Y Cyfarfod Llawn
Plenary
09/07/2024Cynnwys
Contents
Yn y fersiwn ddwyieithog, mae’r golofn chwith yn cynnwys yr iaith a lefarwyd yn y cyfarfod. Mae’r golofn dde yn cynnwys cyfieithiad o’r areithiau hynny.
In the bilingual version, the left-hand column includes the language used during the meeting. The right-hand column includes a translation of those speeches.
Cyfarfu'r Senedd yn y Siambr a thrwy gynhadledd fideo am 13:30 gyda'r Llywydd (Elin Jones) yn y Gadair.
The Senedd met in the Chamber and by video-conference at 13:30 with the Llywydd (Elin Jones) in the Chair.
Prynhawn da a chroeso, bawb, i'r Cyfarfod Llawn. Yr eitem gyntaf ar ein hagenda ni y prynhawn yma fydd y cwestiynau i'r Prif Weinidog, ac mae'r cwestiwn cyntaf gan Mike Hedges.
Good afternoon and welcome to this Plenary session. The first item on our agenda this afternoon is questions to the First Minister, and the first question is from Mike Hedges.
1. A wnaiff y Prif Weinidog ddatganiad am fformiwla Barnett a sut y mae'n gymwys i Gymru? OQ61413
1. Will the First Minister make a statement on the Barnett formula and how it applies to Wales? OQ61413
Thank you. The Welsh Government has secured important reforms to the Barnett formula in recent years to put its funding on a more sustainable footing. However, the formula remains flawed as a long-term mechanism for allocating funding across the devolved Governments within the UK.
Diolch. Mae Llywodraeth Cymru wedi sicrhau diwygiadau pwysig i fformiwla Barnett yn ystod y blynyddoedd diwethaf i roi ei chyllid ar sail fwy cynaliadwy. Fodd bynnag, mae'r fformiwla yn parhau i fod yn ddiffygiol fel mecanwaith hirdymor ar gyfer dyrannu cyllid ar draws y Llywodraethau datganoledig yn y DU.
Diolch. A few years ago, I spent several exchanges explaining to Richard Wyn Jones that there was an element of need in the formula. And we have never given Carwyn Jones enough credit for negotiating the Barnett floor. There’s consensus that it needs changing, but to what? There are two changes that would make Wales substantially worse off, which are population share, or our tax take less our share of the Westminster expenditure. We’ve had piecemeal and asymmetric devolution, which needs addressing. Will the First Minister, as a matter of urgency, contact the Prime Minister and ask for an independent review of Welsh funding via the Barnett formula, creating a new formula?
Diolch. Ychydig flynyddoedd yn ôl, treuliais sawl trafodaeth yn egluro wrth Richard Wyn Jones bod elfen o angen yn y fformiwla. A dydyn ni erioed wedi rhoi digon o glod i Carwyn Jones am negodi llawr Barnett. Ceir consensws bod angen ei newid, ond i beth? Ceir dau newid a fyddai'n gwneud Cymru'n llawer iawn gwaeth ei byd, sef cyfran o'r boblogaeth, neu ein henillion treth llai ein cyfran o wariant San Steffan. Rydym ni wedi cael datganoli tameidiog ac anghymesur, y mae angen mynd i'r afael ag ef. A wnaiff y Prif Weinidog, fel mater o frys, gysylltu â Phrif Weinidog y DU a gofyn am adolygiad annibynnol o gyllid Cymru drwy fformiwla Barnett, gan greu fformiwla newydd?
Thank you for the question. As well as Carwyn Jones, the First Minister, it’s also fair to reflect, as he's in the Chamber, that the then Finance Minister had a hand to play in those direct negotiations to introduce an additional needs-based element in the funding formula, and that work that Mark Drakeford undertook does mean that we’re in a much better place than at the start of devolution on the formula. But we recognise that it’s not a long-term answer. That’s why the manifesto commitments to update the fiscal framework are welcome, and there is more work for us to do. Until we do get to a better long-term formula, in line with the proposals in 'Reforming our Union', actually having fairness on Barnett really does matter. We’ve been used in the last four or five years to having regular attempts to get around Barnett as well. And I think, now that there is more significant devolution in England as well, with metro mayors, it will help us to make the case that, actually, funding for the nations of the UK, and for the regions of England, really does matter. And the Prime Minister made a pledge in his first press conference about power and decision making needing to come out from Westminster. That’s good news for us, good news for the rest of the UK, and, I believe, it will set us on a path to a fairer long-term funding formula.
Diolch am y cwestiwn. Yn ogystal â Carwyn Jones, y Prif Weinidog, mae hefyd yn deg myfyrio, gan ei fod yn y Siambr, y bu gan y Gweinidog Cyllid ar y pryd ran i'w chwarae yn y trafodaethau uniongyrchol hynny i gyflwyno elfen seiliedig ar anghenion ychwanegol yn y fformiwla ariannu, a bod y gwaith a wnaeth Mark Drakeford yn golygu ein bod ni mewn sefyllfa lawer gwell nag ar ddechrau datganoli o ran y fformiwla. Ond rydym ni'n cydnabod nad yw'n ateb hirdymor. Dyna pam mae'r ymrwymiadau'r maniffesto i ddiweddaru'r fframwaith cyllidol i'w croesawu, ac mae mwy o waith i ni ei wneud. Tan y byddwn ni'n sicrhau gwell fformiwla hirdymor, yn unol â'r cynigion yn 'Diwygio ein Hundeb', mae cael tegwch ar Barnett wir yn bwysig. Rydym ni wedi arfer yn ystod y pedair neu bum mlynedd diwethaf â chael ymdrechion rheolaidd osgoi Barnett hefyd. Ac rwy'n credu, nawr bod mwy o ddatganoli sylweddol yn Lloegr hefyd, gyda meiri metro, y bydd yn ein helpu i wneud y ddadl bod cyllid ar gyfer cenhedloedd y DU, mewn gwirionedd, ac ar gyfer rhanbarthau Lloegr, wir yn bwysig. Ac fe wnaeth Prif Weinidog y DU addewid yn ei gynhadledd gyntaf i'r wasg am y ffaith bod angen i rym a chyfrifoldeb am wneud penderfyniadau ddod allan o San Steffan. Mae hynny'n newyddion da i ni, yn newyddion da i weddill y DU, ac, rwy'n credu, bydd yn ein rhoi ar drywydd i fformiwla ariannu hirdymor decach.
First Minister, I’ve made my position very clear over many years when it comes to the Barnett formula. I believe it is outdated and that a fairer, needs-based funding model is needed here in Wales. Now, as you know, there are several different models used across Europe, including the models of fiscal federalism in Germany, fiscal equalisation mechanisms in France, and so forth. First Minister, can you tell us what the Welsh Government’s position is on the models used in other European countries, and can you also tell us what sort of model of funding you believe works in both Wales and the UK’s best interests?
Prif Weinidog, rwyf i wedi gwneud fy safbwynt yn eglur iawn dros nifer o flynyddoedd o ran fformiwla Barnett. Rwy'n credu ei fod wedi dyddio a bod angen model ariannu tecach, sy'n seiliedig ar anghenion yma yng Nghymru. Nawr, fel y gwyddoch chi, mae sawl gwahanol fodel yn cael ei ddefnyddio ledled Ewrop, gan gynnwys modelau ffederaliaeth ariannol yn yr Almaen, mecanweithiau cydraddoli cyllidol yn Ffrainc, ac ati. Prif Weinidog, a allwch chi ddweud wrthym ni beth yw safbwynt Llywodraeth Cymru ar y modelau a ddefnyddir mewn gwledydd Ewropeaidd eraill, ac a allwch chi ddweud wrthym ni hefyd pa fath o fodel ariannu rydych chi'n ei gredu sy'n gweithio er budd pennaf Cymru a'r DU?
Well, we’ve set out the Welsh Government’s proposals in 'Reforming our Union', to look for a principles-based approach to UK funding and fiscal frameworks. It’s a real positive. There’s a recognition that the current fiscal framework for Wales is out of date. And that’s really important on a whole range of areas, about the flexibility we have about managing our money. We saw this during the pandemic, when, actually, because we’d been more efficient about the way we’d spent money and used it, we were actually then treated as another department of the UK Government, where, actually, they had massive underspends in what they were doing. That meant that, on money that Wales should have been able to roll over in an entirely normal way, a decision was made by the Treasury not to allow that. The wider flexibilities we need in updating the fiscal framework will make a real difference whilst we move towards the set of proposals we set out in 'Reforming our Union'.
Wel, rydym ni wedi cyflwyno cynigion Llywodraeth Cymru yn 'Diwygio ein Hundeb', i chwilio am ddull seiliedig ar egwyddorion o ymdrin â fframweithiau cyllid a chyllidol y DU. Mae'n beth wirioneddol gadarnhaol. Ceir cydnabyddiaeth bod y fframwaith cyllidol presennol ar gyfer Cymru wedi dyddio. Ac mae hynny'n bwysig iawn mewn amrywiaeth eang o feysydd, o ran yr hyblygrwydd sydd gennym ni ynghylch rheoli ein harian. Gwelsom hyn yn ystod y pandemig, pan, mewn gwirionedd, oherwydd ein bod ni wedi bod yn fwy effeithlon o ran y ffordd yr oeddem ni wedi gwario arian a'i ddefnyddio, gawsom ein trin wedyn, mewn gwirionedd, fel adran arall o Lywodraeth y DU, lle, mewn gwirionedd, roedd ganddyn nhw danwariant enfawr yn yr hyn yr oedden nhw'n ei wneud. Roedd hynny'n golygu, o ran arian y dylai Cymru fod wedi gallu ei drosglwyddo mewn ffordd gwbl arferol, y gwnaed penderfyniad gan y Trysorlys i beidio â chaniatáu hynny. Bydd yr hyblygrwydd ehangach sydd ei angen arnom ni wrth ddiweddaru'r fframwaith cyllidol yn gwneud gwahaniaeth gwirioneddol wrth i ni symud tuag at y gyfres o gynigion a gyflwynwyd gennym ni yn 'Diwygio ein Hundeb'.
Mae cwestiwn 2 [OQ61405] wedi'i dynnu'n ôl. Cwestiwn 3, Vikki Howells.
Question 2 [OQ61405] has been withdrawn. Question 3, Vikki Howells.
3. Sut mae Llywodraeth Cymru yn cefnogi Eisteddfod Genedlaethol 2024? OQ61408
3. How is the Welsh Government supporting the 2024 National Eisteddfod? OQ61408
Diolch am y cwestiwn. Rwy'n falch bod cydweithio rhyngom ni â'r Eisteddfod Genedlaethol yn gryfach nag y bu erioed. Trwy gydweithio, rŷn ni'n sicrhau bod pawb, o bob cefndir, yn cael profi ein diwylliant a'r Gymraeg. Dwi'n edrych ymlaen yn fawr at fynychu'r Eisteddfod fel Prif Weinidog am y tro cyntaf.
Thank you very much for the question. I am proud that the collaboration between us and the Eisteddfod is stronger than ever. By working together, we ensure that everyone, from all backgrounds, can experience our culture and the Welsh language, and I look forward to attending for the first time as First Minister.
Diolch, First Minister. On 3 August, the National Eisteddfod comes to Pontypridd—the first time it’s been held in south Wales since 2010. With the proclamation having taken place in Aberdare in my constituency last year, and with a programme of events being held throughout the local authority area, this is truly a celebration for all of Rhondda Cynon Taf. I am keen that we maximise the long-term cultural, educational and economic benefits from this. So, First Minister how is the Welsh Government working with partners to ensure a lasting legacy from the Eisteddfod for the local community?
Diolch, Prif Weinidog. Ar 3 Awst, mae'r Eisteddfod Genedlaethol yn dod i Bontypridd—y tro cyntaf iddi gael ei chynnal yn y de ers 2010. Ar ôl i'r cyhoeddiad gael ei wneud yn Aberdâr yn fy etholaeth i y llynedd, a chyda rhaglen o ddigwyddiadau'n cael eu cynnal ledled ardal gyfan yr awdurdod lleol, mae hwn wir yn ddathliad i Rondda Cynon Taf gyfan. Rwy'n awyddus ein bod yn manteisio i'r eithaf ar y manteision diwylliannol, addysgol ac economaidd hirdymor o hyn. Felly, Prif Weinidog, sut mae Llywodraeth Cymru yn gweithio gyda phartneriaid i sicrhau etifeddiaeth sy'n para i'r gymuned leol yn sgil yr Eisteddfod?
It's a really good question, and I'm pleased that you've reminded everyone that the proclamation took place in Aberdare. The physical event may be taking place in the Counsel General’s constituency, but it really is an event for the whole of RCT. The estimated economic benefit is over £22 million to the local area. But, it’s more than just a sense of pride; it’s actually a two-year relationship, from the proclamation through and beyond, and I hope that it will leave a real lasting legacy and positivity. It is about remembering that the Eisteddfod and the language and the culture belong to all of us, and it’s how we access it with the Welsh language ability we have. I think the venue, actually—making it genuinely accessible through Ynysangharad park—is a really good step forward as well. I know some people like to go to a big tent further afield from a population centre, but having a mix in how the Eisteddfod works I think helps to make it accessible, from one Eisteddfod to another. We are deliberately investing money to make sure that people who come from lower income backgrounds can access the Eisteddfod as well. We’ve supported that with £350,000 this year—a genuine statement about the language and the culture belonging to all of us, regardless of our ability in the Welsh language. I look forward to visiting and to enjoying the Eisteddfod myself and to having the opportunity to showcase my skills as a continuing adult Welsh learner.
Mae'n gwestiwn da iawn, ac rwy'n falch eich bod wedi atgoffa pawb bod y cyhoeddiad wedi cael ei wneud yn Aberdâr. Efallai fod y digwyddiad ffisegol yn digwydd yn etholaeth y Cwnsler Cyffredinol, ond mae wir yn ddigwyddiad i RhCT gyfan. Mae'r budd economaidd a amcangyfrifir dros £22 miliwn i'r ardal leol. Ond, mae'n fwy nag ymdeimlad o falchder yn unig; mae'n berthynas dwy flynedd mewn gwirionedd, o'r cyhoeddiad drwodd a thu hwnt, ac rwy'n gobeithio y bydd yn gadael etifeddiaeth a phositifrwydd sydd wir yn para. Mae'n ymwneud â chofio bod yr Eisteddfod a'r iaith a'r diwylliant yn perthyn i bob un ohonom ni, a sut rydym ni'n cael mynediad atyn nhw gyda'r gallu iaith Gymraeg sydd gennym ni. Rwy'n credu bod y lleoliad, mewn gwirionedd—ei wneud yn wirioneddol hygyrch trwy barc Ynysangharad—yn gam da iawn ymlaen hefyd. Rwy'n gwybod bod rhai pobl yn hoffi mynd i babell fawr ymhellach i ffwrdd o ganolfan boblogaeth, ond mae cael cymysgedd o ran sut mae'r Eisteddfod yn gweithio rwy'n credu yn helpu i'w gwneud yn hygyrch, o un Eisteddfod i'r llall. Rydym ni'n buddsoddi arian yn fwriadol i wneud yn siŵr bod pobl sy'n dod o gefndiroedd incwm is yn gallu cael mynediad at yr Eisteddfod hefyd. Rydym ni wedi cynorthwyo hynny gyda £350,000 eleni—datganiad gwirioneddol o'r ffaith fod yr iaith a'r diwylliant yn perthyn i bob un ohonom ni, waeth beth yw ein gallu yn y Gymraeg. Edrychaf ymlaen at ymweld â'r Eisteddfod a'i mwynhau fy hun ac at gael y cyfle i arddangos fy sgiliau fel oedolyn sy'n ddysgwr Cymraeg parhaus.
First Minister, the National Eisteddfod is an extremely important event for an area to hold, and I’m delighted that it’s being held in my home town of Pontypridd this year, the home of the Welsh national anthem. Not only will it bring tourism to the town, but it will provide significant economic benefit and showcase what the area has to offer. However, as you will be aware, Pontypridd has for some time experienced high levels of alcohol and drug-related anti-social behaviour. RCT council are currently consulting on renewing its public spaces protection order that has been in place since 2018 and covers the town centre, Ynysangharad war memorial park, and the railway and bus stations. The National Eisteddfod is likely to attract hundreds of thousands of visitors to Pontypridd over the nine days it is held. With this in mind, I’m keen to know what the Welsh Government is doing to support local police and the council in helping ensure that anti-social behaviour is kept to a minimum. Thank you.
Prif Weinidog, mae'r Eisteddfod Genedlaethol yn ddigwyddiad hynod bwysig i ardal ei chynnal, ac rwyf i wrth fy modd ei bod yn cael ei chynnal yn fy nhref enedigol, Pontypridd eleni, sef cartref anthem genedlaethol Cymru. Nid yn unig y bydd yn dod â thwristiaeth i'r dref, ond bydd yn sicrhau budd economaidd sylweddol ac yn arddangos yr hyn sydd gan yr ardal i'w gynnig. Fodd bynnag, fel y byddwch yn gwybod, mae Pontypridd wedi dioddef lefelau uchel o ymddygiad gwrthgymdeithasol yn gysylltiedig ag alcohol a chyffuriau ers cryn amser. Mae cyngor RhCT wrthi'n ymgynghori ar adnewyddu ei orchymyn diogelu mannau cyhoeddus sydd wedi bod ar waith ers 2018 ac sy'n cynnwys canol y dref, parc coffa Ynysangharad, a'r gorsafoedd rheilffordd a bysiau. Mae'r Eisteddfod Genedlaethol yn debygol o ddenu cannoedd o filoedd o ymwelwyr i Bontypridd dros y naw diwrnod y mae'n cael ei chynnal. Gyda hyn mewn golwg, rwy'n awyddus i wybod beth mae Llywodraeth Cymru yn ei wneud i gynorthwyo'r heddlu lleol a'r cyngor i helpu i sicrhau bod cyn lleied â phosibl o ymddygiad gwrthgymdeithasol. Diolch.
I think it's important to reflect that, whenever and wherever the Eisteddfod is held, there is a really strong partnership between the Eisteddfod itself, the local authority that hosts it and, indeed, the Welsh Government and other partner organisations, including of course the police. So, I’m very proud of the fact that we provide £1 million of core funding and the additional sums that I referred to in response to Vikki Howells to make it genuinely accessible to people from all backgrounds. So, there will be conversations with the police, with the local authority and with the Government about how we manage the Eisteddfod, in an environment that is generally a family-friendly event, where families can and will attend and deliberately make the effort to go. But, actually, the incidental traffic from people in and around Pontypridd—. I am genuinely looking forward to going to the Eisteddfod, to seeing people access the Eisteddfod, some of them for the first time, and enjoying it in a safe and friendly environment. That is what I have always found whenever I’ve attended the Eisteddfod, both in my current time as a Senedd Member and also when I was genuinely a young man and the president of NUS Wales, going to the Eisteddfod and feeling a genuine welcome on the maes and trying out the bits of Welsh, which I hope I have more of in the last 20-odd years.
Rwy'n credu ei bod hi'n bwysig myfyrio, pryd bynnag a ble bynnag y cynhelir yr Eisteddfod, bod partneriaeth gref iawn rhwng yr Eisteddfod ei hun, yr awdurdod lleol sy'n ei chynnal ac, yn wir, Llywodraeth Cymru a sefydliadau partner eraill, gan gynnwys yr heddlu wrth gwrs. Felly, rwy'n falch iawn o'r ffaith ein bod ni'n darparu £1 filiwn o gyllid craidd a'r symiau ychwanegol y cyfeiriais atyn nhw mewn ymateb i Vikki Howells i'w gwneud yn wirioneddol hygyrch i bobl o bob cefndir. Felly, bydd sgyrsiau gyda'r heddlu, gyda'r awdurdod lleol a chyda'r Llywodraeth ynglŷn â sut rydym ni'n rheoli'r Eisteddfod, mewn amgylchedd sy'n gyffredinol yn ddigwyddiad sy'n addas i'r teulu, lle gall ac y bydd teuluoedd yn mynychu ac yn gwneud yr ymdrech i fynd yn fwriadol. Ond, mewn gwirionedd, y traffig achlysurol gan bobl ym Mhontypridd a'r cyffiniau—. Rwyf i wir yn edrych ymlaen at fynd i'r Eisteddfod, at weld pobl yn cael mynediad at yr Eisteddfod, rhai ohonyn nhw am y tro cyntaf, a'i mwynhau mewn amgylchedd diogel a chyfeillgar. Dyna'r wyf i wedi ei ganfod erioed pan wyf i wedi bod i'r Eisteddfod, yn fy nghyfnod presennol fel Aelod o'r Senedd a hefyd pan oeddwn i wir yn ŵr ifanc ac yn llywydd UCM Cymru, yn mynd i'r Eisteddfod ac yn teimlo croeso gwirioneddol ar y maes ac yn rhoi cynnig ar y darnau o Gymraeg, yr wyf i'n gobeithio bod gen i fwy ohonyn nhw yn ystod tua'r 20 mlynedd diwethaf.
Rydyn ni'n lwcus iawn heddiw gan fod gennym ni senedd Ysgol Gynradd Gymraeg Evan James efo ni, sef yr ysgol Gymraeg agosaf at faes yr Eisteddfod. Dwi’n gwybod eu bod nhw wedi bod wrthi yn paratoi bunting, baneri, ac yn edrych ymlaen yn arw at gael yr Eisteddfod yn eu tref nhw. Felly, dwi eisiau dilyn ymlaen o bwynt Vikki Howells—mae’r gwaddol yn sicr i’w deimlo. Mae’r ffaith bod gyda ni gymaint o ddigwyddiadau Cymraeg yn mynd ymlaen wedi bod yn ffantastig. I rywun sydd fel arfer yn trio mynd i bopeth Cymraeg, mae wedi bod yn amhosibl mynd i bopeth, sydd yn beth prin iawn mewn ardal fel Pontypridd. Ond, y gofid ydy bod y bwrlwm yma yn mynd i ddod i ben. Mae yna nifer o ffynonellau ariannol, er enghraifft, wedi mynd i mewn i greu’r digwyddiadau yma. Felly, gaf i ofyn, fel rhan o’r strategaeth 'Cymraeg 2050', sut ydyn ni am sicrhau’r gwaddol pendant hwnnw, y twf sydd ei angen hefyd o ran addysg Gymraeg yn yr ardal, fel ein bod ni felly yn gallu cael yr holl waddol yma rydyn ni i gyd eisiau? Dwi yn meddwl bod angen arian a strategaeth; dydy hynny ddim yn mynd i ddigwydd heb gefnogaeth y Llywodraeth, dwi’n ofni.
We’re very fortunate today as we have the youth parliament of Ysgol Gynradd Gymraeg Evan James with us, which is the closest Welsh school to the Eisteddfod field. I know that they've been preparing bunting, banners, and are hugely excited to have the Eisteddfod in their town. So, I want to follow on from Vikki Howells's point—the legacy certainly can be felt. The fact that we have so many Welsh language events taking place has been fantastic. For someone who usually tries to attend all Welsh language events, it's been impossible to do so, which is very rare in an area such as Pontypridd. But, the concern is that this activity will come to an end. There are a number of funding sources that have been invested in creating these events. So, can I ask, as part of the 'Cymraeg 2050' strategy, how will we ensure that legacy, and the growth that we need in terms of Welsh-medium education, so that we can then get this legacy that we’re all seeking? I do think we need funding and a strategy, as that's not going to happen without Government support, I fear.
When it comes to how we want to continue to grow the language amongst young people, particularly those at school—and it's great to see a host school in the gallery with us today—I will be making a legislative statement confirming our proposals for the future of Welsh medium-education and improvement. But it's more than that; it's actually about how have a cultural and an economic future for the language, for young people to be able to use the language in their everyday life, including through music and socialising, as well as the economic future. So, there's a range of different interventions that go around this, in addition to what we're looking to do within our schools, in both Welsh-medium education and, of course, improving the teaching and learning of Welsh in the English stream as well.
In all of that, we need the staff to do the job, and we need to generate the spirit of enthusiasm and inclusivity around the language as well, so that, whatever your Welsh-medium ability, you feel positive about using that, and that is part of how we'll grow the language. And that is a really important lesson for adult learners, like me, in that you aren't going to have someone judging you for getting some parts of it not perfectly right, but are actually to be welcomed and encouraged to do more and to use more. And I hope to show that not just in the Eisteddfod week, but through various parts of my time as First Minister.
O ran sut rydym ni eisiau parhau i dyfu'r iaith ymhlith pobl ifanc, yn enwedig y rhai yn yr ysgol—ac mae'n wych gweld ysgol leol yn yr oriel gyda ni heddiw—byddaf yn gwneud datganiad deddfwriaethol yn cadarnhau ein cynigion ar gyfer dyfodol a gwelliant addysg cyfrwng Cymraeg. Ond mae'n fwy na hynny; mae'n ymwneud mewn gwirionedd â sut mae dyfodol diwylliannol ac economaidd i'r iaith, i bobl ifanc allu defnyddio'r iaith yn eu bywyd bob dydd, gan gynnwys trwy gerddoriaeth a chymdeithasu, yn ogystal â'r dyfodol economaidd. Felly, ceir amrywiaeth o wahanol ymyriadau sy'n mynd o gwmpas hyn, yn ogystal â'r hyn yr ydym ni'n bwriadu ei wneud yn ein hysgolion, mewn addysg cyfrwng Cymraeg ac, wrth gwrs, gwella addysgu a dysgu'r Gymraeg yn y ffrwd Saesneg hefyd.
Yn hynny i gyd, mae angen y staff arnom ni i wneud y gwaith, ac mae angen i ni gynhyrchu ysbryd o frwdfrydedd a chynwysoldeb o amgylch yr iaith hefyd, fel eich bod chi, beth bynnag yw eich gallu cyfrwng Cymraeg, yn teimlo'n gadarnhaol ynghylch defnyddio hwnnw, ac mae hynny'n rhan o sut y byddwn ni'n tyfu'r iaith. Ac mae honno'n wers bwysig iawn i ddysgwyr sy'n oedolion, fel fi, o'r safbwynt nad ydych chi'n mynd i gael rhywun yn eich beirniadu am gael rhai rhannau ohono ddim yn berffaith gywir, ond eu bod nhw i'w croesawu a'u hannog mewn gwirionedd i wneud mwy ac i ddefnyddio mwy. Ac rwy'n gobeithio dangos hynny nid yn unig yn ystod wythnos yr Eisteddfod, ond drwy wahanol rannau o'm hamser fel Prif Weinidog.
Cwestiynau nawr gan arweinwyr y pleidiau. Arweinydd y Ceidwadwyr yn gyntaf, Andrew R.T. Davies.
Questions now from the party leaders. The leader of the Conservatives first, Andrew R.T. Davies.
Thank you, Presiding Officer. First Minister, yesterday you hosted the new UK Prime Minister. He talked of the Tata plant—[Interruption.] I thought I'd get you a cheer, at least, once in this Chamber, First Minister. [Laughter.] You can thank me later. The new UK Prime Minister came to the Senedd yesterday. Obviously, on everyone's mind is the Tata Steel situation in Port Talbot, which is of pressing time constraints now that Tata have shut the one blast furnace, blast furnace 5, and, obviously, there's the timeline to blast furnace 4 in September. Can you enlighten the Chamber today as to whether the new UK Government has presented a new plan to Tata Steel to secure the longevity of blast furnace 4 so it can stay open as long as possible? And, if that plan has been submitted, what timeline have Tata Steel indicated they are working to to assess it and, ultimately, give you an answer on it?
Diolch, Llywydd. Prif Weinidog, ddoe, fe wnaethoch chi groesawu Prif Weinidog newydd y DU. Siaradodd am ffatri Tata—[Torri ar draws.] Roeddwn i'n meddwl y byddwn i'n cael bloedd i chi, o leiaf, unwaith yn y Siambr hon, Prif Weinidog. [Chwerthin.] Fe gewch i ddiolch i mi nes ymlaen. Daeth Prif Weinidog newydd y DU i'r Senedd ddoe. Yn amlwg, mae sefyllfa Tata Steel ym Mhort Talbot ar feddyliau pawb, sy'n destun cyfyngiadau amser dybryd nawr bod Tata wedi cau un ffwrnais chwyth, ffwrnais chwyth 5, ac, yn amlwg, ceir y llinell amser ar gyfer ffwrnais chwyth 4 ym mis Medi. A allwch chi oleuo'r Siambr heddiw ynghylch a yw Llywodraeth newydd y DU wedi cyflwyno cynllun newydd i Tata Steel i sicrhau goroesiad ffwrnais chwyth 4 fel y gall aros ar agor cyhyd â phosibl? Ac, os yw'r cynllun hwnnw wedi cael ei gyflwyno, pa linell amser y mae Tata Steel wedi nodi y maen nhw'n gweithio'n unol â hi i'w asesu ac, yn y pen draw, rhoi ateb i chi yn ei gylch?
Thank you for noting that the Prime Minister, just a few days into office, has come physically to Wales. That is a really positive statement. I didn't have the opportunity to meet the previous Prime Minister in Wales. I did see him briefly in Normandy. When people have been asked, of course, what they wanted at that election, I'm delighted the people of Wales chose to implement a blanket ban on Welsh Tory MPs, and we then have an opportunity to deliver on the manifesto on which 27 out of 32 Welsh MPs were elected. And Tata is a significant part of that. We are dealing, though, with a legacy of the previous deal offered by the Conservative Government, that Kemi Badenoch celebrated as being good news—that's essentially the plan that Tata are working too—with eye-watering job losses within it, and we are very much at the very end of the line on this.
And I do have to reflect yet again that, several years ago, when I was first appointed as the economy Minister at the time, Kwasi Kwarteng, as the business Secretary, attended a steel council in Cardiff, and there was a deal to be done that would have delivered significant co-investment and a different and a better future for steel at the time. It was the occupants of 10 and 11 Downing Street at the time who wouldn't sign up to that, and it's no surprise that Boris Johnson and Rishi Sunak have left us in no better a position now. We are, though, engaged in good-faith negotiations with the company. That is engagement from the Welsh Government, me and the economy Secretary, engaging directly with Jonathan Reynolds, as the new Secretary of State for Business and Trade, and conversations with the UK and the Mumbai leadership. Those negotiations are on the back of a manifesto that can now be delivered. The £0.5 billion that has not been spent, the £2.5 billion that is available to transform steel across the UK and those negotiations have a limited window over a period of weeks to succeed. We can't undertake those negotiations in public, and I don't think steelworkers or steel communities would expect that. What they do expect is that both Governments, here in Wales and across the UK, will fight for a better deal for steel and for steelworkers, and that is exactly what we are doing.
Diolch am nodi bod Prif Weinidog y DU, ar ôl ychydig ddyddiau yn unig yn ei swydd, wedi dod yn gorfforol i Gymru. Mae hwnnw'n ddatganiad wirioneddol gadarnhaol. Ni chefais gyfle i gyfarfod â Phrif Weinidog blaenorol y DU yng Nghymru. Fe'i gwelais am ychydig yn Normandi. Pan ofynnwyd i bobl, wrth gwrs, beth roedden nhw ei eisiau yn yr etholiad hwnnw, rwyf i wrth fy modd bod pobl Cymru wedi dewis cyflwyno gwaharddiad llwyr ar ASau Torïaidd yng Nghymru, ac yna mae gennym ni gyfle i gyflawni'r maniffesto yr etholwyd 27 allan o 32 o ASau Cymru ar ei sail. Ac mae Tata yn rhan sylweddol o hynny. Rydym ni'n ymdrin, fodd bynnag, ag etifeddiaeth y cytundeb blaenorol a gynigiwyd gan y Llywodraeth Geidwadol, a ddathlwyd gan Kemi Badenoch fel newyddion da—dyna'r cynllun y mae Tata yn gweithio ar ei sail i bob pwrpas—â cholledion swyddi aruthrol yn rhan ohono, ac rydym ni'n sicr wedi cyrraedd pen y llinell yn hyn o beth.
Ac mae'n rhaid i mi fyfyrio unwaith eto, sawl blwyddyn yn ôl, pan gefais fy mhenodi'n Weinidog yr economi am y tro cyntaf ar y pryd, daeth Kwasi Kwarteng, fel yr Ysgrifennydd busnes, i gyngor dur yng Nghaerdydd, ac roedd cytundeb i'w gyflawni a fyddai wedi sicrhau cyd-fuddsoddiad sylweddol a dyfodol gwahanol a gwell i ddur ar y pryd. Preswylwyr 10 ac 11 Downing Street ar y pryd nad oedd yn fodlon gwneud y cytundeb hwnnw, ac nid yw'n syndod bod Boris Johnson a Rishi Sunak wedi ein gadael mewn sefyllfa ddim gwell nawr. Fodd bynnag, rydym ni'n rhan o drafodaethau ewyllys da gyda'r cwmni. Ymgysylltiad gan Lywodraeth Cymru yw hynny, fi ac Ysgrifennydd yr economi, yn ymgysylltu'n uniongyrchol â Jonathan Reynolds, fel yr Ysgrifennydd Gwladol newydd dros Fusnes a Masnach, a sgyrsiau gydag arweinyddiaeth y DU a Mumbai. Mae'r trafodaethau hynny ar sail maniffesto y gellir ei gyflawni nawr. Y £0.5 biliwn sydd heb ei wario, y £2.5 biliwn sydd ar gael i drawsnewid dur ar draws y DU ac mae gan y trafodaethau hynny ffenestr gyfyngedig dros gyfnod o wythnosau i lwyddo. Ni allwn gynnal y trafodaethau hynny yn gyhoeddus, ac nid wyf i'n credu y byddai gweithwyr dur na chymunedau dur yn disgwyl hynny. Yr hyn y maen nhw'n ei ddisgwyl yw y bydd y ddwy lywodraeth, yma yng Nghymru ac ar draws y DU, yn brwydro am fargen well i ddur ac i weithwyr dur, a dyna'n union yr ydym ni'n ei wneud.
My question was relatively straightforward: has a plan been presented to the Tata board? Because we were told that you had an oven-ready plan to deliver once you assumed the office of UK Government Ministers and Secretaries of State being able to negotiate a new deal with Tata. That was what we were told. And I note, in your long answer, that you didn't indicate that any deal has been presented to Tata Steel. But what we do know is that, ultimately, the clock is very much ticking on this. So, are the discussions—[Interruption.] Are the discussions focused—[Interruption.] Are the discussions focused more on new investment for future projects, or are the discussions focused on extending the life of blast furnace 4? We understand that you can't go into the commercial sensitivities, but at least give some hope as to the direction of travel in the absence of the answers you have given that indicate that no plan has come forward yet.
Roedd fy nghwestiwn yn gymharol syml: a oes cynllun wedi cael ei gyflwyno i fwrdd Tata? Oherwydd dywedwyd wrthym ni fod gennych chi gynllun parod ar gyfer y ffwrn i'w gyflawni ar ôl i chi gymryd swyddi Gweinidogion ac Ysgrifenyddion Gwladol Llywodraeth y DU yn gallu sicrhau cytundeb newydd gyda Tata. Dyna'r hyn a ddywedwyd wrthym ni. Ac rwy'n sylwi, yn eich ateb maith, na wnaethoch chi nodi bod unrhyw gytundeb wedi cael ei gyflwyno i Tata Steel. Ond yr hyn yr ydym ni'n ei wybod, yn y pen draw, yw bod y cloc yn sicr yn tician yn hyn o beth. Felly, a yw'r trafodaethau—[Torri ar draws.] A yw'r trafodaethau yn canolbwyntio—[Torri ar draws.] A yw'r trafodaethau yn canolbwyntio mwy ar fuddsoddiad newydd ar gyfer prosiectau yn y dyfodol, neu a yw'r trafodaethau'n canolbwyntio ar ymestyn oes ffwrnais chwyth 4? Rydym ni'n deall na allwch chi drafod materion masnachol sensitif, ond rhowch rywfaint o obaith o leiaf ynghylch y trywydd yn absenoldeb yr atebion yr ydych chi wedi'u rhoi sy'n dangos nad oes unrhyw gynllun wedi'i gyflwyno eto.
I'm afraid that the second question just feeds into a real level of cynicism that people feel around politics. The phrase that the Member used, 'oven ready', was used by the Conservatives in 2019 about the Brexit deal, and we saw what happened there. I have never said that, Jeremy Miles has never said that, the Prime Minister has never said that, Jonny Reynolds never said that. What we have said is what we have consistently said: there is a different level of investment available from the now, current, UK Labour Government. There is a different level of ambition for the future of steel that is available with this UK Labour Government, with a significant mandate and an economic plan that will require more steel in our future, not less. Trying to claim that we had used a phrase that has never been used is—you could almost say that it's act of deliberate deception.
I think, when we get to the serious businesses of negotiations with the company, which is what I set out in my first answer, that is exactly what is taking place. We won't be bounced into the sort of language and the lack of fidelity to the facts that the Member seeks to urge on us. And, on this issue, the Conservatives need to recognise that they are completely without credibility. To now say that the clock is ticking and we're nearly at the end, when actually there have been years when a deal could and should have been done—a better deal was available to be done several years ago. That is the reality of this. You really do remind me of an arsonist with his matches angrily shouting at the fire brigade. We are now in the position of trying to rescue the damage and the dereliction from your 14 years across the UK. I will not take a single breath of lecturing from you or any other Conservative on our ambition and our commitment to the future of steel.
Mae gen i ofn mai'r cwbl y mae'r ail gwestiwn yn ei wneud yw cyfrannu at lefel wirioneddol o sinigiaeth y mae pobl yn ei deimlo ynghylch gwleidyddiaeth. Defnyddiwyd yr ymadrodd a ddefnyddiodd yr Aelod, 'parod ar gyfer y ffwrn', gan y Ceidwadwyr yn 2019 am y cytundeb Brexit, a gwelsom yr hyn a ddigwyddodd yn y fan honno. Nid wyf i erioed wedi dweud hynny, nid yw Jeremy Miles erioed wedi dweud hynny, nid yw Prif Weinidog y DU erioed wedi dweud hynny, nid yw Jonny Reynolds erioed wedi dweud hynny. Yr hyn yr ydym ni wedi ei ddweud yw'r hyn yr ydym ni wedi ei ddweud yn gyson: mae gwahanol lefel o fuddsoddiad ar gael gan Lywodraeth Lafur bresennol, erbyn hyn, y DU. Ceir gwahanol lefel o uchelgais ar gyfer dyfodol dur sydd ar gael gyda Llywodraeth Lafur y DU hon, â mandad sylweddol a chynllun economaidd a fydd angen mwy o ddur yn ein dyfodol, nid llai. Mae ceisio honni ein bod ni wedi defnyddio ymadrodd nad yw erioed wedi cael ei ddefnyddio yn—gallech chi bron â dweud ei bod yn weithred o ddichell fwriadol.
Rwy'n credu, pan gyrhaeddwn ni fusnesau difrifol trafodaethau gyda'r cwmni, sef yr hyn a amlinellais yn fy ateb cyntaf, dyna'n union sy'n digwydd. Ni fyddwn yn cael ein gorfodi i'r math o iaith a'r diffyg ffyddlondeb i'r ffeithiau y mae'r Aelod yn ceisio eu gorfodi arnom ni. Ac, ar y mater hwn, mae angen i'r Ceidwadwyr gydnabod eu bod nhw'n gwbl ddi-hygrededd. I ddweud nawr bod y cloc yn tician a'n bod ni bron wedi cyrraedd y terfyn, pan mewn gwirionedd y bu blynyddoedd pan allai ac y dylai cytundeb fod cael ei sicrhau—roedd gwell cytundeb ar gael i'w sicrhau sawl blwyddyn yn ôl. Dyna realiti hyn. Rydych chi wir yn fy atgoffa o losgwr gyda'i fatsys yn gweiddi'n ddig ar y frigâd dân. Rydym ni bellach yn y sefyllfa o geisio achub difrod ac esgeulustod eich 14 mlynedd ledled y DU. Ni wnaf i gymryd yr un anadl o bregeth gennych chi nac unrhyw Geidwadwr arall ar ein huchelgais a'n hymrwymiad i ddyfodol dur.
First Minister, you have accused me of being an arsonist; you have accused me of deliberately misleading. You are a First Minister who is standing there with a vote of no confidence around his neck. You are a First Minister who took £200,000 from a man with two criminal convictions. You are a man who, ultimately, has stood there week in, week out and been not able to answer the questions that we have put to you week in, week out about those donations. And I can see your health Minister chopsing away there from the frontbench—
Prif Weinidog, rydych chi wedi fy nghyhuddo o fod yn llosgwr; rydych chi wedi fy nghyhuddo o gamarwain yn fwriadol. Rydych chi'n Brif Weinidog sy'n sefyll yn y fan yna gyda phleidlais o ddiffyg hyder o amgylch ei wddf. Rydych chi'n Brif Weinidog a gymerodd £200,000 gan ddyn â dwy euogfarn droseddol. Rydych chi'n ddyn sydd, yn y pen draw, wedi sefyll yn y fan yna wythnos ar ôl wythnos ac wedi methu ag ateb y cwestiynau yr ydym ni wedi eu gofyn i chi wythnos ar ôl wythnos am y rhoddion hynny. A gallaf weld eich Gweinidog iechyd yn lapan yn y fan yna o'r fainc flaen—
Hold on. I wasn't intervening, but 'chopsing away' is probably not respectful enough to discuss—. She was making comments, as absolutely every single one of you are in this Chamber at the moment. I'm sure you're bringing your question to a conclusion. Carry on, Andrew R.T. Davies.
Gan bwyll. Doeddwn i ddim yn ymyrryd, ond mae'n debyg nad yw 'lapan' yn ddigon parchus i drafod—. Roedd hi'n gwneud sylwadau, fel y mae pob un ohonoch chi yn y Siambr hon yn ei wneud ar hyn o bryd. Rwy'n siŵr eich bod chi'n dod â'ch cwestiwn i ddiweddglo. Parhewch, Andrew R.T. Davies.
I asked you for two points. One: is there a plan on the table, and has that been put to the Tata board? You clearly have not indicated that a plan has been put to the Tata board. And two: will the investment that is identified, the £2.5 billion that you talk of the Government making available, be for future projects or to sustain the continuation of blast furnace 4? So, I put those two points to you once again: where is the plan and, above all, is it linked to future investment or is it linked to the continuation of blast furnace 4 that will safeguard the jobs in Port Talbot during the transition to arc furnace, which we have supported and continue to support?
Gofynnais i chi am ddau bwynt. Un: oes yna gynllun ar y bwrdd, ac a yw hwnnw wedi cael ei gyflwyno i fwrdd Tata? Mae'n amlwg nad ydych chi wedi nodi bod cynllun wedi cael ei gyflwyno i fwrdd Tata. A dau: a fydd y buddsoddiad a nodwyd, y £2.5 biliwn yr ydych chi'n sôn y bydd y Llywodraeth yn ei wneud ar gael, ar gyfer prosiectau yn y dyfodol neu i gynnal parhad ffwrnais chwyth 4? Felly, rwy'n rhoi'r ddau bwynt hynny i chi unwaith eto: ble mae'r cynllun ac, yn anad dim, a yw'n gysylltiedig â buddsoddiad yn y dyfodol neu a yw'n gysylltiedig â pharhad ffwrnais chwyth 4 a fydd yn diogelu'r swyddi ym Mhort Talbot yn ystod y cyfnod pontio i ffwrnais arc, yr ydym ni wedi ei gefnogi ac yn parhau i'w gefnogi?
Well, for all of the shouting and the finger pointing, I think the leader of the opposition hasn't been listening to what I've been saying. Listening is important in Government and in politics, and, if you look at what I have been saying, the negotiations are continuing with the UK leadership and with the Mumbai leadership. We're not going to undertake those negotiations in public about what a better deal for steel looks like. In the limited window we have left after the Conservatives have quit the pitch, although, frankly, they were hardly active players over the last few years on these issues, we will understand whether we've been able to secure a better deal with a significant additional co-investment available, with a significant additional ambition for the future of steel, and I just do not believe that any of the Member's words or angry protestations will carry any impact in steel communities. They know who has been on their side and who still is on their side, and they know where he rests in that equation.
Wel, er gwaethaf yr holl weiddi a phwyntio bysedd, rwy'n meddwl nad yw arweinydd yr wrthblaid wedi bod yn gwrando ar yr hyn yr wyf i wedi bod yn ei ddweud. Mae gwrando yn bwysig mewn Llywodraeth ac mewn gwleidyddiaeth, ac os edrychwch chi ar yr hyn yr wyf i wedi bod yn ei ddweud, mae'r trafodaethau yn parhau gydag arweinyddiaeth y DU a chydag arweinyddiaeth Mumbai. Nid ydym yn mynd i gynnal y trafodaethau hynny yn gyhoeddus ynghylch sut mae bargen well ar gyfer dur yn edrych. Yn y ffenestr gyfyngedig sydd gennym ni'n weddill ar ôl i'r Ceidwadwyr adael y maes, er, a dweud y gwir, prin yr oedden nhw'n chwaraewyr egnïol dros y blynyddoedd diwethaf ar y materion hyn, byddwn yn deall a ydym ni wedi gallu sicrhau gwell bargen â chyd-fuddsoddiad ychwanegol sylweddol ar gael, gydag uchelgais ychwanegol sylweddol ar gyfer dyfodol dur, ac nid wyf i'n credu o gwbl y bydd unrhyw un o eiriau neu brotestiadau dig yr Aelod yn cael unrhyw effaith mewn cymunedau dur. Maen nhw'n gwybod pwy sydd wedi bod ar eu hochr a phwy sydd ar eu hochr o hyd, ac maen nhw'n gwybod ei leoliad ef yn y sefyllfa honno.
Arweinydd Plaid Cymru, Rhun ap Iorwerth.
The leader of Plaid Cymru, Rhun ap Iorwerth.
Diolch yn fawr iawn. Dwi am ddechrau drwy longyfarch bob Aelod Seneddol gafodd eu hethol yng Nghymru'r wythnos diwethaf, a dymuno'n dda iawn iddyn nhw yn cynrychioli cymunedau Cymru. Mi wnaeth Cymru ddatgan ei barn yn glir iawn am 14 blynedd o lywodraetha Ceidwadol, ond mi oedd yna neges amlwg iawn i Lafur hefyd i beidio â chymryd Cymru yn ganiataol. Mi wnaeth Plaid Cymru sefyll ar blatfform positif dros degwch ac uchelgais, ac mi oedd hi'n hyfryd bod efo Ann Davies a Llinos Medi yn San Steffan ddoe, wrth iddyn nhw ymuno efo Liz a Ben yno.
Thank you very much. I want to start by congratulating all of the MPs who were elected in Wales last week, and I wish them well in representing communities in Wales. Wales stated its opinion very clearly on 14 years of Conservative Government, but there was a very clear message for Labour as well not to take Wales for granted. Plaid Cymru stood on a positive platform for fairness and ambition, and it was lovely to be with Ann Davies and Llinos Medi in Westminster yesterday, as they joined Liz and Ben there.
I have written to the new Prime Minister congratulating him, and I know the four Plaid Cymru MPs will hold him and his new Government firmly but constructively to account. We've already heard a lot from the Prime Minister about his wish to reset the relationship between the Governments and nations of the UK, but those words, as welcome as they are, must mean something, and I'm afraid I'm still worried about some of what I'm hearing: new Labour Minister, Stephen Kinnock, on the BBC over the weekend saying that the Crown Estate should not be devolved to Wales. 'I don't think we need to be overly worried about process, now, moving the pieces around the jigsaw puzzle', he said—the kind of dismissive approach that echoed what the new Secretary of State for Wales said about the devolution of justice being a matter of 'fiddling around with structures'.
Now, the First Minister knows very well that these issues, as well as fair funding and HS2 funding and so on, are much more than process and structures; they're core matters of fairness. So, did the First Minister forget to make an early pitch to the Prime Minister for a little respect to be shown to Wales, or is the new Government already choosing not to listen?
Rwyf i wedi ysgrifennu at Brif Weinidog newydd y DU yn ei llongyfarch ac rwy'n gwybod y bydd y pedwar AS Plaid Cymru yn ei ddwyn ef a'i Lywodraeth newydd i gyfrif yn gadarn ond yn adeiladol. Rydym ni eisoes wedi clywed llawer gan Brif Weinidog y DU am ei ddymuniad i ailosod y berthynas rhwng Llywodraethau a chenhedloedd y DU, ond mae'n rhaid i'r geiriau hynny, er eu bod i'w croesawu, olygu rhywbeth, ac mae arnaf i ofn fy mod i'n dal i boeni am rywfaint o'r hyn yr wyf i'n ei glywed: y Gweinidog Llafur newydd, Stephen Kinnock, ar y BBC dros y penwythnos yn dweud na ddylid datganoli Ystad y Goron i Gymru. 'Nid wyf i'n credu bod angen i ni boeni'n ormodol am broses, nawr, symud y darnau o gwmpas y jig-so', meddai—y math o agwedd ddiystyriol a oedd yn adleisio'r hyn a ddywedodd Ysgrifennydd Gwladol newydd Cymru am y ffaith fod datganoli cyfiawnder yn fater o 'ffidlo o gwmpas gyda strwythurau'.
Nawr, mae'r Prif Weinidog yn gwybod yn iawn bod y materion hyn, yn ogystal â chyllid teg a chyllid HS2 ac yn y blaen, yn llawer mwy na phroses a strwythurau; maen nhw'n faterion sylfaenol o degwch. Felly, a wnaeth y Prif Weinidog anghofio gwneud cais cynnar i'r Prif Weinidog i ychydig o barch gael ei ddangos i Gymru, neu a yw'r Llywodraeth newydd eisoes yn dewis peidio â gwrando?
Well, I congratulate every new Member of Parliament who has been elected to represent Wales in Westminster. I'm sure they will all do their best for the communities that have chosen to elect them. I won't name all 27 of our Welsh Labour MPs or the 11 new names that are representing constituencies in Wales, but I believe they will be fantastic champions for every part of the country that they represent, and I wish them all well. Because part of our challenge, honestly, is how we remake the case for politics as a positive endeavour to serve the country. There are people across this Chamber who are decent people who simply disagree; far too much of political discourse in the last few years has been to demonise and deny that to people we don't agree with. And I hope that we can do better than that, and that comes from the top, both here and indeed across the UK Government.
When it comes to the position of the new UK Labour Government, I had a very warm and positive meeting with the Prime Minister. I don't buy into the campaign of grievance and disappointment within the first week that the leader of Plaid Cymru is so keen to force upon us. That isn't the view of the people of Wales, either, in the way that they voted. I am keen that we deliver on the manifesto we put before the people of Wales—that will take devolution forward, and it will see real progress across our economy and support for public services on a whole range of areas where a mission for the UK can only be delivered if Wales plays its full part. So, I look forward to not just fairness in funding, but, actually, a much better future for all of us here in Wales, and I believe the election of a UK Labour Government really will deliver the change that Wales and Britain need. I look forward to working with the Prime Minister and a new team of Labour Ministers across the UK to do just that.
Wel, rwy'n llongyfarch pob Aelod Seneddol newydd sydd wedi cael ei ethol i gynrychioli Cymru yn San Steffan. Rwy'n siŵr y byddan nhw i gyd yn gwneud eu gorau dros y cymunedau sydd wedi dewis eu hethol. Ni wnaf i enwi pob un o'n 27 o ASau Llafur Cymru na'r 11 enw newydd sy'n cynrychioli etholaethau yng Nghymru, ond rwy'n credu y byddan nhw'n hyrwyddwyr gwych i bob rhan o'r wlad y maen nhw'n yn ei chynrychioli, ac rwy'n dymuno'n dda iddyn nhw i gyd. Oherwydd rhan o'n her, a dweud y gwir, yw sut rydym ni'n ailgyflwyno'r ddadl dros wleidyddiaeth fel ymgais gadarnhaol i wasanaethu'r wlad. Ceir pobl ar draws y Siambr hon sy'n bobl nobl sy'n anghytuno; mae llawer gormod o drafodaeth wleidyddol dros y blynyddoedd diwethaf wedi bod i ddemoneiddio a gwadu hynny i bobl nad ydym yn cytuno â nhw. Ac rwy'n gobeithio y gallwn ni wneud yn well na hynny, ac mae hynny'n dod o'r brig, yma ac yn wir ar draws Llywodraeth y DU.
O ran safbwynt Llywodraeth Lafur newydd y DU, cefais gyfarfod cynnes a chadarnhaol iawn gyda Phrif Weinidog y DU. Nid wyf i'n cytuno â'r ymgyrch o achwyn a siom yn ystod yr wythnos gyntaf y mae arweinydd Plaid Cymru mor awyddus i'w gorfodi arnom ni. Nid dyna farn pobl Cymru, chwaith, yn y ffordd y gwnaethon nhw bleidleisio. Rwy'n awyddus ein bod ni'n cyflawni'r maniffesto a roddwyd gerbron pobl Cymru gennym ni—bydd hynny'n symud datganoli ymlaen, a bydd yn arwain at gynnydd gwirioneddol ar draws ein heconomi a chefnogaeth i wasanaethau cyhoeddus ar amrywiaeth eang o feysydd lle gellir cyflawni cenhadaeth i'r DU dim ond os bydd Cymru yn chwarae ei rhan lawn. Felly, edrychaf ymlaen nid yn unig at degwch o ran cyllid, ond mewn gwirionedd, dyfodol llawer gwell i bob un ohonom ni yma yng Nghymru, ac rwy'n credu y bydd ethol Llywodraeth Lafur y DU wir yn cyflawni'r newid sydd ei angen ar Gymru a Phrydain. Edrychaf ymlaen at weithio gyda'r Prif Weinidog a thîm newydd o Weinidogion Llafur ar draws y DU i wneud yn union hynny.
Many people listening to that will regret that a Welsh First Minister is not demanding that fairness for Wales and those decisions on funding around HS2. And to have a First Minister saying that he's happy to have a manifesto implemented that did not promise to pursue the interests of Wales in terms of the devolution of crime and justice, that's a worrying sign at the start of this new UK Government.
Now, saving thousands of jobs at Port Talbot has to, certainly, be one of the most important strategic priorities for Keir Starmer. Eight weeks ago, the First Minister himself flew to India and urged the management of Tata Steel to wait for a UK Labour Government before taking a final decision on Port Talbot. Now, we all knew that what the Tories were offering was woefully inadequate, and there is now an opportunity to pursue a different path. But, as my colleague, Luke Fletcher, has pointed out on numerous occasions, despite the welcome commitment of £3 billion for the steel sector as a whole, we have little understanding, I think, still, of what that means, including, crucially, how much of that £3 billion can be dedicated to Port Talbot, how to save the jobs and how it can be used to try to continue primary steel making in Wales. So, can the First Minister update us now, after that meeting with the Prime Minister yesterday, so that the workers of Port Talbot are given the reassurances that they need? Will he give us more detail on the what, the how and the when of Labour's plans to safeguard the future of Welsh steel?
Bydd llawer o bobl sy'n gwrando ar hynna yn gresynu nad yw Prif Weinidog Cymru yn mynnu ar y tegwch hwnnw i Gymru a'r penderfyniadau hynny am ariannu o amgylch HS2. Ac i gael Prif Weinidog yn dweud ei fod yn hapus i faniffesto gael ei weithredu nad oedd yn addo mynd ar drywydd buddiannau Cymru o ran datganoli trosedd a chyfiawnder, mae hwnnw'n arwydd pryderus ar ddechrau'r Llywodraeth newydd hon yn y DU.
Nawr, mae'n rhaid, yn sicr, i achub miloedd o swyddi ym Mhort Talbot fod yn un o'r blaenoriaethau strategol pwysicaf i Keir Starmer. Wyth wythnos yn ôl, hedfanodd y Prif Weinidog ei hun i India gan annog rheolwyr Tata Steel i aros am Lywodraeth Lafur yn y DU cyn gwneud penderfyniad terfynol am Bort Talbot. Nawr, roeddem ni i gyd yn gwybod bod yr hyn yr oedd y Torïaid yn ei gynnig yn druenus o annigonol, ac mae cyfle bellach i ddilyn llwybr gwahanol. Ond, fel y mae fy nghyd-Aelod, Luke Fletcher, wedi tynnu sylw ato sawl gwaith, er gwaethaf yr ymrwymiad i'w groesawu o £3 biliwn i'r sector dur yn ei gyfanrwydd, nid oes gennym ni lawer o ddealltwriaeth, rwy'n credu, o hyd, o'r hyn y mae hynny'n ei olygu, gan gynnwys, yn hollbwysig, faint o'r £3 biliwn hwnnw y gellir ei neilltuo i Bort Talbot, sut i achub y swyddi a sut y gellir ei ddefnyddio i geisio parhau gwaith gwneud dur sylfaenol yng Nghymru. Felly, a all y Prif Weinidog roi'r wybodaeth ddiweddaraf i ni nawr, ar ôl y cyfarfod hwnnw gyda Phrif Weinidog y DU ddoe, fel bod gweithwyr Port Talbot yn cael y sicrwydd sydd ei angen arnyn nhw? A wnaiff ef roi mwy o fanylion i ni ar beth, sut a phryd cynlluniau Llafur i ddiogelu dyfodol dur Cymru?
I think there are three broad points to mention. The first is that the Welsh Labour manifesto does pursue Welsh interests, and it's a manifesto upon which 27 of our nation's 32 UK MPs have been returned. It's a manifesto that will see a greater say for Wales on the future of Wales. It's a manifesto that, I believe, can lead to much greater investment in our infrastructure, including across transport. If you just think about north Wales, where the claim that there was a £1 billion investment was simply not true—it was made by a party at the end of its time in Government—we are looking for a plan to deliver real investment in our transport infrastructure. The appointment of Lord Hendy as the rail Minister is a good example of someone we can work with who does understand the need for further investment here in Wales. I'm confident that our team of Ministers here, and the 27 Welsh Labour champions who have gone to Westminster, will make the case and deliver real investment in our rail infrastructure and much more.
It's also worth pointing out that the national wealth fund is another example of where I expect Wales to benefit, and to benefit disproportionately. If you consider again the ports investment that took place under the last Government, with £160 million for the whole of the UK, Pembroke Dock and Milford Haven were excluded from that. We are now going to see a quadrupling of that in the national wealth fund, together with the ability to lever in more private investment. All of those things matter in dealing with our climate and nature emergencies, but, more than that, the race for clean power can only be achieved if we deliver a significant chunk of that here from Wales and the jobs that should come from Wales as well. That's why I look for immediate action around the Crown Estate—it's to make sure that we can have a much better offer when it comes to the supply chain. The real value being delivered is that supply chain, with a longer term list of jobs in communities that will see power generated. I want to see opportunities so that people can, then, plan a genuinely ambitious future here in Wales. That is what we are working towards, that is this Government standing up for the interests of Wales, and having a willing and positive partner to do so, and that is what I believe people voted for last week.
Rwy'n credu bod tri phwynt eang i'w crybwyll. Y cyntaf yw bod maniffesto Llafur Cymru yn mynd ar drywydd buddiannau Cymru, ac mae'n faniffesto y dychwelwyd 27 o 32 o ASau y DU ein cenedl ar ei sail. Mae'n faniffesto a fydd yn arwain at fwy o lais i Gymru ar ddyfodol Cymru. Mae'n faniffesto a all, rwy'n credu, arwain at lawer mwy o fuddsoddiad yn ein seilwaith, gan gynnwys ar draws trafnidiaeth. Os meddyliwch chi am y gogledd yn unig, lle nad oedd unrhyw wirionedd o gwbl i'r honiad bod buddsoddiad o £1 biliwn—fe'i gwnaed gan blaid ar ddiwedd ei chyfnod mewn Llywodraeth—rydym ni'n chwilio am gynllun i sicrhau buddsoddiad go iawn yn ein seilwaith trafnidiaeth. Mae penodiad yr Arglwydd Hendy fel y Gweinidog rheilffyrdd yn enghraifft dda o rywun y gallwn ni weithio ag ef sy'n deall yr angen am fuddsoddiad pellach yma yng Nghymru. Rwy'n hyderus y bydd ein tîm o Weinidogion yma, a'r 27 o hyrwyddwyr Llafur Cymru sydd wedi mynd i San Steffan, yn gwneud y ddadl ac yn sicrhau buddsoddiad gwirioneddol yn ein seilwaith rheilffyrdd a llawer mwy.
Mae'n werth nodi hefyd bod y gronfa cyfoeth genedlaethol yn enghraifft arall o le rwy'n disgwyl i Gymru elwa, ac elwa yn anghymesur. Os ystyriwch chi eto y buddsoddiad mewn porthladdoedd a wnaed o dan y Llywodraeth ddiwethaf, gyda £160 miliwn ar gyfer y DU gyfan, roedd Doc Penfro ac Aberdaugleddau wedi'u heithrio o hynny. Rydyn ni bellach yn mynd i weld pedair gwaith hynny yn y gronfa cyfoeth genedlaethol, ynghyd â'r gallu i ddenu mwy o fuddsoddiad preifat. Mae'r holl bethau hynny'n bwysig wrth ymdrin â'n hargyfyngau hinsawdd a natur, ond, yn fwy na hynny, dim ond os byddwn ni'n darparu cyfran sylweddol o hynny yma o Gymru a'r swyddi a ddylai ddod o Gymru hefyd y gellir ennill y ras am bŵer glân. Dyna pam rwyf i eisiau gweld camau ar unwaith ynghylch Ystad y Goron—mae er mwyn gwneud yn siŵr y gallwn ni gael cynnig llawer gwell o ran y gadwyn gyflenwi. Y gwir werth sy'n cael ei ddarparu yw'r gadwyn gyflenwi honno, gyda rhestr tymor hwy o swyddi mewn cymunedau a fydd yn gweld pŵer yn cael ei gynhyrchu. Rwyf i eisiau gweld cyfleoedd fel y gall pobl gynllunio, wedyn, dyfodol gwirioneddol uchelgeisiol yma yng Nghymru. Dyna'r hyn yr ydym ni'n gweithio tuag ato, hynny yw, y Llywodraeth hon yn sefyll dros fuddiannau Cymru, ac â phartner parod a chadarnhaol i wneud hynny, a dyna'r hyn yr wyf i'n credu y pleidleisiodd pobl drosto yr wythnos diwethaf.
The First Minister didn't answer my question on the £3 billion and what share of that will come to steel in Wales; perhaps he can come back to that point. But I'll finish with health. The new health Secretary in England had barely set foot in the department of health before he pronounced that the NHS is broken. I assume he was talking about the NHS in England, although with Labour in Wales having deliberately muddied the waters on that particular devolved issue during the election, I can't be quite sure.
But, if the NHS is broken in England, surely it's broken in Wales too, with its record waiting lists. Now, despite the hard work and dedication of the staff, our NHS is on its knees here in Wales, largely because of the decisions of Labour health Ministers over 25 years, and coupled, yes, with Tory cuts. So, Wes Streeting declared:
'From today, the policy of this department is that the NHS is broken.'
I don't disagree with him, by the way, and that's why Plaid Cymru called on the Welsh Government to declare a health emergency back in February. But can the First Minister confirm whether admitting that the NHS is broken is now also the official policy of the health department of his Labour Welsh Government, or will he continue to take the attitude that, as far as the NHS under Labour in Wales is concerned, there's nothing to see here?
Ni atebodd y Prif Weinidog fy nghwestiwn am y £3 biliwn a pha gyfran o hynny fydd yn dod i ddur yng Nghymru; efallai y gall ddychwelyd at y pwynt hwnnw. Ond fe wnaf i gloi gydag iechyd. Prin fod yr Ysgrifennydd iechyd newydd yn Lloegr wedi camu i mewn i'r adran iechyd cyn iddo ddatgan bod y GIG wedi torri. Rwy'n tybio ei fod yn siarad am y GIG yn Lloegr, er, gan fod Llafur yng Nghymru wedi cymylu'r sefyllfa yn fwriadol ar y mater datganoledig penodol hwnnw yn ystod yr etholiad, ni allaf fod yn hollol siŵr.
Ond, os yw'r GIG wedi torri yn Lloegr, siawns ei fod wedi torri yng Nghymru hefyd, gyda'i restrau aros mwyaf erioed. Nawr, er gwaethaf gwaith caled ac ymroddiad y staff, mae ein GIG ar ei liniau yma yng Nghymru, yn bennaf oherwydd penderfyniadau Gweinidogion iechyd Llafur dros 25 mlynedd, ac ynghyd, yn wir, â thoriadau'r Torïaid. Felly, dywedodd Wes Streeting:
'O heddiw ymlaen, polisi'r adran hon yw bod y GIG wedi torri.'
Nid wyf i'n anghytuno ag ef, gyda llaw, a dyna pam y galwodd Plaid Cymru ar Lywodraeth Cymru i ddatgan argyfwng iechyd yn ôl ym mis Chwefror. Ond a all y Prif Weinidog gadarnhau ai cyfaddef bod y GIG wedi torri yw bolisi swyddogol adran iechyd ei Lywodraeth Lafur ef yng Nghymru hefyd bellach, neu a wnaiff ef barhau i gymryd yr agwedd, o ran y GIG o dan Lafur yng Nghymru, nad oes dim i'w weld yma?
Well, again, the leader of Plaid Cymru is seeking to put words into my mouth that I've never used, and to try to reach a judgment that is certainly not the judgment of this Government. I do agree, though, that our staff are under tremendous pressure, and, without the extraordinary commitment and expertise of our staff in primary care and in hospital-based care, we would not be able to deliver our service. It's a fact that most people have a good outcome and have timely care in their own experience. Our challenge is far too many people do wait too long, and far too many people don't have the experience that we would want them to. We know there's been a huge backlog created after the pandemic with the extraordinary measures that we had to take. Recovery in our healthcare seems to be taking even longer than we thought it would do. We're still not yet at the same level of efficiency on a range of procedures in the service—that has an impact. We've diverted £1 billion into addressing the backlog, with long-term waits coming down, but we know there's more to do. That has meant we haven't been able to invest in, if you like, the front door, the primary and the community care part of our system, which we know will deliver, longer term, better outcomes, and reduce need within our system. We also have huge public health challenges that are society wide. The health service deals with the sharper end of that, but there's actually a whole range of measures that we need to take successfully to try to get on top of those.
I have never and will never be complacent about the challenges and the extraordinary pressure that our healthcare system is under. To get on top of that, to see the improvement that we know that we need to, that we want to, will not just take slogans in this place, it will take real hard work. It will take reform and resources. It will take modernisation. We've been modernising our service in a range of areas. And, actually, Wes Streeting is looking at delivering a range of the improvements in delivery of healthcare that we have delivered here in Wales. We have a much better offer on pharmacy in Wales than in England. He's looking to do more of that. We've changed the way that dentistry contracts—with more new patient episodes. I'm very proud of the work we've done in optometry. Interestingly, when I was seeing people in Ireland, they were very interested in what we had done in moving more services with greater access to front-line optometry. So, we have a number of things we should be proud of, as well as recognising the significant number of challenges we do have.
And on Tata, I refer him to the answer I've given to the leader of the opposition: we are in a negotiation—a negotiation with a limited window. You'll have heard the leader of Community—the largest steel union at Port Talbot, the largest steel union in the UK—indicating in his view a window of four to six weeks, to understand if a better deal can be done, if we can persuade Tata to change course, to invest in the future and give us a different period of transition. That is only possible because there are now two Governments on the pitch, fighting for steel and steelworkers, because there is a different level of co-investment, and a different level of ambition for the future of steel. And I believe that steelworkers and their communities understand that, and know that we are doing everything we could and should do for them, and, indeed, what it means for our economic future as well.
Wel, eto, mae arweinydd Plaid Cymru yn ceisio rhoi geiriau yn fy ngheg i nad wyf i erioed wedi eu defnyddio, ac i geisio gwneud dyfarniad nad yw'n ddyfarniad y Llywodraeth hon, yn sicr. Rwy'n cytuno, fodd bynnag, bod ein staff o dan bwysau aruthrol, a heb ymrwymiad ac arbenigedd rhyfeddol ein staff ym maes gofal sylfaenol a gofal mewn ysbytai, ni fyddem yn gallu darparu ein gwasanaeth. Mae'n ffaith bod y rhan fwyaf o bobl yn cael canlyniad da ac yn cael gofal prydlon yn eu profiad eu hunain. Ein her ni yw bod llawer gormod o bobl yn aros yn rhy hir, ac mae llawer gormod o bobl ddim yn cael y profiad y byddem ni eisiau iddyn nhw ei gael. Rydym ni'n gwybod bod ôl-groniad enfawr a grëwyd ar ôl y pandemig gyda'r mesurau eithriadol y bu'n rhaid i ni eu cymryd. Mae'n ymddangos bod adferiad yn ein gofal iechyd yn cymryd hyd yn oed yn hirach nag yr oeddem ni'n meddwl y byddai'n ei wneud. Dydyn ni dal ddim ar yr un lefel o effeithlonrwydd eto o ran amrywiaeth o lawdriniaethau yn y gwasanaeth—mae hynny'n cael effaith. Rydym ni wedi dargyfeirio £1 biliwn i fynd i'r afael â'r ôl-groniad, gydag arosiadau hirdymor yn gostwng, ond rydym ni'n gwybod bod mwy i'w wneud. Mae hynny wedi golygu nad ydym ni wedi gallu buddsoddi yn y drws ffrynt, os mynnwch, y rhan gofal sylfaenol a gofal cymunedol o'n system, yr ydym ni'n gwybod fydd yn cyflawni canlyniadau gwell, tymor hwy, ac yn lleihau angen o fewn ein system. Hefyd, mae gennym ni heriau iechyd cyhoeddus enfawr ar draws gymdeithas gyfan. Mae'r gwasanaeth iechyd yn ymdrin â phen mwy miniog hynny, ond mewn gwirionedd mae amrywiaeth eang o fesurau y mae angen i ni eu cymryd yn llwyddiannus i geisio cael gafael ar y rheini.
Nid wyf i erioed wedi bod ac ni fyddaf byth yn hunanfodlon ynghylch yr heriau a'r pwysau eithriadol sydd ar ein system gofal iechyd. Bydd cael gafael ar hynny, gweld y gwelliant yr ydym ni'n gwybod y mae angen i ni ei weld, yr ydym ni ei eisiau, nid yn unig yn golygu sloganau yn y lle hwn, bydd yn golygu gwaith caled go iawn. Bydd yn golygu diwygio ac adnoddau. Bydd yn golygu moderneiddio. Rydym ni wedi bod yn moderneiddio ein gwasanaeth mewn amrywiaeth o feysydd. Ac, mewn gwirionedd, mae Wes Streeting yn edrych ar gyflawni amrywiaeth o'r gwelliannau yn y ddarpariaeth o ofal iechyd yr ydym ni wedi eu cyflawni yma yng Nghymru. Mae gennym ni gynnig llawer gwell o ran fferylliaeth yng Nghymru nag yn Lloegr. Mae'n bwriadu gwneud mwy o hynny. Rydym ni wedi newid y ffordd y mae deintyddiaeth yn contractio—gyda mwy o gyfnodau cleifion newydd. Rwy'n falch iawn o'r gwaith yr ydym ni wedi ei wneud ym maes optometreg. Yn ddiddorol, pan oeddwn i'n gweld pobl yn Iwerddon, roedd ganddyn nhw ddiddordeb mawr yn yr hyn yr oeddem ni wedi ei wneud o ran symud mwy o wasanaethau â mwy o fynediad at optometreg rheng flaen. Felly, mae gennym ni nifer o bethau y dylem ni fod yn falch ohonyn nhw, yn ogystal â chydnabod y nifer sylweddol o heriau sydd gennym ni.
Ac o ran Tata, rwy'n ei gyfeirio at yr ateb yr wyf i wedi ei roi i arweinydd yr wrthblaid: rydym ni mewn trafodaeth—trafodaeth â ffenestr gyfyngedig. Byddwch wedi clywed arweinydd Community—yr undeb dur mwyaf ym Mhort Talbot, yr undeb dur mwyaf yn y DU—yn dynodi yn ei farn ef ffenestr o bedair i chwe wythnos, i ddarganfod a ellir taro bargen well, os gallwn ni berswadio Tata i newid trywydd, i fuddsoddi yn y dyfodol a rhoi gwahanol gyfnod pontio i ni. Mae hynny'n bosibl dim ond oherwydd bod dwy Lywodraeth ar y maes bellach, yn brwydro dros ddur a gweithwyr dur, oherwydd bod lefel wahanol o gyd-fuddsoddiad, a lefel wahanol o uchelgais ar gyfer dyfodol dur. Ac rwy'n credu bod gweithwyr dur a'u cymunedau yn deall hynny, ac yn gwybod ein bod ni'n gwneud popeth y gallem ni ac y dylem ni ei wneud drostyn nhw, ac, yn wir, yr hyn y mae'n ei olygu i'n dyfodol economaidd hefyd.
4. Pa asesiad y mae'r Prif Weinidog wedi'i wneud o'r effaith y bydd canlyniad yr etholiad cyffredinol yn ei chael ar bobl Cymru? OQ61445
4. What assessment has the First Minister made of the impact that the outcome of the general election will have on the people of Wales? OQ61445
Thank you for the question. We look forward to working with the new UK Labour Government and addressing together the many challenges and opportunities that Wales and the wider UK face. We want to help create a new partnership to provide economic stability, fiscal responsibility and boost growth. I was pleased to have the opportunity to start that direct conversation with the Prime Minister yesterday.
Diolch am y cwestiwn. Rydym ni'n edrych ymlaen at weithio gyda Llywodraeth Lafur newydd y DU a mynd i'r afael gyda'n gilydd â'r heriau a'r cyfleoedd niferus y mae Cymru a'r DU ehangach yn eu hwynebu. Rydym ni eisiau helpu i greu partneriaeth newydd i ddarparu sefydlogrwydd economaidd, cyfrifoldeb cyllidol a hybu twf. Roeddwn i'n falch o gael y cyfle i ddechrau'r sgwrs uniongyrchol honno gyda Phrif Weinidog y DU ddoe.
Thank you, First Minister. Sadly, the biggest winner of the general election was apathy. We had one of the worst turnouts ever recorded. My party takes a lot of the blame for that, but so does yours. Far from having a tremendous mandate, your party only secured the support of a third of the electorate that bothered to vote. Therefore, First Minister, you have a huge task ahead of you in persuading people to participate in democracy. You made a huge number of promises during the campaign. When will you now deliver on them, given that you have done little to grow the economy, improve educational attainment, or tackle NHS waiting lists? How will you convince people that their vote matters?
Diolch, Prif Weinidog. Yn anffodus, difaterwch oedd enillydd mwyaf yr etholiad cyffredinol. Cawsom ni un o'r niferoedd lleiaf o bleidleiswyr a gofnodwyd erioed. Mae fy mhlaid i yn cymryd llawer o'r bai am hynny, ond felly hefyd y mae eich plaid chi. Ymhell o gael mandad aruthrol, cefnogaeth dim ond traean o'r etholwyr a wnaeth drafferthu pleidleisio y sicrhaodd eich plaid. Felly, Prif Weinidog, mae gennych chi dasg enfawr o'ch blaen o ran perswadio pobl i gymryd rhan mewn democratiaeth. Fe wnaethoch chi nifer enfawr o addewidion yn ystod yr ymgyrch. Pryd fyddwch chi'n eu cyflawni nawr, o gofio mai prin yr ydych chi wedi ei wneud i dyfu'r economi, i wella cyrhaeddiad addysgol, neu i fynd i'r afael â rhestrau aros y GIG? Sut wnewch chi argyhoeddi pobl bod eu pleidlais yn bwysig?
Well, I think people who went to the polls understood that their votes really did matter. They made a decisive shift, both away from the Conservatives and in understanding that it's the Labour Party in every nation of the UK that represented that change. That's why we now have a majority of Members of Parliament in England, Scotland and Wales for the first time in more than 20 years, and I wouldn't describe having more than 400 Labour MPs in the UK Parliament as a poor result. I think it's a really positive result with a mandate that gives us the room to act across the UK, and Wales will benefit from that, but also the responsibility to do so as well, to deliver on the manifesto we have. And, actually, sticking to the pledges we have made in office will make a difference, understanding that the deliberate division of the culture wars that have been started in the last few years is something we have to put behind us. If we think that our main parties will benefit from going towards extremes of view or demanding that everyone accepts that their opponents are somehow extremists when they are plainly not, I think that will actually drive more and more people away from politics. The anti-politics vote for people who voted for an alternative party, the anti-politics apathy that exists with the fall in voter turnout, I think they speak to how our debates are conducted and the cynicism that I believe exists in far too many communities.
I look forward to having a genuine partnership with the UK Government. I look forward to meeting the honest challenge on many doorsteps about the length of time it will take to put right the last 14 years, showing that who you vote for matters, and that we are basically decent people who disagree with each other about how to improve the country. I acknowledge that there are decent people in the Conservative Party; I disagree with you about the future for the country. I think that honest engagement will be good for all of us, and I look forward to delivering on our mandate here in Wales and, indeed, that wider mandate right across the United Kingdom.
Wel, rwy'n credu bod pobl a aeth i bleidleisio yn deall bod eu pleidleisiau wir yn bwysig. Fe wnaethon nhw newid pendant, oddi wrth y Ceidwadwyr ac o ran deall mai'r Blaid Lafur ym mhob cenedl o'r DU oedd yn cynrychioli'r newid hwnnw. Dyna pam mae gennym ni fwyafrif o Aelodau Seneddol yng Nghymru, Lloegr a'r Alban am y tro cyntaf ers dros 20 mlynedd bellach, ac ni fyddwn yn disgrifio bod â mwy na 400 o ASau Llafur yn Senedd y DU fel canlyniad gwael. Rwy'n credu ei fod yn ganlyniad cadarnhaol iawn â mandad sy'n rhoi'r lle i ni weithredu ledled y DU, a bydd Cymru yn elwa o hynny, ond hefyd y cyfrifoldeb i wneud hynny hefyd, i gyflawni'r maniffesto sydd gennym ni. Ac, mewn gwirionedd, bydd cadw at yr addewidion yr ydym ni wedi eu gwneud mewn grym yn gwneud gwahaniaeth, gan ddeall bod rhaniad bwriadol y rhyfeloedd diwylliant a ddechreuwyd yn ystod y blynyddoedd diwethaf yn rhywbeth y mae'n rhaid i ni ei roi y tu ôl i ni. Os ydym ni'n credu y bydd ein prif bleidiau yn elwa o fynd tuag at eithafion barn neu fynnu bod pawb yn derbyn bod eu gwrthwynebwyr rywsut yn eithafwyr pan ei bod yn amlwg nad ydyn nhw, rwy'n credu y bydd hynny yn gyrru mwy a mwy o bobl oddi wrth wleidyddiaeth mewn gwirionedd. Mae'r bleidlais gwrth-wleidyddiaeth i bobl a bleidleisiodd dros blaid amgen, y difaterwch gwrth-wleidyddiaeth sy'n bodoli gyda'r cwymp i nifer y pleidleiswyr, rwy'n credu eu bod nhw'n adlewyrchiad o sut mae ein dadleuon yn cael eu cynnal a'r sinigiaeth yr wyf i'n credu sy'n bodoli mewn llawer gormod o gymunedau.
Rwy'n edrych ymlaen at bartneriaeth wirioneddol gyda Llywodraeth y DU. Rwy'n edrych ymlaen at ymateb i'r her onest ar sawl carreg drws am faint o amser y bydd yn ei gymryd i wneud iawn am y 14 mlynedd diwethaf, gan ddangos bod pwy rydych chi'n pleidleisio drosto yn bwysig, a'n bod ni'n bobl nobl yn y bôn sy'n anghytuno â'n gilydd am sut i wella'r wlad. Rwy'n cydnabod bod pobl nobl yn y Blaid Geidwadol; rwy'n anghytuno â chi am y dyfodol i'r wlad. Rwy'n credu y bydd ymgysylltu gonest o ddaioni i bob un ohonom ni, ac rwy'n edrych ymlaen at gyflawni ein mandad yma yng Nghymru ac, yn wir, y mandad ehangach hwnnw ledled y Deyrnas Unedig.
It is welcome, of course, that negotiations are happening between Tata and the new UK Government. We remain clear that if we want the jobs guarantee, then nationalisation is one way of securing that. Now, I take what the First Minister said about ongoing negotiations, but if the UK Government does pursue the strategy of giving cash to Tata to persuade them to stay, would the First Minister agree with me that that cash must come with specific terms and conditions, unlike the investment given by the previous Government? And would he also agree with me that one of those conditions should be a golden share for Government, so that any investment made can be recouped when that company becomes profitable once more?
Mae i'w groesawu wrth gwrs, bod trafodaethau yn digwydd rhwng Tata a Llywodraeth newydd y DU. Rydym ni'n dal i fod yn eglur os ydym ni eisiau'r sicrwydd o swyddi, yna mae gwladoli yn un ffordd o sicrhau hynny. Nawr, rwy'n derbyn yr hyn a ddywedodd y Prif Weinidog am drafodaethau sy'n parhau, ond os bydd Llywodraeth y DU yn mynd ar drywydd y strategaeth o roi arian i Tata i'w perswadio i aros, a fyddai'r Prif Weinidog yn cytuno â mi bod yn rhaid i'r arian hwnnw ddod â thelerau ac amodau penodol, yn wahanol i'r buddsoddiad a roddwyd gan y Llywodraeth flaenorol? Ac a fyddai'n cytuno hefyd y dylai cyfranddaliad euraidd i'r Llywodraeth fod yn un o'r amodau hynny, fel y gellir adennill unrhyw fuddsoddiad a wneir pan fydd y cwmni hwnnw yn gwneud elw unwaith eto?
Look, there's a number of discussions that have to take place and are taking place, and I think it's one of the things that people should just reflect on the reality of where we've been, not just the position we've been landed in after several years of a Conservative Government that fled the pitch on this issue, but also when there was a real risk that both blast furnaces would close. Myself and Jeremy Miles spoke to each other; I spoke to Keir Starmer, still the leader of the opposition; we spoke with Jonathan Reynolds, still a shadow business Secretary at the time, and we had not just conversations with ourselves, but with the company and other partners as well. And that did make a difference, I believe, in moving to a position where a conversation about the future is still possible, when it might not have been through that election week. And that has continued after the election.
So, this isn't just about good faith. It isn't just about ambition. It is about a direct conversation with a Government that has a mandate to act, and the ability to co-invest in the future. And I would expect that that co-investment would come with expectations and agreements on jobs and future investment. I do believe that it's possible to secure a better deal. Even if it were just a small possibility, it must be the duty of this Government and any decent UK Government to pursue that possibility, to try to protect more jobs, and that steel-making capacity that is essential for the future of our economy here in Wales and the wider UK.
Edrychwch, mae nifer o drafodaethau y mae'n rhaid eu cynnal ac sy'n cael eu cynnal, ac rwy'n credu ei fod yn un o'r pethau y dylai pobl fyfyrio ar realiti lle'r ydym ni wedi bod, nid dim ond y sefyllfa yr ydym ni wedi cael ein glanio ynddi ar ôl sawl blwyddyn o Lywodraeth Geidwadol a wnaeth ffoi'r maes o ran y mater hwn, ond hefyd pan oedd perygl gwirioneddol y byddai'r ddwy ffwrnais chwyth yn cau. Siaradais i a Jeremy Miles gyda'n gilydd; siaradais â Keir Starmer, arweinydd yr wrthblaid o hyd; cawsom sgwrs gyda Jonathan Reynolds, dal yn Ysgrifennydd busnes yr wrthblaid ar y pryd, a chawsom nid yn unig sgyrsiau gyda ni ein hunain ond gyda'r cwmni a phartneriaid eraill hefyd. Ac fe wnaeth hynny wahaniaeth, rwy'n credu, o ran symud i sefyllfa lle mae sgwrs am y dyfodol yn dal yn bosibl, pan efallai na fyddai wedi bod drwy'r wythnos etholiad honno. Ac mae hynny wedi parhau ar ôl yr etholiad.
Felly, nid yw hyn yn ymwneud ag ewyllys da yn unig. Nid yw'n ymwneud ag uchelgais yn unig. Mae'n ymwneud â sgwrs uniongyrchol gyda Llywodraeth sydd â mandad i weithredu, a'r gallu i gyd-fuddsoddi yn y dyfodol. A byddwn yn disgwyl y byddai'r cyd-fuddsoddiad hwnnw yn dod gyda disgwyliadau a chytundebau ar swyddi a buddsoddiad yn y dyfodol. Rwy'n credu ei bod hi'n bosibl cael bargen well. Hyd yn oed pe bai'n bosibilrwydd bach yn unig, mae'n rhaid iddi fod yn ddyletswydd ar y Llywodraeth hon ac unrhyw Lywodraeth y DU werth chweil i fynd ar drywydd y posibilrwydd hwnnw, i geisio diogelu mwy o swyddi, a'r gallu hwnnw i wneud dur sy'n hanfodol ar gyfer dyfodol ein heconomi yma yng Nghymru ac yn y DU ehangach.
First Minister, our criminal justice and prison system is in a dire state, and many of the people in prison shouldn't be there in the first place; they need to be better helped with the underlying factors that lie behind their offending. And, of course, if the prisons are overcrowded, it makes rehabilitation very difficult, and that creates more reoffending, more victims of crime. So, I'm very pleased that our new Prime Minister, Keir Starmer, has made James Timpson the Minister of State for Prisons to deal with these problems, because through his ideas and through his action in his own business, he's demonstrated his progressive attitude and how these matters can be properly dealt with.
So, with this new approach that we will have, First Minister, will you commit to Welsh Government services, such as mental health, skills and training, homelessness and, of course, alcohol and drug abuse? All of those services, will you make sure that they're part of this new constructive approach, so that we have fewer victims of crime and better standards of life in our communities?
Prif Weinidog, mae ein system cyfiawnder troseddol a charchardai mewn cyflwr enbyd, ac ni ddylai llawer o'r bobl sydd yn y carchar fod yno yn y lle cyntaf; mae angen eu helpu nhw'n well gyda'r ffactorau sylfaenol sydd wrth wraidd eu troseddu. Ac, wrth gwrs, os yw'r carchardai yn orlawn, mae'n gwneud adsefydlu yn anodd iawn, ac mae hynny'n creu mwy o aildroseddu, mwy o ddioddefwyr troseddau. Felly, rwy'n falch iawn bod ein Prif Weinidog newydd, Keir Starmer, wedi gwneud James Timpson yn Weinidog Gwladol dros Garchardai i ymdrin â'r problemau hyn, oherwydd trwy ei syniadau a thrwy ei weithredoedd yn ei fusnes ei hun, mae wedi dangos ei agwedd flaengar a sut y gellir ymdrin â'r materion hyn yn briodol.
Felly, gyda'r dull newydd hwn a fydd gennym ni, Prif Weinidog, a wnewch chi ymrwymo i wasanaethau Llywodraeth Cymru, fel iechyd meddwl, sgiliau a hyfforddiant, digartrefedd ac, wrth gwrs, camddefnyddio alcohol a chyffuriau? Yr holl wasanaethau hyn, a wnewch chi wneud yn siŵr eu bod nhw'n rhan o'r dull adeiladol newydd hwn, fel bod gennym ni lai o ddioddefwyr troseddau a gwell safonau byw yn ein cymunedau?
I think the Member makes an important point about the real crisis we see across prisons. It's frightening to have seen what the inspectorate has recently said about the conditions in prisons: the overcrowding, the crumbling conditions as well—a wholly inappropriate environment—and also how full our prisons are getting as well. We're at the point where the UK Government may be forced to build new prisons, not because it wants to put more people in jail, but because it simply can't deal with the people that it's got, and the estate is in such a poor state that we're going to need to close prisons as well. Now, that's another part of the legacy that the UK Government inherits.
I agree with you, the appointment of James Timpson is a proper signal of wanting to understand how you bring people in with expertise who can deliver practical progress. There's, if you like, an ideological perspective that many of us will take about what the right sort of answer should be, but it's intensely practical as well. If you look at what the Timpson business has done, and others, they provide a route for people to leave prison and to have a stable life in wider society. Now, that is in all of our interests. It's in all of our interests as taxpayers, as people who may be connected to people within the prison estate now, but also for communities where people return as well. So, this isn't just about the punishment element of putting people in prison; it is about prevention and rehabilitation and needing to get that right, so people aren't simply on a merry-go-round of going in and out of the criminal justice system.
And it underpins the conversation we need to have about the future of probation services. Not everyone will have read the UK Labour manifesto, but it talks about what is already taking place in greater Manchester, where they're able to link devolved services, including housing and others, and they've managed to link that into probation, and it delivers better outcomes. This isn't simply a case of redesigning a map of where we want powers to lie; it's actually where and how you can deliver better services with better outcomes for the people engaged and involved, as well as the taxpayer. And I believe that is not just a discussion that we will have, with Lesley Griffiths being our lead Minister in this Government, but I believe it's a destination point for the UK and Wales, to have a different form of organisation to deliver much better outcomes that each of us can be proud of.
Rwy'n credu bod yr Aelod yn gwneud pwynt pwysig am yr argyfwng gwirioneddol yr ydym ni'n ei weld ar draws carchardai. Mae'n frawychus gweld yr hyn a ddywedodd yr arolygiaeth yn ddiweddar am yr amodau mewn carchardai: y gorlenwi, yr amodau sy'n dadfeilio hefyd—amgylchedd cwbl amhriodol—a faint mae ein carchardai yn llenwi hefyd. Rydym ni ar y pwynt lle gallai Llywodraeth y DU gael ei gorfodi i adeiladu carchardai newydd, nid oherwydd ei bod hi eisiau rhoi mwy o bobl yn y carchar, ond gan nad yw'n gallu ymdopi â'r bobl sydd ganddi, ac mae'r ystad mewn cyflwr mor wael y bydd angen i ni gau carchardai hefyd. Nawr, mae honno'n rhan arall o'r etifeddiaeth y mae Llywodraeth y DU yn ei hetifeddu.
Rwy'n cytuno â chi, mae penodiad James Timpson yn arwydd go iawn o fod eisiau deall sut rydych chi'n dod â phobl i mewn gydag arbenigedd sy'n gallu sicrhau cynnydd ymarferol. Ceir safbwynt ideolegol, os mynnwch, y bydd llawer ohonom ni'n ei fabwysiadu ynglŷn â beth ddylai'r math cywir o ateb fod, ond mae'n hynod ymarferol hefyd. Os edrychwch chi ar yr hyn y mae busnes Timpson wedi ei wneud, ac eraill, maen nhw'n cynnig llwybr i bobl adael y carchar a chael bywyd sefydlog mewn cymdeithas ehangach. Mae hynny o fudd i bob un ohonom ni. Mae o fudd i bob un ohonom ni fel trethdalwyr, fel pobl a allai fod â chysylltiad â phobl yn yr ystad carchardai nawr, ond hefyd i gymunedau lle mae pobl yn dychwelyd hefyd. Felly, nid yw hyn yn ymwneud â'r elfen gosbi o roi pobl yn y carchar yn unig; mae'n ymwneud ag atal ac adsefydlu ac angen gwneud hynny'n iawn, fel nad yw pobl ar chwyrligwgan o fynd i mewn ac allan o'r system cyfiawnder troseddol.
Ac mae'n sail i'r sgwrs y mae angen i ni ei chael am ddyfodol gwasanaethau prawf. Ni fydd pawb wedi darllen maniffesto Llafur y DU, ond mae'n sôn am yr hyn sydd eisoes yn digwydd ym Manceinion Fwyaf, lle maen nhw'n gallu cysylltu gwasanaethau datganoledig, gan gynnwys tai ac eraill, ac fe wnaethon nhw lwyddo i gysylltu hynny â phrawf, ac mae'n sicrhau canlyniadau gwell. Nid mater syml o ailddylunio map o le'r ydym ni eisiau i bwerau fod yw hwn; mewn gwirionedd, mae'n fater o le a sut y gallwch chi ddarparu gwell gwasanaethau gyda chanlyniadau gwell i'r bobl sydd wedi'u hymgysylltu ac yn cymryd rhan, yn ogystal â'r trethdalwr. Ac rwy'n credu nad trafodaeth yn unig y byddwn ni'n ei chael yw hi, gyda Lesley Griffiths yn Weinidog arweiniol i ni yn y Llywodraeth hon, ond rwy'n credu ei bod yn gyrchfan i'r DU a Chymru gael gwahanol fath o sefydliad i sicrhau canlyniadau llawer gwell y gall pob un ohonom ni fod yn falch ohonyn nhw.
5. Pa drafodaethau y mae'r Prif Weinidog wedi'u cael gyda Llywodraeth y DU ynghylch cyllid teg i Gymru? OQ61421
5. What discussions has the First Minister had with the UK Government regarding fair funding for Wales? OQ61421
I have had the opportunity to meet and discuss Wales's immediate priorities with the new Prime Minister and the then shadow Chancellor, now the Chancellor, over recent weeks. I look forward to working together with the new UK Government to confront and overcome the many challenges that Wales and the UK face, but also to take advantage of the opportunities that we have in front of us too.
Rwyf i wedi cael y cyfle i gyfarfod a thrafod blaenoriaethau uniongyrchol Cymru gyda Phrif Weinidog newydd y DU a Changhellor yr wrthblaid ar y pryd, y Canghellor bellach, dros yr wythnosau diwethaf. Rwy'n edrych ymlaen at gydweithio â Llywodraeth newydd y DU i wynebu a goresgyn yr heriau niferus y mae Cymru a'r DU yn eu hwynebu, ond hefyd i fanteisio ar y cyfleoedd sydd gennym ni o'n blaenau hefyd.
Diolch am hwnna.
Thanks for that.
The Tories are no longer in Government in Westminster, and hallelujah for that, but will the change Starmer has promised be more than an empty word for Wales? When you met Sir Keir yesterday, did you discuss fair funding for our nation? Did you demand the money we're owed from the Crown Estate and HS2? Because to govern is to choose, to choose what is prioritised. Now, we've heard already that some key figures in Sir Kier's new Cabinet have made clear that Wales will not be a priority for them, either in terms of devolving powers or giving us the cash that we are owed. So, First Minister, how will you stand up for Wales against those devosceptic instincts of the new regime? In whose service will you choose to govern?
Nid yw'r Torïaid mewn Llywodraeth yn San Steffan mwyach, a haleliwia am hynny, ond a fydd y newid y mae Starmer wedi ei addo bod yn fwy na gair gwag i Gymru? Pan wnaethoch chi gyfarfod â Syr Keir ddoe, a wnaethoch chi drafod cyllid teg i'n cenedl? A wnaethoch chi fynnu'r arian sy'n ddyledus i ni o Ystad y Goron a HS2? Oherwydd mae llywodraethu yn golygu dewis, dewis yr hyn sy'n cael ei flaenoriaethu. Nawr, rydym ni eisoes wedi clywed bod rhai ffigurau allweddol yng Nghabinet newydd Syr Kier wedi ei gwneud yn eglur na fydd Cymru yn flaenoriaeth iddyn nhw, naill ai o ran datganoli pwerau na rhoi'r arian sy'n ddyledus i ni. Felly, Prif Weinidog, sut wnewch chi sefyll dros Gymru yn erbyn greddfau amheus ynghylch datganoli y gyfundrefn newydd? Yng ngwasanaeth pwy wnewch chi ddewis llywodraethu?
I've already chosen to govern in service of the people of Wales, and I'm very proud to do so. And I'll carry on undertaking that role with partners in the UK Government. And, actually, in the conversation with Keir Starmer, of course I discussed the future of fairness around Barnett, of course I discussed the investment opportunities in rail infrastructure and the need to deliver something that will actually meet the needs of our country. I'm looking for a plan that can actually deliver, and I go back to the example of north Wales, as the £1 billion pledge that was claimed was never a plan; there were never real opportunities to do that. What I want is a proper plan that will actually see not just agreement on priorities—some of that work has already been done—and to understand how we have a plan that will see investment that will make a real difference. I think that's the space where the public want us to be as well, and rather than—.
I understand the narrative that the leader of Plaid Cymru wants to have, but if you listened to what the Prime Minister said in his first press conference, he made very clear that there is too much power in Westminster, and it needs to go to people who have skin in the game: local decision makers in regions of England; national decision makers here in Wales and, indeed, in Scotland. The Prime Minister didn't simply do a tour to visit Labour colleagues; he showed the respect that the UK deserves and that has been lacking for the last decade and more, by physically coming to meet the leaders of the nations of the UK and making clear that there really will be a change in the way that the UK is governed and in the choices that we will make, and that will lead to the delivery of the manifesto that 27 out of 32 Welsh MPs have been elected on. Of course, I respect the right of those who have different manifesto pledges to make their case.
Rwyf i eisoes wedi dewis llywodraethu yng ngwasanaeth pobl Cymru, ac rwy'n falch iawn o wneud hynny. A byddaf yn parhau i gyflawni'r swyddogaeth honno gyda phartneriaid yn Llywodraeth y DU. Ac, mewn gwirionedd, yn y sgwrs gyda Keir Starmer, wrth gwrs fe drafodais ddyfodol tegwch ynghylch Barnett, wrth gwrs fe wnes i drafod y cyfleoedd buddsoddi mewn seilwaith rheilffyrdd a'r angen i gyflawni rhywbeth a fydd wir yn diwallu anghenion ein gwlad. Rwy'n chwilio am gynllun a all wir gyflawni, ac rwy'n dychwelyd at esiampl gogledd Cymru, gan nad oedd yr addewid o £1 biliwn a honnwyd erioed yn gynllun; ni fu unrhyw gyfleoedd go iawn i wneud hynny erioed. Yr hyn yr wyf i ei eisiau yw cynllun go iawn a fydd wir yn arwain nid yn unig at gytundeb ar flaenoriaethau—gwnaed rhywfaint o'r gwaith hwnnw eisoes—a deall sut mae gennym ni gynllun a fydd yn arwain at fuddsoddiad a fydd yn gwneud gwahaniaeth go iawn. Rwy'n credu mai dyna'r gofod lle mae'r cyhoedd eisiau i ni fod hefyd, ac yn hytrach na—.
Rwy'n deall y naratif y mae arweinydd Plaid Cymru eisiau ei gael, ond os gwnaethoch chi wrando ar yr hyn a ddywedodd Prif Weinidog y DU yn ei gynhadledd gyntaf i'r wasg, fe'i gwnaeth yn eglur iawn bod gormod o rym yn San Steffan, a bod angen iddo fynd i bobl sydd â buddiant yn y sefyllfa: y rhai sy'n gwneud penderfyniadau lleol yn rhanbarthau Lloegr; y rhai sy'n gwneud penderfyniadau cenedlaethol yma yng Nghymru ac, yn wir, yn yr Alban. Ni wnaeth Prif Weinidog y DU fynd ar daith i ymweld â chyd-Aelodau Llafur yn unig; dangosodd y parch y mae'r DU yn ei haeddu ac sydd wedi bod yn absennol dros y degawd a mwy diwethaf, trwy ddod yn bersonol i gyfarfod ag arweinwyr cenhedloedd y DU a'i gwneud yn eglur y bydd newid gwirioneddol i'r ffordd y mae'r DU yn cael ei llywodraethu ac yn y dewisiadau y byddwn ni'n eu gwneud, a bydd hynny'n arwain at gyflawni'r maniffesto yr etholwyd 27 o 32 o ASau Cymru ar ei sail. Wrth gwrs, rwy'n parchu hawl y rhai sydd â gwahanol addewidion maniffesto i wneud eu dadleuon.
Peter Fox.
Peter Fox.
Sorry, Llywydd.
Mae'n ddrwg gen i, Llywydd.
It's okay. If you want to ask a question—. No. That's okay. We'll move on.
Mae'n iawn. Os ydych chi eisiau gofyn cwestiwn—. Na. Mae hynny'n iawn. Fe wnawn ni symud ymlaen.
6. Sut mae Llywodraeth Cymru yn gweithio i wella seilwaith trafnidiaeth gyhoeddus yng Ngogledd Cymru? OQ61444
6. How is the Welsh Government working to improve public transport infrastructure in North Wales? OQ61444
Thank you for the question. Our priority is to develop reliable, affordable and sustainable public transport services that deliver for people and communities across Wales, including, of course, North Wales, which the Member represents. We will empower our regions to develop regional transport plans that meet the needs of their area and provide practical support to help deliver them.
Diolch am y cwestiwn. Ein blaenoriaeth ni yw datblygu gwasanaethau trafnidiaeth gyhoeddus dibynadwy, fforddiadwy a chynaliadwy sy'n darparu ar gyfer pobl a chymunedau ledled Cymru, gan gynnwys, wrth gwrs, rhai y gogledd, y mae'r Aelod yn eu cynrychioli. Byddwn ni'n grymuso ein rhanbarthau ni i ddatblygu cynlluniau trafnidiaeth rhanbarthol sy'n diwallu anghenion eu hardal ac yn darparu cymorth ymarferol i helpu i'w cyflawni.
Diolch, First Minister. The recent investment of new carriages by the Welsh Government through Transport for Wales is making a huge difference, as is the Welsh Government bus grant, which has kept services running over the last year. As you said earlier, the UK Government did not sign off the letter for £1 billion to electrify the north Wales coast line, and they twice rejected bids for EU replacement levelling-up funding for railway infrastructure in north Wales. First Minister, working with the new UK Labour Government cross-border, would you consider using some of the structural funding—the replacement funding—for integrated public transport and a bus pilot in north Wales, developing clear information and services, which is really important, based on passenger need, working in partnership with Transport for Wales, local councils, operators and residents to develop the network and sustain and return services, such as recently happened in the village of Llandegla in north Wales? Thank you.
Diolch, Prif Weinidog. Mae'r buddsoddiad diweddar o gerbydau newydd gan Lywodraeth Cymru drwy Trafnidiaeth Cymru yn gwneud gwahaniaeth enfawr, yn ogystal â grant bysiau Llywodraeth Cymru, sydd wedi cynnal gwasanaethau yn ystod y flwyddyn ddiwethaf. Fel y dywedoch chi'n gynharach, ni wnaeth Llywodraeth y DU gymeradwyo'r £1 biliwn i drydaneiddio rheilffordd arfordir y gogledd, a ddwywaith fe wnaethon nhw wrthod ceisiadau am gyllid ffyniant bro yn lle cyllid yr UE ar gyfer seilwaith rheilffyrdd yn y gogledd. Prif Weinidog, gan weithio gyda Llywodraeth Lafur newydd y DU ar draws ffiniau, a fyddech chi'n ystyried defnyddio rhywfaint o'r cyllid strwythurol—y cyllid newydd—ar gyfer trafnidiaeth gyhoeddus integredig a chynllun peilot bysiau yn y gogledd, datblygu gwybodaeth a gwasanaethau clir, sy'n bwysig iawn, yn seiliedig ar angen teithwyr, gweithio mewn partneriaeth â Trafnidiaeth Cymru, cynghorau lleol, gweithredwyr a thrigolion i ddatblygu'r rhwydwaith a chynnal a dychwelyd gwasanaethau, fel y digwyddodd yn ddiweddar ym mhentref Llandegla yn y gogledd? Diolch.
I’m delighted to see the return of services to Llandegla, which the Member has highlighted, but also to confirm again that the pre-election pledge by the Conservatives on north Wales electrification was never a real plan. It was not an honest statement to make to the public. Network Rail, as the Member knows, have confirmed that, despite the promise, no formal development work was undertaken. They were not given a remit and no formal work has been undertaken with them since 2013.
When it comes to what we could do in the future, delivering our manifesto pledge to restore decision making over former EU funds is one of the big opportunities that we have. To go through that, we will need to work with partners to understand what those priorities will be and work with what we’ve been able to do already. I’m very pleased the Member has highlighted the bus grant that has kept services in play that could otherwise have fallen away. We’ll probably talk more about buses in the statement later on this afternoon. But that does mean we have opportunities to look again at the regional investment framework that was co-produced with a range of partners before the last election, to update that and to make sure that we have a clear understanding of what we can do with that, in addition to other areas of future devolution.
I’m very excited on the skills front about what we can do in restoring money into apprenticeships and in the devolution of employment support funding. There are big opportunities to make a real difference in every community. What we’ll have to do, though, is decide what are our strategic priorities and how we choose to use those. That is quite properly in the remit of this Government, to be held accountable by the Senedd, and to do that work with our partners is what I intend for us to do.
Rwy'n falch iawn o weld gwasanaethau yn dychwelyd i Landegla, rhywbeth y mae'r Aelod wedi tynnu sylw ato, ond hefyd i gadarnhau eto nad oedd yr addewid cyn yr etholiad gan y Ceidwadwyr ar drydaneiddio'r gogledd erioed yn gynllun gwirioneddol. Nid oedd yn ddatganiad onest i'w wneud i'r cyhoedd. Mae Network Rail, fel y gŵyr yr Aelod, wedi cadarnhau, er gwaethaf yr addewid, na chafodd unrhyw waith datblygu ffurfiol ei wneud. Ni chawson nhw gylch gwaith ac nid oes unrhyw waith ffurfiol wedi'i wneud gyda nhw ers 2013.
O ran yr hyn y gallen ni ei wneud yn y dyfodol, mae cyflawni addewid ein maniffesto i adfer y broses o wneud penderfyniadau dros gyllid UE blaenorol yn un o'r cyfleoedd mawr sydd gennym ni. I fynd drwy hynny, bydd angen i ni weithio gyda phartneriaid i ddeall beth fydd y blaenoriaethau hynny a gweithio gyda'r hyn yr ydyn ni wedi gallu ei wneud eisoes. Rwy'n falch iawn bod yr Aelod wedi tynnu sylw at y grant bysiau sydd wedi cadw gwasanaethau ar waith a allai fod wedi peidio fel arall. Mae'n debyg y byddwn ni'n siarad mwy am fysiau yn y datganiad yn ddiweddarach y prynhawn yma. Ond mae hynny'n golygu bod gennym ni gyfleoedd i edrych eto ar y fframwaith buddsoddi rhanbarthol a gafodd ei gyd-gynhyrchu gydag amrywiaeth o bartneriaid cyn yr etholiad diwethaf, i ddiweddaru hynny ac i sicrhau bod gennym ni ddealltwriaeth glir o'r hyn y gallwn ni ei wneud â hynny, yn ogystal â meysydd eraill o ddatganoli yn y dyfodol.
O ran sgiliau, rwy'n teimlo'n gyffrous iawn am yr hyn y gallwn ni ei wneud wrth adfer arian i brentisiaethau ac wrth ddatganoli cyllid cymorth cyflogaeth. Mae cyfleoedd mawr i wneud gwahaniaeth gwirioneddol ym mhob cymuned. Yr hyn y bydd yn rhaid i ni ei wneud, serch hynny, yw penderfynu beth yw ein blaenoriaethau strategol a sut yr ydyn ni'n dewis defnyddio'r rheini. Yn eithaf priodol, mae hynny yng nghylch gwaith y Llywodraeth hon, sef i gael ein dal yn atebol gan y Senedd, a gwneud y gwaith hwnnw gyda'n partneriaid yw'r hyn yr wyf i'n bwriadu i ni ei wneud.
7. Sut y mae Llywodraeth Cymru yn tyfu economi twristiaeth Cymru? OQ61412
7. How is the Welsh Government growing the Welsh tourism economy? OQ61412
Thank you. Our tourism strategy, 'Welcome to Wales', sets out our approach for growing the visitor economy. It emphasises the core areas of delivery that focus on increased spend, spreading economic benefit and helping to address seasonality issues, with sustainability at the heart of all our activity. This is backed by a £50 million Wales tourism investment fund for major projects and a £5 million 'brilliant basics' fund for capital investment on a smaller scale.
Diolch. Mae ein strategaeth dwristiaeth, 'Croeso i Gymru', yn nodi ein dull o dyfu'r economi ymwelwyr. Mae'n pwysleisio'r meysydd cyflawni craidd sy'n canolbwyntio ar wariant cynyddol, gan ledaenu budd economaidd a helpu i ymdrin â materion tymhorol, gyda chynaliadwyedd wrth wraidd ein holl weithgarwch. Mae hyn yn cael ei gefnogi gan gronfa fuddsoddi twristiaeth Cymru gwerth £50 miliwn ar gyfer prosiectau mawr a chronfa 'y pethau pwysig' gwerth £5 miliwn ar gyfer buddsoddi cyfalaf ar raddfa lai.
Diolch yn fawr iawn. You will know, with the crucial summer months coming, that there is widespread concern about the Welsh Government’s potential introduction of a tourism tax in Wales. That concern is so widespread that it has, in fact, spread to the new Chancellor, Rachel Reeves, who, last week, when asked if she supported the introduction of a tourism tax in Bournemouth, said, ‘I’m not in favour of making the staycation more expensive than it already is. I want more people to holiday in Britain. I want to support our vibrant hospitality and leisure sector. So, when we’re in the middle of a cost-of-living crisis like we are today, I don’t think it’s the right thing to do.' So, can the First Minister explain why a Labour Chancellor in one part of the United Kingdom is saying that this tax would be damaging to our economy and make the staycation more expensive than it already is, and a Welsh Labour Government here in Cardiff Bay is pursuing exactly that policy?
Diolch yn fawr iawn. Byddwch chi'n gwybod, gyda misoedd hollbwysig yr haf i ddod, fod pryder eang ynghylch cyflwyno treth dwristiaeth bosibl yng Nghymru gan Lywodraeth Cymru. Mae'r pryder hwnnw mor eang fel ei fod, mewn gwirionedd, wedi lledaenu i'r Canghellor newydd, Rachel Reeves, a oedd, yr wythnos diwethaf, pan gafodd hi ei gofyn a oedd hi'n cefnogi cyflwyno treth twristiaeth yn Bournemouth, 'Nid ydw i o blaid gwneud gwyliau gartref yn ddrytach nag y maen nhw eisoes. Rwyf i eisiau i fwy o bobl fynd ar wyliau ym Mhrydain. Rwyf i eisiau cefnogi ein sector lletygarwch a hamdden bywiog. Felly, pan ydyn ni yng nghanol argyfwng costau byw, fel yr ydyn ni ar hyn o bryd, nid ydw i'n credu mai dyna'r peth iawn i'w wneud.' Felly, a all y Prif Weinidog egluro pam mae Canghellor Llafur mewn un rhan o'r Deyrnas Unedig yn dweud y byddai'r dreth hon yn niweidiol i'n heconomi ni ac yn gwneud gwyliau gartref yn ddrytach nag y maen nhw eisoes, ac mae Llywodraeth Lafur Cymru yma ym Mae Caerdydd yn dilyn yr union bolisi hwnnw?
Quite apart from the irony of a Member of the Senedd not understanding devolution, it's worth pointing out that a tourism levy won't come into place until 2027 at the earliest. It will be a permissive power for local authorities to decide what to do, and they will then have choices to make over how to use it. It's worth pointing out that this isn't just commonplace in many parts of the rest of the world. If you go on a sun-and-sand holiday to European destinations, you're probably paying a tourism levy of some sort, if not two different types. If you go to North America, you're almost certainly paying a state and often a city-level levy as well. If you look in the UK, greater Manchester have used a levy that they've invested in supporting events, to generate more return for their night-time and visitor economy. Being creative about how we support the sector is important to understand what sustainable looks like. And this is actually about us making sure that devolution doesn't just stop in Cardiff Bay. We're looking for legislation to give powers to local authorities to make choices, for them to be accountable for those choices, to demonstrate the benefit or otherwise of using those powers or not. I think this is a good example. In the longer term, I think people will see this as a real success. Of course, the Member is entitled to carry on making his argument that has had such great success with the people of Wales last week.
Yn hollol ar wahân i eironi Aelod o'r Senedd yn methu â deall datganoli, mae'n werth nodi na fydd ardoll twristiaeth yn dod i rym tan 2027 ar y cynharaf. Bydd yn bŵer caniataol i awdurdodau lleol benderfynu beth i'w wneud, ac yna bydd ganddyn nhw ddewisiadau i'w gwneud ynghylch sut i'w defnyddio. Mae'n werth nodi nad yw hyn ond yn gyffredin mewn sawl rhan o weddill y byd. Os ewch chi ar wyliau haul a thywod i gyrchfannau Ewropeaidd, mae'n debyg y byddwch chi'n talu ardoll twristiaeth o ryw fath, os nad dau fath gwahanol. Os ewch chi i Ogledd America, byddwch chi bron yn sicr yn talu ardoll talaith ac yn aml ardoll lefel y ddinas hefyd. Os edrychwch chi o fewn y DU, mae Manceinion Fwyaf wedi defnyddio ardoll y maen nhw wedi'i buddsoddi mewn cefnogi digwyddiadau, i gynhyrchu mwy o elw ar gyfer eu heconomi gyda'r nos ac ymwelwyr. Mae bod yn greadigol o ran sut yr ydyn ni'n cefnogi'r sector yn bwysig er mwyn deall sut olwg sydd ar fod yn gynaliadwy. Ac mae hyn yn ymwneud â ni mewn gwirionedd yn sicrhau nad yw datganoli yn gorffen ym Mae Caerdydd. Rydyn ni'n chwilio am ddeddfwriaeth i roi pwerau i awdurdodau lleol wneud dewisiadau, iddyn nhw fod yn atebol am y dewisiadau hynny, i ddangos mantais neu fel arall defnyddio'r pwerau hynny ai peidio. Rwy'n credu bod hyn yn enghraifft dda. Yn y tymor hwy, rwy'n credu y bydd pobl yn gweld hyn fel llwyddiant gwirioneddol. Wrth gwrs, mae gan yr Aelod hawl i barhau i wneud ei ddadl sydd wedi cael cymaint o lwyddiant gyda phobl Cymru yr wythnos diwethaf.
8. Beth y mae Llywodraeth Cymru yn ei wneud i wella iechyd plant yng Nghymru? OQ61439
8. What is the Welsh Government doing to improve children's health in Wales? OQ61439
Thank you for the question. The Welsh Government is committed to ensuring high-quality healthcare provision to children and young people in Wales. A comprehensive range of policies and programmes, implemented across the Government, play a pivotal role in improving health outcomes and promoting child health and well-being for children here in Wales.
Diolch am y cwestiwn. Mae Llywodraeth Cymru wedi ymrwymo i sicrhau darpariaeth gofal iechyd o ansawdd uchel i blant a phobl ifanc yng Nghymru. Mae amrywiaeth gynhwysfawr o bolisïau a rhaglenni, sydd wedi'u gweithredu ar draws y Llywodraeth, yn chwarae rhan ganolog wrth wella canlyniadau iechyd a hyrwyddo iechyd a lles plant i blant yma yng Nghymru.
Thank you for your response, First Minister. The situation on the ground with children's health is undoubtedly getting worse. They're not my words, but the words of Dr Nick Wilkinson from the Royal College of Paediatrics and Child Health. He says doctors are seeing
'increased levels of distress, increasing amounts of tooth decay...and an increase in school absence as a result of health conditions'.
Those health difficulties that take place during childhood, as you'll understand, First Minister, will have an outsized impact and follow those people throughout their entire lives. You will know that's not good for them and it's not good for our under-pressure health services, which will need to look after them for decades to come. So, there's clearly a need to get a grip on children's health here in Wales. First Minister, will you personally commit to working with groups like the Welsh Royal Colleges Child Health Collaborative to make sure that children's health is prioritised and embedded across Government portfolio areas?
Diolch am eich ymateb, Prif Weinidog. Heb os, mae'r sefyllfa ar lawr gwlad gydag iechyd plant yn gwaethygu. Nid fy ngeiriau i ydyn nhw, ond geiriau Dr Nick Wilkinson o'r Coleg Brenhinol Pediatreg ac Iechyd Plant. Mae'n dweud bod meddygon yn gweld
'lefelau uwch o drallod, lefelau cynyddol o bydredd dannedd...a chynnydd yn absenoldeb ysgol o ganlyniad i gyflyrau iechyd'.
Bydd yr anawsterau iechyd hynny sy'n digwydd yn ystod plentyndod, fel y byddwch chi'n ei ddeall, Prif Weinidog, yn cael effaith fawr ac yn dilyn y bobl hynny trwy gydol eu hoes. Byddwch chi'n gwybod nad yw hynny'n dda iddyn nhw ac nid yw'n dda i'n gwasanaethau iechyd sydd dan bwysau, y bydd angen iddyn nhw ofalu amdanyn nhw am ddegawdau i ddod. Felly, mae'n amlwg bod angen mynd i'r afael ag iechyd plant yma yng Nghymru. Prif Weinidog, a wnewch chi ymrwymo'n bersonol i weithio gyda grwpiau fel Cydweithrediad Iechyd Plant Colegau Brenhinol Cymru i sicrhau bod iechyd plant yn cael ei flaenoriaethu a'i wreiddio ar draws meysydd portffolio'r Llywodraeth?
I don't disagree with a large amount of what the Member says. We are genuinely concerned about outcomes for children and young people in Wales, but not just claiming this is somehow only a health challenge. The issues you often see in our healthcare system, for adults and children, are actually driven by wider societal challenges and problems. We have much to do on improving public health Wales, in understanding how we persuade people to make healthier choices for them—not for the Government or the health service, but for them—and what it means for their lives. You'll have seen this in your former life when you were on the tools as a physiotherapist. Many of the challenges you'll have seen come through your door have an impact that starts well beyond the healthcare system. What we need to do is not just understand how that works, but how we can persuade people to make different choices.
In terms of the action that will be taken, the cost-of-living crisis was the No. 1 issue on doorsteps in the last few weeks, and we know that has a real impact on outcomes for children and young people. Having greater stability in the country, reviewing what the UK Government could and should do to turn the tide on the increase in child poverty that we've seen over the last 14 years, will make a major difference in child health outcomes. And, more than that, we will, of course, work with a number of coalitions around making better steps forward on addressing child poverty and outcomes for children and young people. That's why Jayne Bryant will be responding to the collective following the letter they recently sent to me just a few weeks ago.
Nid wyf i'n anghytuno â llawer iawn o'r hyn y mae'r Aelod yn ei ddweud. Rydyn ni yn wirioneddol bryderus am ganlyniadau i blant a phobl ifanc yng Nghymru, ond nid ydyn ni'n honni mai her iechyd yn unig yw hon. Mae'r materion yr ydych chi'n eu gweld yn aml yn ein system gofal iechyd, ar gyfer oedolion a phlant, yn cael eu hachosi gan heriau a phroblemau cymdeithasol ehangach. Mae gennym ni lawer i'w wneud ar wella iechyd y cyhoedd yng Nghymru, wrth ddeall sut yr ydyn ni'n perswadio pobl i wneud dewisiadau iachach iddyn nhw—nid i'r Llywodraeth na'r gwasanaeth iechyd, ond iddyn nhw—a'r hyn y mae'n ei olygu i'w bywydau. Byddwch chi wedi gweld hyn yn eich bywyd blaenorol pan oeddech chi'n gweithio fel ffisiotherapydd. Mae llawer o'r heriau y byddwch chi wedi'u gweld yn dod trwy'ch drws chi'n cael effaith sy'n dechrau ymhell y tu hwnt i'r system gofal iechyd. Yr hyn sydd angen i ni ei wneud yw nid dim ond deall sut mae hynny'n gweithio, ond sut y gallwn ni berswadio pobl i wneud dewisiadau gwahanol.
O ran y camau a fydd yn cael eu cymryd, yr argyfwng costau byw oedd y prif fater ar garreg y drws yn ystod yr wythnosau diwethaf, ac rydyn ni'n gwybod bod hynny'n cael effaith wirioneddol ar ganlyniadau i blant a phobl ifanc. Bydd cael mwy o sefydlogrwydd yn y wlad, adolygu'r hyn y gallai ac y dylai Llywodraeth y DU ei wneud i droi'r llanw ar y cynnydd mewn tlodi plant yr ydyn ni wedi'i weld dros y 14 mlynedd diwethaf, yn gwneud gwahaniaeth mawr o ran canlyniadau iechyd plant. Ac, yn fwy na hynny, byddwn ni, wrth gwrs, yn gweithio gyda nifer o glymbleidiau ynghylch gwneud gwell camau ymlaen ar fynd i'r afael â thlodi plant a chanlyniadau i blant a phobl ifanc. Dyna pam y bydd Jayne Bryant yn ymateb i'r gydweithfa yn dilyn y llythyr yr anfonon nhw ataf ychydig wythnosau yn ôl.
Diolch i'r Prif Weinidog.
Thank you, First Minister.
Yr eitem nesaf fydd y datganiad busnes. Dwi'n galw ar y Trefnydd i wneud y datganiad hwnnw. Jane Hutt.
The next item will be the business statement. I call on the Trefnydd to make that statement. Jane Hutt.
Diolch yn fawr, Llywydd. Mae un newid i fusnes y Cyfarfod Llawn yr wythnos yma. Mae'r amser ar gyfer y ddadl Cyfnod 3 ar y Bil Cyllid Llywodraeth Leol (Cymru) wedi cael ei leihau i ddwy awr. Mae busnes drafft ar gyfer gweddill tymor yr haf a phythefnos cyntaf tymor yr hydref wedi'i nodi yn y datganiad a'r cyhoeddiad busnes, sydd ar gael i Aelodau yn electronig.
Thank you very much, Llywydd. There is one change to this week's Plenary business. The time allocated to the Stage 3 debate on the Local Government Finance (Wales) Bill has been reduced to two hours. Draft business for the remainder of the summer term and the first two weeks of the autumn term is set out on the business statement and announcement, which is available to Members electronically.
Can I call for a statement, Trefnydd, on speeding on the trunk road network? There's an issue in my own constituency in relation to the A494 trunk road going through the village of Llanferres in Denbighshire. Residents there have been calling for a speed limit reduction and improvements to road safety now for many years, but there is simply no progress actually happening. We've got a situation where the speed through the village, according to the eighty-fifth percentile test, is 53 mph, and this is at a time when the speed on non-trunk roads through similar villages is 20 mph. Clearly, that speed through the village is an anomaly. It needs to be addressed. There has been some work that has been done by the trunk road agency, looking at the traffic signs and road markings through the village, but even though they agreed that some action was even needed on that, there is nothing actually been scheduled. So, can I ask for an urgent update on trunk road safety, what is being done to address anomalies like this, so that villagers in Llanferres and elsewhere in similar situations can feel safe? And in addition to that, can I also ask for a clear timescale for the implementation of measures once they have been agreed by the trunk road agents, as is the case in this particular village?
A gaf i alw am ddatganiad, Trefnydd, ar oryrru ar y rhwydwaith cefnffyrdd? Mae problem yn fy etholaeth i fy hun o ran cefnffordd yr A494, sy'n mynd trwy bentref Llanferres yn sir Ddinbych. Mae trigolion yno wedi bod yn galw am ostwng y terfyn cyflymder a gwella diogelwch ar y ffyrdd ers blynyddoedd lawer, ond nid oes unrhyw gynnydd yn digwydd mewn gwirionedd. Mae gennym ni sefyllfa lle mae'r cyflymder trwy'r pentref, yn ôl y prawf canradd wythdeg pump, yn 53 mya, ac mae hyn ar adeg pan fo'r cyflymder ar ffyrdd nad ydyn nhw'n gefnffyrdd drwy bentrefi tebyg yn 20 mya. Yn amlwg, mae'r cyflymder hwnnw trwy'r pentref yn anghysondeb. Mae angen ymdrin ag ef. Cafodd rhywfaint o waith ei wneud gan yr asiantaeth gefnffyrdd, gan edrych ar yr arwyddion traffig a'r marciau ffordd drwy'r pentref, ond er eu bod yn cytuno bod angen rhywfaint o weithredu hyd yn oed ar hynny, nid oes unrhyw beth wedi'i drefnu mewn gwirionedd. Felly, a gaf i ofyn am ddiweddariad brys ar ddiogelwch cefnffyrdd, beth sy'n cael ei wneud i fynd i'r afael ag anghysondebau fel hyn, fel y gall pentrefwyr yn Llanferres ac mewn mannau eraill mewn sefyllfaoedd tebyg deimlo'n ddiogel? Ac yn ogystal â hynny, a gaf i hefyd ofyn am amserlen glir ar gyfer gweithredu mesurau ar ôl i'r asiantau cefnffyrdd gytuno arnyn nhw, fel sy'n digwydd yn y pentref penodol hwn?
Thank you very much, Darren Millar. I think you have drawn this to our attention on previous occasions. I believe you might have had Ministers and former First Ministers actually visiting this village. It is important that the trunk road agency is looking at this. Obviously, the Cabinet Secretary for North Wales and Transport will be also very much aware of this, and hopefully this will be resolved. I think this is an issue that probably is across the whole of Wales, with those reviews that have been undertaken by local authorities in terms of speeding. But this is a trunk road, and this needs to be addressed via the trunk road agency.
Diolch yn fawr iawn, Darren Millar. Rwy'n credu eich bod chi wedi tynnu'n sylw at hyn ar achlysuron blaenorol. Rwy'n credu eich bod wedi cael Gweinidogion a chyn-Brif Weinidogion yn ymweld â'r pentref hwn. Mae'n bwysig bod yr asiantaeth cefnffyrdd yn edrych ar hyn. Yn amlwg, bydd Ysgrifennydd y Cabinet dros Ogledd Cymru a Thrafnidiaeth hefyd yn ymwybodol iawn o hyn, a gobeithio y bydd hyn yn cael ei ddatrys. Rwy'n credu bod hwn yn fater ledled Cymru gyfan mae'n debyg, gyda'r adolygiadau hynny sydd wedi cael eu cyflawni gan awdurdodau lleol o ran goryrru. Ond mae hon yn gefnffordd, ac mae angen mynd i'r afael â hyn drwy'r asiantaeth gefnffyrdd.
Trefnydd, I just wanted to correct something I said to you last week about fake stamps. I wanted to inform everyone that there is a process at the moment where people aren't being charged for fake stamps while the Post Office looks into this. It turns out that one election candidate had posted letters without stamps on them to lots of people in Pontypridd, hence why I had a number of complaints. But the Post Office are now going to be providing us all with an update around the issue of fake stamps that have been in circulation.
One of the things I did want to raise with you was that a number of constituents have been in touch saying that they faced barriers in voting. Obviously, we know that photo ID was a barrier to some, but the accessibility of polling stations remains to be problematic. Some people physically couldn't get into the polling stations in order to be able to place their votes. So, can I ask if the Welsh Government can work with each authority in Wales to ensure that there is no barrier in place by the Senedd elections, so that we understand what went wrong this time? Because, obviously, everybody should have that democratic right to vote, and to hear that there are still barriers in place now is hugely concerning for all of us, I'm sure.
Trefnydd, roeddwn i eisiau cywiro rhywbeth y dywedais i wrthych chi'r wythnos diwethaf am stampiau ffug. Roeddwn i eisiau rhoi gwybod i bawb bod yna broses ar hyn o bryd lle nad yw pobl yn cael eu codi arnyn nhw am stampiau ffug wrth i Swyddfa'r Post ymchwilio hyn. Mae'n ymddangos bod un ymgeisydd yn yr etholiad wedi postio llythyrau heb stampiau arnyn nhw i lawer o bobl ym Mhontypridd, o achos hynny y cefais i nifer o gwynion. Ond mae Swyddfa'r Post nawr yn mynd i fod yn rhoi'r wybodaeth ddiweddaraf i ni i gyd am fater stampiau ffug sydd wedi bod yn cylchredeg.
Un o'r pethau roeddwn i eisiau ei godi gyda chi oedd bod nifer o etholwyr wedi bod mewn cysylltiad gan ddweud eu bod wedi wynebu rhwystrau wrth bleidleisio. Yn amlwg, rydyn ni'n gwybod bod prawf adnabod â llun arno yn rhwystr i rai, ond mae hygyrchedd gorsafoedd pleidleisio yn parhau i fod yn broblem. Nid oedd rhai pobl yn gallu mynd i mewn i'r gorsafoedd pleidleisio yn gorfforol er mwyn gallu bwrw eu pleidleisiau. Felly, a gaf i ofyn a all Llywodraeth Cymru weithio gyda phob awdurdod yng Nghymru i sicrhau nad oes rhwystr yn ei le erbyn etholiadau'r Senedd, fel ein bod ni'n deall beth aeth o'i le y tro hwn? Oherwydd, yn amlwg, dylai pawb gael yr hawl ddemocrataidd honno i bleidleisio, ac mae clywed bod rhwystrau yn eu lle o hyd nawr yn peri pryder mawr i bob un ohonon ni, rwy'n siŵr.
Diolch yn fawr, Heledd Fychan. Thank you for that clarification on fake stamps. I'm sure we were all intrigued last week when you raised this. But this is an issue on which we will obviously hear more, I'm sure, as a result of that inquiry.
On barriers to voting, it is really important, because I, certainly, like many, knocked the doors of people who said, 'I cannot vote because I have no voter identification.' There were a couple who had no driving licence, no passport, and—let's face it—a lot of people are in that position, particularly young people and families on lower incomes. So, thank goodness we have control, anyway, over our electoral systems in Wales. I look forward to the Stage 4 debate on the Elections and Elected Bodies (Wales) Bill this afternoon, because that is going to be helping us to address many of these things. On accessibility of polling stations, again, it's very much that we need to feed back across the Chamber on experiences that our constituents had in terms of accessibility to polling stations. I know that there were some improvements in my constituency, and I'm sure that's reflected more widely. But also, it's very interesting to see what can be a polling station. I think we need to just learn from—. Each election, we tend to, perhaps, not learn as much and then go straight into the next one, but really important points—diolch yn fawr, Heledd.
Diolch yn fawr, Heledd Fychan. Diolch am yr eglurhad hwnnw ar stampiau ffug. Rwy'n siŵr ein bod ni i gyd wedi bod â diddordeb yr wythnos diwethaf pan wnaethoch chi godi hyn. Ond mae hwn yn fater y byddwn ni'n amlwg yn clywed mwy amdano, rwy'n siŵr, o ganlyniad i'r ymchwiliad hwnnw.
O ran rhwystrau i bleidleisio, mae'n bwysig iawn, oherwydd yn sicr, fel llawer o bobl, fe wnes i guro ar ddrysau pobl a ddywedodd, 'Ni allaf bleidleisio oherwydd nad oes gen i unrhyw brawf adnabod pleidleiswr.' Roedd yna gwpl nad oedd ganddyn nhw drwydded yrru, na phasbort, a—gadewch i ni wynebu'r ffaith—mae llawer o bobl yn y sefyllfa honno, yn enwedig pobl ifanc a theuluoedd ar incymau is. Felly, diolch byth fod gennym ni reolaeth dros ein systemau etholiadol yng Nghymru, beth bynnag. Edrychaf ymlaen at ddadl Cyfnod 4 ar y Bil Etholiadau a Chyrff Etholedig (Cymru) y prynhawn yma, oherwydd bydd hynny'n ein helpu i fynd i'r afael â llawer o'r pethau hyn. O ran hygyrchedd gorsafoedd pleidleisio, unwaith eto, mae angen i ni adrodd yn ôl ar draws y Siambr ar brofiadau y cafodd ein hetholwyr o ran hygyrchedd i orsafoedd pleidleisio. Rwy'n gwybod bod rhai gwelliannau yn fy etholaeth i, ac rwy'n siŵr bod hynny'n cael ei adlewyrchu'n ehangach. Ond hefyd, mae'n ddiddorol iawn gweld beth all fod yn orsaf bleidleisio. Rwy'n credu bod angen i ni ddysgu oddi wrth—. Pob etholiad, rydyn ni'n dueddol, efallai, i beidio â dysgu cymaint ac yna mynd yn syth i mewn i'r un nesaf, ond pwyntiau pwysig iawn—diolch yn fawr, Heledd.
The Trefnydd will be aware of the interest in this Chamber in the fate of the Royal Welsh College of Music and Drama’s junior department, and all the efforts, led by Rhianon Passmore and others, to try to save it. A petition of more than 10,000 signatures was presented to the Senedd, and the Petitions Committee agreed that they would go for a debate. But with recess coming up very quickly, and we understand—the parents certainly understand—that there is going to be an imminent announcement about the fate of the college on 19 July, about its future, is there any way that the Trefnydd can enable there to be a debate in the Chamber, so that there can be a meaningful voice from the elected representatives about this very important issue that will affect the future of our music and drama legacy in Wales?
Bydd y Trefnydd yn ymwybodol o'r diddordeb yn y Siambr hon am dynged adran iau Coleg Brenhinol Cerdd a Drama Cymru, a'r holl ymdrechion, dan arweiniad Rhianon Passmore ac eraill, i geisio ei hachub. Cafodd deiseb o dros 10,000 o lofnodion ei hanfon i'r Senedd, a chytunodd y Pwyllgor Deisebau y bydden nhw'n mynd am dadl. Ond gyda'r toriad ar fin dod yn fuan, ac rydyn ni'n ei deall—ac mae'r rhieni'n sicr yn ei ddeall—y bydd cyhoeddiad sydd ar fin digwydd am dynged y coleg ar 19 Gorffennaf, am ei ddyfodol, a oes unrhyw ffordd y gall y Trefnydd alluogi cynnal dadl yn y Siambr, fel y gall fod llais ystyrlon gan y cynrychiolwyr etholedig am y mater pwysig iawn hwn a fydd yn effeithio ar ddyfodol ein gwaddol cerddoriaeth a drama yng Nghymru?
Thank you very much, Julie Morgan, and thank you for once again bringing this to the attention of the Senedd. This is a really important route, through the business statement, where issues can be raised, and are regularly raised by Members. It’s on the record and, of course, Government then has to respond, but also recognise the work that’s been undertaken with the collection of this petition of more than 10,000 signatures.
I think it is important just to reflect on some of the work that has been undertaken involving meetings, and I have to say that the Royal Welsh College of Music and Drama did write to Lynne Neagle, our Cabinet Secretary for Education, in advance of the launch of a staff consultation in response to the financial challenges faced by the college, and that consultation involved proposals to stop some of its present work with young people of school age, specifically the young acting and music weekend courses. And also to inform Julie Morgan, and other Members who’ve raised this—Rhianon Passmore—Welsh Government officials have met with the Royal Welsh College of Music and Drama to discuss its proposals, and, indeed, Lynne Neagle actually met with Helena Gaunt—she’s come into the Chamber now—the principal of the college earlier this week.
It is an autonomous body. It’s responsible for its own academic affairs, and those courses aren’t funded directly from the Higher Education Funding Council for Wales or the Welsh Government. But, obviously, the college’s commitment to providing opportunities in music and theatre for young people and creating pathways into professional learning and training has been fed back to us very clearly, and they’re going to continue to deliver on a number of areas of project work.
I understand about the decision that you referred to, and this was raised before, but I think it is important to report back that there will be a debate early in the autumn term. Certainly, the Business Committee did agree to this this morning, in terms of recognising the Petitions Committee's request to schedule that debate early in the autumn term.
Diolch yn fawr iawn, Julie Morgan, a diolch am ddod â hyn i sylw'r Senedd unwaith eto. Mae hwn yn llwybr pwysig iawn, drwy'r datganiad busnes, lle mae modd codi materion, ac mae'r Aelodau'n eu codi'n rheolaidd. Mae wedi'i gofnodi ac wrth gwrs, mae'n rhaid i'r Llywodraeth ymateb, ond hefyd cydnabod y gwaith a gafodd ei wneud wrth gasglu'r ddeiseb hon o fwy na 10,000 o lofnodion.
Rwy'n credu ei bod yn bwysig ystyried rhywfaint o'r gwaith sydd wedi'i wneud yn ymwneud â chyfarfodydd, ac mae'n rhaid i mi ddweud bod Coleg Brenhinol Cerdd a Drama Cymru wedi ysgrifennu at Lynne Neagle, ein Ysgrifennydd Cabinet dros Addysg, cyn lansio ymgynghoriad staff mewn ymateb i'r heriau ariannol sy'n wynebu'r coleg, ac roedd yr ymgynghoriad hwnnw'n cynnwys cynigion i atal rhywfaint o'i waith presennol gyda phobl ifanc oed ysgol, yn benodol y cyrsiau penwythnos actio a cherddoriaeth i'r ifanc. A hefyd i roi gwybod i Julie Morgan, ac Aelodau eraill sydd wedi codi hyn—Rhianon Passmore—bod swyddogion Llywodraeth Cymru wedi cyfarfod â Choleg Brenhinol Cerdd a Drama Cymru i drafod ei gynigion, ac, yn wir, fe wnaeth Lynne Neagle gyfarfod â Helena Gaunt—mae hi wedi dod i mewn i'r Siambr nawr—pennaeth y coleg yn gynharach yr wythnos hon.
Mae'n gorff ymreolaethol. Mae'n gyfrifol am ei faterion academaidd ei hun, ac nid yw'r cyrsiau hynny'n cael eu hariannu'n uniongyrchol gan Gyngor Cyllido Addysg Uwch Cymru na Llywodraeth Cymru. Ond, yn amlwg, mae ymrwymiad y coleg i ddarparu cyfleoedd mewn cerddoriaeth a theatr i bobl ifanc a chreu llwybrau at ddysgu a hyfforddiant proffesiynol wedi cael ei adrodd yn ôl i ni'n glir iawn, ac maen nhw'n mynd i barhau i gyflawni ar nifer o feysydd gwaith prosiect.
Rwy'n deall ynghylch y penderfyniad y gwnaethoch chi gyfeirio ato, a chafodd hyn ei godi o'r blaen, ond rwy'n credu ei bod yn bwysig adrodd yn ôl y bydd dadl yn gynnar yn nhymor yr hydref. Yn sicr, cytunodd y Pwyllgor Busnes y bore yma o ran cydnabod cais y Pwyllgor Deisebau i drefnu'r ddadl honno yn gynnar yn nhymor yr hydref.
Can I have a statement, please, on patient waiting times in Glan Clwyd Hospital in my constituency? They have started to see slow improvements in waiting times at Betsi Cadwaladr University Health Board, particularly with cancer treatment, but, anecdotally, I’m hearing from constituents about their experiences with excessive waits at Glan Clwyd Hospital’s A&E department. I heard from a patient with a heart condition who arrived at Glan Clwyd’s A&E department with severe chest pains and had to wait for an excessive length of time and being handed painkillers while he waited. Eventually, he was discharged and informed he would need a CT scan and angiogram, which couldn’t be booked in for another two to three months despite the urgency of this condition. Another lady waited three hours in an ambulance and then spent the next 24 hours in a corridor.
Betsi Cadwaladr University Health Board issued a red alert as recently as May this year, as their emergency departments are currently under extreme pressure, and extremely long waiting times are to be expected. I’m unsure what has caused this recent spike in excessive waiting times at Glan Clwyd, but it needs to be addressed urgently. So, could the Welsh Government provide an update as to what is causing these excessive waiting times at Glan Clwyd’s A&E department, and what measures are being taken to relieve the pressure as a matter of urgency, given that it is under special measures, which the Welsh Government has direct control of? Thank you.
A gaf i ddatganiad, os gwelwch yn dda, ar amseroedd aros cleifion yn Ysbyty Glan Clwyd yn fy etholaeth i? Maen nhw wedi dechrau gweld gwelliannau araf mewn amseroedd aros ym Mwrdd Iechyd Prifysgol Betsi Cadwaladr, yn enwedig gyda thriniaeth am ganser, ond, yn anecdotaidd, rwy'n clywed gan etholwyr am eu profiadau yn aros yn rhy hir o lawer yn adran damweiniau ac achosion brys Ysbyty Glan Clwyd. Clywais gan glaf â chyflwr ar y galon a gyrhaeddodd yn adran damweiniau ac achosion brys Glan Clwyd gyda phoenau difrifol yn y frest ac roedd yn rhaid iddo aros am gyfnod rhy hir o lawer a chael poenladdwyr tra'r oedd yn aros. Yn y pen draw, cafodd ei ryddhau a chafodd wybod y byddai angen sgan CT ac angiogram arno, nid oedd modd eu trefnu am ddau i dri mis arall er gwaethaf natur frys y cyflwr hwn. Fe wnaeth menyw arall aros tair awr mewn ambiwlans ac yna treuliodd y 24 awr nesaf mewn coridor.
Cyhoeddodd Bwrdd Iechyd Prifysgol Betsi Cadwaladr rybudd coch mor ddiweddar â mis Mai eleni, gan fod eu hadrannau brys dan bwysau eithafol ar hyn o bryd, ac mae amseroedd aros hir dros ben i'w disgwyl. Nid wyf i'n siŵr beth sydd wedi achosi'r cynnydd diweddar hwn mewn amseroedd aros gormodol yng Nglan Clwyd, ond mae angen ymdrin ag ef ar frys. Felly, a allai Llywodraeth Cymru roi'r wybodaeth ddiweddaraf am yr hyn sy'n achosi'r amseroedd aros gormodol hyn yn adran damweiniau ac achosion brys Glan Clwyd, a pha fesurau sy'n cael eu cymryd i leddfu'r pwysau ar frys, o ystyried ei fod o dan fesurau arbennig, y mae gan Lywodraeth Cymru reolaeth uniongyrchol drostyn nhw? Diolch.
I thank the Member for that question. As you know, reducing waiting times is a priority for us. We’ve invested £170 million per year to address the long waits that arose due to the pandemic, and two-year waits are 70 per cent lower than they were at the launch of our recovery plan—that’s a huge achievement from April 2022. But we know, as you do know as a north Wales Member, that demand for NHS Wales care has increased markedly in recent years and we have heroic NHS staff dealing with 2 million contacts every month, a phenomenal amount for a population of just over 3 million. Progress has been made. We recognise that waits are still too long, and we’re supporting health boards to drive further improvement.
Diolch i'r Aelod am y cwestiwn hwnnw. Fel y gwyddoch chi, mae lleihau amseroedd aros yn flaenoriaeth i ni. Rydyn ni wedi buddsoddi £170 miliwn y flwyddyn i ymdrin â'r cyfnodau aros hir a gododd oherwydd y pandemig, ac mae cyfnodau aros dwy flynedd 70 y cant yn is nag yr oedden nhw wrth lansio'n cynllun adfer—mae hynny'n gyflawniad enfawr o fis Ebrill 2022. Ond gwyddom ni, fel y gwyddoch chi fel Aelod o'r gogledd, fod y galw am ofal GIG Cymru wedi cynyddu'n sylweddol yn ystod y blynyddoedd diwethaf ac mae gennym ni staff arwrol y GIG yn ymdrin â 2 filiwn o gysylltiadau bob mis, swm rhyfeddol ar gyfer poblogaeth o ychydig dros 3 miliwn. Mae cynnydd wedi'i wneud. Rydyn ni'n cydnabod bod amseroedd aros yn rhy hir o hyd, ac rydyn ni'n cefnogi byrddau iechyd i ysgogi gwelliant pellach.
The legacy of chemical waste in our Valleys is poisoning our land and I’d like a statement, please, from the Government addressing the huge problems thrown up by these forever chemicals. The Chamber will be familiar with the plight of Ynysddu in my region where chemicals called polychlorinated biphenyls, or PCBs, still contaminate the water and the landscape. The actor and campaigner Michael Sheen has drawn attention to this scandal recently in the press, and local councillors and campaigners have long sought answers about why these toxins aren’t being acknowledged or cleared, because PCBs are highly toxic. The production of these chemicals is banned in 151 countries, including now the UK. But, unluckily, those communities where PCBs were left to pollute the land all those years ago—still they are reaping the wreckage. So, can we have a statement giving my constituents assurance that the Welsh Government and local councils are taking this issue seriously and that there will be a national response to protect those communities from these PCBs at long last?
Mae gwaddol gwastraff cemegol yn ein Cymoedd yn gwenwyno'n tir a hoffwn i gael datganiad, os gwelwch yn dda, gan y Llywodraeth yn ymdrin â'r problemau enfawr y mae'r cemegau bythol hyn yn eu hachosi. Bydd y Siambr yn gyfarwydd â thrafferthion Ynysddu yn fy rhanbarth i lle mae cemegau o'r enw biffenyls polyclorinedig, neu gemegau PCB, yn dal i halogi'r dŵr a'r tirlun. Mae'r actor a'r ymgyrchydd Michael Sheen wedi tynnu sylw at y sgandal hon yn y wasg yn ddiweddar, ac mae cynghorwyr ac ymgyrchwyr lleol wedi gofyn am atebion ers tro am pam nad yw'r tocsinau hyn yn cael eu cydnabod na'u clirio, oherwydd mae cemegau PCB yn wenwynig iawn. Mae cynhyrchu'r cemegau hyn wedi'i wahardd mewn 151 o wledydd, gan gynnwys y DU erbyn hyn. Ond, yn anffodus, mae'r cymunedau hynny lle y cafodd y cemegau PCB eu gadael i lygru'r tir yr holl flynyddoedd hynny yn ôl—maen nhw'n dal i ddioddef oherwydd y llanastr. Felly, a gawn ni ddatganiad yn rhoi sicrwydd i fy etholwyr bod Llywodraeth Cymru a chynghorau lleol yn cymryd y mater hwn o ddifrif ac y bydd ymateb cenedlaethol i amddiffyn y cymunedau hynny rhag y cemegau PCB hyn o'r diwedd?
Thank you very much for that question, Delyth Jewell. I think it’s really good that we have a range of Cabinet Secretaries here today—this is very much a cross-Government issue. We recognise this. In terms of the evidence that’s coming out from your region in terms of those particular sites where there are PCBs and contamination, I certainly will be asking the Cabinet Secretary for an appropriate way to look at this in terms of acknowledging the concerns for constituents across Wales.
Diolch yn fawr iawn am y cwestiwn hwnnw, Delyth Jewell. Rwy'n credu ei bod yn dda iawn bod gennym ni amrywiaeth o Ysgrifenyddion Cabinet yma heddiw—mae hwn yn fater trawslywodraethol i raddau helaeth. Rydyn ni'n cydnabod hyn. O ran y dystiolaeth sy'n dod o'ch rhanbarth chi ynghylch y safleoedd penodol hynny lle mae cemegau PCB a halogiad, yn sicr, fe wnaf i ofyn i'r Ysgrifennydd Cabinet am ffordd briodol o ystyried hyn o ran cydnabod y pryderon i etholwyr ledled Cymru.
Good afternoon, Trefnydd. I wonder if I could have an update, please, from the Cabinet Secretary for Climate Change and Rural Affairs on the consultation process in the animal welfare licensing process. Many of us cross-party here in the Siambr have been campaigning for a ban on greyhound racing, which is part of that consultation process, so we’d really appreciate an update, please, on the timescales and when we might have an outcome. Diolch yn fawr iawn.
Prynhawn da, Trefnydd. Tybed a gaf i'r wybodaeth ddiweddaraf, os gwelwch yn dda, gan Ysgrifennydd y Cabinet dros Newid Hinsawdd a Materion Gwledig ar y broses ymgynghori yn y broses drwyddedu lles anifeiliaid. Mae llawer ohonon ni yn drawsbleidiol yma yn y Siambr wedi bod yn ymgyrchu dros wahardd rasio milgwn, sy'n rhan o'r broses ymgynghori honno, felly bydden ni wir yn gwerthfawrogi'r wybodaeth ddiweddaraf, os gwelwch yn dda, ar yr amserlenni a phryd y gallem ni gael canlyniad. Diolch yn fawr iawn.
Diolch yn fawr, Jane Dodds, and thank you for again raising important issues, as you do, in this context of the licensing of animal welfare establishments, particularly relating to the welfare of greyhounds. You know that there was a 12-week consultation on the licensing of animal welfare establishments’ activities and exhibits, and that included greyhound racing and training. It was launched on 8 December of last year. It supports our work to develop a national model to improve the regulation of animal welfare. That consultation closed on 1 March. So, now, it’s a matter of analysis of the consultation on the licensing of animal welfare establishments’ activities and exhibits. There were 1,100 responses received. It’s important to get this right, weigh up the evidence and not pre-empt outcomes, including the future of greyhound racing, any further at this stage. But we do expect to publish the Government’s response to the consultation later this year. Can I say again, Llywydd, and to Jane Dodds, it’s really important that you put these items on the agenda of the business statement so we can update you, and the Cabinet Secretary can hear the concerns and ask for clarity about that consultation and outcomes of that consultation?
Diolch yn fawr, Jane Dodds, a diolch am godi materion pwysig unwaith eto, yn ôl eich arfer, yn y cyd-destun hwn o drwyddedu sefydliadau lles anifeiliaid, yn enwedig yn ymwneud â lles milgwn. Rydych chi'n gwybod bod ymgynghoriad 12 wythnos ar drwyddedu gweithgareddau ac arddangosion sefydliadau lles anifeiliaid, ac roedd hynny'n cynnwys rasio a hyfforddi milgwn. Cafodd ei lansio ar 8 Rhagfyr y llynedd. Mae'n cefnogi ein gwaith i ddatblygu model cenedlaethol i wella rheoleiddio lles anifeiliaid. Daeth yr ymgynghoriad hwnnw i ben ar 1 Mawrth. Felly, nawr, mae'n fater o ddadansoddi'r ymgynghoriad ar drwyddedu gweithgareddau ac arddangosion sefydliadau lles anifeiliaid. Daeth 1,100 o ymatebion i law. Mae'n bwysig cael hyn yn iawn, pwyso a mesur y dystiolaeth ac nid rhagdybio canlyniadau, gan gynnwys dyfodol rasio milgwn, ymhellach ar hyn o bryd. Ond rydyn ni'n disgwyl cyhoeddi ymateb y Llywodraeth i'r ymgynghoriad yn ddiweddarach eleni. A gaf i ddweud eto, Llywydd, ac wrth Jane Dodds, mae'n bwysig iawn eich bod chi'n rhoi'r eitemau hyn ar agenda'r datganiad busnes fel y gallwn ni roi'r wybodaeth ddiweddaraf i chi, a gall yr Ysgrifennydd Cabinet glywed y pryderon a gofyn am eglurder ynghylch yr ymgynghoriad hwnnw a chanlyniadau'r ymgynghoriad hwnnw?
I call for two Welsh Government statements. The first from the Cabinet Secretary for Health and Social Care on raising awareness of the symptoms and complications of type 1 diabetes. In March last year I called for a statement here on raising awareness of diabetic ketoacidosis, or DKA, a complication of type 1 diabetes, after meeting Flintshire mum Dee Pinnington to discuss her raising-awareness campaign, following the death of her son Alistair—or Ali—Thomas in 2018 from DKA. Speaking here last October I noted that Dee Pinnington had arranged a music festival—Ali Fest 2024—in Flintshire on Saturday 6 July this year, with all funds donated to Diabetes UK Cymru. I opened this festival last Saturday. Raising awareness for people who either live with, work with, have friends with or come into contact with anyone who has type 1 diabetes is vital, where understanding the symptoms and alerting medical services properly, so that they can categorise their help and prioritise an ambulance, can be the difference between life and death. I call for a statement accordingly.
Secondly, finally, I also call for a statement on the reform of the 'The Additional Learning Needs Code for Wales 2021', the ALN code. Responding here to the 8 May debate on the petition on this, the Cabinet Secretary for Education concluded:
'we do hear too often that the families of children with ALN have to fight for the right support and education, and this must change.'
In my subsequent meeting with ALN—
Rwy'n galw am ddau ddatganiad gan Lywodraeth Cymru. Y cyntaf gan Ysgrifennydd y Cabinet dros Iechyd a Gofal Cymdeithasol ar godi ymwybyddiaeth o symptomau a chymhlethdodau diabetes math 1. Ym mis Mawrth y llynedd fe wnes i alw am ddatganiad yma ar godi ymwybyddiaeth o ketoacidosis diabetig, neu DKA, cymhlethdod diabetes math 1, ar ôl cwrdd â mam o sir y Fflint, Dee Pinnington, i drafod ei hymgyrch codi ymwybyddiaeth, yn dilyn marwolaeth ei mab Alistair—neu Ali—Thomas yn 2018 o DKA. Wrth siarad yma fis Hydref y llynedd, nodais fod Dee Pinnington wedi trefnu gŵyl gerdd—Gŵyl Ali 2024—yn sir y Fflint ddydd Sadwrn 6 Gorffennaf eleni, gyda'r holl arian yn cael ei roi i Diabetes UK Cymru. Agorais i'r ŵyl hon ddydd Iau diwethaf. Mae codi ymwybyddiaeth pobl sydd naill ai'n byw gyda, yn gweithio gyda, yn ffrindiau gyda neu'n dod i gysylltiad ag unrhyw un sydd â diabetes math 1 yn hanfodol, lle mae deall y symptomau a rhybuddio gwasanaethau meddygol yn briodol, fel y gallan nhw gategoreiddio eu cymorth a blaenoriaethu ambiwlans, yn gallu bod y gwahaniaeth rhwng bywyd a marwolaeth. Rwy'n galw am ddatganiad yn unol â hynny.
Yn ail, yn olaf, rwyf i hefyd yn galw am ddatganiad ar ddiwygio 'Cod Anghenion Dysgu Ychwanegol Cymru 2021', y cod ADY. Wrth ymateb yma i'r ddadl ar 8 Mai ar y ddeiseb ar hyn, daeth Ysgrifennydd y Cabinet dros Addysg i'r casgliad:
'rydym yn clywed yn rhy aml fod yn rhaid i deuluoedd plant ag ADY frwydro am y cymorth a’r addysg gywir, ac mae’n rhaid i hyn newid.'
Yn fy nghyfarfod dilynol gydag ADY—
I am sorry to cut across you, Mark Isherwood, but you are way over time on this request. If you could bring your second request to a question for the Minister, please.
Mae'n ddrwg gen i dorri ar eich traws, Mark Isherwood, ond rydych chi'n bell dros amser ar y cais hwn. Os gallech ddod â'ch ail gais am gwestiwn i'r Gweinidog, os gwelwch yn dda.
Okay. Well, in my subsequent meeting with the ALN Reform Wales campaign, they told me they'd received—
Iawn. Wel, yn fy nghyfarfod dilynol gydag ymgyrch Diwygio ADY Cymru, dywedon nhw wrthyf i eu bod nhw wedi cael—
No. I'm really sorry. But I don't want to hear what they told you at this point. Can you just ask for the statement?
Na. Mae'n wir ddrwg gennyf i. Ond nid wyf i eisiau glywed yr hyn y gwnaethon nhw ei ddweud wrthych chi ar hyn o bryd. A wnewch chi ond gofyn am y datganiad?
So, I call for a statement answering their question: 'Where is the accountability on this coming from?'
Felly, rwy'n galw am ddatganiad yn ateb eu cwestiwn: 'O ble mae'r atebolrwydd ar hyn yn dod?'
Okay. Cleverly done, Mark Isherwood, cleverly done.
Iawn. Gwnaethoch chi hynny'n glyfar, Mark Isherwood, gwnaethoch chi hynny'n glyfar.
Thank you very much, Mark Isherwood. I think those two points, questions, you've raised have been heard by both Cabinet Secretaries. I have no question at all—doubt—that the Cabinet Secretary for Health and Social Care completely understands. And the feedback, of course, from people with diabetes, particularly their own patient experience, in terms of symptoms and complications, is really important to feed back, and, of course, it will be made aware to all of those involved. And this is from not just our health professionals, but also patient groups and support.
And, yes, the Cabinet Secretary for Education has heard your calls in terms of looking at the ALN code and what it means and how it's being delivered. It is about implementation, which is what the education Secretary is concerned with. Diolch.
Diolch yn fawr iawn, Mark Isherwood. Rwy'n credu bod y ddau Ysgrifennydd Cabinet wedi clywed y ddau bwynt, gwestiwn, yr ydych chi wedi'u codi. Nid oes gen i unrhyw gwestiwn o gwbl—amheuaeth—bod Ysgrifennydd y Cabinet dros Iechyd a Gofal Cymdeithasol yn deall yn llwyr. Ac mae'r adborth, wrth gwrs, gan bobl â diabetes, yn enwedig eu profiad fel cleifion eu hunain, o ran symptomau a chymhlethdodau, yn bwysig iawn i adrodd nôl arno, ac, wrth gwrs bydd pawb sy'n gysylltiedig yn cael eu gwneud yn ymwybodol ohono. Ac mae hyn nid yn unig gan ein gweithwyr iechyd proffesiynol, ond hefyd grwpiau cleifion a chefnogaeth.
Ac, ie, mae Ysgrifennydd y Cabinet dros Addysg wedi clywed eich galwadau o ran edrych ar y cod ADY a'r hyn y mae'n ei olygu a sut mae'n cael ei gyflawni. Mae'n ymwneud â gweithredu, sef yr hyn y mae'r Ysgrifennydd addysg yn ymwneud ag ef. Diolch.
Several constituents from the Cefn Glas area in Bridgend have raised concerns with me around the safety of a proposed cycle path in the area, specifically surrounding the gradient of the proposed area and its proximity to residential driveways. Now, residents have worked to seek clarification on the proposed cycle path's safety, but they are met with a lack of transparency. Very little information has been forthcoming around the proposals, and when questions are raised residents have had to wait months for freedom of information responses, that have been unable, then, to provide any new information. So, in light of this, I would like to request a statement from the Cabinet Secretary for Housing, Local Government and Planning on how we can open up the planning process, ensure transparency with information and give a voice to residents?
Mae sawl etholwr o ardal Cefn Glas ym Mhen-y-bont ar Ogwr wedi codi pryderon gyda mi ynghylch diogelwch llwybr beicio arfaethedig yn yr ardal, yn benodol ynghylch graddiant yr ardal arfaethedig a'i agosrwydd at rhodfeydd tai preswyl. Nawr, mae trigolion wedi gweithio i geisio eglurhad ar ddiogelwch y llwybr beicio arfaethedig, ond maen nhw'n wynebu diffyg tryloywder. Ychydig iawn o wybodaeth sydd wedi dod ynghylch y cynigion, a phan fo cwestiynau wedi eu codi, mae trigolion wedi gorfod aros misoedd am ymatebion rhyddid gwybodaeth, nad ydyn nhw wedyn yn darparu unrhyw wybodaeth newydd. Felly, yng ngoleuni hyn, hoffwn i ofyn am ddatganiad gan Ysgrifennydd y Cabinet dros Dai, Llywodraeth Leol a Chynllunio ar sut y gallwn ni agor y broses gynllunio, sicrhau tryloywder gyda gwybodaeth a rhoi llais i breswylwyr?
Thank you very much, Luke Fletcher. Well, I think, it is really important to recognise the importance of our house building programmes and targets, and, indeed, how we ensure that, in terms of planning, we take this forward. And, of course, we have our targets for new homes in Wales that are set locally. Each local authority, of course, produces its local housing market assessment to provide the basis for targets for markets and affordable homes. And also, looking at that in terms of 'Planning Policy Wales', which we have taken forward, I think it's fortunate that we have up-to-date and consistent planning policies at national and local levels, provided by 'Future Wales', 'Planning Policy Wales' and our local development plans, which, of course, would address some of the issues that you've raised in terms of particular possible sites.
Diolch yn fawr iawn, Luke Fletcher. Wel, rwy'n credu ei bod hi'n bwysig iawn cydnabod pwysigrwydd ein rhaglenni a'n targedau adeiladu tai, ac, yn wir, sut yr ydyn ni'n sicrhau, o ran cynllunio, ein bod ni'n bwrw ymlaen â hyn. Ac, wrth gwrs, mae gennym ni ein targedau ar gyfer cartrefi newydd yng Nghymru sydd wedi'u gosod yn lleol. Mae pob awdurdod lleol, wrth gwrs, yn cynhyrchu ei asesiad marchnad dai lleol i ddarparu'r sylfaen ar gyfer targedau ar gyfer marchnadoedd a chartrefi fforddiadwy. A hefyd, o edrych ar hynny o ran 'Polisi Cynllunio Cymru', yr ydyn ni wedi bwrw ymlaen ag ef, rwy'n credu ei bod yn ffodus bod gennym ni bolisïau cynllunio cyfredol a chyson ar lefelau cenedlaethol a lleol, wedi'u darparu gan 'Cymru'r Dyfodol', 'Polisi Cynllunio Cymru' a'n cynlluniau datblygu lleol, a fyddai, wrth gwrs, yn ymdrin â rhai o'r materion yr ydych chi wedi'u codi o ran safleoedd penodol posibl.
Trefnydd, as you will be aware, there's been considerable concern among some residents in my region about the way that postal votes were issued for last week's general election. Delays in issuing postal votes for many constituents meant not receiving them in time for their holidays or work commitments, and, sadly, some residents didn't receive postal votes at all and were unable to collect them from council offices. On election day itself, I was also informed—and I don't know if this is true or not—that council officers were out knocking on the doors of people who hadn't received their postal votes and asking them to fill them out there and then. Though I do not suspect any foul play here, if true, you can imagine that this opens up the door to accusations of fraud in the voting system, and it seriously diminishes confidence in the postal voting system. With this in mind, Trefnydd, can I ask for a statement from the Government, explaining how they intend to improve confidence in the postal voting system and ensure that postal votes are received in a timely manner ahead of future elections? Thank you.
Trefnydd, fel y gwyddoch chi, mae cryn bryder wedi bod ymhlith rhai trigolion yn fy rhanbarth i am y ffordd y cafodd pleidleisiau drwy'r post eu dosbarthu ar gyfer yr etholiad cyffredinol yr wythnos ddiwethaf. Roedd oedi wrth gyhoeddi pleidleisiau drwy'r post i nifer o etholwyr yn golygu iddyn nhw beidio â'u derbyn mewn pryd ar gyfer eu gwyliau neu ymrwymiadau gwaith, ac, yn anffodus, ni chafodd rai trigolion bleidleisiau drwy'r post o gwbl ac nid oedden nhw'n gallu eu casglu o swyddfeydd y cyngor. Ar ddiwrnod yr etholiad ei hun, cefais wybod hefyd—ac nid wyf i'n gwybod a yw hyn yn wir ai peidio—bod swyddogion y cyngor allan yn curo ar ddrysau pobl nad oedd wedi derbyn eu pleidleisiau post gan ofyn iddyn nhw eu llenwi yn y fan a'r lle. Er nad wyf i'n amau unrhyw weithredu annheg yma, os yw'n wir, gallwch chi ddychmygu bod hyn yn agor y drws i gyhuddiadau o dwyll yn y system bleidleisio, ac mae'n lleihau hyder yn ddifrifol yn y system bleidleisio drwy'r post. Gyda hyn mewn golwg, Trefnydd, a gaf i ofyn am ddatganiad gan y Llywodraeth, yn esbonio sut maen nhw'n bwriadu gwella hyder yn y system bleidleisio drwy'r post a sicrhau bod pleidleisiau drwy'r post yn cael eu derbyn mewn modd amserol cyn etholiadau yn y dyfodol? Diolch.
Well, I know there will be an analysis—there always is—to look at, with electoral returning officers, the implementation of all of the rules, regulations, procedures and policy relating to the last election. I think, across the parties, we know there was an issue with Royal Mail in terms of postal votes, and, I think, earlier questions as well about accessibility, all of which we are certainly addressing in terms of our electoral powers. I'm sure that the Counsel General, as we move forward, I hope, with Stage 4 of the Bill this afternoon, will also be responding to these points—not this afternoon, but in terms of his future roles and responsibilities.FootnoteLink
Wel, rwy'n gwybod y bydd yna ddadansoddiad—mae yna un bob tro—i'w ystyried, gyda swyddogion canlyniadau etholiadol, gweithredu'r holl reolau, rheoliadau, gweithdrefnau a pholisi sy'n ymwneud â'r etholiad diwethaf. Rwy'n credu, ar draws y pleidiau, ein bod ni'n gwybod bod problem gyda'r Post Brenhinol o ran pleidleisiau drwy'r post, ac, rwy'n credu, cwestiynau cynharach hefyd o ran hygyrchedd, yn sicr, rydyn ni'n ymdrin â phob un ohonyn nhw o ran ein pwerau etholiadol. Rwy'n siŵr y bydd y Cwnsler Cyffredinol, wrth i ni symud ymlaen, gobeithio, gyda Chyfnod 4 y Bil y prynhawn yma, hefyd yn ymateb i'r pwyntiau hyn—nid y prynhawn yma, ond o ran ei rolau a'i gyfrifoldebau yn y dyfodol.FootnoteLink
Can I ask for an urgent statement to the Senedd, outlining both the short-term and longer term impacts of the proposed sudden closure of the young artist junior department at the Royal Welsh College of Music and Drama, outlining how this has come to pass and what the future is for the many distraught young students, the majority in receipt of means-tested bursaries, and the talented musicians who are today being told they are no longer needed, many also impacted by WNO cuts? And can the statement to this place outline the future for Wales's only conservatoire with no junior department and no pipeline, as that will be unsustainable for Wales and untenable for those talented students, now and in the future?
A gaf i ofyn am ddatganiad brys i'r Senedd, yn amlinellu effeithiau tymor byr a thymor hwy ar gau yn sydyn yr adran iau ar gyfer artistiaid ifanc yng Ngholeg Brenhinol Cerdd a Drama Cymru, gan amlinellu sut y mae hyn wedi digwydd a beth yw'r dyfodol i'r llu o fyfyrwyr ifanc trist iawn hyn, y mae'r mwyafrif ohonyn nhw'n cael bwrsariaethau prawf modd, a'r cerddorion talentog sydd heddiw yn cael gwybod nad oes eu hangen nhw mwyach, llawer hefyd yn cael eu heffeithio gan doriadau Opera Cenedlaethol Cymru? Ac a all y datganiad i'r lle hwn amlinellu'r dyfodol ar gyfer unig conservatoire Cymru heb unrhyw adran iau na llif talent, gan y bydd hynny'n anghynaladwy i Gymru ac yn anghynaladwy i'r myfyrwyr talentog hynny, nawr ac yn y dyfodol?
Thank you very much, Rhianon Passmore, and thank you again for bringing this to the attention of the Chamber via the business statement. I won't repeat what I said earlier on in response to Julie Morgan's question. I think it is important to say that we will be debating this early in the next term as a result of the petition. And, again, there's the fact that our Cabinet Secretaries have met with partners not just in the Royal Welsh College of Music and Drama and Welsh National Opera, but all our great cultural institutions—have met them and have discussed these issues and these challenges. But, also, for the royal Welsh college, again it's stated its full commitment to providing those opportunities in music and theatre for young people. Also, they reported back on the fact that they have their weekend immersive workshops in music, the National Open Youth Orchestra residency, and holiday courses in production arts.
Diolch yn fawr iawn, Rhianon Passmore, a diolch eto am ddod â hyn i sylw'r Siambr drwy'r datganiad busnes. Ni fyddaf i'n ailadrodd yr hyn y dywedais i'n gynharach mewn ymateb i gwestiwn Julie Morgan. Rwy'n credu ei bod yn bwysig dweud y byddwn ni'n trafod hyn yn gynnar yn y tymor nesaf o ganlyniad i'r ddeiseb. Ac, unwaith eto, mae'r ffaith bod ein Ysgrifenyddion Cabinet wedi cyfarfod â phartneriaid nid yn unig yng Ngholeg Brenhinol Cerdd a Drama Cymru ac Opera Cenedlaethol Cymru, ond ein holl sefydliadau diwylliannol gwych—wedi eu cyfarfod ac wedi trafod y materion hyn a'r heriau hyn. Ond, hefyd, ar gyfer coleg brenhinol Cymru, unwaith eto mae wedi datgan ei ymrwymiad llawn i ddarparu'r cyfleoedd hynny mewn cerddoriaeth a theatr i bobl ifanc. Hefyd, fe wnaethon nhw adrodd yn ôl ar y ffaith eu bod yn cynnal eu gweithdai ymgolli mewn cerddoriaeth dros y penwythnos, preswyliad y Gerddorfa Ieuenctid Agored Genedlaethol, a chyrsiau gwyliau yn y celfyddydau cynhyrchu.
Trefnydd, can I please call for a statement from the Cabinet Secretary for Health and Social Care on the provision of adult day-care centres in Wales? The Pembrokeshire County Council-owned Anchorange day-care centre in Pembroke Dock has been a safe haven for vulnerable adults with learning difficulties and additional needs for many decades. Many important relationships between attendees have developed over this time. Indeed, one parent told me that it's like a family. Sadly, the centre is earmarked for closure, despite a petition signed by hundreds calling for it to remain open. Its closure would mean serious disruption for those who attend—some of the most vulnerable adults—and would severely impact their well-being.
Page 9 of the Welsh Government's statutory guidance for adult placement services states that the following requirement on service providers is made, and I quote:
'Maintaining oversight of financial arrangements and investment in the business to ensure financial sustainability so that individuals using the service are supported to achieve their personal outcomes and are protected from the risk of unplanned removal or change in the service provided due to financial pressures'.
So, family members of those who attend Anchorage believe that the actions of Pembrokeshire County Council have contravened these regulations, and I would be grateful if the Cabinet Secretary would give either an oral or written statement on the provision of adult day-care centres in Wales so that sites such as the Anchorage day-care centre can be safeguarded for future generations. Diolch.
Trefnydd, a gaf i alw am ddatganiad gan Ysgrifennydd y Cabinet dros Iechyd a Gofal Cymdeithasol ar ddarparu canolfannau gofal dydd i oedolion yng Nghymru? Mae canolfan gofal dydd Anchorange yn Noc Penfro, y mae Cyngor Sir Penfro yn berchen arno wedi bod yn hafan ddiogel i oedolion agored i niwed ag anawsterau dysgu ac anghenion ychwanegol ers degawdau lawer. Mae llawer o gysylltiadau pwysig wedi datblygu rhwng mynychwyr yn ystod y cyfnod hwn. Yn wir, dywedodd un rhiant wrtha i ei bod fel teulu. Yn anffodus, mae'r ganolfan wedi'i chlustnodi ar gyfer cau, er gwaethaf deiseb a gafodd ei llofnodi gan gannoedd yn galw am ei chadw ar agor. Byddai ei chau yn golygu tarfu difrifol ar y rhai sy'n mynychu—rhai o'r oedolion mwyaf agored i niwed—a byddai'n effeithio'n ddifrifol ar eu lles.
Mae tudalen 9 o ganllawiau statudol Llywodraeth Cymru ar gyfer gwasanaethau lleoli oedolion yn nodi bod y gofyniad canlynol ar ddarparwyr gwasanaethau yn cael ei wneud, ac rwy'n dyfynnu:
'Parhau i oruchwylio'r trefniadau ariannol a'r buddsoddi yn y busnes er mwyn sicrhau cynaliadwyedd ariannol fel bod yr unigolion sy'n defnyddio'r gwasanaeth yn cael cymorth i gyflawni eu canlyniadau personol a'u bod yn cael eu gwarchod rhag y perygl o ddileu neu newid gwasanaethau a ddarperir heb i hynny gael ei gynllunio, yn sgil pwysau ariannol'.
Felly, mae aelodau teulu'r rhai sy'n mynychu Anchorage yn credu bod gweithredoedd Cyngor Sir Penfro wedi torri'r rheoliadau hyn, a byddwn ni'n ddiolchgar pe byddai Ysgrifennydd y Cabinet yn rhoi naill ai datganiad llafar neu ysgrifenedig ar ddarparu canolfannau gofal dydd i oedolion yng Nghymru fel bod modd diogelu safleoedd fel y ganolfan gofal dydd Anchorage ar gyfer cenedlaethau'r dyfodol. Diolch.
Well, thank you for that question. We've talked about the great joy, as far as I'm concerned, and us here, of having a new UK Labour Government, working in partnership with our Welsh Labour Government. Also, I think that what's really important, which we haven't mentioned today, is how good it's going to be for local government in Wales and for the third sector because, actually, this is a partnership. Where we will see change, it will be difficult, and our Cabinet Secretary for finance will be watching me closely on this—[Laughter.] But there will be change, there will be opportunity, because so many of these wonderful centres and places of care have been threatened by 14 years of austerity. Let's hope there will be some change, but let's also support our local authorities in the challenging decisions across all of Wales that they're still having to make, and look to the needs of the people they serve.
Diolch am y cwestiwn hwnnw. Rydyn ni wedi siarad am y llawenydd mawr, cyn belled ag yr wyf i yn y cwestiwn, a ni yma hefyd, o gael Llywodraeth Lafur newydd yn y DU, yn gweithio mewn partneriaeth â'n Llywodraeth Lafur yng Nghymru. Hefyd, rwy'n credu mai'r hyn sy'n wirioneddol bwysig, nad ydyn ni wedi'i grybwyll heddiw, yw pa mor dda y bydd i lywodraeth leol yng Nghymru ac i'r trydydd sector oherwydd, mewn gwirionedd, partneriaeth yw hon. Lle byddwn ni'n gweld newid, y bydd hi'n anodd, a bydd ein Ysgrifennydd Cabinet dros gyllid yn fy ngwylio i'n agos ar hyn—[Chwerthin.] Ond bydd newid, bydd cyfle, oherwydd mae cymaint o'r canolfannau a'r lleoedd gofal gwych hyn wedi cael eu bygwth gan 14 mlynedd o gyni. Gobeithio y bydd rhywfaint o newid, ond gadewch i ni hefyd gefnogi ein hawdurdodau lleol yn y penderfyniadau heriol ledled Cymru gyfan y maen nhw'n dal i orfod eu gwneud, gan ystyried anghenion y bobl y maen nhw'n eu gwasanaethu.
Could I ask for a statement from the Cabinet Secretary for Housing, Local Government and Planning, please, on the process of applying for and receiving a blue badge for people with disabilities? Now, obviously, they're the badges that people are given to allow them to use accessible parking spaces. The current system forces individuals to reapply for their blue badges every three years, and that is causing concern for many, because there's a high percentage of blue-badge users that actually have long-term or lifelong conditions, yet they still have to apply every three years for their new blue badges. It's important to note that you don't have to renew your driver's licence for over 10 years—or it's 10 years at a time—and likewise with a passport, it's 10 years. So, this is causing issues, particularly, of course, when you need a new passport picture for each new application, and photo booths very often have accessibility issues, and that's before you start filling in the very long forms. So, I need to understand from the Cabinet Secretary whether the Welsh Government will take action to ease this burden, because surely, if you have a lifelong condition, then you should be able to get a lifelong blue badge.
A gaf i ofyn am ddatganiad gan Ysgrifennydd y Cabinet dros Dai, Llywodraeth Leol a Chynllunio, os gwelwch yn dda, ar y broses o wneud cais am fathodyn glas a chael bathodyn glas ar gyfer pobl ag anableddau? Nawr, yn amlwg, dyna'r bathodynnau y mae pobl yn eu cael i'w galluogi nhw i ddefnyddio mannau parcio hygyrch. Mae'r system bresennol yn gorfodi unigolion i ailymgeisio am eu bathodynnau glas bob tair blynedd, ac mae hynny'n achosi pryder i lawer, oherwydd mae gan ganran uchel o ddefnyddwyr bathodynnau glas gyflyrau hirdymor neu gydol oes mewn gwirionedd, ond eto mae'n rhaid iddyn nhw wneud cais bob tair blynedd am eu bathodynnau glas newydd. Mae'n bwysig nodi nad oes yn rhaid i chi adnewyddu trwydded yrru am dros 10 mlynedd—neu mae'n 10 mlynedd ar y tro—ac yn yr un modd gyda phasbort, mae'n 10 mlynedd. Felly, mae hyn yn achosi problemau, yn arbennig, wrth gwrs, pan fydd angen llun pasbort newydd arnoch chi ar gyfer pob cais newydd, ac mae gan fythau lluniau broblemau hygyrchedd yn aml iawn, a hynny cyn i chi ddechrau llenwi'r ffurflenni hir iawn. Felly, mae angen i mi ddeall gan Ysgrifennydd y Cabinet a fydd Llywodraeth Cymru yn gweithredu i leddfu'r baich hwn, oherwydd yn sicr, os oes gennych chi gyflwr gydol oes, yna dylech chi allu cael bathodyn glas gydol oes.
Diolch yn fawr, Llyr Gruffydd. Mae’n gwestiwn pwysig iawn.
Thank you very much, Llyr Gruffydd. It's a very important question.
This is something that we have discussed over many moons. Probably you've been in committees where we've discussed changes and developments in relation to the provision of blue badges. It is important in terms of inclusivity, accessibility and also supporting disabled people as they seek to not just apply for blue badges, but, actually, retain them and renew them. So, thank you for raising it again. It has been raised in a statement on an earlier occasion, and I hope we'll be able to update you with a statement on blue badges.
Mae hyn yn rhywbeth yr ydyn ni wedi'i drafod ar sawl achlysur. Mae'n debygol eich bod chi wedi bod mewn pwyllgorau lle'r ydyn ni wedi trafod newidiadau a datblygiadau o ran darparu bathodynnau glas. Mae'n bwysig o ran cynwysoldeb, hygyrchedd a hefyd cefnogi pobl anabl wrth iddyn nhw ymgeisio nid yn unig am fathodynnau glas, ond mewn gwirionedd, eu cadw a'u hadnewyddu. Felly, diolch am ei godi eto. Mae wedi cael ei godi mewn datganiad ar achlysur cynharach, ac rwy'n gobeithio y byddwn ni'n gallu rhoi'r wybodaeth ddiweddaraf i chi gyda datganiad ar fathodynnau glas.
Could I have two statements, please, Trefnydd, with the first with regard to the proposed closure of Maindy Centre velodrome, the final sporting venue of the 1958 empire games in Cardiff, and a training ground for cyclists such as Geraint Thomas. Maindy park is owned by a charity, of which the council is the sole trustee. Now, arguably, the closure of the velodrome is a breach of the council's powers and, perhaps, its public sector equality duty if the rights of disabled residents have not been included in impact assessments.
Secondly, could I please support the call of Julie Morgan and Rhianon Passmore for a debate on the youth programme of the royal college before the summer recess? We saw yesterday the Prif Weinidog and the Prime Minister being mesmerised by Ysgol Treganna, and I'm sure some visitors on Thursday will be equally impressed by our young singers. I appreciate your comments about the royal college being autonomous, but we need to protect Wales's reputation as a land of song and of famous actors. Diolch yn fawr.
A gaf i ddau ddatganiad, os gwelwch yn dda, Trefnydd, y cyntaf o ran y bwriad i gau felodrom Canolfan Maendy, lleoliad chwaraeon olaf gemau'r ymerodraeth yng Nghaerdydd yn 1958, a maes hyfforddi i feicwyr fel Geraint Thomas. Mae Parc Maendy yn eiddo i elusen, a'r cyngor yw ei hunig ymddiriedolwr. Nawr, mae modd dadlau bod cau'r felodrom yn torri pwerau'r cyngor ac, efallai, ei ddyletswydd cydraddoldeb yn y sector cyhoeddus os nad yw hawliau preswylwyr anabl wedi'u cynnwys mewn asesiadau effaith.
Yn ail, a gaf i gefnogi galwad Julie Morgan a Rhianon Passmore am ddadl ar raglen ieuenctid y coleg brenhinol cyn toriad yr haf? Ddoe fe welson ni'r Prif Weinidog a Phrif Weinidog y DU yn cael eu hudo gan Ysgol Treganna, ac rwy'n siŵr y bydd ein cantorion ifanc yn gwneud yr un argraff ar rai ymwelwyr ddydd Iau. Rwy'n gwerthfawrogi'ch sylwadau bod y coleg brenhinol yn ymreolaethol, ond mae angen i ni ddiogelu enw da Cymru fel gwlad y gân ac actorion enwog. Diolch yn fawr.
Diolch yn fawr, Rhys ab Owen. Well, the Maindy Centre is a matter for Cardiff Council, and I'm very aware, as we all are, of its history and its place, and I won't comment on it any further, because I'm sure you will be raising it as a regional Member in terms of the prospects and the alternatives that are being discussed for that provision.
And again, as to the importance of the Royal Welsh College of Music and Drama provision for young people, yes, we've only got one week to go for Plenary business, and I think the debate will be important in September, and it is very important to all those affected that we have given it such an airing this afternoon.
Diolch yn fawr, Rhys ab Owen. Wel, mae Canolfan Maendy yn fater i Gyngor Caerdydd, ac rwy'n ymwybodol iawn, fel yr ydyn ni i gyd, o'i hanes a'i le, ac ni wnaf i sylw pellach am y peth, oherwydd rwy'n siŵr y byddwch chi'n ei godi fel Aelod rhanbarthol o ran y gobeithion a'r dewisiadau eraill sy'n cael eu trafod ar gyfer y ddarpariaeth honno.
Ac eto, o ran pwysigrwydd darpariaeth Coleg Brenhinol Cerdd a Drama Cymru ar gyfer pobl ifanc, ie, dim ond wythnos sydd gennym ni i fynd ar gyfer busnes y Cyfarfod Llawn, ac rwy'n credu y bydd y ddadl yn bwysig ym mis Medi, ac mae'n bwysig iawn i bawb y mae hyn wedi'u heffeithio arnyn nhw ein bod ni wedi rhoi'r fath sylw iddi y prynhawn yma.
Finally, Natasha Asghar.
Yn olaf, Natasha Asghar.
Thank you so much, Presiding Officer. Business Minister, can I please request a statement from the Cabinet Secretary for Health and Social Care about the ongoing issues at the Grange University Hospital in my region of south-east Wales? This matter has come up a number of times, but, last week, it pretty much hit the lowest point of all. A constituent of mine attended the Grange hospital last week after falling seriously ill. She was left in the hospital's waiting room in agony, being violently sick in front of all the other patients. This, I'm sure you can agree, business Minister, is just simply not acceptable. After contacting my office for help, I reached out to the Aneurin Bevan health board to see if anything could be done to provide the constituent with a little bit of privacy. In response, I was told that beds are not currently available and that it might be some time before one becomes free. So, business Minister, I appreciate what you responded to my colleague Gareth Davies, but the Grange hospital, as we all know, only opened in 2020 and is already struggling to meet demands. Whilst I have absolutely no issue with the staff and my loyalty is completely towards them for the hard work that they do, the Welsh Government has invested £14 million in improving the hospital's emergency department, and that, of course, is welcome news, but something needs to be done to increase bed capacity as well. So, I appreciated the health Minister's comments last week, which she made here in the Chamber, when she said that her team were keeping a close eye on it, but can the health Minister please bring forward a statement updating the Chamber on how the Government plans to improve the Grange, because, as things stand, my constituents are really, truly suffering? Thank you.
Diolch yn fawr iawn, Llywydd. Gweinidog Busnes, a gaf i ofyn am ddatganiad gan Ysgrifennydd y Cabinet dros Iechyd a Gofal Cymdeithasol am y materion parhaus yn Ysbyty Athrofaol y Faenor yn fy rhanbarth i yn ne-ddwyrain Cymru? Mae'r mater hwn wedi codi sawl gwaith, ond, yr wythnos diwethaf, fe wnaeth gyrraedd y pwynt isaf oll. Aeth etholwr i mi i ysbyty'r Faenor yr wythnos diwethaf ar ôl mynd yn ddifrifol wael. Cafodd ei gadael yn ystafell aros yr ysbyty mewn poen ofnadwy, gan chwydu'n arw o flaen yr holl gleifion eraill. Nid yw hyn, rwy'n siŵr y gallwch chi gytuno, Gweinidog, yn dderbyniol o gwbl. Ar ôl cysylltu â fy swyddfa am gymorth, cysylltais â bwrdd iechyd Aneurin Bevan i weld a oedd modd gwneud unrhyw beth i roi ychydig o breifatrwydd i'r etholwr. Mewn ymateb, cefais i wybod nad oedd gwelyau ar gael ar y pryd ac y gallai fod yn gryn amser cyn i un ddod ar gael. Felly, Gweinidog busnes, rwy'n gwerthfawrogi'r ymateb y gwnaethoch chi ei roi i fy nghydweithiwr Gareth Davies, ond dim ond yn 2020 yr agorodd ysbyty'r Faenor, fel y gwyddom ni i gyd, ac mae eisoes yn ei chael hi'n anodd ymdopi â'r gofyn. Er nad oes gennyf i unrhyw broblem o gwbl gyda'r staff ac rwy'n gwbl deyrngar iddyn nhw am y gwaith caled y maen nhw'n ei wneud, mae Llywodraeth Cymru wedi buddsoddi £14 miliwn i wella adran achosion brys yr ysbyty, ac mae hynny, wrth gwrs, yn newyddion i'w groesawu, ond mae angen gwneud rhywbeth i gynyddu capasiti'r gwelyau hefyd. Felly, roeddwn i'n gwerthfawrogi sylwadau'r Gweinidog iechyd yr wythnos diwethaf, y gwnaeth hi yma yn y Siambr, pan ddywedodd bod ei thîm yn cadw llygad barcud arno, ond a all y Gweinidog iechyd gyflwyno datganiad sy'n rhoi'r wybodaeth ddiweddaraf i'r Siambr ar sut mae'r Llywodraeth yn bwriadu gwella'r Faenor, oherwydd, fel y mae pethau, mae fy etholwyr wir, wir yn dioddef? Diolch.
Thank you for that question, Natasha Asghar. This is for the Aneurin Bevan health board to address. We have heard from you this afternoon about the circumstances of huge pressure, and, as I said earlier on in relation to an earlier question, demand in the NHS has increased so much in recent years, and our, again, heroic NHS staff are dealing with 2 million contacts every month—that phenomenal increase in pressure. But, again, we are making progress, and I believe we will make further progress because we now have a Labour Government in Westminster as well as here in Wales.
Diolch am y cwestiwn yna, Natasha Asghar. Mae hwn i fwrdd iechyd Aneurin Bevan fynd i'r afael ag ef. Rydym wedi clywed gennych chi y prynhawn yma am amgylchiadau pwysau enfawr, ac, fel y dywedais i yn gynharach mewn perthynas â chwestiwn cynharach, mae'r galw yn y GIG wedi cynyddu cymaint yn ystod y blynyddoedd diwethaf, ac mae ein staff GIG arwrol unwaith eto yn delio â 2 filiwn o gysylltiadau bob mis—y cynnydd aruthrol hwnnw mewn pwysau. Ond, unwaith eto, rydym yn gwneud cynnydd, ac rwy'n credu y byddwn yn gwneud cynnydd pellach oherwydd bod gennym Lywodraeth Lafur yn San Steffan yn ogystal ag yma yng Nghymru erbyn hyn.
Diolch i’r Trefnydd.
Thank you, Trefnydd.
Dwi wedi cytuno y gall Hannah Blythyn wneud datganiad personol. Hannah Blythyn, felly.
I have agreed that Hannah Blythyn may make a personal statement. Hannah Blythyn.
Diolch, Llywydd. Hoffwn i ddechrau trwy ddweud diolch i bawb a anfonodd negeseuon i fi. Diolch o galon.
Thank you, Llywydd. I'd like to start by thanking everyone who sent messages to me. Thank you very much.
I may not have been in a position to respond to them all, but they meant a lot and they made a difference. This is not a statement that is easy for me to make, nor one that I take lightly. Indeed, there have been times in the not too recent past when I was not sure I would or could stand and speak in this Siambr again. I do so today because I know my removal from Government has been a focus of discussion in this place while I have not been here. I also feel a sense of responsibility to those closest to me and to my many constituents who have demonstrated great patience, understanding and confidence in me.
Llywydd, I will start by just briefly addressing the circumstances around my leaving Government. I know that I can look all my colleagues who sit on these benches in the eye and say that I have never leaked or briefed the media about any of you. In fact, I can say that to everyone in the Siambr. Whilst I will not share the detail, I will share that I have formally raised concerns about the process by which I was removed from Government, including not being shown any alleged evidence before being sacked, not being made aware that I was ever under investigation and that at no point was I advised or was it evidenced that I may have broken the ministerial code. I absolutely recognise and respect that it is within the gift of any First Minister to appoint and remove members of their Government. I understand the nature of politics and completely accept that. I raise concerns not out of self-interest, but because I fundamentally believe in devolution and public service. I have also very real concerns that lessons have not been learned from the past. Proper process not only needs to be in place and followed for the dignity and respect of individuals involved, but also to uphold the integrity of the civil service and the office of the First Minister.
I want to take a moment to reflect on something that is very personal and somewhat difficult for me, but I feel it's important to say for the sake of how we do politics. I know that there's been speculation about my circumstances and about whether I have been well enough to work. This has ranged from what was tantamount to misinformation and what could be put down to misunderstanding. It should not be surprising that what happened has been hugely detrimental to me on a personal level, and led to acute anxiety and stress. I have never been signed off work before when I have struggled with this in itself, but there was a point when the thought of just putting my camera on to vote and seeing you all literally took my breath away. I share this now not in search of sympathy—I don't want people's sympathy—but because my recent experience has brought home to me that whilst we all talk the talk on mental health, there is still more to do to improve our understanding and the impact that it has on individuals and their ability to do things we would ordinarily take for granted. Sadly, I think, sometimes, we get so caught up in the politics that we don't always think about the person.
I recently listened to a podcast called Broken Politicians, Broken Politics. I am not broken, but I know now more than I did before that I am breakable, as, actually, we all are, and I don't believe politics is broken, but it certainly could be better. We've talked often in this place of a kinder politics, but we can't have a kinder politics without kinder people, and we won't get better politics without being better people. Our own conduct and character are key to the public having trust in those who serve them and believing that politics can be a force for good.
Llywydd, it has been a privilege to serve in my country's Government, particularly under the leadership of Mark Drakeford. The trade union movement not only shaped my values, it helped give me my voice, and I am proud to have taken through the most progressive trade union legislation in the devolution era. And a younger me, who struggled with her sexuality, would never, ever have believed that, one day, I would spearhead the plan to make Wales the most LGBTQ+ friendly nation in Europe.
I am truly grateful for that opportunity and it will always, always be an absolute privilege to serve the community that shaped me as a Member of the Senedd. I'm only who I am and where I am because of where I come from. And in spite of the challenges and the difficulties—perhaps because of them—I do feel a renewed sense of commitment to the politics of public service and a real determination to continue to contribute to our devolved democracy, my community and our country. Diolch. [Applause.]
Efallai nad oeddwn i mewn sefyllfa i ymateb i bob un ohonyn nhw, ond roedden nhw'n golygu llawer ac fe wnaethon nhw wahaniaeth. Nid yw hwn yn ddatganiad sy'n hawdd i mi ei wneud, nac yn un yr wyf yn ei wneud ar chwarae bach. Yn wir, bu adegau yn y gorffennol pan nad oeddwn yn siŵr y byddwn i, neu y gallwn i, sefyll a siarad yn y Siambr hon eto. Rwy'n gwneud hynny heddiw oherwydd rwy'n gwybod bod fy niddymu o'r Llywodraeth wedi bod yn destun trafod yn y lle hwn pan nad ydw i wedi bod yma. Rwyf hefyd yn teimlo ymdeimlad o gyfrifoldeb i'r rhai sydd agosaf ataf ac at fy etholwyr niferus sydd wedi dangos amynedd, dealltwriaeth a ffydd fawr ynof.
Llywydd, rwyf am ddechrau drwy sôn yn fyr am yr amgylchiadau yn ymwneud â mi'n gadael y Llywodraeth. Rwy'n gwybod y gallaf edrych ym myw llygad fy holl gyd-Aelodau sy'n eistedd ar y meinciau hyn a dweud nad wyf erioed wedi gollwng na briffio'r cyfryngau am unrhyw un ohonoch chi. Yn wir, gallaf ddweud hynny wrth bawb yn y Siambr. Er na fyddaf yn rhannu'r manylion, fe wnaf rannu fy mod wedi codi pryderon yn ffurfiol am y broses a ddefnyddiwyd i fy niddymu o'r Llywodraeth, gan gynnwys peidio â dangos unrhyw dystiolaeth honedig i mi cyn fy niswyddo, peidio â chael gwybod fy mod yn destun ymchwiliad erioed ac ni chefais wybod ar unrhyw adeg ac ni ddangoswyd tystiolaeth fy mod o bosibl wedi torri cod y gweinidogion. Rwy'n cydnabod ac yn parchu'n llwyr ei bod o fewn gallu unrhyw Brif Weinidog i benodi a diddymu aelodau o'u Llywodraeth. Rwy'n deall natur gwleidyddiaeth ac yn derbyn hynny'n llwyr. Rwy'n codi pryderon nid oherwydd hunan-fudd, ond oherwydd fy mod yn sylfaenol yn credu mewn datganoli a gwasanaeth cyhoeddus. Mae gen i bryderon gwirioneddol hefyd nad yw gwersi wedi cael eu dysgu o'r gorffennol. Mae angen i'r broses briodol nid yn unig fod ar waith a chael ei dilyn er mwyn urddas a pharch unigolion dan sylw, ond hefyd i gynnal uniondeb y gwasanaeth sifil a swydd y Prif Weinidog.
Rydw i eisiau cymryd eiliad i fyfyrio ar rywbeth sy'n bersonol iawn ac ychydig yn anodd i mi, ond rwy'n teimlo ei bod hi'n bwysig dweud er mwyn y ffordd rydyn ni'n gwneud gwleidyddiaeth. Rwy'n gwybod bod dyfalu wedi bod ynghylch fy amgylchiadau ac a wyf wedi bod yn ddigon da i weithio. Mae hyn wedi amrywio o'r hyn a oedd yn gyfystyr â chamwybodaeth a'r hyn y gellid ei briodoli i gamddealltwriaeth. Ni ddylai fod yn syndod bod yr hyn a ddigwyddodd wedi bod yn niweidiol iawn i mi ar lefel bersonol, ac wedi arwain at orbryder a straen acíwt. Nid wyf erioed wedi cael llofnod meddyg i ddweud nad ydw i'n ddigon iach i weithio o'r blaen pan fyddaf wedi cael trafferth gyda hyn ynddo'i hun, ond roedd yna adeg pan oedd y syniad o droi fy nghamera ymlaen i bleidleisio, a'ch gweld chi i gyd, yn llythrennol yn mynd â fy anadl. Rwy'n rhannu hyn nawr nid i chwilio am gydymdeimlad—dydw i ddim eisiau cydymdeimlad pobl—ond oherwydd bod fy mhrofiad diweddar wedi gwneud i mi sylweddoli, er ein bod ni i gyd yn sôn am iechyd meddwl, mae mwy i'w wneud o hyd i wella ein dealltwriaeth a'r effaith y mae'n ei gael ar unigolion a'u gallu i wneud pethau y byddem fel arfer yn eu cymryd yn ganiataol. Yn drist, rwy'n credu, weithiau, ein bod yn cael ein suo cymaint gan y wleidyddiaeth fel nad ydym bob amser yn meddwl am y person.
Yn ddiweddar, fe wnes i wrando ar bodlediad o'r enw Broken Politicians, Broken Politics. Dydw i ddim wedi torri, ond rwy'n gwybod yn awr fwy nag yr oeddwn o'r blaen fy mod yn gallu cael fy nhorri, fel yr ydym ni i gyd mewn gwirionedd, ac nid wyf yn credu bod gwleidyddiaeth wedi torri, ond yn sicr gallai fod yn well. Rydyn ni wedi sôn yn aml yn y lle hwn am wleidyddiaeth fwy caredig, ond allwn ni ddim cael gwleidyddiaeth fwy caredig heb bobl garedig, ac ni fyddwn yn cael gwell gwleidyddiaeth heb fod yn well bobl. Mae ein hymddygiad a'n cymeriad ein hunain yn allweddol i'r cyhoedd ymddiried yn y rhai sy'n eu gwasanaethu ac yn credu y gall gwleidyddiaeth fod yn rym er daioni.
Llywydd, bu'n fraint cael gwasanaethu yn Llywodraeth fy ngwlad, yn enwedig dan arweinyddiaeth Mark Drakeford. Gwnaeth mudiad yr undebau llafur nid yn unig lywio fy ngwerthoedd, ond fe helpodd i roi fy llais i mi, ac rwy'n falch fy mod wedi tywys y ddeddfwriaeth undebau llafur fwyaf blaengar yn oes ddatganoli. Ac ni fyddwn i, pan oeddwn yn iau, pan oeddwn yn ymbalfalu gyda fy rhywioldeb, erioed, erioed wedi credu, y byddwn i, un diwrnod, yn arwain y cynllun i wneud Cymru y genedl fwyaf cyfeillgar i LHDTC+ yn Ewrop.
Rwy'n wirioneddol ddiolchgar am y cyfle hwnnw a bydd bob amser yn fraint llwyr i wasanaethu'r gymuned a luniodd fi fel Aelod o'r Senedd. Rwyf dim ond yn pwy ydw i a lle yr ydw i oherwydd o ble rydw i'n dod. Ac er gwaethaf yr heriau a'r anawsterau—efallai o'u herwydd—rwy'n teimlo ymdeimlad o ymrwymiad o'r newydd i wleidyddiaeth gwasanaeth cyhoeddus ac yn teimlo'n benderfynol yn wirioneddol i barhau i gyfrannu at ein democratiaeth ddatganoledig, fy nghymuned a'n gwlad. Diolch. [Cymeradwyaeth.]
Diolch yn fawr, Hannah Blythyn.
Thank you very much, Hannah Blythyn.
Yr eitem nesaf fydd y datganiad gan y Prif Weinidog ar y rhaglen ddeddfwriaethol. Vaughan Gething.
The next item will be a statement by the First Minister on the legislative programme. Vaughan Gething.
Diolch, Llywydd. It is a pleasure to be able to set out today the legislative priorities for my Government. I have been clear that we must focus our resources on what matters most in people's daily lives. Both our record of delivery and our plans for the future reflect our commitment to radical, progressive and transformative change for every corner of Wales.
Our legislative achievements over the last 12 months reflect this commitment as we have passed laws crucial for the long-term future of Wales. The Environment (Air Quality and Soundscapes) (Wales) Act, which received Royal Assent earlier this year, shows our commitment to improve the air that we breathe and to promote healthy soundscapes. As we move towards net-zero emissions by 2050, we need to transform our economy to power green prosperity. The Infrastructure (Wales) Act, passed in April, will play a key role in delivering our renewable energy targets and will simplify the consenting process for major infrastructure projects.
We are committed to ensuring effective, high-quality and sustainable health and social care to deliver better outcomes. In May, we introduced the Health and Social Care (Wales) Bill, which will eliminate private profit from the care of looked-after children as part of our programme to transform children’s services. The Health Service Procurement (Wales) Act, which received Royal Assent this year, will enhance efficiency and patient-centred healthcare. Together with regulations later this year, this will deliver a new regime for the procurement of NHS services to meet the needs of the sector and the people it serves. These are an example of the significant subordinate legislation that underpins our legislative programme, including regulations to implement Acts of the Senedd, such as the Environmental Protection (Single-use Plastic Products) (Wales) Act 2023.
Llywydd, the Bills we brought forward in the third year of the legislative programme will also make positive changes for democracy in Wales. The Senedd Cymru (Members and Elections) (Wales) Act, which received Royal Assent last month, will create a modern Senedd, better able to represent and serve the people of Wales. Further measures to reform the Senedd will be considered when we debate the general principles of the Senedd Cymru (Electoral Candidate Lists) Bill next week. We share an ambition across the Senedd to introduce a recall mechanism for Senedd Members and my Government stands ready to support that work. We have also committed to enable legislation for the Senedd to consider on the issue of deception by Members of the Senedd and candidates standing for election to the Senedd. We look forward to the recommendations of the Standards of Conduct Committee on both of these issues as part of its work on the accountability of individual Members.
Later this afternoon, we will consider Stage 4 of the Elections and Elected Bodies (Wales) Bill, which will develop an electoral system fit for the twenty-first century. Members will also consider amendments to the Local Government Finance (Wales) Bill at Stage 3 later today. The Bill forms part of our work to reform non-domestic rates and council tax. The final Bill of our year three programme, the Welsh language and education Bill, will be introduced next week. Our aim is to help pupils in Wales to become independent and confident Welsh speakers.
Diolch, Llywydd. Heddiw, mae hi'n bleser i mi allu nodi'r blaenoriaethau deddfwriaethol ar gyfer fy Llywodraeth i. Rwyf i wedi bod yn eglur y bydd yn rhaid i ni ganolbwyntio ein hadnoddau ar yr hyn sydd bwysicaf ym mywydau pobl bob dydd. Mae ein henw da am gyflawni a'n cynlluniau i'r dyfodol fel ei gilydd yn adlewyrchu ein hymrwymiad i newid radical, blaengar a thrawsnewidiol i bob cwr o Gymru.
Mae ein cyflawniadau deddfwriaethol ni dros y 12 mis diwethaf yn adlewyrchu'r ymrwymiad hwn gan ein bod ni wedi pasio deddfau sy'n hanfodol i ddyfodol Cymru i'r hirdymor. Mae Deddf yr Amgylchedd (Ansawdd Aer a Seinweddau) (Cymru), a gafodd Gydsyniad Brenhinol yn gynharach eleni, yn arddangos ein hymrwymiad ni i wella'r aer yr ydym ni'n ei anadlu a hyrwyddo seinweddau llesol. Wrth i ni symud tuag at allyriadau sero net erbyn 2050, bydd angen trawsnewid ein heconomi i bweru ffyniant gwyrdd. Bydd Deddf Seilwaith (Cymru), a basiwyd ym mis Ebrill, â rhan allweddol wrth gyflawni ein nodau ynni adnewyddadwy ac fe fydd yn symleiddio'r broses gydsynio ar gyfer prosiectau seilwaith mawr.
Rydym ni wedi ymrwymo i sicrhau gofal iechyd a chymdeithasol effeithiol, cynaliadwy o ansawdd uchel i ddarparu canlyniadau gwell. Ym mis Mai, fe wnaethom ni gyflwyno'r Bil Iechyd a Gofal Cymdeithasol (Cymru), a fydd yn gwahardd gwneud elw preifat o ofal plant sy'n derbyn gofal yn rhan o'n rhaglen ni i drawsnewid gwasanaethau plant. Bydd Deddf Caffael y Gwasanaeth Iechyd (Cymru), a gafodd Gydsyniad Brenhinol eleni, yn gwella effeithlonrwydd ac yn canoli gofal iechyd ar y claf ei hun. Ynghyd â'r rheoliadau yn ddiweddarach eleni, fe fydd hynny'n cyflwyno trefn newydd ar gyfer caffael gwasanaethau'r GIG i ddiwallu anghenion y sector a'r bobl y mae'n rhoi gwasanaeth iddyn nhw. Mae'r rhain yn enghreifftiau o'r is-ddeddfwriaeth sylweddol sy'n rhoi sail i'n rhaglen ddeddfwriaethol ni, sy'n cynnwys rheoliadau i weithredu Deddfau'r Senedd, fel Deddf Diogelu'r Amgylchedd (Cynhyrchion Plastig Untro) (Cymru) 2023.
Llywydd, fe fydd y Biliau a gyflwynwyd gennym ni yn nhrydedd flwyddyn y rhaglen ddeddfwriaethol yn cyflawni newidiadau cadarnhaol i ddemocratiaeth yng Nghymru hefyd. Fe fydd Deddf Senedd Cymru (Aelodau ac Etholiadau) (Cymru), a gafodd Gydsyniad Brenhinol fis diwethaf, yn creu Senedd fodern, a fydd yn gallu cynrychioli a gwasanaethu pobl Cymru yn fwy effeithiol. Bydd mesurau pellach i ddiwygio'r Senedd yn cael eu hystyried wrth drafod egwyddorion cyffredinol Bil Senedd Cymru (Rhestrau Ymgeiswyr Etholiadol) yr wythnos nesaf. Mae'r uchelgais yn gyffredin ar draws y Senedd o ran cyflwyno mecanwaith adalw ar gyfer Aelodau'r Senedd ac mae fy Llywodraeth i'n barod i gefnogi'r gwaith hwnnw. Rydym ni wedi ymrwymo hefyd i lunio deddfwriaeth i'r Senedd ei hystyried ynglŷn â dichell gan Aelodau'r Senedd ac ymgeiswyr sy'n sefyll etholiad i'r Senedd. Rydym ni'n edrych ymlaen at argymhellion y Pwyllgor Safonau Ymddygiad ar y ddau fater hyn yn rhan o'i waith ar atebolrwydd Aelodau unigol.
Yn ddiweddarach y prynhawn yma, fe fyddwn ni'n ystyried Cyfnod 4 y Bil Etholiadau a Chyrff Etholedig (Cymru), a fydd yn datblygu system etholiadol sy'n addas i'r unfed ganrif ar hugain. Bydd yr Aelodau yn ystyried gwelliannau i'r Bil Cyllid Llywodraeth Leol (Cymru) yng Nghyfnod 3 yn ddiweddarach heddiw hefyd. Mae'r Bil yn rhan o'n gwaith ni i ddiwygio ardrethi annomestig a'r dreth gyngor. Bydd Bil terfynol ein rhaglen blwyddyn tri, Bil y Gymraeg ac addysg, yn cael ei gyflwyno'r wythnos nesaf. Ein nod ni yw helpu disgyblion yng Nghymru i fedru'r Gymraeg a bod yn annibynnol a hyderus wrth wneud hynny.
Llywydd, I now turn to those Bills that my Government will introduce in the rest of this Senedd term. We have a packed legislative agenda ahead as we continue to make laws that will deliver positive and progressive change. My Government is committed to improving transport networks, helping to tackle the climate emergency and restoring a sense of belonging, connection and community. We will radically reshape the public transport system, bringing forward a bus Bill to enable all levels of government in Wales to work together. We can then design bus networks that allow people to access reliable, sustainable services and to provide real options other than car journeys.
Llywydd, alongside this, we are committed to modernising taxi and private hire vehicle licensing to create a safer and fairer sector. So, we will consult on a draft taxi and private hire vehicles Bill this Senedd term, and we will continue to work with passengers, the trade and licensing authorities to take forward reforms through non-legislative means. Members may wish to note a declaration of interest concerning the company Veezu, in addition to my membership of the Unite and GMB trade unions.
We will continue to demonstrate our commitment to tackling the increasing threat to the environment by bringing forward an environmental principles and biodiversity Bill. This will establish a statutory environmental governance body for Wales, embed environmental principles into Welsh law and introduce a legal duty with targets to protect and restore biodiversity. The Bill signals our clear commitment that action and leadership to tackle the climate and nature emergency will remain as a top priority for this Welsh Government.
Coal tips are a legacy of Wales’s mining past. The disused tips (mines and quarries) Bill will give greater security to the people living in their shadow. It will protect critical infrastructure and safeguard the environment by enshrining in law a sustainable, fit-for-purpose regulatory regime for disused tip safety.
Llywydd, I have been clear that we must focus our efforts on the issues that matter most to the people of Wales. Everyone should have somewhere to call home, and the safety of our residents is paramount. Our homelessness Bill will help people remain in their homes and focus on prevention and early intervention to significantly improve the homelessness and housing system. A suite of secondary legislation that brought in tighter building controls came into force in April. Our building safety Bill will extend this by establishing a new building safety regime. This will fundamentally reform the occupation and ongoing management of multi-occupied residential buildings and address fire safety issues.
We will introduce a Bill that will give local authorities powers to introduce a visitor levy. The money raised will support tourism, helping our communities and preserving the beauty of Wales for future generations. The visitor accommodation (regulation) Bill will enhance the visitor experience by ensuring visitor accommodation meets required standards. The Bill will establish a register of visitor accommodation and enable providers to demonstrate compliance with safety requirements.
Improving the accessibility of our law is another important facet of our legislative programme. Our next legislation Bill will remove obsolete and spent provisions from the statute book and formalise the system of making and publishing Welsh statutory instruments. I know that Members are keen to see the consolidation of planning law, which has become increasingly inaccessible and overly complex for operators and users of the planning system. We will bring forward a Bill towards the end of this Senedd that will simplify and modernise the law in this area.
The Welsh Government will seek to work in partnership with the UK Government in respect of UK legislation, and we will update the Senedd following the King’s Speech later this month. There will also be a programme of subordinate legislation to implement UK Acts made in the previous parliamentary session. This includes the Leasehold and Freehold Reform Act 2024, which provided powers for Welsh Ministers to deliver reform in this area.
Llywydd, I would like to thank Senedd Members and committees, as well as our social partners and stakeholders, for the role that they play in developing and scrutinising legislation. Our legislative programme will make a real difference to people's lives, it will help to improve transport links across the country, protect people and our communities, and help us to tackle the climate emergency. I commend this programme to Members. I look forward to continuing to work together on these priorities to build an ambitious future for a fairer, stronger and greener Wales.
Llywydd, rwyf i am droi nawr at y Biliau hynny y bydd fy Llywodraeth i'n eu cyflwyno yn ystod gweddill tymor y Senedd hon. Mae agenda ddeddfwriaethol lawn gennym ni o'n blaenau wrth i ni barhau i lunio deddfau a fydd yn sicrhau newid cadarnhaol a blaengar. Mae fy Llywodraeth i wedi ymrwymo i wella rhwydweithiau trafnidiaeth, a helpu i fynd i'r afael â'r argyfwng hinsawdd ac adfer yr ymdeimlad o berthyn, cysylltiad a chymuned. Fe fyddwn ni'n ail-lunio'r system drafnidiaeth gyhoeddus mewn modd sylweddol, gan gyflwyno Bil bysiau i ganiatáu cydweithio ar bob lefel o lywodraeth yng Nghymru. Yna fe allwn ni ddylunio rhwydweithiau bysiau sy'n caniatáu i bobl gael gafael ar wasanaethau dibynadwy, cynaliadwy ac a fydd yn rhoi dewisiadau gwirioneddol ar wahân i deithio mewn car.
Llywydd, yn gyfochrog â hyn, rydym ni wedi ymrwymo i foderneiddio tacsis a thrwyddedu cerbydau hurio preifat i greu sector sy'n fwy diogel a theg. Felly, fe fyddwn ni'n ymgynghori ar Fil drafft tacsis a cherbydau hurio preifat yn nhymor y Senedd hon, ac fe fyddwn ni'n parhau i weithio gyda theithwyr, yr awdurdodau masnach a thrwyddedu i fwrw ymlaen â diwygiadau trwy ddulliau nad ydyn nhw'n rhai deddfwriaethol. Efallai y bydd yr Aelodau yn dymuno datgan buddiant o ran cwmni Veezu, yn ogystal â'm haelodaeth o undebau llafur Unite a GMB.
Fe fyddwn ni'n parhau i arddangos ein hymrwymiad i fynd i'r afael â bygythiad cynyddol i'r amgylchedd drwy gyflwyno Bil egwyddorion amgylcheddol a bioamrywiaeth. Fe fydd hwnnw'n sefydlu corff llywodraethu amgylcheddol statudol i Gymru, a fydd yn ymgorffori egwyddorion amgylcheddol yng nghyfraith Cymru ac yn cyflwyno dyletswydd gyfreithiol gyda nodau ar gyfer amddiffyn ac adfer bioamrywiaeth. Mae'r Bil yn arwydd o'n hymrwymiad amlwg y bydd gweithredu ac arweinyddiaeth yn digwydd i fynd i'r afael â'r argyfwng hinsawdd a natur ac fe fydd honno'n dal i fod yn brif flaenoriaeth i Lywodraeth Cymru.
Mae tomenni glo yn waddol gorffennol glofaol Cymru. Bydd Bil mwyngloddiau a chwareli (tomenni nas defnyddir) yn rhoi mwy o sicrwydd i'r bobl sy'n byw yn eu cysgod nhw. Bydd hwnnw'n amddiffyn seilwaith hanfodol ac yn diogelu'r amgylchedd trwy ymgorffori cyfundrefn reoleiddiol sy'n gynaliadwy, addas i'r diben yn y gyfraith ar gyfer diogelwch tomenni nas defnyddir.
Llywydd, rwyf i wedi egluro bod rhaid i ni ganolbwyntio ein hymdrechion ar y materion mwyaf pwysig yng ngolwg pobl Cymru. Fe ddylai pawb fod â lle y gallant ei alw'n gartref, ac mae diogelwch ein preswylwyr ni'n hollbwysig. Bydd ein Bil digartrefedd yn helpu pobl i aros yn eu cartrefi ac yn canolbwyntio ar atal ac ymyrryd yn gynnar i wella'r system ddigartrefedd a thai yn sylweddol. Fe ddaeth cyfres o is-ddeddfwriaethau i rym ym mis Ebrill a oedd yn cyflwyno rheolaethau adeiladu sy'n fwy tyn. Bydd ein Bil Diogelwch Adeiladau yn ymestyn hynny drwy sefydlu cyfundrefn diogelwch i adeiladau newydd. Fe fydd hyn yn diwygio ystyriaethau meddiannaeth a rheolaeth barhaus ar adeiladau amlbreswyl ac yn mynd i'r afael â materion diogelwch tân mewn ffyrdd sylweddol.
Fe fyddwn ni'n cyflwyno Bil a fydd yn rhoi pwerau i awdurdodau lleol gyflwyno ardoll ymwelwyr. Fe fydd yr arian a gaiff ei godi yn cefnogi twristiaeth, yn helpu ein cymunedau ac yn diogelu harddwch Cymru i genedlaethau'r dyfodol. Bydd y Bil llety ymwelwyr (rheoleiddio) yn gwella'r profiad i ymwelwyr drwy sicrhau bod llety ymwelwyr yn bodloni'r safonau a fydd yn ofynnol. Bydd y Bil yn sefydlu cofrestr o letyau i ymwelwyr ac yn caniatáu i ddarparwyr arddangos eu cydymffurfiaeth â'r gofynion diogelwch.
Mae gwella hygyrchedd ein cyfraith yn agwedd bwysig arall ar ein rhaglen ddeddfwriaethol. Bydd ein Bil deddfwriaeth nesaf yn diddymu'r darpariaethau anarferedig ac a ddisbyddwyd o'r llyfr statud ac yn ffurfioli'r system o lunio a chyhoeddi offerynnau statudol Cymru. Fe wn i fod yr Aelodau yn awyddus i weld grymuso'r gyfraith gynllunio, a aeth yn fwyfwy anhygyrch a gorgymhleth i weithredwyr a defnyddwyr y system gynllunio. Fe fyddwn ni'n cyflwyno Bil tua diwedd y Senedd hon a fydd yn symleiddio ac yn moderneiddio'r gyfraith yn y maes hwn.
Bydd Llywodraeth Cymru yn ceisio gweithio mewn partneriaeth â Llywodraeth y DU o ran deddfwriaeth y DU, ac fe fyddwn yn rhoi'r wybodaeth ddiweddaraf i'r Senedd yn dilyn Araith y Brenin yn ddiweddarach y mis hwn. Hefyd, fe fydd yna raglen o is-ddeddfwriaeth i weithredu Deddfau a luniwyd i'r DU yn sesiwn flaenorol senedd San Steffan. Mae hyn yn cynnwys Deddf Diwygio Cyfraith Lesddaliad a Rhydd-ddaliad 2024, a oedd yn rhoi pwerau i Weinidogion Cymru gyflawni diwygiadau yn y maes hwn.
Llywydd, fe hoffwn i ddiolch i'r Aelodau a phwyllgorau'r Senedd, yn ogystal â'n partneriaid cymdeithasol a'n rhanddeiliaid ni, am eu rhan nhw wrth ddatblygu a chraffu ar y ddeddfwriaeth. Fe fydd ein rhaglen ddeddfwriaethol yn gwneud gwahaniaeth gwirioneddol i fywydau pobl, ac fe fydd yn helpu i wella cysylltiadau trafnidiaeth ledled y wlad, yn amddiffyn ein pobl a'n cymunedau ni, ac yn ein helpu i fynd i'r afael â'r argyfwng hinsawdd. Rwy'n cymeradwyo'r rhaglen hon i'r Aelodau. Rwy'n edrych ymlaen at barhau i gydweithio ar y blaenoriaethau hyn i feithrin dyfodol uchelgeisiol ar gyfer Cymru decach, gryfach a gwyrddach.
Thank you, First Minister, for your statement this afternoon on the legislative programme. I say this on an annual basis: it always amazes me when we stand here to think back to the legislative competence Order days, where Members, if they wanted, or even if the Government wanted, to bring legislation through, would have to hurry up to Westminster and, obviously, present that as an initial case, and then, if they got approval for that, they could bring their Measure, as it was called in those days, before the legislative process began, and how that inhibited us here in the Welsh Parliament from bringing legislation that, I agree with the First Minister, should always seek to improve lives of the people of Wales and improve services. And it's with that thought in mind that I do point to the limited nature of the legislative programme that the Government have brought through to date. When you look, since 2021 in Scotland, for example, 43 Bills have been brought forward in Scotland; if you look at the UK Government's legislative programme in Westminster, which I appreciate is a far bigger legislature, about 165 Bills, and here, since 2021, we're talking 13 pieces of legislation—13 pieces of legislation. So, there is a lack of ambition, I would suggest, from the Welsh Government. I appreciate the health Minister is constantly wanting to barrack today. If she put so much effort into solving the waiting lists here in Wales, then there might be improvement there. What I would say to the First Minister is trying to understand exactly how this legislative statement will make those improvements to the people of Wales.
You talked about the health and social care Bill in the early part of your statement, which was introduced in May. Given the changing landscape, because of the change in Government in Westminster that is being brought forward in England, where many services are sought by authorities here in Wales, in particular when it comes to looked-after children, and Wes Streeting's commitment on making sure there is greater use of the independent sector in providing those services, how compatible will the legislation here in Wales be with the policy initiative of making sure that it is actually the best outcome for the individual, rather than the legislative constraint, that actually delivers for that person? Because there is now a wide gap opening up with the policy intentions of your colleague Wes Streeting and what he wants to use the independent sector for in health and social care, and, obviously, what you as a Government are promoting in this legislation. And if you live in mid Wales, for example, a huge amount of the provision that you would access would be across Offa's Dyke, rather than, obviously, within the area of Powys, for example. So, if the First Minister could explain that, I'd be grateful.
On the building safety law that he touched on, could he confirm today whether that building safety law will use, as one of the bases of its legislative compacity, sections 116 and 124, because many campaigners that have pointed to that particular piece of legislation in England have highlighted how important that is in enabling them to seek restoration and empowerment when it comes to challenging developers over deficiencies within their buildings in England, but, sadly, the Government to date here in Wales hasn't brought forward similar provisions in any legislation? So, I see what he says in the statement about it helping on fire safety prevention. Could he confirm today whether the Welsh Government have looked at that and will include it in the legislation?
On the planning law in particular and the infrastructure Act—again, another big policy area and changing landscape in England, as we saw from the Chancellor yesterday—. I get devolved politics; obviously, the Government here has the right to have its own policy and its own legislation, but, when investors are looking to put money into projects, they clearly are looking for the quickest route to market and the most enabling framework that is available for them to make that choice. And so Wales can remain competitive, is he confident that the infrastructure Act that was passed last year, I believe, and the planning Act that he's talking about being implemented before the next Senedd election, will be the most competitive environment that can be possible whilst protecting communities against overdevelopment and, ultimately, safeguarding what we care passionately about, which is the great landscape and countryside of Wales, which is very often endangered by developments that aren’t suitable for those particular areas.
Could the First Minister touch on where he sees the benefits of the disused tips Act that he's talking about—this piece of legislation? As someone whose own area, South Wales Central, covers a lot of these areas, it talks in the statement today of, obviously, covering infrastructure and protecting infrastructure and communities. Could the First Minister indicate how this piece of legislation will actually do that and what it will deliver for communities, especially in the old coalfield areas? Because, obviously, there is a severe danger in some of those communities unless those tips are, not just protected by legislation, but also enabling legislation for communities and local authorities to draw down assets to protect those communities.
The environmental principles and biodiversity Bill—
Diolch i chi, Prif Weinidog, am eich datganiad chi'r prynhawn yma ar y rhaglen ddeddfwriaethol. Rwy'n dweud hyn bob blwyddyn: mae hi'n peri syndod i mi bob amser pan fyddwn ni'n sefyll yma a meddwl yn ôl am ddyddiau'r Gorchmynion cymhwysedd deddfwriaethol, pryd yr oedd Aelodau, pe bydden nhw'n dymuno, neu hyd yn oed pe byddai'r Llywodraeth yn dymuno dod â deddfwriaeth drwodd, yn gorfod rhuthro i San Steffan a chyflwyno honno fel achos cychwynnol, yn amlwg, ac yna, pe bydden nhw'n cael cymeradwyaeth i honno, fe allen nhw gyflwyno eu Mesurau, fel roedden nhw'n cael eu galw yn y dyddiau hynny, cyn i'r broses ddeddfwriaethol ddechrau, a sut roedd hynny'n ein rhwystro ni yma yn Senedd Cymru rhag cyflwyno deddfwriaeth a ddylai fod, ac rwy'n cytuno â'r Prif Weinidog, yn ceisio gwella bywydau pobl Cymru a gwella gwasanaethau bob amser. A gyda hynny mewn cof rwy'n tynnu sylw at natur gyfyngedig y rhaglen ddeddfwriaethol a gyflwynodd y Llywodraeth hyd yn hyn. Pan edrychwch chi, ers 2021 yn yr Alban, er enghraifft, mae 43 o Filiau wedi cael eu cyflwyno yn yr Alban; os edrychwch chi ar raglen ddeddfwriaethol Llywodraeth y DU yn San Steffan, sy'n ddeddfwrfa llawer mwy, mae yna tua 165 o Filiau, ac yn y fan hon ers 2021, rydym ni'n sôn am 13 darn o ddeddfwriaeth—13 darn o ddeddfwriaeth. Felly, mae yna ddiffyg o ran uchelgais, fe fyddwn i'n awgrymu, gan Lywodraeth Cymru. Rwy'n gwerthfawrogi bod y Gweinidog iechyd yn dymuno gweiddi ar draws trwy'r amser heddiw. Pe byddai hi'n gwneud cymaint o ymdrech wrth geisio datrys y rhestrau aros yma yng Nghymru, efallai y byddai gwelliant yn hynny o beth wedyn. Yr hyn a fyddwn i'n ei ddweud wrth y Prif Weinidog yw ceisio deall yn union sut y bydd y datganiad deddfwriaethol hwn yn gwneud y gwelliannau hynny er mwyn pobl Cymru.
Fe wnaethoch chi siarad am y Bil iechyd a gofal cymdeithasol yn gynnar yn eich datganiad, a gyflwynwyd ym mis Mai. O ystyried y darlun newidiol, oherwydd y newid yn y Llywodraeth yn San Steffan sy'n digwydd yn Lloegr, pan fo'r awdurdodau yma yng Nghymru yn ceisio llawer o wasanaethau, yn enwedig o ran plant sy'n derbyn gofal, ac ymrwymiad Wes Streeting i sicrhau y bydd mwy o ddefnydd o'r sector annibynnol yn narpariaeth y gwasanaethau hynny, pa mor gydnaws fydd y ddeddfwriaeth hon yma yng Nghymru gyda'r fenter polisi i sicrhau mai hwnnw yw'r canlyniad gorau i'r unigolyn mewn gwirionedd, yn hytrach na'r cyfyngiad deddfwriaethol, sy'n cyflawni ar gyfer yr unigolyn hwnnw mewn gwirionedd? Oherwydd mae yna fwlch eang yn agor gyda bwriadau polisi Wes Streeting a'r hyn y mae ef yn awyddus i ddefnyddio'r sector annibynnol ar ei gyfer ym maes iechyd a gofal cymdeithasol, ac, yn amlwg, yr hyn yr ydych chi yn y Llywodraeth yn ei hyrwyddo yn y ddeddfwriaeth hon. Ac os ydych chi'n byw yn y canolbarth, er enghraifft, fe fyddai llawer iawn o'r ddarpariaeth y byddech chi'n ei defnyddio i'w chael dros Glawdd Offa, yn hytrach nac yn ardal Powys, yn amlwg, er enghraifft. Felly, pe gallai'r Prif Weinidog egluro hynny, fe fyddwn i'n ddiolchgar.
O ran y gyfraith diogelwch adeiladau y cyfeiriodd ef ati, a fyddai ef yn cadarnhau heddiw a fydd y gyfraith diogelwch adeiladau honno'n defnyddio adrannau 116 a 124, yn un o'r seiliau i'w chydnawsedd deddfwriaethol, oherwydd mae llawer o ymgyrchwyr sydd wedi tynnu sylw at y darn penodol hwnnw o ddeddfwriaeth yn Lloegr wedi tynnu sylw at ba mor bwysig yw hwnnw o ran eu galluogi nhw i geisio adfer a grymuso'r broses o herio datblygwyr am ddiffygion eu hadeiladau yn Lloegr, ond, yn anffodus, nid yw'r Llywodraeth yng Nghymru wedi cyflwyno darpariaethau tebyg hyd yn hyn mewn unrhyw ddeddfwriaeth? Felly, rwy'n gweld yr hyn y mae ef ei ddweud yn y datganiad ynglŷn â bod hyn o gymorth ataliol o ran diogelwch tân. A wnaiff ef gadarnhau heddiw a yw Llywodraeth Cymru wedi ystyried ac a fydd hi'n cynnwys hynny yn y ddeddfwriaeth?
O ran y gyfraith gynllunio yn arbennig a'r Ddeddf seilwaith—unwaith eto, maes polisi mawr arall a darlun newidiol yn Lloegr, fel gwelsom ni gan y Canghellor ddoe—. Rwy'n deall gwleidyddiaeth ddatganoledig; yn amlwg, mae gan y Llywodraeth yma'r hawl i fod â'i pholisi ei hun a'i deddfwriaeth ei hun, ond, pan fydd buddsoddwyr yn ceisio rhoi arian mewn prosiectau, maen nhw'n amlwg yn chwilio am y llwybr cyflymaf i'r farchnad a'r fframwaith mwyaf hwylus sydd ar gael iddyn nhw ar gyfer gwneud y dewis hwnnw. Ac er mwyn i Gymru barhau i fod yn gystadleuol, a yw ef yn hyderus mai'r Ddeddf seilwaith a basiwyd y llynedd, rwy'n credu, a'r Ddeddf gynllunio y mae ef yn sôn amdani'n cael ei rhoi ar waith cyn yr etholiad nesaf i'r Senedd, fydd yr amgylchedd mwyaf cystadleuol bosibl wrth barhau i amddiffyn cymunedau rhag gorddatblygu a diogelu, yn y pen draw, yr hyn yr ydym ni'n malio amdano, sef tirwedd a chefn gwlad eang Cymru, sydd yn aml mewn perygl oherwydd datblygiadau nad ydyn nhw'n addas i'r ardaloedd neilltuol hynny.
A wnaiff y Prif Weinidog ddweud ychydig bach am ei farn ef ynglŷn â manteision y Ddeddf tomenni nas defnyddir y mae ef yn sôn amdani—y darn hwn o ddeddfwriaeth? Yn un y mae ei ranbarth ei hun, Canol De Cymru, yn cwmpasu llawer o'r ardaloedd hyn, mae ef yn sôn yn natganiad heddiw, yn amlwg, am seilwaith a diogelu seilwaith a chymunedau. A wnaiff y Prif Weinidog nodi sut y bydd y darn hwn o ddeddfwriaeth yn gwneud hynny mewn gwirionedd a'r hyn a fydd yn ei gyflawni er mwyn cymunedau, yn enwedig yn yr hen feysydd glo? Oherwydd, yn amlwg, mae yna beryglon difrifol yn rhai o'r cymunedau hynny oni bai fod y tomenni hynny, nid yn unig yn cael eu diogelu gan ddeddfwriaeth, ond hefyd o ran caniatáu deddfwriaeth i gymunedau ac awdurdodau lleol ddefnyddio asedau ar gyfer diogelu'r cymunedau hynny.
Y Bil egwyddorion amgylcheddol a bioamrywiaeth—
Daeth y Dirprwy Lywydd (David Rees) i’r Gadair.
The Deputy Presiding Officer (David Rees) took the Chair.
You're over your time. Could this be your last one, please?
Rydych chi wedi mynd dros eich amser. Allai hwn fod yr un olaf os gwelwch chi'n dda?
I could go on and on.
Fe allwn i fynd ymlaen ac ymlaen.
I know, but you don't have the time.
Fe wn i hynny, ond nid oes gennych chi amser.
I'll just touch on this final point, if I may, then. On the environmental principles and biodiversity Bill, this obviously will be a key piece of legislation. We will be the last Parliament to enact such a piece of legislation—I think I'm correct in saying that. Scotland and England have already put such legislation on the statute book. Will this be a uniquely Welsh piece of legislation, or will it just be a hybrid of what you've seen delivered in other parts of the United Kingdom, Scotland and England, and brought forward here in Wales? So, could you give us a taste of the capacity and ambition that the Welsh Government have for that particular piece of legislation, and what exactly will be the protections contained in it? Thank you, Deputy Presiding Officer.
Rwyf i am sôn ychydig bach am y pwynt olaf hwn felly, os caf i. O ran yr egwyddorion amgylcheddol a'r Bil bioamrywiaeth, fe fydd hwn yn amlwg yn ddarn allweddol o ddeddfwriaeth. Ni fydd y Senedd olaf i ddeddfu darn o ddeddfwriaeth o'r fath—rwy'n credu fy mod i'n gywir wrth ddweud hynny. Mae'r Alban a Lloegr eisoes wedi rhoi deddfwriaeth o'r fath ar y llyfr statud. A fydd hwn yn ddarn unigryw o ddeddfwriaeth, neu a fydd yn ddim ond hybrid o'r hyn a welwyd yn cael ei gyflwyno mewn rhannau eraill o'r Deyrnas Unedig, yn yr Alban ac yn Lloegr, ac yn cael ei gyflwyno yma yng Nghymru? Felly, a allech chi roi blas i ni ar ei ehangder a'r uchelgais sydd gan Lywodraeth Cymru ar gyfer y darn penodol hwnnw o ddeddfwriaeth, a beth yn union fydd yr amddiffyniadau sydd ynddo? Diolch i chi, Dirprwy Lywydd.
Thank you for the series of questions. I don't accept his criticism about the lack of ambition in the legislative programme. To date we've had a busy programme, as people who serve on scrutiny committees will recognise, and the Ministers piloting legislation through. We will of course, in the future, have a Senedd with an increased capacity to scrutinise legislation. What we also need to reflect on is how we deliver a fit-for-purpose piece of legislation that can really make a difference.
I think there's often a desire in scrutiny to add more things into the Bills that are presented. It takes place in every Parliament, to be fair, regardless of its political make-up, but having a giant blockbuster Bill often makes the process less certain and less targeted at delivering the real improvements we need to make. So, I'm interested in laws that can and will make a difference to outcomes for people as well.
I'd have to say that I think, in his comments about Wes Streeting, he’s searching for division where it simply does not exist. We are interested in how we improve outcomes across health and social care. And the Bill that we have introduced to eliminate profit in children's residential care services is not just something where I was proud to re-sign the declaration on behalf of the Welsh Government with care-experienced children and young people, it is about how we deliver better outcomes. At the moment, we have a system that is going to get more and more expensive without intervention, and actually we want to deliver a system with better outcomes within it. Better outcomes for the taxpayer, but, crucially, better outcomes for the children and young people who experience care during their lifetimes. And I hope that will also lead to a change in the tenor of debate around the measures that we seek to take to improve outcomes with and for care-experienced young people. I want to make clear that I remain very proud of what this Government continues to do in supporting care-experienced young people with a basic income pilot, and I hope that some of the disgraceful and untrue statements made about that pilot will cease now that there is a different series of leadership and management at a UK level, and I hope that will be taken on board on all sides of this Chamber and outside it.
On building safety, we have considered what is in the UK Building Safety Act 2022, in sections 116 to 125. What we already have in Wales is a new route to address fire safety in all residential buildings of 11m and over. It's not limited to buildings with cladding, and it applies to both internal and external fire safety issues. We are the only UK country to have made that commitment, so our approach is different to that of England. I know that Julie James has rehearsed this many times in the Chamber as well. We have also been clear that leaseholders should not be made to pay for work to rectify fire safety issues that are not of their making. That's why we're going to have a scheme for responsible persons, so they can invite all leaseholders that find themselves in that building to be properly supported, and we also have support provided for leaseholders who may need to take action.
On the infrastructure Act, I do believe the infrastructure Act takes us forward. It was the deliberate reason why we passed it, to update our planning structure so that people who want to invest in major infrastructure and development here can have a fit-for-purpose framework for doing so. And there is a balance, as the Member has pointed out, between our wider ambitions to deliver economic benefit and infrastructure investment, and some of the challenges where that development takes place, and where infrastructure around it takes place as well. That's why we've tried to balance that already to give investors certainty, but to understand how people can influence the planning system and the considerations to be properly taken into account when doing so.
For example, I would not think it would be a sensible thing, given the energy and effort we've spent on peatland restoration across Wales, to then plough up large areas of that peatland with all of the additional significant benefit it provides for biodiversity here in Wales as well. So, I do think the legislation that we have will help with that investor certainty, because I want to see investment take place here in Wales. I want to see it take place where we get the jobs that come with it, not simply the opportunity to generate one part of that economic chain.
The planning Bill is actually a consolidation Bill, and that's still important to ensure that in one place you have all of the planning legislation that applies. The danger otherwise is that you have planning considerations in different parts of our legislative framework, and you actually need lots and lots of legal ability and searching to make sure you gather all of that in one place. Now, if you're a well-resourced planning authority or planning consultant working in the private sector, you have the ability to do that. Actually, there's still an element of uncertainty that we can help to get through if we pass the planning Bill in the form that is going to be presented. I think, again, that will be good for businesses, good for local authorities, and good for individual residents and communities to have a single place to go to for planning considerations.
On the environmental governance and biodiversity Bill, this will, as I said in the statement, set out our commitments for restoration and improvement. So, the environmental principles and biodiversity Bill will be uniquely Welsh in considering what we need to do here in Wales, but we will, of course, have taken the opportunity to learn from what other parts of the UK have done, and that is what we should do. We should not be afraid to learn and look where there are other good ideas that we could apply here, and, equally, we should be clear-sighted in our determination to have legislation that is genuinely fit for purpose. And I'm sure that Members across the Chamber will engage in scrutiny of that legislation to ensure that they're content with the scheme that we've set out, but also the targets we'll have for restoring and improving biodiversity and nature across the country.
Diolch i chi am y gyfres o gwestiynau. Nid wyf i'n derbyn ei feirniadaeth ef o ran diffyg uchelgais yn y rhaglen ddeddfwriaethol. Hyd yn hyn rydym ni wedi bod â rhaglen lawn, fel bydd pobl sy'n gwasanaethu ar bwyllgorau craffu yn ei gydnabod, a'r Gweinidogion yn treialu deddfwriaeth drwodd. Wrth gwrs, yn y dyfodol, fe fydd gennym ni Senedd gyda mwy o allu i graffu ar ddeddfwriaeth. Yr hyn y mae angen i ni ei ystyried hefyd yw sut y byddwn ni'n cyflwyno darn o ddeddfwriaeth addas i'r diben a all wneud gwahaniaeth gwirioneddol.
Wrth graffu, rwy'n credu bod awydd yn codi yn aml i ychwanegu mwy o bethau at y Biliau sy'n cael eu cyflwyno. Mae hynny'n digwydd ym mhob Senedd, a bod yn deg, ni waeth beth fyddo ei gogwydd gwleidyddol, ond mae cyflwyno Bil ysgubol aruthrol fawr yn ei gwneud hi'n broses lai sicr yn aml a heb ei hanelu mor agos at gyflawni'r gwelliannau gwirioneddol y mae angen i ni eu cyflawni nhw. Felly, rwyf i'n ymddiddori yn y deddfau a all ac a fydd yn gwneud gwahaniaeth i ganlyniadau er lles pobl hefyd.
Fe fyddai'n rhaid i mi ddweud fy mod i o'r farn, yn ei sylwadau ef am Wes Streeting, ei fod ef yn chwilio am raniad lle nad oes un yn bod. Mae gennym ni ddiddordeb yn sut rydym ni'n gwella canlyniadau ar draws iechyd a gofal cymdeithasol. Ac mae'r Bil y gwnaethom ni ei gyflwyno sy'n diddymu elwa yn ariannol ar wasanaethau gofal preswyl plant nid yn unig yn rhywbeth yr oeddwn yn falch o lofnodi'r datganiad unwaith eto ar ran Llywodraeth Cymru gyda phlant a phobl ifanc â phrofiad o fod mewn gofal, mae'n ymwneud â sut yr ydym ni'n cyflawni canlyniadau gwell. Ar hyn o bryd, mae gennym ni system a fydd yn mynd yn gynyddol gostus heb ymyrraeth, ac mewn gwirionedd rydym ni'n dymuno darparu system gyda chanlyniadau gwell yn ei sgil. Fe fydd canlyniadau sy'n well i'r trethdalwr, ond, yn hollbwysig, fe fydd yna ganlyniadau gwell i'r plant a'r bobl ifanc sy'n cael profiad o fod mewn gofal yn ystod eu hoes. Ac rwy'n gobeithio y bydd hynny'n arwain hefyd at newid yng nghyfeiriad y ddadl ynghylch y mesurau yr ydym ni'n ceisio eu llunio ar gyfer gwella canlyniadau gyda phobl ifanc â phrofiad o fod mewn gofal ac er eu mwyn nhw. Rwy'n awyddus i egluro fy mod i'n falch iawn o hyd o'r hyn y mae'r Llywodraeth hon yn parhau i'w wneud o ran cefnogi pobl ifanc â phrofiad o fod mewn gofal gyda'r cynllun treialu incwm sylfaenol, ac rwy'n gobeithio y bydd rhai o'r datganiadau gwarthus ac anwir a gafodd eu gwneud am y cynllun treialu hwnnw'n dod i ben nawr am fod cyfres wahanol o ran yr arweinyddiaeth a'r rheolaeth ar lefel y DU, ac rwy'n gobeithio y bydd hyn yn cael ei ystyried ar bob ochr i'r Siambr hon a'r tu allan iddi.
O ran diogelwch adeiladau, rydym ni wedi ystyried yr hyn sydd yn Neddf Diogelwch Adeiladau'r DU 2022, yn adrannau 116 i 125. Yr hyn sydd gennym ni yng Nghymru eisoes yw llwybr newydd i fynd i'r afael â diogelwch tân ym mhob adeilad preswyl o 11m a throsodd. Nid yw hynny'n gyfyngedig i adeiladau â chladin ac mae'n berthnasol i faterion diogelwch tân y tu mewn a'r tu allan. Ni yw'r unig wlad yn y DU sydd wedi gwneud yr ymrwymiad hwnnw, felly mae ein hymagwedd ni'n wahanol i'r un yn Lloegr. Fe wn i fod Julie James wedi mynd dros hynny sawl gwaith yn y Siambr hefyd. Rydym ni wedi bod yn eglur hefyd na ddylid gorfodi lesddeiliaid i dalu am waith i gywiro materion o ran diogelwch tân nad ydyn nhw'n gyfrifol amdanyn nhw. Dyna pam y bydd gennym ni gynllun ar gyfer personau cyfrifol, er mwyn gallu gwahodd pob lesddeiliad yn yr adeilad hwnnw i gael cefnogaeth addas, ac mae gennym ni gefnogaeth ar gael i lesddeiliaid hefyd a allai fod ag angen i weithredu.
O ran y Ddeddf seilwaith, rwy'n credu bod y Ddeddf seilwaith yn ein symud ni ymlaen. Dyna'r diben bwriadol wrth i ni ei basio, ar gyfer ddiweddaru ein strwythur cynllunio fel y gall pobl sy'n dymuno buddsoddi mewn seilwaith a datblygiad mawr yma fod â fframwaith sy'n addas i'r diben ar gyfer gwneud hynny. Ac mae cydbwysedd, fel nododd yr Aelod, rhwng ein huchelgeisiau ni'n fwy eang ar gyfer sicrhau budd economaidd a buddsoddiad mewn seilwaith, yn ogystal â rhai o'r heriau lle mae'r datblygiad hwnnw'n digwydd, a lle bydd seilwaith yn digwydd o'i amgylch hefyd. Dyna pam rydym ni wedi ceisio cydbwyso hynny eisoes ar gyfer rhoi sicrwydd i fuddsoddwyr, ond ar gyfer deall sut y gall pobl ddylanwadu ar y system gynllunio a'r ystyriaethau i'w gwneud yn iawn wrth wneud felly.
Er enghraifft, ni fyddwn i'n credu y byddai hi'n beth synhwyrol, o ystyried yr egni a'r ymdrech a roddwyd i adfer mawndiroedd ledled Cymru, i aredig ardaloedd eang o'r mawndir hwnnw gyda'r holl fudd sylweddol ychwanegol y mae'n ei roi i fioamrywiaeth yma yng Nghymru hefyd. Felly, rwy'n credu y bydd y ddeddfwriaeth sydd gennym ni o gymorth gyda sicrwydd o'r fath i fuddsoddwyr, oherwydd rwy'n awyddus i weld buddsoddiad yn digwydd yma yng Nghymru. Rwy'n awyddus i'w weld yn digwydd pan fyddwn ni'n cael swyddi yn dod yn ei sgil, nid cyfle i ennyn un rhan o'r gadwyn economaidd a dyna i gyd.
Bil i gydgrynhoi yw'r Bil cynllunio mewn gwirionedd, ac mae hi'n dal i fod yn bwysig sicrhau bod y ddeddfwriaeth gynllunio sy'n berthnasol gennych chi i gyd mewn un lle. Y perygl fel arall yw bod ystyriaethau cynllunio gennych chi mewn gwahanol rannau o'n fframwaith deddfwriaethol, a bod angen llawer o allu cyfreithiol a chwilio arnoch chi ar gyfer sicrhau eich bod chi'n casglu hynny i gyd mewn un lle. Nawr, os ydych chi'n awdurdod cynllunio sydd ag adnoddau da neu'n ymgynghorydd cynllunio sy'n gweithio yn y sector preifat, mae gennych chi'r gallu i wneud hynny. A dweud y gwir, mae yna elfen o ansicrwydd y gallwn ni helpu i'w lliniaru eto pe byddwn ni'n yn pasio'r Bil cynllunio yn y ffurf y cyflwynir ef. Rwyf i o'r farn, unwaith eto, y bydd yn llesol i fusnesau, yn llesol i'r awdurdodau lleol, ac yn llesol i drigolion a chymunedau unigol fod ag un lle i fynd iddo ar gyfer ystyriaethau cynllunio.
O ran y Bil llywodraethu amgylcheddol a bioamrywiaeth, fe fydd hwnnw, fel dywedais i yn y datganiad, yn nodi ein hymrwymiadau ni ar gyfer adferiad a gwelliant. Felly, fe fydd y Bil Egwyddorion Amgylcheddol a Bioamrywiaeth yn unigryw i Gymru o ran ei ystyriaeth o'r hyn y mae angen i ni ei wneud yma yng Nghymru, ond wrth gwrs, fe fyddwn ni wedi achub ar y cyfle i ddysgu o'r hyn a wnaeth rhannau eraill o'r DU, a dyna'r hyn y dylem ni ei wneud. Ni ddylem ni fod yn ofni dysgu a sylwi ar syniadau da eraill y gallem ni eu cymhwyso yma, ac, yn yr un modd, fe ddylem ni fod â bwriad amlwg yn ein penderfyniad i fod â deddfwriaeth sy'n wirioneddol addas i'r diben. Ac rwy'n siŵr y bydd Aelodau ar draws y Siambr yn craffu ar y ddeddfwriaeth honno i sicrhau eu bod nhw'n fodlon ar y cynllun a nodwyd gennym, ond ar y nodau a fydd gennym ni hefyd ar gyfer adfer a gwella bioamrywiaeth a natur ledled y wlad.
Pan ddaeth o'n Brif Weinidog yn ôl ym mis Mawrth, mi amlinellodd y Prif Weinidog ei uchelgais o i gyflawni newid cadarnhaol a blaengar, ac mi oeddem ni ar y meinciau yma yn barod i hyrwyddo'r weledigaeth honno, mewn ffordd, ac i weithio'n adeiladol efo'r Llywodraeth i'w chyflawni. Ac, wedi'r cyfan, mi oedd cyflawni newid cadarnhaol a blaengar wrth wraidd y cytundeb cydweithio a oedd eisoes wedi cyflwyno mentrau arloesol iawn mewn meysydd o brydau ysgol am ddim, gwarchod y farchnad dai, gofal plant, diwygio'r Senedd, ac yn y blaen.
Ond wrth i'r Prif Weinidog symud o un sgandal i'r llall ohono'i hun o'r cychwyn cyntaf, mi hefyd welsom ni y weledigaeth uchelgeisiol yna yn cael ei gwthio i'r naill ochr a nifer o ymrwymiadau deddfwriaethol uchelgeisiol yn cael eu rhoi ar y silff wrth i'r Llywodraeth, dwi'n ofni, flaenoriaethu amddiffyn ei buddiannau ei hun yn hytrach na delifro ar ran pobl Cymru. Ac, yn wir, os ydy Keir Starmer rŵan, wrth ddod yn Brif Weinidog, yn ddiffuant wrth iddo fo ddweud ei fod o'n dymuno gweld Llywodraeth yn troi nôl at eu priod waith o wasanaethu pobl sy'n eu hethol nhw, mi fyddai'n gwneud yn dda i'r Prif Weinidog fyfyrio ar yr hyn sydd wedi bod yn digwydd, dwi'n meddwl, dros y pedwar mis diwethaf.
When he became First Minister back in March, he outlined his ambition to deliver positive and innovative change, and we on these benches were willing to promote that vision, in a way, and to work constructively with Government to deliver it. After all, delivering positive and bold change was at the heart of the co-operation agreement that had already introduced very innovative approaches in areas such as free school meals, for example, protecting the housing market, childcare, Senedd reform, and so on and so forth.
But as the First Minister moved from one scandal of his own making to the next from the very outset, we also saw that ambitious vision being pushed to one side, and many legislative commitments that were ambitious were shelved as the Government, I'm afraid, prioritised protecting its own interests rather than delivering on behalf of the people of Wales. And, indeed, if Keir Starmer, in becoming Prime Minister, is sincere when he says that he wants to see a Government turning back to its proper work of serving the people who elect that Government, it would be good for the First Minister to also consider what's been happening over the past four months.
We are now in a regrettable position where there's more to be said about what's been dropped from the Government's legislative programme than what is in it: post-Brexit environmental governance arrangements that have long been in place in other nations of the UK are still being held up; pioneering measures to create a fully gender-balanced Senedd being repeatedly delayed, possibly now until 2030; the implementation of a transformational package of council tax reforms, developed as part of our co-operation agreement, being pushed back until after the next Senedd election. You're guaranteeing that the most deprived households will continue to be disproportionately penalised by an unfair, regressive and outdated system for at least another four years.
Now, amidst those disappointments and, you know, major disappointments, there are some glimmers of hope that we certainly would still urge the Government not to lose sight of in the remaining year and a half of this Senedd term. We do believe that bus franchise reform to better connect our inherently disconnected communities is an urgent necessity. I welcome what we have in the statement today about legislation to promote Welsh language opportunities for all through education, and building a more resilient tourism sector in Wales. We also welcome the fact that the Government has pledged to introduce legislation to prohibit lying in politics, in response to the good work of my colleague Adam Price.
But, on the whole, I think the people of Wales need and want more than we have in this programme. It's a yearning for more fairness and ambition for Wales that drives our new, enlarged group of Plaid Cymru MPs at Westminster. They will certainly make the case at Westminster for fair funding for Wales's fair share from HS2, and also for measures to combat child poverty and to secure further devolution, including of the Crown Estate. But as I say, what's conspicuous in this legislative agenda that we've heard being outlined today is what's missing.
For instance, it's approaching six months now since the Independent Commission on the Constitutional Future of Wales published its final report. There's nothing outlined here that would give effect to any of its recommendations, recommendations that this Senedd wanted to see being accepted in full and with urgency. There's nothing outlined in paving the way to further devolution, including of crime and justice, something which Labour in Wales have long insisted is a priority, but which the new Secretary of State has consistently and explicitly ruled out. If this legislative agenda represents the scope of Labour's ambition for Wales, well, many people will be left cold. I want a Government that pushes the boundaries in terms of what the current devolution settlement can deliver, and that's not what we have in front of us today.
Rydym ni yn y sefyllfa anffodus erbyn hyn o fod â rhagor i'w ddweud am yr hyn a adawyd allan o raglen ddeddfwriaethol y Llywodraeth na'r hyn sydd ynddi hi: mae trefniadau llywodraethu amgylcheddol ôl-Brexit sydd wedi bod ar waith ers amser maith mewn gwledydd eraill yn y DU yn cael eu dal yn ôl o hyd; oedi mesurau arloesol i greu Senedd gytbwys o ran rhywedd dro ar ôl tro, o bosibl o nawr tan 2030; gweithredu pecyn trawsnewidiol o ddiwygiadau i'r dreth gyngor, a ddatblygwyd yn rhan o'n cytundeb cydweithio, sy'n cael ei wthio yn ôl tan ar ôl yr etholiad nesaf i'r Senedd. Rydych chi'n gwarantu y bydd yr aelwydydd mwyaf difreintiedig yn dal i gael eu cosbi yn anghymesur gan system sy'n annheg, atchweliadol a hen ffasiwn am o leiaf bedair blynedd arall.
Nawr, yng nghanol y siomedigaethau hynny i gyd ac, wyddoch chi, siomedigaethau mawr, mae ambell i lygedyn o obaith y byddem ni'n sicr o ddal ati i annog y Llywodraeth i beidio â cholli golwg arnyn nhw yn ystod y flwyddyn a hanner sydd ar ôl yn nhymor y Senedd hon. Rydym ni o'r farn fod diwygio masnachfreintiau bysiau i gysylltu ein cymunedau a gafodd eu datgysylltu yn hanfodol a bod angen gwneud hynny ar fyrder. Rwy'n croesawu'r hyn a gawn ni yn y datganiad heddiw ynglŷn â deddfwriaeth i hyrwyddo cyfleoedd i ddysgu'r Gymraeg i bawb, a meithrin sector twristiaeth mwy cydnerth yng Nghymru. Rydym ni'n croesawu'r ffaith hefyd fod y Llywodraeth wedi addo cyflwyno deddfwriaeth i wahardd dweud celwyddau mewn gwleidyddiaeth, mewn ymateb i waith da fy nghyd-Aelod, Adam Price.
Ond, ar y cyfan, rwy'n credu bod pobl Cymru ag angen a dyhead am fwy na'r hyn sydd gennym ni yn y rhaglen hon. Maen nhw'n hiraethu am fwy o degwch ac uchelgais i Gymru sef yr hyn sy'n ysgogi ein grŵp newydd, estynedig ni o ASau o Blaid Cymru yn San Steffan. Fe fyddan nhw'n sicr yn cyflwyno'r achos yn San Steffan am gyllid teg ar gyfer cyfran deg Cymru o HS2, a hefyd am fesurau i frwydro yn erbyn tlodi plant a sicrhau datganoli pellach, gan gynnwys Ystad y Goron. Ond fel dywedais i, yr hyn sy'n amlwg yn yr agenda ddeddfwriaethol hon a glywsom ni'n cael ei hamlinellu heddiw yw'r hyn sydd ar goll ohoni.
Er enghraifft, mae hi'n nesáu at chwe mis erbyn hyn ers i'r Comisiwn Annibynnol ar Ddyfodol Cyfansoddiadol Cymru gyhoeddi ei adroddiad terfynol. Nid oes unrhyw beth yn cael ei amlinellu yma a fyddai'n cyflawni unrhyw un o'i argymhellion, argymhellion yr hoffai'r Senedd hon eu gweld nhw'n cael eu derbyn yn llawn a hynny ar fyrder. Nid oes unrhyw beth yn cael ei amlinellu o ran braenaru'r tir ar gyfer datganoli pellach, gan gynnwys trosedd a chyfiawnder, rhywbeth y mae Llafur yng Nghymru wedi ei honni ers amser maith ei fod yn flaenoriaeth, ond y mae'r Ysgrifennydd Gwladol newydd wedi diystyru hynny'n fynych ac yn benodol. Os yw'r agenda ddeddfwriaethol hon yn cynrychioli cwmpas uchelgais Llafur i Gymru, wel, fe fydd llawer o bobl yn cael eu siomi. Rwy'n eiddgar i weld Llywodraeth sy'n gwthio'r ffiniau o ran yr hyn y gall y setliad datganoli presennol ei gyflawni, ac nid dyna'r hyn sydd gennym ni ger ein bron heddiw.
Rydym ni ym Mhlaid Cymru'n glir am y mathau o bethau rydym ni'n credu y dylai Llywodraeth ddatganoledig geisio eu cyflawni ar gyfer Cymru. Mi wnawn ni amlinellu llawer o'r rheini rhwng rŵan a mis Mai 2026: sicrhau datblygiad economaidd yn seiliedig ar dargedau uchelgeisiol; strategaeth wirioneddol ar gyfer brwydro yn erbyn tlodi plant—eto, efo targedau mesuradwy; cronfa gyfoeth sofran i Gymru sy'n sicrhau bod refeniw ein hadnoddau naturiol ni yn cael ei gadw a'i fuddsoddi yma yng Nghymru.
Rydym ni'n clywed yn aml, onid ydyn, Ddirprwy Lywydd, fod yn rhaid i Lywodraethau Llafur ar y naill ben i'r M4 gydweithio efo'i gilydd er mwyn budd Cymru. Wel, os ydy hynny'n wir, ydy'r Prif Weinidog yn cytuno efo fi fod yna ddim esgus bellach i Lywodraeth Lafur Cymru beidio â bod yn uchelgeisiol wrth gynllunio ei hagenda, achos mae'r hyn sydd wedi'i gyflwyno heddiw, mae gen i ofn, yn fyr iawn o'r hyn rydym ni fel plaid, ac yn bwysicach fyth, o'r hyn y mae pobl Cymru yn ei ddisgwyl?
We in Plaid Cymru are clear on the types of things that we do think that a devolved Government should seek to deliver for Wales. We will outline many of these between now and May 2026: securing economic development based on ambitious targets; a real strategy for tackling child poverty—again, with measurable targets; a sovereign wealth fund for Wales, which ensures that revenue from our natural resources is retained and invested here in Wales.
We often hear, Dirprwy Lywydd, do we not, that Labour Governments at both ends of the M4 have to collaborate for the benefit of Wales. Well, if that's the case, does the First Minister agree with me that there's now no excuse for the Welsh Labour Government not to be ambitious in planning its agenda, because what's been brought forward today, I'm afraid, is very short from what we as a party and what, most importantly, the people of Wales expect?
Well, some of the comments made by the leader of Plaid Cymru did refer to the legislative programme, but much of it was nothing to do with our legislative programme and the simple disagreements between our parties about the direction of the future of Wales. I'm proud to say that I believe in the future of the union delivering for Wales and Britain, that I want to see reform for that to take place. We have our opportunity to take devolution forwards, now we do have a pro-devolution UK Labour Government. Much of that could and should be delivered without there being a need to see additional legislation for that to happen.
I'm looking forward to powers being restored. I'm looking forward to new areas of devolution coming to this Senedd and to the Welsh Government, and I don't think we need a vision that attempts to recast reality on what we have already done, whether it be through the co-operation agreement or commitments we have, or the reality of how you actually deliver a legislative programme. It takes time to develop and go through the policy engagement stages, the White Paper, then engaging in Bills to be put before the Senedd. The idea that we could magic up a list of seven or eight different Bills the Member suggested might have happened, that's not very realistic and it's not an honest prospectus to the people of Wales.
We are, though, continuing to work through a number of areas that follow on in good faith from the co-operation agreement. We've been honest about where we've reached on council tax reforms, and there were genuinely respectful and constructive conversations about that. I don't see that as a failure; I see that as honesty in where we are, and in the reality that we didn't have the money to deliver the sort of scheme we'd have needed to. Living through a cost-of-living crisis that we still are not through, to have delivered a scheme that would have taken money to deliver to the wealthiest households I do not think is something that we could have done at this point. We’d have needed to have something to transition to the scheme. That’s an honest conversation that has taken place. And when it takes place about where we get to with Stage 1 on the candidate lists Bill, I think, again, there’s honesty about the position that took place at the end of my predecessor’s time in office, about needing to understand that Stage 1 report and to consider that, and understand how we take matters forward.
We have acted in good faith, and we will continue to do so. That’s why you continue to see commitments around the visitor levy and visitor accommodation Bills in this statement, because we’ve made commitments that we are sticking to. It’s why we’ll carry on delivering against the buses Bill, because we understand that will make a huge difference to communities across Wales, to have a much more rational way of investing public money in our bus network. We already invest a huge amount in the bus network. The majority of the money going into buses in Wales is public funds. If we pass the Bill, we’ll have a much better way to regulate that, to understand how the franchises work, and to make sure that money actually serves an economic and social purpose as well. We should get a better bus network as a result.
I’m proud of the programme that we are putting before the Senedd. Passing these Bills, I believe, will make a practical difference in the lives of people right across Wales. It will enable us to look people directly in the eye and say that what we have done here in passing laws will have made a positive difference in their day-to-day lives—and more than that: all of the other powers and responsibilities we have here that don’t require legislation but are very much part of our agenda to make a difference for people here in Wales. There is absolutely no dimming of the ambition, or the requirement for that ambition, for the future of Wales. I believe we do now have a real opportunity in having two Governments that can be genuine partners in the success of Wales. I look forward to leading this Government to do just that.
Wel, roedd rhai o'r sylwadau a wnaeth arweinydd Plaid Cymru yn cyfeirio at y rhaglen ddeddfwriaethol, ond nid oedd llawer ohonyn nhw'n ymwneud â'n rhaglen ddeddfwriaethol ni na'r anghydweld syml rhwng ein pleidiau o ran cyfeiriad y dyfodol i Gymru. Rwy'n falch o ddweud fy mod i'n credu yn nyfodol yr undeb sy'n cyflawni ar gyfer Cymru a Phrydain, fy mod i'n awyddus i weld diwygio er mwyn i hynny ddigwydd. Mae cyfle gennym ni i fwrw ymlaen â datganoli, nawr bod Llywodraeth Lafur gennym ni sydd o blaid datganoli yn y DU. Fe ellid ac fe ddylid cyflawni llawer yn hynny heb angen gweld unrhyw ddeddfwriaeth ychwanegol er mwyn i hynny ddigwydd.
Rwy'n edrych ymlaen at adferiad rhai pwerau. Rwy'n edrych ymlaen at weld meysydd newydd o ddatganoli yn dod i'r Senedd hon a Llywodraeth Cymru, ac nid wyf i'n credu bod angen gweledigaeth arnom ni sy'n ceisio ail-lunio'r sefyllfa wirioneddol o ran yr hyn a wnaethom ni eisoes, boed hynny trwy'r cytundeb cydweithio neu'r ymrwymiadau a wnaethom ni, neu'r sefyllfa wirioneddol o ran y ffordd yr ydych chi'n cyflwyno rhaglen ddeddfwriaethol mewn gwirionedd. Mae hi'n cymryd amser i ddatblygu a mynd drwy'r cyfnodau sy'n ymgysylltu ag unrhyw bolisi, y Papur Gwyn, ac ymgysylltu wedyn â Biliau i'w rhoi gerbron y Senedd. Fe allai'r syniad y gallem ni lunio rhestr o saith neu wyth o wahanol Filiau fel awgrymodd yr Aelod a allai fod yn digwydd, ond nid yw hynny'n realistig iawn ac nid yw'n brosbectws diffuant i'w roi gerbron pobl Cymru.
Fodd bynnag, rydym ni'n dal ati i weithio drwy nifer o feysydd sy'n dilyn yn ddidwyll o'r cytundeb cydweithio. Rydym ni wedi bod yn onest o ran y cynnydd hyd yma gyda diwygiadau i'r dreth gyngor, ac fe fu yna drafodaethau gwirioneddol barchus ac adeiladol ynglŷn â hynny. Nid wyf i'n ystyried hynny'n fethiant; rwy'n ystyried hynny'n onestrwydd o ran ein sefyllfa bresennol, ac nid oedd yr arian i'w gael gennym ni i gyflawni'r math o gynllun y byddai angen i ni ei lunio. Wrth ymdrin â'r argyfwng costau byw sy'n parhau, ni fyddai cyflawni cynllun a fyddai wedi cymryd arian i'w rannu â'r aelwydydd mwyaf cefnog, yn fy marn i, wedi bod yn rhywbeth y gallem ni ei wneud ar hyn o bryd. Fe fyddai angen i ni fod â rhywbeth ar gyfer pontio i'r cynllun. Mae honno'n sgwrs ddiffuant a gafodd ei chynnal. A phan fo hynny'n digwydd ynghylch ble rydym ni am gyrraedd gyda Chyfnod 1 ar y Bil rhestrau ymgeiswyr, rwyf i o'r farn, unwaith eto, fod gonestrwydd ynghylch y sefyllfa fel ag yr oedd hi ar ddiwedd cyfnod fy rhagflaenydd i yn y swydd, ynghylch yr angen i ddeall yr adroddiad Cyfnod 1 hwnnw ac ystyried hwnnw, a deall sut yr ydym ni am fwrw ymlaen â'r materion hyn.
Rydym ni wedi gweithredu gyda didwylledd, ac fe fyddwn ni'n parhau i wneud felly. Dyna pam y gwelwch chi ymrwymiadau o hyd o ran yr ardoll ymwelwyr a'r Biliau llety ymwelwyr yn y datganiad hwn, oherwydd rydym wedi gwneud ymrwymiadau yr ydym ni'n cadw atyn nhw. Dyna pam y byddwn ni'n parhau i gyflawni yn unol â'r Bil bysiau, oherwydd rydym ni'n deall y bydd hynny'n gwneud gwahaniaeth enfawr i gymunedau ledled Cymru, ar gyfer bod â dull llawer mwy rhesymol o fuddsoddi arian cyhoeddus yn ein rhwydwaith bysiau. Rydym ni eisoes yn buddsoddi llawer iawn yn y rhwydwaith bysiau. Arian cyhoeddus yw'r rhan fwyaf o'r arian sy'n mynd i gynnal bysiau yng Nghymru. Os byddwn ni'n pasio'r Bil, fe fydd gennym ni ffordd lawer gwell o reoleiddio hynny, a deall sut mae'r masnachfreintiau yn gweithio, a sicrhau bod yr arian yn cyflawni ei bwrpas economaidd a chymdeithasol gwirioneddol hefyd. Fe ddylem ni fod â rhwydwaith bysiau gwell o ganlyniad i hynny.
Rwy'n falch o'r rhaglen yr ydym ni'n ei rhoi gerbron y Senedd. Rwy'n credu y bydd pasio'r Biliau hyn yn gwneud gwahaniaeth ymarferol i fywydau pobl ledled Cymru. Fe fydd yn ein galluogi ni i ddod wyneb yn wyneb â phobl a dweud y bydd yr hyn a wnaethom ni yma wrth basio cyfreithiau wedi gwneud gwahaniaeth cadarnhaol yn eu bywydau nhw o ddydd i ddydd—a mwy na hynny: y pwerau a chyfrifoldebau eraill i gyd sydd gennym ni yma nad oes angen deddfwriaeth i'w gwireddu ond sy'n gyfran fawr iawn o'n hagenda ni o ran gwneud gwahaniaeth i bobl yma yng Nghymru. Nid oes unrhyw ddiffyg o gwbl yn yr uchelgais, na'r gofyniad i fod â'r uchelgais honno, i ddyfodol Cymru. Rwyf i o'r farn fod cyfle gwirioneddol gennym ni nawr i fod â dwy Lywodraeth sy'n gallu bod yn bartneriaid gwirioneddol yn llwyddiant Cymru. Rwy'n edrych ymlaen at arwain y Llywodraeth hon i wneud hynny'n union.
Mike Hedges, fel Cadeirydd y Pwyllgor Deddfwriaeth, Cyfiawnder a'r Cyfansoddiad.
Mike Hedges, as Chair of the Legislation, Justice and Constitution Committee.
You've called me for the wrong one; I'm on land transaction tax.
Rydych chi wedi galw arnaf i ar gyfer yr un anghywir; rwyf yn ymwneud â'r dreth trafodiadau tir.
Sorry, Mike, you're down on this list. [Interruption.] No, he doesn't have five minutes. [Laughter.] In that case, Vikki Howells.
Mae'n ddrwg gen i, Mike, rydych chi ar y rhestr hon. [Torri ar draws.] Nac oes, nid oes ganddo ef 5 munud. [Chwerthin.] Ac felly, Vikki Howells.
Diolch, Dirprwy Lywydd, and thank you, First Minister, for your statement here today. As Chair of the Standards of Conduct Committee, I welcome your reference to the important work that my committee is undertaking on individual Member accountability and your restated commitment to enable legislation on the important matter of deception. First Minister, do you agree with me that this work has the potential to enable our Senedd to become an exemplar Parliament in the UK and help to restore public trust in politics?
Secondly, First Minister, I’d like to turn to the bus Bill, legislation that is of utmost importance to my constituents, and vital, of course, to undoing the damage caused to our bus network by Thatcher’s deregulation all those years ago. I welcome the plans to radically reshape our bus services, and I note your comments about working with all levels of Government to achieve this. Our communities and other groups such as the trade unions representing bus drivers also have a crucial role to play. So, how will the widest possible involvement from civil society be encouraged as plans are developed?
Diolch, Dirprwy Lywydd, a diolch i chi, Prif Weinidog, am eich datganiad chi yma heddiw. Yn Gadeirydd y Pwyllgor Safonau Ymddygiad, rwy'n croesawu eich cyfeiriad chi at y gwaith pwysig y mae fy mhwyllgor i'n ei wneud ar atebolrwydd Aelodau unigol a'ch bod chi unwaith eto wedi datgan yr ymrwymiad i ganiatáu deddfwriaeth ar fater pwysig dichell. Prif Weinidog, a ydych chi'n cytuno â mi fod posibilrwydd gan y gwaith hwnnw i alluogi ein Senedd ni i fod yn Senedd enghreifftiol yn y DU ac y bydd o gymorth wrth adfer ymddiriedaeth y cyhoedd yng ngwleidyddiaeth?
Yn ail, Prif Weinidog, fe hoffwn i droi at y Bil bysiau, deddfwriaeth sydd o'r pwys mwyaf i'm hetholwyr i, ac yn hanfodol, wrth gwrs, i ddadwneud y difrod a wnaethpwyd i'n rhwydwaith bysiau gan ddadreoleiddio Thatcher flynyddoedd maith yn ôl. Rwy'n croesawu'r cynlluniau i ail-lunio ein gwasanaethau bysiau yn sylweddol, ac rwy'n nodi eich sylwadau chi am weithio gyda phob lefel o'r Llywodraeth er mwyn cyflawni hynny. Mae gan ein cymunedau a grwpiau eraill fel yr undebau llafur sy'n cynrychioli gyrwyr bysiau swyddogaeth hanfodol hefyd. Felly, sut gellid annog y cyfranogiad ehangaf posibl gan gymdeithas sifil wrth i'r cynlluniau gael eu datblygu?
Thank you for the comments and questions. I will address your comments as the standards Chair first, and then on what I think is more of a constituency interest in the buses Bill.
On standards, we all understand why we have come to having a conversation about recall, following a significant sanction against a Member and our understanding of what our system should look like. That’s partly because of changes made in the UK Parliament, and partly because we all, across parties, consider that it probably should not be the way that matters are dealt with in the future. And it’s the same point around deception: it's about the point around the standards that we expect of Members, and, in that case, for candidates to the Senedd as well.
My interest is in how we have a coherent scheme for this Senedd to consider that properly takes account of the standards we expect of each other, what the public expect of us, how those choices are made, and then the consequences of those choices as well. I think there are issues to think about in terms of improvements that have been made in the UK Parliament—I think the recall process is an improvement—but also to think about areas where I would not be so keen to follow the Westminster model.
I think it has been a mistake to have a separate process for individual staff harassment that comes outside conduct of Members. The decoupling of those, I think, makes the system less coherent. I’m interested in how, working with the standards committee cross-party, we have a genuinely coherent scheme that looks at all forms of behaviour that we could and should expect of Members, that decision-making process, and then the expertise to undertake that as well.
It is no criticism of any individual who might be the standards commissioner, but you would not expect one individual to have all the understanding necessary to investigate every single potential complaint that comes in. So, it’s how we have a system that supports whoever the commissioner is to undertake their investigation. I’ve had the fortunate opportunity to be both a trade union rep and an employment lawyer, so I understand large parts of how the world of work works, including, because I was a specialist discrimination lawyer—. And actually, that can be challenging and different. There are other employment lawyers who won’t be specialists who don’t have the same understanding and expertise.
So, there’s something about how do we support whoever the commissioner is to have the right access to the right support to undertake their investigation work, and then to make sure we have a coherent scheme that meets the genuine cross-party desire to improve on our process. The Government is seriously committed to enabling the Senedd to consider that coherent scheme and for Members to be able to vote upon it before the end of this term, so it is in place for the next Senedd term in 2026.
On the bus Bill, I think this is one of the more exciting pieces of legislation that will make the difference that we often talk about. Not every member of the public is excited when they’re told that politicians are going to create a new law, but I do think this is one that will make a real practical difference across communities. Within the Member’s community that she represents, having a more coherent approach to bus services will make a real difference—and in my consistency too. Everyone in this Chamber, I think, can point to where a better system of bus regulation and support would make a bigger and better difference.
We’re proposing a new system, to move away from what is a deeply unstrategic and inefficient way of investing public money to one where we can have greater coherence and genuine work with local authorities to understand the routes that they require in a proper commissioning and franchising process, rather than, as we have now, local authorities often being left trying to rescue a route that is socially essential but isn’t necessarily always privately profitable. It will move away from simply competing for the most profitable routes and ignoring the ones of huge social value. At the moment, local authorities and the Government have all the pressure of being, if you like, the investor of last resort. We can do better, and the bus Bill, I think, will show us a way to do that in genuine partnership with colleagues across local government and beyond.
Diolch i chi am y sylwadau a'r cwestiynau. Rwyf i am fynd i'r afael â'ch sylwadau chi fel Cadeirydd y Pwyllgor Safonau yn gyntaf, ac yna â'r hyn yr wyf i'n credu sydd o fwy o ddiddordeb i etholaeth yn y Bil bysiau.
O ran safonau, rydym ni i gyd yn deall pam rydym ni wedi dod at drafodaeth ynghylch adalw, yn dilyn cosb sylweddol yn erbyn un Aelod a'n dealltwriaeth ni o sut wedd ddylai fod ar ein cyfundrefn. Mae hynny'n rhannol oherwydd newidiadau a wnaeth Senedd y DU, ac yn rhannol am ein bod ni i gyd, ar draws pleidiau, o'r farn nad dyna'r ffordd y dylid ymdrin â'r materion hyn yn y dyfodol. A'r un pwynt ydyw hwnnw ynglŷn â dichell: mae hyn yn ymwneud â'r pwynt ynghylch y safonau a ddisgwyliwn gan Aelodau, ac, yn yr achos hwnnw, gan ymgeiswyr i'r Senedd hefyd.
Yr hyn yr wyf i'n ymddiddori ynddo yw'r cynllun cydlynol y gallem ni fod ag ef o ran ystyriaeth briodol yn y Senedd hon o'r safonau yr ydym ni'n eu disgwyl gan ein gilydd, yr hyn y mae'r cyhoedd yn ei ddisgwyl gennym ni, sut mae'r dewisiadau hynny'n cael eu gwneud, a chanlyniadau'r dewisiadau hynny hefyd wedyn. Rwyf i o'r farn fod materion i'w hystyried o ran gwelliannau a wnaethpwyd yn Senedd y DU—rwy'n credu bod y broses adalw yn well—ond i ystyried meysydd hefyd lle na fyddwn i mor awyddus i ddilyn y patrwm yn San Steffan.
Rwy'n credu mai camgymeriad oedd bod â phroses ar wahân ar gyfer achosion unigol o aflonyddu ar staff yn sefyll ar wahân i ymddygiad Aelodau. Mae datgysylltu'r rhain, yn fy marn i, yn gwneud y system yn llai cydlynol. Mae gen i ddiddordeb o ran sut, gan weithio gyda thrawsbleidiol y pwyllgor safonau, gallwn fod â chynllun gwirioneddol gydlynol sy'n edrych ar bob math o ymddygiad y gallem ni ac y dylem ni ei ddisgwyl gan Aelodau, y broses gwneud penderfyniadau, ac yna'r arbenigedd i ymgymryd â hynny hefyd.
Nid yw honno'n feirniadaeth o unrhyw unigolyn a allai fod yn gomisiynydd safonau, ond ni fyddech chi'n disgwyl i unrhyw unigolyn fod â'r holl ddealltwriaeth angenrheidiol i ymchwilio i bob cwyn unigol a allai godi. Felly, mae hyn yn ymwneud a sut i fod â system sy'n cefnogi pwy bynnag fo yn gomisiynydd i gynnal ymchwiliadau. Fe fues i'n ddigon ffodus i fod yn gynrychiolydd undeb llafur ac yn gyfreithiwr cyflogaeth, ac felly rwyf i'n deall rhannau helaeth o sut mae byd gwaith yn gweithio, gan gynnwys, am i mi fod yn gyfreithiwr gwahaniaethu arbenigol—. A dweud y gwir, fe all hyn fod yn heriol ac yn wahanol. Mae yna gyfreithwyr cyflogaeth nad ydyn nhw'n arbenigwyr ac nid yw'r un ddealltwriaeth nac arbenigedd ganddyn nhw.
Felly, mae yna rywbeth ynglŷn â sut y byddwn ni'n cefnogi pwy bynnag fyddo'r comisiynydd i gael gafael gwirioneddol ar y gefnogaeth briodol i ymgymryd â'r gwaith ymchwilio, a sicrhau bod gennym gynllun cydlynol wedyn a fydd yn diwallu'r awydd trawsbleidiol gwirioneddol i rymuso ein proses. Mae'r Llywodraeth wedi ymrwymo yn ddifrifol i ganiatáu i'r Senedd ystyried cynllun cydlynol ac y gall Aelodau bleidleisio ar hwnnw cyn diwedd y tymor hwn, felly mae hwnnw ar waith ar gyfer tymor y Senedd nesaf yn 2026.
O ran y Bil bysiau, rwy'n credu mai hwnnw yw un o'r darnau mwy cyffrous o ddeddfwriaeth a fydd yn gwneud y gwahaniaeth yr ydym ni'n siarad amdano mor aml. Ni fydd pawb o'r cyhoedd yn cyffroi pan ddywedir wrthyn nhw fod gwleidyddion am lunio deddf newydd, ond rwy'n credu y bydd hon yn un a fydd yn gwneud gwahaniaeth ymarferol gwirioneddol ar draws cymunedau. O fewn y gymuned y mae'r Aelod yn ei chynrychioli, fe fydd bod ag ymagwedd fwy cydlynol tuag at wasanaethau bysiau yn gwneud gwahaniaeth gwirioneddol—ac yn fy etholaeth innau hefyd. Fe all pawb yn y Siambr hon, rwy'n credu, dynnu sylw at y mannau y byddai system well o reoleiddio a chymorth bysiau yn gwneud gwahaniaeth mwy sylweddol ac er gwell.
Rydym ni'n cynnig system newydd, i symud i ffwrdd oddi wrth ffordd hynod anstrategol ac aneffeithlon o fuddsoddi arian cyhoeddus at un lle gallwn ni fod â mwy o gydlyniad a gwaith gwirioneddol gyda'r awdurdodau lleol ar gyfer deall y llwybrau angenrheidiol yn y broses o gomisiynu a masnachfreinio priodol, yn hytrach na'r hyn sy'n digwydd ar hyn o bryd, gyda'r awdurdodau lleol yn ceisio achub llwybr sy'n hanfodol yn gymdeithasol ond nad yw'n gallu gwneud elw i gwmni preifat. Fe fydd yn symud oddi wrth fod yn broses o gystadleuaeth am ddim ond y llwybrau sy'n gwneud yr elw mwyaf gan anwybyddu'r rhai sydd o werth cymdeithasol enfawr. Ar hyn o bryd, mae'r pwysau i gyd ar yr awdurdodau lleol a'r Llywodraeth i fod, os hoffech chi, yn fuddsoddwr yn niffyg dim arall. Fe allwn ni wneud yn well na hynny, ac fe fydd y Bil bysiau, rwy'n credu, yn dangos ffordd i ni wneud hynny mewn partneriaeth wirioneddol â chydweithwyr ar draws llywodraeth leol a thu hwnt i hynny.
First Minister, can I start by just recognising the events of last week? I hope that your Government and our new Government in the UK can bring benefits to Wales. I look forward to taking my part in scrutinising the progress of that. We do need to see benefits flow from that new relationship.
Regarding the legislative programme, whilst I’m not going to reflect too much on what’s in it, I recognise there are some good things coming forward around environment and planning and things like that. My focus really is more about what isn’t in it. I know that there’s probably no time now to put it in, but you will no doubt recognise my interest in food, so I was disappointed that the legislative programme hasn’t recognised the crucial subject of food security. There’s a lot of talk about biodiversity, environment, and things like that. Well, the fundamental thing that derives from that is food. Food security is so fundamental to this country—indeed, the whole of the world—and we need to do more about it.
Whilst my food Bill fell, and I’m not mourning it, it had a weight of support from around the country, recognising the importance of this really important subject around getting local food into local people to address crucial societal issues. I welcome the role that the Future Generations Commissioner for Wales will play in trying to raise the profile of food security, and what he’s already doing. But can I urge you—
Prif Weinidog, a gaf i ddechrau drwy gydnabod digwyddiadau'r wythnos diwethaf? Rwy'n gobeithio y gall eich Llywodraeth chi a'n Llywodraeth newydd ni yn y DU ddod â buddiannau i Gymru. Rwy'n edrych ymlaen at wneud fy rhan wrth graffu ar y cynnydd yn hynny o beth. Mae angen i ni weld buddiannau yn llifo o'r berthynas newydd honno.
O ran y rhaglen ddeddfwriaethol, er nad wyf i am fyfyrio gormod ar yr hyn sydd ynddi hi, rwy'n cydnabod bod rhai pethau da yn cael eu cyflwyno ynglŷn â'r amgylchedd a chynllunio a phethau o'r fath. Rwyf i am ganolbwyntio mwy ar yr hyn nad oes i'w gael ynddi. Fe wn i nad oes amser nawr i gynnwys hyn, mae'n debyg, ond mae'n siŵr eich bod chi'n gwybod am fy niddordeb i mewn bwyd, felly roeddwn i'n siomedig nad oedd y rhaglen ddeddfwriaethol yn cydnabod pwnc hanfodol diogeledd bwyd. Fe geir llawer o sôn am fioamrywiaeth, yr amgylchedd, a phethau o'r fath. Y peth sylfaenol sy'n deillio o hynny yw bwyd. Mae diogeledd bwyd mor sylfaenol i'r genedl hon—yn wir, i'r byd cyfan—ac mae angen i ni wneud mwy ynglŷn â hyn.
Er i fy Mil bwyd drengi, ac nid wyf i'n galaru amdano, roedd cryn gefnogaeth iddo o bob cwr o'r wlad, gan iddo gydnabod pwysigrwydd y pwnc pwysig hwn o ran cael bwyd lleol i mewn i bobl leol i fynd i'r afael â materion cymdeithasol allweddol. Rwy'n croesawu swyddogaeth Comisiynydd Cenedlaethau'r Dyfodol Cymru wrth geisio codi proffil diogeledd bwyd, a'r hyn y mae ef yn ei wneud eisoes. Ond a gaf i eich annog—
Peter, you need to ask your question, please.
Peter, mae angen i chi ofyn eich cwestiwn, os gwelwch chi'n dda.
I'm sorry, I thought I had more time.
Mae'n ddrwg gen i, roeddwn i'n credu bod gennyf i ragor o amser.
No, one minute per person.
Nac oes, un munud i bob unigolyn.
The question, First Minister, is this: can I respectfully suggest that your Government needs to take this area extremely seriously and take action to legislate to bring an all-Wales approach to food security and the food system, as opposed to a more piecemeal approach, as we see at the moment?
Y cwestiwn, Prif Weinidog, yw hwn: a gaf i awgrymu gyda phob parch bod angen i'ch Llywodraeth chi gymryd y pwnc hwn o ddifrif a chymryd camau i ddeddfu ar gyfer sefydlu dull ar sail Cymru gyfan o ran diogeledd bwyd a'r system fwyd, yn hytrach nag arddull mwy tameidiog, fel sydd i'w weld ar hyn o bryd?
Can I welcome the conciliatory and positive remarks that the Member made at the start? I do regularly reflect outside this Chamber that the Member has had a history of having to work with Labour local authority leaders and being able to do so in a pragmatic way to get things done. I wanted to do that with the previous Government. There were times we were able to do that, but I hope we'll have more opportunity to benefit the country now. And I respect the fact that the Member will scrutinise and challenge us throughout that process.
When it comes to food and food security, I welcome the future generations commissioner's initiative. It's actually about looking at how we provide food in a secure and sustainable way for ourselves, and also what it means for food exports. Actually, the significant growth in the Welsh food and drink industry has been a real success story that we don't talk about enough, and that's a genuine success story in lots of parts of Wales. And it's adding value to that as well, so we're not just selling the raw product. I know Alun Davies isn't in the Chamber today, but when he claimed we were going to be increasing the food and drink output of the country and its economic value, lots of people thought that we would not achieve the difference he talked about. Actually, we outachieved that. And there's also the point about getting further upstream for economic value and food manufacturing. Those are still things we need to do and we can do in a genuinely sustainable way.
I think this is actually a good example of where you don't need to change the law to improve outcomes. Actually, it's the way in which we balance our environmental responsibilities for high-quality food and drink production. That will help us in food security and understanding where our food comes from—the food that we export and import—in a way where we have a genuine eye to what sustainability looks like in a whole food system. That will also deal with some of the challenges that I think we'll get when it comes to some of the comments that Jenny Rathbone makes on a regular basis about needing to understand the public health impact of food that is not healthy and how we deal with ultra-processed food as well. I think this is a rounded debate that we can have that doesn't necessarily require a large-scale change in the law but does require a difference in approach and in the levers around resource and policy.
A gaf i groesawu'r sylwadau cymodol a chadarnhaol a wnaeth yr Aelod ar y dechrau? Rwy'n meddwl yn aml fod gan yr Aelod hanes y tu allan i'r Siambr hon o orfod gweithio gydag arweinwyr awdurdodau lleol Llafur a'i fod wedi gallu gwneud hynny mewn ffordd bragmataidd ar gyfer cyflawni amcanion. Roeddwn i eisiau gwneud hynny gyda'r Llywodraeth flaenorol. Roedd yna adegau y buon ni'n gallu gwneud hynny, ond gobeithio y cawn ni fwy o gyfle i fod o fudd i'r wlad nawr. Ac rwy'n parchu'r ffaith y bydd yr Aelod yn craffu ac yn ein herio drwy gydol y broses honno.
O ran bwyd a diogeledd bwyd, rwy'n croesawu menter comisiynydd cenedlaethau'r dyfodol. Mae'n ymwneud mewn gwirionedd ag edrych ar y ffyrdd y gallwn ni ddarparu bwyd mewn ffordd ddiogel a chynaliadwy ar ein cyfer ein hunain, a'r hyn y mae'n ei olygu i allforion bwyd hefyd. A dweud y gwir, mae'r twf sylweddol yn niwydiant bwyd a diod Cymru wedi bod yn llwyddiant ysgubol nad ydym ni'n sôn digon amdano, ac mae hwnnw'n llwyddiant gwirioneddol mewn sawl ardal o Gymru. Ac mae'n ychwanegu gwerth at hynny hefyd, felly nid dim ond gwerthu'r cynnyrch amrwd yr ydym ni. Rwy'n gwybod nad yw Alun Davies yn y Siambr heddiw, ond pan honnodd ef y byddwn ni'n cynyddu cynhyrchiant bwyd a diod y genedl a gwerth economaidd hynny, roedd llawer o bobl o'r farn na fyddem ni'n cyflawni'r gwahaniaeth yr oedd ef yn sôn amdano. Mewn gwirionedd, rydym ni wedi rhagori ar hynny. A'r pwynt hefyd ynglŷn â mynd ymhellach i fyny'r gadwyn ar gyfer gwerth economaidd a gweithgynhyrchu bwyd. Mae'r rhain yn parhau i fod yn bethau y mae angen i ni eu gwneud ac fe allwn ni eu gwneud nhw mewn ffordd wirioneddol gynaliadwy.
Rwy'n credu bod hon yn enghraifft wirioneddol dda o rywbeth nad oes angen i chi newid y gyfraith ar gyfer gwella canlyniadau. Mewn gwirionedd, dyma'r ffordd yr ydym ni'n cydbwyso ein cyfrifoldebau amgylcheddol ar gyfer cynhyrchu bwyd a diod o ansawdd uchel. Fe fydd hynny'n ein helpu ni i sicrhau diogeledd bwyd a deall o ble mae ein bwyd ni'n dod—y bwyd yr ydym ni'n ei allforio a'i fewnforio—mewn ffordd lle mae gwir grebwyll o ran sut beth yw cynaliadwyedd mewn system fwyd gyfan. Fe fydd hynny'n ymdrin hefyd â rhai o'r heriau yr wyf i'n credu byddwn ni'n eu hwynebu o ran rhai o'r sylwadau y mae Jenny Rathbone yn eu gwneud yn rheolaidd ynghylch angen deall effaith bwyd nad yw'n iach ar iechyd y cyhoedd a sut y byddwn ni'n ymdrin â bwyd a gafodd ei brosesu hefyd. Rwy'n credu bod hon yn ddadl gron y gallwn ni ei chael nad yw hi o reidrwydd yn gofyn am newid ar raddfa fawr yn y gyfraith ond sy'n gofyn am wahaniaeth o ran dulliau o weithredu a dulliau ynglŷn ag adnoddau a pholisi.
Brif Weinidog, buaswn i’n hoffi gwybod, plis, faint o flaenoriaeth bydd y Mesur diogelwch tomenni glo i’ch Llywodraeth. Pryd fydd pobl y Cymoedd yn gallu gweld y ddeddfwriaeth honno'n cael ei chyflwyno, plis? O ystyried hefyd y gwaith manwl sydd wedi cael ei wneud o sgrwtineiddio gan bwyllgor newid hinsawdd y Senedd ar Ffos-y-frân a llefydd opencast, a fyddech chi’n ystyried ehangu sgôp y Mesur hwnnw i gynnwys y llefydd hynny?
Pan wnaethoch chi gwrdd â Syr Keir Starmer ddoe, a wnaethoch chi ailadrodd wrtho fe eich cred y dylai cost clirio’r tomenni glo gael ei rhannu gyda San Steffan? Achos dydy'r gwirionedd sylfaenol hwnnw, yr achos moesol, heb newid dim. Felly, rwy'n cymryd bod eich safbwynt chi ar hwnna heb newid ychwaith.
Yn olaf, Brif Weinidog, mae eich datganiad yn sôn am Fil egwyddorion amgylcheddol a bioamrywiaeth. Rwyf wir yn croesawu hynny. A fyddech chi'n gallu cadarnhau y bydd hwnna yn ateb galw'r RSPB ac eraill i wella bioamrywiaeth erbyn 2030 ac iddo fe fod mewn sefyllfa iach a gwydn erbyn 2050? Os gallech chi roi diweddariad i ni ar hynny. Diolch yn fawr iawn.
First Minister, I would like to know how much of a priority the coal tip safety Bill will be for your Government. When will the people of the Valleys be able to see the legislation introduced on that subject? In light of the detailed work that has been undertaken by the climate change committee in the Senedd on Ffos-y-fran and opencast sites, would you consider expanding the scope of that Bill to include those sites?
When you met Sir Keir Starmer yesterday, did you repeat to him your belief that the cost of clearing these coal tips should be shared with Westminster? Because the fundamental truth, the ethical case, has not changed. I presume, therefore, that your position on that has not changed either.
Finally, First Minister, your statement talks about a Bill on environmental principles and biodiversity. Could you confirm that that will meet the calls of the RSPB and others to improve biodiversity by 2030 and for it to be in a robust state by 2050? If you could give us an update on that. Thank you very much.
On the last question first, we do expect to be able to meet the call of a range of actors in the wider nature advocacy field on seeing significant improvement by 2030 and further improvement beyond. So, I think people can be positive about not just a statement, but when the detail of the Bill comes out as well. I think that, and your reference to the disused tips (mines and quarries) Bill, is part of the significant disagreement I have with the leader of Plaid Cymru that this is somehow an unambitious programme. These two pieces of legislation on their own will make a major difference across the country—a major positive change in helping us to have a better way to manage the environment and to understand how we can make disused quarries and tips safe. Because there are too many people who live in the shadow of them. We have a disproportionate number of those in Wales, because of our industrial past. That's in north, south and west Wales. So, it's not just an issue concentrated in one part of the country.
I'm genuinely pleased that we are going to bring forward that Bill. It should be introduced before the end of the calendar year. That's our plan. I think that you'll be positive about the Bill when you see it, albeit there is a choice about not including opencast within it. That would significantly expand the legislative reach, and I think we need a different piece of legislation to consider the future management and restoration of opencast. This is about addressing disused quarries and mines, which is a significant undertaking in itself, and that's what we are committed to doing. On your point around future support for how to go about this work, I've already had conversations with both the Secretary of State for Wales and the Prime Minister around the fact that this is a priority for this Government. I expect us to make further bids into future funding.
One of the more disappointing parts of the recent past is that the now former Secretary of State for Wales at one point agreed to support a bid for funding to come to Wales—and it was actually, in UK spending terms, not a huge amount of money. He then reneged on that commitment and refused to make and support a bid for that resource to come. I think we can be confident that there will be a real and significant change with the new partnership that we have. Far from being disappointed with the partners we now have, I think there is real room for optimism and positivity. So, I look forward to being able to deliver on that.
Ar y cwestiwn olaf yn gyntaf, rydym ni'n disgwyl gallu ateb galwad ystod o weithredwyr ym maes eiriolaeth natur yn fwy eang gyda golwg ar welliant sylweddol erbyn 2030 a gwelliant pellach y tu hwnt i hynny. Felly, rwy'n credu y gall pobl fod yn gadarnhaol nid yn unig o ran cael datganiad, ond pan gyhoeddir manylion y Bil hefyd. Rwy'n credu bod hynny, a'ch cyfeiriad chi at y Bil Mwyngloddiau a Chwareli (Tomenni Nas Defnyddir), yn rhan o'r anghytundeb sylweddol sydd gennyf i gydag arweinydd Plaid Cymru ynglŷn â bod hon yn rhaglen nad yw hi'n uchelgeisiol rywsut. Fe fydd y ddau ddarn yma o ddeddfwriaeth ar eu pennau eu hunain yn gwneud gwahaniaeth mawr ar draws y wlad—newid cadarnhaol mawr wrth ein helpu ni i fod â ffordd amgen o reoli'r amgylchedd a deall sut y gallwn ni wneud chwareli a thomenni nas defnyddir yn ddiogel. Am fod gormod o bobl yn byw eu cysgod nhw. Mae gennym ni niferoedd anghymesur o'r rhain yng Nghymru, oherwydd ein gorffennol diwydiannol. Mae hynny'n wir yn y gogledd, de a'r gorllewin. Felly, nid mater sy'n canoli ar un rhan o'r wlad yn unig mohono.
Rwy'n wirioneddol falch y byddwn ni'n cyflwyno'r Bil hwnnw. Fe ddylid ei gyflwyno cyn diwedd y flwyddyn eleni. Dyna yw ein cynllun ni. Rwy'n credu y byddwch chi'n croesawu'r Bil pan fyddwch chi'n ei weld, er bod dewis ynghylch peidio â chynnwys glo brig ynddo. Fe fyddai hynny'n ehangu'r cyrhaeddiad deddfwriaethol yn sylweddol, ac rwy'n credu bod angen darn gwahanol o ddeddfwriaeth arnom ni i ystyried rheoli ac adfer glofeydd brig yn y dyfodol. Ystyr hyn yw mynd i'r afael â chwareli a mwyngloddiau nas defnyddir, sy'n ymgymeriad sylweddol ynddo'i hunan, a dyna'r hyn yr ydym ni wedi ymrwymo i'w wneud. O ran eich pwynt ynghylch cefnogaeth i'r dyfodol ar gyfer sut i gyflawni'r gwaith hwn, rwyf i wedi cynnal trafodaethau eisoes gydag Ysgrifennydd Gwladol Cymru a'r Prif Weinidog ynghylch y ffaith fod honno'n flaenoriaeth i'r Llywodraeth hon. Rwy'n disgwyl y byddwn ni'n gwneud ceisiadau pellach am gyllid yn y dyfodol.
Un o'r pethau mwy siomedig yn y gorffennol diweddar yw bod cyn-Ysgrifennydd Gwladol Cymru erbyn hyn wedi cytuno i gefnogi cais am gyllid i ddod i Gymru—ac mewn gwirionedd, yn nhermau gwariant y DU, nid oedd hwnnw'n swm enfawr o arian. Ac yna fe wrthododd yr ymrwymiad hwnnw ac fe wrthododd wneud a chefnogi cais i'r adnodd hwnnw ddod yma. Rwy'n credu y gallwn ni fod yn hyderus y bydd newid gwirioneddol a sylweddol gyda'r bartneriaeth newydd sydd gennym ni. Ymhell o gael ein siomi gyda'r partneriaid sydd gennym ni nawr, rwy'n credu bod achos gwirioneddol i optimistiaeth a bod yn gadarnhaol. Felly, rwy'n edrych ymlaen at allu cyflawni hynny.
I'd just like to briefly touch on the Health and Social Care (Wales) Bill. Firstly, I'm proud to be in a Wales that is looking to eliminate the profit from care. And I do urge everybody, particularly if there are sceptics in the Siambr—for example, perhaps the Conservative leader—to meet with some of our care-experienced young people. Georgia Toman said that she felt exploited by private companies who make profit from scared and traumatised young people. So, I will be talking with the leader of the opposition to see if we can make that connection so that you have the opportunity to listen to our care-experienced young people.
But the second issue for me is around unpaid carers. Currently, equality monitoring forms do not ask whether someone has unpaid caring responsibilities. There is no direct requirement for simple, reasonable adjustments to be made for them in the workplace. So, I'd like to ask your view on whether you think a particularly transformative way of tackling this discrimination would be making care status a protected characteristic. Diolch yn fawr iawn.
Hoffwn i sôn yn fyr am y Bil Iechyd a Gofal Cymdeithasol (Cymru). Yn gyntaf, rwy'n falch o fod mewn Cymru sy'n ceisio dileu'r elw o ofal. Ac rwy'n annog pawb, yn enwedig os oes amheuwyr yn y Siambr—er enghraifft, efallai arweinydd y Ceidwadwyr—i gyfarfod â rhai o'n pobl ifanc â phrofiad o fod mewn gofal. Dywedodd Georgia Toman ei bod yn teimlo ei bod yn cael ei hecsbloetio gan gwmnïau preifat sy'n gwneud elw ar draul pobl ifanc ofnus sydd wedi dioddef trawma. Felly, byddaf yn siarad ag arweinydd yr wrthblaid i weld a allwn wneud y cysylltiad hwnnw fel y cewch gyfle i wrando ar ein pobl ifanc sydd â phrofiad o fod mewn gofal.
Ond mae'r ail fater i mi yn ymwneud â gofalwyr di-dâl. Ar hyn o bryd, nid yw ffurflenni monitro cydraddoldeb yn gofyn a oes gan rywun gyfrifoldebau gofalu di-dâl. Nid oes unrhyw ofyniad uniongyrchol i wneud addasiadau syml a rhesymol ar eu cyfer yn y gweithle. Felly, hoffwn ofyn eich barn ynghylch a ydych chi'n credu mai ffordd arbennig o drawsnewidiol o fynd i'r afael â'r gwahaniaethu hwn fyddai gwneud statws gofal yn nodwedd warchodedig. Diolch yn fawr iawn.
Look, it's an interesting suggestion. I want to start by welcoming what she had to say about our Bill to eliminate private profit. I believe it is not just a value statement, though, as important as that is, it's a practical step forward to make sure that the money that exists and has to be spent within the system is used for a better purpose and, actually, in a more efficient way. There's a real efficiency case for doing this that goes beyond whether people do or don't like the private sector operating in this space. But it does matter to children and young people who have been through the care system. And I was really struck by how strongly held that view was, that they'd felt—with exactly the same words you used—exploited by the fact that money was being made out of them, and in a way when, actually, their experience hadn't been a good one.
I do think back to a number of the conversations that I had when I was the Deputy Minister for health, but actually one of the things that really struck in my mind was a conversation with Mark Drakeford, where he said, 'We spend lots of money in this system, and we don't buy good outcomes for our children and young people. On the whole, we buy poorer outcomes than should be delivered. So, standing back and simply putting more money into the system isn't the right thing to do.' And that still is the case now, for all of the improvements we have made. So, I'm generally very proud to support the Bill that my Government is bringing forward on eliminating private profit, and I think it will be seen as something that is a much better use of money on all fronts.
As for whether unpaid carers should be a protected characteristic, I'm open-minded but not persuaded. I'd be interested in seeing what practical difference that would make, how that could happen. It's not within this legislative programme. There will be people in this room who are unpaid carers, with caring responsibilities not just for children but for older adults as well. I'm not persuaded that this in itself is a way to improve outcomes for unpaid carers. There are other things we are doing, but I'm more than happy to continue to engage in the conversation, as indeed I'm sure other Ministers in the Government will be, around how we can make the biggest difference. Because that is the point here: how do we make a difference with and for those unpaid carers to recognise what they do, not just for their loved ones, but what it means for all of us.
Edrychwch, mae'n awgrym diddorol. Rwyf eisiau dechrau drwy groesawu'r hyn oedd ganddi i'w ddweud am ein Bil i ddileu elw preifat. Rwy'n credu nad datganiad gwerth yn unig ydyw, er, mor bwysig yw hynny, mae'n gam ymarferol ymlaen i sicrhau bod yr arian sy'n bodoli ac sy'n gorfod cael ei wario o fewn y system yn cael ei ddefnyddio at bwrpas gwell ac, mewn gwirionedd, mewn ffordd fwy effeithlon. Mae achos effeithlonrwydd gwirioneddol dros wneud hyn sy'n mynd y tu hwnt i p'un a yw pobl yn hoffi'r ffaith bod y sector preifat yn gweithredu yn y maes hwn neu beidio. Ond mae'n bwysig i blant a phobl ifanc sydd wedi bod drwy'r system ofal. A chefais fy synnu'n fawr gan ba mor gryf oedd y farn honno, eu bod wedi teimlo—gyda'r union eiriau a ddefnyddioch chi—wedi cael eu hecsbloetio gan y ffaith bod arian yn cael ei wneud ar eu traul nhw, ac mewn ffordd pan, mewn gwirionedd, nad oedd eu profiad wedi bod yn un da.
Rwy'n meddwl yn ôl at nifer o'r sgyrsiau a gefais pan oeddwn yn Ddirprwy Weinidog iechyd, ond mewn gwirionedd un o'r pethau a drawodd yn fy meddwl oedd sgwrs gyda Mark Drakeford, pan ddywedodd, 'Rydym yn gwario llawer o arian yn y system hon, ac nid ydym yn prynu canlyniadau da i'n plant a'n pobl ifanc. Ar y cyfan, rydym yn prynu canlyniadau gwaeth nag y dylem eu cyflawni. Felly, nid sefyll yn ôl a rhoi mwy o arian yn y system yw'r peth iawn i'w wneud.' Ac mae hynny'n dal yn wir nawr, am yr holl welliannau yr ydym wedi'u gwneud. Felly, rwy'n falch iawn yn gyffredinol o gefnogi'r Bil y mae fy Llywodraeth yn ei gyflwyno ar ddileu elw preifat, ac rwy'n credu y bydd yn cael ei ystyried yn rhywbeth sy'n llawer gwell defnydd o arian ymhob ystyr.
O ran a ddylai gofalwyr di-dâl fod yn nodwedd warchodedig, mae gennyf feddwl agored ond heb fy narbwyllo. Byddai gen i ddiddordeb mewn gweld pa wahaniaeth ymarferol fyddai hynny'n ei wneud, sut y gallai hynny ddigwydd. Nid yw o fewn y rhaglen ddeddfwriaethol hon. Bydd pobl yn yr ystafell hon sy'n ofalwyr di-dâl, gyda chyfrifoldebau gofalu nid yn unig i blant ond i oedolion hŷn hefyd. Nid wyf yn argyhoeddedig bod hyn ynddo'i hun yn ffordd o wella canlyniadau i ofalwyr di-dâl. Mae yna bethau eraill yr ydym yn eu gwneud, ond rwy'n fwy na pharod i barhau i gymryd rhan yn y sgwrs, fel yn wir, rwy'n siŵr y bydd Gweinidogion eraill yn y Llywodraeth, o ran sut y gallwn wneud y gwahaniaeth mwyaf. Oherwydd dyna'r pwynt yma: sut ydym ni'n gwneud gwahaniaeth gyda'r gofalwyr di-dâl ac iddynt er mwyn cydnabod yr hyn maen nhw'n ei wneud, nid yn unig i'w hanwyliaid, ond beth mae'n ei olygu i bob un ohonom.
Looking at this afternoon's statement from a transport view, it was something very difficult for me to get excited over. There is, of course, mention of a bus Bill, which I look forward to going through in greater detail, and a taxi and private hire vehicles Bill, but that, for me, First Minister, was just about it. It wasn't really very ambitious, in my opinion. The consultation on the taxi and private hire vehicle Bill closed in June 2023, and we haven't heard anything since. So, First Minister, can you please outline why this piece of work has been so slow in coming in front of us?
This afternoon's statement makes no mention of your Government's controversial 20 mph speed limit scheme. First Minister, what consideration have you given to bringing forward a backing of drivers Bill, which would give the public what they want by reviewing your flawed 20 mph project and giving communities a stronger voice over these matters. Again, I’m deeply disappointed there’s no message or indeed any say of a road-building agenda. We all can agree that roads are important not only for our economy, but they are essential for getting people from A to B, whether that be on public transport or private vehicle. There’s a long-needed list of projects that need to be included and built, such as a third Menai crossing and Chepstow bypass. So, First Minister, will you commit to bringing forward a package of measures focused on road building? Only last week I raised the issue of Cardiff Airport with your Cabinet Secretary. If the Welsh Government is that confident it can turn the airport’s fortune around, then why isn’t a piece of work setting out these measures being brought forward? Trains are also another area that has been neglected in today’s statement, and I fear that it shows—
O edrych ar ddatganiad y prynhawn yma o safbwynt trafnidiaeth, roedd yn rhywbeth anodd iawn i mi fod yn gyffrous yn ei gylch. Wrth gwrs, mae sôn am Fil bysiau, ac rwy'n edrych ymlaen at fynd drwyddo'n fanylach, a Bil tacsis a cherbydau hurio preifat, ond i mi, Prif Weinidog, dyna'r cwbl mewn gwirionedd. Nid oedd yn uchelgeisiol iawn, yn fy marn i. Daeth yr ymgynghoriad ar y Bil tacsis a cherbydau hurio preifat i ben ym mis Mehefin 2023, ac nid ydym wedi clywed unrhyw beth ers hynny. Felly, Prif Weinidog, a allwch chi amlinellu pam mae'r darn hwn o waith wedi bod mor araf yn dod ger ein bron?
Nid yw datganiad y prynhawn yma yn sôn am gynllun terfyn cyflymder dadleuol 20 mya eich Llywodraeth. Prif Weinidog, pa ystyriaeth ydych chi wedi'i rhoi i gyflwyno Bil cefnogi gyrwyr, a fyddai'n rhoi'r hyn y mae'r cyhoedd eisiau drwy adolygu eich prosiect 20 mya diffygiol a rhoi llais cryfach i gymunedau dros y materion hyn. Unwaith eto, rwy'n siomedig iawn nad oes neges nac yn wir unrhyw sôn am agenda adeiladu ffyrdd. Gall pob un ohonom gytuno bod ffyrdd yn bwysig nid yn unig i'n heconomi, ond maent yn hanfodol ar gyfer cael pobl o A i B, boed hynny ar drafnidiaeth gyhoeddus neu mewn cerbyd preifat. Mae rhestr hir o brosiectau y mae angen eu cynnwys a'u hadeiladu, fel trydedd groesfan Menai a ffordd osgoi Cas-gwent. Felly, Prif Weinidog, a wnewch chi ymrwymo i gyflwyno pecyn o fesurau sy'n canolbwyntio ar adeiladu ffyrdd? Dim ond yr wythnos diwethaf fe godais fater Maes Awyr Caerdydd gyda'ch Ysgrifennydd Cabinet. Os yw Llywodraeth Cymru mor hyderus y gall wella sefyllfa'r maes awyr, yna pam nad yw darn o waith yn nodi'r mesurau hyn yn cael eu cyflwyno? Mae trenau hefyd yn faes arall sydd wedi cael ei esgeuluso yn y datganiad heddiw, ac rwy'n ofni ei fod yn dangos—
You need to ask your final question now, please.
Mae angen i chi ofyn eich cwestiwn olaf nawr, os gwelwch yn dda.
—a clear lack of ambition from this Government. So, going forward, First Minister, please feel free to prove me wrong this afternoon by outlining what other transport-related Bills will be coming forth in this Chamber in the future. Thank you.
—diffyg uchelgais clir gan y Llywodraeth hon. Felly, wrth symud ymlaen, Prif Weinidog, mae croeso i chi fy mhrofi'n anghywir y prynhawn yma trwy amlinellu pa Filiau eraill sy'n gysylltiedig â thrafnidiaeth fydd yn dod i'r amlwg yn y Siambr hon yn y dyfodol. Diolch.
Well, I set out the transport-related Bills that will be coming forward in this legislative programme statement. The clue is in the title: much of what the Member said has nothing to do with legislation. When it comes to our capacity to legislate, we are legislating in a way that I think Members of the Senedd will be very busy dealing with this legislation. When Members are saying more legislation, then, on top of this, I think that is a real misunderstanding of the amount of work that lies ahead of Members, both Ministers leading Bills and indeed any backbenchers looking to introduce legislation. You may want to talk to your colleague about the significant amount of work he’s had to engage with as a Member in wanting to introduce a discrete piece of legislation, and indeed all backbenchers who will scrutinise the Bills that will come forward.
On your wider commentary, I think it’s important to reflect on the comments from Peter Fox in recognising the significant change that took place on Thursday. When people in Wales were asked about what they wanted to see, one of the clear proposals in the Conservative manifesto that was roundly rejected was the backing drivers Bill, the full-frontal assault on devolution that would have taken powers away from this place, as opposed to our manifesto commitment on 20 mph and the review that I’m delighted Ken Skates is leading on, which I believe will show that we’re listening to the public and acting on that. So, far from there being a mandate for the calls that you make, I’ll simply remind the Member, when the people of Wales were asked, they chose to implement a blanket ban on Welsh Tory MPs, and I salute their sound wisdom and judgment in doing so.
Wel, nodais y Biliau sy'n gysylltiedig â thrafnidiaeth a fydd yn cael eu cyflwyno yn y datganiad rhaglen ddeddfwriaethol hwn. Mae'r cliw yn y teitl: nid oes gan lawer o'r hyn a ddywedodd yr Aelod unrhyw beth i'w wneud â deddfwriaeth. O ran ein gallu i ddeddfu, rydym yn deddfu mewn ffordd y credaf y bydd Aelodau'r Senedd yn brysur iawn yn ymdrin â'r ddeddfwriaeth hon. Pan fydd yr Aelodau'n dweud mwy o ddeddfwriaeth, yna, ar ben hyn, credaf fod hynny'n gamddealltwriaeth go iawn o faint o waith sydd o flaen Aelodau, gweinidogion sy'n arwain Biliau ac yn wir unrhyw aelodau meinciau cefn sy'n ceisio cyflwyno deddfwriaeth. Efallai y byddech eisiau siarad â'ch cyd-Aelod am y gwaith sylweddol y bu'n rhaid iddo ymgysylltu ag ef fel Aelod oedd eisiau cyflwyno darn o ddeddfwriaeth ar wahân, ac yn wir yr holl aelodau meinciau cefn a fydd yn craffu ar y Biliau a fydd yn cael eu cyflwyno.
O ran eich sylwadau ehangach, rwy'n credu ei bod yn bwysig myfyrio ar sylwadau Peter Fox wrth gydnabod y newid sylweddol a ddigwyddodd ddydd Iau. Pan ofynnwyd i bobl yng Nghymru am yr hyn yr oeddent eisiau ei weld, un o'r cynigion clir ym maniffesto'r Ceidwadwyr a wrthodwyd yn llwyr oedd y Bil cefnogi gyrwyr, yr ymosodiad blaen llawn ar ddatganoli a fyddai wedi cymryd pwerau i ffwrdd o'r lle hwn, yn hytrach na'n hymrwymiad maniffesto ni ar 20 mya a'r adolygiad rwy'n falch iawn bod Ken Skates yn ei arwain, a fydd, rwy'n credu, yn dangos ein bod yn gwrando ar y cyhoedd ac yn gweithredu ar hynny. Felly, ymhell o fodolaeth mandad ar gyfer y galwadau rydych chi'n eu gwneud, rwyf am atgoffa'r Aelod, pan ofynnwyd i bobl Cymru, dewison nhw weithredu gwaharddiad cyffredinol ar ASau Torïaidd yng Nghymru, ac rwy'n croesawu eu doethineb a'u barn gadarn wrth wneud hynny.
Mae yna bedwar Bil yn eich rhaglen ddeddfwriaethol sydd o ddiddordeb penodol i mi fel llefarydd tai newydd Plaid Cymru, so dwi’n edrych ymlaen at weld y Bil digartrefedd a’r Bil diogelwch adeiladu. Dwi yn sylwi bod yna enw newydd ar y Bil cofrestru a thrwyddedu statudol, sef Bil rheoleiddio llety twristiaeth, sydd yn sefydlu cofrestr. A wnewch chi gadarnhau y bydd y Bil yma hefyd yn cynnwys trwyddedu statudol yn ogystal â sefydlu cofrestr, ac a wnewch chi hefyd gadarnhau amserlen cyflwyno’r Bil yma? Mae’n rhaid cael trwyddedu statudol os ydy hwn am fod yn ddarn effeithiol o ddeddfwriaeth.
Yn y rhaglen lywodraethol, yn sgil y cytundeb efo fy mhlaid i, mae yna ymrwymiad i gyhoeddi Papur Gwyn i gyflwyno cynigion ar gyfer yr hawl i gartref digonol. Dwi yn deall na fydd hwn yn cael ei gyhoeddi rŵan tan yr hydref. Fedrwch chi gadarnhau hynny, a chadarnhau y bydd y Papur Gwyn yn rhoi sylw teilwng i’r hawl i gartref digonol?
Yn olaf, dwi’n nodi’r cyfeiriad at gynllunio, a dwi yn credu mai’r bwriad gwreiddiol oedd cydgrynhoi’r gyfraith bresennol, y consolidation Bill, ond dwi yn gweld eich bod chi’n sôn rŵan am symleiddio a moderneiddio’r gyfraith ym maes cynllunio, sydd i’w groesawu. Felly, a fedrwch chi gadarnhau nad jest tynnu pethau at ei gilydd bydd y Bil yma, ac y bydd yna gyfle gwirioneddol i ddiwygio’r gyfraith gynllunio, a hynny er budd cymunedau ar draws Cymru ac er mwyn hwyluso adeiladu tai newydd?
There are four Bills in your legislative programme that are of specific interest to me as Plaid Cymru’s new housing spokesperson, so I look forward to seeing the homelessness Bill and the building safety Bill. I do notice that there’s a new Bill for the statutory licensing Bill, which is the tourism accommodation Bill, which establishes a register. Can you confirm that this Bill will include statutory licensing as well as establishing a register, and can you confirm a timetable for the introduction of this Bill? You do need statutory licensing if this is to be an effective piece of legislation.
In the programme for government, in light of the agreement with my party, there is a commitment to publish a White Paper to introduce proposals on the right to an adequate home. I do understand that this will not now be published until the autumn. Can you confirm that and also confirm that the White Paper will give due attention to the right to an adequate home?
Finally, I note the reference to planning, and I do think that the original intention was to consolidate current legislation, to have a consolidation Bill. I now see that you’re talking about simplification and modernising this law, which is to be welcomed. So, can you confirm that this simply won’t be a consolidation Bill and that there will be a real opportunity to reform planning law for the benefit of communities across Wales and to facilitate the building of new homes?
Well, I think there are important points around how we facilitate the building of new homes. Planning is a part of that, but it’s not often the main part of it. Actually, the main part is often land supply and certainty and decision making; that’s capacity within the planning system rather than the rules as they actually apply. The consolidation Bill will make this a great deal simpler, to understand how we’ve already had planning reform. I think in both previous terms of the Senedd, we had planning reform legislation go through. What we need to do is to make it much more accessible so that the rules are clear for everyone, and we then need to do a piece of work that I’m delighted that I’ve agreed with Julie James that Jack Sargeant will lead a working group on to look at what we can do in terms of bringing forward supply, and how we actually have a clearer understanding of not just the amount of housing we need, but the quality of the housing as well. It's of real economic benefit. It will help us meet some of our climate targets as well if we are able to deliver not just more homes, but much better homes as well, and that will often lead to significant local employment outcomes.
The visitor accommodation and regulation Bill is due to be introduced in 2025, in plenty of time to be passed in this term, and it will look at registration and licensing, so you can expect that to happen. The economy Secretary is the lead Minister on that, given its direct links to our economic prospects and futures. We needed to choose who the lead Minister was. There was interest from many more people, but I'm confident that we will see a piece of legislation that delivers against our manifesto and, indeed, as I said earlier, the good-faith commitments we have made in the co-operation agreement.
That also applies to building safety and for our homelessness legislation. I think the homelessness Bill will again be another piece of legislation that people will recognise as being genuinely progressive—earlier intervention and prevention of homelessness, what that means for families and children, what it means for how we use the public estate we currently have, as well as, to finish on the point that you ended on, the impetus for building homes that are genuinely fit for purpose. Everyone deserves a place to call home, a safe and decent place to call home. That is what we are committed to doing.
Wel, rwy'n credu bod pwyntiau pwysig ynghylch sut rydym yn hwyluso adeiladu cartrefi newydd. Mae cynllunio yn rhan o hynny, ond nid dyna'r brif ran ohono yn aml. Mewn gwirionedd, y brif ran yn aml yw cyflenwad tir a sicrwydd a gwneud penderfyniadau; mae hynny'n gapasiti o fewn y system gynllunio yn hytrach na'r rheolau fel y maent yn berthnasol mewn gwirionedd. Bydd y Bil cydgrynhoi yn gwneud hyn yn llawer symlach, er mwyn deall sut rydym eisoes wedi gweld diwygio cynlluniau. Rwy'n credu yn nau dymor blaenorol y Senedd, cawsom ddeddfwriaeth diwygio cynllunio yn mynd trwyddo. Yr hyn y mae angen i ni ei wneud yw ei gwneud yn llawer mwy hygyrch fel bod y rheolau'n glir i bawb, ac yna mae angen i ni wneud darn o waith yr wyf i wrth fy modd fy mod wedi cytuno â Julie James y bydd Jack Sargeant yn arwain gweithgor i edrych ar yr hyn y gallwn ei wneud o ran cyflwyno'r cyflenwad, a sut mae gennym ddealltwriaeth gliriach nid yn unig o faint o dai sydd eu hangen arnom, ond ansawdd y tai hefyd. Mae o fudd economaidd go iawn. Bydd yn ein helpu i gyrraedd rhai o'n targedau hinsawdd hefyd os gallwn ddarparu nid yn unig mwy o gartrefi, ond cartrefi llawer gwell hefyd, a bydd hynny'n aml yn arwain at ganlyniadau cyflogaeth lleol sylweddol.
Disgwylir i'r Bil llety ymwelwyr (rheoleiddio) gael ei gyflwyno yn 2025, mewn digon o amser i'w basio yn y tymor hwn, a bydd yn edrych ar gofrestru a thrwyddedu, felly gallwch ddisgwyl i hynny ddigwydd. Ysgrifennydd yr economi yw'r Gweinidog sy'n arwain hynny, o ystyried ei gysylltiadau uniongyrchol â'n rhagolygon economaidd a'n dyfodol. Roedd angen i ni ddewis pwy oedd y Gweinidog arweiniol. Roedd diddordeb gan lawer mwy o bobl, ond rwy'n hyderus y byddwn yn gweld darn o ddeddfwriaeth sy'n cyflawni yn erbyn ein maniffesto ac, yn wir, fel y dywedais i yn gynharach, yr ymrwymiadau didwyll yr ydym wedi'u gwneud yn y cytundeb cydweithio.
Mae hynny hefyd yn berthnasol i ddiogelwch adeiladau ac ar gyfer ein deddfwriaeth digartrefedd. Rwy'n credu y bydd y Bil digartrefedd unwaith eto yn ddarn arall o ddeddfwriaeth y bydd pobl yn cydnabod ei bod yn wirioneddol flaengar—ymyrryd yn gynt ac atal digartrefedd, yr hyn y mae hynny'n ei olygu i deuluoedd a phlant, yr hyn y mae'n ei olygu o ran sut rydym yn defnyddio'r ystad gyhoeddus sydd gennym, yn ogystal â, i orffen ar y pwynt y gwnaethoch chi orffen arno, yr ysgogiad ar gyfer adeiladu cartrefi sydd wir yn addas i'r diben. Mae pawb yn haeddu lle i'w alw'n gartref, yn lle diogel a gweddus i'w alw'n gartref. Dyna'r hyn yr ydym wedi ymrwymo i'w wneud.
One of the issues that was loud and clear on the doorstep was the need for more and better buses, so I very much welcome the bus Bill so that we can direct the investment we make in buses to where we can maximise social value. However, I'm disappointed that the taxi and private hire vehicles Bill is being delayed and is only being consulted on in draft. And I wondered why it's not been possible to link the taxi and private hire vehicles legislation to that of the bus Bill, because there is real concern in Cardiff, which tries to retain a balance between supply and demand—instead, what we have is taxi drivers unable to make a living because there's unfair competition by the uncontrolled licensing of taxi drivers from other local authorities, who then come into Cardiff and undermine the business of other people. So, I think I'm concerned that we're not planning to regulate that better in this term.
I just wanted to add to the—
Un o'r materion a oedd yn glir iawn ar garreg y drws oedd yr angen am fwy o fysiau a rheini'n rhai gwell, felly rwy'n croesawu'r Bil bysiau yn fawr fel y gallwn gyfeirio'r buddsoddiad a wnawn mewn bysiau i'r mannau lle gallwn sicrhau'r gwerth cymdeithasol mwyaf posibl. Fodd bynnag, rwy'n siomedig bod y Bil tacsis a cherbydau hurio preifat yn cael ei ohirio ac mai dim ond drafft yr ymgynghorir arno. Ac roeddwn i'n meddwl tybed pam na fu'n bosibl cysylltu'r ddeddfwriaeth tacsis a cherbydau hurio preifat ag un y Bil bysiau, oherwydd mae pryder gwirioneddol yng Nghaerdydd, sy'n ceisio cadw cydbwysedd rhwng cyflenwad a galw—yn hytrach, yr hyn sydd gennym yw gyrwyr tacsi yn methu gwneud bywoliaeth oherwydd cystadleuaeth annheg pan fo gyrwyr tacsi o awdurdodau lleol eraill lle ceir trwyddedu heb reolaeth yn dod i Gaerdydd ac yn tanseilio busnes pobl eraill. Felly, rwy'n credu fy mod yn poeni nad ydym yn bwriadu rheoleiddio hynny'n well yn y tymor hwn.
Roeddwn eisiau ychwanegu at—
Quickly, please.
Yn gyflym, os gwelwch yn dda.
—concerns from Delyth Jewell about the disused tip spill, because on the principle of regulation being that the polluter should remain responsible for the environmental harm of its actions, going forward, how could that be made to apply to companies like Monsanto, which have now left these shores? And have you had the opportunity to discuss with the new UK Labour Government how their attitude towards coal-tip responsibility will not, of course, be the outrageous position of the previous UK Government, where it was nothing to do with them, even though—
—bryderon Delyth Jewell ynghylch arllwysiad o domenni nas defnyddir, oherwydd yr egwyddor rheoleiddio yw y dylai'r llygrwr barhau i fod yn gyfrifol am niwed amgylcheddol ei weithredoedd, wrth symud ymlaen, sut y gellid gwneud hynny yn berthnasol i gwmnïau fel Monsanto, sydd bellach wedi gadael y glannau hyn? Ac a ydych chi wedi cael cyfle i drafod gyda Llywodraeth Lafur newydd y DU i gadarnhau na fydd eu hagwedd tuag at gyfrifoldeb dros domenni glo, wrth gwrs, yr agwedd warthus a oedd gan Lywodraeth flaenorol y DU, sef nad oedd gan hwn dim byd i'w wneud â nhw, er—
Thank you, Jenny.
Diolch yn fawr, Jenny.
—all the coal tips were closed down well before devolution?
—bod yr holl domenni glo wedi cau ymhell cyn datganoli?
On buses, I welcome the Member's support for the bus Bill. It's a significant issue within the Cardiff Central constituency, and in the current Cardiff Central in the Senedd, of course, the new bus station is finally open, and a proper interchange, together with rail, and indeed with taxi services as well.
On buses and taxis, we previously had a proposal to do both things in one piece of legislation, and the Bill ended up being unmanageable and too big, and we also needed to make sure that we had the expertise focused on delivering against the piece of legislation that mattered, rather than having to shoehorn them both in. We do, though, have a policy issue and a practical issue around cross-bordering. I hear it loud and clear. We also, though, need to work through with different stakeholders, including representatives of taxi drivers themselves, to understand what a solution could look like. That is work that Ken Skates is engaged in with his officials, with local authorities, with operators and, as I said, representatives of taxi drivers themselves, because I'm keen that we see progress. I also know that there are commitments to look at this issue in England as well, because in large parts of Wales, cross-bordering isn't simply about local authorities in Wales, it is about people moving from one local authority across the whole border as well, so you see a number of people travelling from Bristol to work in Wales. You see that movement, which is entirely necessary and reasonable for lots of journeys in north-east Wales, where we have a number of areas where the border runs through settlements.
On coal tips, as I said in response to earlier questions, I do believe we will have a much more positive response from the new Government on respecting and reflecting on the industrial legacy of coal tips and disused quarries. It is an industrial past that predates devolution, and yet very real challenges exist now. I would not want a major slip to take place on my watch. I want us to have a shared programme where we understand how both Governments are prepared to invest in putting these things right. Some work to understand what that looks like has already been done. What we now need is willingness from the UK Government to invest alongside us to do just that.
O ran bysiau, rwy'n croesawu cefnogaeth yr Aelod i'r Bil bysiau. Mae'n fater sylweddol yn etholaeth Canol Caerdydd, a'r Canol Caerdydd presennol yn y Senedd, wrth gwrs, mae'r orsaf fysiau newydd wedi agor o'r diwedd, ac yn gyfnewidfa go iawn gyda'r rheilffordd, ac yn wir gyda gwasanaethau tacsi hefyd.
O ran bysiau a thacsis, roedd gennym gynnig o'r blaen i wneud y ddau beth mewn un darn o ddeddfwriaeth, a daeth y Bil yn anymarferol ac yn rhy fawr yn y diwedd, ac roedd angen i ni hefyd sicrhau bod gennym yr arbenigedd sy'n canolbwyntio ar gyflawni yn erbyn y darn o ddeddfwriaeth a oedd yn bwysig, yn hytrach na gorfod gwasgu'r ddau i mewn. Fodd bynnag, mae gennym fater polisi a mater ymarferol ynghylch materion trawsffiniol. Rwy'n ei glywed yn glir iawn. Fodd bynnag, mae angen i ni hefyd weithio ar hyn gyda rhanddeiliaid gwahanol, gan gynnwys cynrychiolwyr gyrwyr tacsi eu hunain, i ddeall beth fyddai ffurf datrysiad. Dyna waith y mae Ken Skates yn ymwneud ag ef gyda'i swyddogion, gydag awdurdodau lleol, gyda gweithredwyr ac, fel y dywedais i, cynrychiolwyr gyrwyr tacsi eu hunain, oherwydd rwy'n awyddus ein bod yn gweld cynnydd. Gwn hefyd fod yna ymrwymiadau i edrych ar y mater hwn yn Lloegr hefyd, oherwydd mewn rhannau helaeth o Gymru, nid yw materion trawsffiniol yn ymwneud ag awdurdodai lleol yn unig, mae'n ymwneud â phobl sy'n symud o un awdurdod lleol dros y ffin gyfan hefyd, felly rydych chi'n gweld nifer o bobl yn teithio o Fryste i weithio yng Nghymru. Rydych yn gweld y symudiad hwnnw, sy'n gwbl angenrheidiol ac yn rhesymol ar gyfer llawer o deithiau yn y gogledd-ddwyrain, lle mae gennym nifer o ardaloedd lle mae'r ffin yn rhedeg trwy aneddiadau.
O ran tomenni glo, fel y dywedais i mewn ymateb i gwestiynau cynharach, rwy'n credu y byddwn yn cael ymateb llawer mwy cadarnhaol gan y Llywodraeth newydd o ran parchu a myfyrio ar etifeddiaeth ddiwydiannol tomenni glo a chwareli nas defnyddir. Mae'n orffennol diwydiannol sy'n rhagflaenu datganoli, ac eto mae heriau gwirioneddol iawn yn bodoli nawr. Ni fyddwn i eisiau i arllwysiad mawr ddigwydd o dan fy ngoruchwyliaeth i. Rwyf eisiau i ni fod â rhaglen a rennir lle rydym yn deall sut mae'r ddwy Lywodraeth yn barod i fuddsoddi i unioni'r pethau hyn. Mae rhywfaint o waith i ddeall sut olwg fydd ar hynny wedi'i wneud eisoes. Yr hyn sydd ei angen arnom nawr yw parodrwydd gan Lywodraeth y DU i fuddsoddi ochr yn ochr â ni i wneud hynny.
Thank you, First Minister, for outlining the legislative programme as you have done here this afternoon. I am surprised at the lack of focus on health services within the legislative programme, as you have outlined. Clearly—[Interruption.] Well, legislation relating to health services—shaking heads on the front row there. Health, of course, forms the largest part of the Welsh Government budget and is the most consequential area under this Government's control, and we do know the challenges that health services in Wales are facing. In particular, we're aware of the record waiting lists, and we're aware of people not being able to access ambulance responses within the eight minutes. It clearly needs attention at a legislative level.
Diolch i chi, Prif Weinidog, am amlinellu'r rhaglen ddeddfwriaethol fel y gwnaethoch chi yma y prynhawn yma. Rwy'n synnu at y diffyg pwyslais ar wasanaethau iechyd o fewn y rhaglen ddeddfwriaethol, fel yr ydych wedi'i hamlinellu. Yn amlwg—[Torri ar draws.] Wel, deddfwriaeth yn ymwneud â gwasanaethau iechyd—ysgwyd pennau yn y rhes flaen acw. Iechyd, wrth gwrs, sy'n ffurfio'r rhan fwyaf o gyllideb Llywodraeth Cymru a dyma'r maes mwyaf canlyniadol o dan reolaeth y Llywodraeth hon, ac rydym yn gwybod yr heriau y mae gwasanaethau iechyd yng Nghymru yn eu hwynebu. Yn benodol, rydym yn ymwybodol o'r rhestrau aros hiraf erioed, ac rydym yn ymwybodol nad yw pobl yn gallu cael ymatebion ambiwlans o fewn yr wyth munud. Mae'n amlwg bod angen sylw arno ar lefel ddeddfwriaethol.
Sam, one second. Can Members on the Government benches please allow the Member to actually contribute to his statement?
Sam, un eiliad. A all Aelodau ar feinciau'r Llywodraeth ganiatáu i'r Aelod gyfrannu at ei ddatganiad mewn gwirionedd?
Thank you, Deputy Presiding Officer. So, my question is, First Minister: do you think that this legislative programme accurately reflects the attention and focus that our health service deserves?
Diolch yn fawr, Dirprwy Lywydd. Felly, fy nghwestiwn i yw, Prif Weinidog: a ydych chi'n credu bod y rhaglen ddeddfwriaethol hon yn adlewyrchu'n gywir y sylw a'r pwyslais y mae ein gwasanaeth iechyd yn eu haeddu?
Well, that is a significant misunderstanding, innocent or otherwise, about the purpose of a legislative programme. We as a Government commit our most significant areas of funding resource to the national health service and are proud to do so: a 4 per cent and more increase to the NHS budget in the budget that this place passed last year, compared to just over 1 per cent over the border in then Conservative England. The reforms that we need to see delivered, together with the resource in the health service, don't require us to pass blockbuster Bills. You can't legislate your way to improving productivity. You can't legislate your way to changing every single part of public health behaviour. And I'm sure the Member does understand that this statement is not where significant improvement in health services is delivered. We don't need to change the law to improve health outcomes; we actually need to change the way that we're able to invest in the future of our service and to organise it around the patient and around our staff to deliver the best possible care in the right place at the right time.
Wel, dyna gamddealltwriaeth sylweddol, yn ddiniwed neu fel arall, ynghylch pwrpas rhaglen ddeddfwriaethol. Rydym ni fel Llywodraeth yn ymrwymo ein hadnodd ariannu mwyaf sylweddol i'r gwasanaeth iechyd gwladol ac rydym yn falch o wneud hynny: cynnydd o 4 y cant a mwy i gyllideb y GIG yn y gyllideb a basiwyd gan y lle hwn y llynedd, o'i gymharu ag ychydig dros 1 y cant dros y ffin yn Lloegr a oedd yn Geidwadol ar y pryd. Nid oes angen i ni basio Biliau blocbyster er mwyn gael y diwygiadau y mae angen i ni eu gweld yn cael eu cyflawni, ynghyd â'r adnodd yn y gwasanaeth iechyd. Ni allwch ddeddfu i wella cynhyrchiant. Ni allwch ddeddfu i newid pob rhan o ymddygiad iechyd y cyhoedd. Ac rwy'n siŵr bod yr Aelod yn deall nad trwy'r datganiad hwn mae gwelliant sylweddol mewn gwasanaethau iechyd yn cael ei gyflawni. Nid oes angen i ni newid y gyfraith i wella canlyniadau iechyd; mae gwir angen i ni newid y ffordd y gallwn fuddsoddi yn nyfodol ein gwasanaeth a'i drefnu o amgylch y claf ac o amgylch ein staff i ddarparu'r gofal gorau posibl yn y lle iawn ar yr adeg iawn.
I'm sure many of your constituents, Prif Weinidog, will be very pleased to hear that a building safety Bill is to be introduced, but given that seven years have passed since Grenfell and many people are still unable to move on with their lives, when does he foresee that that Bill will be introduced?
Secondly, it's three years since we received the Law Commission's report on devolved tribunals, but we still haven't got a timetable with regard to legislation in this area. Through the devolved tribunals, we have a foundation to build a fair Welsh justice system. When will the necessary legislation be introduced?
And finally, I'd like to repeat concerns referred to by the leader of the opposition. Since the last election, the Scottish Parliament have passed 26 Acts, with a further five Bills awaiting Royal Assent and 14 Bills in the legislative programme for this year. In contrast, only 10 Acts of the Senedd have received Royal Assent. Is the Prif Weinidog satisfied that legislating receives enough resources from the Welsh Government? Diolch yn fawr.
Rwy'n siŵr y bydd llawer o'ch etholwyr, Prif Weinidog, yn falch iawn o glywed y bydd Bil diogelwch adeiladau yn cael ei gyflwyno, ond o gofio bod saith mlynedd wedi mynd heibio ers Grenfell ac mae llawer o bobl yn dal yn methu symud ymlaen â'u bywydau, pryd mae'n rhagweld y bydd y Bil hwnnw'n cael ei gyflwyno?
Yn ail, mae'n dair blynedd ers i ni dderbyn adroddiad Comisiwn y Gyfraith ar dribiwnlysoedd datganoledig, ond nid oes gennym amserlen o hyd o ran deddfwriaeth yn y maes hwn. Trwy'r tribiwnlysoedd datganoledig, mae gennym sylfaen i adeiladu system gyfiawnder deg yng Nghymru. Pryd fydd y ddeddfwriaeth angenrheidiol yn cael ei chyflwyno?
Ac yn olaf, hoffwn ailadrodd pryderon y cyfeiriwyd atynt gan arweinydd yr wrthblaid. Ers yr etholiad diwethaf, mae Senedd yr Alban wedi pasio 26 o Ddeddfau, gyda phump o Filiau eraill yn aros am Gydsyniad Brenhinol a 14 Bil yn y rhaglen ddeddfwriaethol ar gyfer eleni. I'r gwrthwyneb, dim ond 10 Deddf y Senedd sydd wedi derbyn Cydsyniad Brenhinol. A yw'r Prif Weinidog yn fodlon bod deddfu yn derbyn digon o adnoddau oddi wrth Lywodraeth Cymru? Diolch yn fawr.
Daeth y Llywydd i’r Gadair.
The Llywydd took the Chair.
I think there are three relatively brief points. The first is that the building safety Bill, as I have indicated, is a priority for this Government. It'll be introduced in the next year. We do already provide, without having passed previous legislation—. As I responded to Andrew R.T. Davies, we provide practical support for leaseholders who wish to consider taking legal action against the developer of their property around fire safety issues, and we're also running a route to help improve fire safety issues, including those buildings that don't have cladding. We're the only UK nation to do that.
On your point around tribunals, I appreciate that lawyers in recovery will be interested in this. It is important that we’re having a coherent system around Welsh justice. That is a Bill that we may come to at the end of this term if we can deliver all other parts of the programme. So, it’s a possible introduction right at the end of the term, but it does depend on the length of time it takes us to legislate. I can tell you, I have been a Member in this place since 2011, and I have regularly seen how, at the end of a term, legislation is either rushed or is lost in a way that is not helpful for any of us. I do not want the major Bills that we have set out here to be at risk of being lost in the last week or two of term. If we’re able to make good progress on all of the radical and significant legislation that we have set out, then there may be opportunities to introduce a final Bill at the end, but these are the key priorities and this Government has taken a view on de-prioritising—difficult choices, but that allows a firmer platform to deliver this radical and progressive legislative reform programme, and I’m proud to do so; I will not get lost in simply comparing numbers of Bills as opposed to the practical impact of the legislation that we pass. That is the test that I want us to set: how can we use our powers to make a difference with fit-for-purpose legislation, not just simply count the numbers and not be concerned about the difference they have made.
Rwy'n credu bod tri phwynt cymharol fyr. Y cyntaf yw bod y Bil diogelwch adeiladau, fel y nodais, yn flaenoriaeth i'r Llywodraeth hon. Bydd yn cael ei gyflwyno yn y flwyddyn nesaf. Rydym eisoes yn darparu, heb fod wedi pasio deddfwriaeth flaenorol—. Fel ymatebais i Andrew R.T. Davies, rydym yn darparu cymorth ymarferol i lesddeiliaid sy'n dymuno ystyried cymryd camau cyfreithiol yn erbyn datblygwr eu heiddo ynghylch materion diogelwch tân, ac rydym hefyd yn cynnal llwybr i helpu i wella materion diogelwch tân, gan gynnwys yr adeiladau hynny nad oes ganddynt gladin. Ni yw'r unig wlad yn y Deyrnas Unedig i wneud hynny.
O ran eich pwynt ynghylch tribiwnlysoedd, rwy'n gwerthfawrogi y bydd gan gyfreithwyr adennill ddiddordeb yn hyn. Mae'n bwysig ein bod yn cael system gydlynol o ran cyfiawnder Cymru. Mae hwnnw'n Fil y gallwn ddod ato ar ddiwedd y tymor hwn os gallwn gyflawni pob rhan arall o'r rhaglen. Felly, mae'n gyflwyniad posibl ar ddiwedd y tymor, ond mae'n dibynnu ar faint o amser mae'n ei gymryd i ni ddeddfu. Gallaf ddweud wrthych fy mod wedi bod yn Aelod yn y lle hwn ers 2011, ac rwyf wedi gweld yn rheolaidd sut y mae deddfwriaeth naill ai'n cael ei rhuthro neu'n cael ei cholli mewn ffordd nad yw'n ddefnyddiol i unrhyw un ohonom. Nid wyf eisiau i'r Biliau mawr yr ydym wedi'u nodi yma fod mewn perygl o gael eu colli yn ystod wythnos neu ddwy ddiwethaf y tymor. Os gallwn wneud cynnydd da ar yr holl ddeddfwriaethau radical a sylweddol yr ydym wedi'u nodi, yna efallai y bydd cyfleoedd i gyflwyno Bil terfynol ar y diwedd, ond dyma'r blaenoriaethau allweddol ac mae'r Llywodraeth hon wedi dod i farn ar dad-flaenoriaethu—dewisiadau anodd, ond mae hynny'n caniatáu llwyfan mwy cadarn i gyflawni'r rhaglen ddiwygio ddeddfwriaethol radical a blaengar hon, ac rwy'n falch o wneud hynny; ni fyddaf yn ymhél â chymharu niferoedd y Biliau yn hytrach nag effaith ymarferol y ddeddfwriaeth yr ydym yn ei phasio. Dyna'r prawf yr wyf eisiau i ni ei osod: sut y gallwn ddefnyddio ein pwerau i wneud gwahaniaeth gyda deddfwriaeth addas i'r diben, nid cyfrif y rhifau'n unig a pheidio â phoeni am y gwahaniaeth y maent wedi'i wneud.
First Minister, thank you for statement today. During time on the Children, Young People and Education Committee, I was truly privileged to meet so many young people across Wales, especially those children who were care experienced, and it’s very good to hear people across the Chamber today mention our care-experienced children and the work the Government’s doing in this area. In the report that we put forward, the committee mentioned up to nine recommendations; these recommendations came forward from actually the young people who took part in that inquiry, with areas where the Welsh Government could legislate to actually improve the lives of looked-after children across Wales. On top of what the Government is doing, can you outline anywhere where the Government could potentially legislate in the future to improve the lives of our young people right the way across Wales? And on top of that, First Minister, I also look forward to working with you and one of your Ministers, Jayne Bryant, here on the development of my mental health standards of care Bill.
Prif Weinidog, diolch am eich datganiad heddiw. Yn ystod cyfnod ar y Pwyllgor Plant, Pobl Ifanc ac Addysg, cefais y fraint wirioneddol o gwrdd â chymaint o bobl ifanc ledled Cymru, yn enwedig y plant hynny a oedd â phrofiad o fod mewn gofal, ac mae'n dda iawn clywed pobl ar draws y Siambr heddiw yn sôn am ein plant â phrofiad o fod mewn gofal a'r gwaith y mae'r Llywodraeth yn ei wneud yn y maes hwn. Yn yr adroddiad a gyflwynwyd gennym, soniodd y pwyllgor am hyd at naw argymhelliad; daeth yr argymhellion hyn oddi wrth y bobl ifanc a gymerodd ran yn yr ymchwiliad hwnnw mewn gwirionedd, gyda meysydd lle gallai Llywodraeth Cymru ddeddfu i wella bywydau plant sy'n derbyn gofal ledled Cymru. Ar ben yr hyn y mae'r Llywodraeth yn ei wneud, a allwch amlinellu unrhyw le pryd gallai'r Llywodraeth ddeddfu yn y dyfodol i wella bywydau ein pobl ifanc ar hyd a lled Cymru? Ac ar ben hynny, Prif Weinidog, rwy'n edrych ymlaen hefyd at weithio gyda chi ac un o'ch Gweinidogion, Jayne Bryant, yma ar ddatblygu fy Mil safonau gofal iechyd meddwl.
Thank you for the comments. On future opportunities, we do take seriously reports that are provided by our scrutiny and policy committees. The Government doesn’t always agree with them, but there are times where we see the development of ideas that can lead to improvement in policy and delivery, or potentially in legislation. I’m talking today about the legislative programme we have, as opposed to what might take place at the end of this term, and of course parties will have their own manifestos for the future. So, there isn’t a closed mind to what the future can bring, but we have a set period of capacity within the rest of this term: that is both the Bills we have set out in the Government's programme and of course the Bills that I’ve committed to, and the Counsel General, in support of the work of the standards committee, which actually may not be a significant length of legislation, but the impact of it will be really significant, so the consultation and getting that right I think is really important, and it’s an area where we can see it’s not the length of the Bill that is the issue, it’s making sure we get things right in the legislation and the guidance that will need to come after that as well.
And I do look forward to continuing the constructive conversation we have had on the legislation the Member wants to take forward. With the UK Government that has just been elected with manifesto commitments to revise mental health legislation, which is welcome, I look forward to seeing if there is a practical area to make progress with the Member with the area he has chosen, and I know he’ll continue to have constructive conversations with Jayne Bryant, which I am properly supportive of.
Diolch am y sylwadau. O ran cyfleoedd yn y dyfodol, rydym yn cymryd adroddiadau o ddifrif a ddarperir gan ein pwyllgorau craffu a pholisi. Nid yw'r Llywodraeth bob amser yn cytuno â nhw, ond mae yna adegau pan fyddwn ni'n gweld datblygu syniadau a all arwain at wella polisi a chyflawni, neu o bosibl mewn deddfwriaeth. Rwy'n siarad heddiw am y rhaglen ddeddfwriaethol sydd gennym, yn hytrach na'r hyn a allai ddigwydd ar ddiwedd y tymor hwn, ac wrth gwrs bydd gan bleidiau eu maniffestos eu hunain ar gyfer y dyfodol. Felly, nid oes meddwl caeedig o ran yr hyn y gall y dyfodol ei gynnig, ond mae gennym gyfnod penodol o gapasiti o fewn gweddill y tymor hwn: dyna'r Biliau yr ydym wedi'u nodi yn rhaglen y Llywodraeth ac wrth gwrs y Biliau yr wyf wedi ymrwymo iddynt, a'r Cwnsler Cyffredinol, i gefnogi gwaith y pwyllgor safonau, efallai na fydd hynny'n gyfnod sylweddol o ddeddfwriaeth mewn gwirionedd, ond bydd ei heffaith yn arwyddocaol iawn, felly credaf fod yr ymgynghoriad a'r gwaith o gael hynny'n iawn yn bwysig iawn, ac mae'n faes lle gallwn weld nad hyd y Bil yw'r mater, mae'n sicrhau ein bod yn cael pethau'n iawn yn y ddeddfwriaeth a'r canllawiau y bydd angen iddynt ddod ar ôl hynny hefyd.
Ac rwy'n edrych ymlaen at barhau â'r sgwrs adeiladol a gawsom ar y ddeddfwriaeth y mae'r Aelod eisiau ei datblygu. Gyda Llywodraeth y DU sydd newydd gael ei hethol gydag ymrwymiadau maniffesto i ddiwygio deddfwriaeth iechyd meddwl, sydd i'w groesawu, edrychaf ymlaen at weld a oes maes ymarferol i wneud cynnydd gyda'r Aelod yn y maes y mae wedi'i ddewis, ac rwy'n gwybod y bydd yn parhau i gael sgyrsiau adeiladol gyda Jayne Bryant, ac rwy'n gefnogol iawn iddynt.
Diolch i'r Prif Weinidog.
Thank you, First Minister.
Yr eitem nesaf fydd eitem 4, y Rheoliadau Deddf Treth Trafodiadau Tir a Gwrthweithio Osgoi Trethi Datganoledig (Cymru) 2017 (Diwygio Atodlen 5) 2024 yw’r eitem yma, ac felly, yr Ysgrifennydd Cabinet dros gyllid i gyflwyno’r cynnig—Rebecca Evans.
The next item will be item 4, the Land Transaction Tax and Anti-avoidance of Devolved Taxes (Wales) Act 2017 (Amendments to Schedule 5) Regulations 2024, and the Cabinet Secretary for finance to move the motion—Rebecca Evans.
Cynnig NDM8632 Jane Hutt
Cynnig bod y Senedd, yn unol â Rheol Sefydlog 27.5, yn cymeradwyo bod y fersiwn ddrafft o Reoliadau Deddf Treth Trafodiadau Tir a Gwrthweithio Osgoi Trethi Datganoledig (Cymru) 2017 (Diwygio Atodlen 5) 2024 yn cael ei llunio yn unol â’r fersiwn ddrafft a osodwyd yn y Swyddfa Gyflwyno ar 18 Mehefin 2024.
Motion NDM8632 Jane Hutt
To propose that the Senedd, in accordance with Standing Order 27.5, approves that the draft The Land Transaction Tax and Anti-avoidance of Devolved Taxes (Wales) Act 2017 (Amendments to Schedule 5) Regulations 2024 is made in accordance with the draft laid in the Table Office on 18 June 2024.
Cynigiwyd y cynnig.
Motion moved.
Diolch, Llywydd. The regulations before the Senedd are subject to the draft affirmative procedure. If the Senedd approves them today, I expect them to come into force on Friday. I’m grateful to the Legislation, Justice and Constitution Committee and the Finance Committee for their reports. The Legislation, Justice and Constitution Committee has raised a technical scrutiny point and we have responded. The very minor error identified in the draft statutory instrument has now been corrected in advance of the regulations being made. The regulations will make changes to the land transaction tax higher residential rates refund and exception rules. LTT partial refunds are available to those who have paid the higher residential rates when buying a new home prior to selling their existing home. LTT higher residential rate exceptions are available to those who sell their old home before purchasing a new one but who own an interest in another dwelling at the time that they buy the new home. The refund and exception periods are available for three years from the time of a relevant transaction and are beneficial to homebuyers bridging between homes.
Evidence indicates that, while three years is usually long enough to support homebuyers, it can be too short in some truly exceptional circumstances. We are therefore proposing that the refund and exception periods be extended without limit for property transactions that are delayed by unresolved fire safety defects and emergency restrictions. In relation to unresolved fire safety defects, the new rules will allow future refund claims in relation to transactions that take place after the regulations come into force, but also in relation to claims where the three-year period has already expired, providing they would otherwise have been eligible within the original three-year period. In relation to emergency restrictions, the new rules will extend the three-year period for refunds and exceptions relating to relevant transactions where such emergency restrictions take place in the future. Recent public consultation has indicated a strong degree of support for the proposals, and I ask Members to approve these regulations.
Diolch, Llywydd. Mae'r rheoliadau gerbron y Senedd yn ddarostyngedig i'r weithdrefn gadarnhaol ddrafft. Os yw'r Senedd yn eu cymeradwyo heddiw, rwy'n disgwyl iddynt ddod i rym ddydd Gwener. Rwy'n ddiolchgar i'r Pwyllgor Deddfwriaeth, Cyfiawnder a'r Cyfansoddiad a'r Pwyllgor Cyllid am eu hadroddiadau. Mae'r Pwyllgor Deddfwriaeth, Cyfiawnder a'r Cyfansoddiad wedi codi pwynt craffu technegol ac rydym wedi ymateb. Mae'r camgymeriad bach iawn a nodwyd yn yr offeryn statudol drafft bellach wedi'i gywiro cyn i'r rheoliadau gael eu gwneud. Bydd y rheoliadau yn gwneud newidiadau i reolau ad-daliadau cyfraddau preswyl uwch ac eithriadau treth trafodiadau tir. Mae ad-daliadau rhannol treth trafodiadau tir ar gael i'r rhai sydd wedi talu'r cyfraddau preswyl uwch wrth brynu cartref newydd cyn gwerthu eu cartref presennol. Mae eithriadau cyfraddau preswyl uwch treth trafodiadau tir ar gael i'r rhai sy'n gwerthu eu hen gartref cyn prynu un newydd ond sy'n berchen ar fuddiant mewn annedd arall ar yr adeg y maent yn prynu'r cartref newydd. Mae'r ad-daliad a'r cyfnodau eithrio ar gael am dair blynedd o adeg trafodiad perthnasol ac maent yn fuddiol i brynwyr tai sy'n pontio rhwng cartrefi.
Mae tystiolaeth yn dangos, er bod tair blynedd fel arfer yn ddigon hir i gefnogi prynwyr tai, gall fod yn rhy fyr mewn rhai amgylchiadau gwirioneddol eithriadol. Felly, rydym yn cynnig ymestyn yr ad-daliad a'r cyfnodau eithrio heb gyfyngiad ar gyfer trafodiadau eiddo sy'n cael eu gohirio gan ddiffygion diogelwch tân heb eu datrys a chyfyngiadau brys. O ran diffygion diogelwch tân heb eu datrys, bydd y rheolau newydd yn caniatáu hawliadau ad-daliad yn y dyfodol mewn perthynas â thrafodiadau sy'n digwydd ar ôl i'r rheoliadau ddod i rym, ond hefyd mewn perthynas â hawliadau pryd y mae'r cyfnod o dair blynedd eisoes wedi dod i ben, ar yr amod y byddent wedi bod yn gymwys fel arall o fewn y cyfnod tair blynedd gwreiddiol. O ran cyfyngiadau brys, bydd y rheolau newydd yn ymestyn y cyfnod o dair blynedd ar gyfer ad-daliadau ac eithriadau sy'n ymwneud â thrafodiadau perthnasol lle bydd cyfyngiadau brys o'r fath yn digwydd yn y dyfodol. Mae ymgynghoriad cyhoeddus diweddar wedi dangos rhywfaint o gefnogaeth i'r cynigion, a gofynnaf i'r Aelodau gymeradwyo'r rheoliadau hyn.
Cadeirydd y Pwyllgor Deddfwriaeth, Cyfiawnder a’r Cyfansoddiad, Mike Hedges.
The Chair of the Legislation, Justice and Constitution Committee, Mike Hedges.
Diolch, Llywydd. The committee considered these draft regulations last week, and our report, which includes the Welsh Government's response, is available on today’s agenda. As the Cabinet Secretary has just outlined, these regulations amend Schedule 5 to the Land Transaction Tax and Anti-avoidance of Devolved Taxes (Wales) Act 2017 and will extend the three-year periods applying to the replacement of main residence exception from higher residential rates of land transaction tax. The Cabinet Secretary is therefore exercising a Henry VIII power available to Welsh Ministers.
The committee report contains only one technical and two merits reporting points. We only requested a Government response to the technical reporting point, which I will briefly summarise as follows. Paragraph 35 of Schedule 5 to the LTT Act makes provision in relation to where a buyer holds a major interest in a dwelling outside Wales. The committee was unclear why the regulations add certain references to subparagraph (4) of paragraph 35. The specific details can be found in our report. We asked the Government to clarify the approach taken regarding these references. The Welsh Government has accepted the point we have raised, and is going to amend the regulations prior to making so that the references we identified as being incorrect are removed.
Can I just say, on a personal note, I very much appreciate the changes being made? I think they'll benefit a number of people, so thank you very much.
Diolch, Llywydd. Trafododd y pwyllgor y rheoliadau drafft hyn yr wythnos diwethaf, ac mae ein hadroddiad, sy'n cynnwys ymateb Llywodraeth Cymru, ar gael ar agenda heddiw. Fel y mae'r Ysgrifennydd Cabinet newydd ei amlinellu, mae'r rheoliadau hyn yn diwygio Atodlen 5 i Ddeddf Treth Trafodiadau Tir a Gwrthweithio Osgoi Trethi Datganoledig (Cymru) 2017 a byddant yn ymestyn y cyfnodau tair blynedd sy'n berthnasol i amnewid eithriad prif breswylfa rhag cyfraddau preswyl uwch o dreth trafodiadau tir. Mae'r Ysgrifennydd Cabinet felly'n arfer pŵer Harri'r VIII sydd ar gael i Weinidogion Cymru.
Mae adroddiad y pwyllgor yn cynnwys dim ond un pwynt adrodd technegol a dau bwynt adrodd ar rinweddau. Dim ond ymateb gan y Llywodraeth i'r pwynt adrodd technegol y gwnaethom ofyn amdano, a byddaf yn crynhoi hyn yn fyr fel a ganlyn. Mae paragraff 35 o Atodlen 5 i'r Ddeddf treth trafodiadau tir yn gwneud darpariaeth mewn perthynas â phan fo gan brynwr fuddiant mawr mewn annedd y tu allan i Gymru. Nid oedd y pwyllgor yn glir pam fod y rheoliadau'n ychwanegu cyfeiriadau penodol at is-baragraff (4) paragraff 35. Gellir dod o hyd i'r manylion penodol yn ein hadroddiad. Gofynnom i'r Llywodraeth egluro'r dull a gymerwyd o ymdrin â'r cyfeiriadau hyn. Mae Llywodraeth Cymru wedi derbyn y pwynt yr ydym wedi'i godi, ac yn mynd i ddiwygio'r rheoliadau cyn eu gwneud fel bod y cyfeiriadau y nodwyd gennym fel rhai anghywir yn cael eu dileu.
A gaf i ddweud, ar nodyn personol, rwy'n gwerthfawrogi'n fawr y newidiadau sy'n cael eu gwneud? Rwy'n credu y byddant o fudd i nifer o bobl, felly diolch yn fawr iawn.
Does gyda fi ddim mwy o siaradwyr, ac felly ydy Ysgrifennydd y Cabinet eisiau ymateb? Rebecca Evans.
I have no further speakers, and, therefore, does the Cabinet Secretary wish to respond? Rebecca Evans.
Just to say thank you very much to Mike Hedges, particularly for those final comments made in that more personal capacity, but then also to him and his committee for the work that they've done, particularly in identifying that minor drafting error. As I said, we have now removed the references to which Mike Hedges referred, and officials have replied to the LJCC report, and the text of the statutory instrument has been corrected in advance of the regulations being made. And then just to concur again with Mike Hedges in terms of these regulations being very important to people who find themselves in some very difficult but exceptional circumstances.
Dim ond i ddweud diolch yn fawr iawn i Mike Hedges, yn enwedig am y sylwadau terfynol yna a wnaed o safbwynt mwy personol, ond hefyd iddo ef a'i bwyllgor am y gwaith y maent wedi'i wneud, yn enwedig wrth nodi'r camgymeriad drafftio bach hwnnw. Fel y dywedais i, rydym bellach wedi dileu'r cyfeiriadau y cyfeiriodd Mike Hedges atynt, ac mae swyddogion wedi ateb adroddiad y Pwyllgor Deddfwriaeth, Cyfiawnder a’r Cyfansoddiad, ac mae testun yr offeryn statudol wedi'i gywiro cyn i'r rheoliadau gael eu gwneud. Ac yna dim ond cytuno eto gyda Mike Hedges fod y rheoliadau hyn yn bwysig iawn i bobl sy'n cael eu hunain mewn rhai amgylchiadau anodd ond eithriadol iawn.
Y cwestiwn yw: a ddylid derbyn y cynnig? A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? Nac oes, does yna ddim gwrthwynebiad. Felly, mae’r cynnig yna wedi ei dderbyn o dan Reol Sefydlog 12.36.
The proposal is to agree the motion. Does any Member object? No, there are no objections. The motion is therefore agreed in accordance with Standing Order 12.36.
Derbyniwyd y cynnig yn unol â Rheol Sefydlog 12.36.
Motion agreed in accordance with Standing Order 12.36.
Eitem 5 yw’r eitem nesaf, Cyfnod 4 y Bil Etholiadau a Chyrff Etholedig (Cymru) yw hwn. Y Cwnsler Cyffredinol i wneud y cynnig. Mick Antoniw.
Item 5 is next, Stage 4 of the Elections and Elected Bodies (Wales) Bill. I call on the Counsel General to move the motion. Mick Antoniw.
Cynnig NDM8636 Mick Antoniw
Cynnig bod y Senedd yn unol â Rheol Sefydlog 26.47:
Yn cymeradwyo Bil Etholiadau a Chyrff Etholedig (Cymru).
Motion NDM8636 Mick Antoniw
To propose that the Senedd in accordance with Standing Order 26.47:
Approves the Elections and Elected Bodies (Wales) Bill.
Cynigiwyd y cynnig.
Motion moved.
I move the motion.
Rwy'n cynnig y cynnig.
Diolch, Llywydd. Pleser i mi yw gwneud y cynnig Cyfnod 4 ar y Bil Etholiadau a Chyrff Etholedig (Cymru). Yn ystod oes y Senedd hon, rŷn ni wedi cyflwyno deddfwriaeth radical ac arloesol. Mae'r Bil yma yn un o'r rhai mwyaf radical, am ei fod yn mynd at wraidd ein democratiaeth, ein system etholiadol. Mae'n cyflwyno nid yn unig system reoli newydd ar gyfer etholiadau Cymru, ond hefyd system i gofrestru etholwyr yn awtomatig. Trwy wneud y gofrestr etholiadol yn ddigidol, mae'n agor y drws i gyfle technolegol i wneud ein system etholiadol yn fwy hygyrch nag erioed yn ein hanes ni.
Thank you, Llywydd, I'm delighted to move the Stage 4 motion on the Elections and Elected Bodies (Wales) Bill. During the course of this Senedd, we have delivered radical and groundbreaking legislation. This Bill is one of the most radical, as it goes to the heart of our democracy, our electoral system. It introduces not only a new management system for Welsh elections, but it also introduces a system of automatic registration of electors. Through digitisation of the electoral register, it opens the door to technological opportunities to make our electoral system more accessible than at any time in our history.
It is a Bill that will begin to modernise our Welsh electoral system, to create a system that has our democratic health at its heart, fit for the twenty-first century. With this Bill, we are seeking to improve our democracy by improving how elections are run and how people can engage with them. Allowing automatic registration; ensuring that clear information is available to explain elections and the choice before the voter; putting in place services to encourage people from the most under-represented groups to participate in decision making that impacts on all our lives through the privilege of serving our communities and elected bodies; establishing the electoral management board, putting the excellent voluntary work of the electoral community on a sounder footing. While the Bill will result in the abolition of the Independent Remuneration Panel for Wales, the principles and evidence-based approach that the panel has taken will be built upon and strengthened as the remuneration function becomes part of the Democracy and Boundary Commission Cymru.
These reforms complement reforms to the Senedd made through the Senedd Cymru (Members and Elections) Act 2024 and will also open the door to additional legislation, which I committed to at Stage 3 last week, to introduce a further Bill for 2026 to introduce a system of recall or removal of Senedd Members where serious malfeasance has occurred, and to legislate for candidates and Members to be held to account for statements of deliberate deception. I am pleased to note the cross-party support for this objective. I look forward to receiving the recommendations from the standards committee in due course.
We have a new Government in Westminster, and I am pleased that they have also committed to legislating for automatic registration and extending the electoral franchise to 16 for UK elections. In Wales, we have led the way by extending the electoral franchise to 16-year-olds already. Via automatic registration, we will be responding to the challenge posed by the Electoral Commission to tackle non-registration. Having a comprehensive electoral register is fundamental to our democracy. Automatic registration will have the potential to add the missing 400,000 Welsh electors to the register. For UK elections, it has the potential to add around 7 million to the register. If citizens are not on the register, they cannot vote. If they are on the register, they can.
The stability of our democracy and our democratic health is dependent on the participation of voters and their mandate. We can see around the world, and indeed at home, the increasing challenges to democracy, freedom and the rule of law. I recall the political wisdom displayed on the Tower colliery National Union of Mineworkers' banner, 'The price of freedom is eternal vigilance', and we must indeed be vigilant in opposing those who would undermine the foundations of our freedom and democracy and civil rights, fought for so hard and with so many sacrifices by our predecessors.
We can be proud that, through this Senedd, Wales has taken the lead across the UK in beginning the process of building a twenty-first century electoral system, upholding the highest principles of electoral accountability, accessibility, inclusion and diversity. So, this is not the end of the road, and there is more to do.
This Bill has broad consensus. We have seen this within the Senedd, and with the wider community of interested organisations that welcomed the Bill’s contents, both in our October 2022 White Paper consultation, and indeed during scrutiny. And I’d like to express my thanks to all Members and committees for their consideration and scrutiny of this Bill. I am particularly grateful to Joel James for working with us on his amendment, which will help to ensure proper relationships between town and community councils and their clerks. I would like to thank Adam Price for his considerable engagement with this Bill. We agreed some of his amendments in committee and supported the principle of many others, but disagreed, sometimes, on the means. Your contributions have ensured that this Bill is in the best position it can be, and I'm very grateful to you. I'm grateful to all the stakeholders and experts who have contributed their views and expertise during the Bill’s legislative scrutiny; also to officials of the Welsh Government and Senedd Commission for their support to myself and Members throughout this Bill’s journey. I hope the Senedd will support the well-thought-out and well-thought-through provisions contained in this Bill.
Mae'n Fil a fydd yn dechrau moderneiddio ein system etholiadol yng Nghymru, i greu system sydd â'n hiechyd democrataidd wrth ei chalon, sy'n addas ar gyfer yr unfed ganrif ar hugain. Gyda'r Bil hwn, rydym yn ceisio gwella ein democratiaeth trwy wella sut y caiff etholiadau eu cynnal a sut y gall pobl ymgysylltu â nhw. Caniatáu cofrestru awtomatig; sicrhau bod gwybodaeth glir ar gael i egluro etholiadau a'r dewis gerbron y pleidleisiwr; rhoi gwasanaethau ar waith i annog pobl o'r grwpiau sydd wedi'u tangynrychioli fwyaf i gymryd rhan yn y broses o wneud penderfyniadau sy'n effeithio ar ein bywydau ni i gyd drwy'r fraint o wasanaethu ein cymunedau a'n cyrff etholedig; sefydlu'r bwrdd rheoli etholiadol, gan roi sylfaen gadarnach i waith gwirfoddol rhagorol y gymuned etholiadol. Er y bydd y Bil yn arwain at ddiddymu Panel Annibynnol Cymru ar Gydnabyddiaeth Ariannol, bydd yr egwyddorion a'r dull sy'n seiliedig ar dystiolaeth y mae'r panel wedi'u mabwysiadu yn cael eu hadeiladu a'u cryfhau wrth i'r swyddogaeth o ran taliad cydnabyddiaeth ddod yn rhan o Gomisiwn Democratiaeth a Ffiniau Cymru.
Mae'r diwygiadau hyn yn ategu diwygiadau i'r Senedd a wnaed drwy Ddeddf Senedd Cymru (Aelodau ac Etholiadau) 2024 a byddant hefyd yn agor y drws i ddeddfwriaeth ychwanegol, yr ymrwymais iddi yng Nghyfnod 3 yr wythnos diwethaf, i gyflwyno Bil pellach ar gyfer 2026 i gyflwyno system adalw neu symud ymaith Aelodau'r Senedd pan fo camymddwyn difrifol wedi digwydd, ac i ddeddfu i ymgeiswyr ac Aelodau gael eu dwyn i gyfrif am ddatganiadau o ddichell fwriadol. Rwy'n falch o nodi'r gefnogaeth drawsbleidiol i'r amcan hwn. Edrychaf ymlaen at dderbyn argymhellion y pwyllgor safonau maes o law.
Mae gennym Lywodraeth newydd yn San Steffan, ac rwy'n falch eu bod hefyd wedi ymrwymo i ddeddfu ar gyfer cofrestru awtomatig ac ymestyn y fasnachfraint etholiadol i 16 ar gyfer etholiadau'r DU. Yng Nghymru, rydym wedi arwain y ffordd drwy ymestyn yr etholfraint etholiadol i bobl ifanc 16 oed yn barod. Trwy gofrestru awtomatig, byddwn yn ymateb i'r her a berir gan y Comisiwn Etholiadol i fynd i'r afael â diffyg cofrestru. Mae cael cofrestr etholiadol gynhwysfawr yn hanfodol i'n democratiaeth. Bydd gan gofrestru awtomatig y potensial i ychwanegu'r 400,000 o etholwyr Cymreig coll at y gofrestr. Ar gyfer etholiadau'r DU, mae ganddo'r potensial i ychwanegu tua 7 miliwn at y gofrestr. Os nad yw dinasyddion ar y gofrestr, ni allant bleidleisio. Os ydynt ar y gofrestr, gallant wneud hynny.
Mae sefydlogrwydd ein democratiaeth a'n hiechyd democrataidd yn dibynnu ar gyfranogiad pleidleiswyr a'u mandad. Gallwn weld ledled y byd, ac yn wir gartref, yr heriau cynyddol i ddemocratiaeth, rhyddid a rheolaeth y gyfraith. Rwy'n cofio'r doethineb gwleidyddol sy'n cael ei arddangos ar faner Undeb Cenedlaethol y Glowyr glofa'r Tower, 'Pris rhyddid yw gwyliadwriaeth dragwyddol', ac yn wir mae'n rhaid i ni fod yn wyliadwrus wrth wrthwynebu'r rhai a fyddai'n tanseilio sylfeini ein rhyddid a'n democratiaeth a'n hawliau sifil, y bu ein rhagflaenwyr yn ymladd mor galed drostynt gyda chymaint o aberth.
Gallwn fod yn falch bod Cymru, drwy'r Senedd hon, wedi arwain ar draws y DU wrth ddechrau'r broses o adeiladu system etholiadol yr unfed ganrif ar hugain, gan gynnal egwyddorion uchaf atebolrwydd etholiadol, hygyrchedd, cynhwysiant ac amrywiaeth. Felly, nid dyma ddiwedd y ffordd, ac mae mwy i'w wneud.
Mae gan y Bil hwn gonsensws eang. Rydym wedi gweld hyn o fewn y Senedd, a gyda'r gymuned ehangach o sefydliadau â diddordeb a groesawodd gynnwys y Bil, yn ein hymgynghoriad Papur Gwyn ym mis Hydref 2022, ac yn wir yn ystod craffu. A hoffwn fynegi fy niolch i'r holl Aelodau a'r pwyllgorau am eu hystyriaeth a'u craffu ar y Bil hwn. Rwy'n arbennig o ddiolchgar i Joel James am weithio gyda ni ar ei welliant, a fydd yn helpu i sicrhau perthynas briodol rhwng cynghorau tref a chymuned a'u clercod. Hoffwn ddiolch i Adam Price am ei ymgysylltiad sylweddol â'r Bil hwn. Gwnaethom gytuno ar rai o'i welliannau yn y pwyllgor ac roeddem yn cefnogi egwyddor llawer o rai eraill, ond yn anghytuno, weithiau, ar y modd. Mae eich cyfraniadau wedi sicrhau bod y Bil hwn yn y sefyllfa orau y gall fod, ac rwy'n ddiolchgar iawn i chi. Rwy'n ddiolchgar i'r holl randdeiliaid ac arbenigwyr sydd wedi cyfrannu eu barn a'u harbenigedd yn ystod gwaith craffu deddfwriaethol y Bil; hefyd i swyddogion Llywodraeth Cymru a Chomisiwn y Senedd am eu cefnogaeth i mi ac Aelodau drwy gydol taith y Bil hwn. Rwy'n gobeithio y bydd y Senedd yn cefnogi'r darpariaethau sydd wedi'u hystyried a'u llunio'n dda sydd yn y Bil hwn.
Dwi’n edrych ymlaen nawr at glywed barn fy nghyd-Aelodau ar y Bil. Diolch yn fawr.
I now look forward to hearing the opinions of my fellow Members on this Bill. Thank you very much.
First of all, I would like to, again, thank the whole Bill team for all of their work—they've put in a huge amount of it. Also, could I thank both Adam Price and the Counsel General for your generous engagement through the process? Whilst we didn't always agree with things, it was a healthy opportunity to come together.
While we are saddened, or I'm saddened, that not more of our amendments were accepted, such as our accessibility amendment, which would have made voting in person more accessible to all, we are grateful that our amendments that include an increase in the notice period from 45 days to 60 days after which a person will be registered to vote without application were accepted. As I have mentioned in all stages of the Bill, we need to be careful with people's information, and people are often wishing to remain anonymous for a good reason, so we are glad that this notice period has been extended. Also, our amendment that requires Welsh Ministers to undertake consultation before making any pilot regulations in relation to electoral registration without application was also accepted by the Senedd, which I'm grateful for.
I would also like to thank Joel James for all of the work that he has done on amendments 23 and 24, which ensure that clerks are not able to become community, county and county borough councillors, which will ensure that their roles as officers—proper officers—are independent and not politically motivated. We are grateful for these amendments also being accepted.
Llywydd, whilst I recognise the amount of work put into the Bill from all sides of this Chamber, I'm afraid we can't fully support it, even amended, due in the main to our opposition to the registration to vote without application.
One consequential, though, out of the Bill, which was driven through the process to date, was, obviously, the new offence of deception that Adam Price brought forward. Now, I know that that has fallen away, but your commitment in the Chamber last week was very welcome, and identified in the legislative programme earlier today. That gives me confidence that we can take that forward and start rebuilding the trust that we really do need to.
I'd like to thank, again, everybody for their work on this Bill, but for the reason that I shared just now, the Conservative group will be voting against at Stage 4.
Yn gyntaf oll, hoffwn ddiolch unwaith eto, i holl dîm y Bil am eu holl waith—maen nhw wedi rhoi llawer iawn o waith i mewn i hwn. Hefyd, a gaf i ddiolch i Adam Price a'r Cwnsler Cyffredinol am eich ymgysylltiad hael drwy'r broses? Er nad oeddem bob amser yn cytuno â phethau, roedd yn gyfle iach i ddod at ein gilydd.
Er ein bod wedi ein tristáu, neu rwyf i'n drist, na dderbyniwyd mwy o'n gwelliannau, megis ein gwelliant hygyrchedd, a fyddai wedi gwneud pleidleisio'n bersonol yn fwy hygyrch i bawb, rydym yn ddiolchgar bod ein gwelliannau sy'n cynnwys cynnydd yn y cyfnod rhybudd o 45 diwrnod i 60 diwrnod y bydd person ar ôl hynny yn cael ei gofrestru i bleidleisio heb gais. Fel yr wyf wedi crybwyll ym mhob cyfnod y Bil, mae angen i ni fod yn ofalus gyda gwybodaeth pobl, ac mae pobl yn aml yn dymuno aros yn ddienw am reswm da, felly rydym yn falch bod y cyfnod rhybudd hwn wedi'i ymestyn. Hefyd, derbyniwyd ein gwelliant sy'n ei gwneud yn ofynnol i Weinidogion Cymru gynnal ymgynghoriad cyn gwneud unrhyw reoliadau treialu mewn perthynas â chofrestru etholiadol heb gais hefyd gan y Senedd, ac rwy'n ddiolchgar amdano.
Hoffwn ddiolch hefyd i Joel James am yr holl waith y mae wedi'i wneud ar welliannau 23 a 24, sy'n sicrhau nad yw clercod yn gallu dod yn gynghorwyr cymuned, sir a bwrdeistref sirol, a fydd yn sicrhau bod eu rolau fel swyddogion—swyddogion priodol—yn annibynnol ac nad ydynt wedi'u cymell yn wleidyddol. Rydym yn ddiolchgar fod y newidiadau hyn hefyd yn cael eu derbyn.
Llywydd, er fy mod yn cydnabod faint o waith a wnaed yn y Bil o bob ochr i'r Siambr hon, rwy'n ofni na allwn ei gefnogi'n llawn, hyd yn oed wedi'i ddiwygio, oherwydd yn bennaf ein gwrthwynebiad i'r cofrestriad i bleidleisio heb gais.
Un canlyniad, fodd bynnag, o'r Bil, a gafodd ei yrru drwy'r broses hyd yma, oedd, yn amlwg, y drosedd newydd o ddichell a gyflwynwyd gan Adam Price. Nawr, gwn fod hynny wedi diflannu, ond roedd eich ymrwymiad yn y Siambr yr wythnos diwethaf i'w groesawu'n fawr, a chafodd ei nodi yn y rhaglen ddeddfwriaethol yn gynharach heddiw. Mae hynny'n rhoi hyder i mi y gallwn fwrw ymlaen â hynny a dechrau ailadeiladu'r ymddiriedaeth y mae gwir angen i ni ei wneud.
Hoffwn ddiolch unwaith eto i bawb am eu gwaith ar y Bil hwn, ond am y rheswm a rannais nawr, bydd y grŵp Ceidwadol yn pleidleisio yn erbyn yng Nghyfnod 4.
Byddwn ni ym Mhlaid Cymru yn cefnogi'r Bil pwysig yma oherwydd y cynnydd y mae'n cynrychioli o ran diwygio democrataidd yng Nghymru, a phrif ganolbwynt, wrth gwrs, y Bil, o ran cofrestru awtomatig, fel oedd y Cwnsler Cyffredinol yn sôn, fydd yn sicrhau bod ein democratiaeth ni yn gallu cynrychioli barn ein dinasyddion yn fwy effeithiol. Rŷn ni hefyd yn croesawu rhai agweddau eraill ar y Bil yr oedd y Cwnsler Cyffredinol wedi cyfeirio atyn nhw, sef ymgais i sicrhau gwell amrywiaeth o fewn ein strwythurau democrataidd ni, ar lefel Senedd Cymru ac ar lefel llywodraeth leol, a hynny unwaith eto er mwyn sicrhau bod ein democratiaeth ni yn gallu adlewyrchu'r gymdeithas yn gyfan oll, felly, a hefyd creu a theilwra cynlluniau unigol i fynd i'r afael â diffyg cynrychiolaeth o ran rhai adrannau pwysig o'r gymdeithas. Felly, rŷn ni'n croesawu'r elfennau positif hynny.
Rŷn ni yn siomedig, fel y crybwyllwyd gan Peter Fox, fod yna rai gwelliannau ddim wedi cael eu derbyn gan y Llywodraeth, er enghraifft, y gwelliannau oedd yn ymwneud â hygyrchedd—gallu pobl ddall, er enghraifft, i gymryd rhan yn y broses ddemocrataidd mewn ffordd gydradd. Hefyd, rŷn ni yn siomedig iawn o hyd â gwrthodiad y Llywodraeth o ran gosod y system etholiadol ar sail ieithyddol gydradd, a gosod y system etholiadol o dan safonau'r Gymraeg, a dŷn ni dal yn gobeithio y bydd y Llywodraeth yn newid ei barn ynglŷn â hynny.
Roedd nifer o bethau eraill oedd wedi cael eu hawgrymu yn ystod y broses o drafod, er enghraifft, ymgais i ddefnyddio'r gallu sydd gennym ni i reoleiddio effaith negyddol posibl deallusrwydd artiffisial, fideos ffug, deepfake, ac yn y blaen. Mae Lee Waters wedi cynnig rhai sylwadau ynglŷn â hyn ar sail y seminar roedd e'n rhan ohono fe yn Singapôr yn ddiweddar. Rwy'n gobeithio y bydd hwn yn bwnc y gallwn ni ddychwelyd ato fe maes o law, ac os nad os yna weithredu ar lefel y Deyrnas Gyfunol, fe ddylem ni yn sicr ddefnyddio'r pŵer sydd gyda ni i reoleiddio ein democratiaeth ni ein hunain yng Nghymru.
Rwy'n croesawu'r gwelliannau mi oedd y Llywodraeth wedi'u derbyn. Byddwn i wedi hoffi gweld mwy o ymgysylltu a mwy o barodrwydd i gydweithio, i adlewyrchu'r ffaith nad oes gan y Llywodraeth fwyafrif yn y lle yma. Mi fyddwn ni yn cefnogi y Cyfnod 4, ond heb fod yna rai o'r gwrthbleidiau yn cefnogi'r Llywodraeth ar y pwynt yma, mi fyddai'r Bil yma yn cael ei golli. Felly, mae'n rhaid, dwi'n credu, gwella y ffyrdd rŷn ni'n cydweithio'n drawsbleidiol ar draws y Senedd, i adlewyrchu rhifyddeg ein democratiaeth ni, a bod yna ddim monopoli gan unrhyw blaid, gan gynnwys y blaid lywodraethol, ar wirionedd neu syniadau da.
Mi ddylwn i gyfeirio, fel oedd y Cwnsler Cyffredinol a Peter Fox wedi cyfeirio, at un o bynciau trafod mawr y Bil yma, sef y cwestiwn yma o ddichell, sydd yn bwnc hanfodol o bwysig ar gyfer nid yn unig ein democratiaeth ni yng Nghymru, ond ar draws y byd ar hyn o bryd. Dŷn ni'n edrych ymlaen nawr i gydweithio ar y sail drawsbleidiol honno wrth inni gymryd y syniad yma a'i roi ar waith yng nghyfrwng y Bil oedd wedi cael ei grybwyll yn y rhaglen ddeddfwriaethol yn gynharach heddiw.
Mae'n bwysig ein bod ni'n mynd i'r afael â diffyg ymddiriedaeth yn ein gwleidyddiaeth ni, oherwydd dŷn ni'n wynebu her a chreisis mewn democratiaeth. Fe welon ni y canran isel oedd wedi cymryd rhan yn yr etholiad cyffredinol yng Nghymru—dim ond 56 y cant—felly mae yna heriau gyda ni o ran cryfhau ein democratiaeth ni. Buaswn i'n dweud mai dim ond drwy ysbryd trawsbleidiol, cydweithredol, pawb yn cynnig syniadau, pawb yn ceisio gweithio gyda'i gilydd i gyrraedd y nod mae'n siŵr ein bod ni i gyd yn ei rannu, sef cael y ddemocratiaeth fwyaf hyfyw posibl y gallwn ni ei chael yng Nghymru—. Yn yr ysbryd hwnnw, byddwn ni'n cefnogi'r Bil yng Nghyfnod 4. Rŷn ni'n croesawu'r cynnydd mae e'n ei gynrychioli, ond yn edrych ymlaen at gario ymlaen i'r bennod nesaf yn y Bil arall wnes i ei grybwyll gynnau.
We in Plaid Cymru will be supporting this important Bill because of the progress it represents in reforming our democracy in Wales, and the main focus of the Bill, of course, in terms of automatic voter registration, as the Counsel General outlined, which will ensure that our democracy can represent the views of our citizens more effectively. We also welcome some other aspects of the Bill that the Counsel General referred to, namely the attempt to ensure greater diversity within our democratic system, at a Welsh Parliament and local government level, and that, once again, so as to ensure that our democracy can reflect the whole of society, and also to create and tailor individual schemes or plans to address lack of representation in terms of some important sections of society. So, I welcome those positive elements.
We are disappointed, as was mentioned by Peter Fox, that there were some amendments that weren't accepted by the Government, for example, those related to accessibility, particularly the ability of blind people, for example, to participate in the democratic process in an equal manner. We are also very disappointed with the Government's rejection of putting the electoral system on an equal footing in terms of language, and making the electoral system subject to the Welsh language standards, and we still hope that the Government will change its view on that.
There were a number of other issues that were brought forward during the scrutiny process, for example, an effort to use the powers that we have to regulate the possible negative impacts of artificial intelligence, deepfake videos, and so on. Lee Waters has put forward some comments on this based on the seminar that he participated in in Singapore recently. I do very much hope that this will be an issue that we can return to in due course, and if there isn't action on a UK-wide level, we should certainly use the powers that we have to regulate our own democracy here in Wales.
I welcome the amendments that the Government had accepted. I would have liked to have seen greater engagement and a greater willingness to collaborate, to reflect the fact that the Government doesn't have a majority in this place. We will be supporting this Stage 4 motion, but without the support of some opposition parties at this point, this Bill would fall. So, I do think that we need to improve the way that we do collaborate on a cross-party basis across the Senedd, to reflect the arithmetic of our democracy, and that no single party, including the party of Government, has monopoly on truth or good ideas.
I should make reference, as the Counsel General and Peter Fox did, to one of the great topics of discussion during the course of this Bill, this issue of deception, which is a crucially important issue, not only for our democracy here in Wales, but on a global level too. We look forward now to co-operating on a cross-party basis as we take this idea and implement it by means of the Bill that was mentioned in the legislative programme earlier this afternoon.
It is important that we do address the lack of trust in our politics, because we are facing a challenge and a crisis in democracy, indeed. We saw the lowest percentage that's participated in a general election in Wales—only 56 per cent—so we do face challenges in terms of strengthening our democracy. I would say that it's only through the cross-party co-operative spirit, everyone bringing their own ideas forward, and everyone trying to work together in order to reach the aim that I'm sure we all share, having the most lively democracy possible in Wales—. In that spirit, we will be supporting the Bill at Stage 4. We welcome the progress it represents, but look forward to continuing on to the next chapter with the other Bill that I mentioned.
I've just got a few words to say, really, because both Peter Fox and Adam Price have covered really key areas here. But I'd like to begin by thanking those involved in this Bill to date, including the Counsel General and officials, Members across the Siambr and the other staff as well.
I welcome the position that we've arrived at. There have been significant negotiations and hard work to get to a place where I think we are moving forward in relation to how we can really make ourselves transparent and accountable. We have to remember that we need to operate with integrity and honesty, and this Bill makes sure that we take steps to reach that. As Adam has said, we do need to improve the health of our democracy here in Wales, and ensure that more people participate. We have gone through a general election where we had the lowest rate of people participating—56 per cent this year, which is actually down from 2019's figure of 67 per cent. That should be a real challenge and a wake-up call to us all here in the Siambr, particularly as we move forward to 2026 and ensuring that we have a really representative Senedd here in Wales.
So, I look forward, finally, to the steps that will be taken, particularly with regard to the introduction of a Bill and legislation to address the issues around deliberate deception. This Bill is an important and necessary step to ensure that Wales is more democratic, freer and fairer. It is one step on a road that I hope is not too long to ensure that we get the democratic Wales we deserve and need. Diolch yn fawr iawn.
Mae gen i ychydig o eiriau i'w dweud, mewn gwirionedd, oherwydd bod Peter Fox ac Adam Price wedi ymdrin â meysydd allweddol iawn yma. Ond hoffwn ddechrau drwy ddiolch i'r rhai sy'n ymwneud â'r Bil hwn hyd yma, gan gynnwys y Cwnsler Cyffredinol a'r swyddogion, Aelodau ar draws y Siambr a'r staff eraill hefyd.
Rwy'n croesawu'r sefyllfa yr ydym wedi ei chyrraedd. Cafwyd trafodaethau sylweddol a gwaith caled i gyrraedd man lle rwy'n credu ein bod yn symud ymlaen mewn perthynas â sut y gallwn wneud ein hunain yn dryloyw ac yn atebol mewn gwirionedd. Mae'n rhaid i ni gofio bod angen i ni weithredu ag uniondeb a gonestrwydd, ac mae'r Bil hwn yn sicrhau ein bod yn cymryd camau i gyrraedd hynny. Fel y dywedodd Adam, mae angen i ni wella iechyd ein democratiaeth yma yng Nghymru, a sicrhau bod mwy o bobl yn cymryd rhan. Rydym wedi mynd trwy etholiad cyffredinol lle cawsom y gyfradd isaf o bobl yn cymryd rhan—56 y cant eleni, sydd mewn gwirionedd i lawr o ffigur 2019 sef 67 y cant. Dylai hynny fod yn her wirioneddol ac yn rhybudd amserol i ni i gyd yma yn y Siambr, yn enwedig wrth i ni symud ymlaen at 2026 a sicrhau bod gennym Senedd wirioneddol gynrychioliadol yma yng Nghymru.
Felly, rwy'n edrych ymlaen, yn olaf, at y camau a gymerir, yn enwedig o ran cyflwyno Bil a deddfwriaeth i fynd i'r afael â'r materion sy'n ymwneud â dichell fwriadol. Mae'r Bil hwn yn gam pwysig ac angenrheidiol i sicrhau bod Cymru'n fwy democrataidd, yn fwy rhydd ac yn decach. Mae'n un cam ar ffordd nad yw, gobeithio, yn rhy hir i sicrhau ein bod yn cael y Gymru ddemocrataidd yr ydym yn ei haeddu a'i hangen. Diolch yn fawr iawn.
Y Cwnsler Cyffredinol nawr i ymateb i'r ddadl.
The Counsel General now to reply to the debate.
Diolch yn fawr, Llywydd. I welcome all the comments that have been made. Referring to Jane Dodds's comments last of all, the health of our democracy, I think, is an issue of such importance. The points you raised we are all aware of and have been commented on. We recognise how important it is to our stability, but also to our fundamental freedoms. Of course, the ability to make these changes today—and these are very radical changes—comes from the Wales Act 2017. It was one of the key parts of why I was so supportive of that Act, because if you don't have control over your electoral system, you are effectively disempowered, and our ability today to make radical change electorally and to modernise our system is really important.
If I could refer to Peter Fox's comments, I am very disappointed that the Conservative opposition is not supporting this Bill. I have to say right at the beginning I always thought that as a group you wouldn't, because the Conservative Party has supported all sorts of methods of voter suppression over the past years. It is so disappointing that you are actually opposing the introduction of automatic registration and the possibility of there being another 400,000 Welsh electors on the electoral register. I'm so disappointed because I suspect that is the main reason why you are actually opposing this Bill—because it opens out democracy in a way that I think would be far more inclusive and involve far more people. I think you have struggled to find reasons to oppose this Bill. I hope you will reconsider, but I doubt that that will actually happen.
Adam, in terms of the point you raised, I very much take note of the points you make on diversity. Diversity and inclusivity is a very important part of this particular Bill. In fact, this Bill takes us further in those particular areas than, I think, in any other previous legislation. The issues relating to the potential digitisation of the electoral register really open the door to very radical, very dramatic and very fundamental change. I think this legislation is a very significant step forward.
Thank you for the support. I urge all Members now to support Stage 4 so that this radical—groundbreaking for the UK—legislation can go forward for Royal Assent. Diolch.
Diolch yn fawr, Llywydd. Rwy'n croesawu'r holl sylwadau a gyflwynwyd. Gan gyfeirio at sylwadau Jane Dodds yn olaf oll, mae iechyd ein democratiaeth, rwy'n credu, yn fater mor bwysig. O ran y pwyntiau a godwyd gennych rydym i gyd yn ymwybodol ohonynt ac wedi cael sylwadau arnynt. Rydym yn cydnabod pa mor bwysig yw hi i'n sefydlogrwydd, ond hefyd i'n rhyddid sylfaenol. Wrth gwrs, mae'r gallu i wneud y newidiadau hyn heddiw—a'r rhain yn newidiadau radical iawn—yn dod o Ddeddf Cymru 2017. Roedd yn un o'r prif rannau pam roeddwn i mor gefnogol i'r Ddeddf honno, oherwydd os nad oes gennych reolaeth dros eich system etholiadol, rydych chi'n cael eich dadrymuso i bob pwrpas, ac mae ein gallu ni heddiw i wneud newid radical yn etholiadol ac i foderneiddio ein system yn bwysig iawn.
Os caf gyfeirio at sylwadau Peter Fox, rwy'n siomedig iawn nad yw'r wrthblaid Geidwadol yn cefnogi'r Bil hwn. Mae'n rhaid i mi ddweud reit ar y dechrau roeddwn bob amser yn meddwl na fyddech chi fel grŵp, oherwydd mae'r Blaid Geidwadol wedi cefnogi pob math o ddulliau o atal pleidleiswyr dros y blynyddoedd diwethaf. Mae mor siomedig eich bod mewn gwirionedd yn gwrthwynebu cyflwyno cofrestru awtomatig a'r posibilrwydd y bydd 400,000 o etholwyr eraill o Gymru ar y gofrestr etholiadol. Rydw i mor siomedig oherwydd rwy'n amau mai dyna'r prif reswm pam eich bod chi mewn gwirionedd yn gwrthwynebu'r Bil hwn—oherwydd ei fod yn agor democratiaeth mewn ffordd a fyddai'n llawer mwy cynhwysol yn fy marn i ac yn cynnwys llawer mwy o bobl. Rwy'n credu eich bod wedi cael trafferth dod o hyd i resymau dros wrthwynebu'r Bil hwn. Rwy'n gobeithio y byddwch chi'n ailystyried, ond rwy'n amau y bydd hynny'n digwydd mewn gwirionedd.
Adam, o ran y pwynt a godoch chi, rwyf yn cymryd sylw manwl o'r pwyntiau rydych chi'n eu gwneud ar amrywiaeth. Mae amrywiaeth a chynwysoldeb yn rhan bwysig iawn o'r Bil penodol hwn. Mewn gwirionedd, mae'r Bil hwn yn mynd â ni ymhellach yn y meysydd penodol hynny rwy'n credu nac mewn unrhyw ddeddfwriaeth flaenorol arall. Mae'r materion sy'n ymwneud â digideiddio'r gofrestr etholiadol yn agor y drws i newid radical, dramatig iawn a sylfaenol iawn. Rwy'n credu bod y ddeddfwriaeth hon yn gam arwyddocaol iawn ymlaen.
Diolch am y gefnogaeth. Rwy'n annog pob Aelod nawr i gefnogi Cyfnod 4 fel y gall y ddeddfwriaeth radical hon—sy'n torri tir newydd ar gyfer y DU—fynd ymlaen i gael Cydsyniad Brenhinol. Diolch.
Fe fydd yna bleidlais nawr yn unol â Rheol Sefydlog 26.50C. Mae'n rhaid cynnal pleidlais wedi'i chofnodi ar gynigion Cyfnod 4. Oni bai bod tri Aelod yn dymuno i fi ganu'r gloch, byddwn ni'n symud yn syth i'r cyfnod pleidleisio.
There will now be a vote in accordance with Standing Order 26.50C. We must have a recorded vote on Stage 4 motions. Unless three Members wish for the Bill to be rung, I will proceed directly to voting time.
I don't know what's wrong with my screen, but I cannot get onto the voting. Can I vote orally?
Dydw i ddim yn gwybod beth sydd o'i le ar fy sgrin, ond ni allaf ymuno â'r pleidleisio. A gaf i bleidleisio ar lafar?
Yes, I will allow the vote to be cast orally if there is a problem.
Cewch, rwy'n caniatáu i'r bleidlais gael ei bwrw ar lafar os oes problem.
Fe wnawn ni symud at y bleidlais ar Gyfnod 4 y Bil Etholiadau a Chyrff Etholedig (Cymru). Dwi'n galw am bleidlais ar y cynnig yn enw Mick Antoniw. Agor y bleidlais. Cau'r bleidlais. O blaid 39, neb yn ymatal, 12 yn erbyn. Felly, mae'r cynnig yna wedi'i dderbyn.
We will move on to the vote on Stage 4 of the Elections and Elected Bodies (Wales) Bill. I call for a vote on the motion tabled in the name of Mick Antoniw. Open the vote. Close the vote. In favour 39, no abstentions, 12 against. Therefore, the motion is agreed.
Eitem 5. Cyfnod 4 Bil Etholiadau a Chyrff Etholedig (Cymru): O blaid: 39, Yn erbyn: 12, Ymatal: 0
Derbyniwyd y cynnig
Item 5. Stage 4 of the Elections and Elected Bodies (Wales) Bill: For: 39, Against: 12, Abstain: 0
Motion has been agreed
Fe fyddwn ni nawr yn cymryd egwyl fer cyn i ni ddechrau trafodion ar Gyfnod 3 y Bil Cyllid Llywodraeth Leol (Cymru). Byddwn ni'n canu'r gloch bum munud cyn inni ailgychwyn.
We will now take a short break before we start Stage 3 proceedings on the Local Government Finance (Wales) Bill. We will ring the bell five minutes before we reconvene.
Ataliwyd y Cyfarfod Llawn am 16:34.
Plenary was suspended at 16:34.
Ailymgynullodd y Senedd am 16:46, gyda'r Dirprwy Lywydd yn y Gadair.
The Senedd reconvened at 16:46, with the Deputy Presiding Officer in the Chair.
Mae’r grŵp cyntaf o welliannau yn ymwneud â dyletswydd i ymgynghori. Gwelliant 3 yw'r prif welliant yn y grŵp hwn. Galwaf ar Peter Fox i gynnig y prif welliant ac i siarad am y gwelliant hwn a'r gwelliannau eraill yn y grŵp.
We’ll start with group 1: duty to consult. The first group of amendments relates to the duty to consult. The lead amendment in this group is amendment 3, and I call on Peter Fox to move and speak to the lead amendment.
Cynigiwyd gwelliant 3 (Peter Fox).
Amendment 3 (Peter Fox) moved.
Diolch, Dirprwy Lywydd. Thank you for the opportunity to contribute to the Local Government Finance (Wales) Bill. I would also like to thank the team for all the work that they put into this Bill. I will speak specifically to my amendments. These amendments set out a duty on Welsh Ministers to consult with people they think are appropriate before conferring or withdrawing relief and before making regulations. This will ensure that the voices of councils and other organisations are heard. Also, consulting will increase the levels of accountability and transparency that we all aim to achieve. While we understand, as the Cabinet Secretary noted at Stage 2, that these regulations will follow the usual consultation process, we believe that by putting the duty to consult on the face of the Bill, this will help to build confidence as well as improving transparency and accountability. It is for this reason that I urge Members to support these amendments.
Diolch, Dirprwy Lywydd. Diolch am y cyfle i gyfrannu at y Bil Cyllid Llywodraeth Leol (Cymru). Hoffwn ddiolch hefyd i'r tîm am yr holl waith a wnaethant ar y Bil hwn. Rwyf am siarad yn benodol am fy ngwelliannau. Mae'r diwygiadau hyn yn nodi dyletswydd ar Weinidogion Cymru i ymgynghori â phobl y maent yn credu sy'n briodol cyn rhoi neu dynnu'n ôl ryddhad a chyn gwneud rheoliadau. Bydd hyn yn sicrhau bod lleisiau cynghorau a sefydliadau eraill yn cael eu clywed. Hefyd, bydd ymgynghori yn cynyddu lefelau atebolrwydd a thryloywder yr ydym i gyd yn bwriadu eu cyflawni. Er ein bod yn deall, fel y nododd yr Ysgrifennydd Cabinet yng Nghyfnod 2, y bydd y rheoliadau hyn yn dilyn y broses ymgynghori arferol, credwn y bydd hyn yn helpu i fagu hyder yn ogystal â gwella tryloywder ac atebolrwydd. Am y rheswm hwn rwy'n annog yr Aelodau i gefnogi'r gwelliannau hyn.
Galwaf ar Ysgrifennydd y Cabinet.
I call on the Cabinet Secretary.
Thank you. Before I speak to the amendments in this group, I’d just like to outline for Members the importance of this legislation and the purpose of the Bill. We’re bringing consistency, flexibility and progress to ensure that local taxes continue to be effective and operational for years to come. We’re legislating for the future and not the past. Local taxation is an integral part of local government. Across the Chamber, Members champion local government and the difference it makes to our daily lives. Our contribution to essential services comes in part from council tax and non-domestic rates, providing a foundation to local democracy.
The key provisions in the Bill improve the fairness of council tax and non-domestic rates by ensuring that they reflect economic circumstances on a more regular basis. It tackles non-domestic rates avoidance and improves administration. We’ve also sought to modernise the law and make it more responsive to changing policy needs. This Bill therefore delivers meaningful change to council tax and non-domestic rates, not only in the short term but also in paving the way for further reforms in the future. It’s an opportunity to make a real difference to a taxation system that impacts almost every person and business in the country.
I’d like to put on record my thanks to those Members and committee staff who have been involved in the scrutiny of the Bill. I’m grateful for their careful consideration of this legislation and for the constructive approach that they have taken. A revised version of the explanatory memorandum has been tabled, reflecting my commitments in response to committee recommendations and Stage 2 amendments.
I’ll turn now to the amendments in this group, all of which would require consultation before Welsh Ministers could exercise most of the regulation-making powers in the Bill in relation to both NDR and council tax. As I set out during earlier stages of scrutiny, a statutory requirement in this regard is not necessarily and may be disproportionate in some circumstances, such as where minor administrative amendments may be made to regulations. When considering whether to consult with stakeholders, we take into account the Welsh Government's policy on consultation and we act in accordance with common law consultation duties. None of the range of existing powers for Welsh Ministers to make regulations in relation to NDR and council tax are subject to statutory consultation duties.
Diolch. Cyn i mi siarad am y gwelliannau yn y grŵp hwn, hoffwn amlinellu i'r Aelodau bwysigrwydd y ddeddfwriaeth hon a phwrpas y Bil. Rydym yn dod â chysondeb, hyblygrwydd a chynnydd i sicrhau bod trethi lleol yn parhau i fod yn effeithiol ac yn weithredol am flynyddoedd i ddod. Rydym yn deddfu ar gyfer y dyfodol ac nid y gorffennol. Mae trethiant lleol yn rhan annatod o lywodraeth leol. Ar draws y Siambr, mae'r Aelodau'n hyrwyddo llywodraeth leol a'r gwahaniaeth y mae'n ei wneud i'n bywydau bob dydd. Daw ein cyfraniad at wasanaethau hanfodol yn rhannol o'r dreth gyngor ac ardrethi annomestig, gan ddarparu sylfaen i ddemocratiaeth leol.
Mae'r darpariaethau allweddol yn y Bil yn gwella tegwch y dreth gyngor ac ardrethi annomestig drwy sicrhau eu bod yn adlewyrchu amgylchiadau economaidd yn fwy rheolaidd. Mae'n mynd i'r afael ag osgoi ardrethi annomestig ac yn gwella gweinyddiaeth. Rydym hefyd wedi ceisio moderneiddio'r gyfraith a'i gwneud yn fwy ymatebol i anghenion polisi sy'n newid. Felly, mae'r Bil hwn yn sicrhau newid ystyrlon i'r dreth gyngor ac ardrethi annomestig, nid yn unig yn y tymor byr ond hefyd o ran paratoi'r ffordd ar gyfer diwygiadau pellach yn y dyfodol. Mae'n gyfle i wneud gwahaniaeth gwirioneddol i system drethu sy'n effeithio ar bron pob person a busnes yn y wlad.
Hoffwn gofnodi fy niolch i'r Aelodau hynny a staff y pwyllgorau sydd wedi bod yn rhan o'r gwaith o graffu ar y Bil. Rwy'n ddiolchgar am eu hystyriaeth ofalus o'r ddeddfwriaeth hon ac am y dull gweithredu adeiladol y maent wedi'i fabwysiadu. Mae fersiwn ddiwygiedig o'r memorandwm esboniadol wedi'i chyflwyno, gan adlewyrchu fy ymrwymiadau mewn ymateb i argymhellion y pwyllgor a gwelliannau Cyfnod 2.
Fe drof yn awr at y gwelliannau yn y grŵp hwn, a byddai angen ymgynghori â phob un ohonynt cyn y gallai Gweinidogion Cymru arfer y rhan fwyaf o'r pwerau deddfu yn y Bil mewn perthynas ag ardrethi annomestig a'r dreth gyngor. Fel y nodais yn ystod camau craffu cynharach, nid oes angen gofyniad statudol yn hyn o beth a gall fod yn anghymesur o dan rai amgylchiadau, megis lle gellir gwneud mân ddiwygiadau gweinyddol i reoliadau. Wrth ystyried a ddylid ymgynghori â rhanddeiliaid, rydym yn ystyried polisi Llywodraeth Cymru ar ymgynghori ac rydym yn gweithredu yn unol â dyletswyddau ymgynghori cyfraith gyffredin. Nid oes unrhyw un o'r ystod o bwerau presennol i Weinidogion Cymru wneud rheoliadau mewn perthynas ag ardrethi annomestig a'r dreth gyngor yn ddarostyngedig i ddyletswyddau ymgynghori statudol.
Whilst I do appreciate the principle underpinning all of these amendments, it's important to be clear about the very real unintended consequences they would risk. Statutory consultation in all circumstances could disadvantage local tax payers in Wales by delaying or even preventing the provision of new support. These amendments would make it practically unworkable to provide new support to ratepayers in certain circumstances, including when the Welsh Government's approach is affected by a UK Government autumn statement. This is not a theoretical issue—it arises annually as a core consideration in the setting of the Welsh Government's draft budget.
During earlier stages of scrutiny, I gave examples of recent circumstances where we couldn't have acted to provide support in the required timescales if such a requirement had applied to our existing powers. Whilst the effect of these amendments would not apply to those existing powers, the examples do help demonstrate the barrier to positive intervention that these amendments would present.
I'll now comment on the individual amendments in this group, with reference to the most relevant examples that I previously provided. Amendments 3 to 5 relate to power to confer and withdraw NDR reliefs by regulations. We could not have brough forward regulations in time to provide transitional relief for the 2023 revaluation if we had been compelled to consult on the proposals first. This is an intervention that achieved cross-party support in the Senedd and was welcomed by ratepayers. Providing the relief a year later would have been too late and thousands of ratepayers would have been disadvantaged. I don't believe that this is an outcome that the Senedd would have wanted or should risk in relation to interventions it will wish to support in future that rely on the powers provided in the Bill.
Amendment 8 relates to powers to confer and withdraw NDR exemptions by regulations. Similarly to reliefs, this amendment could disadvantage ratepayers in Wales by delaying the provision of a new exemption in circumstances where this is considered to be the most appropriate way to reduce NDR liability to zero.
Amendment 10 relates to the power to set differential multipliers by regulations. During earlier stages of scrutiny, I provided a detailed explanation of potential unintended consequences of such a duty, and I committed to consult before introducing any differential multiplier. However, an ongoing duty to consult in relation to the annual maintenance of differential multipliers could disadvantage ratepayers. This is because any such annual maintenance couldn't be implemented until after the UK Government's autumn statement, which informs the Welsh Government's approach to the annual setting of the multiplier. If consultation were required in relation to the annual maintenance of differential multipliers, there would simply be insufficient time to prepare regulations and to bring them into force before local authorities undertake their annual billing.
In recent years, we have made regulations to support ratepayers by freezing or limiting inflationary growth in the multiplier, generally with cross-party support in the Senedd. This amendment would not afford us the equivalent annual flexibility in relation the relative level of any differential multiplier that might exist in future. It could, therefore, prevent us from considering potential options that the Senedd may support, such as freezing or capping a differential multiplier. This is an approach that the Welsh Conservatives themselves have argued for, when we set the multiplier for the current year. It's not currently possible to consider such an approach, and that situation would persist if amendment 10 is adopted.
Amendments 13, 16 and 17 relate to powers to make regulations about council tax discounts. These amendments could disadvantage council tax payers in Wales by delaying or even preventing the provision of new support, especially in emergency situations. During earlier stages of scrutiny, I gave examples of when we were able to respond quickly to ensure host households offering accommodation to people Ukraine seeking safety from war did not lose out entitlements to discounts and incur additional council tax costs. This support would not have been provided expediently if such procedures had applied. So, in conclusion, I would ask Members to resist amendments 3, 4, 5, 8, 10, 13, 16 and 17.
Er fy mod yn gwerthfawrogi'r egwyddor sy'n sail i'r holl welliannau hyn, mae'n bwysig bod yn glir ynghylch y perygl o ganlyniadau anfwriadol gwirioneddol a allent eu hachosi. Gallai ymgynghoriad statudol ym mhob amgylchiad roi talwyr trethi lleol yng Nghymru dan anfantais drwy oedi neu hyd yn oed atal darparu cymorth newydd. Byddai'r gwelliannau hyn yn ei gwneud yn anymarferol fwy neu lai i ddarparu cymorth newydd i dalwyr ardrethi mewn rhai amgylchiadau, gan gynnwys pan fydd datganiad hydref Llywodraeth y DU yn effeithio ar ddull Llywodraeth Cymru. Nid mater damcaniaethol mo hwn—mae'n codi'n flynyddol fel ystyriaeth graidd wrth bennu cyllideb ddrafft Llywodraeth Cymru.
Yn ystod camau craffu cynharach, rhoddais enghreifftiau o amgylchiadau diweddar lle na allem fod wedi gweithredu i ddarparu cefnogaeth yn yr amserlenni gofynnol pe bai gofyniad o'r fath wedi bod yn berthnasol i'n pwerau presennol. Er na fyddai effaith y diwygiadau hyn yn berthnasol i'r pwerau presennol hynny, mae'r enghreifftiau'n helpu i ddangos y rhwystr rhag ymyrraeth gadarnhaol y byddai'r gwelliannau hyn yn ei gyflwyno.
Rhoddaf yn nawr sylwadau ar y gwelliannau unigol yn y grŵp hwn, gan gyfeirio at yr enghreifftiau mwyaf perthnasol a ddarparwyd gennyf o'r blaen. Mae gwelliannau 3 i 5 yn ymwneud â phŵer i roi a thynnu rhyddhad ardrethi annomestig trwy reoliadau. Ni allem fod wedi cyflwyno rheoliadau mewn pryd i ddarparu rhyddhad trosiannol ar gyfer ailbrisio 2023 pe byddem wedi gorfod ymgynghori ar y cynigion yn gyntaf. Dyma ymyrraeth a gafodd gefnogaeth drawsbleidiol yn y Senedd ac fe'i croesawyd gan dalwyr ardrethi. Byddai darparu'r rhyddhad flwyddyn yn ddiweddarach wedi bod yn rhy hwyr a byddai miloedd o dalwyr ardrethi wedi bod dan anfantais. Nid wyf yn credu bod hwn yn ganlyniad y byddai'r Senedd wedi'i ddymuno ac na ddylai beri risg mewn perthynas ag ymyriadau y bydd yn dymuno eu cefnogi yn y dyfodol sy'n dibynnu ar y pwerau a ddarperir yn y Bil.
Mae gwelliant 8 yn ymwneud â phwerau i roi a thynnu eithriadau ardrethi annomestig trwy reoliadau. Yn yr un modd â rhyddhad, gallai'r gwelliant hwn roi talwyr ardrethi yng Nghymru dan anfantais trwy ohirio darparu eithriad newydd mewn amgylchiadau lle ystyrir mai dyma'r ffordd fwyaf priodol o leihau atebolrwydd ardrethi annomestig i sero.
Mae gwelliant 10 yn ymwneud â'r pŵer i osod lluosyddion gwahaniaethol trwy reoliadau. Yn ystod cyfnodau craffu cynharach, rhoddais esboniad manwl o ganlyniadau anfwriadol posibl dyletswydd o'r fath, ac ymrwymais i ymgynghori cyn cyflwyno unrhyw luosydd gwahaniaethol. Fodd bynnag, gallai dyletswydd barhaus i ymgynghori mewn perthynas â chynnal lluosyddion gwahaniaethol yn flynyddol roi talwyr ardrethi dan anfantais. Mae hyn oherwydd na ellid gweithredu unrhyw waith cynnal blynyddol o'r fath tan ar ôl datganiad Llywodraeth y DU yn yr hydref, sy'n llywio dull Llywodraeth Cymru o osod y lluosydd yn flynyddol. Pe bai angen ymgynghori mewn perthynas â chynnal lluosyddion gwahaniaethol yn flynyddol, ni fyddai digon o amser i baratoi rheoliadau a'u dwyn i rym cyn i awdurdodau lleol ymgymryd â'u bilio blynyddol.
Yn ystod y blynyddoedd diwethaf, rydym wedi gwneud rheoliadau i gefnogi talwyr ardrethi trwy rewi neu gyfyngu ar dwf chwyddiant yn y lluosydd, yn gyffredinol gyda chefnogaeth drawsbleidiol yn y Senedd. Ni fyddai'r gwelliant hwn yn rhoi'r hyblygrwydd blynyddol cyfatebol i ni mewn perthynas â lefel gymharol unrhyw luosydd gwahaniaethol a allai fodoli yn y dyfodol. Felly, gallai ein hatal rhag ystyried opsiynau posibl y gallai'r Senedd eu cefnogi, megis rhewi neu gapio lluosydd gwahaniaethol. Mae hwn yn ddull y mae'r Ceidwadwyr Cymreig eu hunain wedi dadlau drosto, pan fyddwn yn gosod y lluosydd ar gyfer y flwyddyn bresennol. Nid yw'n bosibl ystyried dull o'r fath ar hyn o bryd, a byddai'r sefyllfa honno'n parhau pe bai gwelliant 10 yn cael ei fabwysiadu.
Mae gwelliannau 13, 16 a 17 yn ymwneud â phwerau i wneud rheoliadau ynghylch gostyngiadau'r dreth gyngor. Gallai'r gwelliannau hyn roi talwyr y dreth gyngor dan anfantais yng Nghymru drwy ohirio neu hyd yn oed atal darparu cymorth newydd, yn enwedig mewn sefyllfaoedd brys. Yn ystod camau craffu cynharach, rhoddais enghreifftiau o bryd y gallem ymateb yn gyflym i sicrhau na fyddai cartrefi lletyol sy'n cynnig llety i bobl Wcráin sy'n ceisio diogelwch rhag rhyfel ar eu colled o ran hawliau i ostyngiadau gan wynebu costau treth gyngor ychwanegol. Ni fyddai'r cymorth hwn wedi cael ei ddarparu'n hwylus pe bai gweithdrefnau o'r fath wedi eu defnyddio. Felly, i gloi, byddwn yn gofyn i'r Aelodau wrthsefyll gwelliannau 3, 4, 5, 8, 10, 13, 16 a 17.
Peter Fox i ymateb.
Peter Fox to reply.
Thank you, Cabinet Secretary, for your response. I thought that would be the case. It's just that I think it's important to reiterate the importance of the need for a robust consultation period, which will increase transparency and improve confidence. Consultation should always be something that is strived for and should be built into processes. That's all I have to say, Dirprwy Lywydd.
Diolch yn fawr, Ysgrifennydd Cabinet, am eich ymateb. Roeddwn i'n meddwl mai dyna fyddai'r achos. Credaf ei bod yn bwysig ailadrodd pwysigrwydd yr angen am gyfnod ymgynghori cadarn, a fydd yn cynyddu tryloywder ac yn gwella hyder. Dylai ymgynghori bob amser fod yn rhywbeth y dylid ymdrechu ato ac y dylid ei ymgorffori mewn prosesau. Dyna'r cyfan sydd gen i i'w ddweud, Dirprwy Lywydd.
Y cwestiwn yw: a ddylid derbyn gwelliant 3? A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? [Gwrthwynebiad.] Oes, mae yna wrthwynebiad. Symudwn i bleidlais. Agor y bleidlais. Cau'r bleidlais. O blaid 24, neb yn ymatal, 25 yn erbyn. Felly, mae'r gwelliant wedi ei wrthod.
The question is that amendment 3 be agreed to. Does any Member object? [Objection.] There is objection. We will therefore proceed to a vote. Open the vote. Close the vote. In favour 24, no abstentions, 25 against. Therefore the amendment is not agreed.
Gwelliant 3: O blaid: 24, Yn erbyn: 25, Ymatal: 0
Gwrthodwyd y gwelliant
Peter, gwelliant 4.
Peter, amendment 4.
Cynigiwyd gwelliant 4 (Peter Fox).
Amendment 4 (Peter Fox) moved.
Move.
Cynnig.
Y cwestiwn yw: a ddylid derbyn gwelliant 4? A oes unrhyw wrthwynebiad? [Gwrthwynebiad.] Oes. Symudwn i bleidlais. Agor y bleidlais. Cau'r bleidlais. O blaid 24, neb yn ymatal, 25 yn erbyn. Felly, mae gwelliant 5 wedi ei wrthod. Peter, gwelliant—. Sori, mae gwelliant 4 wedi ei wrthod.
The question is that amendment 4 be agreed to. Does any Member object? [Objection.] There is objection. We will therefore proceed to a vote. Open the vote. Close the vote. In favour 24, no abstentions, 25 against. Therefore, amendment 5 is not agreed. Peter, amendment—. Sorry, I apologise; amendment 4 is not agreed.
Gwelliant 4: O blaid: 24, Yn erbyn: 25, Ymatal: 0
Gwrthodwyd y gwelliant
Gwelliant 5.
Amendment 5.
Cynigiwyd gwelliant 5 (Peter Fox).
Amendment 5 (Peter Fox) moved.
Move.
Cynnig.
Agor y bleidlais.
Open the vote.
Oh, sorry—no. [Interruption.] Now, hang on a second. [Laughter.]
O, mae'n ddrwg gennyf—na. [Torri ar draws.] Nawr, arhoswch eiliad. [Chwerthin.]
Y cwestiwn yw: a ddylid derbyn gwelliant 5? A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? [Gwrthwynebiad.] Symudwn i bleidlais. Agor y bleidlais. Cau'r bleidlais. O blaid 24, neb yn ymatal, 25 yn erbyn. Felly, mae gwelliant 5 wedi ei wrthod.
The proposal is that amendment 5 be agreed. Does any Member object? [Objection.] We'll move to a vote. Open the vote. Close the vote. In favour 24, no abstentions, 25 against. Therefore, amendment 5 is not agreed.
Gwelliant 5: O blaid: 24, Yn erbyn: 25, Ymatal: 0
Gwrthodwyd y gwelliant
Mae'r ail grŵp o welliannau yn ymwneud â rhyddhad ardrethi elusennol. Gwelliant 6 yw'r prif welliant yn y grŵp hwn, a galwaf ar Peter Fox i gynnig y prif welliant ac i siarad am y gwelliant hwn a'r gwelliannau eraill yn y grŵp.
The second group of amendments relates to charitable rate relief. The lead amendment in this group is amendment 6, and I call on Peter Fox to move and speak to the lead amendment and the other amendments in the group.
Cynigiwyd gwelliant 6 (Peter Fox).
Amendment 6 (Peter Fox) moved.
Thank you, Dirprwy Lywydd. I'll speak to my amendments 6, 7, 22, 23 and 25. These amendments require the Welsh Ministers to publish guidance on how billing authorities in Wales should decide applications for charitable rate relief in respect of unoccupied hereditaments in Wales. This will help to ensure that billing authorities have set criteria when it comes to deciding on applications for charitable relief. While we welcome that the Cabinet Secretary said at Stage 2 about them accepting the committee recommendations at Stage 1 on the publication of guidance, we felt that it was still important to reiterate the push for more guidance and support to be provided for billing authorities, as with this guidance they can make fully informed decisions that will ensure that organisations are able to receive charitable rate relief if they meet the requirements. Thank you.
Diolch yn fawr, Dirprwy Lywydd. Rwyf am siarad am fy ngwelliannau 6, 7, 22, 23 a 25. Mae'r gwelliannau hyn yn ei gwneud yn ofynnol i Weinidogion Cymru gyhoeddi canllawiau ar sut y dylai awdurdodau bilio yng Nghymru benderfynu ar geisiadau am ryddhad ardrethi elusennol mewn perthynas â hereditamentau heb eu meddiannu yng Nghymru. Bydd hyn yn helpu i sicrhau bod gan awdurdodau bilio feini prawf penodol o ran penderfynu ar geisiadau am ryddhad elusennol. Er ein bod yn croesawu bod yr Ysgrifennydd Cabinet wedi dweud yng Nghyfnod 2 eu bod wedi derbyn argymhellion y pwyllgor yng Nghyfnod 1 ynghylch cyhoeddi canllawiau, roeddem yn teimlo ei bod yn dal yn bwysig ailadrodd yr ymdrech i ddarparu mwy o arweiniad a chymorth i awdurdodau bilio, yn yr un modd â'r canllawiau hyn gallant wneud penderfyniadau ar sail gwybodaeth a fydd yn sicrhau bod sefydliadau'n gallu derbyn rhyddhad ardrethi elusennol os ydynt yn bodloni'r gofynion. Diolch.
Galwaf ar Ysgrifennydd y Cabinet.
I call on the Cabinet Secretary.
Amendments 6 and 7 would require Welsh Ministers to publish guidance for local authorities on the strengthened eligibility criteria for charitable rate relief for unoccupied properties. The focus of that guidance would be on the new tests that require a local authority to be satisfied by the reasons why a property is unoccupied and its intended future use. I have accepted the Local Government and Housing Committee's Stage 1 recommendation to work with local authorities on guidance to be published before section 6 of the Bill comes into force, but a statutory requirement is not necessary. We already work closely with local authorities to support the implementation of policy changes and have existing guidance on the full range of non-domestic rates reliefs, including in respect of charities and unoccupied properties. Our guidance is routinely updated to support local authorities and ratepayers.
Amendments 22, 23 and 25 are consequential on amendment 7, and I would ask Members to resist amendments 6, 7, 22, 23 and 25.
Byddai gwelliannau 6 a 7 yn ei gwneud yn ofynnol i Weinidogion Cymru gyhoeddi canllawiau i awdurdodau lleol ar y meini prawf cymhwysedd cryfach ar gyfer rhyddhad ardrethi elusennol ar gyfer eiddo heb ei feddiannu. Byddai'r canllawiau hynny'n canolbwyntio ar y profion newydd sy'n ei gwneud yn ofynnol i awdurdod lleol fod yn fodlon ar y rhesymau pam y mae'r eiddo heb ei feddiannu a sut ddefnydd a fwriedir ar ei gyfer yn y dyfodol. Rwyf wedi derbyn argymhelliad Cyfnod 1 Llywodraeth Leol a'r Pwyllgor Tai i weithio gydag awdurdodau lleol ar ganllawiau i'w cyhoeddi cyn i adran 6 o'r Bil ddod i rym, ond nid oes angen gofyniad statudol. Rydym eisoes yn gweithio'n agos gydag awdurdodau lleol i gefnogi gweithredu newidiadau polisi ac mae gennym ganllawiau presennol ar yr ystod lawn o ryddhad ardrethi annomestig, gan gynnwys mewn perthynas ag elusennau ac eiddo heb ei feddiannu. Mae ein canllawiau yn cael eu diweddaru'n rheolaidd i gefnogi awdurdodau lleol a thalwyr ardrethi.
Mae gwelliannau 22, 23 a 25 yn ganlyniadol ar welliant 7, a byddwn yn gofyn i'r Aelodau wrthsefyll gwelliannau 6, 7, 22, 23 a 25.
Peter Fox i ymateb.
Peter Fox to reply.
Thank you. We believe that a firm commitment in this Bill to provide guidance to billing authorities can only benefit both the billing authorities and the organisations that apply for charitable rate relief. So, again, it is unfortunate that the Cabinet Secretary will not be supporting these amendments. Thank you.
Diolch. Credwn y gall ymrwymiad cadarn yn y Bil hwn i ddarparu arweiniad i awdurdodau bilio dim ond bod o fudd i'r awdurdodau bilio a'r sefydliadau sy'n gwneud cais am ryddhad ardrethi elusennol. Felly, unwaith eto, mae'n anffodus na fydd yr Ysgrifennydd Cabinet yn cefnogi'r gwelliannau hyn. Diolch.
Y cwestiwn yw: a ddylid derbyn gwelliant 6? A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? [Gwrthwynebiad.] Oes, mae gwrthwynebiad. Felly symudwn i bleidlais. Agor y bleidlais. Cau'r bleidlais. O blaid 24, neb yn ymatal, 25 yn erbyn. Felly, mae'r gwelliant wedi ei wrthod.
The question is that amendment 6 be agreed to. Does any Member object? [Objection.] We will proceed to a vote. Open the vote. Close the vote. In favour 24, no abstentions, 25 against. Therefore, the amendment is not agreed.
Gwelliant 6: O blaid: 24, Yn erbyn: 25, Ymatal: 0
Gwrthodwyd y gwelliant
Peter, gwelliant 7.
Peter, amendment 7.
Cynigiwyd gwelliant 7 (Peter Fox).
Amendment 7 (Peter Fox) moved.
Y cwestiwn—
The proposal—
No.
Na.
Os na dderbynnir gwelliant 7, bydd gwelliant 23 yn methu. A'r cwestiwn yw: a ddylid derbyn gwelliant 7? A oes unrhyw wrthwynebiad? [Gwrthwynebiad.] Oes. Symudwn i bleidlais. Agor y bleidlais. Cau'r bleidlais. O blaid 24, neb yn ymatal, 25 yn erbyn. Felly, mae gwelliant 7 wedi ei wrthod.
If amendment 7 is not agreed, amendment 23 will fall. The question is that amendment 7 be agreed to. Does any Member object? [Objection.] Yes, there is objection. We will proceed to a vote. Open the vote. Close the vote. In favour 24, no abstentions, 25 against. Therefore, amendment 7 is not agreed.
Gwelliant 7: O blaid: 24, Yn erbyn: 25, Ymatal: 0
Gwrthodwyd y gwelliant
Methodd gwelliant 23.
Amendment 23 fell.
Peter, gwelliant 8.
Peter, amendment 8.
Cynigiwyd gwelliant 8 (Peter Fox).
Amendment 8 (Peter Fox) moved.
Moved.
Cynigiwyd.
Y cwestiwn yw: a ddylid derbyn gwelliant 8? A oes unrhyw wrthwynebiad? [Gwrthwynebiad.] Oes. Symudwn ni i bleidlais. Agor y bleidlais. Cau'r bleidlais. O blaid 24, neb yn ymatal, 25 yn erbyn. Felly, mae gwelliant 8 wedi ei wrthod.
The question is that amendment 8 be agreed to. Does any Member object? [Objection.] Yes, there is objection, so we will proceed to a vote. Open the vote. Close the vote. In favour 24, no abstentions, 25 against. Therefore, amendment 8 is not agreed.
Gwelliant 8: O blaid: 24, Yn erbyn: 25, Ymatal: 0
Gwrthodwyd y gwelliant
Grŵp 3 sydd nesaf. Mae'r trydydd grŵp o welliannau yn ymwneud â lluosyddion ardrethu annomestig, a gwelliant 9 yw'r prif welliant yn y grŵp hwn. Galwaf ar Peter Fox i gynnig y prif welliant ac i siarad am y gwelliant hwn a'r gwelliant arall yn y grŵp.
Group 3 is next. And the third group of amendments relates to non-domestic rating multipliers. The lead amendment in this group is amendment 9. I call on Peter Fox to move and speak to the lead amendment and the other amendment in the group.
Cynigiwyd gwelliant 9 (Peter Fox).
Amendment 9 (Peter Fox) moved.
Thank you, Dirprwy Lywydd. So, I will speak to, in the main, my amendment 9, which will require the Welsh Minister to make regulations under the new proposed differential multiplier powers in paragraph A16, with the effect for hereditaments of certain rateable values to be determined by Welsh Ministers in regulations where the applicable multiplier is less than the standard multiplier.
In summary, this amendment calls for the creation of a separate small business multiplier in the same way that England and Scotland have. It is important that the differences between small businesses and medium and large businesses are recognised in the rates that they pay. At Stage 2, the Cabinet Secretary stated that there was no current policy to adopt a small business multiplier and that a small business multiplier has not been consulted on. However, a majority of Welsh businesses are either small or microbusinesses, and these businesses should be supported and helped to grow. It is due to this that it is important that small businesses should not be facing the same multipliers as medium and large businesses. It is for this reason that we encourage Members to support this amendment.
Diolch yn fawr, Dirprwy Lywydd. Felly, at ei gilydd rwyf am siarad am fy ngwelliant 9, a fydd yn ei gwneud yn ofynnol i Weinidogion Cymru wneud rheoliadau o dan y pwerau lluosydd gwahaniaethol arfaethedig newydd ym mharagraff A16, gyda'r effaith mai Gweinidogion Cymru sy'n pennu hereditamentau â gwerthoedd ardrethol penodol mewn rheoliadau pan fo'r lluosydd cymwys yn llai na'r lluosydd safonol.
I grynhoi, mae'r gwelliant hwn yn galw am greu lluosydd busnes bach ar wahân yn yr un ffordd â cheir yn Lloegr a'r Alban. Mae'n bwysig bod y gwahaniaethau rhwng busnesau bach a busnesau canolig a mawr yn cael eu cydnabod yn yr ardrethi y maent yn eu talu. Yng Nghyfnod 2, dywedodd yr Ysgrifennydd Cabinet nad oedd polisi cyfredol i fabwysiadu lluosydd busnesau bach ac nad ymgynghorwyd ynghylch lluosydd busnesau bach. Fodd bynnag, mae mwyafrif busnesau Cymru naill ai'n fusnesau bach neu'n ficrofusnesau, a dylid cefnogi'r busnesau hyn a'u helpu i dyfu. Oherwydd hyn mae'n bwysig na ddylai busnesau bach fod yn wynebu'r un lluosyddion â busnesau canolig a mawr. Am y rheswm hwn rydym yn annog Aelodau i gefnogi'r gwelliant hwn.
Diolch am y cyfle i siarad yn y ddadl yma heddiw, a diolch hefyd i bawb sydd wedi cefnogi’r gwaith i ddod â’r Bil yma gerbron. Mi fyddwn ni yn cefnogi gwelliant Rhif 9. Yr ydyn ni’n cytuno am yr angen i deilwra’r pwerau sydd yn y ddeddfwriaeth yma ar gyfer busnesau bach yn enwedig a sicrhau bod dylunio non-domestic rating multipliers o hyn ymlaen yn ffafrio ein sector busnes domestig.
Gwnaf fynd ymlaen i siarad am welliant 1.
Thank you for the opportunity to speak in this debate today, and thank you to everybody who has supported the work to bring this Bill forward. We will be supporting amendment 9, because we agree with the need to tailor the powers that are in this legislation for small businesses in particular, and to ensure that the design of NDRs from now on favours the domestic business sector.
I'll go on to speak now about amendment 1.
Amendment No. 1 would place an obligation on Welsh Ministers to publish a statement of policy on setting the non-domestic rating multiplier in Wales and to lay this before the Senedd for debate. While we fully support the rationale for the Senedd to have the necessary powers to set its own NDR multipliers, which would allow for rates to be tailored according to the needs of our business sector, we are disappointed that the Government has failed to specify this policy intent in assuming these powers, thereby kicking their practical application into the long grass. As it's fair to say that seeking and obtaining powers in writing, but not using them in practice, has become a recurring trend with this Government, the fact that they have yet to enact section 48(1) of the Wales Act 2017, which would align the Senedd's legislative competence over water with the geographical boundaries of Wales, is emblematic in this respect. At a time when our domestic SMEs are continuing to feel the pinch of the post-pandemic fallout, high energy prices and the cost-of-living crisis, the very least they deserve is for Welsh Government to be upfront as to the rationale behind setting the multiplier for each financial year, including instances where it remains unchanged. Diolch.
Byddai gwelliant Rhif 1 yn gosod rhwymedigaeth ar Weinidogion Cymru i gyhoeddi datganiad polisi ar osod y lluosydd ardrethi annomestig yng Nghymru ac i osod hyn gerbron y Senedd i'w drafod. Er ein bod yn llwyr gefnogi'r rhesymeg dros y Senedd yn cael y pwerau angenrheidiol i osod lluosyddion ardrethi annomestig ei hun, a fyddai'n caniatáu i ardrethi gael eu teilwra yn unol ag anghenion ein sector busnes, rydym yn siomedig bod y Llywodraeth wedi methu â nodi'r bwriad polisi hwn wrth gymryd y pwerau hyn, a thrwy hynny ysgubo eu defnydd ymarferol o'r neilltu. Gan ei bod yn deg dweud bod ceisio a chael pwerau yn ysgrifenedig, ond heb eu defnyddio'n ymarferol, wedi dod yn duedd ailadroddus gyda'r Llywodraeth hon, y ffaith nad ydynt eto wedi deddfu adran 48(1) o Ddeddf Cymru 2017, a fyddai'n alinio cymhwysedd deddfwriaethol y Senedd dros ddŵr â ffiniau daearyddol Cymru, yn arwyddocaol yn hyn o beth. Ar adeg pan fo ein busnesau bach a chanolig domestig yn parhau i'w chael hi'n anodd yn sgil y cwymp ar ôl y pandemig, prisiau ynni uchel a'r argyfwng costau byw, y lleiaf y maent yn ei haeddu yw i Lywodraeth Cymru fod yn onest ynglŷn â'r rhesymeg y tu ôl i bennu'r lluosydd ar gyfer pob blwyddyn ariannol, gan gynnwys achosion lle nad yw'n newid. Diolch.
A galwaf ar Ysgrifennydd y Cabinet.
I call on the Cabinet Secretary.
Thank you. Turning first to the amendment tabled by Peter Fox, amendment 9 would, in effect, require the powers provided by section 10 to be used to set a small business multiplier, and as I set out during the earlier stages of scrutiny, there's no current policy intention to create a small business multiplier in Wales. This is just one example of an approach that would be possible to adopt under the powers in section 10 of the Bill. There are other ways in which the Welsh Government might wish to target the use of any differential multipliers in relation to our priorities and the needs of Wales, and section 10 is intended to enable analysis of a wider range of policy options when considering whether to introduce a differential multiplier for Wales. Importantly, there has been no consultation on introducing a small business multiplier. Amending the Bill in this way would actually be counter to the principle behind amendment 10 in relation to consultation and my commitment to consult before introducing a differential multiplier.
Turning to the other amendment in this group, tabled by Peredur Owen Griffiths, amendment 1 would require the Welsh Ministers to publish a statement of their policy on the use of the powers to calculate NDR multipliers. This would apply not only to the power to proscribe differential multipliers in section 10, but also to the existing power to set the single multiplier that currently exists. As I explained during stage 2 proceedings, this amendment is not necessary as the existing framework already allows for the intended clarity and opportunity for scrutiny. The long-established default calculation of the multiplier, as set out in primary legislation, maintains NDR revenue in real terms. Each time we use our powers to depart from that calculation, we will continue to set out the Welsh Government's policy as part of the debate required to seek the Senedd's approval of the associated regulations under the affirmative procedure. I've committed to consulting before introducing any differential multiplier, which will naturally involve setting out our policy. Once any differential multiplier is implemented, the established annual considerations and processes will apply. So, in conclusion, I would ask Members to resist amendments 1 and 9.
Diolch. Gan droi at y gwelliant a gyflwynwyd gan Peter Fox, byddai gwelliant 9, i bob pwrpas, yn ei gwneud yn ofynnol i'r pwerau a ddarperir gan adran 10 gael eu defnyddio i bennu lluosydd busnesau bach, ac fel y nodais yn ystod cyfnodau craffu cynharach, nid oes bwriad polisi ar hyn o bryd i greu lluosydd busnesau bach yng Nghymru. Dyma un enghraifft yn unig o ddull y byddai'n bosibl ei fabwysiadu o dan y pwerau yn adran 10 y Bil. Mae ffyrdd eraill y gallai Llywodraeth Cymru ddymuno targedu'r defnydd o unrhyw luosyddion gwahaniaethol mewn perthynas â'n blaenoriaethau ac anghenion Cymru, a bwriad adran 10 yw galluogi dadansoddiad o ystod ehangach o opsiynau polisi wrth ystyried a ddylid cyflwyno lluosydd gwahaniaethol i Gymru. Yn bwysig, ni fu unrhyw ymgynghoriad ar gyflwyno lluosydd busnes bach. Byddai diwygio'r Bil fel hyn yn mynd yn groes i'r egwyddor y tu ôl i welliant 10 mewn perthynas ag ymgynghori a'm hymrwymiad i ymgynghori cyn cyflwyno lluosydd gwahaniaethol.
Gan droi at y gwelliant arall yn y grŵp hwn, a gyflwynwyd gan Peredur Owen Griffiths, byddai gwelliant 1 yn ei gwneud yn ofynnol i Weinidogion Cymru gyhoeddi datganiad o'u polisi ar ddefnyddio'r pwerau i gyfrifo lluosyddion ardrethi annomestig. Byddai hyn yn berthnasol nid yn unig i'r pŵer i wahardd lluosyddion gwahaniaethol yn adran 10, ond hefyd i'r pŵer presennol i bennu'r lluosydd sengl sy'n bodoli ar hyn o bryd. Fel yr eglurais yn ystod trafodion Cyfnod 2, nid yw'r gwelliant hwn yn angenrheidiol gan fod y fframwaith presennol eisoes yn caniatáu ar gyfer yr eglurder a'r cyfle arfaethedig ar gyfer craffu. Mae cyfrifiad diofyn hir sefydledig y lluosydd, fel y nodir mewn deddfwriaeth sylfaenol, yn cynnal refeniw ardrethi annomestig mewn termau real. Bob tro y byddwn yn defnyddio ein pwerau i wyro oddi wrth y cyfrifiad hwnnw, byddwn yn parhau i nodi polisi Llywodraeth Cymru fel rhan o'r ddadl sy'n ofynnol i geisio cymeradwyaeth y Senedd i'r rheoliadau cysylltiedig o dan y weithdrefn gadarnhaol. Rwyf wedi ymrwymo i ymgynghori cyn cyflwyno unrhyw luosydd gwahaniaethol, a fydd yn naturiol yn golygu nodi ein polisi. Unwaith y bydd unrhyw luosydd gwahaniaethol yn cael ei weithredu, bydd yr ystyriaethau a'r prosesau blynyddol sefydledig yn berthnasol. Felly, i gloi, byddwn yn gofyn i'r Aelodau wrthsefyll gwelliannau 1 a 9.
A galwaf ar Peter Fox i ymateb.
And I call on Peter Fox to reply.
Thank you, Cabinet Secretary. I've not much to say, just that we should always be striving to help our smallest of businesses to get on their feet, especially recognising they have struggled so much. We should be really thinking about looking at creating a multiplier for small businesses, as Scotland and England have. Now that you have a partnership across the UK, perhaps you will take some advice from them and perhaps put that forward in the future. Thank you. Thank you, Chair.
Diolch yn fawr, Ysgrifennydd Cabinet. Nid oes gennyf lawer i'w ddweud, dim ond y dylem bob amser fod yn ymdrechu i helpu ein busnesau lleiaf i godi'n ôl ar eu traed, yn enwedig gan gydnabod eu bod wedi cael cymaint o drafferth. Dylem fod yn meddwl o ddifrif am greu lluosydd ar gyfer busnesau bach, fel sydd gan yr Alban a Lloegr. Nawr bod gennych bartneriaeth ar draws y DU, efallai y byddwch yn cymryd rhywfaint o gyngor ganddynt ac efallai yn cyflwyno hynny yn y dyfodol. Diolch. Diolch yn fawr, Cadeirydd.
Y cwestiwn yw a ddylid derbyn gwelliant 9. A oes unrhyw wrthwynebiad? [Gwrthwynebiad.] Oes, mae gwrthwynebiad. Felly, symudwn i bleidlais. Agor y bleidlais. Cau'r bleidlais. O blaid 24, neb yn ymatal a 25 yn erbyn. Felly, gwelliant 9 wedi'i wrthod.
The question is that amendment 9 should be agreed to. Does any Member object? [Objection.] Yes, there is objection. We will therefore proceed to a vote. Open the vote. Close the vote. In favour 24, no abstentions, 25 against. Therefore, amendment 9 is not agreed.
Gwelliant 9: O blaid: 24, Yn erbyn: 25, Ymatal: 0
Gwrthodwyd y gwelliant
Peter Fox, gwelliant 10.
Peter Fox, amendment 10.
Cynigiwyd gwelliant 10 (Peter Fox).
Amendment 10 (Peter Fox) moved.
Move.
Cynnig.
Y cwestiwn yw: a ddylid derbyn gwelliant 10? A oes unrhyw wrthwynebiad? [Gwrthwynebiad.] Oes. Felly, symudwn i bleidlais. Agor y bleidlais. Cau'r bleidlais. O blaid 24, neb yn ymatal, 25 yn erbyn. Felly, gwelliant 10 wedi'i wrthod.
The question is that amendment 10 be agreed to. Does any Member object? [Objection.] There is objection. We will therefore proceed to a vote. Open the vote. Close the vote. In favour 24, no abstentions and 25 against. Therefore, amendment 10 is not agreed.
Gwelliant 10: O blaid: 24, Yn erbyn: 25, Ymatal: 0
Gwrthodwyd y gwelliant
Amendment 10: For: 24, Against: 25, Abstain: 0
Amendment has been rejected
Peredur Owen Griffiths, gwelliant 1.
Peredur Owen Griffiths, amendment 1.
Cynigiwyd gwelliant 1 (Peredur Owen Griffiths).
Amendment 1 (Peredur Owen Griffiths) moved.
Y cwestiwn yw: a ddylid derbyn gwelliant 1? A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? [Gwrthwynebiad.] Oes. Felly, symudwn i bleidlais. Agor y bleidlais. Cau'r bleidlais. O blaid 24, neb yn ymatal, 25 yn erbyn. Felly, gwelliant 1 wedi'i wrthod.
The question is that amendment 1 be agreed to. Does any Member object? [Objection.] There is objection. We will therefore proceed to a vote. Open the vote. Close the vote. In favour 24, no abstentions and 25 against. Therefore, amendment 1 is not agreed.
Gwelliant 1: O blaid: 24, Yn erbyn: 25, Ymatal: 0
Gwrthodwyd y gwelliant
Grŵp 4 nawr: mae'r pedwerydd grŵp o welliannau yn ymwneud â phwerau gwneud rheoliadau. Gwelliant 11 yw'r prif welliant yn y grŵp hwn. Galwaf ar Peter Fox i gynnig y prif welliant ac i siarad am y gwelliant hwn a'r gwelliannau eraill yn y grŵp. Peter.
We will move now to the fourth group of amendments, which relate to regulation-making powers. The lead amendment in the group is amendment 11. And I call on Peter Fox to move and speak to the lead amendment and the other amendments in the group. Peter.
Cynigiwyd gwelliant 11 (Peter Fox).
Amendment 11 (Peter Fox) moved.
Thank you, Dirprwy Lywydd. So, I will speak to amendments 11, 12, 15, 18 and 27. These amendments provide for a minimum period of 60 days, excluding periods of dissolution or recess of more than four days, to allow the Senedd to scrutinise draft regulations, such as powers inserted into the 1988 Act by sections 5, 9, 10 and 12 of the Bill, which purport to do any of the following: confer or withdraw reliefs from liability to non-domestic rating of hereditaments in Wales; confer or withdraw exemptions from non-domestic rating for prescribed hereditaments in Wales; and make provision in relation to different multipliers for the calculation of non-domestic rate liability for hereditaments in Wales.
At Stage 2, the Cabinet Secretary commented that the 60 days makes it a superaffirmative procedure, which can delay changes. However, by having this time for scrutiny, it will improve transparency and accountability and it's in this spirit that we encourage Members to support these amendments.
Diolch yn fawr, Dirprwy Lywydd. Felly, rwyf am siarad am welliannau 11, 12, 15, 18 a 27. Mae'r gwelliannau hyn yn darparu ar gyfer isafswm cyfnod o 60 diwrnod, ac eithrio cyfnodau diddymu neu doriad o fwy na phedwar diwrnod, er mwyn caniatáu i'r Senedd graffu ar reoliadau drafft, megis pwerau a fewnosodir yn Neddf 1988 gan adrannau 5, 9, 10 a 12 o'r Bil, sy'n honni eu bod yn gwneud unrhyw un o'r canlynol: rhoi neu dynnu rhyddhad o atebolrwydd i ardrethu annomestig hereditamentau yng Nghymru; rhoi neu dynnu eithriadau o ardrethu annomestig ar gyfer hereditamentau rhagnodedig yng Nghymru; a gwneud darpariaeth mewn perthynas â lluosyddion gwahanol ar gyfer cyfrifo atebolrwydd ardrethi annomestig ar gyfer hereditamentau yng Nghymru.
Yng Nghyfnod 2, dywedodd yr Ysgrifennydd Cabinet fod y 60 diwrnod yn ei gwneud yn weithdrefn uwchgadarnhaol, a all oedi newidiadau. Fodd bynnag, drwy gael yr amser hwn i graffu, bydd yn gwella tryloywder ac atebolrwydd ac yn yr ysbryd hwn rydym yn annog Aelodau i gefnogi'r gwelliannau hyn.
We're happy to support these amendments, which follow on from the recommendations made by the committee on the need to allow for a minimum period of 60 days for relevant committees to scrutinise regulations proposed under the powers in section 5. We believe that the nature of the powers sought by the Government demands an appropriate level of oversight from the Senedd, which these amendments would guarantee. Diolch.
Rydym yn hapus i gefnogi'r gwelliannau hyn, sy'n dilyn yr argymhellion a wnaed gan y pwyllgor ynghylch yr angen i ganiatáu ar gyfer isafswm cyfnod o 60 diwrnod i bwyllgorau perthnasol graffu ar reoliadau a gynigir o dan y pwerau yn adran 5. Credwn fod natur y pwerau y mae'r Llywodraeth yn gofyn amdanynt yn gofyn am lefel briodol o oruchwyliaeth gan y Senedd, y byddai'r diwygiadau hyn yn ei gwarantu. Diolch.
Galwaf ar yr Ysgrifennydd Cabinet.
I call on the Cabinet Secretary.
As we've heard, most of the amendments in this group would subject regulations made under most of the powers in the Bill to a superaffirmative procedure in the form of a minimum laying period of 60 days. A superaffirmative procedure is only used in exceptional instances where the affirmative procedure is not considered to be sufficient. And, as I set out during previous stages of scrutiny, I don't believe that that is the case in relation to the provisions in this Bill.
Amendment 11 relates to the powers in relation to NDR to define artificial avoidance arrangements, confer and withdraw reliefs and exemptions, and set differential multipliers by regulations. Amendments 12, 15 and 18 relate to powers to make regulations about council tax discounts. None of the range of existing powers for Welsh Ministers to make regulations in relation to NDR and council tax is subject to superaffirmative procedures. Whilst I do appreciate the principle underpinning this amendment, it is important to be clear about the real unintended consequences that it would risk. Superaffirmative procedures could disadvantage local tax payers in Wales by delaying or even preventing the provision of new support. This would be a particular problem where the budget available to inform the Welsh Government's approach is affected by the UK Government's autumn statement, or where we decide to provide new support in emergency circumstances. The examples that I set out in relation to the proposed statutory consultation duties are equally relevant to this matter. These examples, which I will not repeat, demonstrate how this amendment could prevent interventions to support local tax payers, which this Senedd would support. A superaffirmative procedure would also lead to a delay in addressing identified NDR-avoidance arrangements, resulting in the prolonged avoidance of liability.
Amendment 27 would apply the affirmative procedure to the commencement of the new duties for ratepayers to provide information to the VOA. It is not standard practice to subject commencement Orders to a scrutiny procedure. As I explained during earlier stages, the provisions are set out in full and available for scrutiny during the passage of the Bill. I have provided clear assurances that the provisions will not be commenced until the Welsh Government is satisfied that ratepayers can be reasonably expected to comply.
The VOA's evidence to the Local Government and Housing Committee during Stage 1 provided further assurance about the work that they are doing to ensure the arrangements are straightforward for ratepayers to engage with. I'm not, therefore, persuaded that further Senedd approval is necessary when we are ready to commence the provisions. So, in conclusion, I would ask Members to resist amendments 11, 12, 15, 18 and 27.
Fel y clywsom, byddai'r rhan fwyaf o'r gwelliannau yn y grŵp hwn yn gwneud rheoliadau a wneir o dan y rhan fwyaf o’r pwerau yn y Bil yn ddarostyngedig i weithdrefn uwchgadarnhaol ar ffurf isafswm cyfnod gosod o 60 diwrnod. Defnyddir gweithdrefn uwchgadarnhaol dim ond mewn achosion eithriadol lle nad ystyrir bod y weithdrefn gadarnhaol yn ddigonol. Ac, fel y nodais yn ystod cyfnodau craffu blaenorol, nid wyf yn credu bod hynny'n wir mewn perthynas â'r darpariaethau yn y Bil hwn.
Mae gwelliant 11 yn ymwneud â'r pwerau mewn perthynas ag ardrethi annomestig i ddiffinio trefniadau osgoi artiffisial, rhoi a thynnu rhyddhad ac eithriadau, a phennu lluosyddion gwahaniaethol trwy reoliadau. Mae gwelliannau 12, 15 a 18 yn ymwneud â phwerau i wneud rheoliadau ynghylch gostyngiadau treth gyngor. Nid oes unrhyw un o'r ystod o bwerau presennol i Weinidogion Cymru wneud rheoliadau mewn perthynas ag ardrethi annomestig a'r dreth gyngor yn ddarostyngedig i weithdrefnau uwchgadarnhaol. Er fy mod yn gwerthfawrogi'r egwyddor sy'n sail i'r gwelliant hwn, mae'n bwysig bod yn glir ynghylch y perygl o ganlyniadau anfwriadol gwirioneddol. Gallai gweithdrefnau uwchgadarnhaol roi talwyr trethi lleol dan anfantais yng Nghymru drwy ohirio neu hyd yn oed atal darparu cymorth newydd. Byddai hon yn broblem benodol lle effeithir ar y gyllideb sydd ar gael i lywio dull Llywodraeth Cymru gan ddatganiad Llywodraeth y DU yn yr hydref, neu lle rydym yn penderfynu darparu cymorth newydd mewn amgylchiadau brys. Mae'r enghreifftiau a amlinellais mewn perthynas â'r dyletswyddau ymgynghori statudol arfaethedig yr un mor berthnasol i'r mater hwn. Mae'r enghreifftiau hyn, na fyddaf yn eu hailadrodd, yn dangos sut y gallai'r gwelliant hwn atal ymyriadau i gefnogi talwyr trethi lleol, y byddai'r Senedd hon yn eu cefnogi. Byddai gweithdrefn uwchgadarnhaol hefyd yn arwain at oedi wrth fynd i'r afael â threfniadau osgoi ardrethi annomestig, gan arwain at osgoi atebolrwydd hirfaith.
Byddai gwelliant 27 yn cymhwyso'r weithdrefn gadarnhaol i gychwyn y dyletswyddau newydd i dalwyr ardrethi ddarparu gwybodaeth i Asiantaeth y Swyddfa Brisio. Nid yw'n arfer safonol i Orchmynion cychwyn fod yn destun gweithdrefn graffu. Fel yr eglurais yn ystod cyfnodau cynharach, mae'r darpariaethau wedi'u nodi'n llawn ac ar gael er mwyn craffu arnynt yn ystod hynt y Bil. Rwyf wedi rhoi sicrwydd clir na fydd y darpariaethau'n cael eu cychwyn nes bod Llywodraeth Cymru yn fodlon y gellir disgwyl yn rhesymol i dalwyr ardrethi gydymffurfio.
Roedd tystiolaeth Asiantaeth y Swyddfa Brisio i'r Pwyllgor Llywodraeth Leol a Thai yn ystod Cyfnod 1 yn rhoi mwy o sicrwydd ynghylch y gwaith y maent yn ei wneud i sicrhau bod y trefniadau'n syml i dalwyr ardrethi ymgysylltu â nhw. Nid wyf felly'n argyhoeddedig bod angen cymeradwyaeth bellach gan y Senedd pan fyddwn yn barod i ddechrau'r darpariaethau. Felly, i gloi, byddwn yn gofyn i'r Aelodau wrthsefyll gwelliannau 11, 12, 15, 18 a 27.
Peter Fox i ymateb i'r ddadl.
Peter Fox to reply to the debate.
Move to the vote.
Symud i'r bleidlais.
Y cwestiwn yw: a ddylid derbyn gwelliant 11? A oes unrhyw wrthwynebiad? [Gwrthwynebiad.] Oes. Felly, symudwn i bleidlais. Agor y bleidlais. Cau'r bleidlais. O blaid 24, neb yn ymatal, 25 yn erbyn. Felly, gwelliant 11 wedi'i wrthod.
The question is that amendment 11 be agreed to. Does any Member object? [Objection.] There is objection. We will proceed to a vote. Open the vote. Close the vote. In favour 24, no abstentions and 25 against. Therefore, amendment 11 is not agreed.
Gwelliant 11: O blaid: 24, Yn erbyn: 25, Ymatal: 0
Gwrthodwyd y gwelliant
Amendment 11: For: 24, Against: 25, Abstain: 0
Amendment has been rejected
Peter, gwelliant 12.
Peter, amendment 12.
Cynigiwyd gwelliant 12 (Peter Fox).
Amendment 12 (Peter Fox) moved.
Move.
Cynnig.
Y cwestiwn yw: a ddylid derbyn gwelliant 12? A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? [Gwrthwynebiad.] Oes. Felly, symudwn i bleidlais. Agor y bleidlais. Cau'r bleidlais. O blaid 24, neb yn ymatal, 25 yn erbyn. Felly, gwelliant 12 wedi'i wrthod.
The question is that amendment 12 be agreed to. Does any Member object? [Objection.] There is objection. We will therefore proceed to a vote. Open the vote. Close the vote. In favour 24, no abstentions, 25 against. Therefore, amendment 12 is not agreed.
Gwelliant 12: O blaid: 24, Yn erbyn: 25, Ymatal: 0
Gwrthodwyd y gwelliant
Amendment 12: For: 24, Against: 25, Abstain: 0
Amendment has been rejected
Peter, gwelliant 13.
Peter, amendment 13.
Cynigiwyd gwelliant 13 (Peter Fox).
Amendment 13 (Peter Fox) moved.
Move.
Cynnig.
Y cwestiwn yw: a ddylid derbyn gwelliant 13? A oes unrhyw wrthwynebiad? [Gwrthwynebiad.] Symudwn i bleidlais. Agor y bleidlais. Cau'r bleidlais. O blaid 24, neb yn ymatal, 25 yn erbyn. Felly, gwelliant 13 wedi'i wrthod.
The question is that amendment 13 be agreed to. Does any Member object? [Objection.] We will proceed to vote. Open the vote. Close the vote. In favour 24, no abstentions and 25 against. Therefore, amendment 13 is not agreed.
Gwelliant 13: O blaid: 24, Yn erbyn: 25, Ymatal: 0
Gwrthodwyd y gwelliant
Amendment 13: For: 24, Against: 25, Abstain: 0
Amendment has been rejected
Grŵp 5 sydd nesaf, ac mae'r pumed grŵp o welliannau yn ymwneud â'r dreth gyngor: disgownt person sengl. Gwelliant 14 yw'r prif welliant a'r unig welliant yn y grŵp hwn, a galwaf ar Peter Fox i gynnig y prif welliant ac i siarad amdano.
Group 5 is next, and the fifth group of amendments relates to council tax: single person discount. The lead amendment in the group is amendment 14, and it's the only amendment in this group, and I call on Peter Fox to move and speak to the amendment.
Cynigiwyd gwelliant 14 (Peter Fox).
Amendment 14 (Peter Fox) moved.
Thank you, Dirprwy Lywydd. Amendment 14 is somewhat of a probing amendment. We would like to ask the Cabinet Secretary to commit to maintaining the single person discount at a minimum of 25 per cent, and without imposing new conditions or restrictions on eligibility for the discount. We welcome that the Cabinet Secretary, during Stage 2, stated that she will be adding this. However, we would like to ask the Cabinet Secretary to reiterate that commitment today, because, as we know, in the explanatory memorandum, on page 90, there's very clearly a line there that allows councils to disapply this discount or reduce it in certain circumstances. So, I think it's absolutely important we get a firm, absolutely solid commitment that 25 per cent minimum will always stay in place. Thank you.
Diolch yn fawr, Dirprwy Lywydd. Mae gwelliant 14 yn welliant pur dreiddgar. Fe hoffem ni ofyn i'r Ysgrifennydd Cabinet ymrwymo i gynnal y gostyngiad i bobl sengl ar o leiaf 25 y cant, a heb osod amodau neu gyfyngiadau newydd ar gymhwysedd ar gyfer y gostyngiad. Rydym yn croesawu bod yr Ysgrifennydd Cabinet, yn ystod Cyfnod 2, wedi datgan y bydd yn ychwanegu hyn. Fodd bynnag, fe hoffem ni ofyn i'r Ysgrifennydd Cabinet ailadrodd yr ymrwymiad hwnnw heddiw, oherwydd, fel y gwyddom ni, yn y memorandwm esboniadol, ar dudalen 90, mae'n amlwg iawn bod llinell yno sy'n caniatáu i gynghorau ddiystyru’r gostyngiad hwn neu ei leihau mewn rhai amgylchiadau. Felly, rwy'n credu ei bod hi'n hollbwysig ein bod yn cael ymrwymiad cadarn, hollol gadarn y bydd isafswm o 25 y cant wastad yn bodoli. Diolch.
Galwaf ar Ysgrifennydd y Cabinet.
I call on the Cabinet Secretary.
Amendment 14 introduces a requirement that, in any future regulations made relating to the future of the single person discount, the discount must be at least 25 per cent. This is an important area of support for over 0.5 million households right across Wales. The wider purpose of section 18 of the Bill is to modernise, consolidate and provide consistency across the range of powers in the 1992 Act that currently set council tax liability. The legal landscape is complicated and inconsistent, having grown incrementally over 30 years, making it hard for taxpayers to understand the range of discounts, exemptions and disregards. It's also complex for advice agencies, such as Citizens Advice, to navigate when helping people, and for local authorities to administer. I have been absolutely clear, however, that I will restate the single person discount at 25 per cent in regulations. The single person discount is and will continue to be enshrined into law. So, in conclusion, I would ask Members to resist amendment 14.
Mae gwelliant 14 yn cyflwyno gofyniad, mewn unrhyw reoliadau a wneir yn y dyfodol sy'n ymwneud â dyfodol y gostyngiad person sengl, fod yn rhaid i'r gostyngiad fod o leiaf 25 y cant. Mae hwn yn faes pwysig o gefnogaeth i dros 0.5 miliwn o gartrefi ledled Cymru. Diben ehangach adran 18 y Bil yw moderneiddio, cydgrynhoi a darparu cysondeb ar draws yr ystod o bwerau yn Neddf 1992 sy'n pennu atebolrwydd i dalu'r dreth gyngor ar hyn o bryd. Mae'r dirwedd gyfreithiol yn gymhleth ac yn anghyson, ar ôl datblygu fesul tipyn dros 30 mlynedd, gan ei gwneud hi'n anodd i drethdalwyr ddeall yr ystod o ostyngiadau, eithriadau a'r diystyriadau. Mae hefyd yn gymhleth i asiantaethau cynghori, fel Cyngor ar Bopeth, ddeall wrth helpu pobl, ac i awdurdodau lleol weinyddu. Rwyf wedi bod yn gwbl glir, fodd bynnag, y byddaf yn ailddatgan y gostyngiad person sengl ar 25 y cant mewn rheoliadau. Mae'r gostyngiad person sengl wedi ei ymgorffori yn y gyfraith a bydd hynny'n parhau. Felly, i gloi, byddwn yn gofyn i'r Aelodau wrthwynebu gwelliant 14.
Peter Fox i ymateb.
Peter Fox to reply.
Thank you, and thank you, Cabinet Secretary. I don't doubt that you are going to do that; it's just that the law through the regulations currently allows those councils to apply the ability to disapply those elements, and that's what gives us some concern. As you recognise, there are so many people dependent on this 25 per cent discount, and a lot of those people are very cash-poor. They may be elderly single people in large houses, who are paying huge amounts of council tax, probably run-down houses in many ways, and so it's important that that does stay in place. So, I am heartened that you will do that. However, I will be moving the amendment.
Diolch, a diolch i chi, Ysgrifennydd Cabinet. Nid wyf yn amau eich bod yn mynd i wneud hynny; dim ond bod y gyfraith drwy'r rheoliadau ar hyn o bryd yn caniatáu i'r cynghorau hynny ddefnyddio'r gallu i ddatgymhwyso'r elfennau hynny, a dyna sy'n rhoi rhywfaint o bryder i ni. Fel y gwyddoch chi, mae cymaint o bobl yn dibynnu ar y gostyngiad hwn o 25 y cant, ac mae llawer o'r bobl hynny yn dlawd iawn o ran arian. Efallai eu bod yn bobl sengl oedrannus mewn tai mawr, sy'n talu symiau enfawr o dreth gyngor, tai sydd wedi dirywio fwy na thebyg mewn sawl ffordd, ac felly mae'n bwysig bod hynny'n parhau. Felly, rwy'n falch y byddwch chi'n gwneud hynny. Fodd bynnag, byddaf yn cynnig y gwelliant.
Y cwestiwn yw: a ddylid derbyn gwelliant 14? A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? [Gwrthwynebiad.] Oes. Symudwn i bleidlais. Agor y bleidlais. Cau'r bleidlais. O blaid 13, neb yn ymatal, 36 yn erbyn. Felly, gwelliant 14 wedi'i wrthod.
The proposal is that amendment 14 be agreed to. Does any Member object? [Objection.] There is objection. We will proceed to a vote. Open the vote. Close the vote. In favour 13, no abstentions, 36 against. Therefore, amendment 14 is not agreed.
Gwelliant 14: O blaid: 13, Yn erbyn: 36, Ymatal: 0
Gwrthodwyd y gwelliant
Amendment 14: For: 13, Against: 36, Abstain: 0
Amendment has been rejected
Peter, gwelliant 15.
Peter, amendment 15.
Cynigiwyd gwelliant 15 (Peter Fox).
Amendment 15 (Peter Fox) moved.
Move.
Cynnig.
Y cwestiwn yw: a ddylid derbyn gwelliant 15? A oes unrhyw wrthwynebiad? [Gwrthwynebiad.] Oes. Symudwn i bleidlais. Agor y bleidlais. Cau'r bleidlais. O blaid 23, neb yn ymatal, 26 yn erbyn. Felly, gwelliant 15 wedi'i wrthod.
The question is that amendment 15 be agreed to. Does any Member object? [Objection.] There is objection. We will proceed to a vote. Open the vote. Close the vote. In favour 23, no abstentions, 26 against. Therefore, amendment 15 is not agreed.
Gwelliant 15: O blaid: 23, Yn erbyn: 26, Ymatal: 0
Gwrthodwyd y gwelliant
Amendment 15: For: 23, Against: 26, Abstain: 0
Amendment has been rejected
Peter, gwelliant 16.
Peter, amendment 16.
Cynigiwyd gwelliant 16 (Peter Fox).
Amendment 16 (Peter Fox) moved.
Move.
Cynnig.
Y cwestiwn yw: a ddylid derbyn gwelliant 16? A oes unrhyw wrthwynebiad? [Gwrthwynebiad.] Oes. Felly, symudwn i bleidlais. Agor y bleidlais. Cau'r bleidlais. O blaid 24, neb yn ymatal, 25 yn erbyn. Felly, gwelliant 16 wedi'i wrthod.
The question is that amendment 16 be agreed to. Does any Member object? [Objection.] There is objection. We will therefore proceed to a vote. Open the vote. Close the vote. In favour 24, no abstentions and 25 against. Therefore, amendment 16 is not agreed.
Gwelliant 16: O blaid: 24, Yn erbyn: 25, Ymatal: 0
Gwrthodwyd y gwelliant
Amendment 16: For: 24, Against: 25, Abstain: 0
Amendment has been rejected
Peter, gwelliant 17.
Peter, amendment 17.
Cynigiwyd gwelliant 17 (Peter Fox).
Amendment 17 (Peter Fox) moved.
It's moved.
Wedi cynnig.
Y cwestiwn yw: a ddylid derbyn gwelliant 17? A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? [Gwrthwynebiad.] Oes. Symudwn ni i bleidlais. Agor y bleidlais. Cau'r bleidlais. O blaid 24, neb yn ymatal, 25 yn erbyn. Felly, mae gwelliant 17 wedi'i wrthod.
The question is that amendment 17 be agreed to. Does any Member object? [Objection.] Yes, there is objection. We will move to a vote. Open the vote. Close the vote. In favour 24, no abstentions, 25 against. Therefore, amendment 17 is not agreed.
Gwelliant 17: O blaid: 24, Yn erbyn: 25, Ymatal: 0
Gwrthodwyd y gwelliant
Amendment 17: For: 24, Against: 25, Abstain: 0
Amendment has been rejected
Peter, gwelliant 18.
Peter, amendment 18.
Cynigiwyd gwelliant 18 (Peter Fox).
Amendment 18 (Peter Fox) moved.
I move.
Rwy'n cynnig.
Y cwestiwn yw: a ddylid derbyn gwelliant 18? A oes unrhyw wrthwynebiad? [Gwrthwynebiad.] Oes. Symudwn ni i bleidlais. Agor y bleidlais. Cau'r bleidlais. O blaid 24, neb yn ymatal, 25 yn erbyn, felly mae gwelliant 18 wedi'i wrthod.
The question is that amendment 18 be agreed to. Does any Member object? [Objection.] There is objection. We will therefore proceed to a vote. Open the vote. Close the vote. In favour 24, no abstentions, 25 against, therefore amendment 18 is not agreed.
Gwelliant 18: O blaid: 24, Yn erbyn: 25, Ymatal: 0
Gwrthodwyd y gwelliant
Amendment 18: For: 24, Against: 25, Abstain: 0
Amendment has been rejected
Grŵp 6 sydd nesaf. Mae'r chweched grŵp o welliannau yn ymwneud â chyhoeddi hysbysiadau, a gwelliant 19 yw'r prif welliant a'r unig welliant yn y grŵp hwn. Galwaf ar Peter Fox i gynnig y prif welliant ac i siarad amdano.
Group 6 is next, and the sixth group of amendments relates to the publication of notices. The lead and only amendment in this group is amendment 19, and I call on Peter Fox to move and speak to the amendment.
Cynigiwyd gwelliant 19 (Peter Fox).
Amendment 19 (Peter Fox) moved.
Thank you, Dirprwy Lywydd. Before I speak to this amendment, I would really like to acknowledge the Cabinet Secretary for trying to introduce a late amendment to find a way forward on this. I really do thank her for her engagement with this. Unfortunately, that wasn't to be.
Amendment 19 removes section 20 of the Bill. This will ensure that changes of council tax notices will continue to be printed in newspapers. While there has been a move of most things online, it's important to note that these online notices are not always accessible to everyone. There are people who rely on the publication of these notices in newspapers, and maintaining this will help to increase accountability and transparency.
During Stage 2, the Cabinet Secretary commented that technology has moved on, and that there is a wide range of information on council tax changes available, and that people will be notified through their bill. While we accept that the Cabinet Secretary noted that, if a local authority wanted to keep using papers to publish notices, this section will not remove that from them, the Welsh Conservatives believe that it is still important for these notices to continue to be published in local newspapers, as it will ensure that this information will be accessible to everyone.
What we were hoping we could have done was to find a transition period that would enable this to kick in over a five-year period. We weren’t able to do so, so I will be moving forward with the amendment as is.
Diolch yn fawr, Llywydd. Cyn i mi sôn am y gwelliant hwn, fe hoffwn i yn wir ganu clodydd yr Ysgrifennydd Cabinet am geisio cyflwyno gwelliant hwyr i geisio datrys hyn. Rwyf yn wir yn diolch iddi am y ffordd yr aeth i'r afael â hyn. Yn anffodus, nid felly oedd hi i fod.
Mae gwelliant 19 yn dileu adran 20 o'r Bil. Bydd hyn yn sicrhau y bydd newidiadau i hysbysiadau treth gyngor yn parhau i gael eu hargraffu mewn papurau newydd. Er bod y rhan fwyaf o bethau wedi symud ar-lein, mae'n bwysig nodi nad yw'r hysbysiadau ar-lein hyn bob amser yn hygyrch i bawb. Mae yna bobl sy'n dibynnu ar gyhoeddi'r hysbysiadau hyn mewn papurau newydd, a bydd cynnal hyn yn helpu i gynyddu atebolrwydd a thryloywder.
Yn ystod Cyfnod 2, dywedodd yr Ysgrifennydd Cabinet fod technoleg wedi symud ymlaen, a bod ystod eang o wybodaeth am newidiadau i'r dreth gyngor ar gael, ac y bydd pobl yn cael eu hysbysu drwy eu bil. Er ein bod yn derbyn bod yr Ysgrifennydd Cabinet wedi nodi, os yw awdurdod lleol am barhau i ddefnyddio papurau i gyhoeddi hysbysiadau, ni fydd yr adran hon yn gwarafun hynny iddyn nhw, mae'r Ceidwadwyr Cymreig yn credu ei bod hi'n dal yn bwysig parhau i gyhoeddi'r hysbysiadau hyn mewn papurau newydd lleol, gan y bydd yn sicrhau y bydd yr wybodaeth hon ar gael i bawb.
Yr hyn yr oeddem yn gobeithio y gallem fod wedi'i wneud oedd cytuno ar gyfnod pontio a fyddai'n fodd o gyflwyno hyn dros gyfnod o bum mlynedd. Nid oeddem yn gallu gwneud hynny, felly byddaf yn symud ymlaen gyda'r gwelliant fel y mae.
The discussions between Peter and the Cabinet Secretary and myself around this amendment have been very productive, but that amendment wasn't able to be taken forward. But this one is, and we're happy to support this amendment, which would remove the provision currently contained in the Bill to disapply the statutory requirement for councils to publish council tax changes in printed local newspapers. Not only would this be a retrograde step in terms of upholding the rights of the public to access information, especially those that are digitally excluded, as often highlighted by the Older People's Commissioner for Wales, we also believe that it would deprive local journalism of a vital source of revenue at a time when such media sources are under sustained financial pressure. Wales is particularly poorly served by its media environment, caused in part by the retreat of local journalism from our communities over recent years. This provision of the Bill would undoubtedly compound the issue, which brings with it broader detrimental implications for the democratic health of our nation.
Mae'r trafodaethau rhwng Peter a'r Ysgrifennydd Cabinet a minnau ynghylch y gwelliant hwn wedi bod yn gynhyrchiol iawn, ond nid oedd modd bwrw ymlaen â'r gwelliant hwnnw. Ond mae modd parhau â'r un yma ac rydym yn hapus i gefnogi'r gwelliant hwn, a fyddai'n dileu'r ddarpariaeth sydd ar hyn o bryd yn y Bil i ddatgymhwyso'r gofyniad statudol i gynghorau gyhoeddi newidiadau treth gyngor mewn papurau newydd lleol printiedig. Nid yn unig y byddai hyn yn gam yn ôl o ran sicrhau hawliau'r cyhoedd i gael gafael ar wybodaeth, yn enwedig y rhai nad oes technoleg ddigidol ganddyn nhw, fel yr amlygir yn aml gan Gomisiynydd Pobl Hŷn Cymru, credwn hefyd y byddai'n amddifadu newyddiaduraeth leol o ffynhonnell refeniw hanfodol ar adeg pan fo ffynonellau cyfryngau o'r fath dan bwysau ariannol parhaus. Mae Cymru'n cael bargen wael iawn gan ei chyfryngau, a achoswyd yn rhannol gan enciliad newyddiaduraeth leol o'n cymunedau dros y blynyddoedd diwethaf. Heb os, byddai'r ddarpariaeth hon o'r Bil yn ychwanegu at y mater, sy'n dod â goblygiadau niweidiol ehangach i iechyd democrataidd ein cenedl.
Will you give way? Just very briefly, I totally understand your argument, but I've spoken to the editor of the Caerphilly Observer, and one of the things that Richard Gurner said is that this is a subsidy, as you say, to an extent, but we also need an honest discussion about how we subsidise hyperlocal journalism, and really, in future, this isn't going to be the way to do it. We need to think carefully about how we do it, and a further discussion is needed on that.
A wnewch chi ildio? Yn fyr iawn, rwy'n deall eich dadl yn llwyr, ond rwyf wedi siarad â golygydd y Caerphilly Observer, ac un o'r pethau a ddywedodd Richard Gurner yw bod hwn yn gymhorthdal, fel y dywedwch, i raddau, ond mae angen trafodaeth onest arnom ni hefyd ynghylch sut yr ydym ni'n sybsideiddio newyddiaduraeth gymunedol, ac yn wir, yn y dyfodol, nid dyma'r ffordd i wneud hynny. Mae angen i ni feddwl yn ofalus ynghylch sut rydym ni'n gwneud hynny, ac mae angen trafodaeth bellach ar hynny.
And that's one of the discussions that we were having, and having a transition period would have allowed for that discussion, but we haven't been able to do that in this instance. But I’m certainly happy to talk about that, and how that discussion goes forward, because I think it's so important that that happens.
Furthermore, the appetite for printed public notices of this kind clearly remains widespread among the Welsh general public. A recent survey by the News Media Association found that 47 per cent of respondents from Wales used local news media to inform themselves of council tax decisions—the highest proportion of all UK nations. The rationale for introducing clause 20 to the Bill is therefore based on assumptions on digital engagement, and it poses unnecessary risks to the commercial viability of local print journalism, similar to the Caerphilly Observer mentioned earlier by Hefin, which performs such a vital role in enriching and empowering our civic society.
So, with support for this amendment from all sides of the Chamber, as seen in the statement of opinion by Mike Hedges, I'd urge Members to support this amendment.
A dyna un o'r trafodaethau yr oeddem yn eu cael, a byddai cael cyfnod pontio wedi caniatáu ar gyfer y drafodaeth honno, ond nid ydym ni wedi gallu gwneud hynny yn yr achos hwn. Ond rwy'n sicr yn hapus i siarad am hynny, a sut mae'r drafodaeth yna'n mynd yn ei blaen, achos credaf ei bod hi mor bwysig bod hynny'n digwydd.
Ar ben hynny, mae'n amlwg bod awydd o hyd am hysbysiadau cyhoeddus printiedig o'r math hwn ymhlith y cyhoedd yng Nghymru. Canfu arolwg diweddar gan Gymdeithas y Cyfryngau Newyddion fod 47 y cant o ymatebwyr o Gymru wedi defnyddio cyfryngau newyddion lleol i gael gwybod am benderfyniadau ynghylch y dreth gyngor—y gyfran fwyaf o holl wledydd y DU. Felly, mae'r rhesymeg dros gyflwyno cymal 20 i'r Bil yn seiliedig ar ragdybiaethau ar ymgysylltu digidol, ac mae'n peri risgiau diangen i hyfywedd masnachol newyddiaduraeth brint leol, tebyg i'r Caerphilly Observer a grybwyllwyd yn gynharach gan Hefin, sy'n cyflawni swyddogaeth mor hanfodol wrth gyfoethogi a grymuso ein cymdeithas ddinesig.
Felly, gyda chefnogaeth i'r gwelliant hwn o bob ochr i'r Siambr, fel y gwelir yn y datganiad barn gan Mike Hedges, byddwn yn annog yr Aelodau i gefnogi'r gwelliant hwn.
I just wanted to pick up on some points here, because the principle behind this I think we all agree on: we want to ensure that local newspapers continue to be around, particularly for those who don't access information online. But, nevertheless, these particular notices go directly to people's homes anyway because, obviously, they're particular to the individual. And a lot of these newspaper notices are actually unreadable to most people, because they're in a font that is so small that particularly elderly people, who are some of the most avid readers of local newspapers, are simply not going to be able to read them. So, I think we have to think of a different way of supporting local newspapers, and I appreciate that there's agreement that we won't do anything radical, but this really isn't the best way of trying to do this.
Dim ond eisiau dal sylw ar rai pwyntiau oeddwn i yn y fan yma, oherwydd rydym ni i gyd yn cytuno â'r egwyddor y tu ôl i hyn rwy'n credu: mae arnom ni eisiau sicrhau bod papurau newydd lleol yn parhau, yn enwedig i'r rhai nad oes ganddyn nhw fynediad at wybodaeth ar-lein. Ond, serch hynny, mae'r hysbysiadau penodol hyn yn mynd yn uniongyrchol i gartrefi pobl beth bynnag oherwydd, yn amlwg, maen nhw'n arbennig i'r unigolyn. Ac mae llawer o'r hysbysiadau papur newydd hyn mewn gwirionedd yn annarllenadwy i'r rhan fwyaf o bobl, oherwydd eu bod mewn ffont sydd mor fach fel na fydd pobl oedrannus yn arbennig, sydd ymhlith darllenwyr mwyaf brwd papurau newydd lleol, yn gallu eu darllen. Felly, rwy'n credu bod yn rhaid i ni feddwl am ffordd wahanol o gefnogi papurau newydd lleol, ac rwy'n sylweddoli bod cytundeb na fyddwn yn gwneud unrhyw beth radical, ond nid dyma'r ffordd orau o geisio gwneud hyn mewn gwirionedd.
Just briefly, I think it's important we don't confuse means and ends here. I think the ends we want to see are to support local journalism. Subsidising impenetrable adverts is not the way to do that. We want to support accessibility for people to information. Publishing impenetrable adverts in newspapers is not the way to do that. We're not going to reach agreement today, but I think this does throw up that this is a much more complex issue than is being presented, and does require further thinking from us all.
Yn fyr, rwy'n credu ei bod hi'n bwysig nad ydym yn drysu dulliau a chanlyniadau yn y fan yma. Rwy'n credu mai'r canlyniad y mae arnom ni eisiau ei weld yw cefnogi newyddiaduraeth leol. Nid drwy roi cymhorthdal i hysbysebion astrus yw'r ffordd i wneud hynny. Mae arnom ni eisiau cefnogi gwneud gwybodaeth yn hygyrch i bobl. Nid cyhoeddi hysbysebion astrus mewn papurau newydd yw'r ffordd i wneud hynny. Nid ydym yn mynd i ddod i gytundeb heddiw, ond rwy'n credu bod hyn yn amlygu bod hwn yn fater llawer mwy cymhleth nag sy'n cael ei gyflwyno, a bod angen inni i gyd feddwl ymhellach yn ei gylch.
I agree very much with that. I disagree with what was being said earlier. The circulation of the Gwent Gazette is 393 people. Now, the readership will be somewhat higher than that, clearly, but to suggest that this is a means of communication for a local authority or anyone else is simply a nonsense. It simply isn't true. The numbers don't sustain the argument. And at a time when particularly the Conservatives are talking about saving some public expenditure, the state funding of some of the largest newspaper groups in the country is probably not the place to start. So, I would suggest that—. The Cabinet Secretary has made this agreement this afternoon, but I would suggest that we revisit this very quickly because, at the moment, what we are doing is saying on the one hand that public services are under enormous pressure, and on the other hand we're going to throw away tens and hundreds of thousands of pounds on adverts that are read by virtually nobody.
Rwy'n cytuno'n gryf â hynny. Rwy'n anghytuno â'r hyn a ddywedwyd yn gynharach. Cylchrediad y Gwent Gazette yw 393 o bobl. Nawr, bydd y ddarllenyddiaeth ychydig yn uwch na hynny, yn amlwg, ond mae awgrymu bod hwn yn ffordd o gyfathrebu i awdurdod lleol neu unrhyw un arall yn ffwlbri noeth. Dydy hynny ddim yn wir. Nid yw'r niferoedd yn cynnal y ddadl. Ac ar adeg pan fo'r Ceidwadwyr yn arbennig yn sôn am arbed rhywfaint o wariant cyhoeddus, mae'n debyg nad rhoi cyllid gwladol i rai o grwpiau papur newydd mwyaf yn y wlad yw'r lle i ddechrau. Felly, byddwn yn awgrymu—. Mae'r Ysgrifennydd Cabinet wedi gwneud y cytundeb hwn y prynhawn yma, ond byddwn yn awgrymu ein bod yn ailedrych ar hyn yn fuan iawn oherwydd, ar hyn o bryd, yr hyn yr ydym ni'n ei wneud yw dweud ar y naill law fod gwasanaethau cyhoeddus o dan bwysau aruthrol, ac ar y llaw arall rydym ni'n mynd i wastraffu degau a channoedd o filoedd o bunnau ar hysbysebion sy'n cael eu darllen gan fawr neb.
I think that, coming from a working-class background, I have to explain things to some people. [Interruption.] There's a lot of elderly people who rely on printed media in order to get information. There's also a problem of people putting things out on social media and other forms of media that are easily edited, easily changed to give entirely incorrect information. And I think that you can rely fairly carefully on what is printed in a local newspaper because they need to keep local people happy. That may not be true of national newspapers, but if we're talking about subsidising things, can somebody explain to me why we have Radio 1 where we subsidise pop music?
Rwy'n credu, a minnau o gefndir dosbarth gweithiol, fod yn rhaid i mi egluro pethau i rai pobl. [Torri ar draws.] Mae yna lawer o bobl oedrannus sy'n dibynnu ar y cyfryngau printiedig er mwyn cael gwybodaeth. Mae yna broblem hefyd ynghylch pobl yn rhoi pethau ar y cyfryngau cymdeithasol a mathau eraill o gyfryngau y mae'n hawdd eu golygu, y mae'n hawdd eu newid i roi gwybodaeth hollol anghywir. Ac rwy'n credu y gallwch chi ddibynnu yn bur ffyddiog ar yr hyn sy'n cael ei argraffu mewn papur newydd lleol oherwydd bod angen iddyn nhw gadw pobl leol yn hapus. Efallai nad yw hynny'n wir am bapurau newydd cenedlaethol, ond os ydym ni'n sôn am sybsideiddio pethau, a all rhywun egluro i mi pam mae gennym ni Radio 1 lle rydyn ni'n sybsideiddio cerddoriaeth bop?
A galwaf ar yr Ysgrifennydd Cabinet.
I call on the Cabinet Secretary.
Thank you. So, amendment 19 seeks to remove section 20 of the Bill, which replaces the current outdated requirement for local authorities to publish council tax notices in a local newspaper with a requirement to publish the information electronically. And I think this has been the surprise star of the show in relation to what's a very complex and wide-ranging piece of legislation reforming local government finance.
I am grateful to all colleagues for the points that have been raised in this debate, and I'm very grateful indeed to the Senedd committees for their intense scrutiny of this particular provision. In fact, the Local Government and Housing Committee held an additional evidence session on this topic, which heard differing evidence and views from a range of stakeholders. I've written to Members setting out my rationale for including these measures in the Bill, which are intended to modernise working practices relating to council tax, and I also took the opportunity in that correspondence to correct some of the misunderstandings that have been expressed as well.
The statutory requirement for local authorities to publish council tax notices was put in place in 1992, when communicating with citizens was commonly carried out through notices in newspapers, but now, 30 years on, this is widely considered to be an inflexible approach to providing council tax information, left behind by technological advances and other changes in the tax system.
I absolutely acknowledge the invaluable work that our local and national newspapers do to inform and engage with communities across Wales, and I fully appreciate the difficult economic climate that print newspapers are currently operating in. Last week, I met with and listened to representatives of the News Media Association. I was able to provide them with reassurance that the intention is not to remove statutory requirements for other types of notices—indeed, that would fall out of the agreed scope of this Bill.
There is a clear reason why council tax notices are different from other types of public notices. Public notices about planning applications, for example, provide important information for residents to have the opportunity to object to or voice their support for plans that impact directly on their neighbourhood, which they might otherwise be unaware of. However, the council tax notice provides information that all council tax payers will receive directly as part of their annual bill, whether they choose to receive that electronically or in hard copy, and for this reason, the arguments, I think, about digital exclusion don't really hold water. The Bill does, nonetheless, provide a duty on local authorities to ensure the information is accessible to people who can't access a website, and I did accept a Stage 1 recommendation to work with local government to monitor the implementation of that provision.
I'm afraid I also don't think it's reasonable to argue that the loss of revenue generated from one advert per financial year, which might bring in as little as £600, would make a newspaper unsustainable. But I do agree with colleagues this afternoon who have talked about the importance of having that wider discussion about what's really a much more complex issue in terms of how we support local media and also how we communicate most effectively with residents. An annual advert published on an unspecified day in March that reaches less than an estimated 1.5 per cent of residents doesn't appear to achieve the outcome of effective communication.
But, Deputy Llywydd, having said all of that, I do absolutely recognise the strength of feeling amongst colleagues on this particular issue, and I'm always keen to find areas of compromise where we can, and to work with other parties. I'm very grateful to Peter Fox and also to Peredur Owen Griffiths for the collegiate and creative discussions that we've had on this particular issue.
I have had to ask colleagues to resist other amendments today, because of the potential unintended consequences that might negatively impact on taxpayers, but I don't think that this amendment is in that space. So, in the spirit of listening to colleagues and also listening to stakeholders and respecting those conversations, we'll be abstaining in the vote on this particular amendment today.
Diolch. Felly, diben gwelliant 19 yw dileu adran 20 o'r Bil, sy'n disodli'r gofyniad hen ffasiwn presennol i awdurdodau lleol gyhoeddi hysbysiadau'r dreth gyngor mewn papur newydd lleol gyda gofyniad i gyhoeddi'r wybodaeth yn electronig. Ac rwy'n credu mai dyma oedd seren annisgwyl y sioe mewn perthynas â'r hyn sy'n ddarn cymhleth ac eang iawn o ddeddfwriaeth sy'n diwygio cyllid llywodraeth leol.
Rwy'n ddiolchgar i'r holl gyd-Aelodau am y pwyntiau a godwyd yn y ddadl hon, ac rwy'n ddiolchgar iawn i bwyllgorau'r Senedd am eu gwaith craffu dwys ar y ddarpariaeth benodol hon. Yn wir, cynhaliodd y Pwyllgor Llywodraeth Leol a Thai sesiwn dystiolaeth ychwanegol ar y pwnc hwn, a glywodd dystiolaeth a barn wahanol gan ystod o randdeiliaid. Rwyf wedi ysgrifennu at Aelodau yn nodi fy rhesymeg dros gynnwys y mesurau hyn yn y Bil, y bwriedir iddyn nhw foderneiddio arferion gwaith sy'n ymwneud â'r dreth gyngor, a manteisiais hefyd ar y cyfle yn yr ohebiaeth honno i gywiro rhai o'r camargraffiadau a fynegwyd hefyd.
Rhoddwyd y gofyniad statudol i awdurdodau lleol gyhoeddi hysbysiadau treth gyngor ar waith ym 1992, pan oedd hi'n arferol cyfathrebu â dinasyddion trwy hysbysiadau mewn papurau newydd, ond nawr, 30 mlynedd yn ddiweddarach, ystyrir bod hyn yn ddull anhyblyg o ddarparu gwybodaeth am y dreth gyngor, nad oes gofyn amdano mwyach oherwydd datblygiadau technolegol a newidiadau eraill yn y system drethi.
Rwy'n cydnabod yn llwyr y gwaith amhrisiadwy y mae ein papurau newydd lleol a chenedlaethol yn ei wneud i hysbysu ac ymgysylltu â chymunedau ledled Cymru, ac rwy'n llwyr ddeall yr hinsawdd economaidd anodd y mae papurau print yn gweithredu ynddo ar hyn o bryd. Yr wythnos diwethaf, cwrddais â chynrychiolwyr Cymdeithas y Cyfryngau Newyddion a gwrando ar yr hyn oedd ganddyn nhw i'w ddweud. Fe allais i roi sicrwydd iddyn nhw mai'r bwriad yw peidio â dileu gofynion statudol ar gyfer mathau eraill o hysbysiadau—yn wir, byddai hynny y tu hwnt i gwmpas cytunedig y Bil.
Mae rheswm clir pam y mae hysbysiadau treth gyngor yn wahanol i fathau eraill o hysbysiadau cyhoeddus. Mae hysbysiadau cyhoeddus am geisiadau cynllunio, er enghraifft, yn darparu gwybodaeth bwysig i drigolion gael y cyfle i wrthwynebu neu leisio eu cefnogaeth i gynlluniau sy'n effeithio'n uniongyrchol ar eu cymdogaeth, nad ydyn nhw'n ymwybodol ohonyn nhw fel arall. Fodd bynnag, mae hysbysiad y dreth gyngor yn darparu gwybodaeth y bydd pob talwr treth gyngor yn ei dderbyn yn uniongyrchol fel rhan o'r bil blynyddol, p'un a ydyn nhw'n dewis derbyn hynny'n electronig neu ar ffurf copi caled, ac am y rheswm yna, rwy'n credu, nid yw'r dadleuon am eithrio digidol yn dal dŵr mewn gwirionedd. Fodd bynnag, mae'r Bil yn darparu dyletswydd ar awdurdodau lleol i sicrhau bod yr wybodaeth yn hygyrch i bobl na allan nhw fynd ar y we, ac fe wnes i dderbyn argymhelliad Cyfnod 1 i weithio gyda llywodraeth leol i fonitro gweithrediad y ddarpariaeth honno.
Rwy'n ofni nad wyf ychwaith yn credu ei bod hi'n rhesymol dadlau y byddai colli refeniw a gynhyrchir o un hysbyseb fesul blwyddyn ariannol, a allai fod cyn lleied â £600, yn gwneud papur newydd yn anghynaladwy. Ond rwy'n cytuno â chyd-Aelodau y prynhawn yma sydd wedi siarad am bwysigrwydd cael y drafodaeth ehangach honno am yr hyn sydd mewn gwirionedd yn fater llawer mwy cymhleth o ran sut rydym ni'n cefnogi'r cyfryngau lleol a hefyd sut rydym ni'n cyfathrebu'n fwyaf effeithiol â phreswylwyr. Nid yw'n ymddangos bod hysbyseb flynyddol a gyhoeddwyd ar ddiwrnod amhenodol ym mis Mawrth sy'n cyrraedd llai na 1.5 y cant o breswylwyr yn cyflawni'r nod o gyfathrebu'n effeithiol.
Ond, Dirprwy Lywydd, ar ôl dweud hynny i gyd, rwy'n cydnabod yn llwyr gryfder teimladau ymhlith cyd-Aelodau ar y mater penodol hwn, ac rwyf wastad yn awyddus i ddod o hyd i feysydd ble gallwn ni gyfaddawdu, lle gallwn ni, a gweithio gyda phartïon eraill. Rwy'n ddiolchgar iawn i Peter Fox a hefyd i Peredur Owen Griffiths am y trafodaethau cydweithredol a chreadigol a gawsom ni ar y mater penodol hwn.
Rwyf wedi gorfod gofyn i gyd-Aelodau wrthsefyll gwelliannau eraill heddiw, oherwydd y canlyniadau anfwriadol posibl a allai effeithio'n negyddol ar drethdalwyr, ond nid wyf yn credu bod y gwelliant hwn yn un o'r rhai hynny. Felly, yn ysbryd gwrando ar gyd-Aelodau a gwrando ar randdeiliaid a pharchu'r sgyrsiau hynny, byddwn yn ymatal yn y bleidlais ar y gwelliant penodol hwn heddiw.
Galwaf ar Peter Fox i ymateb i'r ddadl.
I call on Peter Fox to reply to the debate.
Thank you, and thank you to everybody who took part in that debate. Something relatively small in such an important debate managed to get so many people up on their feet; it's a shame that some of the more important areas perhaps didn't have so much enthusiasm.
Can I thank you, Cabinet Secretary, for listening and working with people? Because whilst this might be seen as a trivial issue, there are two areas that are being conflated here: obviously, as Mike points out, it's the access to information for those who still aren't competent online as yet—and hopefully that number will diminish, as we go forward—and there's this other issue about supporting newspapers and journalism and things like that. So, there is a need for a discussion in the future, there's no doubt about that. So, I thank the Cabinet Secretary for abstaining. For the time being, that will leave things as they are, but hopefully there will be a deeper discussion at some point in this Chamber about the wider issues. Thank you.
Diolch yn fawr iawn, a diolch i bawb a gymerodd ran yn y drafodaeth. Fe lwyddodd rhywbeth cymharol fach mewn dadl mor bwysig i gael cymaint o bobl i fyny ar eu traed; mae'n drueni na fu cymaint o frwdfrydedd efallai am rai o'r meysydd pwysicach.
A gaf i ddiolch i chi, Ysgrifennydd Cabinet, am wrando a gweithio gyda phobl? Oherwydd er y gellid ystyried hyn yn fater dibwys, mae dau faes sy'n cael eu cyfuno yma: yn amlwg, fel y noda Mike, y mynediad at wybodaeth i'r rhai sy'n dal i fod yn anfedrus ar-lein hyd yma—a gobeithio y bydd y nifer hwnnw'n lleihau, wrth inni symud ymlaen—a dyna'r mater arall yma am gefnogi papurau newydd a newyddiaduraeth a phethau felly. Felly, mae angen trafodaeth yn y dyfodol, does dim amheuaeth am hynny. Felly, diolchaf i'r Ysgrifennydd Cabinet am ymatal. Am y tro, bydd hynny'n gadael pethau fel y maen nhw, ond gobeithio y bydd trafodaeth fanylach ar ryw adeg yn y Siambr hon am y materion ehangach. Diolch.
Y cwestiwn yw: a ddylid derbyn gwelliant 19? Oes unrhyw wrthwynebiad? [Gwrthwynebiad.] Oes, mae gwrthwynebiad, felly symudwn i bleidlais. Agor y bleidlais. O blaid 24, 23 yn ymatal, dau yn erbyn. Felly, mae gwelliant 19 wedi’i dderbyn.
The question is that amendment 19 be agreed to. Does any Member object? [Objection.] Yes, there is objection. Therefore, we will proceed to a vote. Open the vote. In favour 24, 23 abstentions, two against. Therefore, amendment 19 is agreed.
Gwelliant 19: O blaid: 24, Yn erbyn: 2, Ymatal: 23
Derbyniwyd y gwelliant
Mae’r seithfed grŵp o welliannau’n ymwneud â diwygio’r dreth gyngor. Gwelliant 2 yw’r prif welliant a’r unig welliant yn y grŵp hwn. Galwaf ar Peredur Owen Griffiths i gynnig y prif welliant ac i siarad amdano.
The seventh group of amendments relates to council tax reform. The lead and only amendment in this group is amendment 2. I call on Peredur Owen Griffiths to move and speak to the amendment.
Cynigiwyd gwelliant 2 (Peredur Owen Griffiths).
Amendment 2 (Peredur Owen Griffiths) moved.
Dwi'n cynnig y gwelliant.
I move the amendment.
Year after year, council tax imposes a disproportionate burden on lower income households, thus exacerbating entrenched social inequalities. A case for replacing this regressive system of taxation with a fairer, more progressive model is incontrovertible, long overdue and widely acknowledged. Reforming this broken and outdated system of taxation has been a cornerstone of Plaid Cymru policy for many years, and we were proud to work jointly with the Government to deliver this within the current Senedd term. We firmly believe that we had a credible framework that could have been in place by the start of the next financial year, as promised, but sadly the Government thought otherwise, and not for the first time, we’re faced with a key part of their legislative agenda being deprioritised due to internal Labour Party problems.
We’re under no illusions that this reform will be a complex undertaking, and I’m sure that the Cabinet Secretary will try to justify the delay on that basis in her response. But such is the nature of the radical and necessary solution we need to create a fairer society, I would ask Labour Members here particularly to reflect on the real-world implications of kicking this reform into the long grass, especially for lower income families who are continuing to struggle to make ends meet during the cost-of-living crisis. As you said earlier, Cabinet Secretary, a delay would disadvantage the most vulnerable, but by not acting on council tax reform until 2028 at the very earliest, this Government is condemning those with the least means to another three years of disproportionately high council tax bills, whilst those with the broadest shoulders are not made to pay their fair share for public services.
Even though we have heard time and time again in the recent election campaign that this was an election for change, at the first opportunity for change in Wales we get the status quo for the next three years. So, change means more of the same. But it’s not too late for course correction. It’s in this spirit that we have brought forward this amendment, which will place an obligation on the Welsh Government to implement council tax reform by April 2025, as was originally intended. For the sake of easing the pressure on the household budgets of the most disadvantaged in our society, I would urge Members to grasp the nettle and commit to this vitally important reform as soon as possible. Diolch.
Flwyddyn ar ôl blwyddyn, mae'r dreth gyngor yn gosod baich anghymesur ar aelwydydd incwm is, gan waethygu anghydraddoldebau cymdeithasol sydd wedi ymwreiddio. Mae'r achos dros ddisodli'r system drethu atchweliadol hon gyda model tecach, mwy blaengar, yn ddi-ddadl, yn hir-ddisgwyliedig ac yn cael ei gydnabod yn eang. Mae diwygio'r system drethu doredig a hen ffasiwn hon wedi bod yn gonglfaen i bolisi Plaid Cymru ers blynyddoedd lawer, ac roeddem yn falch o weithio ar y cyd â'r Llywodraeth i gyflawni hyn o fewn tymor y Senedd bresennol. Credwn yn gryf fod gennym ni fframwaith credadwy a allai fod wedi bod ar waith erbyn dechrau'r flwyddyn ariannol nesaf, fel yr addawyd, ond yn anffodus roedd y Llywodraeth yn meddwl fel arall, ac nid am y tro cyntaf, rydym yn wynebu rhan allweddol o'u hagenda ddeddfwriaethol yn cael ei dadflaenoriaethu oherwydd problemau mewnol y Blaid Lafur.
Nid ydym o dan unrhyw amheuaeth y bydd y diwygiad hwn yn ymgymeriad cymhleth, ac rwy'n siŵr y bydd yr Ysgrifennydd Cabinet yn ceisio cyfiawnhau'r oedi ar y sail honno yn ei hymateb. Ond gan mai dyna natur yr ateb radical ac angenrheidiol sydd ei angen arnom ni i greu cymdeithas decach, byddwn yn gofyn i Aelodau Llafur yma'n benodol fyfyrio ar oblygiadau gwirioneddol gohirio'r diwygio hwn, yn enwedig i deuluoedd incwm is sy'n parhau i gael trafferth cael dau ben llinyn ynghyd yn ystod yr argyfwng costau byw. Fel y dywedoch chi'n gynharach, Ysgrifennydd Cabinet, byddai oedi yn rhoi'r rhai mwyaf agored i niwed dan anfantais, ond trwy beidio â gweithredu ar ddiwygio'r dreth gyngor tan 2028 ar y cynharaf, mae'r Llywodraeth hon yn condemnio'r rhai sy'n llai abl i dalu i dair blynedd arall o filiau treth gyngor anghymesur o uchel, pryd nad yw'r rhai â mwy o fodd yn gorfod talu eu cyfran deg am wasanaethau cyhoeddus.
Er ein bod wedi clywed dro ar ôl tro yn yr ymgyrch etholiadol ddiweddar mai etholiad ar gyfer newid oedd hwn, ar y cyfle cyntaf i newid yng Nghymru cawn yr un hen drefn am y tair blynedd nesaf. Felly, mae newid yn golygu mwy o'r un peth. Ond nid yw'n rhy hwyr i unioni'r llwybr. Yn yr ysbryd hwn, rydym ni wedi cyflwyno'r gwelliant hwn, a fydd yn gosod rhwymedigaeth ar Lywodraeth Cymru i ddiwygio'r dreth gyngor erbyn mis Ebrill 2025, fel y bwriadwyd yn wreiddiol. Er mwyn lleddfu'r pwysau ar gyllidebau aelwydydd y rhai mwyaf difreintiedig yn ein cymdeithas, byddwn yn annog yr Aelodau i afael yng nghyrn yr arad ac ymrwymo i'r diwygiad hanfodol bwysig hwn cyn gynted â phosibl. Diolch.
Galwaf ar Ysgrifennydd y Cabinet.
I call on the Cabinet Secretary.
Amendment 2 would add a requirement for the Welsh Ministers to implement council tax reform by 1 April 2025. However, there’s no definition offered in the amendment of what is meant by council tax reform. Therefore, the drafting of this amendment is too broad to constitute workable or clear law in relation to the council tax system.
We have demonstrated that we are committed to making council tax fairer and less regressive. We’ve published a great deal of evidence about our considerations, in partnership with the IFS, and we’ve released two consultations in 2022 and 2023 seeking views on proposals. Colleagues will be aware that this is part of the work that we carried out in partnership with Plaid Cymru. I'm hugely grateful for the work that I undertook jointly with Cefin Campbell on this as part of the previous co-operation agreement. We did make some really significant progress in our considerations. That important work led to the release of a range of proposals in the phase 2 consultation, which closed in February of this year, seeking views on the scale and the pace of reform.
The outcome of the consultation was that people and stakeholders expressed a clear appetite for reform of the system to make it fairer, but over a slower time frame, from 2028. Although 2025 was included in the consultation as the fastest option, it is no longer feasible to deliver a different system in that time frame. The deadline for regulating for new bands and tax rates has now passed. It's a large-scale operational exercise, involving independent bodies and local government. Crucially, we wouldn't now be able to offer transitional relief to support households through the changes.
We're listening to the people of Wales by moving forwards with council tax revaluation and reform in 2028, and every five years after that, keeping council tax fair and responsive to economic circumstances. This Bill underpins delivery of what we worked on together with Plaid Cymru. In the meantime, I am also delivering a number of other reforms to council tax to make it fairer, as outlined in my statement of 15 May, for example on the treatment of households in debt, on appeals, and on discounts and reductions. So, in conclusion, I would ask Members to resist amendment 2.
Byddai gwelliant 2 yn ychwanegu gofyniad i Weinidogion Cymru weithredu diwygio'r dreth gyngor erbyn 1 Ebrill 2025. Fodd bynnag, nid oes diffiniad yn cael ei gynnig yn y gwelliant o'r hyn a olygir gan ddiwygio'r dreth gyngor. Felly, mae drafftio'r gwelliant hwn yn rhy eang i fod yn gyfraith ymarferol neu glir mewn perthynas â'r system dreth gyngor.
Rydym wedi dangos ein bod wedi ymrwymo i wneud y dreth gyngor yn decach ac yn llai atchweliadol. Rydym wedi cyhoeddi llawer iawn o dystiolaeth am ein hystyriaethau, mewn partneriaeth â'r Sefydliad Astudiaethau Cyllid, ac rydym wedi rhyddhau dau ymgynghoriad yn 2022 a 2023 yn gofyn am farn ar gynigion. Bydd cydweithwyr yn ymwybodol bod hyn yn rhan o'r gwaith a wnaethom mewn partneriaeth â Phlaid Cymru. Rwy'n hynod ddiolchgar am y gwaith a wneuthum ar y cyd â Cefin Campbell ar hyn fel rhan o'r cytundeb cydweithio blaenorol. Rydym wedi gwneud cynnydd sylweddol iawn yn ein hystyriaethau. Arweiniodd y gwaith pwysig hwnnw at ryddhau ystod o gynigion yn yr ymgynghoriad cam 2, a gaeodd ym mis Chwefror eleni, gan ofyn am farn ar raddfa a chyflymder y diwygiad.
Canlyniad yr ymgynghoriad oedd bod pobl a rhanddeiliaid wedi mynegi awydd clir i ddiwygio'r system i'w gwneud yn decach, ond dros gyfnod arafach o amser, o 2028. Er bod 2025 wedi'i gynnwys yn yr ymgynghoriad fel yr opsiwn cyflymaf, nid yw'n ymarferol bellach i gyflwyno system wahanol yn yr amserlen honno. Mae'r dyddiad cau ar gyfer rheoleiddio ar gyfer bandiau newydd a chyfraddau treth bellach wedi mynd heibio. Mae'n ymarfer gweithredol ar raddfa fawr, sy'n cynnwys cyrff annibynnol a llywodraeth leol. Yn hanfodol, ni fyddem bellach yn gallu cynnig rhyddhad trosiannol i gefnogi aelwydydd trwy'r newidiadau.
Rydym yn gwrando ar bobl Cymru drwy symud ymlaen gydag ailbrisio a diwygio'r dreth gyngor yn 2028, a phob pum mlynedd ar ôl hynny, gan gadw'r dreth gyngor yn deg ac yn ymatebol i amgylchiadau economaidd. Mae'r Bil hwn yn sail i gyflawni'r hyn y buom yn gweithio arno ynghyd â Phlaid Cymru. Yn y cyfamser, rwyf hefyd yn cyflwyno nifer o ddiwygiadau eraill i'r dreth gyngor i'w gwneud yn decach, fel yr amlinellwyd yn fy natganiad ar 15 Mai, er enghraifft ar drin aelwydydd mewn dyled, ar apeliadau, ac ar ddisgowntiau a gostyngiadau. Felly, i gloi, byddwn yn gofyn i'r Aelodau wrthsefyll gwelliant 2.
Peredur Owen Griffiths i ymateb.
Peredur Owen Griffiths to reply.
Diolch, Cabinet Secretary. I am disappointed that the Government has not agreed to this amendment on this matter. As I've intimated already, council tax reform is not an issue that's come out of the blue—it's been the subject of serious and comprehensive scrutiny over many years, and formed a key part of our co-operation agreement for the current Senedd term. The moral case for implementing this change is overwhelming, and given the continued financial pressure facing households across the length and breadth of our nation, now is the time to strike whilst the iron's hot. By postponing this vital programme of work until after the next election, the Government is making a conscious decision today to forgo this vital window of opportunity where the parliamentary arithmetic is clearly in favour of change. I would urge Members to vote for the change and vote for this amendment.
Diolch, Ysgrifennydd Cabinet. Rwy'n siomedig nad yw'r Llywodraeth wedi cytuno i'r gwelliant hwn ar y mater hwn. Fel yr wyf eisoes wedi dweud, nid yw diwygio'r dreth gyngor yn fater o syndod i neb—mae wedi bod yn destun craffu difrifol a chynhwysfawr dros nifer o flynyddoedd, ac wedi ffurfio rhan allweddol o'n cytundeb cydweithio ar gyfer tymor presennol y Senedd. Mae'r achos moesol dros weithredu'r newid hwn yn anferthol, ac o ystyried y pwysau ariannol parhaus sy'n wynebu aelwydydd ar hyd a lled ein cenedl, nawr yw'r amser i achub ar y cyfle. Drwy ohirio'r rhaglen waith hanfodol hon tan ar ôl yr etholiad nesaf, mae'r Llywodraeth yn gwneud penderfyniad ymwybodol heddiw i ddiystyru’r cyfle hanfodol hwn lle mae'n amlwg bod rhifyddeg seneddol o blaid newid. Byddwn yn annog yr Aelodau i bleidleisio dros y newid a phleidleisio dros y gwelliant hwn.
Y cwestiwn yw: a ddylid derbyn gwelliant 2? A oes unrhyw wrthwynebiad? [Gwrthwynebiad.] Oes, mae gwrthwynebiad, felly symudwn i bleidlais. Agor y bleidlais. Cau'r bleidlais. O blaid 12, neb yn ymatal, 37 yn erbyn. Felly, mae gwelliant 2 wedi'i wrthod.
The question is that amendment 2 be agreed to. Does any Member object? [Objection.] Yes, there is objection. Therefore, we will proceed to a vote. Open the vote. Close the vote. In favour 12, no abstentions, 37 against. Therefore, amendment 2 is not agreed.
Gwelliant 2: O blaid: 12, Yn erbyn: 37, Ymatal: 0
Gwrthodwyd y gwelliant
Symudwn ymlaen at grŵp 8. Mae'r wythfed grŵp o welliannau yn ymwneud â chynnydd yn y dreth gyngor. Gwelliant 20 yw'r prif welliant yn y grŵp hwn. Galwaf ar Peter Fox i gynnig y prif welliant ac i siarad am y gwelliant hwn a'r gwelliant arall yn y grŵp.
We move on now to group 8. The eighth group of amendments relates to council tax increases. The lead amendment in this group is amendment 20. I call on Peter Fox to move and speak to the lead amendment and the other amendment in the group.
Cynigiwyd gwelliant 20 (Peter Fox).
Amendment 20 (Peter Fox) moved.
Thank you, Dirprwy Lywydd. These amendments will require a local referendum to be called in prescribed circumstances. Council tax increases will have had a direct impact on all citizens in Wales. It is for this reason that their voices and the voices of councils should be heard when these decisions are being made. In addition to this, holding these local referendums will help to increase the transparency and accountability of any potential tax increases. While we understand that the Cabinet Secretary expressed, during Stage 2, that this is a move away from the Welsh Government's view on localism, we believe that giving a voice to the people who will be impacted by these changes is vitally important. I agree with that. Localism is about giving local people choices. Councils can't keep hiking council tax excessively year on year. I put council tax up, I admit it, every year. We had to do that. But there is a limit to how long the public can keep putting their hands in their pockets. Sometimes they need to have a say in if this is right or not, and the councils have to go back to the drawing boards and find other ways to supplement their funding. With that, Dirprwy Lywydd, I move the amendment.
Diolch yn fawr, Llywydd. Bydd y gwelliannau hyn yn ei gwneud yn ofynnol i alw refferendwm lleol o dan amgylchiadau penodol. Bydd cynnydd yn y dreth gyngor wedi cael effaith uniongyrchol ar holl ddinasyddion Cymru. Dyna pam y dylai eu lleisiau a lleisiau cynghorau gael eu clywed pan wneir y penderfyniadau hyn. Yn ogystal â hyn, bydd cynnal y refferenda lleol hyn yn helpu i gynyddu tryloywder ac atebolrwydd unrhyw gynnydd posibl mewn treth. Er ein bod yn deall bod yr Ysgrifennydd Cabinet wedi mynegi, yn ystod Cyfnod 2, fod hyn yn gwyro o farn Llywodraeth Cymru ar leoliaeth, credwn fod rhoi llais i'r bobl y bydd y newidiadau hyn yn effeithio arnynt yn hanfodol bwysig. Rwy'n cytuno â hynny. Mae lleoliaeth yn ymwneud â rhoi dewisiadau i bobl leol. Ni all cynghorau barhau i gynyddu'r dreth gyngor yn ormodol flwyddyn ar ôl blwyddyn. Fe wnes i gynyddu'r dreth gyngor, rwy'n cyfaddef hynny, bob blwyddyn. Roedd yn rhaid i ni wneud hynny. Ond mae terfyn ar ba mor hir y gall y cyhoedd barhau i roi eu dwylo yn eu pocedi. Weithiau mae angen iddyn nhw gael dweud eu barn a yw hyn yn iawn ai peidio, ac mae'n rhaid i'r cynghorau fynd yn ôl i'r dechrau a chanfod ffyrdd eraill o ategu eu cyllid. Gyda hynny, Dirprwy Lywydd, rwy'n cynnig y gwelliant.
We oppose the amendments in this group that would oblige local authorities to hold referenda wherever they have to raise council tax by more than 5 per cent. As we've discussed many times before, local government finance in Wales is on an utterly unsustainable trajectory. Welsh local authorities are facing a combined deficit of almost £0.75 billion by 2027—a direct consequence of the disastrous legacy of austerity that starved vital public services of funding, year on year. This amendment portrays a complete lack of awareness and understanding of the extreme adverse circumstances in which our local councils are forced to operate, and the fact that the local government sector has consistently borne the brunt of the economic mismanagement of both Westminster and the Welsh Government. The solution, therefore, isn't through unhelpful measures like this, which would only serve to exacerbate existing pressures on local government resources, but rather to ensure that the sector is properly funded in the first place. This means consigning the disastrous policy of austerity to the dustbin of history for good. While neither the Tories nor Labour seem willing to kick the habit of public spending cuts, we will continue to stand up for our hard-working councillors across the length and breadth of the country by making the case for restoring local government funding to a level that truly reflects the needs of our communities. Diolch.
Rydym yn gwrthwynebu'r gwelliannau yn y grŵp hwn a fyddai'n gorfodi awdurdodau lleol i gynnal refferenda lle bynnag y bydd yn rhaid iddyn nhw godi'r dreth gyngor o fwy na 5 y cant. Fel yr ydym ni wedi trafod sawl gwaith o'r blaen, mae cyllid llywodraeth leol yng Nghymru yn mynd ar lwybr hollol anghynaladwy. Mae awdurdodau lleol Cymru yn wynebu diffyg cyfunol o bron i £0.75 biliwn erbyn 2027—canlyniad uniongyrchol i etifeddiaeth drychinebus cyni a newynodd wasanaethau cyhoeddus hanfodol o gyllid, flwyddyn ar ôl blwyddyn. Mae'r gwelliant hwn yn portreadu diffyg ymwybyddiaeth a dealltwriaeth lwyr o'r amgylchiadau niweidiol eithafol y mae ein cynghorau lleol yn cael eu gorfodi i weithredu ynddyn nhw, a'r ffaith bod y sector llywodraeth leol wedi dwyn baich camreoli economaidd San Steffan a Llywodraeth Cymru yn gyson. Nid yr ateb, felly, yw trwy fesurau di-fudd fel hyn, a fyddai ond yn gwaethygu'r pwysau presennol ar adnoddau llywodraeth leol, ond yn hytrach i sicrhau bod y sector yn cael ei ariannu'n iawn yn y lle cyntaf. Mae hyn yn golygu taflu'r polisi trychinebus o gyni i fin sbwriel hanes am byth. Er nad yw'r Torïaid na'r Blaid Lafur i'w gweld yn barod i derfynu'r arfer o dorri gwariant cyhoeddus, byddwn yn parhau i sefyll dros ein cynghorwyr gweithgar ar hyd a lled y wlad drwy gyflwyno'r ddadl dros adfer cyllid llywodraeth leol i lefel sy'n adlewyrchu anghenion ein cymunedau mewn gwirionedd. Diolch.
Galwaf ar Ysgrifennydd y Cabinet.
I call on the Cabinet Secretary.
As we've heard, amendment 20 would place a new duty on Welsh Ministers to make regulations requiring billing authorities in Wales to hold local referenda on council tax increases that exceed 5 per cent. I outlined during Stage 2 scrutiny that I regard this amendment as a significant deviation from the Welsh Government's long-standing and celebrated approach to localism. I'm also concerned that no consultation with taxpayers or stakeholders has happened on such a significant policy change. In Wales, we have a relationship with local authorities based on mutual respect. It's important that local authorities have the freedom to set their own spending priorities and council tax levels. They're independent, statutory authorities responsible for managing their own financial affairs. We're all well aware that local authorities are democratically elected to make these important decisions.
Members may know that local referenda were introduced in 2012 in England, to control budget-setting procedures and restrict local government accountability. To date, no council in England that has held a referendum has been able to proceed with its original budget needs, adding cost and time to the annual process. It's been the experience in England since 2012 that setting limits in this way effectively becomes a target for all local authorities to raise council tax to the maximum allowed, rather than carefully considering what's necessary. In Wales, we have seen a wide range of annual increases, demonstrating variations in local pressures. Local authorities have flexibility to respond. This is an important feature of local democracy and makes local authority leaders accountable to their residents for decisions. It's not for the Welsh Government to intervene in this democratic process.
Part of this discussion between Members at Stage 2 committee focused on the broader question of funding available for local government. We've provided the most generous funding settlement to local government that we could, taking into account the real-terms pressures on our own budget. Our own budget position is a result of the level of UK Government funding provided to us. Service demand and cost inflation mean local authorities are making difficult decisions.
And finally, turning back to the idea of requiring local referenda on council tax, it is important to recognise that the complexity and cost of holding referenda places an additional burden on local authority resources. This would further exacerbate the financial pressures currently faced by them. Amendment 26 is consequential on amendment 20. In conclusion, I would ask Members to resist amendments 20 and 26.
Fel y clywsom ni, byddai gwelliant 20 yn gosod dyletswydd newydd ar Weinidogion Cymru i wneud rheoliadau sy'n ei gwneud hi'n ofynnol i awdurdodau bilio yng Nghymru gynnal refferenda lleol ar godiadau treth y cyngor sy'n fwy na 5 y cant. Amlinellais yn ystod gwaith craffu Cyfnod 2 fy mod yn ystyried y gwelliant hwn yn wyriad sylweddol o ymagwedd hirsefydlog a chlodwiw Llywodraeth Cymru tuag at leoliaeth. Rwyf hefyd yn pryderu nad oes unrhyw ymgynghoriad â threthdalwyr na rhanddeiliaid wedi digwydd ar newid polisi mor sylweddol. Yng Nghymru, mae gennym ni berthynas ag awdurdodau lleol yn seiliedig ar barch at ei gilydd. Mae'n bwysig bod gan awdurdodau lleol ryddid i bennu eu blaenoriaethau gwariant eu hunain a lefelau'r dreth gyngor. Maen nhw'n awdurdodau annibynnol, statudol sy'n gyfrifol am reoli eu materion ariannol eu hunain. Rydym ni i gyd yn ymwybodol iawn y caiff awdurdodau lleol eu hethol yn ddemocrataidd i wneud y penderfyniadau pwysig hyn.
Efallai y bydd yr Aelodau'n gwybod bod refferenda lleol wedi eu cyflwyno yn Lloegr yn 2012, i reoli gweithdrefnau gosod cyllideb a chyfyngu ar atebolrwydd llywodraeth leol. Hyd yma, nid oes unrhyw gyngor yn Lloegr sydd wedi cynnal refferendwm wedi gallu bwrw ymlaen â'i anghenion cyllideb gwreiddiol, gan ychwanegu cost ac amser at y broses flynyddol. Y profiad yn Lloegr ers 2012 fod gosod terfynau yn y modd hwn i bob pwrpas yn dod yn darged i bob awdurdod lleol godi'r dreth gyngor i'r uchafswm a ganiateir, yn hytrach nag ystyried yn ofalus beth sydd ei angen. Yng Nghymru, rydym ni wedi gweld ystod eang o gynnydd blynyddol, gan ddangos amrywiadau mewn pwysau lleol. Mae gan awdurdodau lleol hyblygrwydd i ymateb. Mae hon yn nodwedd bwysig o ddemocratiaeth leol ac yn gwneud arweinwyr awdurdodau lleol yn atebol i'w trigolion am benderfyniadau. Nid mater i Lywodraeth Cymru yw ymyrryd yn y broses ddemocrataidd hon.
Roedd rhan o'r drafodaeth hon rhwng Aelodau pwyllgor Cyfnod 2 yn canolbwyntio ar y cwestiwn ehangach o gyllid sydd ar gael i lywodraeth leol. Rydym ni wedi darparu'r setliad cyllido mwyaf hael i lywodraeth leol y gallem ni, gan ystyried y pwysau termau real ar ein cyllideb ein hunain. Mae ein sefyllfa gyllidebol ein hunain yn ganlyniad i lefel yr arian a ddarperir gan Lywodraeth y DU i ni. Mae'r galw am wasanaethau a chwyddiant costau yn golygu bod awdurdodau lleol yn gwneud penderfyniadau anodd.
Ac yn olaf, gan droi'n ôl at y syniad o fynnu refferenda lleol ar y dreth gyngor, mae'n bwysig cydnabod bod cymhlethdod a chost cynnal refferenda yn rhoi baich ychwanegol ar adnoddau awdurdodau lleol. Byddai hyn yn gwaethygu'r pwysau ariannol a wynebir ganddyn nhw ar hyn o bryd ymhellach. Mae gwelliant 26 yn ganlyniadol i welliant 20. I gloi, byddwn yn gofyn i'r Aelodau wrthod gwelliannau 20 a 26.
Galwaf ar Peter Fox i ymateb i'r ddadl.
I call on Peter Fox to reply to the debate.
Thank you. Nobody will stick up for councils more than me. I ran one for 13 years. Don't forget that a 5 per cent council tax increase is a big council tax increase. We're talking about council tax increases above and beyond this, where it's reckless—I think it can be reckless. So, who sticks up for the citizens? We're sticking up for the councils, yes. We always do that. But who sticks up for the citizens, the person who's always got to put their hand into their pockets to bail out decisions that haven't been thought through? There is an opportunity—[Interruption.] You've taken me off my thread now, Alun. [Interruption.] Yes, it works.
Diolch. Fydd neb yn sefyll cornel cynghorau yn fwy na fi. Bûm yn rhedeg un am 13 mlynedd. Peidiwch ag anghofio bod cynnydd o 5 y cant yn y dreth gyngor yn gynnydd mawr yn y dreth gyngor. Rydym ni'n sôn am godiadau i'r dreth gyngor y tu hwnt i hyn, lle mae'n fyrbwyll—rwy'n credu y gall fod yn fyrbwyll. Felly, pwy sy'n sefyll cornel y dinasyddion? Rydym ni'n sefyll cornel y cynghorau, onid ydym ni. Rydym ni bob amser yn gwneud hynny. Ond pwy sy'n sefyll cornel y dinasyddion, y person sydd bob amser yn gorfod rhoi eu llaw yn eu pocedi i dalu am benderfyniadau na chloriannwyd mohonyn nhw? Mae cyfle—[Torri ar draws.] Rydych chi wedi fy nhaflu oddi ar fy echel nawr, Alun. [Torri ar draws.] Ydy, mae'n gweithio.
[Inaudible.]—listen to the backbench—the opposition spokesperson.
[Anghlywadwy.]—gwrando ar y meinciau cefn—llefarydd yr wrthblaid.
Thank you. So, as people have said in here many times, we need to find a sustainable way to fund local authorities so that we don't have to keep going back to the council tax payer. Peredur is on about bringing in council tax reform earlier because so many people are disadvantaged, but then you're saying, 'Councils, you go ahead and shove as much council tax on those people as you like.' We're saying, 'Let's look after the citizens. Let them make the choice when the council tax is too expensive.' So, I make no excuse for bringing this referendum forward—not this referendum, but this amendment to have a referendum forward, and I move.
Diolch. Felly, fel y mae pobl wedi dweud yn fan yma lawer gwaith, mae angen i ni ganfod ffordd gynaliadwy o ariannu awdurdodau lleol fel nad oes rhaid i ni barhau i fynd yn ôl at y sawl sy'n talu'r dreth gyngor. Mae Peredur yn sôn am gyflwyno diwygiadau i'r dreth gyngor yn gynharach oherwydd bod cymaint o bobl dan anfantais, ond yna rydych chi'n dweud, 'Gynghorau, ewch chi ymlaen a chodwch gymaint o dreth gyngor ar y bobl hynny ag y dymunwch chi.' Rydym ni'n dweud, 'Gadewch i ni ofalu am y dinasyddion. Gadewch iddyn nhw wneud y dewis pan fydd y dreth gyngor yn rhy ddrud.' Felly, nid wyf yn gwneud unrhyw esgus dros gyflwyno'r refferendwm hwn—nid y refferendwm hwn, ond y gwelliant hwn i gael refferendwm, ac rwy'n ei gynnig.
Os na dderbynnir gwelliant 20, bydd gwelliant 26 yn methu. Y cwestiwn yw: a ddylid derbyn gwelliant 20? A oes unrhyw wrthwynebiad? [Gwrthwynebiad.] Oes, mae gwrthwynebiad. Felly, symudwn ni at bleidlais. Agor y bleidlais. Cau'r bleidlais. O blaid 12, roedd un yn ymatal, 36 yn erbyn. Felly, mae gwelliant 20 wedi ei wrthod.
If amendment 20 is not agreed, amendment 26 will fall. The question is that amendment 20 be agreed to. Does any Member object? [Objection.] Yes, there is objection. Therefore, we will proceed to a vote. Open the vote. Close the vote. In favour 12, there was one abstention, and 36 against. Therefore, amendment 20 is not agreed.
Gwelliant 20: O blaid: 12, Yn erbyn: 36, Ymatal: 1
Gwrthodwyd y gwelliant
Amendment 20: For: 12, Against: 36, Abstain: 1
Amendment has been rejected
Methodd gwelliant 26.
Amendment 26 fell.
Y grŵp olaf yw grŵp 9. Mae'r nawfed grŵp o welliannau yn ymwneud ag adolygu'r defnydd o bwerau. Gwelliant 21 yw'r prif welliant yn y grŵp hwn, a galwaf ar Peter Fox i gynnig y prif welliant ac i siarad am y gwelliant hwn a'r gwelliant arall yn y grŵp.
The final group is group 9. The ninth group of amendments relates to a review on the use of powers. The lead amendment in this group is amendment 21, and I call on Peter Fox to move and speak to the lead amendment and the other amendment in the group.
Cynigiwyd gwelliant 21 (Peter Fox).
Amendment 21 (Peter Fox) moved.
Yes, these amendments will require the Welsh Ministers to undertake a review of the powers proposed in sections 5, 9, 10 and 18 of the Bill and to publish the conclusions of that review by the end of 2029, as it will be important for these powers to be reviewed against the policy aims that are yet to be set out. It is for this reason that I am encouraging support for this amendment.
Bydd, bydd y gwelliannau hyn yn ei gwneud yn ofynnol i Weinidogion Cymru gynnal adolygiad o'r pwerau a gynigir yn adrannau 5, 9, 10 ac 18 o'r Bil a chyhoeddi casgliadau'r adolygiad hwnnw erbyn diwedd 2029, gan y bydd yn bwysig i'r pwerau hyn gael eu hadolygu yn unol â'r nodau polisi nad ydyn nhw wedi eu hamlinellu eto. Am y rheswm hwn rwy'n annog cefnogi'r gwelliant hwn.
Galwaf ar Ysgrifennydd y Cabinet.
I call on the Cabinet Secretary.
Thank you, Dirprwy Lywydd. As this is my final opportunity to speak in this debate, I'd just, once again, like to thank colleagues from all parties for their constructive input and also to thank the Commission staff for their support in getting the Bill this far. And I'd also, of course, like to thank our very talented and hardworking, committed Welsh Government officials for their excellent work over many years on this Bill. So much work goes on behind the scenes during this process, most of which is unacknowledged beyond this Chamber, but I'd like to recognise the enormous effort that goes into producing legislation of this scale and the high quality of the advice provided to Members on what are really complex matters.
And overall, I do believe that this Bill is a really good example of collaborative working and I'm really proud of the progress that it achieves. And the fact that the Government hasn't been able to offer its support in favour of amendments this afternoon shouldn't suggest for a moment that there hasn't been absolutely excellent cross-party working for a long time on this particular agenda. And I'd just like to express my thanks to colleagues from all parts of the Senedd for their work on this Bill.
So, turning now to the amendments in the final group, amendment 21 would require the Welsh Ministers to undertake a review of the use of regulation-making powers introduced by the Bill. I appreciate the importance of the intention behind this amendment, and that's why I accepted in principle the related Stage 1 recommendation from the Local Government and Housing Committee. As a consequence, I have since published an updated explanatory memorandum, which includes my commitment to undertake a post-implementation review of the operation and impact of this legislation before the end of the seventh Senedd. This would include consideration of regulation-making powers in the Bill. I remain of the view that agreeing piecemeal statutory reviews of individual pieces of legislation is unnecessary and partial, and the Senedd would, of course, be able to undertake post-legislative scrutiny, should it choose to do so.
Amendment 24 is consequential on amendment 21. So, in conclusion, I would ask Members to resist amendments 21 and 24.
Diolch yn fawr, Llywydd. Gan mai dyma fy nghyfle olaf i siarad yn y ddadl hon, hoffwn ddiolch unwaith eto i gyd-Aelodau o bob plaid am eu sylwadau adeiladol a diolch hefyd i staff y Comisiwn am eu cefnogaeth i gael y Bil mor bell â hyn. A hoffwn hefyd, wrth gwrs, ddiolch i'n swyddogion dawnus a diwyd iawn o Lywodraeth Cymru am eu gwaith rhagorol dros nifer o flynyddoedd ar y Bil hwn. Mae cymaint o waith yn mynd rhagddo y tu ôl i'r llenni yn ystod y broses hon, ac nid yw'r rhan fwyaf ohoni yn cael ei chydnabod y tu hwnt i'r Siambr hon, ond hoffwn gydnabod yr ymdrech enfawr sy'n rhan o gynhyrchu deddfwriaeth o'r raddfa hon ac ansawdd uchel y cyngor a roddir i'r Aelodau ar yr hyn a roddir i'r Aelodau ynghylch yr hyn sy'n faterion cymhleth iawn.
Ac ar y cyfan, credaf fod y Bil hwn yn enghraifft dda iawn o gydweithio ac rwy'n falch iawn o'r cynnydd y mae'n ei gyflawni. Ac ni ddylai'r ffaith nad yw'r Llywodraeth wedi gallu cynnig ei chefnogaeth o blaid gwelliannau y prynhawn yma awgrymu am eiliad na fu gwaith trawsbleidiol cwbl ardderchog ers amser maith ar yr agenda benodol hon. A hoffwn fynegi fy niolch i gyd-Aelodau o bob rhan o'r Senedd am eu gwaith ar y Bil hwn.
Felly, gan droi nawr at y gwelliannau yn y grŵp terfynol, byddai gwelliant 21 yn ei gwneud hi'n ofynnol i Weinidogion Cymru gynnal adolygiad o'r defnydd o bwerau deddfu a gyflwynwyd gan y Bil. Rwy'n sylweddoli pwysigrwydd y bwriad y tu ôl i'r gwelliant hwn, a dyna pam y derbyniais mewn egwyddor yr argymhelliad cysylltiedig o Gyfnod 1 gan y Pwyllgor Llywodraeth Leol a Thai. O ganlyniad, rwyf wedi cyhoeddi memorandwm esboniadol wedi'i ddiweddaru ers hynny, sy'n cynnwys fy ymrwymiad i gynnal adolygiad ôl-weithredu o weithrediad ac effaith y ddeddfwriaeth hon cyn diwedd y seithfed Senedd. Byddai hyn yn cynnwys ystyried pwerau deddfu yn y Bil. Rwy'n dal o'r farn bod cytuno ar adolygiadau statudol tameidiog o ddarnau unigol o ddeddfwriaeth yn ddiangen ac yn ffordd anghyflawn o fynd ati, a gallai'r Senedd, wrth gwrs, ymgymryd â gwaith craffu ôl-ddeddfwriaethol, pe bai'n dewis gwneud hynny.
Mae gwelliant 24 yn ganlyniadol i welliant 21. Felly, i gloi, byddwn yn gofyn i'r Aelodau wrthod gwelliannau 21 a 24.
Peter Fox i ymateb.
Peter Fox to reply.
Thank you, Dirprwy Lywydd. It's my last opportunity to speak as well, you'll be all glad to know. And can I also echo the Cabinet Secretary's thanks to all involved in bringing this Bill forward, and, again, repeat the collaborative way that we've engaged on this? Whilst we don't always agree on the amendments, we recognise each other's positions.
I brought this group forward just to reiterate the concern and the comments that the Legislation, Justice and Constitution Committee have made about the powers in these sections. Dirprwy Lywydd, with that, I don't think I need to say any more for this Bill.
Diolch yn fawr, Llywydd. Dyma fy nghyfle olaf i siarad hefyd, byddwch i gyd yn falch o wybod. Ac a gaf i hefyd adleisio diolch yr Ysgrifennydd Cabinet i bawb sy'n ymwneud â chyflwyno'r Bil hwn, ac unwaith eto, sôn am y ffordd gydweithredol yr ydym ni wedi ymgysylltu â hyn? Er nad ydym ni bob amser yn cytuno ar y gwelliannau, rydym yn cydnabod safbwyntiau ein gilydd.
Fe wnes i gyflwyno'r grŵp hwn i ail-bwysleisio pryder y Pwyllgor Deddfwriaeth, Cyfiawnder a'r Cyfansoddiad a'r sylwadau a wnaethant am y pwerau yn yr adrannau hyn. Dirprwy Lywydd, gyda hynny, nid wyf yn credu bod angen i mi ddweud mwy am y Bil hwn.
Os na dderbynnir gwelliant 21, bydd gwelliant 24 yn methu. Y cwestiwn yw: a ddylid derbyn gwelliant 21? A oes unrhyw wrthwynebiad? [Gwrthwynebiad.] Oes, mae gwrthwynebiad, felly symudwn i bleidlais. Agor y bleidlais. Cau'r bleidlais. O blaid 24, neb yn ymatal, 25 yn erbyn. Felly, mae gwelliant 21 wedi ei wrthod.
If amendment 21 is not agreed, amendment 24 will fall. The question is that amendment 21 be agreed to. Does any Member object? [Objection.] There is objection. We will therefore proceed to a vote. Open the vote. Close the vote. In favour 24, no abstentions, 25 against. Therefore, amendment 21 is not agreed.
Gwelliant 21: O blaid: 24, Yn erbyn: 25, Ymatal: 0
Gwrthodwyd y gwelliant
Amendment 21: For: 24, Against: 25, Abstain: 0
Amendment has been rejected
Methodd gwelliant 24.
Amendment 24 fell.
Peter, gwelliant 22.
Peter, amendment 22.
Not moving. Okay.
Ddim yn cynnig. Iawn.
Ni chynigiwyd gwelliant 22 (Peter Fox).
Amendment 22 (Peter Fox) not moved.
Felly, gwelliant 25 sydd nesaf. Peter.
Therefore, we move to amendment 25. Peter.
[Inaudible.]—likewise, as 23.
[Anghlywadwy.]—yn yr un modd, fel gyda 23.
Not moved. Can you confirm it's not being moved, Peter?
Ddim wedi ei gynnig. A allwch chi gadarnhau nad yw'n cael ei gynnig, Peter?
Not being moved.
Ddim yn cael ei gynnig.
Ni chynigiwyd gwelliant 25 (Peter Fox).
Amendment 25 (Peter Fox) not moved.
And that brings us—
A daw hynny â ni—
Gwelliant 27, Peter.
Amendment 27, Peter.
Cynigiwyd gwelliant 27 (Peter Fox).
Amendment 27 (Peter Fox) moved.
Moved.
Wedi ei gynnig.
Y cwestiwn yw: a ddylid derbyn gwelliant 27? A oes unrhyw wrthwynebiad? [Gwrthwynebiad.] Oes, felly symudwn i bleidlais. Gwelliant 27. Agor y bleidlais. Cau'r bleidlais. O blaid 24, neb yn ymatal, 25 yn erbyn. Felly, mae gwelliant 27 wedi ei wrthod.
The question is that amendment 27 be agreed to. Does any Member object? [Objection.] There is objection. We will therefore proceed to a vote on amendment 27. Open the vote. Close the vote. In favour 24, no abstentions, 25 against. Therefore, amendment 27 is not agreed.
Gwelliant 27: O blaid: 24, Yn erbyn: 25, Ymatal: 0
Gwrthodwyd y gwelliant
Amendment 27: For: 24, Against: 25, Abstain: 0
Amendment has been rejected
Ac rydym wedi dod i ddiwedd ystyriaeth Cyfnod 3 o Fil Cyllid Llywodraeth Leol (Cymru). Datganaf y bernir bod pob adran o'r Bil a phob Atodlen iddo wedi eu derbyn. A daw hynny â thrafodion Cyfnod 3 i ben, a daw hynny â busnes heddiw i ben.
And we have reached the end of our Stage 3 consideration of the Local Government Finance (Wales) Bill. I declare that all sections of and Schedules to the Bill are deemed agreed. And that concludes Stage 3 proceedings, and it also brings today's business to an end.
Barnwyd y cytunwyd ar bob adran o’r Bil.
All sections of the Bill deemed agreed.
Daeth y cyfarfod i ben am 18:03.
The meeting ended at 18:03.