Y Cyfarfod Llawn
Plenary
07/05/2024Cynnwys
Contents
Yn y fersiwn ddwyieithog, mae’r golofn chwith yn cynnwys yr iaith a lefarwyd yn y cyfarfod. Mae’r golofn dde yn cynnwys cyfieithiad o’r areithiau hynny.
In the bilingual version, the left-hand column includes the language used during the meeting. The right-hand column includes a translation of those speeches.
Cyfarfu'r Senedd yn y Siambr a thrwy gynhadledd fideo am 13:30 gyda'r Llywydd (Elin Jones) yn y Gadair.
The Senedd met in the Chamber and by video-conference at 13:30 with the Llywydd (Elin Jones) in the Chair.
Prynhawn da a chroeso, bawb, i'r Cyfarfod Llawn. Yr eitem gyntaf fydd y cwestiynau i'r Prif Weinidog, ac mae'r cwestiwn cyntaf gan Delyth Jewell.
Good afternoon and welcome to this Plenary meeting. The first item will be questions to the First Minister, and the first question is from Delyth Jewell.
1. Pa gymorth sydd ar gael i famau newydd a menywod beichiog yng Nghymru? OQ61074
1. What support is available to new and expectant mothers in Wales? OQ61074
Diolch am y cwestiwn.
Thank you for the question.
All expectant mothers in Wales have a named midwife to provide support during pregnancy and the postnatal period. Together, they should develop an individualised care package, encompassing both mother and baby. Referrals to specialist services will be made to address any additional physical and psychological needs.
Mae gan bob mam feichiog yng Nghymru fydwraig benodol i ddarparu cymorth yn ystod beichiogrwydd a'r cyfnod ôl-enedigol. Gyda'i gilydd, dylen nhw ddatblygu pecyn gofal wedi'i unigoli, yn cwmpasu'r fam a'r babi. Bydd atgyfeiriadau i wasanaethau arbenigol yn cael eu gwneud i fynd i'r afael ag unrhyw anghenion corfforol a seicolegol ychwanegol.
Diolch am hynna.
Thank you for that.
First Minister, baby loss affects far more mothers and fathers than we realise. Families lose their babies at different stages of pregnancy, and not everyone feels able to talk about their grief. If a baby is lost before 24 weeks, they don't even have to be registered officially, and that can hinder parents from grieving. The UK Government has recently begun a baby loss certificate scheme for parents whose babies leave them before 24 weeks. It's a voluntary certificate—nobody is forced to have it—but it can help parents come to terms with their loss, because support is desperately needed for women who were mothers to babies that were never born. What plans does the Welsh Government have, please, to offer similar certificates to those available across the border, as a memory for parents that their babies existed and that they were loved?
Prif Weinidog, mae colli babi yn effeithio ar lawer mwy o famau a thadau nag yr ydym ni'n ei sylweddoli. Mae teuluoedd yn colli eu babanod ar wahanol gamau o feichiogrwydd, ac nid yw pawb yn teimlo eu bod nhw'n gallu siarad am eu galar. Os bydd babi yn cael ei golli cyn 24 wythnos, nid oes yn rhaid iddo gael ei gofrestru'n swyddogol hyd yn oed, a gall hynny atal rhieni rhag galaru. Mae Llywodraeth y DU wedi dechrau cynllun tystysgrif colli babanod yn ddiweddar, ar gyfer rhieni y mae eu babanod yn eu gadael nhw cyn 24 wythnos. Mae'n dystysgrif wirfoddol—does neb yn cael ei orfodi i'w chael—ond mae'n gallu helpu rhieni i ddod i delerau â'u colled, oherwydd mae taer angen cefnogaeth i fenywod a oedd yn famau i fabanod na chafodd eu geni. Pa gynlluniau sydd gan Lywodraeth Cymru, os gwelwch yn dda, i gynnig tystysgrifau tebyg i'r rhai sydd ar gael dros y ffin, fel atgof i rieni bod eu babanod wedi bodoli ac y'u carwyd?
I think it's a really important point that the Member raises about early loss and how it is, then, that we can better support people. We've had many debates in this Chamber over the years about baby loss, about recognising that it's a reality, and then what more we can do to support parents to be able to cope with their loss. I haven't had a specific conversation on this with either the Cabinet Secretary for health, or the Minister for early years, but I'm very happy to, to understand what we might be able to do. If it helps people to be able to acknowledge, and, then, to try and move on with the loss at an early stage, then I'd be very happy for us to think seriously about how we could do that in a consistent way across the country.
Rwy'n credu ei fod yn bwynt pwysig iawn y mae'r Aelod yn ei godi am golled gynnar a sut y gallwn ni, wedyn, gefnogi pobl yn well. Rydym ni wedi cael llawer o ddadleuon yn y Siambr hon dros y blynyddoedd am golli babanod, am gydnabod ei fod yn realiti, ac yna beth arall y gallwn ni ei wneud i gefnogi rhieni i allu ymdopi â'u colled. Nid wyf i wedi cael sgwrs benodol am hyn gydag Ysgrifennydd y Cabinet dros iechyd, na'r Gweinidog dros y blynyddoedd cynnar, ond rwy'n hapus iawn i wneud hynny, i ddeall yr hyn y gallem ni ei wneud. Os yw'n helpu pobl i allu cydnabod, ac, yna, ceisio symud ymlaen gyda'r golled yn gynnar, yna byddwn yn hapus iawn i ni feddwl o ddifrif am sut y gallem ni wneud hynny mewn ffordd gyson ledled y wlad.
Can I thank Delyth for raising this issue? Some years ago, I delivered a baby of 24 weeks, and it was a baby. Yet, I went in and came back with nothing, and I do feel that when you've carried a baby for 24 weeks, it's a long time; it's not far. But the good news today is that, as a result of medical advancements, the chances for premature babies to survive have increased dramatically in the last 10 years. With this, though, comes additional pressure on the neonatal staffing ratios for the wraparound care that premature babies require. England has wraparound teams for families that include speech and language therapists, who can, very importantly, help with breastfeeding, bottle feeding and, importantly, swallowing function. Four out of our seven health boards are failing to meet the British Association of Perinatal Medicine standards for speech and language therapy provisions. Early communication with mothers is essential, so the need for adequate numbers of speech and language therapists in the workforce is vital. So, what steps are you taking, First Minister, to ensure that Wales is keeping up with the recruitment of these very specialist healthcare professionals, so that our babies and, indeed, their mothers, have the very best start in life together? Diolch.
A gaf i ddiolch i Delyth am godi'r mater hwn? Rai blynyddoedd yn ôl, fe wnes i eni babi 24 wythnos oed, ac roedd yn fabi. Ac eto, es i mewn a dod yn ôl heb ddim, ac rwyf i yn teimlo, pan fyddwch chi wedi cario babi am 24 wythnos, ei fod yn amser hir; nid yw'n bell. Ond y newyddion da heddiw, o ganlyniad i ddatblygiadau meddygol, yw bod y siawns i fabanod cynamserol oroesi wedi cynyddu'n sylweddol yn ystod y 10 mlynedd diwethaf. Gyda hyn, fodd bynnag, daw pwysau ychwanegol ar y cymarebau staffio newyddenedigol ar gyfer y gofal cofleidiol sydd ei angen ar fabanod cynamserol. Mae gan Loegr dimau cofleidiol ar gyfer teuluoedd sy'n cynnwys therapyddion lleferydd ac iaith, a all, yn bwysig iawn, helpu gyda bwydo ar y fron, bwydo potel ac, yn bwysig, gweithrediad llyncu. Mae pedwar o'n saith bwrdd iechyd yn methu â bodloni safonau Cymdeithas Meddygaeth Amenedigol Prydain ar gyfer darpariaethau therapi lleferydd ac iaith. Mae cyfathrebu cynnar â mamau yn hanfodol, felly mae'r angen am nifer digonol o therapyddion lleferydd ac iaith yn y gweithlu yn hanfodol. Felly, pa gamau ydych chi'n eu cymryd, Prif Weinidog, i sicrhau bod Cymru yn cadw i fyny â recriwtio'r gweithwyr gofal iechyd proffesiynol arbenigol iawn hyn, fel bod ein babanod ac, yn wir, eu mamau, yn cael y dechrau gorau mewn bywyd gyda'i gilydd? Diolch.
Giving our children the best start in life is one of the key aspects that I want our Government to focus on. It's why I've reiterated the focus on the first 1,000 days in a child's life, whether that is a premature baby that is born and survives, and how they're supported, or not. And, actually, we know there are not just challenges, but real opportunities in how we better support parents through that phase.
There's the point you make about specialist staff, and the way we commission that is an open process where we do look for advice from individual groups, but also from health boards as well to try to understand what we need to do. And I'm glad you recognised the additional physical resources it often takes to support families in the position that you've set out. It's a real medical success story, but, actually, we then need to make sure that the social and emotional health of that child and their family is looked at. And I think one of the things we really can get right is not just from the staff point of view, but about how we support parents, because, actually, as a parent, you are the most important influence on your child's life. And, sometimes, that can be seen as a responsibility—which of course it is—but it's also a real opportunity to support that parent to be the best parent they can be, to look at all the strengths that they provide, and to see what they can do for their child. And something as simple as talking to or singing to your baby is such a huge, important part of their development on a number of fronts. That's something that we can support people to do, and it's why, following my time in a number of ministerial roles—from tackling poverty to being the health Minister, and beyond—I do take seriously what we can do to invest in midwifery and in health visitors, to make sure that we carry on on that journey. I do thank the Member for her well-put question and the points that I do want to take seriously that she's raised.
Mae rhoi'r dechrau gorau mewn bywyd i'n plant yn un o'r agweddau allweddol yr wyf i eisiau i'n Llywodraeth ganolbwyntio arnyn nhw. Dyna pam rwyf i wedi ailadrodd y pwyslais ar y 1,000 diwrnod cyntaf ym mywyd plentyn, pa un a yw'n fabi cynamserol sy'n cael ei eni ac yn goroesi, a sut mae'n cael ei gefnogi, ai peidio. Ac, a dweud y gwir, rydym ni'n gwybod nad heriau yn unig sydd, ond cyfleoedd gwirioneddol o ran sut rydym ni'n cefnogi rhieni yn well drwy'r cyfnod hwnnw.
Ceir y pwynt yr ydych chi'n ei wneud am staff arbenigol, ac mae'r ffordd yr ydym ni'n comisiynu hynny yn broses agored lle rydym ni'n gofyn am gyngor gan grwpiau unigol, ond hefyd gan fyrddau iechyd yn ogystal i geisio deall yr hyn y mae angen i ni ei wneud. Ac rwy'n falch eich bod chi wedi cydnabod yr adnoddau ffisegol ychwanegol sydd eu hangen yn aml i gefnogi teuluoedd yn y sefyllfa yr ydych chi wedi ei hamlinellu. Mae'n hanes o lwyddiant meddygol gwirioneddol, ond, a dweud y gwir, mae angen i ni wneud yn siŵr wedyn bod iechyd cymdeithasol ac emosiynol y plentyn hwnnw a'i deulu yn cael ei ystyried. Ac rwy'n credu mai un o'r pethau y gallwn ni wir ei gael yn iawn nid yn unig o safbwynt y staff, ond o ran sut rydym ni'n cefnogi rhieni, oherwydd, mewn gwirionedd, fel rhiant, chi yw'r dylanwad pwysicaf ar fywyd eich plentyn. Ac, weithiau, gall hynny gael ei ystyried yn gyfrifoldeb—ac mae'n gyfrifoldeb wrth gwrs—ond mae hefyd yn gyfle gwirioneddol i gefnogi'r rhiant hwnnw i fod y rhiant gorau y gall fod, i edrych ar yr holl gryfderau y mae'n eu cynnig, ac i weld beth y gall ei wneud i'w blentyn. Ac mae rhywbeth mor syml â siarad â'ch babi neu ganu i'ch babi yn rhan mor enfawr a phwysig o'i ddatblygiad o nifer o safbwyntiau. Mae hynny'n rhywbeth y gallwn ni gynorthwyo pobl i'w wneud, a dyna pam, yn dilyn fy amser mewn nifer o swyddi gweinidogol—o fynd i'r afael â thlodi i fod yn Weinidog iechyd, a thu hwnt—yr wyf i'n cymryd o ddifrif yr hyn y gallwn ni ei wneud i fuddsoddi mewn bydwreigiaeth ac mewn ymwelwyr iechyd, i wneud yn siŵr ein bod ni'n parhau ar y daith honno. Diolchaf i'r Aelod am ei chwestiwn a ofynnwyd yn dda a'r pwyntiau yr wyf i eisiau eu cymryd o ddifrif y mae hi wedi eu codi.
Parenting doesn't come with instructions, I agree, but I just want to focus on the support that we give women before the birth, because it is shocking that 40 per cent of all births now end in caesarean sections because women are not getting enough support and because people are almost automatically being offered induction at 39 weeks, which is a potentially disastrous way to have a cascade of intervention. What action is the Welsh Government planning to take to tackle this really significant increase in caesarean births, not just in Wales, but across the UK. so that people are supported to give birth normally? Obviously, a caesarean is the thing that they have to have if the baby's life is at risk, but, in other respects, women need to be supported to have a normal birth, which is the best start in that trajectory of life. So, I wondered if you could tell us how the Welsh Government's going to change these really damaging statistics.
Nid yw magu plant yn dod gyda chyfarwyddiadau, rwy'n cytuno, ond hoffwn ganolbwyntio ar y gefnogaeth yr ydym ni'n ei rhoi i fenywod cyn yr enedigaeth, oherwydd mae'n syfrdanol bod 40 y cant o'r holl enedigaethau bellach yn gorffen gyda thoriadau Cesaraidd gan nad yw menywod yn cael digon o gefnogaeth a gan fod pobl bron yn cael cynnig cymell y geni yn awtomatig ar ôl 39 wythnos, sy'n ffordd a allai fod yn drychinebus o gael rhaeadr o ymyrraeth. Pa gamau y mae Llywodraeth Cymru yn bwriadu eu cymryd i fynd i'r afael â'r cynnydd gwirioneddol sylweddol hwn i enedigaethau Cesaraidd, nid yn unig yng Nghymru, ond ledled y DU, fel bod pobl yn cael eu cynorthwyo i roi genedigaeth yn y ffordd normal? Yn amlwg, toriad Cesaraidd yw'r peth y mae'n rhaid iddyn nhw ei gael os yw bywyd y babi mewn perygl, ond, mewn ffyrdd eraill, mae angen cynorthwyo menywod i gael genedigaeth normal, sef y dechrau gorau yn y llwybr bywyd hwnnw. Felly, tybed a allech chi ddweud wrthym ni sut y mae Llywodraeth Cymru yn mynd i newid yr ystadegau niweidiol iawn hyn.
There are a number of factors within that. In some health boards in Wales, rates of caesarean birth are up to 40 per cent; in others, not so. When I looked at the figures in preparation for this question, I think that our understanding is that there are 35 per cent of C-section births in Wales. That has risen, materially, over the last decade and more. I do recognise that the challenge here is how we reflect the reality that the change in the number of C-sections is driven by a number of different factors. Part of it is driven by the fact that people choose to have families later in life, there's more complexity in how you support people through a successful pregnancy, and some people make an active choice around C-sections, and then there are, of course, the emergency caesarean sections that the Member referenced as well. To want to safely reduce caesarean sections is about how you support people to make choices—choices, ideally, before they become pregnant, choices during their pregnancy, and at the point of giving birth.
Now, my son is a little older, but I vividly remember lots of the conversations that we had as expectant parents, and about the fact that our views changed through that period of time, but we were supported to make choices by our midwife and, indeed, afterwards in the very early days of, for all of the joy you have, that actually—. A child doesn't come with a manual. So, we are looking at what we can do to support parents. That's part of the work that we're doing in the maternity and neonatal framework that is being developed, about how you positively support women to make choices, to understand the health impact of the choices that they make for themselves and for their baby, but to do that in a way that is, again, based on the strengths of what parents can and will want to provide for their baby, as opposed to trying to direct people down one path or another. We find that that actually has adverse consequences, but an informed choice is where we want to help people to get to, and I think that that will be good for mothers and, indeed, for their children.
Ceir nifer o ffactorau o fewn hynny. Mewn rhai byrddau iechyd yng Nghymru, mae cyfraddau genedigaethau Cesaraidd i fyny i 40 y cant; mewn eraill, dydyn nhw ddim. Pan edrychais ar y ffigurau wrth baratoi ar gyfer y cwestiwn hwn, rwy'n credu mai ein dealltwriaeth ni yw bod 35 y cant o enedigaethau toriad Cesaraidd yng Nghymru. Mae hynny wedi codi, yn sylweddol, dros y degawd diwethaf a mwy. Rwy'n cydnabod mai'r her yma yw sut rydym ni'n adlewyrchu'r realiti bod y newid i nifer y toriadau Cesaraidd yn cael ei ysgogi gan nifer o wahanol ffactorau. Mae rhan ohono'n cael ei ysgogi gan y ffaith bod pobl yn dewis cael teuluoedd yn ddiweddarach mewn bywyd, mae mwy o gymhlethdod yn y ffordd yr ydych chi'n cefnogi pobl trwy feichiogrwydd llwyddiannus, ac mae rhai pobl yn gwneud dewis gweithredol ynghylch toriadau Cesaraidd, ac yna, wrth gwrs, ceir y toriadau Cesaraidd brys y cyfeiriodd yr Aelod atyn nhw hefyd. Mae bod eisiau lleihau toriadau Cesaraidd yn ddiogel yn ymwneud â sut rydych chi'n cynorthwyo pobl i wneud dewisiadau—dewisiadau, yn ddelfrydol, cyn iddyn nhw feichiogi, dewisiadau yn ystod eu beichiogrwydd, ac ar adeg rhoi genedigaeth.
Nawr, mae fy mab ychydig yn hŷn, ond rwy'n cofio'n eglur llawer o'r sgyrsiau a gawsom ni fel rhieni a oedd yn disgwyl babi, ac am y ffaith bod ein barn wedi newid drwy'r cyfnod hwnnw, ond cawsom ein cynorthwyo i wneud dewisiadau gan ein bydwraig ac, yn wir, wedi hynny yn nyddiau cynnar iawn, er yr holl lawenydd sydd gennych chi, mewn gwirionedd—. Nid yw plentyn yn dod gyda llawlyfr. Felly, rydym ni'n edrych ar yr hyn y gallwn ni ei wneud i gynorthwyo rhieni. Mae hynny'n rhan o'r gwaith yr ydym ni'n ei wneud yn y fframwaith mamolaeth a newyddenedigol sy'n cael ei ddatblygu, am sut rydych chi'n cefnogi menywod yn gadarnhaol i wneud dewisiadau, i ddeall effaith iechyd y dewisiadau y maen nhw'n eu gwneud drostyn nhw eu hunain ac i'w babi, ond i wneud hynny mewn ffordd sydd, eto, yn seiliedig ar gryfderau'r hyn y bydd rhieni yn gallu ac eisiau ei ddarparu ar gyfer eu babi, yn hytrach na cheisio cyfeirio pobl i lawr un llwybr neu'r llall. Rydym ni'n canfod bod hynny mewn gwirionedd yn arwain at ganlyniadau niweidiol, ond dewis cytbwys yw lle'r ydym ni eisiau helpu pobl i'w gyrraedd, ac rwy'n credu y bydd hynny'n dda i famau ac, yn wir, i'w plant.
2. A wnaiff y Prif Weinidog roi diweddariad am brosiect pont Llannerch rhwng Trefnant a Thremeirchion? OQ61053
2. Will the First Minister provide an update on the Llannerch bridge project between Trefnant and Tremeirchion? OQ61053
Thank you for the question. We have awarded Denbighshire County Council £750,000 this year to continue work towards a new bridge connecting the communities of Trefnant and Tremeirchion.
Diolch am y cwestiwn. Rydym ni wedi dyfarnu £750,000 i Gyngor Sir Ddinbych eleni i barhau i weithio tuag at bont newydd sy'n cysylltu cymunedau Trefnant a Thremeirchion.
Thank you very much. Llannerch bridge was destroyed during storm Christoph in 2021, and, more than three years later, we are no closer to having the bridge replaced, unfortunately. The communities of Trefnant and Tremeirchion are still disconnected, with drivers sent on lengthy diversions just to drive to the next village. This means bigger fuel bills for drivers, more pollution, I may add, too, and decreasing trade for local businesses, with the now closed road being an important artery for drivers leaving the A55 and travelling southwards to Denbigh. Denbighshire County Council have responsibility for the road, but your Government hold the purse strings, and we've consistently seen reluctance from the Welsh Government to approve funding for a replacement bridge. Now, I'm not asking you to build the Severn crossing here, First Minister; I'm asking for a small, rural, humpback bridge that is essential for businesses and residents. Many residents will also be angered by the fact that the Labour-run Denbighshire County Council have just taken out a loan of £10 million to build a new archive facility for council documents, money that could have been spent replacing the Llannerch bridge, with some change left over, I might add. So, can the First Minister confirm to me that he will review the plans for the Llannerch bridge and work with Denbighshire County Council to find the money to finally get these communities reconnected after three years? And it's just worth mentioning, First Minister—
Diolch yn fawr iawn. Cafodd pont Llannerch ei dinistrio yn ystod storm Christoph yn 2021, a, mwy na thair blynedd yn ddiweddarach, dydyn ni ddim agosach at gael pont newydd, yn anffodus. Mae cymunedau Trefnant a Thremeirchion dal wedi'u datgysylltu, a gyrwyr yn cael eu hanfon ar ddargyfeiriadau maith dim ond i yrru i'r pentref nesaf. Mae hyn yn golygu biliau tanwydd mwy i yrwyr, mwy o lygredd, dylwn ychwanegu, hefyd, a llai o fasnach i fusnesau lleol, gyda'r ffordd sydd bellach ar gau yn briffordd bwysig i yrwyr sy'n gadael yr A55 ac yn teithio tua'r de i Ddinbych. Cyngor Sir Ddinbych sy'n gyfrifol am y ffordd, ond eich Llywodraeth chi sy'n gyfrifol am y cyllid, ac rydym ni wedi gweld amharodrwydd cyson gan Lywodraeth Cymru i gymeradwyo cyllid ar gyfer pont newydd. Nawr, nid wyf yn gofyn i chi adeiladu pont Hafren yma, Prif Weinidog; rwy'n gofyn am bont gefngrwm, wledig, fach sy'n hanfodol i fusnesau a thrigolion. Bydd llawer o drigolion hefyd wedi'u cythruddo gan y ffaith bod Cyngor Sir Ddinbych sy'n cael ei redeg gan Lafur newydd gymryd benthyciad o £10 miliwn i adeiladu cyfleuster archif newydd ar gyfer dogfennau'r cyngor, arian a allai fod wedi cael ei wario yn disodli pont Llannerch, â rhywfaint o newid yn weddill, dylwn ychwanegu. Felly, a all y Prif Weinidog gadarnhau i mi y bydd yn adolygu'r cynlluniau ar gyfer pont Llannerch ac yn gweithio gyda Chyngor Sir Ddinbych i ddod o hyd i'r arian i ailgysylltu'r cymunedau hyn o'r diwedd ar ôl tair blynedd? Ac mae'n werth sôn, Prif Weinidog—
No, it's not worth mentioning now. It's 20 seconds over the time. So, you've asked your question. Thank you.
Na, nid yw'n werth sôn nawr. Mae'n 20 eiliad dros yr amser. Felly, rydych chi wedi gofyn eich cwestiwn. Diolch.
No problem at all.
Dim problem o gwbl.
Thank you for the question. The Welsh Government has now awarded Denbighshire council over £1.1 million to help towards the project to understand the design that needs to be taken forward to replace the bridge. And I recognise it's a real issue of concern and inconvenience for communities, and the interruption in private and public transport, and school transport, and, indeed, active travel routes between communities. This is a complex project. The new bridge will need to be resilient to future storms—of course, it collapsed following a previous named storm—and also that the construction doesn't affect local water supplies. My understanding is that the council are aiming to complete the detailed design work by spring 2025, and we will then have a position about understanding not just what the design work looks like, but then the future funding for it. It's part of the reason why our ability to support councils with capital projects is such a major issue for us, and the initial understanding was that this project could cost somewhere in the region of £8 million. By the time we get to that, costs may have risen. So, there is a real and significant capital cost. And to be fair to the leadership of Denbighshire council, this issue is one they have inherited, and they could not possibly deal with it through the route that you're suggesting could have been taken, with an alternative capital project, for which they're undertaking loan finance. We will be honest with the Chamber and, indeed, with the council about our ability to support them on this important capital project, once that detailed design work has been done.
Diolch am y cwestiwn. Mae Llywodraeth Cymru bellach wedi dyfarnu dros £1.1 miliwn i Gyngor Sir Ddinbych i helpu tuag at y prosiect i ddeall y dyluniad y mae angen bwrw ymlaen ag ef i ddisodli'r bont. Ac rwy'n cydnabod ei fod yn destun pryder ac anghyfleustra gwirioneddol i gymunedau, a'r tarfu ar drafnidiaeth breifat a chyhoeddus, a thrafnidiaeth ysgol, ac, yn wir, llwybrau teithio llesol rhwng cymunedau. Mae hwn yn brosiect cymhleth. Bydd angen i'r bont newydd fod yn gydnerth yn erbyn stormydd yn y dyfodol—wrth gwrs, fe gwympodd yn dilyn storm flaenorol ag enw —a hefyd nad yw'r gwaith adeiladu yn effeithio ar gyflenwadau dŵr lleol. Fy nealltwriaeth i yw bod y cyngor yn bwriadu cwblhau'r gwaith dylunio manwl erbyn gwanwyn 2025, ac yna bydd gennym ni sefyllfa o ran deall nid yn unig sut mae'r gwaith dylunio yn edrych, ond wedyn y cyllid ar ei gyfer yn y dyfodol. Mae'n rhan o'r rheswm pam mae ein gallu i gynorthwyo cynghorau gyda phrosiectau cyfalaf yn fater mor fawr i ni, a'r ddealltwriaeth gychwynnol oedd y gallai'r prosiect hwn gostio oddeutu £8 miliwn. Erbyn i ni gyrraedd hynny, mae'n bosibl y bydd y costau wedi codi. Felly, mae cost gyfalaf wirioneddol a sylweddol. Ac i fod yn deg ag arweinyddiaeth Cyngor Sir Ddinbych, mae'r mater hwn yn un y maen nhw wedi ei etifeddu, ac ni allen nhw o bosibl ymdrin ag ef drwy'r llwybr yr ydych chi'n ei awgrymu y gellid bod wedi ei ddilyn, gyda phrosiect cyfalaf amgen, y maen nhw'n ymgymryd â chyllid benthyciad ar ei gyfer. Byddwn yn onest gyda'r Siambr ac, yn wir, gyda'r cyngor am ein gallu i'w cynorthwyo ar y prosiect cyfalaf pwysig hwn, unwaith y bydd y gwaith dylunio manwl hwnnw wedi ei wneud.
Llannerch bridge, which Denbighshire council are responsible for under the local network, provides a vital link for the communities it serves. And I'm pleased that, through the resilient roads fund, the Welsh Government have provided over £1 million to date towards the development of a scheme to replace the bridge. It's a reminder of the impact climate change is having across the strategic road network, including the local network, actually, in Wales, and that we will need to prioritise the renewal and maintenance of our existing highways to meet that challenge, going forward. But, do you agree with me, First Minister, that this is made much more difficult thanks to Tory austerity and the long-term impact that's had on capital and revenue funding in Wales, for the Welsh Government and local authorities that have been really struggling over the last 14 years of austerity? Thank you.
Mae pont Llannerch, y mae Cyngor Sir Ddinbych yn gyfrifol amdani o dan y rhwydwaith lleol, yn darparu cyswllt hanfodol i'r cymunedau y mae'n eu gwasanaethu. Ac rwy'n falch bod Llywodraeth Cymru, drwy'r gronfa ffyrdd cydnerth, wedi darparu dros £1 filiwn hyd yma tuag at ddatblygu cynllun i ddisodli'r bont. Mae'n ein hatgoffa o'r effaith y mae'r newid hinsawdd yn ei chael ar draws y rhwydwaith ffyrdd strategol, gan gynnwys y rhwydwaith lleol, a dweud y gwir, yng Nghymru, ac y bydd angen i ni flaenoriaethu adnewyddu a chynnal a chadw ein priffyrdd presennol i ymateb i'r her honno, yn y dyfodol. Ond, a ydych chi'n cytuno â mi, Prif Weinidog, bod hyn yn cael ei wneud yn llawer anoddach diolch i gyni cyllidol Torïaidd a'r effaith hirdymor y mae hynny wedi ei chael ar gyllid cyfalaf a refeniw yng Nghymru, i Lywodraeth Cymru ac awdurdodau lleol sydd wedi bod mewn trafferthion mawr dros y 14 mlynedd diwethaf o gyni cyllidol? Diolch.
Thank you for the question, and for the practical and factual reminder about the reality that our budgets are significantly reduced, compared to 14 years ago, but also the important point around we would much rather preserve our transport infrastructure by maintaining and managing it well. That was what the Lugg review looked to help us to do, to understand what we could do to improve its resilience. The Member mentioned climate change, and it's a real issue for the roads and the infrastructure we already have, to make sure they are resilient to current and future changes within the climate.
We do have a resilient roads fund that helps to provide funding to local authorities. But we know that part of our challenge is that the ability of that fund to meet the challenges we face is significantly harmed by the reality that our capital budgets have been so significantly reduced. We've actually done even worse on capital funding in the last few budget rounds from the UK Government than revenue, and that's the big challenge we face. And that is a factual matter that Conservatives in this Chamber and outside can't escape. I would like a better deal on capital, as well as revenue, for all the things we could do in meeting our climate change challenge and, at the same time, maintaining the vital infrastructure that connects communities in Wales.
Diolch am y cwestiwn, ac am yr atgoffâd ymarferol a ffeithiol am y realiti bod ein cyllidebau yn sylweddol llai, o'u cymharu â 14 mlynedd yn ôl, ond hefyd y pwynt pwysig ynghylch y ffaith y byddai'n llawer gwell gennym ni gynnal ein seilwaith trafnidiaeth trwy ei gynnal a'i gadw a'i reoli'n dda. Dyna wnaeth adolygiad Lugg geisio ein helpu ni i'w wneud, i ddeall yr hyn y gallem ni ei wneud i wella ei gydnerthedd. Cyfeiriodd yr Aelod at y newid hinsawdd, ac mae'n fater gwirioneddol i'r ffyrdd a'r seilwaith sydd gennym ni eisoes, i wneud yn siŵr eu bod nhw'n gallu gwrthsefyll newidiadau yn yr hinsawdd nawr ac yn y dyfodol.
Mae gennym ni gronfa ffyrdd cydnerth sy'n helpu i ddarparu cyllid i awdurdodau lleol. Ond rydym ni'n gwybod mai rhan o'n her yw bod gallu'r gronfa honno i ymateb i'r heriau sy'n ein hwynebu yn cael ei niweidio'n sylweddol gan y realiti bod ein cyllidebau cyfalaf wedi cael eu lleihau mor sylweddol. A dweud y gwir, rydym ni wedi gwneud hyd yn oed yn waeth o ran cyllid cyfalaf yn yr ychydig rowndiau cyllideb diwethaf gan Lywodraeth y DU na refeniw, a dyna'r her fawr yr ydym ni'n ei hwynebu. Ac mae hwnnw'n fater ffeithiol na all Ceidwadwyr yn y Siambr hon a'r tu allan ddianc rhagddo. Hoffwn gael bargen well o ran cyfalaf, yn ogystal â refeniw, ar gyfer yr holl bethau y gallem ni eu gwneud i ymateb i'n her newid hinsawdd ac, ar yr un pryd, cynnal y seilwaith hanfodol sy'n cysylltu cymunedau yng Nghymru.
Cwestiynau nawr gan arweinwyr y pleidiau. Arweinydd y Ceidwadwyr, Andrew R.T. Davies.
Questions now from the party leaders. The leader of the Welsh Conservatives, Andrew R.T. Davies.
Thank you, Presiding Officer. First Minister, in the press today, there is speculation about an iMessage that you put out. For those who haven't seen this message, it says,
'I’m deleting the messages in this group. They can be captured in an FOI and I think we are all in the right place on the choice being made.'
That was the message. It was a ministerial iMessage group. Did you author that message and send it?
Diolch, Llywydd. Prif Weinidog, yn y wasg heddiw, ceir sôn am iMessage a anfonwyd gennych chi. I'r rhai nad ydyn nhw wedi gweld y neges hon, mae'n dweud:
'Rwy'n dileu'r negeseuon yn y grŵp hwn. Gellir eu dal mewn cais rhyddid gwybodaeth ac rwy'n credu ein bod i gyd yn y lle iawn ar y dewis sy'n cael ei wneud.'
Dyna oedd y neges. Grŵp iMessage gweinidogol oedd hwn. A wnaethoch chi ysgrifennu'r neges honno a'i hanfon?
The message that has been published today is a message from me without the context of the discussion. I have asked for the screenshot in its full form to be shared with the inquiry so the context can be seen. I note that the Member has written to the public inquiry on this matter.
Mae'r neges a gyhoeddwyd heddiw yn neges gennyf i heb gyd-destun y drafodaeth. Rwyf i wedi gofyn i'r sgrinlun ar ei ffurf lawn gael ei rannu gyda'r ymchwiliad fel y gellir gweld y cyd-destun. Nodaf fod yr Aelod wedi ysgrifennu at yr ymchwiliad cyhoeddus ar y mater hwn.
Would you agree with me, First Minister, that if this message is correct, and it indicates that the author of the message was trying to circumnavigate the Freedom of Information Act 2000, because it refers to the information in the wider context being potentially captured by the FOI Act, they would be in breach of that law and any commitments that they had been making to public inquiries, or indeed to Parliament, about the ability to access messages?
A fyddech chi'n cytuno â mi, Prif Weinidog, os yw'r neges hon yn gywir, a'i bod yn nodi bod awdur y neges yn ceisio osgoi Deddf Rhyddid Gwybodaeth 2000, oherwydd mae'n cyfeirio at yr wybodaeth yn y cyd-destun ehangach yn cael ei chynnwys o bosibl o dan y Ddeddf Rhyddid Gwybodaeth, y byddai'n torri'r gyfraith honno ac unrhyw ymrwymiadau yr oedd wedi bod yn eu gwneud i ymchwiliadau cyhoeddus, neu yn wir i'r Senedd, am y gallu i gael mynediad at negeseuon?
No, I think that's a misreading of the requirements of the Act. In my witness statement to the public inquiry—I think it's paragraph 24 onwards—I set out in some detail, honestly and fully, how messages have been retained and stored to ensure that a proper record of all choices made by me and other Ministers have been captured and provided to the inquiry. The screenshot that you refer to is actually from a conversation between Ministers that relates to a Labour group meeting in August 2020. It does not relate to decisions captured. It's actually about the way in which we describe what we are doing. But, as I say, I've set out in detail in my witness statement to the inquiry, in paragraph 24 onwards, how those messages have been stored and the efforts that I have undertaken to ensure that a full list of all the messages that are available are provided to the inquiry.
Na, rwy'n credu bod hynny'n gamddarlleniad o ofynion y Ddeddf. Yn fy natganiad tyst i'r ymchwiliad cyhoeddus—rwy'n credu mai paragraff 24 ymlaen ydyw—nodais yn fanwl iawn, yn onest ac yn llawn, sut mae negeseuon wedi cael eu cadw a'u storio i sicrhau bod cofnod cywir o'r holl ddewisiadau a wnaed gennyf i a Gweinidogion eraill wedi cael ei nodi a'i ddarparu i'r ymchwiliad. Mae'r sgrinlun yr ydych chi'n cyfeirio ato yn dod mewn gwirionedd o sgwrs rhwng Gweinidogion sy'n ymwneud â chyfarfod grŵp Llafur ym mis Awst 2020. Nid yw'n ymwneud â phenderfyniadau a nodwyd. Mae'n ymwneud mewn gwirionedd â'r ffordd yr ydym ni'n disgrifio'r hyn yr ydym ni'n ei wneud. Ond, fel y dywedais, rwyf i wedi nodi'n fanwl yn fy natganiad tyst i'r ymchwiliad, ym mharagraff 24 ymlaen, sut mae'r negeseuon hynny wedi cael eu storio a'r ymdrechion yr wyf i wedi eu gwneud i sicrhau bod rhestr lawn o'r holl negeseuon sydd ar gael yn cael eu darparu i'r ymchwiliad.
So, just so that I'm clear in my mind, this was talking about a Labour group meeting, and the choices that are referred to in that specific message are about internal choices within the Labour group or the Labour Party and do not relate to Welsh Government policy, even though it is in a ministerial iMessage—not WhatsApp group, iMessage—and that you, I think, have confirmed today that you authored the message that has come out. Could you just clarify that you did send the particular message that I'm talking about and, whilst you've asked for a wider understanding of the series of messages before and after, you don't dispute that you were the author of this particular message?
Felly, dim ond fel fy mod i'n glir yn fy meddwl, roedd hyn yn cyfeirio at gyfarfod grŵp Llafur, ac mae'r dewisiadau y cyfeirir atyn nhw yn y neges benodol honno yn ymwneud â dewisiadau mewnol o fewn y grŵp Llafur neu'r Blaid Lafur a dydyn nhw ddim yn ymwneud â pholisi Llywodraeth Cymru, er ei fod mewn iMessage gweinidogol—nid grŵp WhatsApp, iMessage—a'ch bod chi, rwy'n meddwl, wedi cadarnhau heddiw mai chi ysgrifennodd y neges sydd wedi cael ei chyhoeddi. A allech chi gadarnhau mai chi wnaeth anfon y neges benodol yr wyf i'n sôn amdani ac, er eich bod chi wedi gofyn am ddealltwriaeth ehangach o'r gyfres o negeseuon cyn ac ar ôl, nad ydych chi'n anghytuno mai chi oedd awdur y neges benodol hon?
I'm very clear that I sent the message that you refer to. I'm also very clear that the context of the conversation is entirely about a Labour Party group meeting and it is not about decision making to do with the pandemic. It's about comments that colleagues make to and about each other. It's about ensuring that we don't provide things that are potentially embarrassing, but not those things that affect any information about decision making during the pandemic.
Rwy'n eglur iawn mai fi anfonodd y neges yr ydych chi'n cyfeirio ati. Rwyf i hefyd yn eglur iawn bod cyd-destun y sgwrs yn ymwneud yn llwyr â chyfarfod grŵp y Blaid Lafur ac nad yw'n ymwneud â gwneud penderfyniadau yn ymwneud â'r pandemig. Mae'n ymwneud â sylwadau y mae cydweithwyr yn eu gwneud i'w gilydd ac am ei gilydd. Mae'n ymwneud â sicrhau nad ydym ni'n darparu pethau a allai achosi embaras, ond nid y pethau hynny sy'n effeithio ar unrhyw wybodaeth am wneud penderfyniadau yn ystod y pandemig.
Arweinydd Plaid Cymru, Rhun ap Iorwerth.
Leader of Plaid Cymru, Rhun ap Iorwerth.
We keep returning here to that we want our First Ministers to be truthful, transparent and of good judgment, and those pre-requisites are being undermined currently. First, there was the £200,000 donation from a convicted polluter, now it's deleted messages during the pandemic. COVID bereaved families' campaigners say they are outraged. In his evidence to the COVID inquiry, the First Minister said:
'I understood that we'd kept and maintained all the information that we should do, and it would be made available to this Inquiry.'
But we now know that he told Ministers that he was deleting messages because they could be captured under the Freedom of Information Act. Perhaps the First Minister can say whether that was on a Senedd device or on a Welsh Government device. I'm not sure which offence under the Inquiries Act 2005 he thinks he may be guilty of here—the offence of distorting or altering evidence produced or provided to the COVID inquiry, or preventing evidence being produced or provided to the panel. But taken as a whole, does the First Minister understand why people are asking today whether he committed perjury in giving that evidence under oath?
Rydym ni'n parhau i ddychwelyd yma at y ffaith ein bod ni eisiau i'n Prif Weinidogion fod yn onest, yn dryloyw ac â chrebwyll da, ac mae'r rhagofynion hynny'n cael eu tanseilio ar hyn o bryd. Yn gyntaf, cafwyd y rhodd o £200,000 gan lygrydd a gafwyd yn euog, nawr mae'n fater o ddileu negeseuon yn ystod y pandemig. Mae ymgyrchwyr teuluoedd sydd wedi dioddef profedigaeth COVID yn dweud eu bod nhw'n gandryll. Yn ei dystiolaeth i'r ymchwiliad COVID, dywedodd y Prif Weinidog:
'Roeddwn i'n deall ein bod ni wedi cadw a chynnal yr holl wybodaeth y dylem ni fod wedi ei chadw, ac y byddai ar gael i'r Ymchwiliad hwn.'
Ond rydym ni'n gwybod bellach ei fod wedi dweud wrth Weinidogion ei fod yn dileu negeseuon gan y gallen nhw gael eu cynnwys o dan y Ddeddf Rhyddid Gwybodaeth. Efallai y gall y Prif Weinidog ddweud a oedd hynny ar ddyfais Senedd neu ar ddyfais Llywodraeth Cymru. Nid wyf i'n siŵr pa drosedd o dan Ddeddf Ymchwiliadau 2005 y mae'n credu y gallai fod yn euog ohoni yma—y drosedd o ystumio neu newid tystiolaeth a gynhyrchwyd neu a ddarparwyd i'r ymchwiliad COVID, neu atal tystiolaeth rhag cael ei chynhyrchu neu ei darparu i'r panel. Ond o ystyried y sefyllfa yn ei chyfanrwydd, a yw'r Prif Weinidog yn deall pam mae pobl yn gofyn heddiw a wnaeth dyngu anudon wrth roi'r dystiolaeth honno o dan lw?
Well, that is an extraordinary accusation to make, absent of context or facts of what was happening at the time. The individual message relates to a discussion within the Labour group about how people do and don't talk to each other. It's essentially an appeal for people to consider what they have to say. As you'll recall, I had a difficult experience during some of it, during the pandemic. This is actually about how we talk to each other and about each other, not about the information that has been provided, and I reject completely the suggestion that I have not been honest with the COVID inquiry. It matters to me that that inquiry has a full record of what we did and why. I've given evidence at length on this, in writing and in person, and I expect to do so again. And I'd ask the Member to think again about his accusation that I have committed perjury. That is a serious matter and not one that I think he should lightly make.
Wel, mae hwnna'n gyhuddiad rhyfeddol i'w wneud, yn absenoldeb cyd-destun neu ffeithiau ynghylch yr hyn a oedd yn digwydd ar y pryd. Mae'r neges unigol yn ymwneud â thrafodaeth o fewn y grŵp Llafur ynglŷn â sut mae pobl yn siarad â'i gilydd a ddim yn siarad â'i gilydd. Yn y bôn, mae'n apêl i bobl ystyried yr hyn sydd ganddyn nhw i'w ddweud. Fel y byddwch chi'n cofio, cefais brofiad anodd yn ystod rhywfaint ohono, yn ystod y pandemig. Mae hyn yn ymwneud mewn gwirionedd â sut rydym ni'n siarad â'n gilydd ac am ein gilydd, nid am yr wybodaeth a ddarparwyd, ac rwy'n gwrthod yn llwyr yr awgrym nad wyf i wedi bod yn onest gyda'r ymchwiliad COVID. Mae'n bwysig i mi fod gan yr ymchwiliad hwnnw gofnod llawn o'r hyn a wnaethom ni a pham. Rwyf i wedi rhoi tystiolaeth yn helaeth ar hyn, yn ysgrifenedig ac yn bersonol, ac rwy'n disgwyl gwneud hynny eto. A byddwn yn gofyn i'r Aelod ailystyried ei gyhuddiad fy mod i wedi tyngu anudon. Mae hynny'n fater difrifol ac nid yn un y credaf y dylai ei wneud ar chwarae bach.
It is, indeed, a very serious matter. We're limping from one scandal to the next, and it's no way to govern. And
'the more you dig, the less you find'—
that was Hefin David's defence of the First Minister last week. All avenues to correct the Record are open, I am sure. The hole just keeps on getting deeper. The donations were bad enough, but this is on a whole new level. 'No decisions during the COVID pandemic were being taken through informal messaging channels'—that's what we were told. But what are we to think here? Informal messages between Ministers referring to a choice being made, attempts to dodge FOIs. Reading between the lines, around that time were the decisions around allowing teachers to estimate grades.
Lee Waters said in his eloquent speech last week that doing the right thing is the hardest thing, but you rarely regret it in the end. I have written to the UK COVID inquiry chair, asking for the First Minister to be recalled. They're considering whether to do so, but will the First Minister himself do the right thing and ask, himself, to be recalled?
Mae yn fater difrifol iawn, yn wir. Rydym ni'n hercio o un sgandal i'r nesaf, ac nid yw'n unrhyw ffordd o lywodraethu. A
'po fwyaf y cloddiwch, y lleiaf y gwnewch chi ei ddarganfod'—
dyna oedd amddiffyniad Hefin David o'r Prif Weinidog yr wythnos diwethaf. Mae pob llwybr i gywiro'r Cofnod yn agored, rwy'n siŵr. Mae'r twll yn parhau i fynd yn ddyfnach. Roedd y rhoddion yn ddigon drwg, ond mae hyn ar lefel newydd yn llwyr. 'Ni wnaed unrhyw benderfyniadau yn ystod pandemig COVID drwy sianeli negeseuon anffurfiol'—dyna a ddywedwyd wrthym ni. Ond beth ydym ni i fod i'w feddwl yma? Negeseuon anffurfiol rhwng Gweinidogion yn cyfeirio at ddewis yn cael ei wneud, yn ceisio osgoi cwestiynau rhyddid gwybodaeth. O ddarllen rhwng y llinellau, tua'r adeg honno oedd y penderfyniadau ynghylch caniatáu i athrawon amcangyfrif graddau.
Dywedodd Lee Waters yn ei araith huawdl yr wythnos diwethaf mai gwneud y peth iawn yw'r peth anoddaf, ond anaml y byddwch chi'n ei ddifaru yn y pen draw. Rwyf i wedi ysgrifennu at gadeirydd ymchwiliad COVID y DU, yn gofyn i'r Prif Weinidog gael ei alw yn ôl. Maen nhw'n ystyried a ddylid gwneud hynny, ond a wnaiff y Prif Weinidog ei hun wneud y peth iawn a gofyn, ei hun, i gael ei alw yn ôl?
I think you're taking several steps over issues to come up with an answer that you'd like, rather than where the evidence leads. I'm entirely relaxed about the screenshot and its context being seen by the inquiry. I have already asked that the full, unredacted screenshot is shared with the COVID inquiry. If they want to question me about it, I will have no difficulty at all in appearing before them and having the conversation. I think it's important that we focus on what we did and why, and the full information that has been shared with the inquiry about why we made decisions during that extraordinary time. August 2020 is nearly four years ago, but I am still affected on a regular basis by the choices that we had to make and the pressure that we were under. I have been, and will continue to be, entirely honest and transparent with the inquiry about what I did and why and the choices that I helped to make to try to keep our country safe.
Rwy'n credu eich bod chi'n cymryd sawl cam dros faterion i gyrraedd ateb yr hoffech chi ei gael, yn hytrach na lle mae'r dystiolaeth yn arwain. Rwy'n hollol ddigynnwrf ynghylch y sgrinlun a'i gyd-destun yn cael ei weld gan yr ymchwiliad. Rwyf i eisoes wedi gofyn i'r sgrinlun llawn, heb ei olygu gael ei rannu gyda'r ymchwiliad COVID. Os byddan nhw eisiau fy holi am y peth, ni fyddaf yn cael unrhyw anhawster o gwbl yn ymddangos ger eu bron a chael y sgwrs. Rwy'n credu ei bod hi'n bwysig ein bod ni'n canolbwyntio ar yr hyn a wnaethom a pham, a'r wybodaeth lawn a rannwyd gyda'r ymchwiliad ynghylch pam y gwnaethom ni benderfyniadau yn ystod y cyfnod eithriadol hwnnw. Mae mis Awst 2020 bron i bedair blynedd yn ôl, ond mae'r dewisiadau y bu'n rhaid i ni eu gwneud a'r pwysau a oedd arnom ni yn dal i effeithio arnaf i'n rheolaidd. Rwyf i wedi bod, a byddaf yn parhau i fod, yn hollol onest a thryloyw gyda'r ymchwiliad am yr hyn a wnes i a pham a'r dewisiadau y gwnes i helpu i'w gwneud i geisio cadw ein gwlad yn ddiogel.
On this day of all days, 25 years on from the first devolved elections, we want the people of Wales to have faith in political leaders. Sadly, the Senedd, on all benches, I should say, is losing faith in this First Minister's ability to lead without distractions. Seven weeks in and his leadership is about survival. But people aren't buying the 'nothing to see here' approach to the eye-watering donation. We still don't know if the Labour Party will keep any money left over from that. And now we have the deleted COVID messages and an attempt to avoid an FOI request.
Now, on this twenty-fifth anniversary, let me ask this: does the First Minister think his actions on the donation, on the deleted messages and goodness knows what comes next as people keep on digging, have served to enhance or diminish the reputation of this Senedd, the Welsh Government and the role of First Minister?
Ar y diwrnod hwn o bob diwrnod, 25 mlynedd ers yr etholiadau datganoledig cyntaf, rydym ni eisiau i bobl Cymru fod â ffydd mewn arweinwyr gwleidyddol. Yn anffodus, mae'r Senedd, ar bob mainc, dylwn ddweud, yn colli ffydd yng ngallu'r Prif Weinidog hwn i arwain heb bethau i dynnu'r sylw. Ar ôl saith wythnos diben ei arweinyddiaeth yw goroesi. Ond nid yw pobl yn derbyn y dull 'dim i'w weld yma' o ymdrin â'r rhodd enfawr. Dydyn ni dal ddim yn gwybod a fydd y Blaid Lafur yn cadw unrhyw arian dros ben o hynny. A nawr mae gennym ni'r negeseuon COVID a ddilëwyd ac ymgais i osgoi cais Rhyddid Gwybodaeth.
Nawr, ar y pumed pen-blwydd ar hugain hwn, gadewch i mi ofyn hyn: a yw'r Prif Weinidog yn credu bod ei weithredoedd o ran y rhodd, o ran y negeseuon a ddilëwyd a phwy a ŵyr beth ddaw nesaf wrth i bobl barhau i gloddio, wedi gwella neu waethygu enw da'r Senedd hon, Llywodraeth Cymru a swyddogaeth y Prif Weinidog?
I'm very proud to be the First Minister of Wales. I'm very proud to be here in this Senedd, directly elected by my constituents to serve them and to serve my country. I'm very proud of the difficult choices we made through the pandemic to try to keep our country safe. I say again: I have provided all of the information available to me. I have not deleted information by text or WhatsApp to try to avoid scrutiny. And I hope that, when the Member has a fuller picture of events, he will withdraw the obnoxious accusation he has made. It does not actually do the Member much credit.
When it comes to my leadership of the Government, I am fully focused on what we have done in the last 25 years, what we could, and I believe should do in the years ahead of us. It's why the Government I lead is focused on the first 1,000 days in a child's life; it's why there is going to be a renewed focus on what we can do to improve educational outcomes for our children and young people; it's why we're working on green prosperity for the country, which should lead not just to us meeting our climate obligations, but actually how we generate good jobs to be housed here in Wales in the future, and the challenges we are tackling: the challenges that we know that we have, for example, in making sure that we have the health service we deserve with staff who are well paid and in work; the challenges we have on having a sustainable farming scheme that meets our climate obligations and supports farmers to deliver high-quality sustainable food and drink. That is what my Government will continue to focus on. The Member will make his own choices.
Rwy'n falch iawn o fod yn Brif Weinidog Cymru. Rwy'n falch iawn o fod yma yn y Senedd hon, wedi fy ethol yn uniongyrchol gan fy etholwyr i'w gwasanaethu nhw ac i wasanaethu fy ngwlad. Rwy'n falch iawn o'r dewisiadau anodd a wnaethom drwy'r pandemig i geisio cadw ein gwlad yn ddiogel. Dywedaf eto: rwyf i wedi darparu'r holl wybodaeth sydd ar gael i mi. Nid wyf i wedi dileu gwybodaeth drwy neges destun na WhatsApp i geisio osgoi craffu. Ac rwy'n gobeithio, pan fydd gan yr Aelod ddarlun llawnach o ddigwyddiadau, y bydd yn tynnu'n ôl y cyhuddiad atgas y mae wedi ei wneud. Nid yw'n fawr o glod i'r Aelod mewn gwirionedd.
O ran fy arweinyddiaeth o'r Llywodraeth, rwy'n canolbwyntio'n llwyr ar yr hyn yr ydym ni wedi ei wneud yn ystod y 25 mlynedd diwethaf, yr hyn y gallem ni, ac rwy'n credu y dylem ni ei wneud yn y blynyddoedd sydd o'n blaenau. Dyna pam mae'r Llywodraeth rwy'n ei harwain yn canolbwyntio ar y 1,000 diwrnod cyntaf ym mywyd plentyn; dyna pam y bydd pwyslais o'r newydd ar yr hyn y gallwn ni ei wneud i wella canlyniadau addysgol i'n plant a'n pobl ifanc; dyna pam rydym ni'n gweithio ar ffyniant gwyrdd i'r wlad, a ddylai arwain nid yn unig at gyflawni ein rhwymedigaethau hinsawdd, ond mewn gwirionedd sut rydym ni'n creu swyddi da i'w lleoli yma yng Nghymru yn y dyfodol, a'r heriau yr ydym ni'n mynd i'r afael â nhw: yr heriau yr ydym ni'n gwybod sydd gennym ni, er enghraifft, i wneud yn siŵr bod gennym ni'r gwasanaeth iechyd yr ydym ni'n ei haeddu â staff sy'n cael eu talu'n dda ac mewn gwaith; yr heriau sydd gennym ni o ran cael cynllun ffermio cynaliadwy sy'n bodloni ein rhwymedigaethau hinsawdd ac yn cynorthwyo ffermwyr i ddarparu bwydydd a diodydd cynaliadwy o ansawdd uchel. Dyna'r hyn y bydd fy Llywodraeth yn parhau i ganolbwyntio arno. Bydd yr Aelod yn gwneud ei ddewisiadau ei hun.
3. Sut y mae Llywodraeth Cymru yn helpu i ddiogelu gwleidyddion yng Nghymru rhag ymosodiadau corfforol a llafar posibl? OQ61073
3. How is the Welsh Government helping to protect politicians in Wales from potential physical and verbal attack? OQ61073
I thank the Member for the question. Abusive behaviour is a real threat to our democracy and is unacceptable. We must call out all unacceptable behaviour and set a zero tolerance for bullying and harassment in all of its forms. We are working with partners to tackle abuse and to encourage more people into our politics, to better reflect the country we are today.
Diolch i'r Aelod am y cwestiwn. Mae ymddygiad ymosodol yn fygythiad gwirioneddol i'n democratiaeth ac yn annerbyniol. Mae'n rhaid i ni dynnu sylw at bob ymddygiad annerbyniol a sicrhau dim goddefgarwch i fwlio ac aflonyddu ar bob ffurf. Rydym ni'n gweithio gyda phartneriaid i fynd i'r afael â cham-drin ac i annog mwy o bobl i'n gwleidyddiaeth, i adlewyrchu'r wlad yr ydym ni heddiw yn well.
Thank you, First Minister. As you will know, there have been several recent examples of politicians in Wales experiencing verbal abuse from the public, in ever-increasing voracity. As we all witnessed on the news, the Rt Hon Sir Jacob Rees-Mogg, whilst attending a Cardiff University students' event, was set upon by protesters and had to be escorted into a security vehicle by no less than eight security guards. Our very own Natasha Asghar experienced similar threats and intimidation when she attended another Cardiff University event, and I am sure we have all seen the video of students hammering the door during her speech.
Although I have cited two examples involving Conservative politicians, this abuse is experienced cross-party and impacts us all. Sadly, it can have terrifying consequences, as we have seen with the tragic murders of Jo Cox and David Amess. I have spoken here in the Chamber in the past about how we need to be mindful of the language we use, and though we all agree that lawful protest is a fundamental right, we cannot and should not ever accept harassment and intimidation. With this in mind, and given the events I have just mentioned, what specific steps are the Welsh Government taking to ensure that politicians have adequate support and security when attending events and public engagements? Thank you.
Diolch, Prif Weinidog. Fel y byddwch chi'n gwybod, bu sawl enghraifft ddiweddar o wleidyddion yng Nghymru yn dioddef cam-drin llafar gan y cyhoedd, ag awch sy'n cynyddu'n barhaus. Fel y gwelsom ni i gyd ar y newyddion, ymosododd protestwyr ar y Gwir Anrhydeddus Syr Jacob Rees-Mogg wrth iddo fynd i ddigwyddiad myfyrwyr Prifysgol Caerdydd, a bu'n rhaid ei hebrwng i gerbyd diogelwch gan ddim llai nag wyth o warchodwyr diogelwch. Dioddefodd Natasha Asghar ei hunain fygythiadau tebyg pan aeth i ddigwyddiad arall ym Mhrifysgol Caerdydd, ac rwy'n siŵr ein bod ni i gyd wedi gweld y fideo o fyfyrwyr yn curo'r drws yn ystod ei haraith.
Er fy mod i wedi cyfeirio at ddwy enghraifft yn ymwneud â gwleidyddion Ceidwadol, dioddefir y cam-drin hwn ar draws y pleidiau ac mae'n effeithio ar bob un ohonom ni. Yn anffodus, gall arwain at ganlyniadau brawychus, fel yr ydym ni wedi ei weld gyda llofruddiaethau trasig Jo Cox a David Amess. Rwyf i wedi siarad yma yn y Siambr yn y gorffennol am sut mae angen i ni fod yn ofalus o'r iaith yr ydym ni'n ei defnyddio, ac er ein bod ni i gyd yn cytuno bod protestio cyfreithlon yn hawl sylfaenol, ni allwn ac ni ddylem fyth dderbyn aflonyddu a bygythiadau. Gyda hyn mewn golwg, ac o ystyried y digwyddiadau yr wyf i newydd eu crybwyll, pa gamau penodol y mae Llywodraeth Cymru yn eu cymryd i sicrhau bod gan wleidyddion gefnogaeth a diogelwch digonol wrth fynychu digwyddiadau ac ymrwymiadau cyhoeddus? Diolch.
So, I think this question crosses over from what the Government is responsible for, and also challenges for the Senedd and the Commission as an institution, and our relationships, indeed, with other partners when it comes to our security—of course, policing is not currently devolved. It's worth, though, reflecting back on the two instances that the Member referred to. I know Natasha Asghar was upset at the manner in which some people chose to behave when she went to Cardiff University. I do understand that. I have been in positions myself where the noise created by people and some of the things that are said do make it deeply uncomfortable for you. The challenge—[Interruption.] I'm not trying to underplay the incident. The challenge, with the noise and the abuse that comes with it, is that it does affect what you are able to do in putting forward your perspective on the future of the country or the community. Jacob Rees-Mogg actually said he didn't have a problem with what happened in Cardiff University. Of course, we've got Members in the Government more recently where this has happened here. Julie James and Huw Irranca-Davies were held in the Pierhead building whilst an active protest, that could have been—. There could have been physical harm if the two Ministers had gone out and been confronted by the crowd. Mark Drakeford, of course, at a further education college—gates were breached with some damage done previously. There is a point about legitimate protest and where it crosses over.
I think that we can and should have robust debate and disagreement between parties, about the future of our communities and country. It is entirely possible to do that without crossing over into abusive behaviour. That is a standard that I expect people in my party to meet. That is what I would like to see within the wider country in the debates we have. I'm afraid that social media drives real unpleasantness in real life on this front as well, and that happens for politicians in all parties. It is worse for women, worse still for black or brown women, and worse for black people as well. We know that other minority groups find themselves being targeted in a way that I think has got worse not better in the last few years. So, I think social media organisations have a responsibility. Mainstream media organisations have a responsibility in how they report. And we all have a responsibility about how we are prepared to behave and what we are prepared to promote, and the nature of the debate that we have. I hope that the Member will see the way that I conduct myself is robust, but it's something that does not cross over into fields of abuse that I do not believe are a legitimate part of democratic politics.
Felly, rwy'n credu bod y cwestiwn hwn yn croesi drosodd o'r hyn y mae'r Llywodraeth yn gyfrifol amdano, a hefyd heriau i'r Senedd a'r Comisiwn fel sefydliad, a'n perthynas, yn wir, â phartneriaid eraill o ran ein diogelwch—wrth gwrs, nid yw plismona wedi'i ddatganoli ar hyn o bryd. Fodd bynnag, mae'n werth myfyrio'n ôl ar y ddau achos y cyfeiriodd yr Aelod atyn nhw. Gwn fod Natasha Asghar wedi cael ysgytwad gan y ffordd y dewisodd rhai pobl ymddwyn pan aeth i Brifysgol Caerdydd. Rwy'n deall hynny. Rwyf i wedi bod mewn sefyllfaoedd fy hun lle mae'r sŵn a grëwyd gan bobl a rhai o'r pethau a ddywedir yn ei gwneud hi'n hynod anghyfforddus i chi. Yr her—[Torri ar draws.] Nid wyf i'n ceisio diystyru'r digwyddiad. Yr her, gyda'r sŵn a'r cam-drin sy'n dod gydag ef, yw ei fod yn effeithio ar yr hyn y gallwch chi ei wneud o ran cyflwyno eich safbwynt ar ddyfodol y wlad neu'r gymuned. Dywedodd Jacob Rees-Mogg a dweud y gwir nad oedd ganddo broblem gyda'r hyn a ddigwyddodd ym Mhrifysgol Caerdydd. Wrth gwrs, mae gennym ni aelodau yn y Llywodraeth yn fwy diweddar lle mae hyn wedi digwydd yma. Cafodd Julie James a Huw Irranca-Davies eu dal yn adeilad y Pierhead tra roedd protest weithredol, a allai fod—. Gallai niwed corfforol wedi digwydd pe bai'r ddau Weinidog wedi mynd allan ac wedi cael eu hwynebu gan y dorf. Mark Drakeford, wrth gwrs, mewn coleg addysg bellach—torrwyd clwydi a gwnaed rhywfaint o ddifrod yn flaenorol. Ceir pwynt am brotestio derbyniol a lle mae'n croesi drosodd.
Rwy'n credu y gallwn ni ac y dylem ni gael dadl gadarn ac anghytundeb rhwng pleidiau, am ddyfodol ein cymunedau a'n gwlad. Mae'n gwbl bosibl gwneud hynny heb groesi drosodd i ymddygiad camdriniol. Mae honno'n safon yr wyf i'n disgwyl i bobl yn fy mhlaid ei bodloni. Dyna hoffwn i ei weld yn y wlad ehangach yn y dadleuon yr ydym ni'n eu cael. Mae gen i ofn bod cyfryngau cymdeithasol yn ysgogi gwir annymunoldeb mewn bywyd go iawn o'r safbwynt hwn hefyd, ac mae hynny'n digwydd i wleidyddion ym mhob plaid. Mae'n waeth i fenywod, yn waeth fyth i fenywod du neu frown, ac yn waeth i bobl dduon hefyd. Rydym ni'n gwybod bod grwpiau lleiafrifol eraill yn cael eu targedu mewn ffordd sydd, yn fy marn i, wedi gwaethygu yn hytrach na gwella yn ystod y blynyddoedd diwethaf. Felly, rwy'n credu bod gan sefydliadau cyfryngau cymdeithasol gyfrifoldeb. Mae gan sefydliadau cyfryngau prif ffrwd gyfrifoldeb yn y ffordd y maen nhw'n adrodd. Ac mae gan bob un ohonom ni gyfrifoldeb o ran sut yr ydym ni'n barod i ymddwyn a'r hyn yr ydym ni'n barod i'w hyrwyddo, a natur y ddadl sydd gennym ni. Rwy'n gobeithio y bydd yr Aelod yn gweld bod y ffordd yr wyf i'n ymddwyn fy hun yn gadarn, ond mae'n rhywbeth nad yw'n croesi drosodd i feysydd cam-drin nad wyf i'n credu sy'n rhan dderbyniol o wleidyddiaeth ddemocrataidd.
Mae Senedd Gweriniaeth Iwerddon, yr Oireachtas, wedi bod yn cynnal ymchwiliad i mewn i'r maes yma o ddiogelwch Aelodau etholedig a’r aflonyddu ar-lein ac yn y blaen, ac mae’r tasglu fu wrthi ar fin cyhoeddi eu hadroddiad, ac un o’r prif argymhellion fydd sefydlu uned monitro cyfryngau cymdeithasol yn bwrpasol, yn adnabod achosion unigol o aflonyddu annerbyniol a chyfeirio hynny at yr heddlu a hefyd at rwydweithiau cyfryngau cymdeithasol ac yn rhoi cefnogaeth a chyngor i’r Aelodau etholedig dan sylw, fydd ar gyfartaledd—fel rŷch chi'n dweud, Brif Weinidog—yn fwy tebyg o fod yn fenywod, yn aelodau o leiafrifoedd ethnig, pobl LGBTQ+ ac yn y blaen. Oni ddylem ni yng Nghymru efelychu esiampl Iwerddon yn hynny o beth?
The Republic of Ireland Parliament, the Oireachtas, has been holding an inquiry into this area of the safety of elected Members and the online harassment and abuse and so on, and the taskforce is about to publish its report, and one of the main recommendations will be to establish a monitoring unit to monitor social media particularly, identifying individual cases of unacceptable harassment and referring those to the police and also to the social media networks and providing support and advice to the elected Members affected, who on average—as you say, First Minister—are more likely to be women, members of ethnic minorities, LGBTQ+ people and so on. So shouldn't we in Wales emulate the Irish example in this regard?
I'll be very interested in the work of the group the Member reports—the report and any recommendations they do provide. It's worth pointing out that we are undertaking some work that does look at tackling abuse in politics, especially in what we do with local government. As regional or constituency Members, we have a direct link with a number of our communities. Local councillors of any and every party have an even more direct route, where their constituents almost always live within a fairly short distance of where they are and they're visible, and I am concerned that some people are being driven out of local politics because of a rise in abuse. The work that Rebecca Evans started is being carried on by Julie James as the Cabinet Secretary for Housing, Local Government and Planning. She'll be meeting with the Jo Cox Foundation to explore where there is more that we can do together, because I'm deeply concerned about the survey work undertaken in this area.
So, I’m keen that there is not an idea that there is a monopoly on good ideas to deal with a societal-wide challenge. We will all be better off if our politics can be more civil in the way that we disagree with each other. It’s an important part of democratic debate that we are capable of disagreeing without being disagreeable and I think that has been progressively lost, and my fear is good, decent people will not take a step forward to want to represent their community because they’ll see the price that other people have paid, and that will leave us all the poorer.
Bydd gen i ddiddordeb mawr yng ngwaith y grŵp mae'r Aelod yn adrodd amdano—yr adroddiad ac unrhyw argymhellion y maen nhw'n eu darparu. Mae'n werth nodi ein bod ni'n gwneud rhywfaint o waith sy'n edrych ar fynd i'r afael â cham-drin mewn gwleidyddiaeth, yn enwedig yn yr hyn yr ydym ni'n ei wneud gyda llywodraeth leol. Fel Aelodau rhanbarthol neu etholaethol, mae gennym ni gysylltiad uniongyrchol â nifer o'n cymunedau. Mae gan gynghorwyr lleol o unrhyw a phob plaid lwybr mwy uniongyrchol fyth, lle mae eu hetholwyr bron bob amser yn byw o fewn pellter eithaf byr i le maen nhw ac y maen nhw'n weladwy, ac rwy'n poeni bod rhai pobl yn cael eu gyrru allan o wleidyddiaeth leol oherwydd cynnydd mewn cam-drin. Mae'r gwaith a gychwynnodd Rebecca Evans yn cael ei barhau gan Julie James fel Ysgrifennydd y Cabinet dros Dai, Llywodraeth Leol a Chynllunio. Bydd yn cyfarfod â Sefydliad Jo Cox i archwilio lle ceir mwy y gallwn ni ei wneud gyda'n gilydd, oherwydd rwy'n pryderu'n fawr am y gwaith arolygu a wnaed yn y maes hwn.
Felly, rwy'n awyddus nad oes syniad bod monopoli ar syniadau da i ymdrin â her cymdeithas gyfan. Byddwn i gyd yn well ein byd os gall ein gwleidyddiaeth fod yn fwy cwrtais yn y ffordd yr ydym ni'n anghytuno â'n gilydd. Mae'n rhan bwysig o ddadl ddemocrataidd ein bod ni'n gallu anghytuno heb fod yn annymunol, ac rwy'n credu bod hynny wedi cael ei golli'n raddol, a fy mhryder i yw na fydd pobl dda, barchus yn cymryd cam ymlaen i fod eisiau cynrychioli eu cymuned gan y byddan nhw'n gweld y pris y mae pobl eraill wedi ei dalu, a bydd hynny'n ein gadael ni i gyd yn dlotach.
4. A wnaiff y Prif Weinidog roi diweddariad am ymrwymiad Llywodraeth Cymru i gynhyrchu ynni gwyrdd? OQ61066
4. Will the First Minister provide an update on the Welsh Government's commitment to green energy production? OQ61066
Yes. We have a commitment to meet the equivalent of 100 per cent of our annual electricity consumption from renewable sources by 2035. We're working with stakeholders on streamlining consenting, leading on energy plans and grid, and taking action to ensure our economy and communities benefit from these opportunities.
Gwnaf. Mae gennym ni ymrwymiad i fodloni'r hyn sy'n cyfateb i 100 y cant o'n defnydd blynyddol o drydan o ffynonellau adnewyddadwy erbyn 2035. Rydym ni'n gweithio gyda rhanddeiliaid ar symleiddio cydsynio, arwain ar gynlluniau ynni a'r grid, a gweithredu i sicrhau bod ein heconomi a'n cymunedau yn elwa ar y cyfleoedd hyn.
Diolch, First Minister. The decision by the UK Government to reject the port of Milford Haven’s new green energy terminal in Pembroke Dock last month was a huge disappointment. The port of Milford Haven is a critical part of the UK’s infrastructure, bringing in 20 per cent of the UK’s energy, and investment in the floating offshore wind project at the port of Milford Haven was a fantastic opportunity to bring jobs and social benefits to west Wales and beyond. The Welsh Government made £1 million available to support the emerging sector of floating offshore wind when the port submitted its bid for a share of the £160 million UK fund. First Minister, is the Welsh Government still committed to investing in this technology, despite the Tory Government in Westminster’s inability to support such a fantastic project?
Diolch, Prif Weinidog. Roedd penderfyniad Llywodraeth y DU i wrthod terfynell ynni gwyrdd newydd porthladd Aberdaugleddau yn Noc Penfro fis diwethaf yn siom enfawr. Mae porthladd Aberdaugleddau yn rhan hanfodol o seilwaith y DU, gan ddod ag 20 y cant o ynni'r DU i mewn, ac roedd buddsoddi yn y prosiect gwynt arnofiol ar y môr ym mhorthladd Aberdaugleddau yn gyfle gwych i ddod â swyddi a manteision cymdeithasol i orllewin Cymru a thu hwnt. Rhoddodd Llywodraeth Cymru £1 filiwn ar gael i gefnogi sector newydd gwynt arnofiol ar y môr pan gyflwynodd y porthladd ei gais am gyfran o'r gronfa'r DU gwerth £160 miliwn. Prif Weinidog, a yw Llywodraeth Cymru yn dal i fod wedi ymrwymo i fuddsoddi yn y dechnoleg hon, er gwaethaf anallu'r Llywodraeth Dorïaidd yn San Steffan i gefnogi prosiect mor wych?
Well, I was genuinely surprised—as well as being disappointed to the point of being angry—at the fact that the port of Milford Haven did not receive support from the floating offshore wind manufacturing investment scheme port investment fund, and the challenge in this is that if you can’t deliver some of that investment in ports you won’t see the economic development opportunities that come alongside it. It is possible to deliver a new generation of floating offshore platforms without seeing those built and delivered here in Wales. That might be great news for ports in France and in the Netherlands; terrible news for the Welsh economy and UK economy. It also goes back to the conversations that myself and the economy and energy Secretary are having around the future of steel making as well, because at present you’d expect there to be a big market for steel in generating and delivering on that opportunity. It’s why we want to see a joined-up investment profile, investing in the future of steel as a sovereign asset, investing in the economic development opportunities around our ports. It's why I'm proud that an incoming UK Labour Government already has a clear pledge on a £1.6 billion investment into ports. That's 10 times more than the UK Government fund. I hope that people from all parties will continue to make the case for investment in our ports and what that can do to unlock the economic benefits of the change in how we generate power that is inevitable. We will either win that race and win the jobs, the good jobs on a long-term basis, that come with it, or other parts of the world will benefit from our failure to take action across the UK.
Wel, cefais fy synnu'n fawr—yn ogystal â'm siomi i'r pwynt o fod yn ddig—gan y ffaith na chafodd porthladd Aberdaugleddau gefnogaeth gan gronfa buddsoddi mewn porthladdoedd y cynllun buddsoddi mewn gweithgynhyrchu gwynt arnofiol ar y môr, a'r her yn hyn yw, os na allwch chi ddarparu rhywfaint o'r buddsoddiad hwnnw mewn porthladdoedd, ni fyddwch chi'n gweld y cyfleoedd datblygu economaidd sy'n dod ochr yn ochr ag ef. Mae'n bosibl darparu cenhedlaeth newydd o lwyfannau arnofiol ar y môr heb weld y rheini'n cael eu hadeiladu a'u darparu yma yng Nghymru. Efallai fod hynny yn newyddion gwych i borthladdoedd yn Ffrainc ac yn yr Iseldiroedd; newyddion ofnadwy i economi Cymru ac economi'r DU. Mae hefyd yn dychwelyd at y sgyrsiau y mae Ysgrifennydd yr economi ac ynni yn eu cael ynghylch dyfodol cynhyrchu dur hefyd, oherwydd ar hyn o bryd byddech chi'n disgwyl y bydd marchnad fawr ar gyfer dur wrth gynhyrchu a manteisio ar y cyfle hwnnw. Dyna pam rydym ni eisiau gweld proffil buddsoddi cydgysylltiedig, yn buddsoddi yn nyfodol dur fel ased sofran, yn buddsoddi yn y cyfleoedd datblygu economaidd o amgylch ein porthladdoedd. Dyna pam rwy'n falch bod gan Lywodraeth Lafur newydd yn y DU addewid eglur eisoes o ran buddsoddiad gwerth £1.6 biliwn mewn porthladdoedd. Mae hynny 10 gwaith yn fwy na chronfa Llywodraeth y DU. Rwy'n gobeithio y bydd pobl o bob plaid yn parhau i wneud y ddadl dros fuddsoddi yn ein porthladdoedd a'r hyn y gall hynny ei wneud i ddatgloi manteision economaidd y newid i'r ffordd yr ydym ni'n cynhyrchu pŵer sy'n anochel. Byddwn naill ai'n ennill y ras honno ac yn ennill y swyddi, y swyddi da ar sail hirdymor, sy'n dod gyda hi, neu bydd rhannau eraill o'r byd yn elwa ar ein methiant i weithredu ar draws y DU.
I don't share the pessimism of your Labour backbencher, First Minister, and we saw this last week when I visited the RWE consultation on their new green hydrogen project, which they're looking to construct on their land in Pembroke. Now, as the name suggests, they're looking to produce hydrogen using renewable energy from the grid, a great opportunity to not only decarbonise a neighbouring industry, but to also bring good-quality jobs to the Haven in Pembrokeshire as well. I've long said that the south Wales industrial cluster area needs to be looked at not just as an industrial cluster, but as an area for economic and skills and educational growth as well. So, what further thought have you given and your Government given to the development of a wider skills analysis of the future skills required, not just in Pembrokeshire, but along the whole south Wales industrial cluster area as well? Diolch, Llywydd.
Nid wyf i'n rhannu pesimistiaeth Aelod Llafur eich meinciau cefn, Prif Weinidog, a gwelsom hyn yr wythnos diwethaf pan ymwelais ag ymgynghoriad RWE ar eu prosiect hydrogen gwyrdd newydd, y maen nhw'n bwriadu ei adeiladu ar eu tir ym Mhenfro. Nawr, fel y mae'r enw'n ei awgrymu, maen nhw'n bwriadu cynhyrchu hydrogen gan ddefnyddio ynni adnewyddadwy o'r grid, cyfle gwych nid yn unig i ddatgarboneiddio diwydiant cyfagos, ond hefyd i ddod â swyddi o ansawdd da i'r porthladd yn sir Benfro hefyd. Rwyf i wedi dweud ers tro bod angen edrych ar ardal clwstwr diwydiannol de Cymru nid yn unig fel clwstwr diwydiannol, ond fel ardal ar gyfer twf economaidd a sgiliau ac addysgol hefyd. Felly, pa ystyriaeth bellach ydych chi a'ch Llywodraeth wedi ei rhoi i ddatblygu dadansoddiad sgiliau ehangach o'r sgiliau sydd eu hangen yn y dyfodol, nid yn unig yn sir Benfro, ond ar hyd ardal clwstwr diwydiannol gyfan de Cymru hefyd? Diolch, Llywydd.
Well, I'll start with some of the points of agreement. We see a real opportunity for renewable energy generation and the economic opportunities that come with that. Green hydrogen is part of that, and we are proud of the work that has been done by a range of stakeholders, including the Welsh Government, with RWE and others, to make a reality of that. It was part of the conversations I had as the economy Minister when I visited Germany. It's a key part of what we're looking to do by deliberately bringing together the economy and energy in the portfolio led by the Cabinet Secretary Jeremy Miles. This is a major opportunity for Wales, and one I'm determined that we will take up.
The challenge, though, is that whilst, of course, we ought to invest in the skills of the future, we need some certainty about that, both in terms of the plan for what can happen, and, indeed, the plan for what will happen with skills competence, and not having aggressive competition on who actually understands the nature of the skills need, and then the responsibilities that have been plainly devolved for a quarter of the century not being overtaken by a UK Government that is hostile to what we want to do, and the money that comes alongside those powers. But the certainty of the investment is why Joyce Watson's question is so important, and I'm surprised the Member hasn't expressed some disappointment at the failure of the port of Milford Haven to secure investment. It is a major exception from what the Member has had to say. The port of Milford Haven could and should have had investment. In fact, the free-port opportunity that exists around the Celtic sea sees twin ports: the port of Milford Haven and, indeed, Port Talbot itself. Not investing in both those ports is a serious strategic error, and, if the Member disagrees with me, he should have another conversation with stakeholders in this area, as I did recently at Pembrokeshire College at a round-table that I had, where there was clear disappointment at the failure to recognise the strategic asset that the port of Milford Haven represents and the opportunity for the future of our economy. I hope that even this Government will reconsider its position and not wait for an incoming alternative Government to put right what they have got wrong. I hope that Members across the Chamber will get behind the case of the port of Milford Haven and make that case to the current Government to undo the mistake they have made by failing to invest in this port.
Wel, fe wnaf i ddechrau gyda rhai o'r pwyntiau o gytundeb. Rydym ni'n gweld cyfle gwirioneddol i gynhyrchu ynni adnewyddadwy a'r cyfleoedd economaidd a ddaw yn sgil hynny. Mae hydrogen gwyrdd yn rhan o hynny, ac rydym ni'n falch o'r gwaith sydd wedi cael ei wneud gan amrywiaeth o randdeiliaid, gan gynnwys Llywodraeth Cymru, gydag RWE ac eraill, i wireddu hynny. Roedd yn rhan o'r sgyrsiau a gefais fel Gweinidog yr economi pan ymwelais â'r Almaen. Mae'n rhan allweddol o'r hyn yr ydym ni'n bwriadu ei wneud trwy ddod â'r economi ac ynni ynghyd yn fwriadol yn y portffolio a arweinir gan yr Ysgrifennydd Cabinet, Jeremy Miles. Mae hwn yn gyfle mawr i Gymru, ac yn un yr wyf i'n benderfynol y byddwn ni'n manteisio arno.
Yr her, fodd bynnag, yw er y dylem ni, wrth gwrs, fuddsoddi yn sgiliau'r dyfodol, mae angen rhywfaint o sicrwydd arnom ni ynglŷn â hynny, o ran y cynllun ar gyfer yr hyn a all ddigwydd, ac, yn wir, y cynllun ar gyfer yr hyn a fydd yn digwydd gyda chymhwysedd sgiliau, a pheidio â chael cystadleuaeth ymosodol ar bwy sydd mewn gwirionedd yn deall natur y sgiliau sydd eu hangen, ac yna'r cyfrifoldebau sydd wedi'u datganoli'n amlwg ers chwarter canrif ddim yn cael eu goddiweddyd gan Lywodraeth y DU sy'n elyniaethus i'r hyn yr ydym ni eisiau ei wneud, a'r arian sy'n dod ochr yn ochr â'r pwerau hynny. Ond sicrwydd y buddsoddiad yw pam mae cwestiwn Joyce Watson mor bwysig, ac rwy'n synnu nad yw'r Aelod wedi mynegi rhywfaint o siom am fethiant porthladd Aberdaugleddau i sicrhau buddsoddiad. Mae'n eithriad mawr o'r hyn y bu gan yr Aelod i'w ddweud. Gallai a dylai porthladd Aberdaugleddau fod wedi cael buddsoddiad. A dweud y gwir, mae'r cyfle porthladd rhydd sy'n bodoli o amgylch y môr Celtaidd yn cynnwys dau borthladd: porthladd Aberdaugleddau ac, yn wir, Port Talbot ei hun. Mae peidio â buddsoddi yn y ddau borthladd hynny yn gamgymeriad strategol difrifol, ac, os yw'r Aelod yn anghytuno â mi, dylai gael sgwrs arall gyda rhanddeiliaid yn y maes hwn, fel y gwnes i yn ddiweddar yng Ngholeg Sir Benfro mewn cyfarfod bord gron a gefais, lle roedd siom amlwg ynghylch y methiant i gydnabod yr ased strategol y mae porthladd Aberdaugleddau yn ei gynrychioli a'r cyfle ar gyfer dyfodol ein heconomi. Rwy'n gobeithio y bydd hyd yn oed y Llywodraeth hon yn ailystyried ei safbwynt a pheidio ag aros i Lywodraeth arall sy'n dod i mewn unioni'r hyn y maen nhw wedi ei wneud o'i le. Rwy'n gobeithio y bydd Aelodau ar draws y Siambr yn cefnogi achos porthladd Aberdaugleddau ac yn dadlau'r achos hwnnw i'r Llywodraeth bresennol i unioni'r camgymeriad y maen nhw wedi ei wneud trwy fethu â buddsoddi yn y porthladd hwn.
Good afternoon, First Minister.
Prynhawn da, Prif Weinidog.
5. Pa asesiad y mae Llywodraeth Cymru wedi'i wneud o effaith bosibl Deddf Diogelwch Rwanda (Lloches a Mewnfudo) 2024 ar geiswyr lloches a ffoaduriaid yng Nghymru? OQ61062
5. What assessment has the Welsh Government made of the potential impact of the Safety of Rwanda (Asylum and Immigration) Act 2024 on asylum seekers and refugees in Wales? OQ61062
Thank you for the question. Although migration policy is not devolved, the safety of Rwanda Act will have a detrimental impact on people seeking sanctuary here in Wales. The Act undermines our nation of sanctuary policy, it will drive illegal working and exploitation, no doubt leading to more modern slavery, and deny our economy much needed skills.
Diolch am y cwestiwn. Er nad yw polisi mudo wedi'i ddatganoli, bydd Deddf Diogelwch Rwanda yn cael effaith niweidiol ar bobl sy'n ceisio noddfa yma yng Nghymru. Mae'r Ddeddf yn tanseilio ein polisi cenedl noddfa, bydd yn ysgogi gweithio anghyfreithlon a chamfanteisio, gan arwain heb amheuaeth at fwy o gaethwasiaeth fodern, ac yn atal sgiliau y mae mawr eu hangen rhag cyrraedd ein heconomi.
Diolch am yr ymateb.
Thank you for the reply.
'Desperate.' It's a word, I'm afraid, that applies to the cold, callous, calculating Conservative Government. They are desperate to find votes to ensure that they appeal to people by stopping the small boats, and yet the people in those small boats are really desperate. They are really desperate people, who we should be protecting. They are our most vulnerable people; many of those are children. And we're hearing already sad stories of people here in Wales being picked up and put in detention. And other people are fearful; we've heard, sadly, talk of suicide, that people don't want to face that. Children, even, are being considered for this move to Rwanda. It is absolutely unacceptable and I'm sure—. I have to say that I would hope that even my colleagues over on the Conservative benches would not want this to happen to our most vulnerable refugees and asylum seekers here in Wales. So, I would like to ask you, First Minister, what—[Interruption.] I would like to ask you, First Minister, what conversations have you had with the UK Government to illustrate the compassionate and caring approach—[Interruption.]—to illustrate that compassionate and caring approach to our most vulnerable people using this particular Act and challenging the UK Government. Diolch yn fawr iawn.
'Desperate.' Mae'n air Saesneg sy'n berthnasol, mae gen i ofn, i'r Llywodraeth Geidwadol, oer, dideimlad, amcanus. Maen nhw mewn angen taer i ddod o hyd i bleidleisiau i sicrhau eu bod nhw'n apelio i bobl drwy atal y cychod bach, ac eto mae'r bobl yn y cychod bach hynny yn wirioneddol anobeithiol. Maen nhw'n bobl anobeithiol iawn, y dylem ni fod yn eu diogelu. Nhw yw ein pobl fwyaf agored i niwed; mae llawer o'r rheini yn blant. Ac rydym ni'n clywed straeon trist eisoes am bobl yma yng Nghymru yn cael eu codi a'u rhoi yn y ddalfa. Ac mae pobl eraill yn ofni; rydym ni wedi clywed, yn anffodus, sôn am hunanladdiad, nad yw pobl eisiau wynebu hynny. Mae plant, hyd yn oed, yn cael eu hystyried ar gyfer y symudiad hwn i Rwanda. Mae'n gwbl annerbyniol ac rwy'n siŵr—. Mae'n rhaid i mi ddweud y byddwn i'n gobeithio na fyddai hyd yn oed fy nghyd-Aelodau draw ar feinciau'r Ceidwadwyr eisiau i hyn ddigwydd i'n ffoaduriaid a'n ceiswyr lloches mwyaf agored i niwed yma yng Nghymru. Felly, hoffwn ofyn i chi, Prif Weinidog, beth—[Torri ar draws.] Hoffwn ofyn i chi, Prif Weinidog, pa sgyrsiau ydych chi wedi eu cael gyda Llywodraeth y DU i ddangos y dull tosturiol a gofalgar—[Torri ar draws.]—i ddangos yr agwedd dosturiol a gofalgar honno tuag at ein pobl fwyaf agored i niwed gan ddefnyddio'r Ddeddf benodol hon a herio Llywodraeth y DU. Diolch yn fawr iawn.
Thank you for the question and the calm way in which it was put, despite some of the, I think, poorly natured heckling from other parts of the Chamber. When it comes to the Rwanda scheme, it is not something that even the UK Government's own assessment says will work in resolving the issue. It will cost lots of money; it will provide a very public point of division and disagreement. We go back to some of the points that Joel James mentioned in his question about how we take some of the heat out of our politics. I think this is a scheme that is designed to create more division, I'm afraid. Detention centres do not exist in Wales. However, we are aware that removals are taking place. The challenge with that goes to, I think, two points. The first is whether you agree that this is a humane scheme, to send people to Rwanda, if the flights ever take off, a part of the world they have never been to, with all of the well-understood challenges about the Government of Rwanda and its country. The second, though, is whether this is going to be an effective approach, because, if you know that your regular meeting in a Home Office facility could result in you not leaving that building and being taken to a detention centre, there will be people who will make the choice to go underground—those are people who are already vulnerable and are much more likely to be exploited.
I think a humane approach that looks at where there are safe routes, that looks at how we meet our obligations and does not undermine the approach that we have taken to want to be a nation of sanctuary is the right approach. I am hopeful that a future UK Government will repeal the Rwanda Act, as I believe that it is hugely expensive and unworkable, and we will stick to the values that we have here in trying to support people and wanting to have an effective immigration and asylum system here in Wales and the wider UK.
Diolch am y cwestiwn a'r ffordd ddigynnwrf y'i gofynnwyd, er gwaethaf rhywfaint o'r heclo annifyr, yn fy marn i, o rannau eraill o'r Siambr. O ran cynllun Rwanda, nid yw'n rhywbeth y mae hyd yn oed asesiad Llywodraeth y DU ei hun yn dweud y bydd yn gweithio i ddatrys y broblem. Bydd yn costio llawer o arian; Bydd yn darparu pwynt cyhoeddus iawn o ymraniad ac anghytuno. Rydym ni'n dychwelyd at rai o'r pwyntiau y cyfeiriodd Joel James atyn nhw yn ei gwestiwn ynglŷn â sut yr ydym ni'n tynnu rhywfaint o'r gwres allan o'n gwleidyddiaeth. Rwy'n credu bod hwn yn gynllun sydd â'r bwriad o greu mwy o raniadau, mae gen i ofn. Nid yw canolfannau cadw yn bodoli yng Nghymru. Fodd bynnag, rydym ni'n ymwybodol bod symudiadau yn digwydd. Mae'r her yn hynny o beth yn mynd i ddau bwynt, rwy'n credu. Y cyntaf yw a ydych chi'n cytuno bod hwn yn gynllun trugarog, i anfon pobl i Rwanda, os gwnaiff yr awyrennau fyth adael, rhan o'r byd nad ydyn nhw erioed wedi bod iddo, gyda'r holl heriau y ceir dealltwriaeth dda ohonyn nhw am Lywodraeth Rwanda a'i gwlad. Yr ail, fodd bynnag, yw a yw hwn yn mynd i fod yn ddull effeithiol, oherwydd, os ydych chi'n gwybod y gallai eich cyfarfod rheolaidd mewn cyfleuster Swyddfa Gartref olygu na fyddwch chi'n gadael yr adeilad hwnnw ac y byddwch chi'n cael eich cludo i ganolfan gadw, bydd pobl a fydd yn gwneud y dewis i guddio—mae'r bobl hynny eisoes yn agored i niwed ac yn llawer mwy tebygol o ddioddef camfanteisio.
Rwy'n credu mai dull trugarog sy'n edrych ar le mae llwybrau diogel, sy'n edrych ar sut rydym ni'n cyflawni ein rhwymedigaethau ac nad yw'n tanseilio'r dull yr ydym ni wedi ei fabwysiadu i fod eisiau bod yn genedl noddfa yw'r dull cywir. Rwy'n obeithiol y bydd darpar Lywodraeth y DU yn diddymu Deddf Rwanda, gan fy mod i'n credu ei bod yn eithriadol o ddrud ac yn anymarferol, a byddwn yn glynu wrth y gwerthoedd sydd gennym ni yma wrth geisio cynorthwyo pobl ac eisiau cael system fewnfudo a lloches effeithiol yma yng Nghymru a'r DU ehangach.
First Minister, the UK Government's Rwanda plan targets deterring illegal migration, putting in place a deterrent to stop people entering the United Kingdom illegally and protect the most vulnerable people fleeing persecution from disgusting criminal gangs. The Welsh Government has supported unaccompanied asylum-seeking children by allocating £2.57 million for 67 children through the universal basic income care leavers pilot. In light of this, First Minister, could you please—[Interruption.]
Prif Weinidog, mae cynllun Rwanda Llywodraeth y DU yn bwriadu atal mudo anghyfreithlon, gan roi atalfa ar waith i atal pobl rhag dod i mewn i'r Deyrnas Unedig yn anghyfreithlon ac amddiffyn y bobl fwyaf agored i niwed sy'n ffoi rhag erledigaeth gan gangiau troseddol ffiaidd. Mae Llywodraeth Cymru wedi cefnogi plant ar eu pen eu hunain sy'n ceisio lloches trwy ddyrannu £2.57 miliwn ar gyfer 67 o blant drwy'r cynllun treialu incwm sylfaenol cyffredinol i bobl sy'n gadael gofal. Yng ngoleuni hyn, Prif Weinidog, a allech chi os gwelwch yn dda—[Torri ar draws.]
I want to hear the question being put by the Member, please.
Hoffwn glywed y cwestiwn sy'n cael ei ofyn gan yr Aelod, os gwelwch yn dda.
I think you should listen to your First Minister about respecting people.
In light of this, could you please elaborate on the specific measures that the Welsh Government has put in place to safeguard those children from all forms of exploitation, including those from criminal gangs? Because what we could see from this scheme is a way for those criminal gangs to access money and exploit the most vulnerable people in our society. That's not something I want to see; it's not something that my group wants to see. But the Welsh Government needs to take this issue seriously, because this is something that could really happen to vulnerable children.
Rwy'n credu y dylech chi wrando ar eich Prif Weinidog ynghylch parchu pobl.
Yng ngoleuni hyn, a allech chi ymhelaethu os gwelwch yn dda ar y mesurau penodol y mae Llywodraeth Cymru wedi eu rhoi ar waith i ddiogelu'r plant hynny rhag pob math o gamfanteisio, gan gynnwys y rhai gan gangiau troseddol? Oherwydd yr hyn y gallem ni ei weld o'r cynllun hwn yw ffordd i'r gangiau troseddol hynny gael gafael ar arian a chamfanteisio ar y bobl fwyaf agored i niwed yn ein cymdeithas. Nid yw hynny'n rhywbeth yr wyf i eisiau ei weld; nid yw'n rhywbeth y mae fy ngrŵp eisiau ei weld. Ond mae angen i Lywodraeth Cymru gymryd y mater hwn o ddifrif, oherwydd mae hyn yn rhywbeth a allai wir ddigwydd i blant agored i niwed.
The Member draws a link between illegal migrants and the Rwanda scheme and the care leavers pilot on universal basic income, and I think the attempt to do that is genuinely disgraceful—genuinely disgraceful. I don't believe that the Rwanda scheme will be effective. Even the Home Office acknowledge that they can only remove around 1 per cent of people seeking asylum in the UK through the Rwanda scheme. That's an entirely separate issue, though, from the universal basic income pilot for care leavers. These are asylum-seeker children, some of the most vulnerable people in our entire country. The UBI pilot is about how you can better support people to make choices, to make sure they are not left vulnerable, to make sure they are not demonised by voices in our politics who are not interested in the facts.
Actually, the fact that the scheme has had significant take-up—. There was a very useful and, I thought, constructive First Minister's scrutiny session on care leavers and what we are doing, and the national challenge we still have in making sure that people who leave our care system have a better future as a result of it. We don't do enough yet to provide that future that those children and young people deserve. That's why we have committed to a reform programme and it's why the care leavers pilot is part of it. I'm genuinely proud that, as a Government, we have chosen to do that.
This is about improving outcomes for our most vulnerable children, and I would ask James Evans, who I do believe actually does want to see better outcomes for vulnerable care leavers in our society, to think again about the link he drew and to reflect on that, and to think, when he next meets care leavers, when he next talks about the basic income pilot, whether he is prepared to look to the better part of who he is and wants to be, and not to draw such a disgraceful link again, and to think about how we better support people who are part of our country to be a successful part of our future.
Mae'r Aelod yn gwneud cysylltiad rhwng ymfudwyr anghyfreithlon a chynllun Rwanda a'r cynllun treialu i bobl sy'n gadael gofal ar incwm sylfaenol cyffredinol, ac rwy'n credu bod yr ymgais i wneud hynny yn wirioneddol warthus—yn wirioneddol warthus. Nid wyf i'n credu y bydd cynllun Rwanda yn effeithiol. Mae hyd yn oed y Swyddfa Gartref yn cydnabod mai dim ond tua 1 y cant o'r bobl sy'n ceisio lloches yn y DU y gallan nhw eu symud trwy gynllun Rwanda. Mae hwnnw'n fater cwbl ar wahân, fodd bynnag, i'r cynllun treialu incwm sylfaenol cyffredinol ar gyfer pobl sy'n gadael gofal. Plant sy'n ceisio lloches yw'r rhain, rhai o'r bobl fwyaf agored i niwed yn ein gwlad gyfan. Mae'r cynllun treialu incwm sylfaenol cyffredinol yn ymwneud â sut y gallwch chi gefnogi pobl yn well i wneud dewisiadau, i wneud yn siŵr nad ydyn nhw'n cael eu gadael yn agored i niwed, i wneud yn siŵr nad ydyn nhw'n cael eu pardduo gan leisiau yn ein gwleidyddiaeth nad oes ganddyn nhw ddiddordeb yn y ffeithiau.
A dweud y gwir, mae'r ffaith bod niferoedd sylweddol wedi manteisio ar y cynllun—. Roedd sesiwn graffu'r Prif Weinidog ddefnyddiol ac adeiladol iawn, rwy'n credu, ar bobl sy'n gadael gofal a'r hyn yr ydym ni'n ei wneud, a'r her genedlaethol sydd gennym ni o hyd i wneud yn siŵr bod gan bobl sy'n gadael ein system ofal well dyfodol o ganlyniad iddi. Nid ydym ni'n gwneud digon eto i ddarparu'r dyfodol hwnnw y mae'r plant a'r bobl ifanc hynny yn ei haeddu. Dyna pam rydym ni wedi ymrwymo i raglen ddiwygio a dyna pam mae'r cynllun treialu pobl sy'n gadael gofal yn rhan ohoni. Rwy'n falch iawn ein bod ni, fel Llywodraeth, wedi dewis gwneud hynny.
Mae hyn yn ymwneud â gwella canlyniadau i'n plant mwyaf agored i niwed, a byddwn yn gofyn i James Evans, yr wyf i'n credu mewn gwirionedd sydd eisiau gweld canlyniadau gwell i bobl agored i niwed sy'n gadael gofal yn ein cymdeithas, i feddwl eto am y cysylltiad a wnaeth ac i fyfyrio ar hynny, a meddwl, pan fydd yn cyfarfod pobl sy'n gadael gofal nesaf, pan fydd yn siarad am y cynllun treialu incwm sylfaenol nesaf, pa un a yw'n barod i edrych ar y rhan well o bwy ydyw ac y mae eisiau ei fod, ac i beidio â gwneud cysylltiad mor warthus eto, ac i feddwl am sut rydym ni'n cynorthwyo'n well y bobl sy'n rhan o'n gwlad i fod yn rhan lwyddiannus o'n dyfodol.
Hoffwn ddiolch i Jane Dodds am godi'r cwestiwn pwysig yma. Y gwir amdani yw bod dyhead Cymru i fod yn genedl noddfa yn cael ei danseilio'n llwyr gan y ffaith nad oes gennym y grym i'w wireddu'n llawn. Mae Cymru nawr yn rhan o weithredu cynllun sy'n torri cyfraith ryngwladol ac yn tanseilio hawliau dynol. Mae Cyngor Ffoaduriaid Cymru yn dweud y bydd y cynllun yn arwain at risg uwch o drawma ac ecsploetio pobl sy'n ceisio noddfa.
Mi oeddwn i'n falch o'ch clywed chi'n dweud y byddai Llywodraeth Lafur yn y dyfodol yn San Steffan yn diddymu'r Ddeddf, ond pa sgyrsiau sy'n digwydd rhwng eich Llywodraeth chi a'r Llywodraeth arfaethedig yna ar allu Cymru i estyn croeso i'n brodyr a'n chwiorydd ni, pan fo nhw'n sôn am greu returns and enforcement unit o 1,000 o swyddogion? Dyna sy'n mynd i fod yn ganolog i'w cynlluniau nhw. Ac yn ôl yr hyn a glywais i yn Nhŷ'r Cyffredin yr wythnos diwethaf, byddan nhw'n sicrhau mwy o hediadau yn hedfan i wledydd eraill.
Brif Weinidog, ai, fel y dywedodd yr Aelod Seneddol Llafur dros Aberafan yn San Steffan, ar sail diffyg fforddiadwyedd a diffyg ymarferoldeb yn unig y mae Llafur yn gwrthwynebu cynllun Rwanda, neu ydych chi'n credu bod angen creu llwybrau diogel a chyfreithlon i Gymru, a chroeso a chefnogaeth yma i bawb sy'n ceisio noddfa?
I’d like to thank Jane Dodds for raising this important question. The reality is that Wales's aspiration to be a nation of sanctuary is being entirely undermined by the fact that we do not have the power to fully realise it. Wales is now part of the implementation of a scheme that breaks international law and undermines human rights. The Welsh Refugee Council says that the scheme will lead to an increased risk of trauma and exploitation among people seeking sanctuary.
I was pleased to hear you say that a future Labour Government in Westminster would repeal the Act, but what conversations are happening between your Government and the prospective Labour Government on the ability of Wales to extend a welcome to our brothers and sisters, when they are talking about creating a returns and enforcement unit of 1,000 officials? That's going to be central to their plans. And according to what I heard in the House of Commons last week, they will ensure more flights to other countries.
First Minister, is it the case that, as the Labour Member of Parliament for Aberavon said, it is only on the basis of a lack of affordability and practicality that Labour is opposed to the Rwanda scheme, or do you believe that we need to create safe and legal routes to Wales, and provide welcome and support here for all who seek sanctuary?
With respect, I don't agree with the Member's characterisation of what the Member of Parliament for Aberavon has said, and our position on setting out that the scheme is hugely expensive and unworkable. You will also be aware that he's had much to say about smashing the economic model of the people smugglers—how we do that and, indeed, how we have safe and legal routes. Because the UN Refugee Agency—not the Welsh Government, but the UN Refugee Agency—has described the current approach of the UK Government as amounting to an effective asylum ban. That is not where we should be, as a civilised nation. I am confident that we can do what we need to do in having an effective asylum system that will include making assessments on whether people's asylum claims are well founded, and if they're not, then you have to have the ability to return people to different countries.
You also, though, have to have compassion and decency within that. I am confident that a new Government at a UK level will repeal the current legislation that I find obnoxious on a personal level, but also is unworkable and will not deliver against the claims that are being made for it. I want a rational and a decent policy approach on this, and I believe that that is what we will get after the next UK general election.
Gyda pharch, dydw i ddim yn cytuno â disgrifiad yr Aelod o'r hyn y mae'r Aelod Seneddol dros Aberafan wedi'i ddweud, a'n safbwynt ni o ran nodi bod y cynllun yn ddrud iawn ac yn anymarferol. Byddwch chi hefyd yn ymwybodol ei fod wedi bod â llawer i'w ddweud am chwalu model economaidd smyglwyr pobl—sut y gallwn ni wneud hynny ac, yn wir, sut y gallwn ni gael llwybrau diogel a chyfreithlon. Oherwydd mae Asiantaeth Ffoaduriaid y Cenhedloedd Unedig—nid Llywodraeth Cymru, ond Asiantaeth Ffoaduriaid y Cenhedloedd Unedig—wedi disgrifio dull presennol Llywodraeth y DU fel un sy'n gyfystyr â gwaharddiad effeithiol ar loches. Nid dyna lle y dylen ni fod, fel cenedl wâr. Rwy'n hyderus y gallwn ni wneud yr hyn y mae angen i ni ei wneud i gael system loches effeithiol a fydd yn cynnwys asesu a oes rhesymau da dros hawliadau lloches pobl, ac os nad oes, yna mae'n rhaid bod gennych chi'r gallu i ddychwelyd pobl i wahanol wledydd.
Fodd bynnag, mae'n rhaid i chi hefyd fod yn dosturiol ac yn barchus o fewn hynny. Rwy'n hyderus y bydd Llywodraeth newydd ar lefel y DU yn diddymu'r ddeddfwriaeth bresennol yr wyf i'n ei hystyried yn ffiaidd ar lefel bersonol, ond sydd hefyd yn anymarferol ac na fydd yn cyflawni yn erbyn yr honiadau sy'n cael eu gwneud ar ei chyfer. Rwyf eisiau dull polisi rhesymegol a chall ar hyn, ac rwy'n credu mai dyna fyddwn ni'n ei gael ar ôl etholiad cyffredinol nesaf y DU.
6. Sut mae Llywodraeth Cymru yn cefnogi'r gwaith o adfywio canol trefi yn etholaeth Caerffili? OQ61047
6. How is the Welsh Government supporting town-centre regeneration in the Caerphilly constituency? OQ61047
Thank you for the question. Since January 2020, the Welsh Government has invested £36 million of Transforming Towns funding in projects to support the regeneration of Caerphilly town centre. This investment has been driven by the development of the Caerphilly vision 2035 placemaking plan, which was funded by the Welsh Government.
Diolch am y cwestiwn. Ers mis Ionawr 2020, mae Llywodraeth Cymru wedi buddsoddi £36 miliwn o gyllid Trawsnewid Trefi mewn prosiectau i gefnogi adfywio canol tref Caerffili. Mae'r buddsoddiad hwn wedi cael ei ysgogi gan y gwaith o ddatblygu cynllun creu lleoedd gweledigaeth Caerffili 2035, a ariannwyd gan Lywodraeth Cymru.
It's really good to see the First Minister so up on what's happening in Caerphilly. We've seen the leadership of particularly the deputy leader, Councillor James Pritchard, and we've seen events across the Caerphilly borough. Bargoed had a hugely successful event last year, and people from all over south-east Wales actually seemed to be coming to see it. Our town centres have a great deal still to offer. We've also got the Ffos Caerffili market, which has been opened following, I think it was £2.69 million of Welsh Government support. Oddly, it was talked down by Plaid Cymru councillors; I don't know why. Hopefully they will change their mind now that they've seen it's such a roaring success. This partnership between Welsh Government, local government and businesses is clearly the way forward to develop the foundational economy and transport links. Will he commit to the same approach that's happened in Caerphilly happening in other towns in my constituency and across Wales?
Mae'n dda iawn gweld bod y Prif Weinidog yn gwybod y diweddaraf am yr hyn sy'n digwydd yng Nghaerffili. Rydyn ni wedi gweld arweinyddiaeth y dirprwy arweinydd, y Cynghorydd James Pritchard, yn arbennig, ac rydyn ni wedi gweld digwyddiadau ar draws bwrdeistref Caerffili. Cafodd Bargod ddigwyddiad hynod lwyddiannus y llynedd, ac yn wir, roedd yn ymddangos bod pobl o bob rhan o'r de-ddwyrain yn dod i'w weld. Mae gan ganol ein trefi lawer i'w gynnig o hyd. Mae gennym ni hefyd farchnad Ffos Caerffili, sydd wedi cael ei hagor yn dilyn, rwy'n credu, £2.69 miliwn o gefnogaeth gan Lywodraeth Cymru. Yn rhyfedd iawn, cafodd ei bychanu gan gynghorwyr Plaid Cymru; wn i ddim pam. Gobeithio y byddan nhw'n newid eu meddwl nawr eu bod nhw wedi gweld ei bod yn llwyddiant mor ysgubol. Mae'n amlwg mai'r bartneriaeth hon rhwng Llywodraeth Cymru, llywodraeth leol a busnesau yw'r ffordd ymlaen i ddatblygu'r economi sylfaenol a chysylltiadau trafnidiaeth. A wnaiff ymrwymo y bydd y dull gweithredu sydd wedi digwydd yng Nghaerffili yn digwydd mewn trefi eraill yn fy etholaeth i a ledled Cymru?
It's a really good example, Ffos Caerffili, of what we want to do more of; to think about how our ability to regenerate town centres will draw people into them in a way that is sustainable and actually people value as well. So, the work in Caerphilly town itself is part of the approach that I want to take, not just in other towns in his constituency, but on a much broader basis. I see the Member for Blaenau Gwent next to him who may want a similar approach to be taken within his constituency. I think it's important to look at what's worked and why, and it is about the partnership between local authorities and the Government on understanding their role in setting out a strategic vision and how we get to support them. A more rational approach on funding sources will help us to do that, and I hope that people will see that there are many good things to draw you to Caerphilly county and the town itself. I'm also proud, on that front, of the investment we're making in the castle as well—a major magnet to draw people into the town. Although, of course, some people leave Caerphilly, but never forget where they have originally come from. It's great to see some of my constituents in the gallery today as well.
Mae'n enghraifft dda iawn, Ffos Caerffili, o'r hyn yr ydyn ni eisiau gwneud mwy ohono; i feddwl am sut y bydd ein gallu ni i adfywio canol trefi yn denu pobl i mewn iddyn nhw mewn ffordd sy'n gynaliadwy ac mae pobl wir yn ei gwerthfawrogi hefyd. Felly, mae'r gwaith yn nhref Caerffili ei hun yn rhan o'r dull yr wyf i eisiau ei gymryd, nid yn unig mewn trefi eraill yn ei etholaeth, ond ar sail llawer ehangach. Rwy'n gweld yr Aelod dros Flaenau Gwent wrth ei ymyl a all fod eisiau i ddull tebyg gael ei gymryd yn ei etholaeth ef. Rwy'n credu ei bod yn bwysig edrych ar yr hyn sydd wedi gweithio a pham, ac mae'n ymwneud â'r bartneriaeth rhwng awdurdodau lleol a'r Llywodraeth o ran deall eu rôl wrth nodi gweledigaeth strategol a sut y gallwn ni eu cefnogi nhw. Bydd dull mwy rhesymegol o ran ffynonellau ariannu yn ein helpu ni i wneud hynny, ac rwy'n gobeithio y bydd pobl yn gweld bod llawer o bethau da i'ch denu chi i sir Caerffili a'r dref ei hun. Rwyf hefyd yn falch, o ran hynny, o'r buddsoddiad yr ydyn ni'n ei wneud yn y castell hefyd—magned mawr i dynnu pobl i mewn i'r dref. Er, wrth gwrs, mae rhai pobl yn gadael Caerffili, ond dydyn nhw byth yn anghofio o ble maen nhw wedi dod yn wreiddiol. Mae'n wych gweld rhai o fy etholwyr i yn yr oriel heddiw hefyd.
7. A wnaiff y Prif Weinidog ddatganiad am berfformiad Trafnidiaeth Cymru? OQ61077
7. Will the First Minister make a statement on the performance of Transport for Wales? OQ61077
Yes. Transport for Wales's performance has improved dramatically in recent months. Our £800 million investment in new trains across Wales means our services are more reliable, and TfW's performance results have been better than all other rail operators in Wales during 2024—a fact that I'm sure the Member will want to welcome.
Gwnaf. Mae perfformiad Trafnidiaeth Cymru wedi gwella'n ddramatig yn ystod y misoedd diwethaf. Mae ein buddsoddiad o £800 miliwn mewn trenau newydd ledled Cymru yn golygu bod ein gwasanaethau'n fwy dibynadwy, ac mae canlyniadau perfformiad Trafnidiaeth Cymru wedi bod yn well na phob gweithredwr rheilffordd arall yng Nghymru yn ystod 2024—ffaith yr wyf yn siŵr y bydd yr Aelod eisiau ei chroesawu.
Thank you so much, First Minister. I must say that that was some fantastic spin, if I ever heard it. Your comments clearly do not line up with the damning verdict of the Climate Change, Environment and Infrastructure Committee. These aren't my words that are going to come out of my mouth, these are from the committee. Its report into rail services and Transport for Wales performance actually does paint a very, very different picture. Transport for Wales's performance has been characterised by high service cancellation rates and low passenger satisfaction scores. Just painting the picture for one month isn't going to cut the mustard, First Minister. These aren't my words, again it's the view of the committee. The committee also came to the same conclusion that many across the country have, and that is that TfW's performance is simply not good enough. There's a lot in the report to unpack, but it also highlighted incidents of constituents being abandoned on empty platforms, sometimes even in the dead of night, and left to find their own way home. Unsurprisingly, the report also identified inadequate rail provision when major events are taking place.
In light of what I've just said, First Minister, do you agree with me that, as things stand, residents aren't getting the rail service they truly deserve? And what steps will your Government now be taking to ensure that improvements are made, and made sincerely? Thank you.
Diolch yn fawr iawn, Prif Weinidog. Mae'n rhaid i mi ddweud bod yna ystumio gwych yn y fan honno, os clywais i hynny erioed. Yn amlwg, dydy eich sylwadau ddim yn cyd-fynd â barn ddamniol y Pwyllgor Newid Hinsawdd, Amgylchedd a Seilwaith. Nid fy ngeiriau i yw'r rhai sy'n mynd i ddod allan o fy ngheg, rhai'r pwyllgor ydyn nhw. Mae ei adroddiad ar wasanaethau rheilffyrdd a pherfformiad Trafnidiaeth Cymru wir yn creu darlun gwahanol iawn, iawn. Mae perfformiad Trafnidiaeth Cymru wedi'i nodweddu gan gyfraddau canslo gwasanaethau uchel a sgoriau boddhad isel gan deithwyr. Dydy paentio'r darlun am fis ddim yn ddigon da, Prif Weinidog. Nid fy ngeiriau i yw'r rhain, unwaith eto barn y pwyllgor ydyw. Daeth y pwyllgor i'r un casgliad â llawer ar draws y wlad hefyd, sef nad yw perfformiad Trafnidiaeth Cymru yn ddigon da. Mae llawer yn yr adroddiad i gnoi cil arno, ond fe dynnodd sylw hefyd at achosion o etholwyr yn cael eu gadael ar blatfformau gwag, weithiau hyd yn oed yng nghanol y nos, ac wedi'u gadael i ddod o hyd i'w ffordd eu hunain adref. Nid yw'n syndod bod yr adroddiad hefyd yn nodi darpariaeth reilffordd annigonol pan fydd digwyddiadau mawr yn cael eu cynnal.
Yng ngoleuni'r hyn yr wyf i newydd ei ddweud, Prif Weinidog, a ydych chi'n cytuno â mi, fel y mae pethau'n sefyll, nad yw preswylwyr yn cael y gwasanaeth rheilffordd y maen nhw'n ei haeddu? A pha gamau y bydd eich Llywodraeth yn eu cymryd nawr i sicrhau bod gwelliannau'n cael eu gwneud, a'u gwneud yn ddiffuant? Diolch.
I agree that far too many passengers for rail services in Wales do not get the service that they deserve. People who struggle on Great Western Railway services do not get the service that they deserve—a much higher proportion of cancellations and, indeed, late running than Transport for Wales services. Avanti West Coast passengers do not get the service that they deserve—a much, much higher proportion of cancellations and late-running services than Transport for Wales.
I am proud of the improvement journey that is borne out in figures for March and, indeed, for April, which show an upward trajectory of improving services for TfW in Wales, with almost 84 per cent of trains arriving within three minutes of their scheduled time. I just wish the Member would get up to date on what is happening and not look for reports that describe the past, which we recognise needed to improve, in direct contrast to those franchises that are the responsibility of the UK Government. Transport for Wales is, as a matter of fact, not opinion, the best-performing franchise here in Wales, and I am proud to say that.
Rwy'n cytuno bod yna ormod o lawer o deithwyr ar wasanaethau rheilffordd yng Nghymru nad ydyn nhw'n cael y gwasanaeth y maen nhw'n ei haeddu. Nid yw pobl sy'n cael trafferth ar wasanaethau Great Western Railway yn cael y gwasanaeth y maen nhw'n ei haeddu—cyfran llawer uwch o drenau yn cael eu canslo ac, yn wir, yn rhedeg yn hwyr na gwasanaethau Trafnidiaeth Cymru. Nid yw teithwyr Avanti West Coast yn cael y gwasanaeth y maen nhw'n ei haeddu—cyfran llawer, llawer uwch o drenau yn cael eu canslo ac yn rhedeg yn hwyr o gymharu â Trafnidiaeth Cymru.
Rwy'n falch o'r daith tuag at wella sy'n cael ei chadarnhau yn y ffigurau ar gyfer mis Mawrth ac, yn wir, ar gyfer mis Ebrill, sy'n dangos bod Trafnidiaeth Cymru yn mynd i'r cyfeiriad cywir o ran gwella gwasanaethau yng Nghymru, gyda bron i 84 y cant o drenau yn cyrraedd o fewn tair munud i'r amser a drefnwyd. Byddai'n dda gennyf pe byddai'r Aelod yn cael yr wybodaeth ddiweddaraf am yr hyn sy'n digwydd a pheidio â chwilio am adroddiadau sy'n disgrifio'r gorffennol, yr ydyn ni'n cydnabod yr oedd angen ei wella, mewn cyferbyniad uniongyrchol â'r masnachfreintiau hynny y mae Llywodraeth y DU yn gyfrifol amdanynt. Mae'n mater o ffaith, nid barn, mai Trafnidiaeth Cymru yw'r fasnachfraint sy'n perfformio orau yma yng Nghymru, ac rwy'n falch o ddweud hynny.
Ac yn olaf, cwestiwn 8, Jack Sargeant.
And finally, question 8, Jack Sargeant.
8. Pa drafodaethau y mae Llywodraeth Cymru wedi'u cael gydag Avanti West Coast ynghylch eu perfformiad yn y gogledd? OQ61045
8. What discussions has the Welsh Government had with Avanti West Coast about their performance in north Wales? OQ61045
Avanti West Coast services provide vital connections across north Wales into north-west England, the midlands and London. I am very concerned about their poor reliability. Welsh Government officials regularly meet Avanti, and the Cabinet Secretary for North Wales and Transport has requested an urgent meeting with their managing director.
Mae gwasanaethau Avanti West Coast yn darparu cysylltiadau hanfodol ar draws y gogledd i ogledd-orllewin Lloegr, canolbarth Lloegr a Llundain. Rwy'n bryderus iawn am eu dibynadwyedd gwael. Mae swyddogion Llywodraeth Cymru yn cyfarfod ag Avanti yn rheolaidd, ac mae Ysgrifennydd y Cabinet dros Ogledd Cymru a Thrafnidiaeth wedi gofyn am gyfarfod brys gyda'i reolwr gyfarwyddwr.
I'm grateful to the First Minister for his answer. The poor performance of Avanti trains in north Wales is extremely concerning, as the First Minister says. In March this year, 21 per cent of services were cancelled. Myself, the local MP Mark Tami, and train users in north Wales are absolutely fed up with an operator that seems incapable of turning things around. First Minister, will you use your office, as well as the office of the Cabinet Secretary for North Wales and Transport, to stress to Avanti how unacceptable this situation is for residents in north Wales? And do you agree that the Avanti example further underscores UK Labour’s points that change is needed on a UK level? Diolch.
Rwy'n ddiolchgar i'r Prif Weinidog am ei ateb. Mae perfformiad gwael trenau Avanti yn y gogledd yn peri pryder mawr, fel y mae'r Prif Weinidog yn ei ddweud. Ym mis Mawrth eleni, cafodd 21 y cant o wasanaethau eu canslo. Rydw i, yr Aelod Seneddol lleol Mark Tami, a defnyddwyr trenau yn y gogledd wedi cael llond bol ar weithredwr sy'n ymddangos fel pe na bai'n gallu datrys pethau. Prif Weinidog, a wnewch chi ddefnyddio eich swydd, yn ogystal â swydd Ysgrifennydd y Cabinet dros Ogledd Cymru a Thrafnidiaeth, i bwysleisio i Avanti pa mor annerbyniol yw'r sefyllfa hon i drigolion yn y gogledd? Ac a ydych chi'n cytuno bod esiampl Avanti yn tanlinellu ymhellach bwyntiau Llafur y DU bod angen newid ar lefel y DU? Diolch.
Yes, I'm happy to set out that I will, of course, fully support the Cabinet Secretary for North Wales and Transport in looking to see urgent improvement made within the performance of Avanti West Coast. More than one in five of their services are cancelled. In contrast, just 2.4 per cent of Transport for Wales services were cancelled in the same time period.
Now, that’s a fact that can’t be ignored, and the Member and his constituents will, I’m afraid, be subject to that very poor performance from Avanti West Coast. It seems that Avanti are more concerned about improving their services to Manchester and to Liverpool than they are to Llandudno, Bangor and Holyhead, and in fact the UK Government Department for Transport hardly ever mentions the Welsh side of the franchise.
I want to see real improvement made, real investment made. I want to see real investment made by Network Rail as well as the franchise itself. I believe change is desirable as well as inevitable. I hope that people can look at the significant investment that we have made in TfW and recognise that it is a real success story now for passengers in every part of Wales. It requires a long-term plan and long-term investment to deliver real improvement, as we already see in Transport for Wales services right across Wales.
Ydw, rwy'n hapus i nodi y byddaf, wrth gwrs, yn cefnogi Ysgrifennydd y Cabinet dros Ogledd Cymru a Thrafnidiaeth yn llawn wrth edrych i weld gwelliant brys ym mherfformiad Avanti West Coast. Mae mwy nag un o bob pump o'i wasanaethau yn cael eu canslo. I'r gwrthwyneb, dim ond 2.4 y cant o wasanaethau Trafnidiaeth Cymru a gafodd eu canslo yn yr un cyfnod.
Nawr, mae hynny'n ffaith nad oes modd ei hanwybyddu, a bydd yr Aelod a'i etholwyr, rwy'n ofni, yn ddarostyngedig i'r perfformiad gwael iawn hwnnw gan Avanti West Coast. Mae'n ymddangos bod Avanti yn poeni mwy am wella ei wasanaethau i Fanceinion ac i Lerpwl nag ydyw i Landudno, Bangor a Chaergybi, ac mewn gwirionedd prin fod Adran Drafnidiaeth Llywodraeth y DU yn sôn am ochr y fasnachfraint yng Nghymru.
Rwyf eisiau gweld gwelliant gwirioneddol yn cael ei wneud, buddsoddiad gwirioneddol yn cael ei wneud. Rwyf eisiau gweld buddsoddiad gwirioneddol yn cael ei wneud gan Network Rail yn ogystal â'r fasnachfraint ei hun. Rwy'n credu bod newid yn ddymunol yn ogystal ag yn anochel. Rwy'n gobeithio y gall pobl edrych ar y buddsoddiad sylweddol yr ydyn ni wedi'i wneud yn Trafnidiaeth Cymru a chydnabod ei fod yn llwyddiant gwirioneddol erbyn hyn i deithwyr ym mhob rhan o Gymru. Mae'n gofyn am gynllun hirdymor a buddsoddiad hirdymor i gyflawni gwelliant gwirioneddol, fel yr ydyn ni eisoes yn ei weld o ran gwasanaethau Trafnidiaeth Cymru ledled Cymru.
Diolch i'r Prif Weinidog.
I thank the First Minister.
Yr eitem nesaf fydd y cyhoeddiad busnes, a dwi'n galw ar y Trefnydd i wneud y datganiad hynny. Jane Hutt.
The next item will be the business statement and announcement, and I call on the Trefnydd to make that statement. Jane Hutt.
Diolch, Llywydd. Yr unig newid i fusnes yr wythnos yma yw'r cynnig i atal Rheolau Sefydlog er mwyn i ni gael dadl ar gynigion cydsyniad deddfwriaethol y Bil Dioddefwyr a Charcharorion. Mae busnes drafft y tair wythnos nesaf wedi'i nodi yn y datganiad a chyhoeddiad busness, sydd ar gael i Aelodau yn electronig.
Thank you, Llywydd. The only change to this week's business is a motion to suspend Standing Orders, which is needed to allow us to debate the legislative consent motions on the Victims and Prisoners Bill. Draft business for the next three weeks is set out on the business statement and announcement, which is available to Members electronically.
Trefnydd, can I call for a statement from the Cabinet Secretary with responsibility for health to give us an update on the Veterans’ NHS Wales service? We know that veterans are very appreciative of this service, and at the cross-party group on the armed forces, just last week, we received an update on the service from Neil Kitchener, who of course is the lead clinician. One of the challenges that that service appears to have is that there’s a lack of peer mentoring support available now in Wales, and it’s something of a postcode lottery in terms of whether those peer mentors are embedded within Veterans’ NHS Wales. I feel, and the cross-party group felt, that it was very important to have those peer mentors embedded within the NHS in Wales, in every single health board. That would cost around £0.5 million per year. I know money is tight, but this is a worthwhile investment because, of course, we know that veterans who do suffer from things like post-traumatic stress disorder have a significant impact on public services and can be a significant user of public services in other ways.
And secondly, can I also call for a statement from the Cabinet Secretary for health on the significant cost of placing people with mental health problems outside of Wales? We know that the Betsi Cadwaladr University Health Board, just in the first three months of this year, has spent over £3.5 million sending people out of north Wales for care in other parts of the country. I had a constituent, who contacted me back in February, whose family member had been placed in Durham for a mental health bed because there wasn't the capacity in north Wales. Clearly, that's unacceptable. We need to make sure that people are treated as closely to home as possible. I accept that there are specialist services, sometimes, that people might need to access, but this was a general mental health in-patient bed, and that should have been available in north Wales. I'm very concerned that there isn't the capacity in our NHS, particularly in the Betsi Cadwaladr University Health Board, to be able to care for people in the region. So, can we also have a statement on that? Thank you.
Trefnydd, a gaf i alw am ddatganiad gan yr Ysgrifennydd Cabinet sy'n gyfrifol am iechyd i roi'r wybodaeth ddiweddaraf i ni am wasanaeth GIG Cymru i Gyn-filwyr? Gwyddom fod cyn-filwyr yn gwerthfawrogi'r gwasanaeth hwn yn fawr, ac yn y grŵp trawsbleidiol ar y lluoedd arfog, yr wythnos diwethaf, cawsom yr wybodaeth ddiweddaraf ar y gwasanaeth gan Neil Kitchener sef, wrth gwrs, y clinigydd arweiniol. Un o'r heriau y mae'r gwasanaeth hwnnw yn eu hwynebu, yn ôl pob golwg, yw bod diffyg cymorth mentora cymheiriaid ar gael nawr yng Nghymru, ac mae'n dipyn o loteri cod post o ran a yw'r mentoriaid cymheiriaid hynny wedi'u hymgorffori yn GIG Cymru i Gyn-filwyr. Rwy'n teimlo, ac roedd y grŵp trawsbleidiol yn teimlo, ei bod yn bwysig iawn sicrhau bod y mentoriaid cymheiriaid hynny wedi'u hymgorffori yn y GIG yng Nghymru, ym mhob un bwrdd iechyd. Byddai hynny'n costio tua £0.5 miliwn y flwyddyn. Rwy'n gwybod bod arian yn dynn, ond mae hwn yn fuddsoddiad gwerth chweil oherwydd, wrth gwrs, rydyn ni'n gwybod bod cyn-filwyr sy'n dioddef o bethau fel anhwylder straen wedi trawma yn cael effaith sylweddol ar wasanaethau cyhoeddus a gallan nhw wneud defnydd sylweddol o wasanaethau cyhoeddus mewn ffyrdd eraill.
Ac yn ail, a gaf i hefyd alw am ddatganiad gan Ysgrifennydd y Cabinet dros iechyd ar y gost sylweddol o osod pobl â phroblemau iechyd meddwl y tu allan i Gymru? Gwyddom fod Bwrdd Iechyd Prifysgol Betsi Cadwaladr, dim ond yn ystod tri mis cyntaf eleni, wedi gwario dros £3.5 miliwn yn anfon pobl o'r gogledd i gael gofal mewn rhannau eraill o'r wlad. Cysylltodd etholwr â mi yn ôl ym mis Chwefror, y cafodd aelod o'i deulu wely iechyd meddwl yn Durham am nad oedd capasiti yn y gogledd. Yn amlwg, mae hynny'n annerbyniol. Mae angen i ni sicrhau bod pobl yn cael eu trin mor agos i'w cartref â phosibl. Rwy'n derbyn bod gwasanaethau arbenigol, weithiau, y gallai fod angen i bobl gael mynediad atyn nhw, ond roedd hwn yn wely iechyd meddwl cyffredinol i glaf mewnol, a dylai hwnnw fod wedi bod ar gael yn y gogledd. Rwy'n bryderus iawn nad oes capasiti yn ein GIG, yn enwedig ym Mwrdd Iechyd Prifysgol Betsi Cadwaladr, i allu gofalu am bobl yn y rhanbarth. Felly, a gawn ni ddatganiad ar hynny hefyd? Diolch.
Diolch yn fawr, Darren Millar. Those are two really important questions to the Cabinet Secretary for Health and Social Care, but Ministers as well. In terms of your update on services for veterans, I think we can all be very proud of the service that's rolled out—you heard that report—and the health board's commitment to it, often in partnership with local government. Because we know there's a cross-over in terms of health and well-being. That's where, in fact, there's a clear link to the next question as well, because the support for peer mentors is important. We know that it is available, but, of course, this has to be about how this can be best received. I would just comment—and I'm sure you'll be aware—on the many voluntary organisations that are playing their part in this, not just the Royal British Legion. In my constituency there's Woody's Lodge, for example, and that's also in north Wales as well. But clearly, the Cabinet Secretary and Ministers will be looking at this.
I do think—and I'm sure you will acknowledge and recognise—that, in terms of our Minister for Mental Health and Early Years, mental health is at the forefront of our priorities. Yes, there are pressures on services, but it's being recognised that this is an issue that is being addressed, indeed, for all generations, and for health boards to take this as a priority. It is important to recognise mental health measures of performance. I'm just looking at the percentage for local primary mental health support services, and it's important to see that therapeutic interventions are starting to take place a percentage higher than previous months in terms of numbers of days to wait for that. And, also, the percentage of patients who receive secondary mental health care and have a valid care and treatment plan—in terms of the percentage, we are recognising that that's a priority. But, clearly, this is something that the Minister for Mental Health and Early Years will be reporting on.
Diolch yn fawr, Darren Millar. Mae'r rhain yn ddau gwestiwn pwysig iawn i Ysgrifennydd y Cabinet dros Iechyd a Gofal Cymdeithasol, ond i Weinidogion hefyd. O ran yr wybodaeth ddiweddaraf a roesoch am wasanaethau i gyn-filwyr, rwy'n credu y gallwn ni i gyd fod yn falch iawn o'r gwasanaeth sy'n cael ei gyflwyno—gwnaethoch chi glywed yr adroddiad hwnnw—ac ymrwymiad y bwrdd iechyd iddo, yn aml mewn partneriaeth â llywodraeth leol. Oherwydd rydyn ni'n gwybod bod yna groesi o ran iechyd a lles. Dyna lle, mewn gwirionedd, mae cysylltiad clir â'r cwestiwn nesaf hefyd, oherwydd mae'r gefnogaeth i fentoriaid cymheiriaid yn bwysig. Rydyn ni'n gwybod ei fod ar gael, ond, wrth gwrs, mae'n rhaid i hyn ymwneud â sut mae modd cael y gorau o hyn. Hoffwn sôn—ac rwy'n siŵr y byddwch chi'n ymwybodol—am y nifer o fudiadau gwirfoddol sy'n chwarae eu rhan yn hyn, nid dim ond y Lleng Brydeinig Frenhinol. Yn fy etholaeth i mae Woody's Lodge, er enghraifft, ac mae e' hefyd yn y gogledd. Ond, yn amlwg, bydd yr Ysgrifennydd Cabinet a Gweinidogion yn ystyried hyn.
Rwy'n credu—ac rwy'n siŵr y byddwch chi'n cydnabod—o ran ein Gweinidog Iechyd Meddwl a'r Blynyddoedd Cynnar, bod iechyd meddwl yn un o'n prif flaenoriaethau. Oes, mae pwysau ar wasanaethau, ond mae'n cael ei gydnabod bod hwn yn fater sy'n cael sylw, yn wir, ar gyfer pob cenhedlaeth, ac i fyrddau iechyd gymryd hyn fel blaenoriaeth. Mae'n bwysig cydnabod mesurau perfformiad iechyd meddwl. Rwy'n edrych ar y ganran ar gyfer gwasanaethau cymorth iechyd meddwl sylfaenol lleol, ac mae'n bwysig gweld bod ymyriadau therapiwtig yn dechrau digwydd canran yn uwch na misoedd blaenorol o ran nifer y dyddiau y mae'n rhaid aros am hynny. A hefyd, canran y cleifion sy'n cael gofal iechyd meddwl eilaidd ac sydd â chynllun gofal a thriniaeth dilys—o ran y ganran, rydyn ni'n cydnabod bod hynny'n flaenoriaeth. Ond, yn amlwg, mae hyn yn rhywbeth y bydd y Gweinidog Iechyd Meddwl a'r Blynyddoedd Cynnar yn adrodd arno.
Trefnydd, hoffwn ofyn am ddatganiad gan yr Ysgrifennydd Cabinet dros Ddiwylliant a Chyfiawnder Cymdeithasol ar ddyfodol Opera Cenedlaethol Cymru. Mi ddaw hyn yn sgil cyhoeddi llythyr a ysgrifennwyd gan y gantores Elizabeth Atherton, ac a arwyddwyd gan dros 170 o bobl, sy'n honni bod y gostyngiad o 35 y cant yn yr arian gan Gyngor Celfyddydau Lloegr ac 11.8 y cant gan Gyngor Celfyddydau Cymru yn ddinistriol i'r genedl. Mae'r llythyr yn gofyn i Lywodraeth Cymru gwrdd â chynrychiolwyr y WNO a'r Ysgrifennydd diwylliant yn Lloegr i drafod sut mae modd cadw'r cytundeb ariannu trawsffiniol a rhoi pecyn ariannol brys i'r ddau sefydliad. A gaf i ofyn am ddatganiad yn ymateb i hyn? Pa gamau mae'r Llywodraeth am eu cymryd i ymateb?
Trefnydd, I'd like to ask for a statement from the Cabinet Secretary for Culture and Social Justice on the future of Welsh National Opera. This follows the publication of a letter written by the singer Elizabeth Atherton, and signed by over 170 people, that claims that the reduction of 35 per cent in the funding from Arts Council England and the 11.8 per cent cut from the Arts Council of Wales will be damaging to the nation. The letter asks the Welsh Government to meet with representatives of the WNO and the culture Secretary in England to discuss how the cross-border funding agreement can be maintained to provide urgent support to both organisations. Can I ask for a statement responding to this? What steps will the Government take to respond?
Diolch yn fawr. I think, Heledd Fychan, we all recognise the pressures and the difficulties. Indeed, we know where those pressures and difficulties come from, in terms of our appalling financial settlement from the UK Government after 14 years of austerity. I also recognise the fantastic work undertaken by the WNO. I think some of us, perhaps, have been to see some of the more recent inspiring performances, such as Death in Venice, which was also something where there were packed auditoriums—not just here in Wales, but elsewhere. This is an important question and I know that the culture Secretary is meeting with them. Because they perform outside of Wales as well, in England, it's really important that there is a recognition of where arts council funding—not just here, but in England—is coming from.
Diolch yn fawr. Rwy'n credu, Heledd Fychan, ein bod ni i gyd yn cydnabod y pwysau a'r anawsterau. Yn wir, rydyn ni'n gwybod o ble mae'r pwysau a'r anawsterau hynny'n dod, o ran ein setliad ariannol echrydus gan Lywodraeth y DU ar ôl 14 mlynedd o gyni. Rwyf hefyd yn cydnabod y gwaith gwych y mae Opera Cenedlaethol Cymru yn ei wneud. Rwy'n credu bod rhai ohonon ni, efallai, wedi bod i weld rhai o'r perfformiadau ysbrydoledig mwy diweddar, fel Death in Venice, oedd hefyd yn rhywbeth lle'r oedd yr awditoriwm dan ei sang—nid yn unig yma yng Nghymru, ond mewn mannau eraill. Mae hwn yn gwestiwn pwysig ac rwy'n gwybod bod yr Ysgrifennydd diwylliant yn cyfarfod â nhw. Oherwydd eu bod nhw'n perfformio y tu allan i Gymru hefyd, yn Lloegr, mae'n bwysig iawn bod cydnabyddiaeth o ble mae cyllid cynghorau celfyddydau—nid yn unig yma, ond yn Lloegr—yn dod.
Trefnydd, it's been reported that the Welsh Government has been subject to a significant hack by a so-called rogue actor in the last few weeks. Are you able to confirm or publish what information has been compromised and what steps the Welsh Government is undertaking to ensure that an incident like this does not occur again?
Secondly, it's been reported that, overnight, two more prisoners have died at Parc prison in my constituency of Bridgend. The men were 19 and 73, and this brings it to a total of nine sudden deaths at Parc prison in the last three months. Each of the prisoners is, technically, my constituent, and I am scheduled to meet with the prison governor shortly to discuss the previous seven deaths, but it really does feel like something is very wrong. So, I'm asking if the Cabinet Secretary for Culture and Social Justice can please give an update on any discussions that she has had with the Ministry of Justice, who have consistently refused to comment on the crisis and step in on the G4S management. This really does feel like it's getting out of control. Diolch.
Trefnydd, cafwyd adroddiadau bod Llywodraeth Cymru wedi bod yn destun hac sylweddol gan weithredydd twyllodrus, fel y'i gelwir, yn ystod yr wythnosau diwethaf. A allwch chi gadarnhau neu gyhoeddi pa wybodaeth sydd wedi'i pheryglu a pha gamau y mae Llywodraeth Cymru yn eu cymryd i sicrhau na fydd rhywbeth fel hyn yn digwydd eto?
Yn ail, cafwyd adroddiadau bod dau garcharor arall wedi marw dros nos yng ngharchar y Parc yn fy etholaeth i ym Mhen-y-bont ar Ogwr. Roedd y dynion yn 19 oed a 73 oed, ac mae hyn yn golygu bod cyfanswm o naw marwolaeth sydyn wedi bod yng ngharchar y Parc yn ystod y tri mis diwethaf. Mae pob un o'r carcharorion, yn dechnegol, yn etholwr i mi, ac mae disgwyl i mi gwrdd â llywodraethwr y carchar yn fuan i drafod y saith marwolaeth flaenorol, ond mae wir yn teimlo bod rhywbeth mawr o'i le. Felly, rwy'n gofyn a all Ysgrifennydd y Cabinet dros Ddiwylliant a Chyfiawnder Cymdeithasol roi'r wybodaeth ddiweddaraf am unrhyw drafodaethau y mae hi wedi'u cael gyda'r Weinyddiaeth Gyfiawnder, sydd wedi gwrthod yn gyson i wneud sylw ar yr argyfwng a chamu i mewn ar reolaeth G4S. Mae hyn wir yn teimlo fel ei fod yn mynd allan o reolaeth. Diolch.
Diolch, Sarah Murphy. Thank you for drawing attention to that serious cyber security incident. In fact, it was 22 April, I think, that that took place. So, just to reassure the Member and colleagues and Members of the Senedd that the Welsh Government worked at pace with the UK's National Cyber Security Centre. Of course, this is very much cross-Government engagement, with forensic teams investigating the incident. Those investigations have been completed, and, independently, they've confirmed that there's no evidence that information held on our network was compromised. But there is, clearly, a global vulnerability exposed here. We take this very seriously and we are reviewing our cyber security controls to determine whether additional defensive measures are required.
On the deaths at Parc prison, it's sad, isn't it, to hear, again, about the deaths—very sad—at Parc prison. It's tragic for their families and for those adults—they are young adult men, in this situation. Of course, you recognise that the operational running of the prisons is the responsibility of the UK Government and is not devolved to Wales, but we work very closely with HM Prison and Probation Service and interface with prisons in devolved areas such as health and social care, where we do have responsibilities. I would like to reassure Sarah Murphy that the Welsh Government, Public Health Wales and HM Prison and Probation Service in Wales have met to discuss the tragic deaths, and an agreed set of actions is being taken forward to help mitigate the risk of future harm. But of course, this is something where, in my former role, I visited Parc prison, and I'm sure that the Cabinet Secretary for Culture and Social Justice will be herself undertaking such a visit, to ensure that there's that interface, and that we can also hold those to account who are running those services such as the one at Parc prison.
Diolch, Sarah Murphy. Diolch am dynnu sylw at y digwyddiad seiberddiogelwch difrifol hwnnw. A dweud y gwir, rwy'n credu mai ar 22 Ebrill y digwyddodd hynny. Felly, i dawelu meddwl yr Aelod a'i chyd-Aelodau ac Aelodau'r Senedd bod Llywodraeth Cymru wedi gweithio'n gyflym gyda Chanolfan Seiberddiogelwch Genedlaethol y DU. Wrth gwrs, ymgysylltiad trawslywodraethol yw hwn, gyda thimau fforensig yn ymchwilio i'r digwyddiad. Mae'r ymchwiliadau hynny wedi'u cwblhau, ac, yn annibynnol, maen nhw wedi cadarnhau nad oes unrhyw dystiolaeth bod gwybodaeth sy'n cael ei chadw ar ein rhwydwaith wedi'i pheryglu. Ond, yn amlwg, mae gwendid byd-eang wedi'i ddatgelu yma. Rydyn ni'n cymryd hyn o ddifrif ac rydyn ni'n adolygu ein rheolaethau seiberddiogelwch i benderfynu a oes angen mesurau amddiffynnol ychwanegol.
O ran y marwolaethau yng ngharchar y Parc, mae'n drist, onid yw e, i glywed, unwaith eto, am y marwolaethau—trist iawn—yng ngharchar y Parc. Mae'n drasig i'w teuluoedd ac i'r oedolion hynny—maen nhw'n ddynion ifanc, yn yr achos hwn. Wrth gwrs, rydych chi'n cydnabod mai Llywodraeth y DU sy'n gyfrifol am redeg y carchardai ac nad yw wedi'i ddatganoli i Gymru, ond rydyn ni'n gweithio'n agos iawn gyda Gwasanaeth Carchardai a Phrawf EF ac yn rhyngwynebu â charchardai mewn meysydd datganoledig fel iechyd a gofal cymdeithasol, lle mae gennym ni gyfrifoldebau. Hoffwn sicrhau Sarah Murphy bod Llywodraeth Cymru, Iechyd Cyhoeddus Cymru a Gwasanaeth Carchardai a Phrawf EF yng Nghymru wedi cyfarfod i drafod y marwolaethau trasig, ac mae cyfres o gamau gweithredu y cytunwyd arnynt yn cael eu cyflwyno i helpu i liniaru'r risg o niwed yn y dyfodol. Ond, wrth gwrs, mae hyn yn rhywbeth lle, yn fy rôl flaenorol, fe wnes i ymweld â charchar y Parc, ac rwy'n siŵr y bydd Ysgrifennydd y Cabinet dros Ddiwylliant a Chyfiawnder Cymdeithasol ei hun yn cynnal ymweliad o'r fath, i sicrhau bod y rhyngwynebu hynny'n digwydd, ac y gallwn ni hefyd ddwyn y rhai sy'n rhedeg y gwasanaethau hynny fel yr un yng ngharchar y Parc i gyfrif.
I call for a Welsh Government statement on support for autistic and ADHD women and girls. The National Federation of Women's Institutes report 'Understanding the Experiences of Autistic and ADHD Women', published in March, which features the lived experiences of neurodiverse women, found, for example, that 90 per cent of survey respondents expressed a lack of awareness of autistic women and girls within healthcare settings, and that 75 per cent felt there is insufficient support available for autistic individuals and their families. North Wales-based charity KIM Inspire has also published the findings of their six-month research project in 2023, 'Supporting neurodivergent girls and young women across north-east Wales'. These included that presentations of autism and ADHD in girls and young women continue to be overlooked by statutory services, that parental blame is frequent, and that the lack of recognition and appropriate support is leading to high levels of distress, low self-esteem and self-harming behaviours. Both reports want to see action from decision makers to improve the diagnosis process for women and girls, make more support available post diagnosis, and help break down the stigma and prejudice that too many autistic and ADHD women still continue to experience. I call for an oral statement in Welsh Government time on this vitally important matter accordingly.
Rwy'n galw am ddatganiad gan Lywodraeth Cymru ar gymorth i fenywod a merched sydd ag awtistiaeth ac anhwylder diffyg canolbwyntio a gorfywiogrwydd. Gwnaeth adroddiad Ffederasiwn Cenedlaethol Sefydliadau'r Merched, 'Understanding the Experiences of Autistic and ADHD Women', a gyhoeddwyd ym mis Mawrth, sy'n cynnwys profiadau bywyd menywod niwroamrywiol, ddarganfod, er enghraifft, bod 90 y cant o'r rhai a wnaeth ymateb i'r arolwg wedi mynegi diffyg ymwybyddiaeth o fenywod a merched awtistig mewn lleoliadau gofal iechyd, a bod 75 y cant yn teimlo nad oes digon o gymorth ar gael i unigolion awtistig a'u teuluoedd. Mae'r elusen KIM Inspire, sydd wedi'i lleoli yn y gogledd, hefyd wedi cyhoeddi canfyddiadau ei phrosiect ymchwil chwe mis yn 2023, 'Supporting neurodivergent girls and young women across north-east Wales'. Roedd y rhain yn cynnwys bod symptomau awtistiaeth ac anhwylder diffyg canolbwyntio a gorfywiogrwydd mewn merched a menywod ifanc yn parhau i gael eu hanwybyddu gan wasanaethau statudol, bod rhieni yn cael eu beio'n aml, a bod diffyg cydnabyddiaeth a chymorth priodol yn arwain at lefelau uchel o ofid, hunan-barch isel ac ymddygiadau hunan-niweidio. Mae'r ddau adroddiad eisiau gweld camau gan y rhai sy'n gwneud penderfyniadau i wella'r broses o wneud diagnosis i fenywod a merched, i sicrhau bod mwy o gymorth ar gael ar ôl diagnosis, ac i helpu i chwalu'r stigma a'r rhagfarn y mae gormod o fenywod awtistig a menywod ag anhwylder diffyg canolbwyntio a gorfywiogrwydd yn parhau i'w hwynebu. Rwy'n galw am ddatganiad llafar yn amser Llywodraeth Cymru ar y mater hanfodol bwysig hwn yn unol â hynny.
Diolch yn fawr. Thank you for drawing attention to this, and also for recognising the role of the National Federation of Women's Institutes and the campaigning work that they do on behalf of women and drawing attention in this report to the needs of autistic women and women who have a diagnosis of ADHD and the needs that they have as neurodiverse women in our community. It's also very helpful to hear that feedback from your north Wales charity. I know that the Minister will be taking this on board. I will draw this to her attention in terms of the response, which has to be a consistent response across Wales. But it is, obviously, in the context of the ways in which we are supporting and responding to the needs of neurodiverse people of all generations and genders in Wales.
Diolch yn fawr. Diolch am dynnu sylw at hyn, a hefyd am gydnabod rôl Ffederasiwn Cenedlaethol Sefydliadau'r Merched a'r gwaith ymgyrchu y maen nhw'n ei wneud ar ran menywod a'r sylw sydd wedi'i roi yn yr adroddiad hwn i anghenion menywod awtistig a menywod sydd â diagnosis o anhwylder diffyg canolbwyntio a gorfywiogrwydd a'r anghenion sydd ganddyn nhw fel menywod niwroamrywiol yn ein cymuned. Mae hefyd yn ddefnyddiol iawn clywed yr adborth hwnnw gan eich elusen yn y gogledd. Rwy'n gwybod y bydd y Gweinidog yn ystyried hyn. Byddaf yn tynnu hyn at ei sylw o ran yr ymateb, sy'n gorfod bod yn ymateb cyson ar draws Cymru. Ond mae'n amlwg, yng nghyd-destun y ffyrdd yr ydyn ni'n cefnogi ac yn ymateb i anghenion pobl niwroamrywiol o bob cenhedlaeth a rhywedd yng Nghymru.
A gaf i ofyn am ddatganiad ar lawr y Siambr yma, os gwelwch yn dda, gan Ysgrifennydd y Cabinet dros iechyd am gynlluniau'r Llywodraeth i fynd i'r afael â'r pwysau anferthol sydd ar adrannau brys yn ein hysbytai ni? Heddiw, rydyn ni wedi clywed fod bwrdd iechyd Betsi Cadwaladr wedi datgan rhybudd coch. Dwi newydd ddarllen fod Cwm Taf Bro Morgannwg wedi datgan rhybudd hefyd ynghylch pwysau yn yr adrannau brys yn yr ysbytai yn fanna. Fis yn ôl, fe gyhoeddodd Ysbyty Treforys rybudd du hefyd. Rydyn ni wedi clywed am y rhybuddion yma yn gyson yn ystod y gaeaf ar adegau o bwysau anferthol y gaeaf, ond maen nhw'n dod yn bethau amlycach ar adegau tu allan i'r gaeaf erbyn hyn. Dwi eisiau rhoi ar y record, gyda llaw, fy niolch i i adran frys Glan Clwyd yn dilyn eu gofal am fy mab yn ddiweddar. Maen nhw yn gwneud gwaith rhagorol, ond maen nhw o dan bwysau aruthrol. Felly, a gawn ni ddiweddariad, os gwelwch yn dda, gan yr Ysgrifennydd Cabinet ynghylch pa gamau sy'n cael eu cymryd er mwyn mynd i'r afael â'r argyfyngau yma?
May I ask for a statement in the Chamber from the Cabinet Secretary for health about Government plans to tackle the huge pressures on accident and emergency departments in hospitals? Today, we've heard that the Betsi Cadwaladr health board has issued a red warning. I've just read now that Cwm Taf Bro Morgannwg also put out a warning about pressures on emergency services there. A month ago, Morriston Hospital issued a black warning. We've heard about these warnings regularly during the winter, when the pressures were greatest, but they are becoming far more common at times other than the winter now. I want to put on record, by the way, my thanks to the Glan Clwyd emergency department, following their recent care for my son. They do excellent work, but they are under huge pressure. So, can we have an update, please, from the Cabinet Secretary on the steps being taken to tackle these crises?
Diolch yn fawr, Mabon ap Gwynfor. I do think it's really important that you did finish by giving those thanks to those people who are on the front line in terms of providing that emergency care. Just looking at March's figures, obviously, our system is under huge strain. The NHS are dealing with around 2 million contacts every month. None of that includes all the contacts through 111 or all those carried out by mental health, maternity and diagnostic staff every week. But in terms of emergency departments, it is important to note that in March 2024, there were an average of 2,962 daily attendances, up by 74, but 67.5 per cent of people were seen, treated and discharged in four hours, and the median time in the department was two hours and 47 minutes. So, obviously we're making sure that we're monitoring this, but seeing that increase in pressure on our emergency departments has to be acknowledged in terms of the ways in which we respond to it. But, of course, this is something the Cabinet Secretary will be taking into account in looking at these figures.
Diolch yn fawr, Mabon ap Gwynfor. Rwy'n credu ei bod yn bwysig iawn eich bod chi wedi gorffen trwy ddiolch i'r bobl hynny sydd ar y rheng flaen o ran darparu'r gofal brys hwnnw. O edrych ar ffigurau mis Mawrth, yn amlwg, mae ein system dan straen enfawr. Mae'r GIG yn ymdrin â thua 2 filiwn o gysylltiadau bob mis. Nid yw dim o hynny'n cynnwys yr holl gysylltiadau drwy 111 neu'r holl gysylltiadau ag aelodau o staff iechyd meddwl, mamolaeth a diagnostig bob wythnos. Ond o ran adrannau brys, mae'n bwysig nodi, ym mis Mawrth 2024, bod 2,962 o bobl wedi mynychu'r adrannau hyn yn ddyddiol ar gyfartaledd, i fyny 74, ond cafodd 67.5 y cant o bobl eu gweld, eu trin a'u rhyddhau o fewn pedair awr, a'r amser canolrif yn yr adran oedd dwy awr a 47 munud. Felly, yn amlwg, rydyn ni'n sicrhau ein bod ni'n monitro hyn, ond mae'n rhaid cydnabod y cynnydd rydym yn ei weld yn y pwysau ar ein hadrannau brys o ran y ffyrdd yr ydym yn ymateb iddo. Ond, wrth gwrs, mae hyn yn rhywbeth y bydd yr Ysgrifennydd Cabinet yn ei ystyried wrth edrych ar y ffigurau hyn.
I'd like to ask for a statement on what the Welsh Government is able to do to promote voting in UK-wide elections, particularly amongst younger people here in Wales. As we all know, the police and crime commissioner elections, last week, were the first time in Wales where voters had to show a form of ID in order to vote. There was a list of things that older people could bring forward to show their identity: the bus pass, the 60+ Oyster card, the Senior SmartPass—all acceptable forms of ID. But younger people did come to me in my constituency to say that they felt disenfranchised and not seen as a priority, because there weren't any particular forms of identification that they could show, such as a young person's railcard or maybe student ID. So, I wondered if we could have a statement about what thoughts the Welsh Government had in order to improve and make younger people feel that they are wanted at the ballot box, which, of course, we have shown in our legislation here in bringing in votes for 16 and 17-year-olds in local and Senedd elections.
Hoffwn ofyn am ddatganiad ar yr hyn y gall Llywodraeth Cymru ei wneud i hyrwyddo pleidleisio mewn etholiadau ledled y DU, yn enwedig ymhlith pobl ifancach yma yng Nghymru. Fel yr ydym ni i gyd yn gwybod, etholiadau Comisiynwyr yr Heddlu a Throseddu, yr wythnos diwethaf, oedd y tro cyntaf yng Nghymru pan oedd yn rhaid i bleidleiswyr ddangos prawf adnabod er mwyn pleidleisio. Roedd rhestr o bethau y gallai pobl hŷn eu cyflwyno i ddangos pwy oeddent: pàs bws, cerdyn Oyster 60+, Senior SmartPass—pob un yn fath derbyniol o brawf adnabod. Ond fe ddaeth pobl ifancach ataf yn fy etholaeth i ddweud eu bod yn teimlo wedi'u difreinio ac nad oedden nhw'n cael eu hystyried yn flaenoriaeth, oherwydd doedd dim unrhyw fathau penodol o ddogfennau adnabod y gallen nhw eu dangos, fel cerdyn rheilffordd i berson ifanc neu gerdyn adnabod myfyriwr, efallai. Felly, tybed a allwn ni gael datganiad ynghylch pa syniadau sydd gan Lywodraeth Cymru ar gyfer gwella a gwneud i bobl ifancach deimlo ein bod ni eisiau eu gweld nhw'n pleidleisio, sy'n rhywbeth yr ydym wedi'i ddangos, wrth gwrs, yn ein deddfwriaeth yma wrth gyflwyno pleidleisiau i bobl ifanc 16 ac 17 oed mewn etholiadau lleol ac etholiadau'r Senedd.
Thank you very much, Julie Morgan, for that really important question and the feedback that you were getting, and I'm sure many of us across the Chamber were getting, particularly on the day of voting. I'm glad the Counsel General is here to hear about this issue, because the PCC elections last Thursday were the first in Wales to require voter ID. We believe, as we have said as a Welsh Government, and I think this is shared with our colleagues across the Chamber—we don't know on that side—voter ID is harmful to democracy. Voter ID is harmful to democracy. It creates more barriers, it creates confusion, complexity, and as to the kind of identifications that were coming forward, people were asking all the time. It doesn't strengthen Welsh democracy; it makes it harder for people to vote. This was in stark contrast to our extension of voting to 16 and 17-year-olds and qualifying foreign citizens, and our clear framework for electoral reform. Actually, this is gaining a reputation across the UK, I believe, Counsel General, on our agenda of modernising and encouraging participation. So, let's look to the Elections and Elected Bodies (Wales) Bill before the Senedd. It's the next step in our commitment to modernise and reform Welsh elections, improving accessibility, ensuring that people can engage with an electoral system that's fit for the twenty-first century, and particularly looking, as I know the Minister in charge of the Bill has been doing, at under-represented communities to encourage their active participation, including through a democratic engagement grant.
Diolch yn fawr iawn, Julie Morgan, am y cwestiwn pwysig iawn hwnnw a'r adborth yr oeddech chi'n ei gael, ac rwy'n siŵr yr oedd llawer ohonon ni ar draws y Siambr yn ei gael, yn enwedig ar y diwrnod pleidleisio. Rwy'n falch bod y Cwnsler Cyffredinol yma i glywed am y mater hwn, gan mai etholiadau Comisiynwyr yr Heddlu a Throseddu ddydd Iau diwethaf oedd y cyntaf yng Nghymru lle'r oedd angen i bleidleiswyr ddangos prawf adnabod. Rydyn ni'n credu, fel y gwnaethon ni ei ddweud fel Llywodraeth Cymru, ac rwy'n credu bod hyn yn cael ei rannu gyda'n cyd-Aelodau ar draws y Siambr—dydyn ni ddim yn gwybod ar yr ochr honno—bod y gofyniad i ddangos prawf adnabod i bleidleisio yn niweidiol i ddemocratiaeth. Mae'r gofyniad i ddangos prawf adnabod i bleidleisio yn niweidiol i ddemocratiaeth. Mae'n creu mwy o rwystrau, mae'n creu dryswch, cymhlethdod, ac o ran y math o brofion adnabod a oedd yn cael eu cyflwyno, roedd pobl yn gofyn drwy'r amser. Dydy e ddim yn cryfhau democratiaeth Cymru; mae'n ei gwneud hi'n anoddach i bobl bleidleisio. Roedd hyn yn hollol groes i'n penderfyniad i estyn y bleidlais i bobl ifanc 16 ac 17 oed a dinasyddion tramor cymwys, a'n fframwaith clir ar gyfer diwygio etholiadol. A dweud y gwir, mae hyn yn ennill enw da ledled y DU, rwy'n credu, Cwnsler Cyffredinol, o ran ein hagenda o foderneiddio ac annog cyfranogiad. Felly, gadewch i ni edrych ar y Bil Etholiadau a Chyrff Etholedig (Cymru) sydd gerbron y Senedd. Dyma'r cam nesaf yn ein hymrwymiad i foderneiddio a diwygio etholiadau Cymru, gwella hygyrchedd, sicrhau bod pobl yn gallu ymgysylltu â system etholiadol sy'n addas ar gyfer yr unfed ganrif ar hugain, ac edrych yn benodol, fel y gwn y mae'r Gweinidog sy'n gyfrifol am y Bil wedi bod yn ei wneud, ar gymunedau sydd heb gynrychiolaeth ddigonol i'w hannog i gyfranogi, gan gynnwys trwy grant ymgysylltu democrataidd.
Trefnydd, I'd like to request a statement from the Cabinet Secretary for Health and Social Care regarding access to GP services. As has already been reported, the GP partner at St. David's Surgery in my consistency has handed back the contract for the surgery to the health board, and that of course is a huge worry to patients. In my view, the health board should have planned for this and learnt lessons from what has happened in other places like Solva, for example. So, it's important now that the health board ensures that there is a long-term solution in place so that local people can access a GP in their community. Of course, the Welsh Government has a duty to ensure that people can access primary care services in their local communities. So, I'd be grateful if we could have a statement on access to primary care services that tells us what the Welsh Government is doing to ensure that people can access a GP in their local area.
Trefnydd, hoffwn ofyn am ddatganiad gan Ysgrifennydd y Cabinet dros Iechyd a Gofal Cymdeithasol ynghylch mynediad at wasanaethau meddygon teulu. Fel yr adroddwyd eisoes, mae'r partner meddyg teulu ym Meddygfa Dewi Sant yn fy etholaeth i wedi dychwelyd y contract ar gyfer y feddygfa i'r bwrdd iechyd, ac mae hynny wrth gwrs yn bryder enfawr i gleifion. Yn fy marn i, dylai'r bwrdd iechyd fod wedi cynllunio ar gyfer hyn a dysgu gwersi o'r hyn sydd wedi digwydd mewn mannau eraill fel Solfach, er enghraifft. Felly, mae'n bwysig nawr bod y bwrdd iechyd yn sicrhau bod datrysiad hirdymor ar waith fel bod pobl leol yn gallu cael mynediad at feddyg teulu yn eu cymuned. Wrth gwrs, mae gan Lywodraeth Cymru ddyletswydd i sicrhau bod pobl yn gallu cael mynediad at wasanaethau gofal sylfaenol yn eu cymunedau lleol. Felly, byddwn i'n ddiolchgar pe gallen ni gael datganiad ar fynediad at wasanaethau gofal sylfaenol sy'n dweud wrthyn ni beth mae Llywodraeth Cymru yn ei wneud i sicrhau bod pobl yn gallu cael mynediad at feddyg teulu yn eu hardal leol.
Thank you for that important question, Paul Davies. Particularly looking at some of the issues in your Hywel Dda UHB area in terms of general medical services, I think it's really important to see—. Over the past year, I know there's been some press attention on a small number of practices that actually moved to close some of the practices. But, in February, the health board successfully appointed a new GP partnership to take over the contract to provide those primary care services for patients in Cross Hands and Tumble. You must welcome, and it's a wider area, the Amman Tawe partnership, an experienced multidisciplinary team with a strong track record.
Can I just take the opportunity, Llywydd, at this point, to say we are celebrating today 25 years of devolution? One of the first things we did—and I think the class of 1999 colleagues might remember—and which was actually a cross-party initiative, was develop the Wales eye care initiative, where we were able to establish that optometrists could refer people directly to secondary care. I know the former First Minister will remember this as well. It's been transformational. This is what we need to do when we talk about primary care services. We need to talk about prevention, we need to see the roles of all these other health professionals. Actually, it's now in the new contract for optometrists, so that this is less of a pressure on primary care. It's optometrists in our high streets actually being able to refer people directly for secondary care. That's just one example that I'm sure will relieve pressure on primary care services in rural areas.
Diolch am y cwestiwn pwysig hwnnw, Paul Davies. O edrych yn benodol ar rai o'r materion yn eich ardal Bwrdd Iechyd Prifysgol Hywel Dda o ran gwasanaethau meddygol cyffredinol, rwy'n credu ei bod hi'n bwysig iawn gweld—. Yn ystod y flwyddyn ddiwethaf, rwy'n gwybod bod y wasg wedi rhoi rhywfaint o sylw i nifer bach o bractisau a symudodd i gau rhai o'r practisau. Ond, ym mis Chwefror, fe lwyddodd y bwrdd iechyd i benodi partneriaeth meddygon teulu newydd i gymryd drosodd y contract i ddarparu'r gwasanaethau gofal sylfaenol hynny i gleifion yn Cross Hands a'r Tymbl. Mae'n rhaid i chi groesawu, ac mae'n ardal ehangach, bartneriaeth Aman Tawe, tîm amlddisgyblaethol profiadol sydd â record dda.
A gaf i fanteisio ar y cyfle, Llywydd, ar yr adeg hon, i ddweud ein bod ni'n dathlu 25 mlynedd o ddatganoli heddiw? Un o'r pethau cyntaf wnaethon ni—ac rwy'n credu efallai y bydd cyd-Aelodau 1999 yn cofio—ac a oedd mewn gwirionedd yn fenter drawsbleidiol, oedd datblygu menter gofal llygaid Cymru, lle'r oeddem wedi gallu sefydlu bod optometryddion yn gallu cyfeirio pobl yn uniongyrchol at ofal eilaidd. Rwy'n gwybod y bydd y cyn Brif Weinidog yn cofio hyn hefyd. Mae wedi bod yn drawsnewidiol. Dyma'r hyn sydd angen i ni ei wneud pan fyddwn ni'n siarad am wasanaethau gofal sylfaenol. Mae angen i ni siarad am atal, mae angen i ni weld rolau'r holl weithwyr iechyd proffesiynol eraill hyn. Mewn gwirionedd, mae yn y contract newydd ar gyfer optometryddion erbyn hyn, fel bod hyn yn llai o bwysau ar ofal sylfaenol. Mae optometryddion ar ein strydoedd mawr yn gallu cyfeirio pobl yn uniongyrchol at ofal eilaidd. Dim ond un enghraifft yw honno a fydd, rwy'n siŵr, yn lleddfu'r pwysau ar wasanaethau gofal sylfaenol mewn ardaloedd gwledig.
Allaf i ofyn i'r Trefnydd am ddatganiad ysgrifenedig neu lafar ar y cynllun cymunedol yn Nhrelái yng Ngorllewin Caerdydd?
Could I ask the Trefnydd for a written statement or an oral statement on the community scheme in Ely in Cardiff West?
Llywydd, it's a year to this month since two young men lost their lives on the Ely estate in circumstances that caused such grave concern to the local community. One of the positive things that happened was the sponsorship by the Welsh Government of a community-led plan to improve services, particularly for young people on the estate. That plan is now in the very final stages of being drawn together and is due for publication. I think it would help the local population, Llywydd, if the Welsh Government were able to draw together in a single statement the support that has been offered in the production of that plan by the Welsh Government and could look forward to the implementation of those community-generated ideas and priorities.
Llywydd, mae'n flwyddyn i'r mis hwn ers i ddau ddyn ifanc golli eu bywydau ar ystad Trelái mewn amgylchiadau a achosodd gymaint o bryder i'r gymuned leol. Un o'r pethau positif a ddigwyddodd oedd nawdd gan Lywodraeth Cymru ar gyfer cynllun dan arweiniad y gymuned i wella gwasanaethau, yn enwedig i bobl ifanc ar yr ystad. Erbyn hyn, mae'r cynllun hwnnw yn y camau olaf o gael ei lunio ac mae disgwyl iddo gael ei gyhoeddi. Rwy'n credu y byddai'n helpu'r boblogaeth leol, Llywydd, pe bai Llywodraeth Cymru yn gallu tynnu ynghyd mewn un datganiad y gefnogaeth sydd wedi cael ei chynnig wrth lunio'r cynllun hwnnw gan Lywodraeth Cymru ac y gallai edrych ymlaen at roi'r syniadau a'r blaenoriaethau hynny sydd wedi cael eu cynhyrchu gan y gymuned ar waith.
Diolch yn fawr, Mark Drakeford. It has been a privilege to co-chair an external community ministerial reference group. I co-chaired the group, which was set up following the tragic incident last year. I co-chaired it with Huw Thomas, the leader of Cardiff Council. But, the most important thing about the forthcoming Ely and Caerau community plan is that it has been developed by the community. As you said, Action in Caerau and Ely was appointed last year to co-ordinate the development of the plan, and it has worked closely with local organisations, the local steering group, engaging widely with residents of all ages. And I look forward to attending an event next week and welcoming the launch of the plan.
But, I think what's crucially important—and obviously, you, as the Senedd Member for Cardiff West have influenced this, and as the former First Minister—is that the community plan is deeply rooted in the needs and aspirations of the people of Ely and Caerau. It's not our plan; it's their plan, and jointly funded by the Welsh Government, Cardiff Council and the Police and Crime Commissioner for South Wales. And, of course, the community, with Cardiff Council, will now be taking forward the implementation of the plan, with support from a wide range of partners, including the Welsh Government. But, I think it would be very appropriate, then, for a statement to be made—for a Welsh Government statement to be made on the plan and the way forward. Diolch.
Diolch yn fawr, Mark Drakeford. Mae hi wedi bod yn fraint cyd-gadeirio grŵp cyfeirio gweinidogol cymunedol allanol. Fe wnes i gyd-gadeirio'r grŵp, a gafodd ei sefydlu yn dilyn y digwyddiad trasig y llynedd. Fe wnes i ei gyd-gadeirio gyda Huw Thomas, arweinydd Cyngor Caerdydd. Ond, y peth pwysicaf am gynllun cymunedol Trelái a Chaerau sydd ar ddod yw ei fod wedi cael ei ddatblygu gan y gymuned. Fel y dywedoch, cafodd Gweithredu yng Nghaerau a Threlái ei apwyntio'r llynedd i gydgysylltu'r gwaith o ddatblygu'r cynllun, ac mae wedi gweithio'n agos gyda sefydliadau lleol, y grŵp llywio lleol, gan ymgysylltu'n eang â thrigolion o bob oed. Ac edrychaf ymlaen at fynychu digwyddiad yr wythnos nesaf a chroesawu lansiad y cynllun.
Ond, yr hyn sy'n hanfodol bwysig yn fy marn i—ac yn amlwg, rydych chi, fel Aelod Senedd Gorllewin Caerdydd wedi dylanwadu ar hyn, ac fel y cyn Brif Weinidog—yw bod y cynllun cymunedol wedi'i wreiddio'n ddwfn yn anghenion a dyheadau pobl Trelái a Chaerau. Nid ein cynllun ni yw e; eu cynllun nhw yw e, ac wedi'i ariannu ar y cyd gan Lywodraeth Cymru, Cyngor Caerdydd a Chomisiynydd Heddlu a Throseddu De Cymru. Ac, wrth gwrs, bydd y gymuned, gyda Chyngor Caerdydd, yn mynd ati i roi'r cynllun ar waith nawr, gyda chefnogaeth amrywiaeth eang o bartneriaid, gan gynnwys Llywodraeth Cymru. Ond, rwy'n credu y byddai'n briodol iawn, wedyn, bod datganiad yn cael ei wneud—bod datganiad gan Lywodraeth Cymru yn cael ei wneud ar y cynllun a'r ffordd ymlaen. Diolch.
I'd like to ask for a statement, please, from the Cabinet Secretary for Climate Change and Rural Affairs on pollution in the River Wye. We've had quite significant developments in the last week or so from a group who have applied for bathing status for a portion of the River Wye, which has been refused by the Welsh Government. There is a significant degree of irony in that the reason it has been refused is in order to protect biodiversity and the area from significant, perhaps, overcrowding, and yet the water remains significantly polluted, and people like me are still swimming in it. So, I just wonder if there's an opportunity to bring people together in order to discuss the issues in the River Wye and the application for bathing status, and to see whether we can move forward to make the waters cleaner for not just me but other bathers who venture into the river. Diolch yn fawr iawn.
Hoffwn i ofyn am ddatganiad, os gwelwch yn dda, gan Ysgrifennydd y Cabinet dros Newid Hinsawdd a Materion Gwledig ar lygredd yn Afon Gwy. Mae datblygiadau eithaf sylweddol wedi bod yn ystod yr wythnos diwethaf gan grŵp sydd wedi gwneud cais am statws ymdrochi ar gyfer rhan o Afon Gwy, sydd wedi'i wrthod gan Lywodraeth Cymru. Mae cryn dipyn o eironi gan mai'r rheswm ei fod wedi cael ei wrthod yw er mwyn gwarchod bioamrywiaeth a'r ardal rhag gormod, efallai, o bobl, ac eto mae'r dŵr yn dal i fod wedi'i lygru'n sylweddol, ac mae pobl fel minnau'n dal i nofio ynddo. Felly, tybed a oes cyfle i ddod â phobl ynghyd i drafod y materion yn Afon Gwy a'r cais am statws ymdrochi, ac i weld a allwn ni symud ymlaen i wneud y dyfroedd yn lanach nid yn unig i mi ond i ymdrochwyr eraill sy'n mentro i'r afon. Diolch yn fawr iawn.
Diolch yn fawr, Jane Dodds. I think that you probably are referring to the part of the River Wye that is named the Warren, where, of course, as you said, it's a difficult challenge, isn't it, as a site of special scientific interest, a special area of conservation, and the impacts of swimming, canoeing, walking have to be assessed, and granted consent, by Natural Resources Wales. So, my understanding is that it has not been designated as bathing water in this bathing season, but it will be considered for designation in the future. But, I'm sure the Cabinet Secretary for Climate Change and Rural Affairs will want to respond to your suggestion, your proposal that people could be brought together to look at these interacting needs of that particularly wonderful part of Wales, which you cherish and we cherish, of course, as a site of special scientific interest but also a site where swimming, particularly, is cherished and valued.
Diolch yn fawr, Jane Dodds. Rwy'n credu eich bod chi'n cyfeirio fwy na thebyg at y rhan o'r Afon Gwy o'r enw 'the Warren', lle, wrth gwrs, fel y dywedoch, mae'n her anodd, onid yw e, fel safle o ddiddordeb gwyddonol arbennig, ardal gadwraeth arbennig, ac mae'n rhaid i effeithiau nofio, canŵio, cerdded gael eu hasesu, a rhaid i ganiatâd ar eu cyfer gael ei roi gan Cyfoeth Naturiol Cymru. Felly, fy nealltwriaeth i yw nad yw wedi'i dynodi'n ddŵr ymdrochi yn y tymor ymdrochi hwn, ond bydd yn cael ei hystyried ar gyfer ei dynodi yn y dyfodol. Ond, rwy'n siŵr y bydd Ysgrifennydd y Cabinet dros Newid Hinsawdd a Materion Gwledig eisiau ymateb i'ch awgrym, eich cynnig y byddai modd dod â phobl ynghyd i ystyried yr anghenion rhyngweithiol hyn yn y rhan arbennig honno o Gymru, yr ydych chi'n ei thrysori ac rydyn ni'n ei thrysori, wrth gwrs, fel safle o ddiddordeb gwyddonol arbennig ond hefyd safle lle mae nofio, yn enwedig, yn cael ei fwynhau a'i werthfawrogi.
I'm calling for a statement from the Welsh Government on the expected timescales for a response to freedom of information requests that are put forward to the Welsh Government. I've had a number of pieces of casework recently where the 20-day timescale set out in legislation to respond to FOIs by members of the public doesn't seem to have been adhered to. One such example is from a constituent of mine who submitted a freedom of information request nearly two months ago in relation to windfarm infrastructure, and the Minister's action on the consultation with the public. The FOI asked to share what the Minister or anyone else from the Welsh Government had done since 2020 to understand what people have in their minds as an impact of windfarm infrastructure that is or is not acceptable. And this is just one example that doesn't seem to have been responded to, but it's part of a wider theme of delays in relation to FOIs that can start to question the transparency. So, I'd appreciate a statement that sets out the expectations on these timescales that we and members of the public should expect.
Rwy'n galw am ddatganiad gan Lywodraeth Cymru ar yr amserlenni disgwyliedig ar gyfer ymateb i geisiadau rhyddid gwybodaeth sy'n cael eu cyflwyno i Lywodraeth Cymru. Rwyf wedi cael nifer o ddarnau o waith achos yn ddiweddar lle mae'n ymddangos nad yw'r amserlen 20 diwrnod sydd wedi'i nodi mewn deddfwriaeth i ymateb i geisiadau rhyddid gwybodaeth gan aelodau o'r cyhoedd wedi cael ei dilyn. Un enghraifft o'r fath yw gan un o'm hetholwyr a gyflwynodd gais rhyddid gwybodaeth bron i ddau fis yn ôl o ran seilwaith ffermydd gwynt, a chamau gweithredu'r Gweinidog ar yr ymgynghoriad â'r cyhoedd. Gofynnodd y cais rhyddid gwybodaeth i rannu'r hyn yr oedd y Gweinidog neu unrhyw un arall o Lywodraeth Cymru wedi'i wneud ers 2020 i ddeall yr hyn sydd gan bobl yn eu meddyliau fel effaith seilwaith ffermydd gwynt sy'n dderbyniol neu'n annerbyniol. A dim ond un enghraifft yw hon lle nad yw'n ymddangos bod ymateb wedi'i roi, ond mae'n rhan o thema ehangach o oedi o ran ceisiadau rhyddid gwybodaeth a all ddechrau cwestiynu'r tryloywder. Felly, byddwn i'n gwerthfawrogi datganiad sy'n nodi'r disgwyliadau o ran yr amserlenni hyn y dylem ni ac aelodau'r cyhoedd eu disgwyl.
We abide by the freedom of information legislation timescales. Of course, this is something where we get many requests in terms of freedom of information, but in terms of our responses, they are timely, and if there is anything I can report back on particular areas, then please raise that with the Cabinet Secretary concerned.
Rydyn ni'n gweithredu'n unol ag amserlenni deddfwriaeth rhyddid gwybodaeth. Wrth gwrs, mae hyn yn rhywbeth lle rydym yn cael llawer o geisiadau o ran rhyddid gwybodaeth, ond o ran ein hymatebion, maen nhw'n amserol, ac os oes unrhyw beth y gallaf adrodd yn ôl arno ar feysydd penodol, yna mae croeso i chi godi hynny gyda'r Ysgrifennydd Cabinet dan sylw.
Trefnydd, excellence is a key skills-based arts pursuit, whether dance, music or visual art. Will the Cabinet Secretary bring a statement to the Senedd on the roll-out of the Wales cultural strategy and the timescale for evaluation or review? And finally, I wish to call, as the chair of the Senedd cross-party group for music, for a full statement to be made to this place regarding the critical position that Wales's largest arts employer, Welsh National Opera, one of its finest exports, finds itself in after the withdrawal of national funding and the overarching plan for its survival.
Trefnydd, mae rhagoriaeth yn weithgaredd celfyddydol allweddol sy'n seiliedig ar sgiliau, p'un a yw hynny'n ddawns, cerddoriaeth neu gelf weledol. A wnaiff yr Ysgrifennydd Cabinet gyflwyno datganiad i'r Senedd ar gyflwyno strategaeth ddiwylliannol Cymru a'r amserlen ar gyfer gwerthuso neu adolygu? Ac yn olaf, hoffwn i alw, fel cadeirydd grŵp trawsbleidiol y Senedd ar gyfer cerddoriaeth, am ddatganiad llawn i'r lle hwn ynghylch y sefyllfa dyngedfennol sy'n wynebu cyflogwr celfyddydau mwyaf Cymru, Opera Cenedlaethol Cymru, un o'i hallforion gorau, ar ôl i gyllid cenedlaethol gael ei dynnu'n ôl a'r cynllun trosfwaol ar gyfer ei oroesiad.
Can we just thank Rhianon Passmore for her championing of the arts—the championing of the arts in schools, championing of the arts in the community, championing of the wonderful arts we've also been recognising earlier on this afternoon in terms of our opera, our orchestras, and everything that you have engaged with? Certainly, I know the Cabinet Secretary for Culture and Social Justice is here in the Chamber. I've already said that meetings are ongoing in these particularly difficult and challenging times, particularly for some of those institutions that are beloved institutions of Wales. So, thank you very much.
A gawn ni ddiolch i Rhianon Passmore am hyrwyddo'r celfyddydau—hyrwyddo'r celfyddydau mewn ysgolion, hyrwyddo'r celfyddydau yn y gymuned, hyrwyddo'r celfyddydau gwych yr ydyn ni wedi bod yn eu cydnabod yn gynharach y prynhawn yma hefyd o ran ein hopera, ein cerddorfeydd, a phopeth yr ydych chi wedi ymgysylltu ag ef? Yn sicr, rwy'n gwybod bod Ysgrifennydd y Cabinet dros Ddiwylliant a Chyfiawnder Cymdeithasol yma yn y Siambr. Rwyf eisoes wedi dweud bod cyfarfodydd yn mynd rhagddynt yn y cyfnod arbennig o anodd a heriol hwn, yn enwedig i rai o'r sefydliadau hynny sy'n rhai o hoff sefydliadau Cymru. Felly, diolch yn fawr iawn.
Diolch yn fawr, Rhianon, unwaith eto.
Thank you very much, Rhianon, once again.
Leader of the house, is it possible to have a statement from the health Minister in relation to the six red alerts that have been declared by Betsi Cadwaladr University Health Board and Cwm Taf Morgannwg University Health Board around A&E pressures? I appreciate that pressures are intense across the United Kingdom in A&E departments, but to have two major health boards declare red alerts across all their A&E sites is quite unprecedented—from my own personal memory, anyway. So, could we have a statement from the health Minister as to what the Government is doing to support those health boards deal with these pressures that we normally associate with the winter months, but now clearly run through the summer months as well, as, obviously, we don't want people deterred from going to A&E, but it is right that people go to the right location to seek the help that they require. But, by putting these alerts out, whilst providing information to the public that the A&E departments serve, they mustn't deter people from turning up if they require the assistance of that department.
Arweinydd y tŷ, a yw'n bosibl cael datganiad gan y Gweinidog iechyd o ran y chwe rhybudd coch sydd wedi'u datgan gan Fwrdd Iechyd Prifysgol Betsi Cadwaladr a Bwrdd Iechyd Prifysgol Cwm Taf Morgannwg ynghylch pwysau ar wasanaethau damweiniau ac achosion brys? Rwy'n sylweddoli bod pwysau'n ddwys ar draws y Deyrnas Unedig mewn adrannau damweiniau ac achosion brys, ond mae cael dau fwrdd iechyd mawr yn datgan rhybuddion coch ar draws eu holl safleoedd damweiniau ac achosion brys yn eithaf digynsail—o fy nghof personol i, beth bynnag. Felly, a gawn ni ddatganiad gan y Gweinidog iechyd ynglŷn â'r hyn y mae'r Llywodraeth yn ei wneud i gefnogi'r byrddau iechyd hynny i ymdrin â'r pwysau hyn yr ydyn ni fel arfer yn eu cysylltu â misoedd y gaeaf, ond sy'n amlwg yn rhedeg drwy fisoedd yr haf hefyd erbyn hyn, oherwydd, yn amlwg, dydyn ni ddim eisiau bod pobl yn cael eu hatal rhag mynd i adrannau damweiniau ac achosion brys, ond mae'n iawn bod pobl yn mynd i'r lleoliad cywir i ofyn am yr help sydd ei angen arnyn nhw. Ond, drwy gyhoeddi'r rhybuddion hyn, er eu bod yn rhoi gwybodaeth i'r cyhoedd y mae'r adrannau damweiniau ac achosion brys yn eu gwasanaethu, dylen nhw ddim atal pobl rhag mynd yno os oes angen cymorth yr adran honno arnyn nhw.
Thank you for asking those questions. Obviously, I responded to a question earlier on from Mabon ap Gwynfor, and I spoke then about the increased pressures that you've acknowledged. Now, just to say what we expect in terms of the response of patients in emergency departments, we expect all patients that attend emergency departments in Wales to be triaged by a clinician at the earliest opportunity—many of us have probably had that experience of that really swift triage that takes place—to assess the condition of the patient, ensure they're prioritised, treated in the order of their clinical priority, for optimal patient experience to be delivered insofar as is possible. That triage is critical in terms of what happens next in terms of a diagnosis and support.
But we also expect—and this is from the Cabinet Secretary for Health and Social Care—health boards to renew the focus on driving down long stays in departments, particularly for frail and older people, and we've provided nearly £3 million to each health board to help them deliver their local six goals for urgent and emergency care programmes.
Diolch am ofyn y cwestiynau hynny. Yn amlwg, fe wnes i ymateb i gwestiwn yn gynharach gan Mabon ap Gwynfor, ac fe siaradais bryd hynny am y pwysau cynyddol yr ydych chi wedi'u cydnabod. Nawr, dim ond i ddweud yr hyn yr ydyn ni'n ei ddisgwyl o ran ymateb cleifion mewn adrannau brys, rydyn ni'n disgwyl i bob claf sy'n mynychu adrannau brys yng Nghymru gael ei frysbennu gan glinigydd cyn gynted â phosibl—mae'n debyg bod llawer ohonon ni wedi cael y profiad hwnnw o'r brysbennu cyflym iawn hwnnw sy'n digwydd—i asesu cyflwr y claf, sicrhau ei fod yn cael ei flaenoriaethu, ei drin yn nhrefn ei flaenoriaeth glinigol, er mwyn darparu'r profiad gorau posibl i'r claf i'r graddau y mae hynny'n bosibl. Mae'r brysbennu hwnnw'n hollbwysig o ran yr hyn sy'n digwydd nesaf o ran diagnosis a chymorth.
Ond rydyn ni hefyd yn disgwyl—ac mae hyn gan Ysgrifennydd y Cabinet dros Iechyd a Gofal Cymdeithasol—i fyrddau iechyd adnewyddu'r ffocws ar leihau arosiadau hir mewn adrannau, yn enwedig ar gyfer pobl eiddil a phobl hŷn, ac rydyn ni wedi rhoi bron i £3 miliwn i bob bwrdd iechyd i'w helpu i gyflawni eu chwe nod lleol ar gyfer rhaglenni gofal brys a gofal mewn argyfwng.
Yn olaf, Mike Hedges.
Finally, Mike Hedges.
Diolch, Llywydd. I would like to ask for two statements. We've had a very wet winter, which everyone is aware of. There have been many football matches called off or abandoned due to the weather. Some teams in Swansea, between the beginning of November and the end of February, played four league games, which equates to one a month. As the weather in future years is unlikely to be better, what progress is being made in installing 3G and 4G artificial pitches?
I would also like a statement on the SA1 development, which is an excellent example of mixed use, including housing, anchored by the University of Wales Trinity Saint David. It was initially a joint venture between Swansea Council and the Welsh Development Agency. I would like the statement to include an update on the transfer of responsibility for roads and public spaces to Swansea Council, and a further update on ensuring the safety of Altamar and South Quay.
Diolch, Llywydd. Hoffwn ofyn am ddau ddatganiad. Rydyn ni wedi cael gaeaf gwlyb iawn, y mae pawb yn gwybod. Mae llawer o gemau pêl-droed wedi cael eu gohirio neu rhoddwyd y gorau iddyn nhw oherwydd y tywydd. Gwnaeth rhai timau yn Abertawe chwarae pedair gêm gynghrair rhwng dechrau Tachwedd a diwedd Chwefror, sy'n cyfateb i un y mis. Gan nad yw'r tywydd yn y blynyddoedd i ddod yn debygol o fod yn well, pa gynnydd sy'n cael ei wneud wrth osod caeau artiffisial 3G a 4G?
Hoffwn hefyd gael datganiad ar ddatblygiad SA1, sy'n enghraifft ardderchog o ddefnydd cymysg, gan gynnwys tai, wedi'i angori gan Brifysgol Cymru Y Drindod Dewi Sant. Menter ar y cyd rhwng Cyngor Abertawe ac Asiantaeth Datblygu Cymru ydoedd i ddechrau. Hoffwn i'r datganiad gynnwys yr wybodaeth ddiweddaraf am drosglwyddo cyfrifoldeb am ffyrdd a mannau cyhoeddus i Gyngor Abertawe, a'r wybodaeth ddiweddaraf am sicrhau diogelwch Altamar a South Quay.
Diolch yn fawr, Mike Hedges. And, yes, it has been a very wet winter, and the impact it's had on football matches on fields, pitches—abandoned, as you say, because of the weather. But just to report, for the record, there are around 350 artificial pitches in Wales, at the latest count, and, of course, they're very much varying in size, from full 3G pitches to much smaller sized pitches, and those are funded from a variety of sources: we've got Sport Wales's £8 million capital budget, an education budget for investment in school facilities, the community facilities programme. And just to update, over the last three years, Sport Wales have invested in 28 artificial pitches, of which 12 are new and 16 have been upgraded across Wales. So, I think, now, Sport Wales are undertaking an audit of all artificial pitches across Wales and are looking to work with the Welsh Government on mapping every artificial pitch. But in Swansea, the new 3G Underhill Park in Mumbles—Sport Wales, £250,000, via the pitch collaboration fund—but also the resurface of an existing hockey artificial turf pitch, at Elba sports complex in Gowerton, also receiving funding.
Your second question is also important, because there's good progress, as you said, continuing in SA1: high levels of developer and occupier interest. But I can reassure the Member that the University of Wales Trinity Saint David's Innovation Matrix quarter is due to complete this June. Coastal Housing and Pobl homes are starting construction on three new affordable housing development schemes. But the crucial point you raise is about adoption. So, part 1 highway adoption certificates have been received from the city and county of Swansea, and our officials are working with the council to progress the information they require to issue the part 2 certificates, which will allow the adoption of the roads to progress.
Diolch yn fawr, Mike Hedges. Ac, ydy, mae hi wedi bod yn aeaf gwlyb iawn, a'r effaith a gafodd hynny ar gemau pêl-droed ar gaeau—y rhoddwyd y gorau iddyn nhw, fel rydych chi'n dweud, oherwydd y tywydd. Ond dim ond i adrodd, ar gyfer y cofnod, mae tua 350 o gaeau artiffisial yng Nghymru, yn ôl y cyfrif diweddaraf, ac, wrth gwrs, maen nhw'n amrywio yn fawr iawn o ran eu maint, o gaeau 3G llawn i gaeau lawer llai, ac mae'r rhain yn cael eu hariannu o ffynonellau amrywiol: mae gennym ni gyllideb gyfalaf £8 miliwn i Chwaraeon Cymru, a chyllideb addysg ar gyfer buddsoddi mewn cyfleusterau ysgolion, a'r rhaglen cyfleusterau cymunedol. A dim ond i roi'r wybodaeth ddiweddaraf i chi, dros y tair blynedd diwethaf, mae Chwaraeon Cymru wedi buddsoddi mewn 28 cae artiffisial, gyda 12 ohonyn nhw'n newydd a 16 wedi eu huwchraddio ledled Cymru. Felly, rwy'n credu, nawr, fod Chwaraeon Cymru yn cynnal archwiliad o bob cae artiffisial yng Nghymru ac yn bwriadu gweithio gyda Llywodraeth Cymru ar fapio pob cae artiffisial. Ond yn Abertawe, mae'r Parc 3G Underhill newydd yn y Mwmbwls—Chwaraeon Cymru, £250,000, drwy'r gronfa cydweithio caeau—ond mae gosod wyneb newydd ar y cae tyweirch artiffisial hoci presennol, yng nghanolfan chwaraeon Elba yn Nhregŵyr, yn cael cyllid hefyd.
Mae eich ail gwestiwn chi'n bwysig hefyd, oherwydd mae cynnydd da, fel roeddech chi'n dweud, yn parhau yn SA1: cyfraddau uchel o ddiddordeb ymhlith datblygwyr a meddianwyr. Ond fe allaf i sicrhau'r Aelod bod disgwyl i chwarter Matrics Arloesi Prifysgol Cymru Y Drindod Dewi Sant gael ei gwblhau ym mis Mehefin. Mae Tai Arfordirol a thai Pobl yn dechrau adeiladu ar dri chynllun datblygu tai fforddiadwy newydd. Ond mae'r pwynt hanfodol yr ydych chi'n ei godi yw ynglŷn â mabwysiadu. Felly, fe dderbyniwyd tystysgrifau mabwysiadu priffyrdd rhan 1 gan ddinas a sir Abertawe, ac mae ein swyddogion ni'n gweithio gyda'r cyngor i ddatblygu'r wybodaeth sydd ei hangen arnyn nhw i gyhoeddi tystysgrifau rhan 2, a fydd yn caniatáu i fabwysiad y ffyrdd fynd rhagddo.
Diolch i'r Trefnydd.
Thank you, Trefnydd.
Yr eitem nesaf, felly, fydd y datganiad gan y Prif Weinidog ar y Senedd yn 25 oed. Y Prif Weinidog, felly, i wneud y datganiad yma—Vaughan Gething.
The next item, therefore, will be the statement by the First Minister on the Senedd at 25. The First Minister to make the statement—Vaughan Gething.
Diolch, Llywydd. For the past quarter of a century, our nation has been on a historic devolution journey.
Diolch, Llywydd. Am y chwarter canrif diwethaf, bu ein cenedl ni ar daith datganoli hanesyddol.
Mae ein gwlad wedi bod ar daith datganoli hanesyddol.
Our nation has been on a historic devolution journey.
It’s one that we’re proud of, but it's not something that we could ever take for granted. From 1997 to today, we've seen a further referendum bringing law-making powers to Wales and sustained public support for our Senedd. Far from the talking shop that many feared, devolution has delivered progressive politics and helped to nurture a confident, modern and outward-looking Wales. Whatever side people were on in the referendum, and whatever your views on the policies of the Welsh Government, today devolution belongs to all the parties in this Chamber and to all the people of Wales.
The path to a full law-making Parliament hasn’t been smooth, but in times of crisis, the people of Wales have looked to us here in this Chamber to lead and to serve. The choices we make—and still have to make—haven’t been easy, but devolution has ensured that they have been choices rooted in the values of social justice, solidarity and fairness and subject to regular elections for our employers, the people of Wales.
I know too that all of us stand on the shoulders of those who have come before us. As First Minister I know the debt that I owe to those who have held the office before me. I always value the counsel of varying lengths and support of Alun, Carwyn and Mark, but I do want to pay a special tribute to Rhodri Morgan for his leadership of our nation in the first crucial decade. His thoughtful, calm and considered leadership was crucial in those early years. It changed how people felt about devolution and about Wales. On a personal level, it meant a great deal to me that Rhodri took the time to call me immediately after my selection in 2009 for the seat of Cardiff South and Penarth. For those of you who are not students of Labour politics in Cardiff, Cardiff West and Cardiff South have not always been bosom buddies. The fact that Rhodri took the time to call me was a mark of the man himself: a small act that reflected his style of leadership and a commitment to lifting up others and his optimism for the future of devolution. This institution owes him an unpayable debt of gratitude, and I know that many people, not just in this Chamber, are thinking of him today.
There are of course still some in this Chamber who were there right from the start in 1999. You, of course, have seen devolution mature and evolve first-hand, not just in this Chamber but in the previous debating Chamber that I remember well. I'm personally glad, I have to say, that I never got to experience a legislative competence Order first-hand from start to finish, or that I had to peer from behind a pillar in the former debating Chamber in Tŷ Hywel, as some Members had to do.
The success of Welsh devolution was not inevitable. It's been a process of growth and change, gradually shaping the Senedd into the body that we are today. It has been held up by sustained public service from elected politicians on all sides and the hard work of our civil servants and indeed the staff of the Commission.
We have, of course, been shaped by the challenges that we have faced. We faced the 2008 financial crash and the long years of recession and austerity that followed. We faced Brexit, the pandemic and the growing climate and nature emergencies that we still have to take action on. But that, of course, is government: we're not here to take the easy way; it often isn't available to us. We're here to make Wales a better place in the face of every challenge that we face.
I was first elected to the then Assembly in 2011, but I joined the devolution journey a lot earlier than that. I led the Students Say Yes campaign in 1997, when, I have to remind my son, I was genuinely young and had hardly any silver on the roof. He doesn't always believe that. I was there in the Park Hotel on that night of the referendum result, when many of us had thought that we had lost before Carmarthenshire came through to deliver for the country. It has been my privilege—
Mae hwnnw'n rhywbeth yr ydym ni'n falch ohono, ond ni allem fyth ei gymryd yn ganiataol. Rhwng 1997 a heddiw, fe welsom ni refferendwm arall a ddaeth â phwerau deddfu i Gymru a chefnogaeth gyhoeddus barhaus i'n Senedd. Ymhell o fod yn siop siarad fel roedd llawer yn ei ofni, mae datganoli wedi cyflwyno gwleidyddiaeth flaengar ac wedi helpu i feithrin Cymru hyderus, fodern ac sy'n edrych tuag allan. Pa ochr bynnag yr oedd pobl arni yn y refferendwm, a beth bynnag fyddo eich barn am bolisïau Llywodraeth Cymru, mae datganoli yn perthyn i'r holl bleidiau yn y Siambr hon a holl bobl Cymru heddiw.
Nid yw'r llwybr i Senedd sy'n deddfu'n llawn wedi bod yn llyfn, ond ar adegau o argyfwng, mae pobl Cymru wedi edrych atom ni yma yn y Siambr hon i arwain a gwasanaethu. Nid yw'r dewisiadau yr ydym ni'n eu gwneud—ac yn parhau i orfod eu gwneud—wedi bod yn hawdd, ond mae datganoli wedi sicrhau eu bod nhw wedi bod yn ddewisiadau a gafodd eu gwreiddio yng ngwerthoedd cyfiawnder cymdeithasol, undod a thegwch a'i fod yn destun etholiadau rheolaidd i'n cyflogwyr ni, sef pobl Cymru.
Rwy'n gwybod hefyd ein bod ni i gyd yn sefyll ar ysgwyddau'r rhai a ddaeth o'n blaenau ni. Yn Brif Weinidog, rwy'n gwybod am y ddyled sydd gennyf i'r rhai a fu yn y swydd o'm blaen i. Rwyf i bob amser yn gwerthfawrogi'r cyngor o hyd amrywiol a chefnogaeth Alun, Carwyn a Mark, ond fe hoffwn i roi teyrnged arbennig i Rhodri Morgan am arwain ein cenedl yn y degawd hollbwysig cyntaf. Roedd ei arweinyddiaeth feddylgar, dawel ac ystyriol ef yn hanfodol yn y blynyddoedd cynnar hynny. Fe newidiodd ef sut yr oedd pobl yn teimlo am ddatganoli ac am Gymru. Ar lefel bersonol, roedd hi'n golygu llawer iawn i mi fod Rhodri wedi cymryd yr amser i fy ffonio yn syth ar ôl fy newis i yn 2009 ar gyfer sedd De Caerdydd a Phenarth. I'r rhai ohonoch chi nad ydych wedi myfyrio ar hanes gwleidyddiaeth Llafur yng Nghaerdydd, nid yw Gorllewin Caerdydd a De Caerdydd wedi bod yn ffrindiau mynwesol bob amser. Roedd y ffaith fod Rhodri wedi cymryd yr amser i'm ffonio i'n mynegi rhywbeth am y dyn ei hun: gweithred fechan a oedd yn adlewyrchu ei arddull ef o arwain a'i ymrwymiad i godi eraill ar eu traed a'i optimistiaeth ar gyfer dyfodol datganoli. Mae'r sefydliad hwn mewn cymaint o ddyled iddo ef na ellir mo'i thalu fyth, ac fe wn i fod llawer o bobl, nid yn unig yn y Siambr hon, yn meddwl amdano ef heddiw.
Wrth gwrs, mae rhai yn y Siambr hon heddiw sydd wedi bod yno o'r dechrau ym 1999. Rydych chi, wrth gwrs, wedi gweld datganoli yn aeddfedu ac esblygu yn uniongyrchol, nid yn unig yn y Siambr hon ond yn y Siambr ddadlau flaenorol yr wyf i'n ei chofio yn dda iawn. Yn bersonol, mae'n rhaid i mi ddweud, rwy'n falch na chefais i brofiad uniongyrchol o Orchymyn cymhwysedd deddfwriaethol o'i ddechrau i'w ddiwedd, ac ni fu rhaid i mi sbecian, o'r tu ôl i biler yn yr hen Siambr ddadlau yn Nhŷ Hywel, fel roedd yn rhaid i rai Aelodau ei wneud.
Nid oedd llwyddiant datganoli yng Nghymru yn anochel. Mae hi wedi bod yn broses o dwf a newid, a luniodd y Senedd yn raddol i fod yn gorff fel rydym ni'n ei adnabod heddiw. Fe'i cynhaliwyd hi gan wasanaeth cyhoeddus parhaus gan wleidyddion etholedig ar bob ochr a gwaith caled ein gweision sifil a staff y Comisiwn, yn wir.
Wrth gwrs, fe gawsom ni ein naddu gan yr heriau y gwnaethom eu hwynebu. Fe welsom ni gwymp ariannol 2008 a'r blynyddoedd maith o ddirwasgiad a chynni a ddilynodd hynny. Fe wnaethom ni wynebu Brexit, y pandemig a'r argyfyngau hinsawdd a natur cynyddol y mae'n rhaid i ni barhau i weithio arnyn nhw. Ond dyna, wrth gwrs, yw ystyr llywodraeth: nid ydym ni yma i fynd ar hyd y ffordd hawdd; yn aml nid yw honno ar gael i ni. Rydym ni yma i wneud Cymru yn genedl well yn wyneb pob her a wynebwn ni.
Fe gefais i fy ethol i'r Cynulliad fel gelwid ef ar y pryd am y tro cyntaf yn 2011, ond fe ymunais i â'r daith ddatganoli lawer ynghynt na hynny. Fe wnes i arwain ymgyrch Students Say Yes yn 1997, pan, mae'n rhaid i mi atgoffa fy mab, oeddwn i'n wirioneddol ifanc a phrin oedd fy ngwallt wedi britho. Nid yw ef yn coelio hynny bob amser. Roeddwn i yno yng Ngwesty'r Parc ar y noson honno y daeth canlyniad y refferendwm, pan oedd llawer ohonom ni wedi meddwl ein bod wedi colli cyn i sir Gaerfyrddin ddod drwodd i gyflawni er mwyn y wlad. Mae hi wedi bod yn fraint i mi—
mae hi’n fraint—
it's a privilege—
—to serve as an AM, now as an MS, as a Deputy Minister, a Cabinet Minister, and now as First Minister.
And look at what we have achieved together in the first 25 years of devolution. The Senedd has led the way on sustainability. The Well-being of Future Generations (Wales) Act 2015 was a world first, as was the Active Travel (Wales) Act 2013, and we led the UK in charging for carrier bags. Significantly, Wales is a world leader in recycling thanks to legislation made here, funding to improve recycling services, encouraging greater recycling, and a range of other measures, including the promotion of a circular economy. It's a fact that people in Wales now expect to see recycling when they move to other parts of the world, and even simply across Offa's Dyke, and are regularly surprised at the fact that we are further ahead on a range of simple measures.
As a Government, we have prioritised our children and their future. We have incorporated the United Nations Convention on the Rights of the Child, abolished the right to hurt children to discipline them, made roads safer for children by lowering speeds in built-up areas, and enhanced the safety of learner travel. We established and are delivering a new Curriculum for Wales, and have the biggest school-building investment in Welsh schools since the 1960s. By this year, all primary school children in Wales will be able to receive free school meals, finally eliminating the stigma around claiming. And our Flying Start scheme, in contrast to reductions in Sure Start in England, continues to grow; it provides additional support in our most deprived areas and provides fully funded, quality childcare to more two-year-olds every year.
—i wasanaethu yn AC, AS erbyn hyn, yn Ddirprwy Weinidog, Gweinidog Cabinet, a Phrif Weinidog.
Ac edrychwch ar yr hyn y gwnaethom ni ei gyflawni gyda'n gilydd yn ystod 25 mlynedd cyntaf datganoli. Mae'r Senedd wedi arwain y ffordd ar gynaliadwyedd. Roedd Deddf Llesiant Cenedlaethau'r Dyfodol (Cymru) 2015 yn un o'r rhai cyntaf yn y byd, fel roedd Deddf Teithio Llesol (Cymru) 2013, ac roeddem ni'n arwain y DU wrth godi tâl am fagiau siopa. Yn arwyddocaol, mae Cymru yn arwain y byd o ran ailgylchu diolch i'r ddeddfwriaeth a luniwyd yma, cyllid ar gyfer gwella gwasanaethau ailgylchu, ac annog mwy o ailgylchu, ac ystod o fesurau eraill, gan gynnwys hyrwyddo economi gylchol. Mae hi'n ffaith bod pobl yng Nghymru erbyn hyn yn disgwyl gweld ailgylchu pan fyddan nhw'n symud i rannau eraill o'r byd, a hyd yn oed dros Glawdd Offa, ac yn synnu yn gyson at y ffaith ein bod ni ymhellach ar y blaen ar ystod o fesurau syml.
Yn y Llywodraeth, rydym ni wedi blaenoriaethu ein plant a'u dyfodol nhw. Rydym ni wedi ymgorffori Confensiwn y Cenhedloedd Unedig ar Hawliau'r Plentyn, wedi diddymu'r hawl i beri niwed i blant i'w disgyblu, gwneud y ffyrdd yn fwy diogel i blant trwy ostwng cyflymderau mewn ardaloedd adeiledig, a gwella diogelwch teithio dysgwyr. Rydym ni wedi sefydlu ac yn cyflwyno Cwricwlwm newydd i Gymru, ac rydym ni wedi gwneud y buddsoddiad mwyaf i adeiladu ysgolion yng Nghymru ers y 1960au. Erbyn eleni, bydd pob plentyn ysgol gynradd yng Nghymru yn gallu cael prydau ysgol yn rhad ac am ddim, gan ddileu'r gwarth ynghylch eu hawlio o'r diwedd. Ac mae Dechrau'n Deg, ein cynllun ni, mewn cyferbyniad â gostyngiadau yn Sure Start yn Lloegr, yn parhau i gynyddu; mae'n cynnig cymorth ychwanegol yn ein hardaloedd mwyaf difreintiedig ac yn darparu gofal plant o safon a ariennir yn llawn i fwy o blant dyflwydd oed bob blwyddyn.
Our heritage of heavy industry is reflected in the health of our citizens. Devolution has meant we could take radical steps to help, including universal free prescriptions, the Human Transplantation (Wales) Act 2013, and legislation to secure minimum staffing levels for nurses—legislation that was developed with a backbencher and a Minister who was committed to delivering change.
Devolution meant that we were able to take public health measures during the pandemic that were tailored to the needs of the people of Wales, whilst working with the other nations of the UK on other measures, such as the vaccination programme. It is a mark of pride for all of us, I believe, that Wales's vaccination programme was the quickest across the UK. Devolution has meant that we have been able to resist the market forces approach to public services that the UK Government has favoured, particularly in our NHS and education.
On jobs, we've invested with ambition and in partnership with businesses. Now, new and exciting strengths are firmly part of the Welsh brand. From the explosion of the tv and film industry, to becoming a world leader in semiconductors and renewables, there are exciting opportunities that we have helped to create, and we will continue to back. And we will go on backing Welsh steel and the brilliant workers who make it. I look forward to talks with unions and Tata, both here in Wales and in Mumbai later this week.
It is an under-reported fact that, in the devolution era, we have reversed the unemployment gap between Wales and the UK average. Wales was once stubbornly above the UK rate, whereas now unemployment in Wales is far more likely to be found below that average—a significant change thanks to sustained policy and investment based on decisions taken here.
Working with businesses, we've also established a bespoke service, funding and advice based on the needs of our economy. Business Wales and the Development Bank of Wales are highly regarded economic institutions that support the growth of Welsh jobs and businesses. They were also crucial to the pandemic response, and only exist because of devolution.
We as a Senedd have taken significant action to advance the interests of the people of Wales and bring greater justice and equality to our communities. We have made laws on housing to promote better quality accommodation and more secure tenancies. The Agriculture (Wales) Act 2023 and the Trade Union (Wales) Act 2017 were shaped by the impact that work has on an individual's well-being.
We have promoted the proud history and heritage of Wales, our culture and our language. We are a proudly bilingual nation; we've seen an increase in Welsh-medium education, along with free Welsh lessons for 16-to-25-year-olds. Our Senedd has also resurrected Welsh as a language of law and Government.
Recognising our new fiscal responsibilities, we made the first Welsh tax legislation for 800 years with the land transaction tax and the landfill disposals tax. Devolution permitted the creation of the Welsh Revenue Authority, which was Wales's first non-ministerial Government department. They have developed a distinctive approach to collecting and managing our devolved taxes that is highly regarded within and outside Wales.
While we've been doing all of these things, and so much more, we have a uniquely Welsh way of doing politics. What distinguishes this place, more often than not, is how we seek to resolve political differences. We seek to find a consensus and are willing to compromise in the interests of the people that we serve, the citizens of Wales.
It has been 25 years and, of course, we are still here. But the question for me now is: beth nesaf? The report of the Independent Commission on the Constitutional Future of Wales is a wake-up call of the fragility of devolution as we know it. It highlights the opportunity costs of doing nothing to actively improve democracy and civic engagement in Wales. We have real challenges before us, and we cannot ever be complacent about our ability to achieve more for Wales. A better future for Wales needs us to take action and continue the devolution journey.
Back in 1997 I did not believe that I could become the First Minister in the body that I campaigned to establish. I have no idea who may be standing in this place as First Minister in another 25 years, but I know for certain that someone will be, and that is thanks to the efforts of many in this Chamber, our predecessors, and of course thanks to the deeper and stronger support of the people of Wales for our democracy. That, ultimately, is testament to the success of devolution here in Wales.
Mae ein treftadaeth diwydiant trwm yn cael ei adlewyrchu yn iechyd ein dinasyddion. Mae datganoli wedi golygu y gallem ni gymryd camau radical i helpu, gan gynnwys presgripsiynau am ddim yn gyffredinol, Deddf Trawsblannu Dynol (Cymru) 2013, a deddfwriaeth i sicrhau'r lefelau staffio lleiaf ar gyfer nyrsys—deddfwriaeth a ddatblygwyd gan Aelod o'r meinciau cefn a Gweinidog a oedd wedi ymrwymo i gyflawni newid.
Roedd datganoli yn golygu ein bod wedi gallu cymryd mesurau iechyd cyhoeddus yn ystod y pandemig a gafodd eu teilwra i anghenion pobl Cymru, wrth weithio gyda chenhedloedd eraill y DU ar fesurau eraill, fel y rhaglen frechu. Mae'n achos balchder i bob un ohonom, rwy'n credu, mai rhaglen frechu Cymru oedd y rhaglen gyflymaf ledled y DU. Mae datganoli wedi golygu ein bod ni wedi gallu gwrthsefyll dull grymoedd y farchnad o ymdrin â gwasanaethau cyhoeddus a ffafriwyd gan Lywodraeth y DU, yn enwedig yn ein GIG ac ym myd addysg.
O ran swyddi, rydym ni wedi buddsoddi gydag uchelgais ac mewn partneriaeth â busnesau. Nawr, mae cryfderau newydd a chyffrous yn rhan gadarn o frand Cymru. O ffrwydrad y diwydiant teledu a ffilm, i ddod yn arweinydd byd-eang ym maes lled-ddargludyddion ac ynni adnewyddadwy, mae yna gyfleoedd cyffrous yr ydym ni wedi helpu i'w creu, ac fe fyddwn ni'n parhau i'w cefnogi. Ac fe fyddwn ni'n parhau i gefnogi dur Cymru a'r gweithwyr rhagorol sy'n ei wneud. Rwy'n edrych ymlaen at gael trafodaethau gydag undebau a Tata, yma yng Nghymru ac ym Mumbai yn ddiweddarach yr wythnos hon.
Nid oes cymaint o gyhoeddusrwydd wedi bod i'r ffaith ein bod ni, yn yr oes ddatganoli, wedi gwrthdroi'r bwlch diweithdra rhwng Cymru a chyfartaledd y DU. Roedd Cymru un tro ar gyfradd uwch na'r DU, ond erbyn hyn mae diweithdra yng Nghymru yn llawer mwy tebygol o fod yn is na'r cyfartaledd hwnnw—newid sylweddol diolch i bolisi a buddsoddiad parhaus ar sail penderfyniadau a gafodd eu gwneud yma.
Gan weithio gyda busnesau, rydym ni wedi sefydlu gwasanaeth, cyllid a chyngor pwrpasol yn seiliedig ar anghenion ein heconomi hefyd. Mae Busnes Cymru a Banc Datblygu Cymru yn sefydliadau economaidd uchel eu parch sy'n cefnogi twf swyddi a busnesau Cymru. Roedden nhw'n hanfodol hefyd wrth ymateb i'r pandemig, a dim ond oherwydd datganoli y maen nhw'n bodoli.
Rydym ni wedi cymryd camau sylweddol yn y Senedd i hyrwyddo buddiannau pobl Cymru a dod â mwy o gyfiawnder a chydraddoldeb i'n cymunedau. Rydym ni wedi llunio cyfreithiau ynglŷn â thai ar gyfer hyrwyddo cartrefi o ansawdd gwell a thenantiaethau mwy diogel. Cafodd Deddf Amaethyddiaeth (Cymru) 2023 a Deddf Undebau Llafur (Cymru) 2017 eu llunio ar sail yr effaith y mae gwaith yn ei chael ar lesiant yr unigolyn.
Rydym ni wedi hyrwyddo hanes a threftadaeth loyw Cymru, ein diwylliant ni a'n hiaith. Rydym ni'n genedl sy'n falch o'n dwyieithrwydd; rydym wedi gweld cynnydd mewn addysg cyfrwng Cymraeg, ynghyd â gwersi Cymraeg am ddim i bobl ifanc 16-25 oed. Mae ein Senedd ni wedi atgyfodi'r Gymraeg yn iaith fyw i gyfraith a Llywodraeth.
Gan gydnabod ein cyfrifoldebau cyllidol newydd, crëwyd y ddeddfwriaeth dreth gyntaf yng Nghymru am 800 mlynedd gyda'r dreth trafodiadau tir a'r dreth gwarediadau tirlenwi. Datganoli a wnaeth sefydlu Awdurdod Cyllid Cymru yn bosibl, sef adran anweinidogol gyntaf Cymru. Maen nhw wedi datblygu dull neilltuol o gasglu a rheoli ein trethi datganoledig sy'n uchel ei barch y tu mewn a'r tu allan i Gymru.
Wrth i ni wneud y pethau hyn i gyd, a chymaint mwy, mae gennym ni ffordd unigryw i Gymru o wleidydda. Yr hyn sy'n wahanol yn y lle hwn, yn amlach na pheidio, yw'r dull o geisio datrys gwahaniaethau gwleidyddol. Rydym ni'n ceisio dod o hyd i gonsensws ac yn barod i gyfaddawdu er budd y bobl yr ydym ni'n eu gwasanaethu nhw, sef dinasyddion Cymru.
Mae 25 mlynedd wedi bod ac, wrth gwrs, rydym ni yma o hyd. Ond y cwestiwn mawr i mi nawr yw: beth nesaf? Mae adroddiad y Comisiwn Annibynnol ar Ddyfodol Cyfansoddiadol Cymru yn alwad i amgyffred breuder datganoli fel y gwyddom ni amdano. Mae hwnnw'n tynnu sylw at y colledion o ran cyfleoedd oherwydd gwneud dim i wella democratiaeth ac ymgysylltiad dinesig yng Nghymru. Mae heriau gwirioneddol iawn o'n blaenau ni, ac ni allwn fyth â bod yn hunanfodlon ynghylch ein gallu i gyflawni mwy er mwyn Cymru. Mae dyfodol gwell i Gymru yn gofyn i ni weithredu a pharhau â thaith datganoli.
Yn ôl ym 1997 nid oeddwn i'n credu y gallwn i ddod yn Brif Weinidog y corff yr ymgyrchais dros ei sefydlu. Nid oes gennyf i unrhyw syniad pwy allai fod yn sefyll yn y lle hwn yn Brif Weinidog ymhen 25 mlynedd, ond fe wn i'n sicr y bydd yna rywun, ac mae hynny oherwydd ymdrechion llawer yn y Siambr hon, ein rhagflaenwyr ni, ac wrth gwrs oherwydd cefnogaeth ddyfnach a chryfach pobl Cymru i'n democratiaeth ni. Mae hynny, yn y pen draw, yn tystiolaethu i lwyddiant datganoli yma yng Nghymru.
Dyna lwyddiant datganoli yng Nghymru.
That is the success of devolution in Wales.
I thank the First Minister for his statement his afternoon. His comments about Rhodri Morgan, in fairness, always remind me of when I was here as a Member first in 2007, and the ability of Rhodri Morgan to turn the argument and win over the Chamber, but also to give the sporting analogies that he was so renowned for. I well remember one analogy, which wasn't sporting but about the previous Chamber, of how he had Helen Mary in his vision with the pillar in the middle of it, and he wasn't sure whether it was 'Helen' or 'Mary' he was speaking to, he referred to then. That was the infrastructure that the first Assembly was dealing with in the day back in 1999 when it came into being.
As someone who wasn't involved in politics at that time, I can remember coming in on a rural affairs issue with the National Farmers Union and sitting in one of the committee rooms, and in those days people actually used to turn up and view the committee proceedings and there was an audience there to take part in that meeting. It baffled me how Ministers were sitting on those committees, and ultimately the way the consensus could be arrived at, having been someone who had looked at the way Westminster undertook its politics. And I appreciate that this institution, over the last 25 years, has deliberately tried to distance itself over the way it does its business, and rightly so, because it is a distinct institution. But, that said, from 2007, when the changes came into place and the real politics came into being of the distinction between the Government and the legislature, that really moved the argument on about the permanency, I would suggest, of this Parliament, because we are a Parliament now, with, as we all understand, full legislative, tax-raising and executive authorities, and, in particular, the way that the Silk commission drafted out two Welsh Acts that actually transferred a huge amount of new responsibilities to the Senedd and, by extension, to the Welsh Government, and the Prime Minister and the Deputy Prime Minister at that time coming and making the St David's Day declaration upstairs about that transfer of responsibility. In my small way, I was very pleased to play an active part in that, with the discussions of all the other party leaders at the time, in reaching the consensus. Some of it, we couldn't reach a consensus on, but it really did transform the ability of this Parliament to function for the benefit of the people of Wales.
And I take aim at some people in my own party and on the right of Welsh politics when they argue that the Welsh Parliament should be done away with. Are people seriously saying that Wales as a country, in the twenty-first century, in a United Kingdom where you have a Scottish Parliament, a Northern Ireland Assembly and mayoral elections across the whole of England—that Wales should do away with its Parliament? I don't agree with that, and I will argue every time with anyone who says that Wales should put its Parliament to one side and go back to a 1950s, 1960s model of Government. That's not the modern Wales we want to see. But I also disagree with the trajectory that people say that this is an inevitable route to independence for Wales from the United Kingdom. Actually, the Parliament and the Government should focus relentlessly on the powers it has and the way that it can improve people's lives. The First Minister's statement was notable by the absence about the three big beasts in the room—the economy, health and education—in particular when you look at the aspirations of previous Labour Governments and Senedd Governments about improving the Programme for International Student Assessment rankings, for example, that benchmark us internationally. Now, there are no targets to aim for by this current Government. The gross value added figures that Rhodri Morgan, when he was First Minister, set on meeting the UK average in a time frame—there are now no targets for that to happen, and regrettably over the 25 years we have not managed to close that gap. And when it comes to health, regrettably, we have some of the longest waiting lists of any part of the United Kingdom, with so many people on a waiting list—600,000 people—and 752,000 procedures waited for in the Welsh NHS. And I noticed that that wasn't in the Government's social media output this morning.
The First Minister is right to point to where, on recycling rates, for example, the Government have been successful, and on trying to make improvements in the fabric of Wales that we are so proud of. But it is a fact that, regrettably, when it comes to poverty—deep-seated poverty, child poverty—the Welsh Government has failed by its own targets, and actually dropped those targets to hit the elimination of child poverty by 2020. And I know what the response will come back as: it was all the UK Government's fault. But the reality is you have had the powers, the levers and the ability to make some real improvements in those deep-seated problems, and, as a Government, you have failed to do that.
But I am optimistic about the future, about what this Parliament can achieve in the next 25 years. I am someone, as I said, who was disengaged from the process back in 1997, and really did not show much interest in that referendum or the formation of the Welsh Assembly as was. I have to say it's one of the proudest moments of my life when I walked into this Chamber to swear my oath of allegiance. I didn't see the 'Heart of Wales' glass thing in the middle there at the time. And Claire Clancy, the clerk of the Senedd, was on the other side of it, and I came in that door and I walked straight across it. And every day I look at it and I wonder whether some of those cracks in the mosaic were caused by a bit of Welsh beef walking across it. [Laughter.] I don't think I did; I think it's just time has done that. But I can remember Claire Clancy's face on the other side there, just in complete horror.
I thought I'd end on that sort of aside, but there is a lot of work to do and the big job of work is to get the people of Wales really engaged as to what we can do as a Parliament and what you can do as a Government, and if I can end on this, First Minister, the turnout at Welsh Senedd and parliamentary elections is not where any of us want to see it at. We need to make sure that we engage fully with the electorate of Wales so that they know that this Welsh Parliament is the Parliament that can make that difference, and I hope that, irrespective of our politics, whether it's the nationalist benches, whether it's the Labour benches or the Conservative benches, we can agree on one thing: that the legitimacy of this Parliament will grow in the years to come if we can get a greater proportion of the electorate to come and vote at Senedd elections.
Rwy'n diolch i'r Prif Weinidog am ei ddatganiad ef brynhawn heddiw. Mae ei sylwadau ef am Rhodri Morgan, er tegwch, yn fy atgoffa i o'r amser pan oeddwn yma yn Aelod am y tro cyntaf yn 2007, a'r gallu a oedd gan Rhodri Morgan i droi'r ddadl ac ennill cefnogaeth y Siambr, ond gan ddefnyddio'r cyfatebiaethau o fyd chwaraeon yr oedd ef mor enwog amdanyn nhw. Rwy'n cofio un gyfatebiaeth yn dda, nad oedd hi o fyd chwaraeon ond o'r Siambr flaenorol, o sut roedd yn edrych ar Helen Mary gyda'r golofn ar ganol y Siambr, ac nid oedd ef yn siŵr ai gyda 'Helen' neu gyda 'Mary' yr oedd yn siarad, fe gyfeiriodd ef at hynny. Dyna'r seilwaith yr oedd y Cynulliad cyntaf yn ymdrin ag ef yn ôl ym 1999 pan ddaeth i fodolaeth.
A minnau heb fod yn ymhél â gwleidyddiaeth bryd hynny, rwy'n gallu cofio dod i mewn ar fater cefn gwlad gydag Undeb Cenedlaethol yr Amaethwyr ac eistedd yn un o'r ystafelloedd pwyllgor, ac yn y dyddiau hynny roedd pobl yn arfer dod i fyny i weld trafodion y pwyllgor ac roedd cynulleidfa yno i gymryd rhan yn y cyfarfod hwnnw. Roedd hi'n peri penbleth i mi sut allai Gweinidogion eistedd ar y pwyllgorau hynny, ac yn y pen draw, y ffordd y gellid dod i ddealltwriaeth, ar ôl bod yn rhywun a oedd wedi bod yn gwylio'r ffordd yr oedd San Steffan yn ymgymryd â'i gwleidyddiaeth. Ac rwy'n gwerthfawrogi bod y sefydliad hwn, dros y 25 mlynedd diwethaf, wedi ceisio ymbellhau yn fwriadol o ran y ffordd y mae'n gwneud ei fusnes, ac yn briodol felly, oherwydd mae'n sefydliad ar wahân. Ond, wedi dweud hynny, o 2007, pan ddaeth y newidiadau i rym a daeth y wleidyddiaeth wirioneddol i fodolaeth o'r gwahaniaeth rhwng y Llywodraeth a'r ddeddfwrfa, ac fe symudodd y ddadl ymlaen o ddifrif ynglŷn â pharhad, fe fyddwn i'n awgrymu, y Senedd hon, oherwydd ein bod ni'n Senedd nawr, gydag, fel rydym ni i gyd yn ei ddeall, awdurdodau deddfwriaethol, â gallu i godi trethi a gweithredol llawn, ac, yn benodol, y ffordd y drafftiodd comisiwn Silk ddwy Ddeddf Gymreig a drosglwyddodd lawer iawn o gyfrifoldebau newydd i'r Senedd mewn gwirionedd a thrwy estyniad, i Lywodraeth Cymru, a'r Prif Weinidog a'r Dirprwy Brif Weinidog bryd hynny yn dod i wneud datganiad ar Ddydd Gŵyl Dewi i fyny'r grisiau ynghylch y trosglwyddiad cyfrifoldeb hwnnw. Yn fy ffordd fechan fy hun, roeddwn i'n falch iawn o fod â rhan weithredol yn hynny, gyda'r trafodaethau gyda holl arweinwyr eraill y pleidiau ar y pryd, wrth ddod i gytundeb. Nid oeddem ni'n gallu dod i gytundeb ar rywfaint o hynny, ond mewn gwirionedd fe drawsnewidiodd allu'r Senedd hon i weithredu er budd pobl Cymru.
Ac rwy'n anelu at rai pobl yn fy mhlaid i fy hunan ac ar adain dde gwleidyddiaeth Cymru pan fyddan nhw'n dadlau y dylid cael gwared ar Senedd Cymru. A yw pobl yn dweud o ddifrif y dylai gwlad, yn yr unfed ganrif ar hugain, mewn Teyrnas Unedig lle mae gennych chi Senedd yn yr Alban, Cynulliad yng Ngogledd Iwerddon ac etholiadau maer ledled Lloegr—y dylai Cymru ddiddymu ei Senedd hi? Nid wyf i'n cytuno â hynny, ac fe fyddaf i'n dadlau bob amser ag unrhyw un sy'n dweud y dylai Cymru roi ei Senedd heibio a mynd yn ôl at batrwm o Lywodraeth o'r 1950au, y 1960au. Nid dyna'r Gymru gyfoes yr ydym ni'n awyddus i'w gweld. Ond rwy'n anghytuno hefyd â'r llwybr y mae pobl yn ei argymell sef fod hwn yn llwybr anochel tuag at Gymru annibynnol ar y Deyrnas Unedig. Mewn gwirionedd, fe ddylai'r Senedd a'r Llywodraeth ganolbwyntio yn ddi-baid ar y pwerau sydd ganddi a'r ffordd y gall wella bywydau i bobl. Roedd datganiad y Prif Weinidog yn nodedig oherwydd absenoldeb y tri bwystfil mawr sydd yn yr ystafell—yr economi, iechyd ac addysg—yn arbennig pan edrychwch chi ar ddyheadau Llywodraethau Llafur blaenorol a Llywodraethau'r Senedd ynghylch gwella'r safleoedd Rhaglen Ryngwladol Asesu Myfyrwyr, er enghraifft, sy'n ein meincnodi ni'n rhyngwladol. Nawr, nid oes gan y Llywodraeth bresennol hon unrhyw nodau i anelu atyn nhw. Roedd y ffigurau gwerth ychwanegol gros a bennodd Rhodri Morgan, pan oedd ef yn Brif Weinidog, yn ceisio cyrraedd cyfartaledd y DU dros gyfnod o amser—nid oes nodau ar gyfer hynny erbyn hyn, ac yn anffodus dros y 25 mlynedd nid ydym wedi llwyddo i gau'r bwlch hwnnw. Ac o ran iechyd, yn anffodus, mae gennym ni rai o'r rhestrau aros hwyaf mewn unrhyw ran o'r Deyrnas Unedig, gyda chymaint o bobl ar restr aros—600,000 o bobl—a 752,000 o driniaethau y mae pobl yn disgwyl amdanyn nhw yn GIG Cymru. Ac roeddwn i'n sylwi nad oedd hynny'n cael ei gynnwys yn yr allbwn i'r cyfryngau cymdeithasol gan y Llywodraeth y bore yma.
Mae'r Prif Weinidog yn gywir i dynnu sylw at y mannau hynny, o ran cyfraddau ailgylchu, er enghraifft, y bu'r Llywodraeth yn llwyddiannus, ac o ran ceisio gwneud gwelliannau yng ngwead y Gymru yr ydym ni mor falch ohoni. Ond mae hi'n ffaith, yn anffodus, o ran tlodi—tlodi enbyd, tlodi plant—fod Llywodraeth Cymru wedi methu yn ôl ei nodau hi ei hun, ac mewn gwirionedd wedi diddymu'r nodau hynny i ddileu tlodi plant erbyn 2020. Ac rwy'n gwybod beth fydd yr ymateb a ddaw yn ei ôl: ar Lywodraeth y DU y mae'r bai am y cwbl. Ond y gwir amdani yw mai chi sydd wedi bod â'r pwerau, yr ysgogiadau a'r gallu i wneud rhai gwelliannau gwirioneddol o ran y problemau dyrys hynny, ac, yn eich Llywodraeth, rydych chi wedi methu â gwneud hynny.
Ond rwy'n obeithiol am y dyfodol, ynglŷn â'r hyn y gall y Senedd hon ei gyflawni yn ystod y 25 mlynedd nesaf. Rwy'n un, fel dywedais i, a oedd wedi ymddieithrio oddi wrth y broses wleidyddol yn ôl ym 1997, ac mewn gwirionedd nid oedd gennyf i lawer o ddiddordeb yn y refferendwm hwnnw nac yn ffurfio Cynulliad Cymru fel gelwid ef. Mae'n rhaid i mi ddweud mai un o eiliadau mwyaf balch fy oes oedd pan gerddais i mewn i'r Siambr hon i dyngu llw o'm teyrngarwch. Nid oeddwn i wedi gweld y llun gwydr 'Calon Cymru' ar ganol y llawr ar y pryd. Ac roedd Claire Clancy, clerc y Senedd, ar yr ochr arall iddo, ac wrth i mi ddod i mewn drwy'r drws hwnnw fe gerddais i'n syth ar ei draws. A phob dydd y byddaf i'n edrych arno rwy'n meddwl tybed a achoswyd rhai o'r craciau hynny yn y mosaig gan globyn o darw Cymreig yn cerdded arno. [Chwerthin.] Nid wyf i'n meddwl mai myfi sy'n gyfrifol; rwy'n credu mai treigl amser a wnaeth hynny. Ond rwy'n gallu cofio wyneb Claire Clancy fan draw, mewn arswyd llwyr.
Roeddwn i'n meddwl y byddwn i'n cloi ar bwynt personol fel hwnnw, ond mae llawer o waith i'w wneud eto a'r gwaith mwyaf yw ennyn diddordeb pobl Cymru yn yr hyn y gallwn ni ei wneud yn y Senedd a'r hyn y gallwch chi ei wneud yn y Llywodraeth, ac os caf i orffen ar hyn, Prif Weinidog, nid yw'r niferoedd sy'n pleidleisio yn etholiadau Senedd Cymru a seneddol yn bodloni unrhyw un ohonom ni. Mae angen i ni sicrhau ein bod ni'n ymgysylltu yn llawn ag etholwyr Cymru fel eu bod nhw'n gwybod mai'r Senedd hon i Gymru yw'r Senedd a all wneud y gwahaniaeth hwnnw, ac rwy'n gobeithio, ni waeth beth fyddo ein gwleidyddiaeth ni, ar feinciau'r cenedlaetholwyr, ar feinciau Llafur neu'r meinciau Ceidwadol, y gallwn ni gytuno ar un peth: y bydd dilysrwydd y Senedd hon yn cynyddu yn y blynyddoedd i ddod os gallwn ddenu cyfran uwch o'r etholwyr i bleidleisio yn etholiadau'r Senedd.
I thank the Member for his comments. There might have been some questions in there. What I'll try to do is I'll deal with the points of disagreement first, and try to finish on points of agreement.
On disagreement, I mentioned a whole range of areas, including the economy, health and education, and a range of the steps that we had taken, steps we've only been able to take because of devolution. There is more to say about the reality of what has happened to our budgets and outcomes in key public services like health and education. There's an undeniable and indivisible link between our resources and what we can then achieve, together with rising demand. You're going to hear, for example, from the Cabinet Secretary for Education about her priorities, and you can expect to hear a relentless focus on how we raise standards and the key importance of education in the life of the nation, as well as a child or young person, and that goes hand in hand with the focus that I want us to have on the first 1,000 days in a child's life. So, you can expect to hear more of that in the future. You can't go through a telephone directory of every area in a statement, and I think I tried everyone's patience with the length of the statement as it was.
When it comes to the economy, the undeniable truth is not just the fact that I mentioned DBW and Business Wales—specific Welsh creations that have helped to support businesses of all shapes and sizes across our economy—but we do have challenges in our economic performance. We want to see further progress made on productivity. That means investing in the skills of the workforce. We want to see further progress made in getting people into work and not being economically inactive. Those are often deep-rooted problems. I believe part of the future journey for devolution could be how we can take more control over the administration of benefits, to properly join up what we are able to do with the way that currently that DWP and Jobcentre Plus work. I think that is a reform that would have real practical, positive changes that we could make to better support people into the world of work, to have the dignity of earning an income, and, crucially, an income that people can live on.
That brings me to your point around child poverty: there are more children now growing up in poverty with a working adult in their household than ever before. That is both because our economy has not kept pace right across the UK, and we see yet another report in the last few days about the fact that the UK economy is likely to have the slowest rate of growth of any of the most developed nations in the world; that is huge challenge for us, as well as the rest of the UK—. On top of that, there have been deliberate choices made on benefits for families with children. Every independent assessment has shown that those choices drive more children into poverty. That's not an argument; it's a fact. It's a reality of the choices that have been made by a UK Government. We will of course disagree over whether those were the right things to do, whether they achieved their purpose or not, what, in fact, their ultimate purpose was at the outset. That is part of the business of politics, and, in this place, we have got used to arguing about choices made in other parts of the UK that directly affect our responsibility, as well as how we conduct our own.
Rwy'n diolch i'r Aelod am ei sylwadau. Efallai fod rhai cwestiynau ynddyn nhw. Yr hyn yr wyf i am geisio ei wneud yw ymdrin â'r pwyntiau lle ceir anghytundeb yn gyntaf, a cheisio gorffen ar bwyntiau lle mae cytundeb.
O ran yr anghytuno, fe soniais i am ystod eang o feysydd, gan gynnwys yr economi, iechyd ac addysg, ac ystod y camau y gwnaethom ni eu cymryd, camau na fyddem ni wedi gallu eu cymryd nhw oni bai am ddatganoli. Mae mwy i'w ddweud eto am y sefyllfa wirioneddol o ran yr hyn sydd wedi digwydd i'n cyllidebau a chanlyniadau ein gwasanaethau cyhoeddus allweddol fel iechyd ac addysg. Mae cysylltiad diamheuol ac annatod rhwng ein hadnoddau ni a'r hyn y gallwn ni ei gyflawni, ynghyd â galw cynyddol. Fe glywch chi, er enghraifft, gan Ysgrifennydd y Cabinet dros Addysg am ei blaenoriaethau, ac fe allwch chi ddisgwyl clywed manylu di-baid ar ein dull ni o godi safonau a phwysigrwydd allweddol addysg ym mywyd y genedl, yn ogystal â phlentyn neu unigolyn ifanc, ac mae hynny'n mynd law yn llaw â'r pwyslais yr wyf i'n awyddus i'w roi ar y 1,000 diwrnod cyntaf ym mywyd unrhyw blentyn. Felly, fe allwch chi ddisgwyl clywed mwy am hynny yn y dyfodol. Nid ydych chi'n gallu mynd drwy restr yn nhrefn y wyddor o bob maes unigol mewn un datganiad, ac rwy'n credu fy mod i wedi trethu amynedd pawb gyda hyd y datganiad fel mae hi.
O ran yr economi, y sefyllfa ddiamheuol yw nid yn unig y ffaith i mi grybwyll Banc Datblygu Cymru a Busnes Cymru—creadigaethau penodol i Gymru sydd wedi helpu i gefnogi busnesau o bob lliw a llun ar draws ein heconomi—ond mae yna heriau i ni o ran ein perfformiad economaidd. Rydym ni'n dymuno gweld cynnydd pellach o ran cynhyrchiant. Mae hynny'n golygu buddsoddi yn sgiliau'r gweithlu. Rydym ni'n dymuno gweld cynnydd pellach o ran cael pobl i mewn i waith a pheidio â bod yn economaidd anweithgar. Problemau sydd wedi ymwreiddio yn ddwfn yw'r rhain yn aml. Rwy'n credu y gallai rhan o'r daith ar gyfer datganoli yn y dyfodol fod o ran sut y gallwn ni gymryd mwy o reolaeth ar weinyddu budd-daliadau, ar gyfer cydgysylltu yn briodol â'r hyn y gallwn ni ei wneud â'r ffordd y mae'r Adran Gwaith a Phensiynau a'r Ganolfan Byd Gwaith yn gweithio ar hyn o bryd. Rwyf i o'r farn y byddai hwnnw'n ddiwygiad a fyddai'n achosi newidiadau ymarferol, gwirioneddol adeiladol er mwyn cefnogi pobl i fyd gwaith yn well, i fod ag urddas ennill incwm, ac, yn hollbwysig, incwm y gall pobl fyw arno.
Mae hynny'n dod â mi at eich pwynt chi ynglŷn â thlodi plant: erbyn hyn, yn fwy nag erioed o'r blaen, gall plant fod yn tyfu i fyny mewn tlodi tra bod oedolyn ar eu haelwyd yn gweithio. Mae hynny oherwydd nad yw ein heconomi ni wedi cadw i fyny ar draws y DU, ac fe welwn ni adroddiad arall eto yn ystod y dyddiau diwethaf ynglŷn â'r ffaith bod economi'r DU yn debygol o fod â'r gyfradd arafaf o dwf o blith unrhyw un o'r cenhedloedd mwyaf datblygedig yn y byd; mae honno'n her aruthrol i ni, yn ogystal ag i weddill y DU—. Ar ben hynny, fe gafodd dewisiadau eu gwneud yn fwriadol ynghylch budd-daliadau i deuluoedd â phlant. Mae pob asesiad annibynnol wedi dangos bod y dewisiadau hynny'n gyrru mwy o blant i dlodi. Nid dadl yw honno; mae honno'n ffaith. Honno yw'r sefyllfa wirioneddol sy'n deillio o'r dewisiadau a wnaeth Llywodraeth y DU. Wrth gwrs, fe fyddwn ni'n anghytuno ynghylch a oedd y rhain yn bethau cymwys i'w gwneud, a oedden nhw'n cyflawni eu diben ai peidio, a beth mewn gwirionedd oedd eu pwrpas nhw yn y pen draw. Mae hynny'n rhan o wleidydda, ac, yn y lle hwn, rydym ni wedi dod i arfer â dadlau ynglŷn â dewisiadau a wneir mewn rhannau eraill o'r DU sy'n effeithio yn uniongyrchol ar ein cyfrifoldeb, yn ogystal ag ar sut yr ydym ni'n ymdrin â hwnnw ein hunain.
And that, if you like, brings me back to what, I hope, are more points of some disagreement, but I hope some agreement as well. I know the Member is saying that he doesn't want to see further powers for this place. That is a comment, I believe, on the fact that he doesn't support the current Government elected by the people of Wales. He's entitled to that. That's what democracy is all about. I believe our journey is unfinished. As I said on the administration of benefits, I think there's more to go. I want to see more powers on the Crown Estate. I want to see a different deal on the future of rail. But that has to come with funding. I am not at all interested in having responsibilities transferred without the resource to do so, and we saw that in the council tax scheme, where council tax benefits were devolved to Wales with a 10 per cent budget cut. That is exactly what should not happen with devolution. I believe, on the powers we exercise here, Members should be able to hold us properly to account. I look forward to the devolution journey recovering some of the ground we've lost with the return of the former European funding and powers that have been consistently exercised in this place for nearly a quarter of a century until a UK Government chose to remove them from us.
On the points of agreement, though, we will continue to disagree, as we should do—different parties and different traditions. There may be times we find agreement, but, when it comes to this institution, you should not take the position that if you disagree with the Government of the day, if you don't like the fact that Welsh Labour has been part of the administration of the Government through all those 25 years, never with a majority, always having to work with people in other parties to pass budgets and legislation—. You don't call for the abolition of the institution, not if you're a democrat. Two referenda have created this place as it is today and more. You wouldn't abolish the House of Commons and the House of Lords if you simply didn't agree with the way Liz Truss ran the country. The call, for people that disagreed with what she wanted to do, or the current Prime Minister, or the one before them, was to have an election, to ask the people to decide in an election. That is what I believe we should do where we disagree: to hold each other to account, not to undermine the institution, but to have our differences determined by the people that it is our privilege to serve.
On that, I do agree with the Member that we need to do more when it comes to turnout. I would like to see many more people making choices about who sits in this place and, in particular, as I hope tomorrow we'll agree that we'll have more people sitting in this place, making choices for the people of Wales. I believe it strengthens our democracy, as, indeed, does the leader of the Welsh Conservatives group, when more people take part in our elections. I want to think about how we do that and how we find agreement on how we do that. I hope that, on the future reforms that the Counsel General will bring to this place, where we'll look at how we register people, how we make it easier to vote, that we'll actually find a way to do just that. It's our job to persuade people which party they should support, but I'd like more people to take part, otherwise someone else is making your choice for you, and don't be surprised if it doesn't mean that those choices actually meet your own interests or how you view the country.
Finally, I really do welcome what the Member had to say about the permanency of our Parliament. In his own party there are a number of people first elected to this place who had actively campaigned against its creation and who were very, very upfront about the fact that they wanted it to disappear. I think it's been a positive change for the whole institution that the Welsh Conservatives have actually reached a very different position now. It's about the continuing democratic struggle for whether you are in this place or whether someone else is, and that is all about the permanency of our Parliament and our Government, and who the people choose to undertake the privilege of leading and representing the country.
Ac mae hynny, os hoffech chi, yn dod â fi yn ôl at, rwy'n gobeithio, ragor o bwyntiau sy'n achosi ychydig o anghytundeb, ond rwy'n gobeithio y bydd yma rywfaint o gytundeb hefyd. Rwy'n gwybod bod yr Aelod yn dweud nad yw ef eisiau gweld rhagor o bwerau ar gyfer y lle hwn. Sylw ganddo ef yw hwnnw, yn fy marn i, ar y ffaith nad yw'n cefnogi'r Llywodraeth bresennol a etholwyd gan bobl Cymru. Mae ganddo berffaith hawl i'r farn honno. Dyna yw hanfod democratiaeth. Rwyf i o'r farn nad yw ein taith ni wedi dod i ben. Fel dywedais i ynglŷn â gweinyddu budd-daliadau, rwy'n credu bod mwy o ffordd i fynd eto. Fe hoffwn i weld mwy o bwerau dros Ystad y Goron. Fe hoffwn i weld cytundeb amgen ynglŷn â dyfodol y rheilffyrdd. Ond mae'n rhaid i hynny ddod gyda chyllid. Nid oes gennyf i ddiddordeb o gwbl mewn trosglwyddo cyfrifoldebau heb adnoddau i wneud hynny, ac fe welsom ni hynny yng nghynllun y dreth gyngor, pryd cafodd budd-daliadau'r dreth gyngor eu datganoli i Gymru gyda thoriad o 10 y cant yn y gyllideb. Dyna'r union beth na ddylai fod yn digwydd gyda datganoli. Rwy'n credu, ynghylch y pwerau yr ydym ni'n eu hymarfer yn y fan hon, y dylai Aelodau allu ein dwyn ni i gyfrif yn briodol. Rwy'n edrych ymlaen at weld y daith ddatganoli yn adennill rhan o'r tir a gollwyd i ni gyda dychweliad y cyllid a'r pwerau o Ewrop a fyddai'n cael eu hymarfer yn gyson yn y lle hwn ers bron i chwarter canrif hyd nes y gwnaeth Llywodraeth y DU ddewis eu dwyn nhw oddi arnom ni.
O ran y cytundeb, serch hynny, fe fyddwn yn parhau i anghytuno, fel dylem ni—gwahanol bleidiau a gwahanol draddodiadau. Efallai y bydd adegau y byddwn ni'n canfod peth cytundeb, ond, o ran y sefydliad hwn, ni ddylech chi fod â'r ymagwedd os ydych chi'n anghytuno â Llywodraeth y dydd, os nad ydych chi'n hoffi'r ffaith bod Llafur Cymru wedi bod yn rhan o weinyddu'r Llywodraeth drwy gydol y 25 mlynedd hynny, heb fwyafrif un waith, yn gorfod gweithio gyda phobl mewn pleidiau eraill bob amser i basio cyllidebau a deddfwriaeth—. Ni ddylech chi alw am ddiddymu'r sefydliad, nid os ydych chi'n caru democratiaeth. Mae dau refferendwm wedi creu'r lle hwn fel y mae heddiw a mwy na hynny. Ni fyddech chi'n ceisio diddymu Tŷ'r Cyffredin na Thŷ'r Arglwyddi os nad oeddech chi'n cytuno â'r ffordd yr oedd Liz Truss yn rhedeg y wlad. Yr alwad, i'r rhai a oedd yn anghytuno â'r hyn yr oedd hi am ei wneud, neu'r Prif Weinidog presennol, neu'r un o'u blaenau nhw, oedd i gael etholiad, ar gyfer gofyn i'r bobl benderfynu mewn etholiad. Dyna'r wyf i'n ei gredu y dylem ei wneud pan fyddwn ni'n anghytuno: dwyn ein gilydd i gyfrif, nid tanseilio'r sefydliad, ond gadael i'r bobl yr ydym ni'n freintiedig i'w gwasanaethu ddewis rhwng y gwahaniaethau sydd rhyngom.
At hynny, rwyf i'n cytuno â'r Aelod am yr angen i ni wneud mwy o ran pleidleisio. Fe hoffwn i weld llawer mwy o bobl yn gwneud dewisiadau ynghylch pwy sy'n eistedd yn y lle hwn ac, yn arbennig, fel rwy'n gobeithio y byddwn ni'n cytuno yfory y bydd mwy o bobl gennym ni'n eistedd yn y lle hwn, gan wneud dewisiadau ar ran pobl Cymru. Rwy'n credu y bydd hynny'n grymuso ein democratiaeth ni, fel gwna arweinydd grŵp y Ceidwadwyr Cymreig yn wir, pan fydd mwy o bobl yn cymryd rhan yn ein hetholiadau. Rwy'n awyddus i ystyried sut yr ydym ni'n gwneud hynny a sut y cawn ni gytundeb ar sut y byddwn ni'n gwneud hynny. Rwy'n gobeithio, ynglŷn â'r diwygiadau y bydd y Cwnsler Cyffredinol yn eu cyflwyno i'r lle hwn yn y dyfodol, pan fyddwn ni'n edrych ar sut rydym ni'n cofrestru pobl, sut rydym ni'n ei gwneud hi'n haws pleidleisio, y byddwn ni mewn gwirionedd yn dod o hyd i ffordd o wneud hynny. Ein gwaith ni yw perswadio pobl i gefnogi rhyw blaid, ond fe hoffwn i weld mwy o bobl yn cyfranogi, oherwydd fel arall rhywun arall fydd yn dewis ar eich cyfer chi, a pheidiwch â synnu os bydd hynny'n golygu nad yw'r dewisiadau hynny'n cyfateb â'ch buddiannau chi na'r weledigaeth sydd gennych chi i'r genedl.
Yn olaf, rwyf wir yn croesawu'r hyn oedd gan yr Aelod i'w ddweud am sefydlogrwydd ein Senedd. Yn ei blaid ef fe geir nifer o bobl a gafodd eu hethol i'r lle hwn gyntaf a oedd wedi ymgyrchu yn frwd yn erbyn ei greu ac a oedd yn blaen tu hwnt wrth fynegi'r ffaith eu bod yn dymuno iddo ddiflannu. Rwyf i o'r farn fod hynny wedi bod yn newid adeiladol i'r sefydliad cyfan sef i'r Ceidwadwyr Cymreig ddod i safbwynt gwahanol iawn erbyn hyn. Ystyr hyn yw'r frwydr ddemocrataidd barhaus am gael bod yn y lle hwn neu fod â rhywun arall ynddo, ac mae hynny'n ymwneud â sefydlogrwydd ein Senedd a'n Llywodraeth, a'r sawl y mae'r bobl yn ei ddewis i ymgymryd â'r fraint o arwain a chynrychioli'r genedl.
Diolch i'r Prif Weinidog am y datganiad heddiw. Roeddwn i am ddechrau drwy ddweud bod gan bob un ohonom ni yn fan hyn ein hatgofion am eni'r Cynulliad Cenedlaethol, tan i fi gofio mai dim ond tair oed oedd Luke Fletcher pan agorodd y Senedd yma ei drysau am y tro cyntaf. Ond mae'r ffaith bod rhywun a oedd yn blentyn ifanc iawn—yn fabi bron, bryd hynny—rŵan yn Aelod yn ein Senedd genedlaethol yn dweud cyfrolau, onid ydy, am ba mor bell rydyn ni wedi dod, a gymaint o flynyddoedd sydd wedi pasio, ac yn gwneud i'r Llywydd, dwi'n siŵr, deimlo'n hen iawn yn eistedd yn y fan yna. [Chwerthin.] Ond mae gen i fy atgofion, yn sicr. Mi oeddwn i yma ar y diwrnod cyntaf un yn 1999, nid fel Aelod o'r Senedd—a braint fy mywyd ydy cael bod yma yn Aelod o'n Senedd—ond yma fel newyddiadurwr ac fel gohebydd newyddion oeddwn i. Fel Cymro, mi oeddwn i mor falch ein bod ni wedi cymryd y cam cyntaf hwnnw, ond, yn broffesiynol, mi oedd hi'n gyfnod o gael dalen lân o'n blaenau ni, a dyna oedd gan y sefydliad ei hun hefyd: dalen lân, neu gynfas gwag i adeiladu dyfodol cenedl arno fo.
Llywydd, dydy pethau ddim wastad yn disgyn yn dwt mewn gwleidyddiaeth, ond mae yna rywbeth symbolaidd a phwerus iawn yn y ffaith ein bod ni'n dathlu'r chwarter canrif yn yr un wythnos ag yr ydym ni'n pleidleisio ar gynllun i gryfhau'r Senedd yma ar gyfer y chwarter canrif nesaf a thu hwnt. Felly, ydyn, rydym ni yn dathlu, ond efallai ei bod hi'n fwy cywir i ddweud mai pwyso a mesur ac adlewyrchu ydyn ni ar y chwarter canrif cyntaf yma. Beth wnaeth datganoli ynddo'i hun oedd cynnig llwybr newydd i ni, creu potensial, os liciwch chi, creu cyfleoedd i Gymru wneud pethau'n wahanol, ac i wneud pethau yn well mewn cymaint o ffyrdd. Ac rydyn ni wedi gwneud pethau yn well. Mae llawer wedi'i gyflawni drwy gydweithio, ac mi oedd hynny'n rhan fawr o beth oedd y wleidyddiaeth yma yn ei chynnig i ni. A dwi'n cynnwys pob un yn y Siambr—pob un o'r pleidiau—yn y cydweithio yna mewn gwahanol ffyrdd, a dwi'n croesawu'n fawr y sylwadau gan arweinydd y Ceidwadwyr—sylwadau positif—ynglŷn â dyfodol datganoli a phwysigrwydd cael ein Senedd genedlaethol.
Ond os ydyn ni am greu democratiaeth gryfach, fwy atebol, fwy effeithiol ar gyfer y dyfodol, mae'n rhaid cydnabod y cyfleoedd sydd wedi'u colli hefyd, ac rydyn ni'n eu gweld nhw yn y meysydd hynny rydyn ni'n dal y Llywodraeth Lafur i gyfrif arnyn nhw bob wythnos yma: yr argyfwng yn y gwasanaeth iechyd; diffyg dychymyg economaidd wrth geisio adfywio ein hardaloedd ôl-ddiwydiannol; y cwymp mewn safonau yn ein hysgolion; a'r tlodi plant sydd yn dal mor amlwg i'w weld ym mhob cwr o'n gwlad.
Thank you to the First Minister for this afternoon's statement. I wanted to start by saying that each and every one of us in this place have our memories about the birth of the National Assembly, until I remembered that Luke Fletcher was just three years of age when this Senedd opened its doors for the very first time. But the fact that someone who was a very young child—almost a baby at that time—is now a Member of our national Parliament speaks volumes about how far we've come and how many years have passed, and I'm sure it makes the Llywydd feel very old sitting in her chair there. [Laughter.] But I do have my own memories, certainly. I was here on that very first day in 1999, not as a Member of the Senedd—and it's the great privilege of my life to be here as a Member of the Senedd—but as a journalist and a news correspondent. As a Welshman, I was so proud that we had taken that first step, but, professionally speaking, it was a time when we had a blank page before us, and that's what the institution itself had too: a blank page or a blank canvas, where we could build the future of the nation.
Llywydd, things don't always fit conveniently into place in politics, but there is something very symbolic and very powerful in the fact that we are celebrating a quarter of a century in the same week as we vote on plans to strengthen this Senedd for the next quarter of a century and beyond. So, yes, we do celebrate, but perhaps it's more accurate to say that we are reflecting and weighing up the past 25 years. What devolution did was to provide a new pathway for us. It created new potential, if you like, new opportunities for Wales to do things differently, and to do things better in so many different ways. And we have done things better. A great deal has been achieved through co-operation, and that was a large part of that politics and what the politics offered us. And I include everyone in the Chamber—every party—in that co-operation and collaboration in various ways, and I very much welcome the comments made by the leader of the Conservatives—those positive comments—on the future of devolution, and the importance of having our own national Parliament.
But if we are to create a stronger, more accountable and more effective democracy for the future, then we do have to recognise the opportunities missed too, and we've seen those in those areas where we hold the Labour Government to account on a weekly basis: the crisis in the health service; the lack of imagination in trying to regenerate our post-industrial areas; the fall in standards in our schools; and the child poverty, which is still so prominent in all corners of our nation.
We should celebrate, I think, this twenty-fifth anniversary with a gear shift, a shift in scrutiny that is enabled through the reform legislation that we'll be voting on tomorrow, but a governmental gear shift too. We need a Government that, instead of reacting to crises, shifts to more innovation in the delivery of public services, to creating a distinct and resilient economy, where devolution is a real buffer against the headwinds of Westminster and beyond, and on strengthening our own hand as an institution.
Plaid Cymru's been clear on how we see the way forward: a standing national commission should take responsibility for implementing and building on the work of the recent independent commission's recommendations, encouraging public involvement as much as possible in furthering the processes of constitutional change. The Welsh Government itself has a duty to prepare for and lead on further processes of constitutional change, not to step in line with the Gordon Brown convention, or any other Westminster body concocted with a view to keeping the Celtic nations quiet, I should say, but rather to carve a distinct path for Wales. And I encourage the current Government to do so.
Twenty-five years on from when our Senedd was created, it's being reimagined now. And the onus is now on the First Minister to ensure that his Government's ambitions meet those of the people of Wales for the next quarter of a century and beyond. As the Wales Governance Centre pointed out this week, all available data shows a majority shift towards wanting more powers, with support for independence almost tripling since 1999.
Fe ddylem ni ddathlu, rwy'n credu, y pum mlynedd ar hugain hwn gyda newid gêr, newid o ran y craffu a alluogir gan ddeddfwriaeth ar gyfer diwygio y byddwn ni'n pleidleisio arni yfory, ond newid gêr llywodraethol hefyd. Mae arnom angen Llywodraeth sydd, yn hytrach na bod yn ymateb i argyfyngau, yn symud tuag at ragor o arloesi yn y ddarpariaeth o wasanaethau cyhoeddus, ar gyfer llunio economi arbennig a chydnerth, lle mae datganoli yn glustog wirioneddol rhag y blaenwyntoedd o San Steffan a thu hwnt, ac ar gyfer cynyddu ein gallu ni yn y sefydliad hwn.
Mae Plaid Cymru wedi mynegi ein gweledigaeth ar gyfer y ffordd ymlaen yn eglur: fe ddylai comisiwn cenedlaethol sefydlog fod â chyfrifoldeb am weithredu ac adeiladu ar waith argymhellion y comisiwn annibynnol diweddar, gan annog cyfranogiad y cyhoedd gymaint â phosibl wrth hyrwyddo prosesau i weithredu newid cyfansoddiadol. Mae gan Lywodraeth Cymru ei hun ddyletswydd i baratoi ac arwain ar brosesau pellach ar gyfer newid cyfansoddiadol, a pheidio â chydymffurfio â chonfensiwn Gordon Brown, nac unrhyw gorff arall yn San Steffan sy'n cael ei ddyfeisio gyda'r bwriad o dawelu'r gwledydd Celtaidd, fe ddylwn ddweud, ond yn hytrach i dorri llwybr arbennig i Gymru. Ac rwy'n annog y Llywodraeth bresennol i wneud felly.
Bum mlynedd ar hugain ers llunio'r Senedd, mae hi'n cael ei dychmygu o'r newydd nawr. Ac mae'r cyfrifoldeb ar y Prif Weinidog erbyn hyn i sicrhau bod uchelgeisiau ei Lywodraeth ef yn bodloni uchelgeisiau pobl Cymru ar gyfer y chwarter canrif nesaf a thu hwnt. Fel nododd Canolfan Llywodraethiant Cymru'r wythnos hon, mae'r holl ddata sydd ar gael yn dangos symudiad y mwyafrif tuag at ddyhead am ragor o bwerau, ac mae'r gefnogaeth i annibyniaeth wedi cynyddu yn agos hyd at deirgwaith ers 1999.
Rŵan, er bod dealltwriaeth o'r lle yma a'i waith o wedi cynyddu, ac, efo hynny, y gefnogaeth o blaid mwy o bwerau i Gymru, mae'n rhaid gochel rhag meddwl nad oes angen parhau i wrthsefyll y grymoedd hynny a fyddai am weld ein Senedd yn diflannu'n gyfan gwbl. A dwi'n falch o glywed undod yma yn y Siambr ar hynny heddiw. Yn hytrach, gadewch i ni wneud yn siŵr bod y 25 mlynedd nesaf yn canolbwyntio ar brofi gwir werth datganoli, drwy fynd i'r afael â'r heriau hynny—yr heriau economaidd, iechyd, addysg, tlodi plant—ac ar gryfhau ein democratiaeth mewn modd sy'n gweithio dros holl bobl Cymru.
Now, although understanding of this place and its work has increased, and, with that, the support for further powers to Wales, we must guard against thinking that we don't need to continue to withstand those forces that would want to see our Parliament disappearing entirely. And I'm pleased to hear unity in this Chamber on that issue this afternoon. Rather, let us ensure that the next 25 years focus on proving the true value of devolution, by tackling those challenges—the economic challenges, health, education, child poverty—and on strengthening our democracy in a way that works for all the people of Wales.
I couldn't detect many questions in the contribution, but I will respond to two points that I think are worth considering. The first goes back to one of the points that was made by the leader of the Welsh Conservative group, and that was, where there are disagreements on the performance of public services and the economy. And you should, of course, expect those to be debated in the Chamber of our national Parliament, and for there to be disagreement on how well the Government is doing with the tools we have, whether we should have different tools at our disposal or not. I think it's important though to reflect that, previously, there would have been a Secretary of State for Wales and two or three Ministers undertaking all of those functions. And the opportunity for debate, discussion and difference, or indeed proposals for alternatives, whether we agree with them or not from a Government side, that simply didn't have the focus that I think we do now have. It's part of the reason why I was proud to campaign for devolution as a student, to want more opportunity for that to happen.
And it goes into the second point around—. I believe that devolution really has given a real platform for greater confidence and a greater profile for Wales on a much wider platform. In his contribution, the leader of Plaid Cymru suggested that there would be something that could be concocted in devolution to try to keep the Celtic nations quiet. Devolution was about giving Celtic nations a bigger platform, to be confident about the democracy that we were creating, and the ability to do better for our people and our country. That's why I supported devolution, why I campaigned for it, why I'm proud to be here in this Chamber. Far from keeping Celtic nations quiet, devolution has given us a bigger platform within Wales, within the UK, and the wider world.
You see that in the way that Wales is viewed and covered. Every time now there is a change in this Government, you expect to see coverage, not just in Wales, but in other parts of the world too. That is a strength that is recognised in other parts of the world. And that shouldn't surprise us, because, actually, other nations in the world, nation states, recognise the sharing of power on different levels. In some, there are national bodies that exercise that power—the Basque nation in Spain is different to other parts of Spain. But they recognise there are different responsibilities for different levels of Government. Whether it's Germany, the states in America or Canada, there are different levels at which different choices are made.
I believe our journey is not complete. I believe devolution has more to go. And I'll be proud to carry on making the argument for that, and prouder still to see the voice of Wales continue to strengthen, within Wales, within the UK, and the wider world, where we are already noticed. And I believe there is much more for us to do to gain respect, investment and partnership for our future.
Nid oeddwn i'n gallu canfod llawer o gwestiynau yn y cyfraniad, ond rwyf i am ymateb i ddau bwynt sy'n werth eu hystyried yn fy marn i. Mae'r cyntaf yn dychwelyd at un o'r pwyntiau gafodd ei wneud gan arweinydd grŵp y Ceidwadwyr Cymreig, a hwnnw oedd lle'r oedd anghytundebau ynglŷn â pherfformiad gwasanaethau cyhoeddus a'r economi. Ac fe ddylech chi, wrth gwrs, ddisgwyl i'r rhain fod yn cael eu trafod yn Siambr ein Senedd genedlaethol, ac y gallai anghytundeb fod ynghylch pa mor llwyddiannus y bu'r Llywodraeth gyda'r dulliau gweithredu sydd ar gael i ni, ac a ddylai fod dulliau amgen ar gael i ni ai peidio. Rwy'n credu ei bod hi'n bwysig er hynny i fyfyrio ar y ffaith, yn flaenorol, mai Ysgrifennydd Gwladol Cymru a dau neu dri Gweinidog a fyddai'n ymgymryd â'r swyddogaethau hynny i gyd. Ac rwy'n credu nad oedd gan y cyfle i ddadlau, trafod a mynegi gwahaniaethau, neu gynigion, yn wir, ar gyfer dewisiadau amgen, os ydym ni'n cytuno â nhw neu beidio ar du'r Llywodraeth, y gallu i ganolbwyntio yn llwyr, yn wahanol i'r hyn sydd gennym ni nawr. Dyna yw rhan o'r rheswm pam roeddwn i'n falch o ymgyrchu dros ddatganoli pan oeddwn i'n fyfyriwr, ar gyfer dymuno rhagor o gyfle i hynny ddigwydd.
Ac mae hynny'n arwain at yr ail bwynt ynglŷn â—. Rwy'n credu bod datganoli wir wedi rhoi llwyfan gwirioneddol ar gyfer mwy o hyder a sylw i Gymru ar lwyfan llawer ehangach. Yn ei gyfraniad ef, roedd arweinydd Plaid Cymru yn awgrymu y gellid dyfeisio rhywbeth yn natblygiad datganoli i geisio cadw'r cenhedloedd Celtaidd yn dawel. Ystyr datganoli oedd rhoi llwyfan mwy i genhedloedd Celtaidd, ar gyfer bod â hyder yn y ddemocratiaeth yr oeddem ni'n ei llunio, a'r gallu i wneud yn well er mwyn ein pobl a'n gwlad. Dyna pam roeddwn i'n cefnogi datganoli, pam y gwnes i ymgyrchu dros hynny, pam rwy'n falch o fod yma yn y Siambr hon. Ymhell o fod yn cadw cenhedloedd Celtaidd yn dawel, mae datganoli wedi cynnig llwyfan mwy i ni yng Nghymru, yn y DU, a'r byd yn fwy eang.
Rydych chi'n gweld hynny yn y ffordd y mae Cymru yn cael ei gweld a'i thrafod. Bob tro y mae newid yn digwydd yn y Llywodraeth hon nawr, rydych chi'n disgwyl y bydd sylw yn cael ei roi, nid yn unig yng Nghymru, ond mewn rhannau eraill o'r byd hefyd. Mae hwnnw'n gryfder sy'n cael ei gydnabod mewn rhannau eraill o'r byd. Ac ni ddylai hynny fod yn ein synnu ni, oherwydd, mewn gwirionedd, mae cenhedloedd eraill yn y byd, cenedl-wladwriaethau, yn cydnabod rhannu pŵer ar wahanol lefelau. Mewn rhai, mae cyrff cenedlaethol sy'n ymarfer y pŵer hwnnw—mae cenedl Gwlad y Basg yn Sbaen yn wahanol i rannau eraill o Sbaen. Ond maen nhw'n cydnabod bod cyfrifoldebau gwahanol gan wahanol lefelau o lywodraeth. Yn yr Almaen, y taleithiau yn America neu Ganada, fe geir gwahanol lefelau lle mae gwahanol ddewisiadau yn cael eu gwneud.
Rwyf i o'r farn nad yw ein taith ni wedi dod i ben. Rwy'n credu bod gan ddatganoli fwy o ffordd i fynd eto. Ac fe fyddaf i'n falch o barhau i ddadlau dros hynny, ac yn fwy balch o glywed llais Cymru yn dal ati i gryfhau, yng Nghymru, yn y DU, a'r byd yn fwy eang, lle maen nhw'n sylwi arnom eisoes. Ac rwy'n credu bod llawer mwy i ni ei wneud i sicrhau parch, buddsoddiad a phartneriaeth ar gyfer ein dyfodol.
It's a great privilege, on behalf of the Welsh Liberal Democrats, to be able to make a very brief statement on this very auspicious occasion. Throughout the 25 years of the Senedd, the Welsh Liberal Democrats have had representation here, and it is important that we mention those that we've lost: two very loyal and committed public servants from the Welsh Liberal Democrats, in Mick Bates and Aled Roberts. And I'm sure we all remember those with thanks.
I also was in touch with Kirsty Williams, who was in the class of 1999, in order to get her reflections on what I should say. She said that it was a time of great excitement and hope, that she was proud to be the first female leader of a party in the Senedd, and that she enjoyed First Minister's questions, 'Although, when the shoe was on the other foot, I wish I'd been a bit nicer.' We also remember that Kirsty was the only MS who has been successful, so far, in taking a private Members' Bill through the Senedd, in the Nurse Staffing Levels (Wales) Act 2016. Another great Senedd achievement. I've only been here three years, but I'm proud to be part of this Senedd, part of a Senedd that has passed the clean air Act, a new agricultural Act, and we're about to pass the Senedd reform Bill, which will revolutionise our democracy (although not as well as it could).
I just wanted to finish, if I may, with a very personal note. My mam—many of you, perhaps, have heard before—was part of the stakeholder group that helped in the development of the Cynulliad, the Assembly, as it was. She wasn't a politician at all; she was a community agitator. And that's where, I think, we should be going back to: listening to those community agitators, making sure that we involve everybody across Wales, whether we are from a rural or an urban area, whether we are from the north, mid or south of this country, whatever our background, whatever our faith, whatever our belief. We have an awesome opportunity to continue to change Wales, to make it more radical, progressive, surprising and inspiring, but we do need to get back to listening to our community members. Let's not hold back for the next 25 years. Diolch yn fawr iawn, Llywydd.
Mae hi'n fraint fawr, ar ran Democratiaid Rhyddfrydol Cymru, i allu gwneud datganiad byr iawn ar yr achlysur hynod bwysig hwn. Trwy gydol 25 mlynedd y Senedd, mae Democratiaid Rhyddfrydol Cymru wedi bod â chynrychiolaeth yma, ac mae hi'n bwysig ein bod yn sôn am y rhai yr ydym ni wedi eu colli: dau was ffyddlon ac ymroddedig iawn i Ddemocratiaid Rhyddfrydol Cymru, sef Mick Bates ac Aled Roberts. Ac rwy'n siŵr ein bod ni i gyd yn cofio'r rhain ac yn diolch amdanyn nhw.
Rwyf i wedi cysylltu â Kirsty Williams hefyd, a oedd yn nosbarth 1999, ar gyfer cael rhai o'i syniadau hi am yr hyn y dylwn ei ddweud. Fe ddywedodd hi mai cyfnod o gyffro a gobaith mawr oedd hwnnw, a'i bod hi'n falch o fod yn arweinydd benywaidd cyntaf plaid yn y Senedd, a'i bod hi'n mwynhau cwestiynau'r Prif Weinidog, 'Er hynny, pan fyddai'r esgid ar y droed arall, fe fyddai hi'n dda gennyf i pe byddwn i wedi bod ychydig yn fwy caredig.' Rydym ni'n cofio mai Kirsty yw'r unig Aelod o'r Senedd sydd wedi bod yn llwyddiannus, hyd yn hyn, o ran dwyn Bil Aelod preifat drwy'r Senedd, sef Deddf Lefelau Staff Nyrsio (Cymru) 2016. Cyflawniad gwych arall gan y Senedd. Dim ond tair blynedd yr ydw i wedi bod yma, ond rwy'n falch o fod yn rhan o'r Senedd hon, yn rhan o Senedd sydd wedi pasio'r Ddeddf aer glân, y Ddeddf amaethyddol newydd, ac rydym ni ar fin pasio Bil diwygio'r Senedd, a fydd yn chwyldroi ein democratiaeth (er nad cystal ag y gallai).
Rwy'n dymuno gorffen, os caf i, ar nodyn personol iawn. Roedd fy mam—y mae llawer ohonoch chi, efallai, wedi clywed hyn o'r blaen—yn rhan o'r grŵp o randdeiliaid a helpodd i ddatblygu'r Cynulliad, fel y gelwid ef. Nid oedd hi'n wleidydd o gwbl, cynhyrfwraig yn y gymuned oedd hi. A dyna'r hyn, rwy'n credu, y dylem ni fod yn dychwelyd ato: gwrando ar y cynhyrfwyr cymunedol hynny, a sicrhau ein bod yn cynnwys pawb ledled Cymru, o ardaloedd cefn gwlad a threfol, o ogledd, canolbarth neu dde'r wlad hon, beth bynnag fo ein cefndiroedd, beth bynnag fo ein ffydd, beth bynnag fo ein cred. Mae gennym gyfle anhygoel i barhau â gweddnewid Cymru, i'w gwneud yn fwy radical, blaengar, rhyfeddol ac ysbrydoledig, ond mae angen i ni fynd yn ôl at wrando ar aelodau ein cymunedau. Peidiwn ag ymatal gormod dros y 25 mlynedd nesaf. Diolch yn fawr iawn, Llywydd.
Well, thank you very much for the contribution from Jane Dodds, and, indeed, the National Assembly advisory group, back in the days, in creating a democracy and understanding what we could do with a blank canvas, which was a point that Rhun ap Iorwerth made. And I do believe that we have created many things that we can say are an improvement on other democracies within the UK. People often talk about the tradition of the House of Commons and the House of Lords. I have to say, whilst that's great, I think some of them don't make any sense and shouldn't exist anymore. I hope that in our first 25 years, we have not just been able to learn where we think there is more to do to improve on what we do, but in our next 25 years, we won't simply appeal to, 'This is the way things have always been done', if, actually, we could do better in the way we run our business and serve our communities.
I should say, I knew Mick Bates as a researcher. I knew Aled Roberts. I should confess that myself and the Counsel General, when Aled Roberts was elected, we tried to make the case that he shouldn't be here. The disqualification Order was an interesting debate at the time, and yet, actually, when I got to know Aled, as a Member here, I had great respect for him. I didn't always agree with him, but I thought he was highly capable, and he was someone who you could not just have a conversation with, but, actually, you could share a confidence with, confident that it would not be broken, and I hope that is something for all of us to reflect on in how we do our business. We do need to be able to trust each other, to share confidences, and then to make better choices. And I hope that would also be part of your point around not wanting to set different parts of the country against each other. There is far too much division in our world as we see it, and I believe we can still be an example of what better politics looks like.
I want us to set out to be a listening Government. Not everyone will agree with all the choices we make, but that comes from being in Government, which is something that Kirsty learnt by direct experience, and she said the same thing herself. I remember her saying, 'I just wish I hadn't been so awful to everyone else when I was sat there.' But I thought Kirsty was a very good colleague in the Government, and I hope that she is well. I should just gently point out, that whilst I was proud to mention the nurse staffing legislation in my opening contribution, I will have significant problems for the rest of my days if I don't point out that someone called Ann Jones also helped to pass legislation on sprinklers for house safety. And again, that is part of our journey: a small piece of legislation that I believe has made a big difference.
Wel, diolch yn fawr iawn am y cyfraniad gan Jane Dodds, a diolch, yn wir, i grŵp cynghori'r Cynulliad Cenedlaethol, yn y dyddiau gynt, am greu sefydliad democrataidd ac am ddeall yr hyn y gallem ni ei wneud gyda dalen lân, sef y pwynt a wnaeth Rhun ap Iorwerth. Ac rwy'n credu ein bod ni wedi llunio llawer o bethau yr ydym ni'n gallu dweud eu bod nhw wedi rhagori rhywfaint ar sefydliadau democrataidd eraill yn y DU. Mae pobl yn siarad yn aml am draddodiadau Tŷ'r Cyffredin a Thŷ'r Arglwyddi. Mae'n rhaid i mi ddweud, er cymaint gwychder hynny, rwyf i o'r farn nad yw rhai ohonyn nhw'n gwneud unrhyw synnwyr ac ni ddylen nhw fodoli mwyach. Rwy'n gobeithio, yn ystod ein 25 mlynedd cyntaf, nid dim ond wedi gallu dysgu am yr hyn y gallem ni ei wella eto'r ydym ni, ond yn ein 25 mlynedd nesaf, ni fyddwn ni'n galw ar ein traddodiadau ac yn dweud 'Dyma'r ffordd y gwnaethom ni'r pethau hyn erioed', pe byddem ni'n gallu gwneud yn well o ran y ffordd yr ydym ni'n rhedeg ein busnes ac yn gwasanaethu ein cymunedau.
Fe ddylwn i ddweud, roeddwn i'n adnabod Mick Bates pan oedd ef yn ymchwilydd. Roeddwn i'n adnabod Aled Roberts. Fe ddylwn i addef fod y Cwnsler Cyffredinol a minnau, pan gafodd Aled Roberts ei ethol, ein bod ni wedi ceisio dadlau na ddylai ef fod yma. Roedd y Gorchymyn anghymhwyso yn ddadl ddiddorol ar y pryd, ac eto, mewn gwirionedd, pan ddeuthum yn gyfarwydd ag Aled, pan oedd yn Aelod yma, roedd gen i barch mawr ato. Nid oeddwn i'n cytuno ag ef bob amser, ond roeddwn i o'r farn ei fod yn alluog iawn, ac yn rhywun yr oeddech chi nid yn unig yn gallu cynnal sgwrs ag ef, ond, mewn gwirionedd, roeddech chi'n gallu siarad yn gyfrinachol ag ef, gyda hyder na fyddai hynny'n mynd ymhellach, ac rwy'n gobeithio bod hynny'n rhywbeth i bob un ni ohonom fyfyrio arno o ran y ffordd yr ydym ni'n gwneud ein busnes. Mae angen i ni allu ymddiried yn ein gilydd, a rhannu yn gyfrinachol, a gwneud dewisiadau gwell wedyn. Ac rwy'n gobeithio y byddai hynny hefyd yn rhan o'ch pwynt chi ynglŷn â pheidio â bod yn awyddus i roi gwahanol rannau o'r wlad yn erbyn ei gilydd. Mae llawer gormod o raniadau yn ein byd fel y gwelwn ef, ac rwy'n credu y gallwn ni fod yn esiampl arhosol o sut wedd sydd ar wleidyddiaeth amgen.
Rwy'n awyddus i ni fynd ati i fod yn Llywodraeth sy'n gwrando. Ni fydd pawb yn cytuno â'r holl ddewisiadau a wnawn ni, ond mae hynny'n dod o fod mewn Llywodraeth, sy'n rhywbeth a ddysgodd Kirsty trwy brofiad uniongyrchol, ac roedd hithau'n dweud yr union beth hwn. Rwy'n ei chofio hi'n dweud, 'Rwyf i wir yn dymuno nad oeddwn i wedi bod mor gas wrth bawb arall pan oeddwn i'n eistedd yno.' Ond roeddwn i o'r farn fod Kirsty yn gyd-Weinidog da iawn yn y Llywodraeth, ac rwy'n gobeithio ei bod hi'n cadw yn iawn. Fe ddylwn i nodi gyda gofal, er fy mod i'n falch o sôn am y ddeddfwriaeth staff nyrsio yn fy nghyfraniad agoriadol, y byddaf i'n cael trafferthion sylweddol am weddill fy nyddiau pe byddwn i'n anghofio nodi bod rhywun o'r enw Ann Jones wedi helpu hefyd wrth basio deddfwriaeth ar systemau chwistrellu ar gyfer diogelwch tai. Ac unwaith eto, mae honno'n rhan o'n taith ni: darn bychan o ddeddfwriaeth sydd, yn fy marn i, wedi gwneud gwahaniaeth enfawr.
Thank you, Prif Weinidog, for this important statement today. As we look back over the past 25 years, it should be a matter of pride to all of us that our Senedd has not only endured, but has matured during that time. It's not always been an easy journey, but we all owe a debt of gratitude to those Members who came before us and worked so hard to establish the confident, outward-looking Parliament that we sit in today.
I am honoured to chair the Welsh Labour group and to be able to note that successive Welsh Labour groups have sought to make good on our early commitments to give Wales a voice and to work hard for Wales. Whether it's being the first Parliament to declare a climate emergency and legislate for future generations or our opt-out organ donation system and the UK's first children's commissioner, the actions we've taken in this Siambr have led the way in the UK and the wider world. Do you agree with me, First Minister, that, as we look to the Senedd's next 25 years, we should take confidence from that journey as we set out our plans to build a positive future for Wales?
Diolch i chi, Prif Weinidog, am y datganiad pwysig hwn heddiw. Wrth i ni edrych yn ôl dros y 25 mlynedd diwethaf, fe ddylai fod yn destun balchder i bob un ohonom fod ein Senedd ni nid yn unig wedi parhau, ond wedi aeddfedu yn ystod y cyfnod hwnnw. Nid yw hi wedi bod yn daith hawdd bob amser, ond rydym ni i gyd yn ddyledus i'r Aelodau hynny a ddaeth o'n blaenau ni ac a weithiodd mor galed i sefydlu'r Senedd hyderus, sy'n edrych tuag allan yr ydym ni'n eistedd ynddi hi heddiw.
Mae hi'n anrhydedd i mi gadeirio grŵp Llafur Cymru a gallu nodi bod grwpiau Llafur olynol o Gymru wedi ceisio gwneud cyfiawnder â'n hymrwymiadau cynnar i roi llais i Gymru a gweithio yn galed er mwyn Cymru. Boed hynny am mai hi yw'r Senedd gyntaf i ddatgan argyfwng hinsawdd a deddfu ar gyfer cenedlaethau'r dyfodol neu am ein system eithrio ni ar gyfer rhoi organau neu am benodi comisiynydd plant cyntaf y DU, mae'r camau y gwnaethom ni eu cymryd yn y Siambr hon wedi arwain y ffordd yn y DU a'r byd yn fwy eang. A ydych chi'n cytuno â mi, Prif Weinidog, wrth i ni edrych ymlaen at 25 mlynedd nesaf y Senedd, y dylem ni fod â hyder yn y daith honno wrth nodi ein cynlluniau i feithrin dyfodol cadarn i Gymru?
Thank you. I think, given the list of all the things that we have done, it's a pleasure to reflect that those are things that we have all done. As I said, my party has never had a majority. We've never been in a position on our own to make choices on a single basis; we've always had to work with other people.
Take, for example, the organ donation legislation, introducing a soft opt-out system. It started when Lesley Griffiths was the health Minister. Work was done between parties, and it was a challenging time, actually. There were different stakeholders who were concerned about the legislation—that it would take away the gift of life that donation represented. Actually, we worked together on winning round, working on arguments, and then having a system that could be workable as well. I chaired some of the end of the committee when that came through. Mark Drakeford was the health Minister when it was finally passed. Then, as the health Minister, I was overseeing the implementation of that system. We can be confident that, with that legislation, more people's lives have been saved as a result. It's also helped us with the conversation about the end of someone's life and about the fact that they can still help the living in a different way. I certainly remember in my house it led to a conversation about what we wanted to do, to make sure that we knew each other's wishes and that they were recorded, and to support people in making that choice.
It is part of, as Vikki Howells has said, not just that this institution has endured, but matured. There's a personal reflection here, of course, because I am 25 plus 25 myself, and I do know that, in your first 25 years of life, you acquire a great deal of knowledge about who you are and the world around you. But I can certainly say, looking back on my current perspective, that I learnt even more in the next 25 years about the choices that I could make and why. I hope this place, in another 25 years, will reflect on not just what we did in our first 25 years but about the fact that we've done even more to make Wales a better place. The debates will be lively and at times difficult, but still taking place here in our national Parliament, for a future that we can all be proud of.
Diolch. Rwy'n credu, o ystyried y rhestr o'r holl bethau rydyn ni wedi'u gwneud, mae'n bleser myfyrio bod y rheini'n bethau rydyn ni i gyd wedi'u gwneud. Fel y dywedais i, nid yw fy mhlaid i erioed wedi cael mwyafrif. Dydym ni erioed wedi bod mewn sefyllfa, ar ein pen ein hunain, i wneud dewisiadau ar sail unigol; rydyn ni bob amser wedi gorfod gweithio gyda phobl eraill.
Cymerwch, er enghraifft, y ddeddfwriaeth rhoi organau, cyflwyno system optio allan feddal. Dechreuodd pan mai Lesley Griffiths oedd y Gweinidog iechyd. Gwnaed gwaith rhwng pleidiau, ac roedd yn gyfnod heriol, mewn gwirionedd. Roedd gwahanol randdeiliaid yn pryderu am y ddeddfwriaeth—y byddai'n dileu'r rhodd o fywyd yr oedd rhoi organau yn ei gynrychioli. Mewn gwirionedd, buom yn gweithio gyda'n gilydd ar ddwyn perswâd, gweithio ar ddadleuon, ac yna bod â system a allai fod yn ymarferol hefyd. Fe wnes i gadeirio rhywfaint o ddiwedd y pwyllgor pan ddaeth drwodd. Mark Drakeford oedd y Gweinidog iechyd pan gafodd ei basio yn y diwedd. Yna, fel y Gweinidog iechyd, roeddwn i'n goruchwylio'r broses o weithredu'r system honno. Gallwn ni fod yn hyderus, gyda'r ddeddfwriaeth honno, bod bywydau mwy o bobl wedi eu hachub o ganlyniad. Mae hefyd wedi ein helpu gyda'r sgwrs am ddiwedd bywyd rhywun ac am y ffaith eu bod yn dal i allu helpu'r byw mewn ffordd wahanol. Rwyf i yn sicr yn cofio yn fy nhŷ i ei fod wedi arwain at sgwrs am yr hyn yr oeddem ni am ei wneud, i sicrhau ein bod yn gwybod dymuniadau ein gilydd a'u bod yn cael eu cofnodi, ac i gefnogi pobl i wneud y dewis hwnnw.
Mae'n rhan o, fel y dywedodd Vikki Howells, nid yn unig bod y sefydliad hwn wedi goroesi, ond wedi aeddfedu. Mae myfyrdod personol yma, wrth gwrs, oherwydd rwyf i yn 25 adio 25 fy hun, ac rwy'n gwybod, yn eich 25 mlynedd cyntaf o fywyd, eich bod yn caffael llawer iawn o wybodaeth am bwy ydych chi a'r byd o'ch cwmpas. Ond gallaf yn sicr ddweud, wrth edrych yn ôl ar fy safbwynt presennol, fy mod wedi dysgu mwy fyth yn ystod y 25 mlynedd nesaf am y dewisiadau y gallwn i eu gwneud a pham. Rwy'n gobeithio y bydd y lle hwn, mewn 25 mlynedd arall, yn myfyrio nid yn unig ar yr hyn a wnaethom yn ystod ein 25 mlynedd gyntaf ond am y ffaith ein bod wedi gwneud hyd yn oed mwy i wneud Cymru yn lle gwell. Bydd y dadleuon yn fywiog ac ar adegau'n anodd, ond yn dal i gael eu cynnal yma yn ein Senedd genedlaethol, ar gyfer dyfodol y gallwn ni i gyd fod yn falch ohono.
I knew I shouldn't have answered that question this morning about how old I was when the first Senedd elections happened. He's stolen my grand reveal. [Laughter.]
Roeddwn i'n gwybod na ddylwn i fod wedi ateb y cwestiwn hwnnw y bore yma ynglŷn â pha mor hen oeddwn i pan ddigwyddodd etholiadau cyntaf y Senedd. Mae wedi dwyn fy natgeliad mawreddog. [Chwerthin.]
Mae pwynt pwysig wedi cael ei wneud yn y fan yna. I fy nghenhedlaeth i, does dim byd radical am y lle yma—rydyn ni wedi tyfu lan gyda fe. Dydyn ni erioed wedi gwybod byd cyn y Senedd. Trips ysgol i'r Senedd ac nid San Steffan oedd y norm, ac mae hi dal i fod y norm heddiw i nifer o blant yng Nghymru.
An important point has been made. For my generation, there's nothing radical about this place—we've grown up with it. We've never known a world before the Senedd. School trips to the Senedd and not Westminster were the norm, and it's still the norm today for a number of children in Wales.
The fact that this is the case, the fact that this is the reality, means that the dreams of so many have been realised, to an extent. I would pay tribute to all those who came before us, those who campaigned in 1979 and 1999 to get this place here. But, of course, 25 years on, where are we at? There's no denying that we have a massively underpowered Senedd. While Senedd reform is a step to empowering this place, we need to go further. We've had achievements listed, we've seen those achievements listed—I'd also add, by the way, the retention of the education maintenance allowance to that list, something that I benefited from when I grew up—but we still have issues with poverty, we still have issues with the economy. The promise to my generation was a Government that would deliver on improving things. So, that has to be the next 25 years, doesn't it, First Minister? Delivering on things for not just my generation, but generations afterwards. So, yes, of course, let's celebrate today, but also let's look ahead to where we go from here. After all, it is a process, one that I hope will lead one day to a brave Wales that makes decisions independently.
Mae'r ffaith mai dyma yw'r achos, y ffaith mai dyma yw'r realiti, yn golygu bod breuddwydion cymaint wedi cael eu gwireddu, i raddau. Byddwn yn talu teyrnged i bawb a ddaeth o'n blaenau, y rhai hynny a ymgyrchodd yn 1979 a 1999 i gael y lle yma. Ond, wrth gwrs, 25 mlynedd yn ddiweddarach, lle ydyn ni? Does dim gwadu bod gennym Senedd sydd wedi'i thanbweru'n aruthrol. Er bod diwygio'r Senedd yn gam tuag at rymuso'r lle hwn, mae angen i ni fynd ymhellach. Rydyn ni wedi cael ein llwyddiannau wedi'u rhestru, rydyn ni wedi gweld y llwyddiannau hynny wedi'u rhestru—byddwn i hefyd yn ychwanegu, gyda llaw, cadw'r lwfans cynhaliaeth addysg i'r rhestr honno, rhywbeth y gwnes i elwa ohono pan ges i fy magu—ond mae gennym ni broblemau o hyd gyda thlodi, mae gennym ni broblemau gyda'r economi o hyd. Yr addewid i fy nghenhedlaeth i oedd Llywodraeth a fyddai'n cyflawni ar wella pethau. Felly, mae'n rhaid i hynny fod y 25 mlynedd nesaf, onid yw e, Prif Weinidog? Cyflawni pethau nid yn unig ar gyfer fy nghenhedlaeth i, ond y cenedlaethau wedyn. Felly, ie, wrth gwrs, gadewch i ni ddathlu heddiw, ond hefyd gadewch i ni edrych ymlaen at ble rydyn ni'n mynd o'r fan hon. Wedi'r cyfan, proses ydyw, un y gobeithiaf y bydd yn arwain un diwrnod at Gymru ddewr sy'n gwneud penderfyniadau'n annibynnol.
Thank you for the comments. I think it's really helpful to be reminded that there is an expanding group of citizens in our country who've only ever known the Senedd to be part of the way choices are made. I've made a comment about this before: we don't have to unlearn the way things were done previously, but only know how we make choices now. I hope that leads to a greater engagement and greater voice and choice in what this Parliament does. I think that is a strength. I note the Counsel General isn't here, and that's probably a good thing, because Mick Antoniw was the president of NUS Wales in 1979 and there are times that I think bore other people, when Mick and I swap stories about what happened when we were student presidents. I was the president of NUS Wales in 1997, when we won the referendum to create this place. But it is the point about history moving on. And on your point around future generations, that is about all of us in those future generations: people who have seen the creation of the Senedd during their adult lifetime, people who are here and looking to retire in Wales, coming to the end of their working life or are already retired and thinking about what will the Senedd do for them, for their families and their futures, as well as those people yet to be born who we are making choices for today.
I know that there will always be, as I said, legitimate criticism of what the Government has done, but I believe that we have much to be proud of, not just in the legislation but in the choices that successive Governments have made to make Wales a better place. I will never take a backward step in defending and promoting what we have chosen to do. I want us to be able to do more. In Government, you hardly ever make a perfect choice, because the money and the time you spend on one area of life in Government you can't spend somewhere else. It is always about the priorities we have, but they're priorities that we have to return to people in Wales to renew our mandate and to renew trust. And that, I think, is a really precious thing that we have managed to create in devolution and to safeguard for our future. I look forward to whether people want to take that step on the devolution journey, or indeed the end point that I understand Plaid Cymru Members want to see, and that is a debate that people will ultimately decide here in Wales.
Diolch am y sylwadau. Rwy'n credu ei bod yn ddefnyddiol iawn cael fy atgoffa bod grŵp cynyddol o ddinasyddion yn ein gwlad sydd ond erioed wedi gwybod y Senedd yn rhan o'r ffordd y mae dewisiadau'n cael eu gwneud. Rwyf wedi gwneud sylw am hyn o'r blaen: nid oes rhaid i ni ddad-ddysgu'r ffordd y gwnaed pethau o'r blaen, ond dim ond gwybod sut rydym yn gwneud dewisiadau nawr. Rwy'n gobeithio y bydd hynny'n arwain at fwy o ymgysylltiad a mwy o lais a dewis yn yr hyn y mae'r Senedd hon yn ei wneud. Rwy'n credu bod hynny'n gryfder. Rwy'n nodi nad yw'r Cwnsler Cyffredinol yma, ac mae'n debyg bod hynny'n beth da, oherwydd Mick Antoniw oedd llywydd UCM Cymru yn 1979 ac mae yna adegau rwy'n credu sy'n diflasu pobl eraill, pan fydd Mick a minnau'n cyfnewid straeon am yr hyn a ddigwyddodd pan oeddem ni yn lywyddion myfyrwyr. Fi oedd llywydd UCM Cymru yn 1997, pan enillom ni'r refferendwm i greu'r lle yma. Ond dyna'r pwynt am hanes yn symud ymlaen. Ac ar eich pwynt ynghylch cenedlaethau'r dyfodol, mae hynny'n ymwneud â phob un ohonom yn y cenedlaethau yn y dyfodol: pobl sydd wedi gweld creu'r Senedd yn ystod eu hoes fel oedolion, pobl sydd yma ac yn gobeithio ymddeol yng Nghymru, yn dod i ddiwedd eu bywyd gwaith neu sydd eisoes wedi ymddeol ac yn meddwl am yr hyn y bydd y Senedd yn ei wneud ar eu cyfer nhw, ar gyfer eu teuluoedd a'u dyfodol, yn ogystal â'r bobl hynny sydd eto i'w geni yr ydym yn gwneud dewisiadau ar eu cyfer heddiw.
Rwy'n gwybod y bydd yna feirniadaeth ddilys bob amser, fel y dywedais i, o'r hyn y mae'r Llywodraeth wedi'i wneud, ond rwy'n credu bod gennym lawer i fod yn falch ohono, nid yn unig yn y ddeddfwriaeth ond yn y dewisiadau y mae Llywodraethau olynol wedi'u gwneud i wneud Cymru yn lle gwell. Ni fyddaf byth yn cymryd cam yn ôl wrth amddiffyn a hyrwyddo'r hyn yr ydym wedi dewis ei wneud. Rwyf am i ni allu gwneud mwy. Yn y Llywodraeth, go brin eich bod byth yn gwneud dewis perffaith, oherwydd allwch chi ddim gwario'r arian a threulio'r amser ar un maes o fywyd yn y Llywodraeth na allwch chi ei wario a'i dreulio yn rhywle arall. Mae bob amser yn ymwneud â'r blaenoriaethau sydd gennym, ond maen nhw'n flaenoriaethau y mae'n rhaid i ni eu dychwelyd at bobl yng Nghymru i adnewyddu ein mandad ac i adnewyddu ymddiriedaeth. Ac mae hynny, rwy'n credu, yn beth gwerthfawr iawn yr ydym ni wedi llwyddo i'w greu mewn datganoli ac i ddiogelu ar gyfer ein dyfodol. Rwy'n edrych ymlaen at weld a yw pobl eisiau cymryd y cam hwnnw ar y daith ddatganoli, neu'n wir y pwynt olaf rwy'n deall bod Aelodau Plaid Cymru eisiau ei weld, ac mae honno'n ddadl y bydd pobl yn ei phenderfynu yma yng Nghymru yn y pen draw.
I am privileged to be one of the four current Members who were Members of the then Assembly back in 1999, along with you, of course, Llywydd, Jane Hutt and Lynne Neagle. I can certainly testify to the limitations of the original debating Chamber, where we did indeed have pillars in the way, and we had Members trying to intervene on other Members in a debate but not being seen and not being able to see those other Members. And, yes, we did only deal with some, at times fairly tedious, secondary legislation.
Llywydd, a few years after devolution, a few years after 1999, I was in Edinburgh, travelling to the Scottish Parliament in a taxi, and I took the opportunity to ask the taxi driver what he made of devolution up to that point in Scotland. At the time, the media there was full of stories about the ever-escalating cost of the new Scottish Parliament building, so I really expected a sort of Rab C. Nesbitt-type rant, if I'm honest. But what he actually told me was, 'Oh, it's far too early for me to give a considered opinion. Come back and ask me in about 20 years' time', which slightly surprised me. But here we are now, over 20 years on from that point, and here in Wales, if we face up to that question, there is always room for considerable improvement, but we can say that we've set up, we've established, we've built devolution over that period of time, and we're now a Senedd, a Parliament for Wales. I do think of all those generations in that campaign for a parliament for Wales, who campaigned so passionately and strongly, and just reflect on what they would make of it, many of them not still with us, to see just how far we have come. And we're here today, in this building, able to deal with a great width and depth of responsibility in our country for our own people. And that really is quite something, isn't it?
I also think we ought to mention Ron Davies. He's always referred to, isn't he, as one of the architects of devolution, and indeed he is. Luke was talking about it being a process, and we always remember that famous phrase about it being a process, not an event. In that light, First Minister, I think we just look forward now to new constitutional arrangements, perhaps, which we might arrive at before too long—taking forward the Senedd reform legislation to further build our democracy, our precious still quite new and young democracy here in Wales. But also, at a UK level, how we might look at new constitutional arrangements, recognising the new devolved reality, which we've also referred to here today, right across the UK. As part of that, we need to entrench and further develop our lovely, wonderful new democracy here in Wales to make sure that future generations will enjoy the fruits of these developments and all the hard work that has delivered them. I'm sure, First Minister, that you would want to play a part in that debate about those new, I think, badly needed constitutional arrangements, recognising the new reality of the devolved UK.
Mae'n fraint cael bod yn un o'r pedwar Aelod presennol a oedd yn Aelodau o'r Cynulliad ar y pryd yn ôl yn 1999, gyda chi, wrth gwrs, Llywydd, Jane Hutt a Lynne Neagle. Gallaf dystio yn sicr i gyfyngiadau'r Siambr ddadlau wreiddiol, lle roedd gennym ni bileri yn wir yn y ffordd, ac roedd gennym Aelodau yn ceisio ymyrryd ar Aelodau eraill mewn dadl ond heb gael eu gweld a methu â gweld yr Aelodau eraill hynny. Ac, ie, dim ond rhywfaint o is-ddeddfwriaeth weddol ddiflas y gwnaethon ni ddelio ag ef.
Llywydd, ychydig flynyddoedd ar ôl datganoli, ychydig flynyddoedd ar ôl 1999, roeddwn i yng Nghaeredin, yn teithio i Senedd yr Alban mewn tacsi, a manteisiais ar y cyfle i ofyn i'r gyrrwr tacsi beth oedd ei farn ar ddatganoli hyd at yr adeg honno yn yr Alban. Ar y pryd, roedd y cyfryngau yno yn llawn straeon am gost gynyddol adeilad newydd Senedd yr Alban, felly roeddwn i wir yn disgwyl rhyw fath o baldaruo tebyg i Rab C. Nesbitt, os ydw i'n onest. Ond yr hyn a ddywedodd wrthyf mewn gwirionedd oedd, 'O, mae'n llawer rhy gynnar i mi roi barn ystyriol. Dewch yn ôl a gofynnwch i mi ymhen tua 20 mlynedd', a wnaeth fy synnu ychydig. Ond dyma ni nawr, dros 20 mlynedd ers hynny, ac yma yng Nghymru, os ydym ni'n wynebu'r cwestiwn hwnnw, mae lle sylweddol i wella bob amser, ond gallwn ni ddweud ein bod wedi creu, rydym wedi sefydlu, rydym wedi adeiladu datganoli dros y cyfnod hwnnw o amser, ac rydym bellach yn Senedd, yn Senedd i Gymru. Rwy'n meddwl am yr holl genedlaethau hynny yn yr ymgyrch honno dros senedd i Gymru, a ymgyrchodd mor angerddol a chryf, ac yn myfyrio ar yr hyn y byddent yn ei wneud ohoni, llawer ohonyn nhw nad ydynt gyda ni bellach, i weld pa mor bell yr ydym wedi dod. Ac rydyn ni yma heddiw, yn yr adeilad hwn, yn gallu ymdrin â llawer iawn o gyfrifoldeb yn ein gwlad dros ein pobl ein hunain. Ac mae hynny'n wir yn rhywbeth, onid ydyw?
Rwy'n credu hefyd y dylem sôn am Ron Davies. Mae wastad yn cael ei gyfeirio ato, onid yw e, fel un o benseiri datganoli, ac yn wir mae e. Roedd Luke yn sôn amdano fel proses, ac rydym bob amser yn cofio'r ymadrodd enwog hwnnw amdano ei fod yn broses, nid yn ddigwyddiad. Yn y goleuni hwnnw, Prif Weinidog, rwy'n credu ein bod yn edrych ymlaen yn awr at drefniadau cyfansoddiadol newydd, efallai, y gallem eu cyrraedd cyn bo hir—bwrw ymlaen â deddfwriaeth diwygio'r Senedd i ategu ein democratiaeth ymhellach, ein democratiaeth werthfawr sy'n dal yn eithaf newydd ac ifanc yma yng Nghymru. Ond hefyd, ar lefel y DU, sut y gallem edrych ar drefniadau cyfansoddiadol newydd, gan gydnabod y realiti datganoledig newydd, yr ydym hefyd wedi cyfeirio ato yma heddiw, ledled y DU. Fel rhan o hynny, mae angen i ni ymwreiddio a datblygu ymhellach ein democratiaeth newydd hyfryd, fendigedig yma yng Nghymru i sicrhau y bydd cenedlaethau'r dyfodol yn mwynhau ffrwyth y datblygiadau hyn a'r holl waith caled sydd wedi'u cyflawni. Rwy'n siŵr, Prif Weinidog, y byddech chi eisiau chwarae rhan yn y ddadl honno am y trefniadau cyfansoddiadol newydd hynny y mae gwir eu hangen arnom yn fy marn i, gan gydnabod realiti newydd y DU ddatganoledig.
I thank the Member for his comments and recognise one of the four originals who are still with us and have spoken in the debate. I think, when you consider where we were and how slim the margin was, lots of people were not confident that we would be here in 25 years' time, never mind in a new building, in an institution that, I believe, we will vote for an expansion of tomorrow. That in itself is a success story. The challenge is not just that we have deepened and strengthened the attachment of people in Wales to devolution, but where we see a process with an end point, the different events along the way and what that should look like.
As I said, I believe that there is more to go on the journey of devolution and I've already set out a number of areas where I think we should have a different sharing of power. We should take confidence from the fact that in other parts of the world, they have successful states with a clear understanding of a sharing of power between different levels of government. Here in Britain, we have nations within the state. So, having devolution in Wales, Scotland and Northern Ireland I believe was natural. I actually think that the debate on mayoralties in England is good for us as well; I think it makes it logically incoherent to argue that mayors can have powers that a successful national parliament and national government cannot. I think that strengthens our hand in the debate that we should have.
And for me, I disagree with Plaid Cymru Members on where the end point should be. I think devolution has been good for Wales and also good for Britain. I think we will have a modernised system of governance that will strengthen who we are within Wales, all the things we are proud of, and the strength I want us to carry on drawing from the wider family of nations that we have. And I think this place is where we will carry on making that case for the future.
Diolch i'r Aelod am ei sylwadau ac rwy'n cydnabod un o'r pedwar gwreiddiol sydd yn dal gyda ni ac sydd wedi siarad yn y ddadl. Rwy'n credu, pan ystyriwch chi ble'r oeddem ni a pha mor agos oedd hi, roedd llawer o bobl nad oedd yn hyderus y byddem ni yma ymhen 25 mlynedd, heb sôn am mewn adeilad newydd, mewn sefydliad y byddwn ni, rwy'n credu, yn pleidleisio dros ei ehangu yfory. Mae hynny ynddo'i hun yn stori lwyddiant. Yr her yw, nid yn unig ein bod wedi dyfnhau a chryfhau ymlyniad pobl yng Nghymru â datganoli, ond lle gwelwn broses gyda phwynt terfyn, y gwahanol ddigwyddiadau ar hyd y ffordd a sut y dylai hynny edrych.
Fel y dywedais i, rwy'n credu bod mwy i'w wneud ar daith datganoli ac rwyf eisoes wedi nodi nifer o feysydd lle rwy'n credu y dylem ni rannu pŵer yn wahanol. Dylem gymryd hyder o'r ffaith bod ganddyn nhw wladwriaethau llwyddiannus mewn rhannau eraill o'r byd, gyda dealltwriaeth glir o rannu pŵer rhwng gwahanol lefelau o lywodraeth. Yma ym Mhrydain, mae gennym genhedloedd o fewn y wladwriaeth. Felly, roedd cael datganoli yng Nghymru, yr Alban a Gogledd Iwerddon yn naturiol yn fy marn i. Rwyf wir yn meddwl bod y ddadl ar faeri yn Lloegr yn dda i ni hefyd; rwy'n credu ei bod yn rhesymegol anghydnaws dadlau y gall meiri gael pwerau na all senedd genedlaethol lwyddiannus a llywodraeth genedlaethol eu cael. Rwy'n credu bod hynny'n cryfhau ein llais yn y ddadl y dylem ei gael.
Ac i mi, rwy'n anghytuno ag Aelodau Plaid Cymru ar ble dylai'r pwynt terfyn fod. Rwy'n meddwl bod datganoli wedi bod yn dda i Gymru a hefyd yn dda i Brydain. Rwy'n credu y bydd gennym system lywodraethu wedi'i moderneiddio a fydd yn cryfhau pwy ydym ni yng Nghymru, yr holl bethau yr ydym ni yn falch ohonynt, a'r nerth yr wyf am i ni barhau i dynnu arno o'r teulu ehangach o genhedloedd sydd gennym. Ac rwy'n credu mai yn y lle hwn y byddwn ni'n parhau i gyflwyno'r achos hwnnw ar gyfer y dyfodol.
First Minister, you mentioned some of the important achievements that we have had in the last 25 years, and for me, a personal favourite is certainly universal free school meals. But you and other speakers also referenced areas where you could say we have so far underachieved. Particularly in thinking about the future and the health of our democracy, I think the failure to achieve more than 50 per cent turnout in any of the elections since the creation of the institution is a problem that we have to solve, isn't it? Because the longer that continues, the more it will erode the legitimacy but also the effectiveness of this institution.
One of the, I think, best evidenced solutions to this—and, indeed, I'm not alone in that, as your predecessor made this very point this morning—when we look around the world would be for Wales to join those large number of countries that have a system based around the universal civic duty to vote—mandatory voting. Imagine going from a sub-50 per cent participation democracy to a 90-plus per cent participation democracy and the effect that that would have. You've supported this before. Is that still your view, First Minister? Now that you are First Minister, what practical steps can we take in turning this from an idea, a proposal, into a practical implementation plan for the 2030 election—leading a debate first of all, commissioning the objective research and starting the path towards becoming a more universal democracy?
Prif Weinidog, fe wnaethoch chi sôn am rai o'r llwyddiannau pwysig yr ydym wedi'u cael yn ystod y 25 mlynedd diwethaf, ac i mi, ffefryn personol yn sicr yw prydau ysgol am ddim cyffredinol. Ond fe wnaethoch chi a siaradwyr eraill hefyd gyfeirio at feysydd lle gallech chi ddweud ein bod wedi tangyflawni hyd yn hyn. Yn enwedig wrth feddwl am ddyfodol ac iechyd ein democratiaeth, rwy'n credu bod y methiant i gyflawni mwy na 50 y cant o ran y nifer sy'n pleidleisio yn unrhyw un o'r etholiadau ers creu'r sefydliad yn broblem y mae'n rhaid i ni ei datrys, onid ydyw? Oherwydd po hiraf y bydd hynny'n parhau, po fwyaf y bydd yn erydu dilysrwydd ond hefyd effeithiolrwydd y sefydliad hwn.
Un o'r atebion i hyn sydd â'r dystiolaeth orau, rwy'n credu—ac, yn wir, nid fi yw'r unig un, gan y gwnaeth eich rhagflaenydd yr union bwynt hwn y bore yma—pan edrychwn ni o gwmpas y byd, fyddai i Gymru ymuno â'r nifer fawr o wledydd hynny sydd â system yn seiliedig ar y ddyletswydd ddinesig gyffredinol i bleidleisio—pleidleisio gorfodol. Dychmygwch fynd o ddemocratiaeth â chyfranogiad is na 50 y cant i ddemocratiaeth â chyfranogiad o 90 y cant a mwy a'r effaith y byddai hynny'n ei chael. Rydych chi wedi cefnogi hyn o'r blaen. Ai dyna yw eich barn o hyd, Prif Weinidog? Nawr eich bod yn Brif Weinidog, pa gamau ymarferol y gallwn ni eu cymryd wrth droi hyn o syniad, cynnig, yn gynllun gweithredu ymarferol ar gyfer etholiad 2030—arwain dadl yn gyntaf oll, comisiynu'r ymchwil wrthrychol a dechrau'r llwybr tuag at ddod yn ddemocratiaeth fwy cyffredinol?
I thank the Member for the comment and the question. I do have a disagreement with the way he framed the start. I don't think that the voter turnout here undermines the legitimacy of the institution. I think if you look, for example, at local authorities, with often very low turnouts, no-one then says that the council can't undertake its functions in making quite significant choices for the population that they serve. And when we look at newer institutions like the mayor of London, despite all of the UK-wide media attention on the London mayoralty, actually, turnout was just a bit over 40 per cent in the last election. So, I don't think that you have a direct link between legitimacy and turnout, but I do believe it would strengthen our cause and the choices we make if more of our people made an active choice at an election.
The Member kindly referred to the fact that I have gone on record in the past saying that I, personally, am a supporter of compulsory voting. I believe it is a civic duty that all of us should undertake, as long as the caveat is that any voter can have a box where they choose to vote for 'none of the above candidates'. I am speaking personally, as opposed to as the head of the Government—I know I'm answering this as the First Minister—but that's because other people have different views. We don't have a fixed position within the Welsh Government. But I've recently met a delegation from the Australian Labor Party. I don't believe Australians feel any less free, or any less capable of having a view on any aspect of life in their country, because they have a required civic obligation to vote in elections.
The challenge is, if you want to get to them, how you shift the culture, winning a debate that isn't, somehow, the government controlling aspects of your life where it's not entitled to be there, and how you persuade people, 'I think there are people worth voting for', as individuals or as political parties. I think the road to getting there is, actually, about the reforms that we will take within the powers that we have, with the legislation that I referred to earlier that the Counsel General is bringing forward. There'll be reforms in that about automatic voter registration. I believe that that will be a significant strength; it'll mean that people's ability to vote is there and is protected. It'll also, I think, shift some of our understanding of populations in different parts of the country—give us more accuracy in where people are. It may even help us with the size of the constituencies in Wales and beyond. And if that is successful, as with so much of what we have already done in the first 25 years of devolution, I believe that other parts of the UK will look on and copy what we have done.
The experiment in democracy is not just the creation of the institution—it's looking at the innovation that we have piloted and shown can be successful. And other parts of the UK aren't always entirely clear that they're following a model created in Wales when they do so, but they do often end up following what we have done here. I think it's part of that journey to think about the pilots we have and about how we increase turnout and engagement, not just at election time.
I would want to give more thought as to whether our powers allow us to pilot compulsory voting or not, and then, of course, the political question that comes back to why we have this place: is compulsory voting within the top 20 priorities of any Welsh Government to take action on and to legislate for, with the number of Bills we have, or are there other things there is a much greater imperative for us to spend our limited political capital and time on achieving?
We have a huge legislative programme within this Senedd term. We won't pass 20 individual Acts of the Senedd. So, thinking about where and how this would be a priority is important for us, and for the future, but I look forward to the reforms we are going to take, I believe, in this place, and I hope on a cross-party basis, to expand the Senedd, change the way that people are able to register and, within the powers we currently have, how they can vote, and then we may well return to the point on compulsory voting in the future.
Diolch i'r Aelod am y sylw a'r cwestiwn. Rwy'n anghytuno â'r ffordd y gwnaeth e lunio'r dechrau. Nid wyf yn credu bod y nifer a bleidleisiodd yma yn tanseilio dilysrwydd y sefydliad. Rwy'n credu os ydych chi'n edrych, er enghraifft, ar awdurdodau lleol, sydd â niferoedd pleidleiswyr isel iawn yn aml, does neb yn dweud na all y cyngor gyflawni ei swyddogaethau wrth wneud dewisiadau eithaf sylweddol ar ran y boblogaeth maen nhw'n ei gwasanaethu. A phan edrychwn ni ar sefydliadau mwy newydd fel maer Llundain, er gwaethaf holl sylw'r cyfryngau ledled y DU i faer Llundain, mewn gwirionedd, roedd y nifer a bleidleisiodd ychydig dros 40 y cant yn yr etholiad diwethaf. Felly, nid wyf yn credu bod gennych gysylltiad uniongyrchol rhwng dilysrwydd a nifer y bobl a bleidleisiodd, ond rwy'n credu y byddai'n cryfhau ein hachos a'r dewisiadau a wnawn pe bai mwy o'n pobl yn gwneud dewis gweithredol mewn etholiad.
Cyfeiriodd yr Aelod yn garedig at y ffaith fy mod wedi mynd ar gof a chadw yn y gorffennol yn dweud fy mod i, yn bersonol, yn cefnogi pleidleisio gorfodol. Rwy'n credu ei bod yn ddyletswydd ddinesig y dylai pob un ohonom ei chyflawni, cyn belled ag mai'r cafeat yw y gall unrhyw bleidleisiwr gael blwch lle maen nhw'n dewis pleidleisio dros 'dim o'r ymgeiswyr uchod'. Rwy'n siarad yn bersonol, yn hytrach na fel pennaeth y Llywodraeth—rwy'n gwybod fy mod yn ateb hwn fel y Prif Weinidog—ond mae hynny oherwydd bod gan bobl eraill safbwyntiau gwahanol. Does gennym ni ddim safbwynt penodol o fewn Llywodraeth Cymru. Ond rwyf wedi cwrdd â dirprwyaeth o Blaid Lafur Awstralia yn ddiweddar. Nid wyf yn credu bod Awstraliaid yn teimlo'n llai rhydd, nac yn llai abl i fod â barn ar unrhyw agwedd ar fywyd yn eu gwlad, oherwydd bod ganddynt rwymedigaeth ddinesig ofynnol i bleidleisio mewn etholiadau.
Yr her yw, os ydych chi eisiau eu cyrraedd nhw, sut rydych chi'n newid y diwylliant, ennill dadl nad yw, rywsut, y llywodraeth yn rheoli agweddau ar eich bywyd lle nad oes ganddi hawl i fod yno, a sut rydych chi'n perswadio pobl, 'Rwy'n credu bod yna bobl sy'n werth pleidleisio drostynt', fel unigolion neu fel pleidiau gwleidyddol. Rwy'n credu bod y ffordd tuag at gyrraedd yno, mewn gwirionedd, ynglŷn â'r diwygiadau y byddwn yn eu cymryd o fewn y pwerau sydd gennym, gyda'r ddeddfwriaeth y cyfeiriais ati yn gynharach y mae'r Cwnsler Cyffredinol yn ei chyflwyno. Bydd diwygiadau yn hynny ynglŷn â chofrestru pleidleiswyr yn awtomatig. Rwy'n credu y bydd hynny'n gryfder sylweddol; bydd yn golygu bod gallu pobl i bleidleisio yno ac yn cael ei ddiogelu. Bydd hefyd, rwy'n credu, yn newid peth o'n dealltwriaeth o boblogaethau mewn gwahanol rannau o'r wlad—yn rhoi mwy o gywirdeb i ni o ran lle mae pobl. Efallai y bydd hyd yn oed yn ein helpu gyda maint yr etholaethau yng Nghymru a thu hwnt. Ac os yw hynny'n llwyddiannus, fel gyda chymaint o'r hyn yr ydym eisoes wedi'i wneud yn ystod 25 mlynedd gyntaf datganoli, rwy'n credu y bydd rhannau eraill o'r DU yn edrych ar yr hyn yr ydym wedi'i wneud ac yn ein copïo.
Nid creu'r sefydliad yn unig yw'r arbrawf mewn democratiaeth—edrych ar yr arloesedd yr ydym wedi'i dreialu a'i ddangos a all fod yn llwyddiannus. Ac nid yw rhannau eraill o'r DU bob amser yn gwbl glir eu bod yn dilyn model a grëwyd yng Nghymru pan fyddant yn gwneud hynny, ond maen nhw'n aml yn dilyn yr hyn yr ydym ni wedi'i wneud yma. Rwy'n credu ei bod yn rhan o'r daith honno i feddwl am y cynlluniau treialu sydd gennym ac am sut rydym yn cynyddu'r nifer sy'n pleidleisio ac ymgysylltu, nid yn unig ar adeg yr etholiad.
Hoffwn ystyried a yw ein pwerau yn caniatáu i ni dreialu pleidleisio gorfodol ai peidio, ac yna, wrth gwrs, y cwestiwn gwleidyddol sy'n dod yn ôl i pam mae gennym y lle hwn: yw pleidleisio gorfodol o fewn 20 blaenoriaeth uchaf unrhyw Lywodraeth Cymru i weithredu ar ac i ddeddfu ar eu cyfer, gyda nifer y Biliau sydd gennym, neu a oes pethau eraill mae llawer mwy o angen i ni dreulio ein cyfalaf gwleidyddol cyfyngedig a'n hamser ar gyflawni?
Mae gennym raglen ddeddfwriaethol enfawr o fewn tymor y Senedd hon. Ni fyddwn yn pasio 20 Deddf unigol y Senedd. Felly, mae meddwl am ble a sut y byddai hyn yn flaenoriaeth yn bwysig i ni, ac ar gyfer y dyfodol, ond rwy'n edrych ymlaen at y diwygiadau yr ydym yn mynd i'w cymryd, rwy'n credu, yn y lle hwn, ac rwy'n gobeithio ar sail drawsbleidiol, i ehangu'r Senedd, newid y ffordd y gall pobl gofrestru ac, o fewn y pwerau sydd gennym ar hyn o bryd, sut y gallant bleidleisio, ac yna mae'n bosibl y byddwn yn dychwelyd at y pwynt ar bleidleisio gorfodol yn y dyfodol.