Drama Cymru ac Opera Cenedlaethol Cymru, ond ein holl sefydliadau diwylliannol gwych—wedi eu cyfarfod ac wedi trafod y materion hyn a'r heriau hyn. Ond, hefyd, ar gyfer coleg brenhinol Cymru, unwaith eto mae wedi datgan ei ymrwymiad llawn i ddarparu'r cyfleoedd hynny mewn cerddoriaeth a theatr i bobl ifanc. Hefyd, fe wnaethon nhw adrodd yn ôl ar y ffaith eu bod yn cynnal eu gweithdai ymgolli mewn cerddoriaeth dros y penwythnos, preswyliad y Gerddorfa Ieuenctid Agored Genedlaethol, a chyrsiau gwyliau yn y celfyddydau cynhyrchu.
Trefnydd, can I please call for a statement from the Cabinet Secretary for Health and Social Care on the provision of adult day-care centres in Wales? The Pembrokeshire County Council-owned Anchorange day-care centre in Pembroke Dock has been a safe haven for vulnerable adults with learning difficulties and additional needs for many decades. Many important relationships between attendees have developed over this time. Indeed, one parent told me that it's like a family. Sadly, the centre is earmarked for closure, despite a petition signed by hundreds calling for it to remain open. Its closure would mean serious disruption for those who attend—some of the most vulnerable adults—and would severely impact their well-being.
Page 9 of the Welsh Government's statutory guidance for adult placement services states that the following requirement on service providers is made, and I quote:
'Maintaining oversight of financial arrangements and investment in the business to ensure financial sustainability so that individuals using the service are supported to achieve their personal outcomes and are protected from the risk of unplanned removal or change in the service provided due to financial pressures'.
So, family members of those who attend Anchorage believe that the actions of Pembrokeshire County Council have contravened these regulations, and I would be grateful if the Cabinet Secretary would give either an oral or written statement on the provision of adult day-care centres in Wales so that sites such as the Anchorage day-care centre can be safeguarded for future generations. Diolch.
Trefnydd, a gaf i alw am ddatganiad gan Ysgrifennydd y Cabinet dros Iechyd a Gofal Cymdeithasol ar ddarparu canolfannau gofal dydd i oedolion yng Nghymru? Mae canolfan gofal dydd Anchorange yn Noc Penfro, y mae Cyngor Sir Penfro yn berchen arno wedi bod yn hafan ddiogel i oedolion agored i niwed ag anawsterau dysgu ac anghenion ychwanegol ers degawdau lawer. Mae llawer o gysylltiadau pwysig wedi datblygu rhwng mynychwyr yn ystod y cyfnod hwn. Yn wir, dywedodd un rhiant wrtha i ei bod fel teulu. Yn anffodus, mae'r ganolfan wedi'i chlustnodi ar gyfer cau, er gwaethaf deiseb a gafodd ei llofnodi gan gannoedd yn galw am ei chadw ar agor. Byddai ei chau yn golygu tarfu difrifol ar y rhai sy'n mynychu—rhai o'r oedolion mwyaf agored i niwed—a byddai'n effeithio'n ddifrifol ar eu lles.
Mae tudalen 9 o ganllawiau statudol Llywodraeth Cymru ar gyfer gwasanaethau lleoli oedolion yn nodi bod y gofyniad canlynol ar ddarparwyr gwasanaethau yn cael ei wneud, ac rwy'n dyfynnu:
'Parhau i oruchwylio'r trefniadau ariannol a'r buddsoddi yn y busnes er mwyn sicrhau cynaliadwyedd ariannol fel bod yr unigolion sy'n defnyddio'r gwasanaeth yn cael cymorth i gyflawni eu canlyniadau personol a'u bod yn cael eu gwarchod rhag y perygl o ddileu neu newid gwasanaethau a ddarperir heb i hynny gael ei gynllunio, yn sgil pwysau ariannol'.
Felly, mae aelodau teulu'r rhai sy'n mynychu Anchorage yn credu bod gweithredoedd Cyngor Sir Penfro wedi torri'r rheoliadau hyn, a byddwn ni'n ddiolchgar pe byddai Ysgrifennydd y Cabinet yn rhoi naill ai datganiad llafar neu ysgrifenedig ar ddarparu canolfannau gofal dydd i oedolion yng Nghymru fel bod modd diogelu safleoedd fel y ganolfan gofal dydd Anchorage ar gyfer cenedlaethau'r dyfodol. Diolch.
Well, thank you for that question. We've talked about the great joy, as far as I'm concerned, and us here, of having a new UK Labour Government, working in partnership with our Welsh Labour Government. Also, I think that what's really important, which we haven't mentioned today, is how good it's going to be for local government in Wales and for the third sector because, actually, this is a partnership. Where we will see change, it will be difficult, and our Cabinet Secretary for finance will be watching me closely on this—[Laughter.] But there will be change, there will be opportunity, because so many of these wonderful centres and places of care have been threatened by 14 years of austerity. Let's hope there will be some change, but let's also support our local authorities in the challenging decisions across all of Wales that they're still having to make, and look to the needs of the people they serve.
Diolch am y cwestiwn hwnnw. Rydyn ni wedi siarad am y llawenydd mawr, cyn belled ag yr wyf i yn y cwestiwn, a ni yma hefyd, o gael Llywodraeth Lafur newydd yn y DU, yn gweithio mewn partneriaeth â'n Llywodraeth Lafur yng Nghymru. Hefyd, rwy'n credu mai'r hyn sy'n wirioneddol bwysig, nad ydyn ni wedi'i grybwyll heddiw, yw pa mor dda y bydd i lywodraeth leol yng Nghymru ac i'r trydydd sector oherwydd, mewn gwirionedd, partneriaeth yw hon. Lle byddwn ni'n gweld newid, y bydd hi'n anodd, a bydd ein Ysgrifennydd Cabinet dros gyllid yn fy ngwylio i'n agos ar hyn—[Chwerthin.] Ond bydd newid, bydd cyfle, oherwydd mae cymaint o'r canolfannau a'r lleoedd gofal gwych hyn wedi cael eu bygwth gan 14 mlynedd o gyni. Gobeithio y bydd rhywfaint o newid, ond gadewch i ni hefyd gefnogi ein hawdurdodau lleol yn y penderfyniadau heriol ledled Cymru gyfan y maen nhw'n dal i orfod eu gwneud, gan ystyried anghenion y bobl y maen nhw'n eu gwasanaethu.
Could I ask for a statement from the Cabinet Secretary for Housing, Local Government and Planning, please, on the process of applying for and receiving a blue badge for people with disabilities? Now, obviously, they're the badges that people are given to allow them to use accessible parking spaces. The current system forces individuals to reapply for their blue badges every three years, and that is causing concern for many, because there's a high percentage of blue-badge users that actually have long-term or lifelong conditions, yet they still have to apply every three years for their new blue badges. It's important to note that you don't have to renew your driver's licence for over 10 years—or it's 10 years at a time—and likewise with a passport, it's 10 years. So, this is causing issues, particularly, of course, when you need a new passport picture for each new application, and photo booths very often have accessibility issues, and that's before you start filling in the very long forms. So, I need to understand from the Cabinet Secretary whether the Welsh Government will take action to ease this burden, because surely, if you have a lifelong condition, then you should be able to get a lifelong blue badge.
A gaf i ofyn am ddatganiad gan Ysgrifennydd y Cabinet dros Dai, Llywodraeth Leol a Chynllunio, os gwelwch yn dda, ar y broses o wneud cais am fathodyn glas a chael bathodyn glas ar gyfer pobl ag anableddau? Nawr, yn amlwg, dyna'r bathodynnau y mae pobl yn eu cael i'w galluogi nhw i ddefnyddio mannau parcio hygyrch. Mae'r system bresennol yn gorfodi unigolion i ailymgeisio am eu bathodynnau glas bob tair blynedd, ac mae hynny'n achosi pryder i lawer, oherwydd mae gan ganran uchel o ddefnyddwyr bathodynnau glas gyflyrau hirdymor neu gydol oes mewn gwirionedd, ond eto mae'n rhaid iddyn nhw wneud cais bob tair blynedd am eu bathodynnau glas newydd. Mae'n bwysig nodi nad oes yn rhaid i chi adnewyddu trwydded yrru am dros 10 mlynedd—neu mae'n 10 mlynedd ar y tro—ac yn yr un modd gyda phasbort, mae'n 10 mlynedd. Felly, mae hyn yn achosi problemau, yn arbennig, wrth gwrs, pan fydd angen llun pasbort newydd arnoch chi ar gyfer pob cais newydd, ac mae gan fythau lluniau broblemau hygyrchedd yn aml iawn, a hynny cyn i chi ddechrau llenwi'r ffurflenni hir iawn. Felly, mae angen i mi ddeall gan Ysgrifennydd y Cabinet a fydd Llywodraeth Cymru yn gweithredu i leddfu'r baich hwn, oherwydd yn sicr, os oes gennych chi gyflwr gydol oes, yna dylech chi allu cael bathodyn glas gydol oes.
Diolch yn fawr, Llyr Gruffydd. Mae’n gwestiwn pwysig iawn.
Thank you very much, Llyr Gruffydd. It's a very important question.
This is something that we have discussed over many moons. Probably you've been in committees where we've discussed changes and developments in relation to the provision of blue badges. It is important in terms of inclusivity, accessibility and also supporting disabled people as they seek to not just apply for blue badges, but, actually, retain them and renew them. So, thank you for raising it again. It has been raised in a statement on an earlier occasion, and I hope we'll be able to update you with a statement on blue badges.
Mae hyn yn rhywbeth yr ydyn ni wedi'i drafod ar sawl achlysur. Mae'n debygol eich bod chi wedi bod mewn pwyllgorau lle'r ydyn ni wedi trafod newidiadau a datblygiadau o ran darparu bathodynnau glas. Mae'n bwysig o ran cynwysoldeb, hygyrchedd a hefyd cefnogi pobl anabl wrth iddyn nhw ymgeisio nid yn unig am fathodynnau glas, ond mewn gwirionedd, eu cadw a'u hadnewyddu. Felly, diolch am ei godi eto. Mae wedi cael ei godi mewn datganiad ar achlysur cynharach, ac rwy'n gobeithio y byddwn ni'n gallu rhoi'r wybodaeth ddiweddaraf i chi gyda datganiad ar fathodynnau glas.
Could I have two statements, please, Trefnydd, with the first with regard to the proposed closure of Maindy Centre velodrome, the final sporting venue of the 1958 empire games in Cardiff, and a training ground for cyclists such as Geraint Thomas. Maindy park is owned by a charity, of which the council is the sole trustee. Now, arguably, the closure of the velodrome is a breach of the council's powers and, perhaps, its public sector equality duty if the rights of disabled residents have not been included in impact assessments.
Secondly, could I please support the call of Julie Morgan and Rhianon Passmore for a debate on the youth programme of the royal college before the summer recess? We saw yesterday the Prif Weinidog and the Prime Minister being mesmerised by Ysgol Treganna, and I'm sure some visitors on Thursday will be equally impressed by our young singers. I appreciate your comments about the royal college being autonomous, but we need to protect Wales's reputation as a land of song and of famous actors. Diolch yn fawr.
A gaf i ddau ddatganiad, os gwelwch yn dda, Trefnydd, y cyntaf o ran y bwriad i gau felodrom Canolfan Maendy, lleoliad chwaraeon olaf gemau'r ymerodraeth yng Nghaerdydd yn 1958, a maes hyfforddi i feicwyr fel Geraint Thomas. Mae Parc Maendy yn eiddo i elusen, a'r cyngor yw ei hunig ymddiriedolwr. Nawr, mae modd dadlau bod cau'r felodrom yn torri pwerau'r cyngor ac, efallai, ei ddyletswydd cydraddoldeb yn y sector cyhoeddus os nad yw hawliau preswylwyr anabl wedi'u cynnwys mewn asesiadau effaith.
Yn ail, a gaf i gefnogi galwad Julie Morgan a Rhianon Passmore am ddadl ar raglen ieuenctid y coleg brenhinol cyn toriad yr haf? Ddoe fe welson ni'r Prif Weinidog a Phrif Weinidog y DU yn cael eu hudo gan Ysgol Treganna, ac rwy'n siŵr y bydd ein cantorion ifanc yn gwneud yr un argraff ar rai ymwelwyr ddydd Iau. Rwy'n gwerthfawrogi'ch sylwadau bod y coleg brenhinol yn ymreolaethol, ond mae angen i ni ddiogelu enw da Cymru fel gwlad y gân ac actorion enwog. Diolch yn fawr.
Diolch yn fawr, Rhys ab Owen. Well, the Maindy Centre is a matter for Cardiff Council, and I'm very aware, as we all are, of its history and its place, and I won't comment on it any further, because I'm sure you will be raising it as a regional Member in terms of the prospects and the alternatives that are being discussed for that provision.
And again, as to the importance of the Royal Welsh College of Music and Drama provision for young people, yes, we've only got one week to go for Plenary business, and I think the debate will be important in September, and it is very important to all those affected that we have given it such an airing this afternoon.
Diolch yn fawr, Rhys ab Owen. Wel, mae Canolfan Maendy yn fater i Gyngor Caerdydd, ac rwy'n ymwybodol iawn, fel yr ydyn ni i gyd, o'i hanes a'i le, ac ni wnaf i sylw pellach am y peth, oherwydd rwy'n siŵr y byddwch chi'n ei godi fel Aelod rhanbarthol o ran y gobeithion a'r dewisiadau eraill sy'n cael eu trafod ar gyfer y ddarpariaeth honno.
Ac eto, o ran pwysigrwydd darpariaeth Coleg Brenhinol Cerdd a Drama Cymru ar gyfer pobl ifanc, ie, dim ond wythnos sydd gennym ni i fynd ar gyfer busnes y Cyfarfod Llawn, ac rwy'n credu y bydd y ddadl yn bwysig ym mis Medi, ac mae'n bwysig iawn i bawb y mae hyn wedi'u heffeithio arnyn nhw ein bod ni wedi rhoi'r fath sylw iddi y prynhawn yma.
Finally, Natasha Asghar.
Yn olaf, Natasha Asghar.
Thank you so much, Presiding Officer. Business Minister, can I please request a statement from the Cabinet Secretary for Health and Social Care about the ongoing issues at the Grange University Hospital in my region of south-east Wales? This matter has come up a number of times, but, last week, it pretty much hit the lowest point of all. A constituent of mine attended the Grange hospital last week after falling seriously ill. She was left in the hospital's waiting room in agony, being violently sick in front of all the other patients. This, I'm sure you can agree, business Minister, is just simply not acceptable. After contacting my office for help, I reached out to the Aneurin Bevan health board to see if anything could be done to provide the constituent with a little bit of privacy. In response, I was told that beds are not currently available and that it might be some time before one becomes free. So, business Minister, I appreciate what you responded to my colleague Gareth Davies, but the Grange hospital, as we all know, only opened in 2020 and is already struggling to meet demands. Whilst I have absolutely no issue with the staff and my loyalty is completely towards them for the hard work that they do, the Welsh Government has invested £14 million in improving the hospital's emergency department, and that, of course, is welcome news, but something needs to be done to increase bed capacity as well. So, I appreciated the health Minister's comments last week, which she made here in the Chamber, when she said that her team were keeping a close eye on it, but can the health Minister please bring forward a statement updating the Chamber on how the Government plans to improve the Grange, because, as things stand, my constituents are really, truly suffering? Thank you.
Diolch yn fawr iawn, Llywydd. Gweinidog Busnes, a gaf i ofyn am ddatganiad gan Ysgrifennydd y Cabinet dros Iechyd a Gofal Cymdeithasol am y materion parhaus yn Ysbyty Athrofaol y Faenor yn fy rhanbarth i yn ne-ddwyrain Cymru? Mae'r mater hwn wedi codi sawl gwaith, ond, yr wythnos diwethaf, fe wnaeth gyrraedd y pwynt isaf oll. Aeth etholwr i mi i ysbyty'r Faenor yr wythnos diwethaf ar ôl mynd yn ddifrifol wael. Cafodd ei gadael yn ystafell aros yr ysbyty mewn poen ofnadwy, gan chwydu'n arw o flaen yr holl gleifion eraill. Nid yw hyn, rwy'n siŵr y gallwch chi gytuno, Gweinidog, yn dderbyniol o gwbl. Ar ôl cysylltu â fy swyddfa am gymorth, cysylltais â bwrdd iechyd Aneurin Bevan i weld a oedd modd gwneud unrhyw beth i roi ychydig o breifatrwydd i'r etholwr. Mewn ymateb, cefais i wybod nad oedd gwelyau ar gael ar y pryd ac y gallai fod yn gryn amser cyn i un ddod ar gael. Felly, Gweinidog busnes, rwy'n gwerthfawrogi'r ymateb y gwnaethoch chi ei roi i fy nghydweithiwr Gareth Davies, ond dim ond yn 2020 yr agorodd ysbyty'r Faenor, fel y gwyddom ni i gyd, ac mae eisoes yn ei chael hi'n anodd ymdopi â'r gofyn. Er nad oes gennyf i unrhyw broblem o gwbl gyda'r staff ac rwy'n gwbl deyrngar iddyn nhw am y gwaith caled y maen nhw'n ei wneud, mae Llywodraeth Cymru wedi buddsoddi £14 miliwn i wella adran achosion brys yr ysbyty, ac mae hynny, wrth gwrs, yn newyddion i'w groesawu, ond mae angen gwneud rhywbeth i gynyddu capasiti'r gwelyau hefyd. Felly, roeddwn i'n gwerthfawrogi sylwadau'r Gweinidog iechyd yr wythnos diwethaf, y gwnaeth hi yma yn y Siambr, pan ddywedodd bod ei thîm yn cadw llygad barcud arno, ond a all y Gweinidog iechyd gyflwyno datganiad sy'n rhoi'r wybodaeth ddiweddaraf i'r Siambr ar sut mae'r Llywodraeth yn bwriadu gwella'r Faenor, oherwydd, fel y mae pethau, mae fy etholwyr wir, wir yn dioddef? Diolch.
Thank you for that question, Natasha Asghar. This is for the Aneurin Bevan health board to address. We have heard from you this afternoon about the circumstances of huge pressure, and, as I said earlier on in relation to an earlier question, demand in the NHS has increased so much in recent years, and our, again, heroic NHS staff are dealing with 2 million contacts every month—that phenomenal increase in pressure. But, again, we are making progress, and I believe we will make further progress because we now have a Labour Government in Westminster as well as here in Wales.
Diolch am y cwestiwn yna, Natasha Asghar. Mae hwn i fwrdd iechyd Aneurin Bevan fynd i'r afael ag ef. Rydym wedi clywed gennych chi y prynhawn yma am amgylchiadau pwysau enfawr, ac, fel y dywedais i yn gynharach mewn perthynas â chwestiwn cynharach, mae'r galw yn y GIG wedi cynyddu cymaint yn ystod y blynyddoedd diwethaf, ac mae ein staff GIG arwrol unwaith eto yn delio â 2 filiwn o gysylltiadau bob mis—y cynnydd aruthrol hwnnw mewn pwysau. Ond, unwaith eto, rydym yn gwneud cynnydd, ac rwy'n credu y byddwn yn gwneud cynnydd pellach oherwydd bod gennym Lywodraeth Lafur yn San Steffan yn ogystal ag yma yng Nghymru erbyn hyn.
Diolch i’r Trefnydd.
Thank you, Trefnydd.
Dwi wedi cytuno y gall Hannah Blythyn wneud datganiad personol. Hannah Blythyn, felly.
I have agreed that Hannah Blythyn may make a personal statement. Hannah Blythyn.
Diolch, Llywydd. Hoffwn i ddechrau trwy ddweud diolch i bawb a anfonodd negeseuon i fi. Diolch o galon.
Thank you, Llywydd. I'd like to start by thanking everyone who sent messages to me. Thank you very much.
I may not have been in a position to respond to them all, but they meant a lot and they made a difference. This is not a statement that is easy for me to make, nor one that I take lightly. Indeed, there have been times in the not too recent past when I was not sure I would or could stand and speak in this Siambr again. I do so today because I know my removal from Government has been a focus of discussion in this place while I have not been here. I also feel a sense of responsibility to those closest to me and to my many constituents who have demonstrated great patience, understanding and confidence in me.
Llywydd, I will start by just briefly addressing the circumstances around my leaving Government. I know that I can look all my colleagues who sit on these benches in the eye and say that I have never leaked or briefed the media about any of you. In fact, I can say that to everyone in the Siambr. Whilst I will not share the detail, I will share that I have formally raised concerns about the process by which I was removed from Government, including not being shown any alleged evidence before being sacked, not being made aware that I was ever under investigation and that at no point was I advised or was it evidenced that I may have broken the ministerial code. I absolutely recognise and respect that it is within the gift of any First Minister to appoint and remove members of their Government. I understand the nature of politics and completely accept that. I raise concerns not out of self-interest, but because I fundamentally believe in devolution and public service. I have also very real concerns that lessons have not been learned from the past. Proper process not only needs to be in place and followed for the dignity and respect of individuals involved, but also to uphold the integrity of the civil service and the office of the First Minister.
I want to take a moment to reflect on something that is very personal and somewhat difficult for me, but I feel it's important to say for the sake of how we do politics. I know that there's been speculation about my circumstances and about whether I have been well enough to work. This has ranged from what was tantamount to misinformation and what could be put down to misunderstanding. It should not be surprising that what happened has been hugely detrimental to me on a personal level, and led to acute anxiety and stress. I have never been signed off work before when I have struggled with this in itself, but there was a point when the thought of just putting my camera on to vote and seeing you all literally took my breath away. I share this now not in search of sympathy—I don't want people's sympathy—but because my recent experience has brought home to me that whilst we all talk the talk on mental health, there is still more to do to improve our understanding and the impact that it has on individuals and their ability to do things we would ordinarily take for granted. Sadly, I think, sometimes, we get so caught up in the politics that we don't always think about the person.
I recently listened to a podcast called Broken Politicians, Broken Politics. I am not broken, but I know now more than I did before that I am breakable, as, actually, we all are, and I don't believe politics is broken, but it certainly could be better. We've talked often in this place of a kinder politics, but we can't have a kinder politics without kinder people, and we won't get better politics without being better people. Our own conduct and character are key to the public having trust in those who serve them and believing that politics can be a force for good.
Llywydd, it has been a privilege to serve in my country's Government, particularly under the leadership of Mark Drakeford. The trade union movement not only shaped my values, it helped give me my voice, and I am proud to have taken through the most progressive trade union legislation in the devolution era. And a younger me, who struggled with her sexuality, would never, ever have believed that, one day, I would spearhead the plan to make Wales the most LGBTQ+ friendly nation in Europe.
I am truly grateful for that opportunity and it will always, always be an absolute privilege to serve the community that shaped me as a Member of the Senedd. I'm only who I am and where I am because of where I come from. And in spite of the challenges and the difficulties—perhaps because of them—I do feel a renewed sense of commitment to the politics of public service and a real determination to continue to contribute to our devolved democracy, my community and our country. Diolch. [Applause.]
Efallai nad oeddwn i mewn sefyllfa i ymateb i bob un ohonyn nhw, ond roedden nhw'n golygu llawer ac fe wnaethon nhw wahaniaeth. Nid yw hwn yn ddatganiad sy'n hawdd i mi ei wneud, nac yn un yr wyf yn ei wneud ar chwarae bach. Yn wir, bu adegau yn y gorffennol pan nad oeddwn yn siŵr y byddwn i, neu y gallwn i, sefyll a siarad yn y Siambr hon eto. Rwy'n gwneud hynny heddiw oherwydd rwy'n gwybod bod fy niddymu o'r Llywodraeth wedi bod yn destun trafod yn y lle hwn pan nad ydw i wedi bod yma. Rwyf hefyd yn teimlo ymdeimlad o gyfrifoldeb i'r rhai sydd agosaf ataf ac at fy etholwyr niferus sydd wedi dangos amynedd, dealltwriaeth a ffydd fawr ynof.
Llywydd, rwyf am ddechrau drwy sôn yn fyr am yr amgylchiadau yn ymwneud â mi'n gadael y Llywodraeth. Rwy'n gwybod y gallaf edrych ym myw llygad fy holl gyd-Aelodau sy'n eistedd ar y meinciau hyn a dweud nad wyf erioed wedi gollwng na briffio'r cyfryngau am unrhyw un ohonoch chi. Yn wir, gallaf ddweud hynny wrth bawb yn y Siambr. Er na fyddaf yn rhannu'r manylion, fe wnaf rannu fy mod wedi codi pryderon yn ffurfiol am y broses a ddefnyddiwyd i fy niddymu o'r Llywodraeth, gan gynnwys peidio â dangos unrhyw dystiolaeth honedig i mi cyn fy niswyddo, peidio â chael gwybod fy mod yn destun ymchwiliad erioed ac ni chefais wybod ar unrhyw adeg ac ni ddangoswyd tystiolaeth fy mod o bosibl wedi torri cod y gweinidogion. Rwy'n cydnabod ac yn parchu'n llwyr ei bod o fewn gallu unrhyw Brif Weinidog i benodi a diddymu aelodau o'u Llywodraeth. Rwy'n deall natur gwleidyddiaeth ac yn derbyn hynny'n llwyr. Rwy'n codi pryderon nid oherwydd hunan-fudd, ond oherwydd fy mod yn sylfaenol yn credu mewn datganoli a gwasanaeth cyhoeddus. Mae gen i bryderon gwirioneddol hefyd nad yw gwersi wedi cael eu dysgu o'r gorffennol. Mae angen i'r broses briodol nid yn unig fod ar waith a chael ei dilyn er mwyn urddas a pharch unigolion dan sylw, ond hefyd i gynnal uniondeb y gwasanaeth sifil a swydd y Prif Weinidog.
Rydw i eisiau cymryd eiliad i fyfyrio ar rywbeth sy'n bersonol iawn ac ychydig yn anodd i mi, ond rwy'n teimlo ei bod hi'n bwysig dweud er mwyn y ffordd rydyn ni'n gwneud gwleidyddiaeth. Rwy'n gwybod bod dyfalu wedi bod ynghylch fy amgylchiadau ac a wyf wedi bod yn ddigon da i weithio. Mae hyn wedi amrywio o'r hyn a oedd yn gyfystyr â chamwybodaeth a'r hyn y gellid ei briodoli i gamddealltwriaeth. Ni ddylai fod yn syndod bod yr hyn a ddigwyddodd wedi bod yn niweidiol iawn i mi ar lefel bersonol, ac wedi arwain at orbryder a straen acíwt. Nid wyf erioed wedi cael llofnod meddyg i ddweud nad ydw i'n ddigon iach i weithio o'r blaen pan fyddaf wedi cael trafferth gyda hyn ynddo'i hun, ond roedd yna adeg pan oedd y syniad o droi fy nghamera ymlaen i bleidleisio, a'ch gweld chi i gyd, yn llythrennol yn mynd â fy anadl. Rwy'n rhannu hyn nawr nid i chwilio am gydymdeimlad—dydw i ddim eisiau cydymdeimlad pobl—ond oherwydd bod fy mhrofiad diweddar wedi gwneud i mi sylweddoli, er ein bod ni i gyd yn sôn am iechyd meddwl, mae mwy i'w wneud o hyd i wella ein dealltwriaeth a'r effaith y mae'n ei gael ar unigolion a'u gallu i wneud pethau y byddem fel arfer yn eu cymryd yn ganiataol. Yn drist, rwy'n credu, weithiau, ein bod yn cael ein suo cymaint gan y wleidyddiaeth fel nad ydym bob amser yn meddwl am y person.
Yn ddiweddar, fe wnes i wrando ar bodlediad o'r enw Broken Politicians, Broken Politics. Dydw i ddim wedi torri, ond rwy'n gwybod yn awr fwy nag yr oeddwn o'r blaen fy mod yn gallu cael fy nhorri, fel yr ydym ni i gyd mewn gwirionedd, ac nid wyf yn credu bod gwleidyddiaeth wedi torri, ond yn sicr gallai fod yn well. Rydyn ni wedi sôn yn aml yn y lle hwn am wleidyddiaeth fwy caredig, ond allwn ni ddim cael gwleidyddiaeth fwy caredig heb bobl garedig, ac ni fyddwn yn cael gwell gwleidyddiaeth heb fod yn well bobl. Mae ein hymddygiad a'n cymeriad ein hunain yn allweddol i'r cyhoedd ymddiried yn y rhai sy'n eu gwasanaethu ac yn credu y gall gwleidyddiaeth fod yn rym er daioni.
Llywydd, bu'n fraint cael gwasanaethu yn Llywodraeth fy ngwlad, yn enwedig dan arweinyddiaeth Mark Drakeford. Gwnaeth mudiad yr undebau llafur nid yn unig lywio fy ngwerthoedd, ond fe helpodd i roi fy llais i mi, ac rwy'n falch fy mod wedi tywys y ddeddfwriaeth undebau llafur fwyaf blaengar yn oes ddatganoli. Ac ni fyddwn i, pan oeddwn yn iau, pan oeddwn yn ymbalfalu gyda fy rhywioldeb, erioed, erioed wedi credu, y byddwn i, un diwrnod, yn arwain y cynllun i wneud Cymru y genedl fwyaf cyfeillgar i LHDTC+ yn Ewrop.
Rwy'n wirioneddol ddiolchgar am y cyfle hwnnw a bydd bob amser yn fraint llwyr i wasanaethu'r gymuned a luniodd fi fel Aelod o'r Senedd. Rwyf dim ond yn pwy ydw i a lle yr ydw i oherwydd o ble rydw i'n dod. Ac er gwaethaf yr heriau a'r anawsterau—efallai o'u herwydd—rwy'n teimlo ymdeimlad o ymrwymiad o'r newydd i wleidyddiaeth gwasanaeth cyhoeddus ac yn teimlo'n benderfynol yn wirioneddol i barhau i gyfrannu at ein democratiaeth ddatganoledig, fy nghymuned a'n gwlad. Diolch. [Cymeradwyaeth.]
Diolch yn fawr, Hannah Blythyn.
Thank you very much, Hannah Blythyn.
Yr eitem nesaf fydd y datganiad gan y Prif Weinidog ar y rhaglen ddeddfwriaethol. Vaughan Gething.
The next item will be a statement by the First Minister on the legislative programme. Vaughan Gething.
Diolch, Llywydd. It is a pleasure to be able to set out today the legislative priorities for my Government. I have been clear that we must focus our resources on what matters most in people's daily lives. Both our record of delivery and our plans for the future reflect our commitment to radical, progressive and transformative change for every corner of Wales.
Our legislative achievements over the last 12 months reflect this commitment as we have passed laws crucial for the long-term future of Wales. The Environment (Air Quality and Soundscapes) (Wales) Act, which received Royal Assent earlier this year, shows our commitment to improve the air that we breathe and to promote healthy soundscapes. As we move towards net-zero emissions by 2050, we need to transform our economy to power green prosperity. The Infrastructure (Wales) Act, passed in April, will play a key role in delivering our renewable energy targets and will simplify the consenting process for major infrastructure projects.
We are committed to ensuring effective, high-quality and sustainable health and social care to deliver better outcomes. In May, we introduced the Health and Social Care (Wales) Bill, which will eliminate private profit from the care of looked-after children as part of our programme to transform children’s services. The Health Service Procurement (Wales) Act, which received Royal Assent this year, will enhance efficiency and patient-centred healthcare. Together with regulations later this year, this will deliver a new regime for the procurement of NHS services to meet the needs of the sector and the people it serves. These are an example of the significant subordinate legislation that underpins our legislative programme, including regulations to implement Acts of the Senedd, such as the Environmental Protection (Single-use Plastic Products) (Wales) Act 2023.
Llywydd, the Bills we brought forward in the third year of the legislative programme will also make positive changes for democracy in Wales. The Senedd Cymru (Members and Elections) (Wales) Act, which received Royal Assent last month, will create a modern Senedd, better able to represent and serve the people of Wales. Further measures to reform the Senedd will be considered when we debate the general principles of the Senedd Cymru (Electoral Candidate Lists) Bill next week. We share an ambition across the Senedd to introduce a recall mechanism for Senedd Members and my Government stands ready to support that work. We have also committed to enable legislation for the Senedd to consider on the issue of deception by Members of the Senedd and candidates standing for election to the Senedd. We look forward to the recommendations of the Standards of Conduct Committee on both of these issues as part of its work on the accountability of individual Members.
Later this afternoon, we will consider Stage 4 of the Elections and Elected Bodies (Wales) Bill, which will develop an electoral system fit for the twenty-first century. Members will also consider amendments to the Local Government Finance (Wales) Bill at Stage 3 later today. The Bill forms part of our work to reform non-domestic rates and council tax. The final Bill of our year three programme, the Welsh language and education Bill, will be introduced next week. Our aim is to help pupils in Wales to become independent and confident Welsh speakers.
Diolch, Llywydd. Heddiw, mae hi'n bleser i mi allu nodi'r blaenoriaethau deddfwriaethol ar gyfer fy Llywodraeth i. Rwyf i wedi bod yn eglur y bydd yn rhaid i ni ganolbwyntio ein hadnoddau ar yr hyn sydd bwysicaf ym mywydau pobl bob dydd. Mae ein henw da am gyflawni a'n cynlluniau i'r dyfodol fel ei gilydd yn adlewyrchu ein hymrwymiad i newid radical, blaengar a thrawsnewidiol i bob cwr o Gymru.
Mae ein cyflawniadau deddfwriaethol ni dros y 12 mis diwethaf yn adlewyrchu'r ymrwymiad hwn gan ein bod ni wedi pasio deddfau sy'n hanfodol i ddyfodol Cymru i'r hirdymor. Mae Deddf yr Amgylchedd (Ansawdd Aer a Seinweddau) (Cymru), a gafodd Gydsyniad Brenhinol yn gynharach eleni, yn arddangos ein hymrwymiad ni i wella'r aer yr ydym ni'n ei anadlu a hyrwyddo seinweddau llesol. Wrth i ni symud tuag at allyriadau sero net erbyn 2050, bydd angen trawsnewid ein heconomi i bweru ffyniant gwyrdd. Bydd Deddf Seilwaith (Cymru), a basiwyd ym mis Ebrill, â rhan allweddol wrth gyflawni ein nodau ynni adnewyddadwy ac fe fydd yn symleiddio'r broses gydsynio ar gyfer prosiectau seilwaith mawr.
Rydym ni wedi ymrwymo i sicrhau gofal iechyd a chymdeithasol effeithiol, cynaliadwy o ansawdd uchel i ddarparu canlyniadau gwell. Ym mis Mai, fe wnaethom ni gyflwyno'r Bil Iechyd a Gofal Cymdeithasol (Cymru), a fydd yn gwahardd gwneud elw preifat o ofal plant sy'n derbyn gofal yn rhan o'n rhaglen ni i drawsnewid gwasanaethau plant. Bydd Deddf Caffael y Gwasanaeth Iechyd (Cymru), a gafodd Gydsyniad Brenhinol eleni, yn gwella effeithlonrwydd ac yn canoli gofal iechyd ar y claf ei hun. Ynghyd â'r rheoliadau yn ddiweddarach eleni, fe fydd hynny'n cyflwyno trefn newydd ar gyfer caffael gwasanaethau'r GIG i ddiwallu anghenion y sector a'r bobl y mae'n rhoi gwasanaeth iddyn nhw. Mae'r rhain yn enghreifftiau o'r is-ddeddfwriaeth sylweddol sy'n rhoi sail i'n rhaglen ddeddfwriaethol ni, sy'n cynnwys rheoliadau i weithredu Deddfau'r Senedd, fel Deddf Diogelu'r Amgylchedd (Cynhyrchion Plastig Untro) (Cymru) 2023.
Llywydd, fe fydd y Biliau a gyflwynwyd gennym ni yn nhrydedd flwyddyn y rhaglen ddeddfwriaethol yn cyflawni newidiadau cadarnhaol i ddemocratiaeth yng Nghymru hefyd. Fe fydd Deddf Senedd Cymru (Aelodau ac Etholiadau) (Cymru), a gafodd Gydsyniad Brenhinol fis diwethaf, yn creu Senedd fodern, a fydd yn gallu cynrychioli a gwasanaethu pobl Cymru yn fwy effeithiol. Bydd mesurau pellach i ddiwygio'r Senedd yn cael eu hystyried wrth drafod egwyddorion cyffredinol Bil Senedd Cymru (Rhestrau Ymgeiswyr Etholiadol) yr wythnos nesaf. Mae'r uchelgais yn gyffredin ar draws y Senedd o ran cyflwyno mecanwaith adalw ar gyfer Aelodau'r Senedd ac mae fy Llywodraeth i'n barod i gefnogi'r gwaith hwnnw. Rydym ni wedi ymrwymo hefyd i lunio deddfwriaeth i'r Senedd ei hystyried ynglŷn â dichell gan Aelodau'r Senedd ac ymgeiswyr sy'n sefyll etholiad i'r Senedd. Rydym ni'n edrych ymlaen at argymhellion y Pwyllgor Safonau Ymddygiad ar y ddau fater hyn yn rhan o'i waith ar atebolrwydd Aelodau unigol.
Yn ddiweddarach y prynhawn yma, fe fyddwn ni'n ystyried Cyfnod 4 y Bil Etholiadau a Chyrff Etholedig (Cymru), a fydd yn datblygu system etholiadol sy'n addas i'r unfed ganrif ar hugain. Bydd yr Aelodau yn ystyried gwelliannau i'r Bil Cyllid Llywodraeth Leol (Cymru) yng Nghyfnod 3 yn ddiweddarach heddiw hefyd. Mae'r Bil yn rhan o'n gwaith ni i ddiwygio ardrethi annomestig a'r dreth gyngor. Bydd Bil terfynol ein rhaglen blwyddyn tri, Bil y Gymraeg ac addysg, yn cael ei gyflwyno'r wythnos nesaf. Ein nod ni yw helpu disgyblion yng Nghymru i fedru'r Gymraeg a bod yn annibynnol a hyderus wrth wneud hynny.
Llywydd, I now turn to those Bills that my Government will introduce in the rest of this Senedd term. We have a packed legislative agenda ahead as we continue to make laws that will deliver positive and progressive change. My Government is committed to improving transport networks, helping to tackle the climate emergency and restoring a sense of belonging, connection and community. We will radically reshape the public transport system, bringing forward a bus Bill to enable all levels of government in Wales to work together. We can then design bus networks that allow people to access reliable, sustainable services and to provide real options other than car journeys.
Llywydd, alongside this, we are committed to modernising taxi and private hire vehicle licensing to create a safer and fairer sector. So, we will consult on a draft taxi and private hire vehicles Bill this Senedd term, and we will continue to work with passengers, the trade and licensing authorities to take forward reforms through non-legislative means. Members may wish to note a declaration of interest concerning the company Veezu, in addition to my membership of the Unite and GMB trade unions.
We will continue to demonstrate our commitment to tackling the increasing threat to the environment by bringing forward an environmental principles and biodiversity Bill. This will establish a statutory environmental governance body for Wales, embed environmental principles into Welsh law and introduce a legal duty with targets to protect and restore biodiversity. The Bill signals our clear commitment that action and leadership to tackle the climate and nature emergency will remain as a top priority for this Welsh Government.
Coal tips are a legacy of Wales’s mining past. The disused tips (mines and quarries) Bill will give greater security to the people living in their shadow. It will protect critical infrastructure and safeguard the environment by enshrining in law a sustainable, fit-for-purpose regulatory regime for disused tip safety.
Llywydd, I have been clear that we must focus our efforts on the issues that matter most to the people of Wales. Everyone should have somewhere to call home, and the safety of our residents is paramount. Our homelessness Bill will help people remain in their homes and focus on prevention and early intervention to significantly improve the homelessness and housing system. A suite of secondary legislation that brought in tighter building controls came into force in April. Our building safety Bill will extend this by establishing a new building safety regime. This will fundamentally reform the occupation and ongoing management of multi-occupied residential buildings and address fire safety issues.
We will introduce a Bill that will give local authorities powers to introduce a visitor levy. The money raised will support tourism, helping our communities and preserving the beauty of Wales for future generations. The visitor accommodation (regulation) Bill will enhance the visitor experience by ensuring visitor accommodation meets required standards. The Bill will establish a register of visitor accommodation and enable providers to demonstrate compliance with safety requirements.
Improving the accessibility of our law is another important facet of our legislative programme. Our next legislation Bill will remove obsolete and spent provisions from the statute book and formalise the system of making and publishing Welsh statutory instruments. I know that Members are keen to see the consolidation of planning law, which has become increasingly inaccessible and overly complex for operators and users of the planning system. We will bring forward a Bill towards the end of this Senedd that will simplify and modernise the law in this area.
The Welsh Government will seek to work in partnership with the UK Government in respect of UK legislation, and we will update the Senedd following the King’s Speech later this month. There will also be a programme of subordinate legislation to implement UK Acts made in the previous parliamentary session. This includes the Leasehold and Freehold Reform Act 2024, which provided powers for Welsh Ministers to deliver reform in this area.
Llywydd, I would like to thank Senedd Members and committees, as well as our social partners and stakeholders, for the role that they play in developing and scrutinising legislation. Our legislative programme will make a real difference to people's lives, it will help to improve transport links across the country, protect people and our communities, and help us to tackle the climate emergency. I commend this programme to Members. I look forward to continuing to work together on these priorities to build an ambitious future for a fairer, stronger and greener Wales.
Llywydd, rwyf i am droi nawr at y Biliau hynny y bydd fy Llywodraeth i'n eu cyflwyno yn ystod gweddill tymor y Senedd hon. Mae agenda ddeddfwriaethol lawn gennym ni o'n blaenau wrth i ni barhau i lunio deddfau a fydd yn sicrhau newid cadarnhaol a blaengar. Mae fy Llywodraeth i wedi ymrwymo i wella rhwydweithiau trafnidiaeth, a helpu i fynd i'r afael â'r argyfwng hinsawdd ac adfer yr ymdeimlad o berthyn, cysylltiad a chymuned. Fe fyddwn ni'n ail-lunio'r system drafnidiaeth gyhoeddus mewn modd sylweddol, gan gyflwyno Bil bysiau i ganiatáu cydweithio ar bob lefel o lywodraeth yng Nghymru. Yna fe allwn ni ddylunio rhwydweithiau bysiau sy'n caniatáu i bobl gael gafael ar wasanaethau dibynadwy, cynaliadwy ac a fydd yn rhoi dewisiadau gwirioneddol ar wahân i deithio mewn car.
Llywydd, yn gyfochrog â hyn, rydym ni wedi ymrwymo i foderneiddio tacsis a thrwyddedu cerbydau hurio preifat i greu sector sy'n fwy diogel a theg. Felly, fe fyddwn ni'n ymgynghori ar Fil drafft tacsis a cherbydau hurio preifat yn nhymor y Senedd hon, ac fe fyddwn ni'n parhau i weithio gyda theithwyr, yr awdurdodau masnach a thrwyddedu i fwrw ymlaen â diwygiadau trwy ddulliau nad ydyn nhw'n rhai deddfwriaethol. Efallai y bydd yr Aelodau yn dymuno datgan buddiant o ran cwmni Veezu, yn ogystal â'm haelodaeth o undebau llafur Unite a GMB.
Fe fyddwn ni'n parhau i arddangos ein hymrwymiad i fynd i'r afael â bygythiad cynyddol i'r amgylchedd drwy gyflwyno Bil egwyddorion amgylcheddol a bioamrywiaeth. Fe fydd hwnnw'n sefydlu corff llywodraethu amgylcheddol statudol i Gymru, a fydd yn ymgorffori egwyddorion amgylcheddol yng nghyfraith Cymru ac yn cyflwyno dyletswydd gyfreithiol gyda nodau ar gyfer amddiffyn ac adfer bioamrywiaeth. Mae'r Bil yn arwydd o'n hymrwymiad amlwg y bydd gweithredu ac arweinyddiaeth yn digwydd i fynd i'r afael â'r argyfwng hinsawdd a natur ac fe fydd honno'n dal i fod yn brif flaenoriaeth i Lywodraeth Cymru.
Mae tomenni glo yn waddol gorffennol glofaol Cymru. Bydd Bil mwyngloddiau a chwareli (tomenni nas defnyddir) yn rhoi mwy o sicrwydd i'r bobl sy'n byw yn eu cysgod nhw. Bydd hwnnw'n amddiffyn seilwaith hanfodol ac yn diogelu'r amgylchedd trwy ymgorffori cyfundrefn reoleiddiol sy'n gynaliadwy, addas i'r diben yn y gyfraith ar gyfer diogelwch tomenni nas defnyddir.
Llywydd, rwyf i wedi egluro bod rhaid i ni ganolbwyntio ein hymdrechion ar y materion mwyaf pwysig yng ngolwg pobl Cymru. Fe ddylai pawb fod â lle y gallant ei alw'n gartref, ac mae diogelwch ein preswylwyr ni'n hollbwysig. Bydd ein Bil digartrefedd yn helpu pobl i aros yn eu cartrefi ac yn canolbwyntio ar atal ac ymyrryd yn gynnar i wella'r system ddigartrefedd a thai yn sylweddol. Fe ddaeth cyfres o is-ddeddfwriaethau i rym ym mis Ebrill a oedd yn cyflwyno rheolaethau adeiladu sy'n fwy tyn. Bydd ein Bil Diogelwch Adeiladau yn ymestyn hynny drwy sefydlu cyfundrefn diogelwch i adeiladau newydd. Fe fydd hyn yn diwygio ystyriaethau meddiannaeth a rheolaeth barhaus ar adeiladau amlbreswyl ac yn mynd i'r afael â materion diogelwch tân mewn ffyrdd sylweddol.
Fe fyddwn ni'n cyflwyno Bil a fydd yn rhoi pwerau i awdurdodau lleol gyflwyno ardoll ymwelwyr. Fe fydd yr arian a gaiff ei godi yn cefnogi twristiaeth, yn helpu ein cymunedau ac yn diogelu harddwch Cymru i genedlaethau'r dyfodol. Bydd y Bil llety ymwelwyr (rheoleiddio) yn gwella'r profiad i ymwelwyr drwy sicrhau bod llety ymwelwyr yn bodloni'r safonau a fydd yn ofynnol. Bydd y Bil yn sefydlu cofrestr o letyau i ymwelwyr ac yn caniatáu i ddarparwyr arddangos eu cydymffurfiaeth â'r gofynion diogelwch.
Mae gwella hygyrchedd ein cyfraith yn agwedd bwysig arall ar ein rhaglen ddeddfwriaethol. Bydd ein Bil deddfwriaeth nesaf yn diddymu'r darpariaethau anarferedig ac a ddisbyddwyd o'r llyfr statud ac yn ffurfioli'r system o lunio a chyhoeddi offerynnau statudol Cymru. Fe wn i fod yr Aelodau yn awyddus i weld grymuso'r gyfraith gynllunio, a aeth yn fwyfwy anhygyrch a gorgymhleth i weithredwyr a defnyddwyr y system gynllunio. Fe fyddwn ni'n cyflwyno Bil tua diwedd y Senedd hon a fydd yn symleiddio ac yn moderneiddio'r gyfraith yn y maes hwn.
Bydd Llywodraeth Cymru yn ceisio gweithio mewn partneriaeth â Llywodraeth y DU o ran deddfwriaeth y DU, ac fe fyddwn yn rhoi'r wybodaeth ddiweddaraf i'r Senedd yn dilyn Araith y Brenin yn ddiweddarach y mis hwn. Hefyd, fe fydd yna raglen o is-ddeddfwriaeth i weithredu Deddfau a luniwyd i'r DU yn sesiwn flaenorol senedd San Steffan. Mae hyn yn cynnwys Deddf Diwygio Cyfraith Lesddaliad a Rhydd-ddaliad 2024, a oedd yn rhoi pwerau i Weinidogion Cymru gyflawni diwygiadau yn y maes hwn.
Llywydd, fe hoffwn i ddiolch i'r Aelodau a phwyllgorau'r Senedd, yn ogystal â'n partneriaid cymdeithasol a'n rhanddeiliaid ni, am eu rhan nhw wrth ddatblygu a chraffu ar y ddeddfwriaeth. Fe fydd ein rhaglen ddeddfwriaethol yn gwneud gwahaniaeth gwirioneddol i fywydau pobl, ac fe fydd yn helpu i wella cysylltiadau trafnidiaeth ledled y wlad, yn amddiffyn ein pobl a'n cymunedau ni, ac yn ein helpu i fynd i'r afael â'r argyfwng hinsawdd. Rwy'n cymeradwyo'r rhaglen hon i'r Aelodau. Rwy'n edrych ymlaen at barhau i gydweithio ar y blaenoriaethau hyn i feithrin dyfodol uchelgeisiol ar gyfer Cymru decach, gryfach a gwyrddach.
Thank you, First Minister, for your statement this afternoon on the legislative programme. I say this on an annual basis: it always amazes me when we stand here to think back to the legislative competence Order days, where Members, if they wanted, or even if the Government wanted, to bring legislation through, would have to hurry up to Westminster and, obviously, present that as an initial case, and then, if they got approval for that, they could bring their Measure, as it was called in those days, before the legislative process began, and how that inhibited us here in the Welsh Parliament from bringing legislation that, I agree with the First Minister, should always seek to improve lives of the people of Wales and improve services. And it's with that thought in mind that I do point to the limited nature of the legislative programme that the Government have brought through to date. When you look, since 2021 in Scotland, for example, 43 Bills have been brought forward in Scotland; if you look at the UK Government's legislative programme in Westminster, which I appreciate is a far bigger legislature, about 165 Bills, and here, since 2021, we're talking 13 pieces of legislation—13 pieces of legislation. So, there is a lack of ambition, I would suggest, from the Welsh Government. I appreciate the health Minister is constantly wanting to barrack today. If she put so much effort into solving the waiting lists here in Wales, then there might be improvement there. What I would say to the First Minister is trying to understand exactly how this legislative statement will make those improvements to the people of Wales.
You talked about the health and social care Bill in the early part of your statement, which was introduced in May. Given the changing landscape, because of the change in Government in Westminster that is being brought forward in England, where many services are sought by authorities here in Wales, in particular when it comes to looked-after children, and Wes Streeting's commitment on making sure there is greater use of the independent sector in providing those services, how compatible will the legislation here in Wales be with the policy initiative of making sure that it is actually the best outcome for the individual, rather than the legislative constraint, that actually delivers for that person? Because there is now a wide gap opening up with the policy intentions of your colleague Wes Streeting and what he wants to use the independent sector for in health and social care, and, obviously, what you as a Government are promoting in this legislation. And if you live in mid Wales, for example, a huge amount of the provision that you would access would be across Offa's Dyke, rather than, obviously, within the area of Powys, for example. So, if the First Minister could explain that, I'd be grateful.
On the building safety law that he touched on, could he confirm today whether that building safety law will use, as one of the bases of its legislative compacity, sections 116 and 124, because many campaigners that have pointed to that particular piece of legislation in England have highlighted how important that is in enabling them to seek restoration and empowerment when it comes to challenging developers over deficiencies within their buildings in England, but, sadly, the Government to date here in Wales hasn't brought forward similar provisions in any legislation? So, I see what he says in the statement about it helping on fire safety prevention. Could he confirm today whether the Welsh Government have looked at that and will include it in the legislation?
On the planning law in particular and the infrastructure Act—again, another big policy area and changing landscape in England, as we saw from the Chancellor yesterday—. I get devolved politics; obviously, the Government here has the right to have its own policy and its own legislation, but, when investors are looking to put money into projects, they clearly are looking for the quickest route to market and the most enabling framework that is available for them to make that choice. And so Wales can remain competitive, is he confident that the infrastructure Act that was passed last year, I believe, and the planning Act that he's talking about being implemented before the next Senedd election, will be the most competitive environment that can be possible whilst protecting communities against overdevelopment and, ultimately, safeguarding what we care passionately about, which is the great landscape and countryside of Wales, which is very often endangered by developments that aren’t suitable for those particular areas.
Could the First Minister touch on where he sees the benefits of the disused tips Act that he's talking about—this piece of legislation? As someone whose own area, South Wales Central, covers a lot of these areas, it talks in the statement today of, obviously, covering infrastructure and protecting infrastructure and communities. Could the First Minister indicate how this piece of legislation will actually do that and what it will deliver for communities, especially in the old coalfield areas? Because, obviously, there is a severe danger in some of those communities unless those tips are, not just protected by legislation, but also enabling legislation for communities and local authorities to draw down assets to protect those communities.
The environmental principles and biodiversity Bill—
Diolch i chi, Prif Weinidog, am eich datganiad chi'r prynhawn yma ar y rhaglen ddeddfwriaethol. Rwy'n dweud hyn bob blwyddyn: mae hi'n peri syndod i mi bob amser pan fyddwn ni'n sefyll yma a meddwl yn ôl am ddyddiau'r Gorchmynion cymhwysedd deddfwriaethol, pryd yr oedd Aelodau, pe bydden nhw'n dymuno, neu hyd yn oed pe byddai'r Llywodraeth yn dymuno dod â deddfwriaeth drwodd, yn gorfod rhuthro i San Steffan a chyflwyno honno fel achos cychwynnol, yn amlwg, ac yna, pe bydden nhw'n cael cymeradwyaeth i honno, fe allen nhw gyflwyno eu Mesurau, fel roedden nhw'n cael eu galw yn y dyddiau hynny, cyn i'r broses ddeddfwriaethol ddechrau, a sut roedd hynny'n ein rhwystro ni yma yn Senedd Cymru rhag cyflwyno deddfwriaeth a ddylai fod, ac rwy'n cytuno â'r Prif Weinidog, yn ceisio gwella bywydau pobl Cymru a gwella gwasanaethau bob amser. A gyda hynny mewn cof rwy'n tynnu sylw at natur gyfyngedig y rhaglen ddeddfwriaethol a gyflwynodd y Llywodraeth hyd yn hyn. Pan edrychwch chi, ers 2021 yn yr Alban, er enghraifft, mae 43 o Filiau wedi cael eu cyflwyno yn yr Alban; os edrychwch chi ar raglen ddeddfwriaethol Llywodraeth y DU yn San Steffan, sy'n ddeddfwrfa llawer mwy, mae yna tua 165 o Filiau, ac yn y fan hon ers 2021, rydym ni'n sôn am 13 darn o ddeddfwriaeth—13 darn o ddeddfwriaeth. Felly, mae yna ddiffyg o ran uchelgais, fe fyddwn i'n awgrymu, gan Lywodraeth Cymru. Rwy'n gwerthfawrogi bod y Gweinidog iechyd yn dymuno gweiddi ar draws trwy'r amser heddiw. Pe byddai hi'n gwneud cymaint o ymdrech wrth geisio datrys y rhestrau aros yma yng Nghymru, efallai y byddai gwelliant yn hynny o beth wedyn. Yr hyn a fyddwn i'n ei ddweud wrth y Prif Weinidog yw ceisio deall yn union sut y bydd y datganiad deddfwriaethol hwn yn gwneud y gwelliannau hynny er mwyn pobl Cymru.
Fe wnaethoch chi siarad am y Bil iechyd a gofal cymdeithasol yn gynnar yn eich datganiad, a gyflwynwyd ym mis Mai. O ystyried y darlun newidiol, oherwydd y newid yn y Llywodraeth yn San Steffan sy'n digwydd yn Lloegr, pan fo'r awdurdodau yma yng Nghymru yn ceisio llawer o wasanaethau, yn enwedig o ran plant sy'n derbyn gofal, ac ymrwymiad Wes Streeting i sicrhau y bydd mwy o ddefnydd o'r sector annibynnol yn narpariaeth y gwasanaethau hynny, pa mor gydnaws fydd y ddeddfwriaeth hon yma yng Nghymru gyda'r fenter polisi i sicrhau mai hwnnw yw'r canlyniad gorau i'r unigolyn mewn gwirionedd, yn hytrach na'r cyfyngiad deddfwriaethol, sy'n cyflawni ar gyfer yr unigolyn hwnnw mewn gwirionedd? Oherwydd mae yna fwlch eang yn agor gyda bwriadau polisi Wes Streeting a'r hyn y mae ef yn awyddus i ddefnyddio'r sector annibynnol ar ei gyfer ym maes iechyd a gofal cymdeithasol, ac, yn amlwg, yr hyn yr ydych chi yn y Llywodraeth yn ei hyrwyddo yn y ddeddfwriaeth hon. Ac os ydych chi'n byw yn y canolbarth, er enghraifft, fe fyddai llawer iawn o'r ddarpariaeth y byddech chi'n ei defnyddio i'w chael dros Glawdd Offa, yn hytrach nac yn ardal Powys, yn amlwg, er enghraifft. Felly, pe gallai'r Prif Weinidog egluro hynny, fe fyddwn i'n ddiolchgar.
O ran y gyfraith diogelwch adeiladau y cyfeiriodd ef ati, a fyddai ef yn cadarnhau heddiw a fydd y gyfraith diogelwch adeiladau honno'n defnyddio adrannau 116 a 124, yn un o'r seiliau i'w chydnawsedd deddfwriaethol, oherwydd mae llawer o ymgyrchwyr sydd wedi tynnu sylw at y darn penodol hwnnw o ddeddfwriaeth yn Lloegr wedi tynnu sylw at ba mor bwysig yw hwnnw o ran eu galluogi nhw i geisio adfer a grymuso'r broses o herio datblygwyr am ddiffygion eu hadeiladau yn Lloegr, ond, yn anffodus, nid yw'r Llywodraeth yng Nghymru wedi cyflwyno darpariaethau tebyg hyd yn hyn mewn unrhyw ddeddfwriaeth? Felly, rwy'n gweld yr hyn y mae ef ei ddweud yn y datganiad ynglŷn â bod hyn o gymorth ataliol o ran diogelwch tân. A wnaiff ef gadarnhau heddiw a yw Llywodraeth Cymru wedi ystyried ac a fydd hi'n cynnwys hynny yn y ddeddfwriaeth?
O ran y gyfraith gynllunio yn arbennig a'r Ddeddf seilwaith—unwaith eto, maes polisi mawr arall a darlun newidiol yn Lloegr, fel gwelsom ni gan y Canghellor ddoe—. Rwy'n deall gwleidyddiaeth ddatganoledig; yn amlwg, mae gan y Llywodraeth yma'r hawl i fod â'i pholisi ei hun a'i deddfwriaeth ei hun, ond, pan fydd buddsoddwyr yn ceisio rhoi arian mewn prosiectau, maen nhw'n amlwg yn chwilio am y llwybr cyflymaf i'r farchnad a'r fframwaith mwyaf hwylus sydd ar gael iddyn nhw ar gyfer gwneud y dewis hwnnw. Ac er mwyn i Gymru barhau i fod yn gystadleuol, a yw ef yn hyderus mai'r Ddeddf seilwaith a basiwyd y llynedd, rwy'n credu, a'r Ddeddf gynllunio y mae ef yn sôn amdani'n cael ei rhoi ar waith cyn yr etholiad nesaf i'r Senedd, fydd yr amgylchedd mwyaf cystadleuol bosibl wrth barhau i amddiffyn cymunedau rhag gorddatblygu a diogelu, yn y pen draw, yr hyn yr ydym ni'n malio amdano, sef tirwedd a chefn gwlad eang Cymru, sydd yn aml mewn perygl oherwydd datblygiadau nad ydyn nhw'n addas i'r ardaloedd neilltuol hynny.
A wnaiff y Prif Weinidog ddweud ychydig bach am ei farn ef ynglŷn â manteision y Ddeddf tomenni nas defnyddir y mae ef yn sôn amdani—y darn hwn o ddeddfwriaeth? Yn un y mae ei ranbarth ei hun, Canol De Cymru, yn cwmpasu llawer o'r ardaloedd hyn, mae ef yn sôn yn natganiad heddiw, yn amlwg, am seilwaith a diogelu seilwaith a chymunedau. A wnaiff y Prif Weinidog nodi sut y bydd y darn hwn o ddeddfwriaeth yn gwneud hynny mewn gwirionedd a'r hyn a fydd yn ei gyflawni er mwyn cymunedau, yn enwedig yn yr hen feysydd glo? Oherwydd, yn amlwg, mae yna beryglon difrifol yn rhai o'r cymunedau hynny oni bai fod y tomenni hynny, nid yn unig yn cael eu diogelu gan ddeddfwriaeth, ond hefyd o ran caniatáu deddfwriaeth i gymunedau ac awdurdodau lleol ddefnyddio asedau ar gyfer diogelu'r cymunedau hynny.
Y Bil egwyddorion amgylcheddol a bioamrywiaeth—
Daeth y Dirprwy Lywydd (David Rees) i’r Gadair.
The Deputy Presiding Officer (David Rees) took the Chair.
You're over your time. Could this be your last one, please?
Rydych chi wedi mynd dros eich amser. Allai hwn fod yr un olaf os gwelwch chi'n dda?
I could go on and on.
Fe allwn i fynd ymlaen ac ymlaen.
I know, but you don't have the time.
Fe wn i hynny, ond nid oes gennych chi amser.
I'll just touch on this final point, if I may, then. On the environmental principles and biodiversity Bill, this obviously will be a key piece of legislation. We will be the last Parliament to enact such a piece of legislation—I think I'm correct in saying that. Scotland and England have already put such legislation on the statute book. Will this be a uniquely Welsh piece of legislation, or will it just be a hybrid of what you've seen delivered in other parts of the United Kingdom, Scotland and England, and brought forward here in Wales? So, could you give us a taste of the capacity and ambition that the Welsh Government have for that particular piece of legislation, and what exactly will be the protections contained in it? Thank you, Deputy Presiding Officer.
Rwyf i am sôn ychydig bach am y pwynt olaf hwn felly, os caf i. O ran yr egwyddorion amgylcheddol a'r Bil bioamrywiaeth, fe fydd hwn yn amlwg yn ddarn allweddol o ddeddfwriaeth. Ni fydd y Senedd olaf i ddeddfu darn o ddeddfwriaeth o'r fath—rwy'n credu fy mod i'n gywir wrth ddweud hynny. Mae'r Alban a Lloegr eisoes wedi rhoi deddfwriaeth o'r fath ar y llyfr statud. A fydd hwn yn ddarn unigryw o ddeddfwriaeth, neu a fydd yn ddim ond hybrid o'r hyn a welwyd yn cael ei gyflwyno mewn rhannau eraill o'r Deyrnas Unedig, yn yr Alban ac yn Lloegr, ac yn cael ei gyflwyno yma yng Nghymru? Felly, a allech chi roi blas i ni ar ei ehangder a'r uchelgais sydd gan Lywodraeth Cymru ar gyfer y darn penodol hwnnw o ddeddfwriaeth, a beth yn union fydd yr amddiffyniadau sydd ynddo? Diolch i chi, Dirprwy Lywydd.
Thank you for the series of questions. I don't accept his criticism about the lack of ambition in the legislative programme. To date we've had a busy programme, as people who serve on scrutiny committees will recognise, and the Ministers piloting legislation through. We will of course, in the future, have a Senedd with an increased capacity to scrutinise legislation. What we also need to reflect on is how we deliver a fit-for-purpose piece of legislation that can really make a difference.
I think there's often a desire in scrutiny to add more things into the Bills that are presented. It takes place in every Parliament, to be fair, regardless of its political make-up, but having a giant blockbuster Bill often makes the process less certain and less targeted at delivering the real improvements we need to make. So, I'm interested in laws that can and will make a difference to outcomes for people as well.
I'd have to say that I think, in his comments about Wes Streeting, he’s searching for division where it simply does not exist. We are interested in how we improve outcomes across health and social care. And the Bill that we have introduced to eliminate profit in children's residential care services is not just something where I was proud to re-sign the declaration on behalf of the Welsh Government with care-experienced children and young people, it is about how we deliver better outcomes. At the moment, we have a system that is going to get more and more expensive without intervention, and actually we want to deliver a system with better outcomes within it. Better outcomes for the taxpayer, but, crucially, better outcomes for the children and young people who experience care during their lifetimes. And I hope that will also lead to a change in the tenor of debate around the measures that we seek to take to improve outcomes with and for care-experienced young people. I want to make clear that I remain very proud of what this Government continues to do in supporting care-experienced young people with a basic income pilot, and I hope that some of the disgraceful and untrue statements made about that pilot will cease now that there is a different series of leadership and management at a UK level, and I hope that will be taken on board on all sides of this Chamber and outside it.
On building safety, we have considered what is in the UK Building Safety Act 2022, in sections 116 to 125. What we already have in Wales is a new route to address fire safety in all residential buildings of 11m and over. It's not limited to buildings with cladding, and it applies to both internal and external fire safety issues. We are the only UK country to have made that commitment, so our approach is different to that of England. I know that Julie James has rehearsed this many times in the Chamber as well. We have also been clear that leaseholders should not be made to pay for work to rectify fire safety issues that are not of their making. That's why we're going to have a scheme for responsible persons, so they can invite all leaseholders that find themselves in that building to be properly supported, and we also have support provided for leaseholders who may need to take action.
On the infrastructure Act, I do believe the infrastructure Act takes us forward. It was the deliberate reason why we passed it, to update our planning structure so that people who want to invest in major infrastructure and development here can have a fit-for-purpose framework for doing so. And there is a balance, as the Member has pointed out, between our wider ambitions to deliver economic benefit and infrastructure investment, and some of the challenges where that development takes place, and where infrastructure around it takes place as well. That's why we've tried to balance that already to give investors certainty, but to understand how people can influence the planning system and the considerations to be properly taken into account when doing so.
For example, I would not think it would be a sensible thing, given the energy and effort we've spent on peatland restoration across Wales, to then plough up large areas of that peatland with all of the additional significant benefit it provides for biodiversity here in Wales as well. So, I do think the legislation that we have will help with that investor certainty, because I want to see investment take place here in Wales. I want to see it take place where we get the jobs that come with it, not simply the opportunity to generate one part of that economic chain.
The planning Bill is actually a consolidation Bill, and that's still important to ensure that in one place you have all of the planning legislation that applies. The danger otherwise is that you have planning considerations in different parts of our legislative framework, and you actually need lots and lots of legal ability and searching to make sure you gather all of that in one place. Now, if you're a well-resourced planning authority or planning consultant working in the private sector, you have the ability to do that. Actually, there's still an element of uncertainty that we can help to get through if we pass the planning Bill in the form that is going to be presented. I think, again, that will be good for businesses, good for local authorities, and good for individual residents and communities to have a single place to go to for planning considerations.
On the environmental governance and biodiversity Bill, this will, as I said in the statement, set out our commitments for restoration and improvement. So, the environmental principles and biodiversity Bill will be uniquely Welsh in considering what we need to do here in Wales, but we will, of course, have taken the opportunity to learn from what other parts of the UK have done, and that is what we should do. We should not be afraid to learn and look where there are other good ideas that we could apply here, and, equally, we should be clear-sighted in our determination to have legislation that is genuinely fit for purpose. And I'm sure that Members across the Chamber will engage in scrutiny of that legislation to ensure that they're content with the scheme that we've set out, but also the targets we'll have for restoring and improving biodiversity and nature across the country.
Diolch i chi am y gyfres o gwestiynau. Nid wyf i'n derbyn ei feirniadaeth ef o ran diffyg uchelgais yn y rhaglen ddeddfwriaethol. Hyd yn hyn rydym ni wedi bod â rhaglen lawn, fel bydd pobl sy'n gwasanaethu ar bwyllgorau craffu yn ei gydnabod, a'r Gweinidogion yn treialu deddfwriaeth drwodd. Wrth gwrs, yn y dyfodol, fe fydd gennym ni Senedd gyda mwy o allu i graffu ar ddeddfwriaeth. Yr hyn y mae angen i ni ei ystyried hefyd yw sut y byddwn ni'n cyflwyno darn o ddeddfwriaeth addas i'r diben a all wneud gwahaniaeth gwirioneddol.
Wrth graffu, rwy'n credu bod awydd yn codi yn aml i ychwanegu mwy o bethau at y Biliau sy'n cael eu cyflwyno. Mae hynny'n digwydd ym mhob Senedd, a bod yn deg, ni waeth beth fyddo ei gogwydd gwleidyddol, ond mae cyflwyno Bil ysgubol aruthrol fawr yn ei gwneud hi'n broses lai sicr yn aml a heb ei hanelu mor agos at gyflawni'r gwelliannau gwirioneddol y mae angen i ni eu cyflawni nhw. Felly, rwyf i'n ymddiddori yn y deddfau a all ac a fydd yn gwneud gwahaniaeth i ganlyniadau er lles pobl hefyd.
Fe fyddai'n rhaid i mi ddweud fy mod i o'r farn, yn ei sylwadau ef am Wes Streeting, ei fod ef yn chwilio am raniad lle nad oes un yn bod. Mae gennym ni ddiddordeb yn sut rydym ni'n gwella canlyniadau ar draws iechyd a gofal cymdeithasol. Ac mae'r Bil y gwnaethom ni ei gyflwyno sy'n diddymu elwa yn ariannol ar wasanaethau gofal preswyl plant nid yn unig yn rhywbeth yr oeddwn yn falch o lofnodi'r datganiad unwaith eto ar ran Llywodraeth Cymru gyda phlant a phobl ifanc â phrofiad o fod mewn gofal, mae'n ymwneud â sut yr ydym ni'n cyflawni canlyniadau gwell. Ar hyn o bryd, mae gennym ni system a fydd yn mynd yn gynyddol gostus heb ymyrraeth, ac mewn gwirionedd rydym ni'n dymuno darparu system gyda chanlyniadau gwell yn ei sgil. Fe fydd canlyniadau sy'n well i'r trethdalwr, ond, yn hollbwysig, fe fydd yna ganlyniadau gwell i'r plant a'r bobl ifanc sy'n cael profiad o fod mewn gofal yn ystod eu hoes. Ac rwy'n gobeithio y bydd hynny'n arwain hefyd at newid yng nghyfeiriad y ddadl ynghylch y mesurau yr ydym ni'n ceisio eu llunio ar gyfer gwella canlyniadau gyda phobl ifanc â phrofiad o fod mewn gofal ac er eu mwyn nhw. Rwy'n awyddus i egluro fy mod i'n falch iawn o hyd o'r hyn y mae'r Llywodraeth hon yn parhau i'w wneud o ran cefnogi pobl ifanc â phrofiad o fod mewn gofal gyda'r cynllun treialu incwm sylfaenol, ac rwy'n gobeithio y bydd rhai o'r datganiadau gwarthus ac anwir a gafodd eu gwneud am y cynllun treialu hwnnw'n dod i ben nawr am fod cyfres wahanol o ran yr arweinyddiaeth a'r rheolaeth ar lefel y DU, ac rwy'n gobeithio y bydd hyn yn cael ei ystyried ar bob ochr i'r Siambr hon a'r tu allan iddi.
O ran diogelwch adeiladau, rydym ni wedi ystyried yr hyn sydd yn Neddf Diogelwch Adeiladau'r DU 2022, yn adrannau 116 i 125. Yr hyn sydd gennym ni yng Nghymru eisoes yw llwybr newydd i fynd i'r afael â diogelwch tân ym mhob adeilad preswyl o 11m a throsodd. Nid yw hynny'n gyfyngedig i adeiladau â chladin ac mae'n berthnasol i faterion diogelwch tân y tu mewn a'r tu allan. Ni yw'r unig wlad yn y DU sydd wedi gwneud yr ymrwymiad hwnnw, felly mae ein hymagwedd ni'n wahanol i'r un yn Lloegr. Fe wn i fod Julie James wedi mynd dros hynny sawl gwaith yn y Siambr hefyd. Rydym ni wedi bod yn eglur hefyd na ddylid gorfodi lesddeiliaid i dalu am waith i gywiro materion o ran diogelwch tân nad ydyn nhw'n gyfrifol amdanyn nhw. Dyna pam y bydd gennym ni gynllun ar gyfer personau cyfrifol, er mwyn gallu gwahodd pob lesddeiliad yn yr adeilad hwnnw i gael cefnogaeth addas, ac mae gennym ni gefnogaeth ar gael i lesddeiliaid hefyd a allai fod ag angen i weithredu.
O ran y Ddeddf seilwaith, rwy'n credu bod y Ddeddf seilwaith yn ein symud ni ymlaen. Dyna'r diben bwriadol wrth i ni ei basio, ar gyfer ddiweddaru ein strwythur cynllunio fel y gall pobl sy'n dymuno buddsoddi mewn seilwaith a datblygiad mawr yma fod â fframwaith sy'n addas i'r diben ar gyfer gwneud hynny. Ac mae cydbwysedd, fel nododd yr Aelod, rhwng ein huchelgeisiau ni'n fwy eang ar gyfer sicrhau budd economaidd a buddsoddiad mewn seilwaith, yn ogystal â rhai o'r heriau lle mae'r datblygiad hwnnw'n digwydd, a lle bydd seilwaith yn digwydd o'i amgylch hefyd. Dyna pam rydym ni wedi ceisio cydbwyso hynny eisoes ar gyfer rhoi sicrwydd i fuddsoddwyr, ond ar gyfer deall sut y gall pobl ddylanwadu ar y system gynllunio a'r ystyriaethau i'w gwneud yn iawn wrth wneud felly.
Er enghraifft, ni fyddwn i'n credu y byddai hi'n beth synhwyrol, o ystyried yr egni a'r ymdrech a roddwyd i adfer mawndiroedd ledled Cymru, i aredig ardaloedd eang o'r mawndir hwnnw gyda'r holl fudd sylweddol ychwanegol y mae'n ei roi i fioamrywiaeth yma yng Nghymru hefyd. Felly, rwy'n credu y bydd y ddeddfwriaeth sydd gennym ni o gymorth gyda sicrwydd o'r fath i fuddsoddwyr, oherwydd rwy'n awyddus i weld buddsoddiad yn digwydd yma yng Nghymru. Rwy'n awyddus i'w weld yn digwydd pan fyddwn ni'n cael swyddi yn dod yn ei sgil, nid cyfle i ennyn un rhan o'r gadwyn economaidd a dyna i gyd.
Bil i gydgrynhoi yw'r Bil cynllunio mewn gwirionedd, ac mae hi'n dal i fod yn bwysig sicrhau bod y ddeddfwriaeth gynllunio sy'n berthnasol gennych chi i gyd mewn un lle. Y perygl fel arall yw bod ystyriaethau cynllunio gennych chi mewn gwahanol rannau o'n fframwaith deddfwriaethol, a bod angen llawer o allu cyfreithiol a chwilio arnoch chi ar gyfer sicrhau eich bod chi'n casglu hynny i gyd mewn un lle. Nawr, os ydych chi'n awdurdod cynllunio sydd ag adnoddau da neu'n ymgynghorydd cynllunio sy'n gweithio yn y sector preifat, mae gennych chi'r gallu i wneud hynny. A dweud y gwir, mae yna elfen o ansicrwydd y gallwn ni helpu i'w lliniaru eto pe byddwn ni'n yn pasio'r Bil cynllunio yn y ffurf y cyflwynir ef. Rwyf i o'r farn, unwaith eto, y bydd yn llesol i fusnesau, yn llesol i'r awdurdodau lleol, ac yn llesol i drigolion a chymunedau unigol fod ag un lle i fynd iddo ar gyfer ystyriaethau cynllunio.
O ran y Bil llywodraethu amgylcheddol a bioamrywiaeth, fe fydd hwnnw, fel dywedais i yn y datganiad, yn nodi ein hymrwymiadau ni ar gyfer adferiad a gwelliant. Felly, fe fydd y Bil Egwyddorion Amgylcheddol a Bioamrywiaeth yn unigryw i Gymru o ran ei ystyriaeth o'r hyn y mae angen i ni ei wneud yma yng Nghymru, ond wrth gwrs, fe fyddwn ni wedi achub ar y cyfle i ddysgu o'r hyn a wnaeth rhannau eraill o'r DU, a dyna'r hyn y dylem ni ei wneud. Ni ddylem ni fod yn ofni dysgu a sylwi ar syniadau da eraill y gallem ni eu cymhwyso yma, ac, yn yr un modd, fe ddylem ni fod â bwriad amlwg yn ein penderfyniad i fod â deddfwriaeth sy'n wirioneddol addas i'r diben. Ac rwy'n siŵr y bydd Aelodau ar draws y Siambr yn craffu ar y ddeddfwriaeth honno i sicrhau eu bod nhw'n fodlon ar y cynllun a nodwyd gennym, ond ar y nodau a fydd gennym ni hefyd ar gyfer adfer a gwella bioamrywiaeth a natur ledled y wlad.
Pan ddaeth o'n Brif Weinidog yn ôl ym mis Mawrth, mi amlinellodd y Prif Weinidog ei uchelgais o i gyflawni newid cadarnhaol a blaengar, ac mi oeddem ni ar y meinciau yma yn barod i hyrwyddo'r weledigaeth honno, mewn ffordd, ac i weithio'n adeiladol efo'r Llywodraeth i'w chyflawni. Ac, wedi'r cyfan, mi oedd cyflawni newid cadarnhaol a blaengar wrth wraidd y cytundeb cydweithio a oedd eisoes wedi cyflwyno mentrau arloesol iawn mewn meysydd o brydau ysgol am ddim, gwarchod y farchnad dai, gofal plant, diwygio'r Senedd, ac yn y blaen.
Ond wrth i'r Prif Weinidog symud o un sgandal i'r llall ohono'i hun o'r cychwyn cyntaf, mi hefyd welsom ni y weledigaeth uchelgeisiol yna yn cael ei gwthio i'r naill ochr a nifer o ymrwymiadau deddfwriaethol uchelgeisiol yn cael eu rhoi ar y silff wrth i'r Llywodraeth, dwi'n ofni, flaenoriaethu amddiffyn ei buddiannau ei hun yn hytrach na delifro ar ran pobl Cymru. Ac, yn wir, os ydy Keir Starmer rŵan, wrth ddod yn Brif Weinidog, yn ddiffuant wrth iddo fo ddweud ei fod o'n dymuno gweld Llywodraeth yn troi nôl at eu priod waith o wasanaethu pobl sy'n eu hethol nhw, mi fyddai'n gwneud yn dda i'r Prif Weinidog fyfyrio ar yr hyn sydd wedi bod yn digwydd, dwi'n meddwl, dros y pedwar mis diwethaf.
When he became First Minister back in March, he outlined his ambition to deliver positive and innovative change, and we on these benches were willing to promote that vision, in a way, and to work constructively with Government to deliver it. After all, delivering positive and bold change was at the heart of the co-operation agreement that had already introduced very innovative approaches in areas such as free school meals, for example, protecting the housing market, childcare, Senedd reform, and so on and so forth.
But as the First Minister moved from one scandal of his own making to the next from the very outset, we also saw that ambitious vision being pushed to one side, and many legislative commitments that were ambitious were shelved as the Government, I'm afraid, prioritised protecting its own interests rather than delivering on behalf of the people of Wales. And, indeed, if Keir Starmer, in becoming Prime Minister, is sincere when he says that he wants to see a Government turning back to its proper work of serving the people who elect that Government, it would be good for the First Minister to also consider what's been happening over the past four months.
We are now in a regrettable position where there's more to be said about what's been dropped from the Government's legislative programme than what is in it: post-Brexit environmental governance arrangements that have long been in place in other nations of the UK are still being held up; pioneering measures to create a fully gender-balanced Senedd being repeatedly delayed, possibly now until 2030; the implementation of a transformational package of council tax reforms, developed as part of our co-operation agreement, being pushed back until after the next Senedd election. You're guaranteeing that the most deprived households will continue to be disproportionately penalised by an unfair, regressive and outdated system for at least another four years.
Now, amidst those disappointments and, you know, major disappointments, there are some glimmers of hope that we certainly would still urge the Government not to lose sight of in the remaining year and a half of this Senedd term. We do believe that bus franchise reform to better connect our inherently disconnected communities is an urgent necessity. I welcome what we have in the statement today about legislation to promote Welsh language opportunities for all through education, and building a more resilient tourism sector in Wales. We also welcome the fact that the Government has pledged to introduce legislation to prohibit lying in politics, in response to the good work of my colleague Adam Price.
But, on the whole, I think the people of Wales need and want more than we have in this programme. It's a yearning for more fairness and ambition for Wales that drives our new, enlarged group of Plaid Cymru MPs at Westminster. They will certainly make the case at Westminster for fair funding for Wales's fair share from HS2, and also for measures to combat child poverty and to secure further devolution, including of the Crown Estate. But as I say, what's conspicuous in this legislative agenda that we've heard being outlined today is what's missing.
For instance, it's approaching six months now since the Independent Commission on the Constitutional Future of Wales published its final report. There's nothing outlined here that would give effect to any of its recommendations, recommendations that this Senedd wanted to see being accepted in full and with urgency. There's nothing outlined in paving the way to further devolution, including of crime and justice, something which Labour in Wales have long insisted is a priority, but which the new Secretary of State has consistently and explicitly ruled out. If this legislative agenda represents the scope of Labour's ambition for Wales, well, many people will be left cold. I want a Government that pushes the boundaries in terms of what the current devolution settlement can deliver, and that's not what we have in front of us today.
Rydym ni yn y sefyllfa anffodus erbyn hyn o fod â rhagor i'w ddweud am yr hyn a adawyd allan o raglen ddeddfwriaethol y Llywodraeth na'r hyn sydd ynddi hi: mae trefniadau llywodraethu amgylcheddol ôl-Brexit sydd wedi bod ar waith ers amser maith mewn gwledydd eraill yn y DU yn cael eu dal yn ôl o hyd; oedi mesurau arloesol i greu Senedd gytbwys o ran rhywedd dro ar ôl tro, o bosibl o nawr tan 2030; gweithredu pecyn trawsnewidiol o ddiwygiadau i'r dreth gyngor, a ddatblygwyd yn rhan o'n cytundeb cydweithio, sy'n cael ei wthio yn ôl tan ar ôl yr etholiad nesaf i'r Senedd. Rydych chi'n gwarantu y bydd yr aelwydydd mwyaf difreintiedig yn dal i gael eu cosbi yn anghymesur gan system sy'n annheg, atchweliadol a hen ffasiwn am o leiaf bedair blynedd arall.
Nawr, yng nghanol y siomedigaethau hynny i gyd ac, wyddoch chi, siomedigaethau mawr, mae ambell i lygedyn o obaith y byddem ni'n sicr o ddal ati i annog y Llywodraeth i beidio â cholli golwg arnyn nhw yn ystod y flwyddyn a hanner sydd ar ôl yn nhymor y Senedd hon. Rydym ni o'r farn fod diwygio masnachfreintiau bysiau i gysylltu ein cymunedau a gafodd eu datgysylltu yn hanfodol a bod angen gwneud hynny ar fyrder. Rwy'n croesawu'r hyn a gawn ni yn y datganiad heddiw ynglŷn â deddfwriaeth i hyrwyddo cyfleoedd i ddysgu'r Gymraeg i bawb, a meithrin sector twristiaeth mwy cydnerth yng Nghymru. Rydym ni'n croesawu'r ffaith hefyd fod y Llywodraeth wedi addo cyflwyno deddfwriaeth i wahardd dweud celwyddau mewn gwleidyddiaeth, mewn ymateb i waith da fy nghyd-Aelod, Adam Price.
Ond, ar y cyfan, rwy'n credu bod pobl Cymru ag angen a dyhead am fwy na'r hyn sydd gennym ni yn y rhaglen hon. Maen nhw'n hiraethu am fwy o degwch ac uchelgais i Gymru sef yr hyn sy'n ysgogi ein grŵp newydd, estynedig ni o ASau o Blaid Cymru yn San Steffan. Fe fyddan nhw'n sicr yn cyflwyno'r achos yn San Steffan am gyllid teg ar gyfer cyfran deg Cymru o HS2, a hefyd am fesurau i frwydro yn erbyn tlodi plant a sicrhau datganoli pellach, gan gynnwys Ystad y Goron. Ond fel dywedais i, yr hyn sy'n amlwg yn yr agenda ddeddfwriaethol hon a glywsom ni'n cael ei hamlinellu heddiw yw'r hyn sydd ar goll ohoni.
Er enghraifft, mae hi'n nesáu at chwe mis erbyn hyn ers i'r Comisiwn Annibynnol ar Ddyfodol Cyfansoddiadol Cymru gyhoeddi ei adroddiad terfynol. Nid oes unrhyw beth yn cael ei amlinellu yma a fyddai'n cyflawni unrhyw un o'i argymhellion, argymhellion yr hoffai'r Senedd hon eu gweld nhw'n cael eu derbyn yn llawn a hynny ar fyrder. Nid oes unrhyw beth yn cael ei amlinellu o ran braenaru'r tir ar gyfer datganoli pellach, gan gynnwys trosedd a chyfiawnder, rhywbeth y mae Llafur yng Nghymru wedi ei honni ers amser maith ei fod yn flaenoriaeth, ond y mae'r Ysgrifennydd Gwladol newydd wedi diystyru hynny'n fynych ac yn benodol. Os yw'r agenda ddeddfwriaethol hon yn cynrychioli cwmpas uchelgais Llafur i Gymru, wel, fe fydd llawer o bobl yn cael eu siomi. Rwy'n eiddgar i weld Llywodraeth sy'n gwthio'r ffiniau o ran yr hyn y gall y setliad datganoli presennol ei gyflawni, ac nid dyna'r hyn sydd gennym ni ger ein bron heddiw.
Rydym ni ym Mhlaid Cymru'n glir am y mathau o bethau rydym ni'n credu y dylai Llywodraeth ddatganoledig geisio eu cyflawni ar gyfer Cymru. Mi wnawn ni amlinellu llawer o'r rheini rhwng rŵan a mis Mai 2026: sicrhau datblygiad economaidd yn seiliedig ar dargedau uchelgeisiol; strategaeth wirioneddol ar gyfer brwydro yn erbyn tlodi plant—eto, efo targedau mesuradwy; cronfa gyfoeth sofran i Gymru sy'n sicrhau bod refeniw ein hadnoddau naturiol ni yn cael ei gadw a'i fuddsoddi yma yng Nghymru.
Rydym ni'n clywed yn aml, onid ydyn, Ddirprwy Lywydd, fod yn rhaid i Lywodraethau Llafur ar y naill ben i'r M4 gydweithio efo'i gilydd er mwyn budd Cymru. Wel, os ydy hynny'n wir, ydy'r Prif Weinidog yn cytuno efo fi fod yna ddim esgus bellach i Lywodraeth Lafur Cymru beidio â bod yn uchelgeisiol wrth gynllunio ei hagenda, achos mae'r hyn sydd wedi'i gyflwyno heddiw, mae gen i ofn, yn fyr iawn o'r hyn rydym ni fel plaid, ac yn bwysicach fyth, o'r hyn y mae pobl Cymru yn ei ddisgwyl?
We in Plaid Cymru are clear on the types of things that we do think that a devolved Government should seek to deliver for Wales. We will outline many of these between now and May 2026: securing economic development based on ambitious targets; a real strategy for tackling child poverty—again, with measurable targets; a sovereign wealth fund for Wales, which ensures that revenue from our natural resources is retained and invested here in Wales.
We often hear, Dirprwy Lywydd, do we not, that Labour Governments at both ends of the M4 have to collaborate for the benefit of Wales. Well, if that's the case, does the First Minister agree with me that there's now no excuse for the Welsh Labour Government not to be ambitious in planning its agenda, because what's been brought forward today, I'm afraid, is very short from what we as a party and what, most importantly, the people of Wales expect?
Well, some of the comments made by the leader of Plaid Cymru did refer to the legislative programme, but much of it was nothing to do with our legislative programme and the simple disagreements between our parties about the direction of the future of Wales. I'm proud to say that I believe in the future of the union delivering for Wales and Britain, that I want to see reform for that to take place. We have our opportunity to take devolution forwards, now we do have a pro-devolution UK Labour Government. Much of that could and should be delivered without there being a need to see additional legislation for that to happen.
I'm looking forward to powers being restored. I'm looking forward to new areas of devolution coming to this Senedd and to the Welsh Government, and I don't think we need a vision that attempts to recast reality on what we have already done, whether it be through the co-operation agreement or commitments we have, or the reality of how you actually deliver a legislative programme. It takes time to develop and go through the policy engagement stages, the White Paper, then engaging in Bills to be put before the Senedd. The idea that we could magic up a list of seven or eight different Bills the Member suggested might have happened, that's not very realistic and it's not an honest prospectus to the people of Wales.
We are, though, continuing to work through a number of areas that follow on in good faith from the co-operation agreement. We've been honest about where we've reached on council tax reforms, and there were genuinely respectful and constructive conversations about that. I don't see that as a failure; I see that as honesty in where we are, and in the reality that we didn't have the money to deliver the sort of scheme we'd have needed to. Living through a cost-of-living crisis that we still are not through, to have delivered a scheme that would have taken money to deliver to the wealthiest households I do not think is something that we could have done at this point. We’d have needed to have something to transition to the scheme. That’s an honest conversation that has taken place. And when it takes place about where we get to with Stage 1 on the candidate lists Bill, I think, again, there’s honesty about the position that took place at the end of my predecessor’s time in office, about needing to understand that Stage 1 report and to consider that, and understand how we take matters forward.
We have acted in good faith, and we will continue to do so. That’s why you continue to see commitments around the visitor levy and visitor accommodation Bills in this statement, because we’ve made commitments that we are sticking to. It’s why we’ll carry on delivering against the buses Bill, because we understand that will make a huge difference to communities across Wales, to have a much more rational way of investing public money in our bus network. We already invest a huge amount in the bus network. The majority of the money going into buses in Wales is public funds. If we pass the Bill, we’ll have a much better way to regulate that, to understand how the franchises work, and to make sure that money actually serves an economic and social purpose as well. We should get a better bus network as a result.
I’m proud of the programme that we are putting before the Senedd. Passing these Bills, I believe, will make a practical difference in the lives of people right across Wales. It will enable us to look people directly in the eye and say that what we have done here in passing laws will have made a positive difference in their day-to-day lives—and more than that: all of the other powers and responsibilities we have here that don’t require legislation but are very much part of our agenda to make a difference for people here in Wales. There is absolutely no dimming of the ambition, or the requirement for that ambition, for the future of Wales. I believe we do now have a real opportunity in having two Governments that can be genuine partners in the success of Wales. I look forward to leading this Government to do just that.
Wel, roedd rhai o'r sylwadau a wnaeth arweinydd Plaid Cymru yn cyfeirio at y rhaglen ddeddfwriaethol, ond nid oedd llawer ohonyn nhw'n ymwneud â'n rhaglen ddeddfwriaethol ni na'r anghydweld syml rhwng ein pleidiau o ran cyfeiriad y dyfodol i Gymru. Rwy'n falch o ddweud fy mod i'n credu yn nyfodol yr undeb sy'n cyflawni ar gyfer Cymru a Phrydain, fy mod i'n awyddus i weld diwygio er mwyn i hynny ddigwydd. Mae cyfle gennym ni i fwrw ymlaen â datganoli, nawr bod Llywodraeth Lafur gennym ni sydd o blaid datganoli yn y DU. Fe ellid ac fe ddylid cyflawni llawer yn hynny heb angen gweld unrhyw ddeddfwriaeth ychwanegol er mwyn i hynny ddigwydd.
Rwy'n edrych ymlaen at adferiad rhai pwerau. Rwy'n edrych ymlaen at weld meysydd newydd o ddatganoli yn dod i'r Senedd hon a Llywodraeth Cymru, ac nid wyf i'n credu bod angen gweledigaeth arnom ni sy'n ceisio ail-lunio'r sefyllfa wirioneddol o ran yr hyn a wnaethom ni eisoes, boed hynny trwy'r cytundeb cydweithio neu'r ymrwymiadau a wnaethom ni, neu'r sefyllfa wirioneddol o ran y ffordd yr ydych chi'n cyflwyno rhaglen ddeddfwriaethol mewn gwirionedd. Mae hi'n cymryd amser i ddatblygu a mynd drwy'r cyfnodau sy'n ymgysylltu ag unrhyw bolisi, y Papur Gwyn, ac ymgysylltu wedyn â Biliau i'w rhoi gerbron y Senedd. Fe allai'r syniad y gallem ni lunio rhestr o saith neu wyth o wahanol Filiau fel awgrymodd yr Aelod a allai fod yn digwydd, ond nid yw hynny'n realistig iawn ac nid yw'n brosbectws diffuant i'w roi gerbron pobl Cymru.
Fodd bynnag, rydym ni'n dal ati i weithio drwy nifer o feysydd sy'n dilyn yn ddidwyll o'r cytundeb cydweithio. Rydym ni wedi bod yn onest o ran y cynnydd hyd yma gyda diwygiadau i'r dreth gyngor, ac fe fu yna drafodaethau gwirioneddol barchus ac adeiladol ynglŷn â hynny. Nid wyf i'n ystyried hynny'n fethiant; rwy'n ystyried hynny'n onestrwydd o ran ein sefyllfa bresennol, ac nid oedd yr arian i'w gael gennym ni i gyflawni'r math o gynllun y byddai angen i ni ei lunio. Wrth ymdrin â'r argyfwng costau byw sy'n parhau, ni fyddai cyflawni cynllun a fyddai wedi cymryd arian i'w rannu â'r aelwydydd mwyaf cefnog, yn fy marn i, wedi bod yn rhywbeth y gallem ni ei wneud ar hyn o bryd. Fe fyddai angen i ni fod â rhywbeth ar gyfer pontio i'r cynllun. Mae honno'n sgwrs ddiffuant a gafodd ei chynnal. A phan fo hynny'n digwydd ynghylch ble rydym ni am gyrraedd gyda Chyfnod 1 ar y Bil rhestrau ymgeiswyr, rwyf i o'r farn, unwaith eto, fod gonestrwydd ynghylch y sefyllfa fel ag yr oedd hi ar ddiwedd cyfnod fy rhagflaenydd i yn y swydd, ynghylch yr angen i ddeall yr adroddiad Cyfnod 1 hwnnw ac ystyried hwnnw, a deall sut yr ydym ni am fwrw ymlaen â'r materion hyn.
Rydym ni wedi gweithredu gyda didwylledd, ac fe fyddwn ni'n parhau i wneud felly. Dyna pam y gwelwch chi ymrwymiadau o hyd o ran yr ardoll ymwelwyr a'r Biliau llety ymwelwyr yn y datganiad hwn, oherwydd rydym wedi gwneud ymrwymiadau yr ydym ni'n cadw atyn nhw. Dyna pam y byddwn ni'n parhau i gyflawni yn unol â'r Bil bysiau, oherwydd rydym ni'n deall y bydd hynny'n gwneud gwahaniaeth enfawr i gymunedau ledled Cymru, ar gyfer bod â dull llawer mwy rhesymol o fuddsoddi arian cyhoeddus yn ein rhwydwaith bysiau. Rydym ni eisoes yn buddsoddi llawer iawn yn y rhwydwaith bysiau. Arian cyhoeddus yw'r rhan fwyaf o'r arian sy'n mynd i gynnal bysiau yng Nghymru. Os byddwn ni'n pasio'r Bil, fe fydd gennym ni ffordd lawer gwell o reoleiddio hynny, a deall sut mae'r masnachfreintiau yn gweithio, a sicrhau bod yr arian yn cyflawni ei bwrpas economaidd a chymdeithasol gwirioneddol hefyd. Fe ddylem ni fod â rhwydwaith bysiau gwell o ganlyniad i hynny.
Rwy'n falch o'r rhaglen yr ydym ni'n ei rhoi gerbron y Senedd. Rwy'n credu y bydd pasio'r Biliau hyn yn gwneud gwahaniaeth ymarferol i fywydau pobl ledled Cymru. Fe fydd yn ein galluogi ni i ddod wyneb yn wyneb â phobl a dweud y bydd yr hyn a wnaethom ni yma wrth basio cyfreithiau wedi gwneud gwahaniaeth cadarnhaol yn eu bywydau nhw o ddydd i ddydd—a mwy na hynny: y pwerau a chyfrifoldebau eraill i gyd sydd gennym ni yma nad oes angen deddfwriaeth i'w gwireddu ond sy'n gyfran fawr iawn o'n hagenda ni o ran gwneud gwahaniaeth i bobl yma yng Nghymru. Nid oes unrhyw ddiffyg o gwbl yn yr uchelgais, na'r gofyniad i fod â'r uchelgais honno, i ddyfodol Cymru. Rwyf i o'r farn fod cyfle gwirioneddol gennym ni nawr i fod â dwy Lywodraeth sy'n gallu bod yn bartneriaid gwirioneddol yn llwyddiant Cymru. Rwy'n edrych ymlaen at arwain y Llywodraeth hon i wneud hynny'n union.
Mike Hedges, fel Cadeirydd y Pwyllgor Deddfwriaeth, Cyfiawnder a'r Cyfansoddiad.
Mike Hedges, as Chair of the Legislation, Justice and Constitution Committee.
You've called me for the wrong one; I'm on land transaction tax.
Rydych chi wedi galw arnaf i ar gyfer yr un anghywir; rwyf yn ymwneud â'r dreth trafodiadau tir.
Sorry, Mike, you're down on this list. [Interruption.] No, he doesn't have five minutes. [Laughter.] In that case, Vikki Howells.
Mae'n ddrwg gen i, Mike, rydych chi ar y rhestr hon. [Torri ar draws.] Nac oes, nid oes ganddo ef 5 munud. [Chwerthin.] Ac felly, Vikki Howells.
Diolch, Dirprwy Lywydd, and thank you, First Minister, for your statement here today. As Chair of the Standards of Conduct Committee, I welcome your reference to the important work that my committee is undertaking on individual Member accountability and your restated commitment to enable legislation on the important matter of deception. First Minister, do you agree with me that this work has the potential to enable our Senedd to become an exemplar Parliament in the UK and help to restore public trust in politics?
Secondly, First Minister, I’d like to turn to the bus Bill, legislation that is of utmost importance to my constituents, and vital, of course, to undoing the damage caused to our bus network by Thatcher’s deregulation all those years ago. I welcome the plans to radically reshape our bus services, and I note your comments about working with all levels of Government to achieve this. Our communities and other groups such as the trade unions representing bus drivers also have a crucial role to play. So, how will the widest possible involvement from civil society be encouraged as plans are developed?
Diolch, Dirprwy Lywydd, a diolch i chi, Prif Weinidog, am eich datganiad chi yma heddiw. Yn Gadeirydd y Pwyllgor Safonau Ymddygiad, rwy'n croesawu eich cyfeiriad chi at y gwaith pwysig y mae fy mhwyllgor i'n ei wneud ar atebolrwydd Aelodau unigol a'ch bod chi unwaith eto wedi datgan yr ymrwymiad i ganiatáu deddfwriaeth ar fater pwysig dichell. Prif Weinidog, a ydych chi'n cytuno â mi fod posibilrwydd gan y gwaith hwnnw i alluogi ein Senedd ni i fod yn Senedd enghreifftiol yn y DU ac y bydd o gymorth wrth adfer ymddiriedaeth y cyhoedd yng ngwleidyddiaeth?
Yn ail, Prif Weinidog, fe hoffwn i droi at y Bil bysiau, deddfwriaeth sydd o'r pwys mwyaf i'm hetholwyr i, ac yn hanfodol, wrth gwrs, i ddadwneud y difrod a wnaethpwyd i'n rhwydwaith bysiau gan ddadreoleiddio Thatcher flynyddoedd maith yn ôl. Rwy'n croesawu'r cynlluniau i ail-lunio ein gwasanaethau bysiau yn sylweddol, ac rwy'n nodi eich sylwadau chi am weithio gyda phob lefel o'r Llywodraeth er mwyn cyflawni hynny. Mae gan ein cymunedau a grwpiau eraill fel yr undebau llafur sy'n cynrychioli gyrwyr bysiau swyddogaeth hanfodol hefyd. Felly, sut gellid annog y cyfranogiad ehangaf posibl gan gymdeithas sifil wrth i'r cynlluniau gael eu datblygu?
Thank you for the comments and questions. I will address your comments as the standards Chair first, and then on what I think is more of a constituency interest in the buses Bill.
On standards, we all understand why we have come to having a conversation about recall, following a significant sanction against a Member and our understanding of what our system should look like. That’s partly because of changes made in the UK Parliament, and partly because we all, across parties, consider that it probably should not be the way that matters are dealt with in the future. And it’s the same point around deception: it's about the point around the standards that we expect of Members, and, in that case, for candidates to the Senedd as well.
My interest is in how we have a coherent scheme for this Senedd to consider that properly takes account of the standards we expect of each other, what the public expect of us, how those choices are made, and then the consequences of those choices as well. I think there are issues to think about in terms of improvements that have been made in the UK Parliament—I think the recall process is an improvement—but also to think about areas where I would not be so keen to follow the Westminster model.
I think it has been a mistake to have a separate process for individual staff harassment that comes outside conduct of Members. The decoupling of those, I think, makes the system less coherent. I’m interested in how, working with the standards committee cross-party, we have a genuinely coherent scheme that looks at all forms of behaviour that we could and should expect of Members, that decision-making process, and then the expertise to undertake that as well.
It is no criticism of any individual who might be the standards commissioner, but you would not expect one individual to have all the understanding necessary to investigate every single potential complaint that comes in. So, it’s how we have a system that supports whoever the commissioner is to undertake their investigation. I’ve had the fortunate opportunity to be both a trade union rep and an employment lawyer, so I understand large parts of how the world of work works, including, because I was a specialist discrimination lawyer—. And actually, that can be challenging and different. There are other employment lawyers who won’t be specialists who don’t have the same understanding and expertise.
So, there’s something about how do we support whoever the commissioner is to have the right access to the right support to undertake their investigation work, and then to make sure we have a coherent scheme that meets the genuine cross-party desire to improve on our process. The Government is seriously committed to enabling the Senedd to consider that coherent scheme and for Members to be able to vote upon it before the end of this term, so it is in place for the next Senedd term in 2026.
On the bus Bill, I think this is one of the more exciting pieces of legislation that will make the difference that we often talk about. Not every member of the public is excited when they’re told that politicians are going to create a new law, but I do think this is one that will make a real practical difference across communities. Within the Member’s community that she represents, having a more coherent approach to bus services will make a real difference—and in my consistency too. Everyone in this Chamber, I think, can point to where a better system of bus regulation and support would make a bigger and better difference.
We’re proposing a new system, to move away from what is a deeply unstrategic and inefficient way of investing public money to one where we can have greater coherence and genuine work with local authorities to understand the routes that they require in a proper commissioning and franchising process, rather than, as we have now, local authorities often being left trying to rescue a route that is socially essential but isn’t necessarily always privately profitable. It will move away from simply competing for the most profitable routes and ignoring the ones of huge social value. At the moment, local authorities and the Government have all the pressure of being, if you like, the investor of last resort. We can do better, and the bus Bill, I think, will show us a way to do that in genuine partnership with colleagues across local government and beyond.
Diolch i chi am y sylwadau a'r cwestiynau. Rwyf i am fynd i'r afael â'ch sylwadau chi fel Cadeirydd y Pwyllgor Safonau yn gyntaf, ac yna â'r hyn yr wyf i'n credu sydd o fwy o ddiddordeb i etholaeth yn y Bil bysiau.
O ran safonau, rydym ni i gyd yn deall pam rydym ni wedi dod at drafodaeth ynghylch adalw, yn dilyn cosb sylweddol yn erbyn un Aelod a'n dealltwriaeth ni o sut wedd ddylai fod ar ein cyfundrefn. Mae hynny'n rhannol oherwydd newidiadau a wnaeth Senedd y DU, ac yn rhannol am ein bod ni i gyd, ar draws pleidiau, o'r farn nad dyna'r ffordd y dylid ymdrin â'r materion hyn yn y dyfodol. A'r un pwynt ydyw hwnnw ynglŷn â dichell: mae hyn yn ymwneud â'r pwynt ynghylch y safonau a ddisgwyliwn gan Aelodau, ac, yn yr achos hwnnw, gan ymgeiswyr i'r Senedd hefyd.
Yr hyn yr wyf i'n ymddiddori ynddo yw'r cynllun cydlynol y gallem ni fod ag ef o ran ystyriaeth briodol yn y Senedd hon o'r safonau yr ydym ni'n eu disgwyl gan ein gilydd, yr hyn y mae'r cyhoedd yn ei ddisgwyl gennym ni, sut mae'r dewisiadau hynny'n cael eu gwneud, a chanlyniadau'r dewisiadau hynny hefyd wedyn. Rwyf i o'r farn fod materion i'w hystyried o ran gwelliannau a wnaethpwyd yn Senedd y DU—rwy'n credu bod y broses adalw yn well—ond i ystyried meysydd hefyd lle na fyddwn i mor awyddus i ddilyn y patrwm yn San Steffan.
Rwy'n credu mai camgymeriad oedd bod â phroses ar wahân ar gyfer achosion unigol o aflonyddu ar staff yn sefyll ar wahân i ymddygiad Aelodau. Mae datgysylltu'r rhain, yn fy marn i, yn gwneud y system yn llai cydlynol. Mae gen i ddiddordeb o ran sut, gan weithio gyda thrawsbleidiol y pwyllgor safonau, gallwn fod â chynllun gwirioneddol gydlynol sy'n edrych ar bob math o ymddygiad y gallem ni ac y dylem ni ei ddisgwyl gan Aelodau, y broses gwneud penderfyniadau, ac yna'r arbenigedd i ymgymryd â hynny hefyd.
Nid yw honno'n feirniadaeth o unrhyw unigolyn a allai fod yn gomisiynydd safonau, ond ni fyddech chi'n disgwyl i unrhyw unigolyn fod â'r holl ddealltwriaeth angenrheidiol i ymchwilio i bob cwyn unigol a allai godi. Felly, mae hyn yn ymwneud a sut i fod â system sy'n cefnogi pwy bynnag fo yn gomisiynydd i gynnal ymchwiliadau. Fe fues i'n ddigon ffodus i fod yn gynrychiolydd undeb llafur ac yn gyfreithiwr cyflogaeth, ac felly rwyf i'n deall rhannau helaeth o sut mae byd gwaith yn gweithio, gan gynnwys, am i mi fod yn gyfreithiwr gwahaniaethu arbenigol—. A dweud y gwir, fe all hyn fod yn heriol ac yn wahanol. Mae yna gyfreithwyr cyflogaeth nad ydyn nhw'n arbenigwyr ac nid yw'r un ddealltwriaeth nac arbenigedd ganddyn nhw.
Felly, mae yna rywbeth ynglŷn â sut y byddwn ni'n cefnogi pwy bynnag fyddo'r comisiynydd i gael gafael gwirioneddol ar y gefnogaeth briodol i ymgymryd â'r gwaith ymchwilio, a sicrhau bod gennym gynllun cydlynol wedyn a fydd yn diwallu'r awydd trawsbleidiol gwirioneddol i rymuso ein proses. Mae'r Llywodraeth wedi ymrwymo yn ddifrifol i ganiatáu i'r Senedd ystyried cynllun cydlynol ac y gall Aelodau bleidleisio ar hwnnw cyn diwedd y tymor hwn, felly mae hwnnw ar waith ar gyfer tymor y Senedd nesaf yn 2026.
O ran y Bil bysiau, rwy'n credu mai hwnnw yw un o'r darnau mwy cyffrous o ddeddfwriaeth a fydd yn gwneud y gwahaniaeth yr ydym ni'n siarad amdano mor aml. Ni fydd pawb o'r cyhoedd yn cyffroi pan ddywedir wrthyn nhw fod gwleidyddion am lunio deddf newydd, ond rwy'n credu y bydd hon yn un a fydd yn gwneud gwahaniaeth ymarferol gwirioneddol ar draws cymunedau. O fewn y gymuned y mae'r Aelod yn ei chynrychioli, fe fydd bod ag ymagwedd fwy cydlynol tuag at wasanaethau bysiau yn gwneud gwahaniaeth gwirioneddol—ac yn fy etholaeth innau hefyd. Fe all pawb yn y Siambr hon, rwy'n credu, dynnu sylw at y mannau y byddai system well o reoleiddio a chymorth bysiau yn gwneud gwahaniaeth mwy sylweddol ac er gwell.
Rydym ni'n cynnig system newydd, i symud i ffwrdd oddi wrth ffordd hynod anstrategol ac aneffeithlon o fuddsoddi arian cyhoeddus at un lle gallwn ni fod â mwy o gydlyniad a gwaith gwirioneddol gyda'r awdurdodau lleol ar gyfer deall y llwybrau angenrheidiol yn y broses o gomisiynu a masnachfreinio priodol, yn hytrach na'r hyn sy'n digwydd ar hyn o bryd, gyda'r awdurdodau lleol yn ceisio achub llwybr sy'n hanfodol yn gymdeithasol ond nad yw'n gallu gwneud elw i gwmni preifat. Fe fydd yn symud oddi wrth fod yn broses o gystadleuaeth am ddim ond y llwybrau sy'n gwneud yr elw mwyaf gan anwybyddu'r rhai sydd o werth cymdeithasol enfawr. Ar hyn o bryd, mae'r pwysau i gyd ar yr awdurdodau lleol a'r Llywodraeth i fod, os hoffech chi, yn fuddsoddwr yn niffyg dim arall. Fe allwn ni wneud yn well na hynny, ac fe fydd y Bil bysiau, rwy'n credu, yn dangos ffordd i ni wneud hynny mewn partneriaeth wirioneddol â chydweithwyr ar draws llywodraeth leol a thu hwnt i hynny.
First Minister, can I start by just recognising the events of last week? I hope that your Government and our new Government in the UK can bring benefits to Wales. I look forward to taking my part in scrutinising the progress of that. We do need to see benefits flow from that new relationship.
Regarding the legislative programme, whilst I’m not going to reflect too much on what’s in it, I recognise there are some good things coming forward around environment and planning and things like that. My focus really is more about what isn’t in it. I know that there’s probably no time now to put it in, but you will no doubt recognise my interest in food, so I was disappointed that the legislative programme hasn’t recognised the crucial subject of food security. There’s a lot of talk about biodiversity, environment, and things like that. Well, the fundamental thing that derives from that is food. Food security is so fundamental to this country—indeed, the whole of the world—and we need to do more about it.
Whilst my food Bill fell, and I’m not mourning it, it had a weight of support from around the country, recognising the importance of this really important subject around getting local food into local people to address crucial societal issues. I welcome the role that the Future Generations Commissioner for Wales will play in trying to raise the profile of food security, and what he’s already doing. But can I urge you—
Prif Weinidog, a gaf i ddechrau drwy gydnabod digwyddiadau'r wythnos diwethaf? Rwy'n gobeithio y gall eich Llywodraeth chi a'n Llywodraeth newydd ni yn y DU ddod â buddiannau i Gymru. Rwy'n edrych ymlaen at wneud fy rhan wrth graffu ar y cynnydd yn hynny o beth. Mae angen i ni weld buddiannau yn llifo o'r berthynas newydd honno.
O ran y rhaglen ddeddfwriaethol, er nad wyf i am fyfyrio gormod ar yr hyn sydd ynddi hi, rwy'n cydnabod bod rhai pethau da yn cael eu cyflwyno ynglŷn â'r amgylchedd a chynllunio a phethau o'r fath. Rwyf i am ganolbwyntio mwy ar yr hyn nad oes i'w gael ynddi. Fe wn i nad oes amser nawr i gynnwys hyn, mae'n debyg, ond mae'n siŵr eich bod chi'n gwybod am fy niddordeb i mewn bwyd, felly roeddwn i'n siomedig nad oedd y rhaglen ddeddfwriaethol yn cydnabod pwnc hanfodol diogeledd bwyd. Fe geir llawer o sôn am fioamrywiaeth, yr amgylchedd, a phethau o'r fath. Y peth sylfaenol sy'n deillio o hynny yw bwyd. Mae diogeledd bwyd mor sylfaenol i'r genedl hon—yn wir, i'r byd cyfan—ac mae angen i ni wneud mwy ynglŷn â hyn.
Er i fy Mil bwyd drengi, ac nid wyf i'n galaru amdano, roedd cryn gefnogaeth iddo o bob cwr o'r wlad, gan iddo gydnabod pwysigrwydd y pwnc pwysig hwn o ran cael bwyd lleol i mewn i bobl leol i fynd i'r afael â materion cymdeithasol allweddol. Rwy'n croesawu swyddogaeth Comisiynydd Cenedlaethau'r Dyfodol Cymru wrth geisio codi proffil diogeledd bwyd, a'r hyn y mae ef yn ei wneud eisoes. Ond a gaf i eich annog—
Peter, you need to ask your question, please.
Peter, mae angen i chi ofyn eich cwestiwn, os gwelwch chi'n dda.
I'm sorry, I thought I had more time.
Mae'n ddrwg gen i, roeddwn i'n credu bod gennyf i ragor o amser.
No, one minute per person.
Nac oes, un munud i bob unigolyn.
The question, First Minister, is this: can I respectfully suggest that your Government needs to take this area extremely seriously and take action to legislate to bring an all-Wales approach to food security and the food system, as opposed to a more piecemeal approach, as we see at the moment?
Y cwestiwn, Prif Weinidog, yw hwn: a gaf i awgrymu gyda phob parch bod angen i'ch Llywodraeth chi gymryd y pwnc hwn o ddifrif a chymryd camau i ddeddfu ar gyfer sefydlu dull ar sail Cymru gyfan o ran diogeledd bwyd a'r system fwyd, yn hytrach nag arddull mwy tameidiog, fel sydd i'w weld ar hyn o bryd?
Can I welcome the conciliatory and positive remarks that the Member made at the start? I do regularly reflect outside this Chamber that the Member has had a history of having to work with Labour local authority leaders and being able to do so in a pragmatic way to get things done. I wanted to do that with the previous Government. There were times we were able to do that, but I hope we'll have more opportunity to benefit the country now. And I respect the fact that the Member will scrutinise and challenge us throughout that process.
When it comes to food and food security, I welcome the future generations commissioner's initiative. It's actually about looking at how we provide food in a secure and sustainable way for ourselves, and also what it means for food exports. Actually, the significant growth in the Welsh food and drink industry has been a real success story that we don't talk about enough, and that's a genuine success story in lots of parts of Wales. And it's adding value to that as well, so we're not just selling the raw product. I know Alun Davies isn't in the Chamber today, but when he claimed we were going to be increasing the food and drink output of the country and its economic value, lots of people thought that we would not achieve the difference he talked about. Actually, we outachieved that. And there's also the point about getting further upstream for economic value and food manufacturing. Those are still things we need to do and we can do in a genuinely sustainable way.
I think this is actually a good example of where you don't need to change the law to improve outcomes. Actually, it's the way in which we balance our environmental responsibilities for high-quality food and drink production. That will help us in food security and understanding where our food comes from—the food that we export and import—in a way where we have a genuine eye to what sustainability looks like in a whole food system. That will also deal with some of the challenges that I think we'll get when it comes to some of the comments that Jenny Rathbone makes on a regular basis about needing to understand the public health impact of food that is not healthy and how we deal with ultra-processed food as well. I think this is a rounded debate that we can have that doesn't necessarily require a large-scale change in the law but does require a difference in approach and in the levers around resource and policy.
A gaf i groesawu'r sylwadau cymodol a chadarnhaol a wnaeth yr Aelod ar y dechrau? Rwy'n meddwl yn aml fod gan yr Aelod hanes y tu allan i'r Siambr hon o orfod gweithio gydag arweinwyr awdurdodau lleol Llafur a'i fod wedi gallu gwneud hynny mewn ffordd bragmataidd ar gyfer cyflawni amcanion. Roeddwn i eisiau gwneud hynny gyda'r Llywodraeth flaenorol. Roedd yna adegau y buon ni'n gallu gwneud hynny, ond gobeithio y cawn ni fwy o gyfle i fod o fudd i'r wlad nawr. Ac rwy'n parchu'r ffaith y bydd yr Aelod yn craffu ac yn ein herio drwy gydol y broses honno.
O ran bwyd a diogeledd bwyd, rwy'n croesawu menter comisiynydd cenedlaethau'r dyfodol. Mae'n ymwneud mewn gwirionedd ag edrych ar y ffyrdd y gallwn ni ddarparu bwyd mewn ffordd ddiogel a chynaliadwy ar ein cyfer ein hunain, a'r hyn y mae'n ei olygu i allforion bwyd hefyd. A dweud y gwir, mae'r twf sylweddol yn niwydiant bwyd a diod Cymru wedi bod yn llwyddiant ysgubol nad ydym ni'n sôn digon amdano, ac mae hwnnw'n llwyddiant gwirioneddol mewn sawl ardal o Gymru. Ac mae'n ychwanegu gwerth at hynny hefyd, felly nid dim ond gwerthu'r cynnyrch amrwd yr ydym ni. Rwy'n gwybod nad yw Alun Davies yn y Siambr heddiw, ond pan honnodd ef y byddwn ni'n cynyddu cynhyrchiant bwyd a diod y genedl a gwerth economaidd hynny, roedd llawer o bobl o'r farn na fyddem ni'n cyflawni'r gwahaniaeth yr oedd ef yn sôn amdano. Mewn gwirionedd, rydym ni wedi rhagori ar hynny. A'r pwynt hefyd ynglŷn â mynd ymhellach i fyny'r gadwyn ar gyfer gwerth economaidd a gweithgynhyrchu bwyd. Mae'r rhain yn parhau i fod yn bethau y mae angen i ni eu gwneud ac fe allwn ni eu gwneud nhw mewn ffordd wirioneddol gynaliadwy.
Rwy'n credu bod hon yn enghraifft wirioneddol dda o rywbeth nad oes angen i chi newid y gyfraith ar gyfer gwella canlyniadau. Mewn gwirionedd, dyma'r ffordd yr ydym ni'n cydbwyso ein cyfrifoldebau amgylcheddol ar gyfer cynhyrchu bwyd a diod o ansawdd uchel. Fe fydd hynny'n ein helpu ni i sicrhau diogeledd bwyd a deall o ble mae ein bwyd ni'n dod—y bwyd yr ydym ni'n ei allforio a'i fewnforio—mewn ffordd lle mae gwir grebwyll o ran sut beth yw cynaliadwyedd mewn system fwyd gyfan. Fe fydd hynny'n ymdrin hefyd â rhai o'r heriau yr wyf i'n credu byddwn ni'n eu hwynebu o ran rhai o'r sylwadau y mae Jenny Rathbone yn eu gwneud yn rheolaidd ynghylch angen deall effaith bwyd nad yw'n iach ar iechyd y cyhoedd a sut y byddwn ni'n ymdrin â bwyd a gafodd ei brosesu hefyd. Rwy'n credu bod hon yn ddadl gron y gallwn ni ei chael nad yw hi o reidrwydd yn gofyn am newid ar raddfa fawr yn y gyfraith ond sy'n gofyn am wahaniaeth o ran dulliau o weithredu a dulliau ynglŷn ag adnoddau a pholisi.
Brif Weinidog, buaswn i’n hoffi gwybod, plis, faint o flaenoriaeth bydd y Mesur diogelwch tomenni glo i’ch Llywodraeth. Pryd fydd pobl y Cymoedd yn gallu gweld y ddeddfwriaeth honno'n cael ei chyflwyno, plis? O ystyried hefyd y gwaith manwl sydd wedi cael ei wneud o sgrwtineiddio gan bwyllgor newid hinsawdd y Senedd ar Ffos-y-frân a llefydd opencast, a fyddech chi’n ystyried ehangu sgôp y Mesur hwnnw i gynnwys y llefydd hynny?
Pan wnaethoch chi gwrdd â Syr Keir Starmer ddoe, a wnaethoch chi ailadrodd wrtho fe eich cred y dylai cost clirio’r tomenni glo gael ei rhannu gyda San Steffan? Achos dydy'r gwirionedd sylfaenol hwnnw, yr achos moesol, heb newid dim. Felly, rwy'n cymryd bod eich safbwynt chi ar hwnna heb newid ychwaith.
Yn olaf, Brif Weinidog, mae eich datganiad yn sôn am Fil egwyddorion amgylcheddol a bioamrywiaeth. Rwyf wir yn croesawu hynny. A fyddech chi'n gallu cadarnhau y bydd hwnna yn ateb galw'r RSPB ac eraill i wella bioamrywiaeth erbyn 2030 ac iddo fe fod mewn sefyllfa iach a gwydn erbyn 2050? Os gallech chi roi diweddariad i ni ar hynny. Diolch yn fawr iawn.
First Minister, I would like to know how much of a priority the coal tip safety Bill will be for your Government. When will the people of the Valleys be able to see the legislation introduced on that subject? In light of the detailed work that has been undertaken by the climate change committee in the Senedd on Ffos-y-fran and opencast sites, would you consider expanding the scope of that Bill to include those sites?
When you met Sir Keir Starmer yesterday, did you repeat to him your belief that the cost of clearing these coal tips should be shared with Westminster? Because the fundamental truth, the ethical case, has not changed. I presume, therefore, that your position on that has not changed either.
Finally, First Minister, your statement talks about a Bill on environmental principles and biodiversity. Could you confirm that that will meet the calls of the RSPB and others to improve biodiversity by 2030 and for it to be in a robust state by 2050? If you could give us an update on that. Thank you very much.
On the last question first, we do expect to be able to meet the call of a range of actors in the wider nature advocacy field on seeing significant improvement by 2030 and further improvement beyond. So, I think people can be positive about not just a statement, but when the detail of the Bill comes out as well. I think that, and your reference to the disused tips (mines and quarries) Bill, is part of the significant disagreement I have with the leader of Plaid Cymru that this is somehow an unambitious programme. These two pieces of legislation on their own will make a major difference across the country—a major positive change in helping us to have a better way to manage the environment and to understand how we can make disused quarries and tips safe. Because there are too many people who live in the shadow of them. We have a disproportionate number of those in Wales, because of our industrial past. That's in north, south and west Wales. So, it's not just an issue concentrated in one part of the country.
I'm genuinely pleased that we are going to bring forward that Bill. It should be introduced before the end of the calendar year. That's our plan. I think that you'll be positive about the Bill when you see it, albeit there is a choice about not including opencast within it. That would significantly expand the legislative reach, and I think we need a different piece of legislation to consider the future management and restoration of opencast. This is about addressing disused quarries and mines, which is a significant undertaking in itself, and that's what we are committed to doing. On your point around future support for how to go about this work, I've already had conversations with both the Secretary of State for Wales and the Prime Minister around the fact that this is a priority for this Government. I expect us to make further bids into future funding.
One of the more disappointing parts of the recent past is that the now former Secretary of State for Wales at one point agreed to support a bid for funding to come to Wales—and it was actually, in UK spending terms, not a huge amount of money. He then reneged on that commitment and refused to make and support a bid for that resource to come. I think we can be confident that there will be a real and significant change with the new partnership that we have. Far from being disappointed with the partners we now have, I think there is real room for optimism and positivity. So, I look forward to being able to deliver on that.
Ar y cwestiwn olaf yn gyntaf, rydym ni'n disgwyl gallu ateb galwad ystod o weithredwyr ym maes eiriolaeth natur yn fwy eang gyda golwg ar welliant sylweddol erbyn 2030 a gwelliant pellach y tu hwnt i hynny. Felly, rwy'n credu y gall pobl fod yn gadarnhaol nid yn unig o ran cael datganiad, ond pan gyhoeddir manylion y Bil hefyd. Rwy'n credu bod hynny, a'ch cyfeiriad chi at y Bil Mwyngloddiau a Chwareli (Tomenni Nas Defnyddir), yn rhan o'r anghytundeb sylweddol sydd gennyf i gydag arweinydd Plaid Cymru ynglŷn â bod hon yn rhaglen nad yw hi'n uchelgeisiol rywsut. Fe fydd y ddau ddarn yma o ddeddfwriaeth ar eu pennau eu hunain yn gwneud gwahaniaeth mawr ar draws y wlad—newid cadarnhaol mawr wrth ein helpu ni i fod â ffordd amgen o reoli'r amgylchedd a deall sut y gallwn ni wneud chwareli a thomenni nas defnyddir yn ddiogel. Am fod gormod o bobl yn byw eu cysgod nhw. Mae gennym ni niferoedd anghymesur o'r rhain yng Nghymru, oherwydd ein gorffennol diwydiannol. Mae hynny'n wir yn y gogledd, de a'r gorllewin. Felly, nid mater sy'n canoli ar un rhan o'r wlad yn unig mohono.
Rwy'n wirioneddol falch y byddwn ni'n cyflwyno'r Bil hwnnw. Fe ddylid ei gyflwyno cyn diwedd y flwyddyn eleni. Dyna yw ein cynllun ni. Rwy'n credu y byddwch chi'n croesawu'r Bil pan fyddwch chi'n ei weld, er bod dewis ynghylch peidio â chynnwys glo brig ynddo. Fe fyddai hynny'n ehangu'r cyrhaeddiad deddfwriaethol yn sylweddol, ac rwy'n credu bod angen darn gwahanol o ddeddfwriaeth arnom ni i ystyried rheoli ac adfer glofeydd brig yn y dyfodol. Ystyr hyn yw mynd i'r afael â chwareli a mwyngloddiau nas defnyddir, sy'n ymgymeriad sylweddol ynddo'i hunan, a dyna'r hyn yr ydym ni wedi ymrwymo i'w wneud. O ran eich pwynt ynghylch cefnogaeth i'r dyfodol ar gyfer sut i gyflawni'r gwaith hwn, rwyf i wedi cynnal trafodaethau eisoes gydag Ysgrifennydd Gwladol Cymru a'r Prif Weinidog ynghylch y ffaith fod honno'n flaenoriaeth i'r Llywodraeth hon. Rwy'n disgwyl y byddwn ni'n gwneud ceisiadau pellach am gyllid yn y dyfodol.
Un o'r pethau mwy siomedig yn y gorffennol diweddar yw bod cyn-Ysgrifennydd Gwladol Cymru erbyn hyn wedi cytuno i gefnogi cais am gyllid i ddod i Gymru—ac mewn gwirionedd, yn nhermau gwariant y DU, nid oedd hwnnw'n swm enfawr o arian. Ac yna fe wrthododd yr ymrwymiad hwnnw ac fe wrthododd wneud a chefnogi cais i'r adnodd hwnnw ddod yma. Rwy'n credu y gallwn ni fod yn hyderus y bydd newid gwirioneddol a sylweddol gyda'r bartneriaeth newydd sydd gennym ni. Ymhell o gael ein siomi gyda'r partneriaid sydd gennym ni nawr, rwy'n credu bod achos gwirioneddol i optimistiaeth a bod yn gadarnhaol. Felly, rwy'n edrych ymlaen at allu cyflawni hynny.
I'd just like to briefly touch on the Health and Social Care (Wales) Bill. Firstly, I'm proud to be in a Wales that is looking to eliminate the profit from care. And I do urge everybody, particularly if there are s