Y Cyfarfod Llawn
Plenary
19/03/2024Cynnwys
Contents
Yn y fersiwn ddwyieithog, mae’r golofn chwith yn cynnwys yr iaith a lefarwyd yn y cyfarfod. Mae’r golofn dde yn cynnwys cyfieithiad o’r areithiau hynny.
In the bilingual version, the left-hand column includes the language used during the meeting. The right-hand column includes a translation of those speeches.
Cyfarfu'r Senedd yn y Siambr a thrwy gynhadledd fideo am 13:30 gyda'r Dirprwy Lywydd (David Rees) yn y Gadair.
The Senedd met in the Chamber and by video-conference at 13:30 with the Deputy Presiding Officer (David Rees) in the Chair.
Prynhawn da a chroeso, bawb, i'r Cyfarfod Llawn. Yr eitem gyntaf y prynhawn yma fydd y cwestiynau i'r Prif Weinidog, ac mae'r cwestiwn cyntaf gan Adam Price.
Good afternoon and welcome to this afternoon's Plenary meeting. The first item this afternoon is questions to the First Minister, and the first question is from Adam Price.
1. Pa asesiad y mae'r Llywodraeth wedi'i wneud o'r risg i iechyd pobl o lygredd o fwyngloddiau metel segur yng Nghymru? OQ60893
1. What assessment has the Government made of the risk to human health of pollution from disused metal mines in Wales? OQ60893
Wel, Dirprwy Lywydd, diolch yn fawr, a jest i ddweud, mae'n fy nharo i ei bod hi'n addas i gael y cwestiwn cyntaf yma y tro olaf i fi ateb cwestiynau oddi wrth yr Aelod.
Thank you very much, and just to say, it strikes me that it's appropriate for me to have this first question on the last time that I answer questions from the Member.
So, Wales’s industrial heritage has left us with a difficult legacy of pollution from many industries. We work alongside others to understand and manage the consequences. Since 2020, we have funded Natural Resources Wales to deliver a targeted work programme to minimise metal mine pollution and its impacts.
Felly, mae treftadaeth ddiwydiannol Cymru wedi ein gadael ag etifeddiaeth anodd o lygredd o lawer o ddiwydiannau. Rydym ni'n gweithio ochr yn ochr ag eraill i ddeall a rheoli'r canlyniadau. Ers 2020, rydym ni wedi ariannu Cyfoeth Naturiol Cymru i ddarparu rhaglen waith wedi'i thargedu i leihau llygredd mwyngloddiau metel a'i effeithiau cymaint â phosibl.
[Inaudible.]—made last week following an investigation by the Financial Times has shown that up to 500 tonnes of metal from the 129 mines where Natural Resources Wales have said it's certain that pollution is occurring currently. And indeed, the study by Natural Resources Wales of eggs and vegetables produced in the vicinity of one of these mines came to the conclusion that a young child regularly eating one to two of the eggs produced there could become cognitively impaired, and sampled vegetables could potentially pose health risks to humans, and particularly children, if consumed. The study went on to say that local residents must be better informed of the potential risks of living near abandoned metalliferous mines and how they can mitigate these risks. So, First Minister, have people living within those 129 most polluting mines and, indeed, the 140 where pollution might be possible, been informed of the possible risks to human health and what they can do to mitigate them?
[Anghlywadwy.]—a wnaed yr wythnos diwethaf yn dilyn ymchwiliad gan y Financial Times wedi dangos bod hyd at 500 o dunelli o fetel o'r 129 o fwyngloddiau lle mae Cyfoeth Naturiol Cymru wedi dweud ei bod yn sicr bod llygredd yn digwydd ar hyn o bryd. Ac yn wir, daeth yr astudiaeth gan Cyfoeth Naturiol Cymru o wyau a llysiau a gynhyrchwyd yng nghyffiniau un o'r mwyngloddiau hyn i'r casgliad y gallai plentyn ifanc sy'n bwyta un i ddau o'r wyau a gynhyrchir yno'n rheolaidd ddatblygu nam gwybyddol, a gallai'r llysiau a samplwyd o bosibl beri risgiau i iechyd pobl, a phlant yn arbennig, os cânt eu bwyta. Aeth yr astudiaeth ymlaen i ddweud bod yn rhaid i drigolion lleol gael eu hysbysu'n well am y risgiau posibl o fyw ger mwyngloddiau metelaidd segur a sut y gallan nhw liniaru'r risgiau hyn. Felly, Prif Weinidog, a yw pobl sy'n byw o fewn y 129 o fwyngloddiau mwyaf llygredig hynny ac, yn wir, y 140 lle gallai llygredd fod yn bosibl, wedi cael eu hysbysu am y risgiau posibl i iechyd pobl a'r hyn y gallan nhw ei wneud i'w lliniaru?
Well, Llywydd, first of all, can I thank Adam Price for that question? Wales is covered in metal mines. There are, we think, 1,300 of them, some of them very well known, like the Dolaucothi gold mine in the Member's own part of Wales, where Afon Cothi flows into the Tywi Nant y Mwyn lead mine. Others are much less well known. Since 2020, Natural Resources Wales has had a programme of working on the most polluting lead mines and metal mines that we know.
I think that the way you would expect people living locally to know would be through the searches that are carried out when people buy properties. Those of you who have been involved in it will know that you get maps, you get identification of whether there are disused mines near to where you live. Now, given the significance of the issue and the fact that we know more about it than we did, there may be, I think, more to do to make sure that, when searches are done as part of buying property, people are alerted to the fact that there are potential risks to human health from some of the ways in which these metal mines discharge their pollution. It would have to be done sensitively. You can imagine people would be anxious about impacts on their ability to resell properties if it was done not in a sensitive way. But I do think that this is a public policy issue that is going up the agenda, and where we will need to devote further thought to it in future years, to make sure that we are responding to the difficulties that are being encountered and that people are properly informed about them.
Wel, Llywydd, yn gyntaf oll, a gaf i ddiolch i Adam Price am y cwestiwn yna? Mae Cymru wedi'i gorchuddio â mwyngloddiau metel. Rydym ni'n credu bod 1,300 ohonyn nhw, rhai ohonyn nhw'n adnabyddus iawn, fel mwynglawdd aur Dolaucothi yn rhan yr Aelod ei hun o Gymru, lle mae Afon Cothi yn llifo i fwynglawdd plwm Tywi Nant y Mwyn. Mae eraill yn llawer llai adnabyddus. Ers 2020, bu gan Cyfoeth Naturiol Cymru raglen o weithio ar y mwyngloddiau plwm a'r mwyngloddiau metel mwyaf llygredig yr ydym ni'n ymwybodol ohonyn nhw.
Rwy'n credu mai'r ffordd y byddech chi'n disgwyl i bobl sy'n byw yn lleol wybod fyddai drwy'r archwiliadau sy'n cael eu cynnal pan fydd pobl yn prynu eiddo. Bydd y rhai ohonoch sydd wedi bod yn rhan ohono yn gwybod eich bod chi'n cael mapiau, rydych chi'n cael gwybod a oes mwyngloddiau segur yn agos at lle'r ydych chi'n byw. Nawr, o ystyried arwyddocâd y mater a'r ffaith ein bod ni'n gwybod mwy amdano nag yr oeddem ni, mae'n bosibl, rwy'n credu, y bydd mwy i'w wneud i wneud yn siŵr, pan fydd archwiliadau yn cael eu cynnal yn rhan o brynu eiddo, bod pobl yn cael eu rhybuddio am y ffaith bod risgiau posibl i iechyd pobl o rai o'r ffyrdd y mae'r mwyngloddiau metel hyn yn gollwng eu llygredd. Byddai'n rhaid ei wneud yn sensitif. Gallwch ddychmygu y byddai pobl yn bryderus am effeithiau ar eu gallu i ailwerthu eiddo pe na bai'n cael ei wneud mewn ffordd sensitif. Ond rwy'n credu bod hwn yn fater polisi cyhoeddus sy'n mynd i fyny'r agenda, a lle bydd angen i ni feddwl mwy amdano yn y blynyddoedd i ddod, i wneud yn siŵr ein bod ni'n ymateb i'r anawsterau sy'n cael eu hwynebu a bod pobl yn cael eu hysbysu'n iawn amdanyn nhw.
Indeed, the contribution that we can make in Wales to this area, I think, is significant. And, indeed, recently in Newport—last summer—the International Mine Water Association Conference was held there, and this provided a real crucial opportunity to showcase the work that we're doing here in Wales on a global footprint. Indeed, it's building on the legacy—the proud legacy—that we have of great individuals in this area, such as Kathleen E. Carpenter, whose work on Welsh rivers more than a century ago was so critical to understanding the impacts on freshwater ecology and so on. So, considering, as Adam has said, the number of mines—the mineral wealth within this country—and the effects of that on the ecology, what contribution can we make in Wales to build on the legacy of great individuals like that, so that we can not only showcase what we can do, but actually contribute to the international knowledge on this area as well?
Yn wir, mae'r cyfraniad y gallwn ni ei wneud yng Nghymru at y maes hwn, rwy'n credu, yn sylweddol. Ac, yn wir, yn ddiweddar yng Nghasnewydd—yr haf diwethaf—cynhaliwyd Cynhadledd y Gymdeithas Dŵr Mwyngloddiau Ryngwladol yno, a rhoddodd hyn gyfle hollbwysig i arddangos y gwaith yr ydym ni'n ei wneud yma yng Nghymru ar ôl troed byd-eang. Yn wir, mae'n adeiladu ar yr etifeddiaeth—yr etifeddiaeth falch—sydd gennym ni o unigolion rhagorol yn y maes hwn, fel Kathleen E. Carpenter, yr oedd ei gwaith ar afonydd Cymru fwy na chanrif yn ôl mor hanfodol i ddeall yr effeithiau ar ecoleg dŵr croyw ac yn y blaen. Felly, o ystyried, fel y mae Adam wedi dweud, nifer y mwyngloddiau—y cyfoeth mwynol yn y wlad hon—ac effeithiau hynny ar yr ecoleg, pa gyfraniad allwn ni ei wneud yng Nghymru i adeiladu ar etifeddiaeth unigolion rhagorol fel hynny, fel y gallwn ni nid yn unig arddangos yr hyn y gallwn ni ei wneud, ond cyfrannu'n wirioneddol at yr wybodaeth ryngwladol am y maes hwn hefyd?
Well, I thank Huw Irranca-Davies for that, Llywydd. I was very pleased last year to know that we had attracted that international conference, and there's no doubt that one of the reasons why we had experts from around the world here in Wales was because there were things that we could show that we were doing in this area, because this is not an issue just for Wales; it's an issue for all parts of the United Kingdom and far beyond. Of course, there were things for us to learn as well, Dirprwy Lywydd—that's why you invite experts from elsewhere to come. And there were some very interesting, innovative treatment solutions that were spoken about at that conference, and from which we can learn in the future. The way I think we are trying to use the funding that we have is partly in the way that Adam Price referred to—those two University of Nottingham studies were partly sponsored through NRW. So, we are investing in the research side of this, but we are also investing in those practical solutions that we will need in the future to make sure that, as we learn more about the nature of that pollution, we have practical things that we can do to mitigate those impacts and to make people who live near them confident that they are safe in doing so.
Wel, diolch i Huw Irranca-Davies am hynna, Llywydd. Roeddwn i'n falch iawn y llynedd o wybod ein bod ni wedi denu'r gynhadledd ryngwladol honno, a does dim dwywaith mai un o'r rhesymau pam roedd gennym ni arbenigwyr o bob cwr o'r byd yma yng Nghymru oedd oherwydd bod pethau y gallem ni ddangos yr ydym ni'n eu gwneud yn y maes hwn, oherwydd nid mater i Gymru yn unig yw hwn; mae'n fater i bob rhan o'r Deyrnas Unedig ac ymhell y tu hwnt. Wrth gwrs, roedd pethau i ni eu dysgu hefyd, Dirprwy Lywydd—dyna pam rydych chi'n gwahodd arbenigwyr o leoedd eraill i ddod. Ac roedd rhai atebion triniaeth arloesol, diddorol iawn y soniwyd amdanyn nhw yn y gynhadledd honno, ac y gallwn ni ddysgu ohonyn nhw yn y dyfodol. Mae'r ffordd yr wyf i'n credu yr ydym ni'n ceisio defnyddio'r cyllid sydd gennym ni yn rhannol yn y ffordd y cyfeiriodd Adam Price ati—noddwyd y ddwy astudiaeth hynny gan Brifysgol Nottingham yn rhannol drwy Cyfoeth Naturiol Cymru. Felly, rydym ni'n buddsoddi yn ochr ymchwil hyn, ond rydym ni hefyd yn buddsoddi yn yr atebion ymarferol hynny y bydd eu hangen arnom ni yn y dyfodol i wneud yn siŵr, wrth i ni ddysgu mwy am natur y llygredd hwnnw, bod gennym ni bethau ymarferol y gallwn ni eu gwneud i liniaru'r effeithiau hynny a gwneud pobl sy'n byw yn agos atyn nhw'n hyderus eu bod nhw'n ddiogel yn gwneud hynny.
First Minister, disused metal mines can be a danger to public health and our waterways if they're not managed correctly. But, with the correct management and restoration, disused metal mines can also have great potential for a focus for educational and tourism opportunities across Wales. Many of these disused mines are nestled in scenic areas, with current footpaths, cycling paths and other developing tourism infrastructure. So, I'd just be interested to know what the Welsh Government is doing to help clean up and restore our disused metal mines across Wales, and also using them then to promote our rich historical and cultural differences right across Wales.
Prif Weinidog, gall mwyngloddiau metel segur fod yn berygl i iechyd y cyhoedd a'n dyfrffyrdd os nad ydyn nhw'n cael eu rheoli'n gywir. Ond, gyda'r gwaith rheoli ac adfer cywir, gall mwyngloddiau metel segur hefyd fod â photensial mawr fel ffocws ar gyfer cyfleoedd addysgol a thwristiaeth ledled Cymru. Mae llawer o'r mwyngloddiau segur hyn yn swatio mewn ardaloedd golygfaol, â llwybrau troed, llwybrau beicio a seilwaith twristiaeth datblygol arall sydd eisoes yno. Felly, byddai gen i ddiddordeb mewn gwybod beth mae Llywodraeth Cymru yn ei wneud i helpu i lanhau ac adfer ein mwyngloddiau metel segur ledled Cymru, a hefyd eu defnyddio wedyn i hyrwyddo ein gwahaniaethau hanesyddol a diwylliannol cyfoethog ledled Cymru gyfan.
Thank you to James Evans for that. Dirprwy Lywydd, as I said, Natural Resources Wales are concentrating the efforts that they can make, and the funding that they have from the Welsh Government, on the 50 abandoned metal mines that have the greatest capacity to do damage to the environment, and that has to be our top priority—it has to be to do things to attend to that long industrial heritage that we have here in Wales. And in this case, of course, that heritage goes back far beyond the nineteenth century. When I referred to the Dolaucothi gold mines, of course, they were first excavated by the Romans, and it's probably the fact that the Romans came across them because there were already works that had been carried out before they arrived in that part of west Wales. The Dolaucothi mines have always been a tourist attraction, where people come to learn part of our heritage from 2,000 years ago. So, I agree with the point that the Member has made—our first priority is to do everything we can in relation to safety, but there will be opportunities in that for those communities as well.
Diolch i James Evans am hynna. Dirprwy Lywydd, fel y dywedais, mae Cyfoeth Naturiol Cymru yn canolbwyntio'r ymdrechion y gallan nhw eu gwneud, a'r cyllid sydd ganddyn nhw gan Lywodraeth Cymru, ar y 50 o fwyngloddiau metel segur sydd â'r capasiti mwyaf i wneud niwed i'r amgylchedd, ac mae'n rhaid mai dyna yw ein prif flaenoriaeth—mae'n rhaid iddi fod i wneud pethau i roi sylw i'r dreftadaeth ddiwydiannol faith honno sydd gennym ni yma yng Nghymru. Ac yn yr achos hwn, wrth gwrs, mae'r dreftadaeth honno yn mynd yn ôl ymhell y tu hwnt i'r bedwaredd ganrif ar bymtheg. Pan gyfeiriais at fwyngloddiau aur Dolaucothi, wrth gwrs, cawsant eu cloddio gyntaf gan y Rhufeiniaid, ac mae'n debyg mai'r gwir amdani yw bod y Rhufeiniaid wedi dod ar eu traws oherwydd bod gwaith eisoes wedi cael ei wneud cyn iddyn nhw gyrraedd y rhan honno o orllewin Cymru. Mae mwyngloddiau Dolaucothi wedi bod yn atyniad i dwristiaid erioed, lle mae pobl yn dod i ddysgu rhan o'n treftadaeth o 2,000 o flynyddoedd yn ôl. Felly, rwy'n cytuno â'r pwynt y mae'r Aelod wedi ei wneud—ein blaenoriaeth gyntaf yw gwneud popeth o fewn ein gallu o ran diogelwch, ond bydd cyfleoedd yn hynny i'r cymunedau hynny hefyd.
2. A wnaiff y Prif Weinidog ddatganiad ar sut mae Llywodraeth Cymru wedi hyrwyddo Cymru ledled y byd? OQ60889
2. Will the First Minister make a statement on how the Welsh Government has promoted Wales across the world? OQ60889
I thank Joyce Watson, Dirprwy Lywydd, for that question. Devolution has provided a platform to bring Wales to the attention of the world. Our reputation as an outward-going, engaged nation, confident in our own identity, welcoming to others pays dividends time and time again in economic opportunity, cultural enrichment and a successful future for our young people.
Diolch i Joyce Watson, Dirprwy Lywydd, am y cwestiwn yna. Mae datganoli wedi rhoi llwyfan i ddod â Chymru i sylw'r byd. Mae ein henw da fel cenedl sy'n edrych tuag allan, sy'n ymgysylltiedig, sy'n hyderus yn ein hunaniaeth ein hunain, sy'n croesawu eraill yn talu ar ei ganfed dro ar ôl tro mewn cyfleoedd economaidd, cyfoethogi diwylliannol a dyfodol llwyddiannus i'n pobl ifanc.
I thank you for that answer, First Minister. As we look back on your many achievements in office, I think that it's important we recognise the way in which your Government has built relationships with countries ranging from France to India, and the United States to Poland. And thanks to that work, the profile of Wales is undoubtedly rising in the world, with all the economic and cultural benefits this brings to our communities. Earlier this month, the Minister for Health and Social Services was in India, signing an agreement with the Kerala Government, which will bring 250 nurses and doctors to Wales, demonstrating that our public services can also benefit from these international relationships. Reflecting on the work of your Government, how do you see those key international relationships developing in the future?
Diolch i chi am yr ateb yna, Prif Weinidog. Wrth i ni edrych yn ôl ar eich cyflawniadau niferus yn y swydd, rwy'n credu ei bod hi'n bwysig ein bod ni'n cydnabod y ffordd y mae eich Llywodraeth wedi meithrin perthnasoedd â gwledydd sy'n amrywio o Ffrainc i India, a'r Unol Daleithiau i Wlad Pwyl. A diolch i'r gwaith hwnnw, nid oes amheuaeth bod proffil Cymru yn codi yn y byd, gyda'r holl fanteision economaidd a diwylliannol a ddaw i'n cymunedau yn sgil hyn. Yn gynharach y mis hwn, roedd y Gweinidog Iechyd a Gwasanaethau Cymdeithasol yn India, yn llofnodi cytundeb gyda Llywodraeth Kerala, a fydd yn dod â 250 o nyrsys a meddygon i Gymru, gan ddangos y gall ein gwasanaethau cyhoeddus elwa hefyd o'r cysylltiadau rhyngwladol hyn. Gan fyfyrio ar waith eich Llywodraeth, sut ydych chi'n gweld y cysylltiadau rhyngwladol allweddol hynny yn datblygu yn y dyfodol?
I thank Joyce Watson for that, Dirprwy Lywydd. I think there are a whole range of reasons and opportunities as to why we want to go on investing in promoting Wales abroad. We've lived through some difficult times, reputationally, haven't we? Whatever our views might be about Brexit, there's no doubt that it was regarded in other parts of the world as a turning in on ourselves and a turning away from the world, and COVID had the effect of disrupting many of those international relationships, when people were no longer able to travel and see each other in the way that would normally be our custom. That's why, as a Government, we have put so much energy and effort into making sure that we continue to invest in those relationships we have with so many old friends. A number of us here were in the Wales Millennium Centre last week celebrating St Patrick's Day, and Ireland is our closest and our oldest neighbour and we have excellent relationships with the whole of the island of Ireland. But, with Brittany, our ties of language and culture and history are so strong, and I was privileged to be at the first meeting of the Celtic Forum, hosted by the Government in Brittany, back in August. And then there are all those other things that we try to do.
The year of Wales in India is the latest in a series of 'Wales in'. When you're a small country and you've got, in the end, limited resources, you have to target your effort to try and make the biggest impact that you can. And the Wales in India year comes after our successful experience of a year of Wales in Germany, Wales in Canada, Wales in France, which has just come to an end with a fantastic reception in the national museum here, where we celebrated the fact that we have an exchange of very, very significant artistic objects between our national museum and the museum d'Orsay in Paris. With India, there are very particular reasons beyond the ones of economic links and cultural ties, because through the Government of Kerala, we now have a relationship that will help us to make sure that there are staff who can come to assist us in our health service. But, Dirprwy Lywydd, to make this final point, for us, always, these are reciprocal relationships. For everybody who comes to Wales, we want to give something back. We want to make sure that they have experiences here in Wales that will stand them in good stead in their future careers, whether that be here or whether that be back at home. So, of course, we welcome those people here, but we absolutely want to reinvest ourselves in making sure that our partners benefit, as well as the benefit we derive ourselves.
Diolch i Joyce Watson am hynna, Dirprwy Lywydd. Rwy'n credu bod amrywiaeth eang o resymau a chyfleoedd o ran pam rydym ni eisiau parhau i fuddsoddi mewn hyrwyddo Cymru dramor. Rydym ni wedi byw trwy gyfnodau anodd, o ran enw da, onid ydym ni? Beth bynnag yw ein barn ar Brexit, does dim amheuaeth ei fod yn cael ei ystyried mewn rhannau eraill o'r byd fel troi i mewn arnom ni ein hunain a throi i ffwrdd oddi wrth y byd, a chafodd COVID yr effaith o darfu ar lawer o'r cysylltiadau rhyngwladol hynny, pan nad oedd pobl yn gallu teithio a gweld ei gilydd mwyach yn y ffordd a fyddai wedi bod yn arfer i ni fel rheol. Dyna pam, fel Llywodraeth, yr ydym ni wedi rhoi cymaint o egni ac ymdrech i wneud yn siŵr ein bod ni'n parhau i fuddsoddi yn y cysylltiadau hynny sydd gennym ni gyda chynifer o hen ffrindiau. Roedd nifer ohonom ni yma yng Nghanolfan Mileniwm Cymru yr wythnos diwethaf yn dathlu Dydd Sant Padrig, ac Iwerddon yw ein cymydog agosaf a hynaf ac mae gennym ni berthynas ardderchog gydag ynys Iwerddon gyfan. Ond, gyda Llydaw, mae ein cysylltiadau o ran iaith a diwylliant a hanes mor gryf, a braint oedd cael bod yng nghyfarfod cyntaf y Fforwm Celtaidd, a gynhaliwyd gan y Llywodraeth yn Llydaw, yn ôl ym mis Awst. Ac yna mae'r holl bethau eraill hynny yr ydym ni'n ceisio eu gwneud.
Blwyddyn Cymru yn India yw'r diweddaraf mewn cyfres o 'Cymru yn'. Pan ydych chi'n wlad fach ac mae gennych chi, yn y pen draw, adnoddau cyfyngedig, mae'n rhaid i chi dargedu eich ymdrech i geisio cael yr effaith fwyaf y gallwch chi. Ac mae blwyddyn Cymru yn India yn dod ar ôl ein profiad llwyddiannus o flwyddyn o Gymru yn yr Almaen, Cymru yng Nghanada, Cymru yn Ffrainc, sydd newydd ddod i ben gyda derbyniad gwych yn yr amgueddfa genedlaethol yma, lle gwnaethom ni ddathlu'r ffaith bod gennym ni gyfnewid o wrthrychau celfyddydol arwyddocaol dros ben rhwng ein hamgueddfa genedlaethol ni ac amgueddfa d'Orsay ym Mharis. O ran India, mae yna resymau penodol iawn y tu hwnt i rai cysylltiadau economaidd a chysylltiadau diwylliannol, oherwydd trwy Lywodraeth Kerala, mae gennym ni berthynas bellach a fydd yn ein helpu i wneud yn siŵr bod staff a all ddod i'n cynorthwyo ni yn ein gwasanaeth iechyd. Ond, Dirprwy Lywydd, i wneud y pwynt olaf hwn, i ni, bob amser, mae'r rhain yn berthnasoedd dwyochrog. I bawb sy'n dod i Gymru, rydym ni eisiau rhoi rhywbeth yn ôl. Rydym ni eisiau gwneud yn siŵr eu bod nhw'n cael profiadau yma yng Nghymru a fydd yn eu paratoi'n dda ar gyfer eu gyrfaoedd yn y dyfodol, boed hynny yma neu yn ôl gartref. Felly, wrth gwrs, rydym ni'n croesawu'r bobl hynny yma, ond rydym ni'n sicr eisiau ail-fuddsoddi ein hunain mewn gwneud yn siŵr bod ein partneriaid yn elwa, yn ogystal â'r budd yr ydym ni'n ei gael ein hunain.
First Minister, over your five-year tenure, you have raised awareness of Wales and all that we have to offer on an international stage. I know it's frequently acknowledged across the floor of this Chamber that Wales hasn't always been as recognised on an international platform as perhaps it should be, and you have worked very hard to improve this. And I am confident, across all parties, that we are very grateful for the work that you have done in this area and would like to thank you for it. So, with this in mind, First Minister, will you hope to see that your successor continues to strengthen these positive international relations and that Wales's image on the global stage goes forward and thrives? And what advice would you provide to help enable this to happen, going forward? Thank you.
Prif Weinidog, yn ystod eich cyfnod o bum mlynedd yn y swydd, rydych chi wedi codi ymwybyddiaeth o Gymru a phopeth sydd gennym ni i'w gynnig ar lwyfan rhyngwladol. Rwy'n gwybod ei fod yn cael ei gydnabod yn aml ar draws llawr y Siambr hon nad yw Cymru bob amser wedi cael ei chydnabod ar lwyfan rhyngwladol fel y dylai efallai, ac rydych chi wedi gweithio'n galed iawn i wella hyn. Ac rwy'n hyderus, ar draws pob plaid, ein bod ni'n ddiolchgar iawn am y gwaith yr ydych chi wedi ei wneud yn y maes hwn ac yr hoffwn ddiolch i chi amdano. Felly, gyda hyn mewn golwg, Prif Weinidog, a fyddwch chi'n gobeithio gweld bod eich olynydd yn parhau i gryfhau'r cysylltiadau rhyngwladol cadarnhaol hyn a bod y ddelwedd o Gymru ar y llwyfan byd-eang yn datblygu ac yn ffynnu? A pha gyngor fyddech chi'n ei roi i helpu i alluogi hyn i ddigwydd, yn y dyfodol? Diolch.
Well, I thank Natasha Asghar for that very generous question. It's been a privilege for me to be able to recement and deepen some of those relationships with our closest neighbours. I was in Silesia in January, and I went to Silesia because there is such a profound relationship between coal mining here in Wales and coal mining in that part of Poland going back many, many years, and cemented through our trade unions here in Wales. I went there, Dirprwy Lywydd, because the signing of a memorandum of understanding between Wales and Silesia was the first time that a document of that sort had been signed on behalf of Wales for over 600 years. It was a privilege to recommit in 2024 to the work that was done by my predecessor, Rhodri Morgan, and the Marshall of Silesia at the time, Jan Olbrycht, came all the way from Brussels to be there at that signing ceremony as a symbol of his commitment to this ongoing relationship.
My successor has played a very active part indeed in promoting Wales abroad in recent years as part of the economy brief, and, of course, economic relationships are often at the foundation of the reason we invest in all of this. But I'm not going to be giving advice on a grand scale to my successor, but I would say that we've created an important platform where Wales has a good reputation in the rest of the world, and I'm absolutely certain that he will want to build further on that to the benefit of Welsh people.
Wel, diolch i Natasha Asghar am y cwestiwn hael iawn yna. Mae wedi bod yn fraint i mi allu atgyfnerthu a dyfnhau rhai o'r cysylltiadau hynny gyda'n cymdogion agosaf. Roeddwn i yn Silesia ym mis Ionawr, ac fe es i Silesia oherwydd bod perthynas mor ddwys rhwng cloddio glo yma yng Nghymru a chloddio glo yn y rhan honno o Wlad Pwyl yn mynd yn ôl flynyddoedd lawer iawn, ac wedi'i chadarnhau drwy ein hundebau llafur yma yng Nghymru. Fe es i yno, Dirprwy Lywydd, gan mai llofnodi memorandwm cyd-ddealltwriaeth rhwng Cymru a Silesia oedd y tro cyntaf i ddogfen o'r math hwnnw gael ei llofnodi ar ran Cymru ers dros 600 o flynyddoedd. Braint oedd ail-ymrwymo yn 2024 i'r gwaith a wnaed gan fy rhagflaenydd, Rhodri Morgan, a daeth Marsial Silesia ar y pryd, Jan Olbrycht, yr holl ffordd o Frwsel i fod yno yn y seremoni lofnodi honno fel symbol o'i ymrwymiad i'r berthynas barhaus hon.
Mae fy olynydd wedi chwarae rhan weithgar dros ben o ran hyrwyddo Cymru dramor yn ystod y blynyddoedd diwethaf yn rhan o friff yr economi, ac, wrth gwrs, mae cysylltiadau economaidd yn aml wrth wraidd y rheswm pam rydym ni'n buddsoddi yn hyn i gyd. Ond nid wyf i'n mynd i fod yn rhoi cyngor ar raddfa fawr i fy olynydd, ond byddwn yn dweud ein bod ni wedi creu llwyfan pwysig lle mae gan Gymru enw da yng ngweddill y byd, ac rwy'n gwbl sicr y bydd eisiau adeiladu ymhellach ar hynny er budd pobl Cymru.
Prif Weinidog, Wales's relevance to the world isn't only about promotion; it's determined by how we talk to the world, how we are represented internationally. It is surely unsustainable for Westminster to say that Welsh Ministers can only attend trade and co-operation agreement meetings but not speak, or for Foreign, Commonwealth and Development Office officials to demand to be present in international meetings the Welsh Government holds. Wales is a proudly international nation. We do not need our hand to be held when we talk to the world, nor for one hand to be held behind our back. International relations may not be a devolved matter, but it matters. What advice would you give to your successor to ensure that Wales is not a nation seen but not heard, in making certain that Wales's voice is heard loudly and clearly in all the rooms where we deserve to be?
Prif Weinidog, nid yw perthnasedd Cymru i'r byd yn ymwneud â hyrwyddo yn unig; fe'i penderfynir gan sut rydym ni'n siarad â'r byd, sut rydym ni'n cael ein cynrychioli'n rhyngwladol. Siawns ei bod yn anghynaliadwy i San Steffan ddweud y caiff Gweinidogion Cymru ddim ond mynychu cyfarfodydd cytundeb masnach a chydweithredu ond nid siarad, neu i swyddogion y Swyddfa Dramor, y Gymanwlad a Datblygu fynnu bod yn bresennol mewn cyfarfodydd rhyngwladol y mae Llywodraeth Cymru yn eu cynnal. Mae Cymru yn genedl ryngwladol falch. Nid ydym ni angen i rywun ddal ein llaw pan fyddwn ni'n siarad â'r byd, nac i un llaw gael ei dal y tu ôl i'n cefn. Efallai nad yw cysylltiadau rhyngwladol yn fater datganoledig, ond mae'n bwysig. Pa gyngor fyddech chi'n ei roi i'ch olynydd i sicrhau nad yw Cymru'n genedl sy'n cael ei gweld ond nid ei chlywed, wrth sicrhau bod llais Cymru yn cael ei glywed yn uchel ac yn glir yn yr holl ystafelloedd lle'r ydym ni'n haeddu bod?
I thank Delyth Jewell for that question. I should preface my answer, Dirprwy Lywydd, by saying that we have always enjoyed, on the ground and in practical terms, excellent relationships with the foreign office and its facilities in other parts of the world. Many of our Welsh Government workers in other parts of the world work out of embassies that are embassies of the United Kingdom, and we've been hugely fortunate. I think part of the reason why the year of Wales in France was such a success—it had the Rugby World Cup, of course, at its fulcrum—is that we were so lucky to have Dame Menna Rawlings from the Rhondda as the ambassador for the United Kingdom in France during that year. She absolutely went above and beyond what you would expect to make sure that Wales was promoted and our name was known.
But I must be clear with the UK Government that, when Welsh Government Ministers go abroad, we do so on our terms, not theirs. If they have a difficulty with that, then we will solve that difficulty, again, in a way that is right for us, rather than any sense of being instructed by them. Dirprwy Lywydd, I turned up at Brussels once to be told that a Government Minister in the United Kingdom Government had decided that I was not to be allowed to travel in a UK Government car because they were afraid that I might say something that they wouldn't like. Well, I got on the metro; it really wasn't a difficult problem at all to solve. As I say, when Welsh Ministers are abroad, we are there to advance the things that are important to this Chamber and to the policies we debate here. In practice, it's almost always been a very supportive relationship. I hope it will go on being so. If there are difficulties, we resolve them in our favour, of course.
Diolch i Delyth Jewell am y cwestiwn yna. Dylwn ragflaenu fy ateb, Dirprwy Lywydd, trwy ddweud ein bod ni wedi mwynhau erioed, ar lawr gwlad ac yn ymarferol, berthynas wych gyda'r swyddfa dramor a'i chyfleusterau mewn rhannau eraill o'r byd. Mae llawer o'n gweithwyr Llywodraeth Cymru mewn rhannau eraill o'r byd yn gweithio allan o lysgenadaethau sy'n llysgenadaethau y Deyrnas Unedig, ac rydym ni wedi bod yn hynod ffodus. Rwy'n credu mai rhan o'r rheswm pam roedd blwyddyn Cymru yn Ffrainc yn gymaint o lwyddiant—roedd ganddi Cwpan Rygbi'r Byd, wrth gwrs, fel ei chanolbwynt—yw ein bod ni mor lwcus o fod â'r Fonesig Menna Rawlings o'r Rhondda fel llysgennad y Deyrnas Unedig yn Ffrainc yn ystod y flwyddyn honno. Nid oes amheuaeth iddi fynd uwchlaw a thu hwnt i'r hyn y byddech chi'n ei ddisgwyl i wneud yn siŵr bod Cymru yn cael ei hyrwyddo a bod ein henw yn hysbys.
Ond mae'n rhaid i mi fod yn glir gyda Llywodraeth y DU, pan fydd Gweinidogion Llywodraeth Cymru yn mynd dramor, rydym ni'n gwneud hynny ar ein telerau ni, nid eu telerau nhw. Os oes ganddyn nhw anhawster gyda hynny, yna byddwn ni'n datrys yr anhawster hwnnw, eto, mewn ffordd sy'n iawn i ni, yn hytrach nag unrhyw ymdeimlad o gael ein cyfarwyddo ganddyn nhw. Dirprwy Lywydd, fe wnes i droi i fyny ym Mrwsel unwaith i gael gwybod bod un o Weinidogion y Llywodraeth yn Llywodraeth y Deyrnas Unedig wedi penderfynu na ddylid fy nghaniatáu i deithio mewn car Llywodraeth y DU gan eu bod nhw'n ofni y gallwn i ddweud rhywbeth na fydden nhw'n ei hoffi. Wel, mi es i ar y metro; doedd hi wir ddim yn broblem anodd ei datrys. Fel y dywedais, pan fydd Gweinidogion Cymru dramor, rydym ni yno i hyrwyddo'r pethau sy'n bwysig i'r Siambr hon ac i'r polisïau yr ydym ni'n eu trafod yma. Yn ymarferol, mae bron bob amser wedi bod yn berthynas gefnogol iawn. Rwy'n gobeithio y bydd hynny'n parhau. Os oes anawsterau, rydym ni'n eu datrys o'n plaid, wrth gwrs.
I would also like to say thank you for building relationships with other countries over the years and for your recent visits to India and Ireland, and also to Belgium for St David's Day. The question is timely as I attended a Commonwealth Parliamentary Association UK event in Westminster last week. I was actually known as 'Carolyn Wales' for a few days, which was wonderful. I made many friends with delegates from across the world, which was really wonderful, and really great experience. Some 28 members came to our Senedd last week and they were extremely positive about our institution and the way that we conduct ourselves and function here, which was fantastic to hear. They really enjoyed going to your constituency, Jenny, so I wanted to say thank you to everybody that was involved with that. It was really positive. One actually said at the feedback session that the best part of the week was coming to Wales, to our Parliament, which is wonderful, and I wanted everybody to know that. First Minister, what do you hope your legacy has been in building Wales? Do you think that these relationships with the Senedd are really important, as well as those with the Government? This morning, I was talking to a cohort of students from France, trying to remember my schoolgirl French, which was really difficult, but when I spoke slowly it was fine. So, just to ask about your legacy going forward. Thank you.
Hoffwn innau hefyd ddweud diolch am feithrin perthnasoedd â gwledydd eraill dros y blynyddoedd ac am eich ymweliadau diweddar ag India ac Iwerddon, a hefyd â Gwlad Belg ar gyfer Dydd Gŵyl Dewi. Mae'r cwestiwn yn amserol gan fy mod i mewn digwyddiad Cymdeithas Seneddol y Gymanwlad y DU yn San Steffan yr wythnos diwethaf. A dweud y gwir, cefais fy adnabod fel 'Carolyn Wales' am ychydig ddyddiau, a oedd yn fendigedig. Fe wnes i lawer o ffrindiau gyda chynrychiolwyr o bedwar ban byd, a oedd yn wirioneddol hyfryd, ac yn brofiad gwych iawn. Daeth tua 28 o aelodau i'n Senedd yr wythnos diwethaf ac roedden nhw'n hynod gadarnhaol am ein sefydliad a'r ffordd yr ydym ni'n ymddwyn ac yn gweithredu yma, a oedd yn wych i'w glywed. Fe wnaethon nhw wir fwynhau mynd i'ch etholaeth, Jenny, felly roeddwn i eisiau dweud diolch wrth bawb a oedd yn rhan o hynny. Roedd yn gadarnhaol iawn. A dweud y gwir, dywedodd un yn y sesiwn adborth mai rhan orau'r wythnos oedd dod i Gymru, i'n Senedd ni, sy'n wych, ac roeddwn i eisiau i bawb wybod hynny. Prif Weinidog, beth ydych chi'n ei obeithio fu eich etifeddiaeth o ran adeiladu Cymru? A ydych chi'n credu bod y cysylltiadau hyn â'r Senedd yn bwysig iawn, yn ogystal â'r rhai gyda'r Llywodraeth? Y bore yma, roeddwn i'n siarad gyda charfan o fyfyrwyr o Ffrainc, yn ceisio cofio fy Ffrangeg o'r ysgol, a oedd yn anodd iawn, ond pan siaradais yn araf roedd yn iawn. Felly, dim ond i ofyn am eich etifeddiaeth ar gyfer y dyfodol. Diolch.
Can I thank Carolyn Thomas for that? She's absolutely right to point to the fact that there are colleagues in every part of this Chamber who themselves take part in international work through their membership of inter-parliamentary bodies or some other forums in which Wales has a voice. This is not simply a Government responsibility; it's discharged in every part of the Chamber.
Just to reflect a moment on what Carolyn Thomas says, I've talked about our bilateral relationships with important regions and nations in the rest of the world, but we're also members of some very important alliances. Our membership of the European network of lesser-used languages is so important to us. We learn such a lot, but Wales has such a strong reputation in other parts of the world for the way in which we value and foster our language. Often, we are called upon to explain some of the ways in which we have been able to continue to make sure that the Welsh language is such a vibrant part of our culture and daily experience.
We're part of the Vanguard Initiative, a very modern initiative looking at economic opportunities in new and emerging industries. We're part of the Conference of Peripheral Maritime Regions, which has been to Wales recently—many, many important regions here in Wales, in the Senedd, looking to see what we do. And I have always been very proud myself, Dirprwy Lywydd, of our membership of the Beyond Oil and Gas Alliance. We're one of the founding members of that, alongside Denmark, California and others, demonstrating our determination as a nation to live up to our obligations in an era of climate change not to go on exploiting those finite resources that, in far too short a period, we have used far too much of for our own advantage and to the disadvantage of those who will come after us.
A gaf i ddiolch i Carolyn Thomas am hynna? Mae'n hollol gywir i dynnu sylw at y ffaith bod cyd-Aelodau ym mhob rhan o'r Siambr hon sydd eu hunain yn cymryd rhan mewn gwaith rhyngwladol drwy eu haelodaeth o gyrff rhyng-seneddol neu fforymau eraill y mae gan Gymru lais ynddyn nhw. Nid cyfrifoldeb y Llywodraeth yn unig yw hwn; mae'n cael ei gyflawni ym mhob rhan o'r Siambr.
Dim ond i fyfyrio am eiliad ar yr hyn y mae Carolyn Thomas yn ei ddweud, rwyf i wedi siarad am ein perthynas ddwyochrog â rhanbarthau a chenhedloedd pwysig yng ngweddill y byd, ond rydym ni hefyd yn aelodau o gynghreiriau pwysig iawn. Mae ein haelodaeth o rwydwaith Ewropeaidd yr ieithoedd llai mor bwysig i ni. Rydym ni'n dysgu cymaint, ond mae gan Gymru enw mor gryf mewn rhannau eraill o'r byd am y ffordd yr ydym ni'n gwerthfawrogi ac yn meithrin ein hiaith. Yn aml, gofynnir i ni egluro rhai o'r ffyrdd yr ydym ni wedi gallu parhau i wneud yn siŵr bod y Gymraeg yn rhan mor fywiog o'n diwylliant a'n profiad beunyddiol.
Rydym ni'n rhan o Fenter Vanguard, menter fodern iawn sy'n edrych ar gyfleoedd economaidd mewn diwydiannau newydd ac sy'n dod i'r amlwg. Rydym ni'n rhan o Gynhadledd y Rhanbarthau Morwrol Ymylol, sydd wedi bod i Gymru yn ddiweddar—llawer iawn o ranbarthau pwysig yma yng Nghymru, yn y Senedd, yn edrych i weld yr hyn yr ydym ni'n ei wneud. Ac rwyf i wedi bod yn falch iawn fy hun erioed, Dirprwy Lywydd, o'n haelodaeth o'r Gynghrair Tu Hwnt i Olew a Nwy. Rydym ni'n un o aelodau sylfaenol hwnnw, ochr yn ochr â Denmarc, California ac eraill, sy'n dangos ein penderfyniad fel cenedl i gyflawni ein rhwymedigaethau mewn oes o newid yn yr hinsawdd i beidio â pharhau i fanteisio ar yr adnoddau cyfyngedig hynny yr ydym ni, mewn cyfnod llawer rhy fyr, wedi defnyddio llawer gormod ohonyn nhw er ein budd ein hunain ac er anfantais y rhai a fydd yn dod ar ein holau.
Cwestiynau nawr gan arweinwyr y pleidiau. Arweinydd y Ceidwadwyr, Andrew R.T. Davies.
Questions now from the party leaders. Leader of the Conservatives, Andrew R.T. Davies.
Thank you, Deputy Presiding Officer. It's a pleasure to address you, First Minister, in this, your last First Minister's questions as First Minister. For our viewers' benefit, who are watching us at home, we will have an opportunity in a later statement this afternoon to address your resignation as First Minister, and that would be the appropriate setting to make the remarks.
First Minister, yesterday, we heard the news that Tata Steel are shutting the coking ovens at Port Talbot. This is a particularly troubling bit of news emerging from that plant, because the assurance was that these coking ovens were going to stay open until the summer at the very earliest. Ultimately, this has posed a question over the other assets, and whether they will move forward now in the closure of those assets should the coking ovens be shut on Wednesday—i.e. tomorrow. Can you inform the Chamber today whether you have, as a Government, had conversations with Tata to seek assurances around the other assets, that the timeline on which they were agreed to be wound down on that site will not now move forward by three months, and that the timetable for the other assets will stay in place? Will the Welsh Government be contributing financially to retraining opportunities and to the transition board, given that this news from yesterday has potentially moved the closure of assets on the Port Talbot site forward by three months?
Diolch, Dirprwy Lywydd. Mae'n bleser eich cyfarch, Prif Weinidog, yn y sesiwn hon, eich cwestiynau i'r Prif Weinidog olaf fel Prif Weinidog. Er budd ein gwylwyr, sy'n ein gwylio ni gartref, byddwn yn cael cyfle mewn datganiad diweddarach y prynhawn yma i roi sylw i'ch ymddiswyddiad fel Prif Weinidog, a hwnnw fyddai'r man priodol i wneud y sylwadau.
Prif Weinidog, ddoe, clywsom y newyddion fod Tata Steel yn cau'r ffyrnau golosg ym Mhort Talbot. Mae hyn yn newyddion arbennig o ofidus sy'n dod o'r gwaith hwnnw, oherwydd y sicrwydd oedd y byddai'r ffyrnau golosg hyn yn aros ar agor tan yr haf ar y cynharaf. Yn y pen draw, mae hyn wedi codi cwestiwn ynghylch yr asedau eraill, a pha un a fyddan nhw'n bwrw ymlaen nawr â chau'r asedau hynny os bydd y ffyrnau golosg yn cael eu cau ddydd Mercher—h.y. yfory. A allwch chi hysbysu'r Siambr heddiw a ydych chi, fel Llywodraeth, wedi cael sgyrsiau gyda Tata i geisio sicrwydd ynghylch yr asedau eraill, na fydd yr amserlen y cytunwyd arni i ddirwyn pethau i ben ar y safle hwnnw yn symud ymlaen o dri mis nawr, ac y bydd yr amserlen ar gyfer yr asedau eraill yn aros yn weithredol? A fydd Llywodraeth Cymru yn cyfrannu'n ariannol at gyfleoedd ailhyfforddi ac at y bwrdd pontio, o gofio bod y newyddion hyn ddoe o bosibl wedi symud y cam o gau asedau ar safle Port Talbot ymlaen o dri mis?
I thank the leader of the opposition for those important questions. I look forward to exchanges on other matters with him later in the afternoon. The news from Port Talbot is very serious and very difficult for those people who are already facing such a challenging future. The leader of the opposition asks whether we have spoken with Tata, and, of course, we have. The economy Minister met with the very senior management of the company last week, and spoke yesterday with the chief executive of Tata Steel UK.
In the end, we understand, and the trade unions understand, that if there are critical operational safety issues at stake, they have to take precedence over all of the other things with which we have such a concern. We have an assurance from the company that the closure of the ovens will not impact on the timeline of the closure of the first blast furnace; that's due to close by the end of June. Of course, we remain of the view, alongside our trade union colleagues, that the other blast furnace—blast furnace No. 4—can be preserved beyond the time that was originally identified by the company. We've made all of the efforts that we can to persuade the company of that case, whether that was in Mumbai, when my colleague Eluned Morgan was there, or through the many contacts that we've had with the company itself.
I was pleased myself to sign off, in the last 24 hours or so, some proposals that the Minister for education has made, which will contribute to new opportunities for retraining for people who are at the plant at the moment, and for other people who live in that wider locality. So, the Welsh Government will be there. There will be money behind the plans that we have and we will be bringing those plans forward in the light of what we've learnt in the last few days.
Diolch i arweinydd yr wrthblaid am y cwestiynau pwysig yna. Edrychaf ymlaen at drafodaethau ar faterion eraill gydag ef yn ddiweddarach yn y prynhawn. Mae'r newyddion o Bort Talbot yn ddifrifol iawn ac yn anodd iawn i'r bobl hynny sydd eisoes yn wynebu dyfodol mor heriol. Mae arweinydd yr wrthblaid yn gofyn a ydym ni wedi siarad â Tata, ac, wrth gwrs, rydym ni wedi. Cafodd Gweinidog yr economi gyfarfod â rheolwyr uchaf oll y cwmni yr wythnos diwethaf, a siaradodd ddoe â phrif weithredwr Tata Steel UK. Yn y pen draw, rydym ni'n deall, ac mae'r undebau llafur yn deall, os oes materion diogelwch gweithredu hanfodol yn y fantol, bod yn rhaid iddyn nhw gael blaenoriaeth dros yr holl bethau eraill y mae gennym ni gymaint o bryder yn eu cylch. Mae gennym ni sicrwydd gan y cwmni na fydd cau'r ffyrnau yn effeithio ar linell amser cau'r ffwrnais chwyth gyntaf; mae disgwyl i honno gael ei chau erbyn diwedd mis Mehefin. Wrth gwrs, rydym ni'n dal i fod o'r farn, ochr yn ochr â'n cydweithwyr yn yr undebau llafur, y gellir cadw'r ffwrnais chwyth arall—ffwrnais chwyth Rhif 4—y tu hwnt i'r amser a nodwyd yn wreiddiol gan y cwmni. Rydym ni wedi gwneud yr holl ymdrechion y gallwn ni i berswadio'r cwmni o ran yr achos hwnnw, boed hynny ym Mumbai, pan oedd fy nghyd-Aelod Eluned Morgan yno, neu drwy'r cysylltiadau niferus yr ydym ni wedi eu cael gyda'r cwmni ei hun.
Roeddwn yn falch fy hun o gadarnhau, yn ystod y 24 awr ddiwethaf, rai cynigion y mae'r Gweinidog addysg wedi eu gwneud, a fydd yn cyfrannu at gyfleoedd newydd ar gyfer ailhyfforddi i bobl sydd yn y gwaith ar hyn o bryd, ac i bobl eraill sy'n byw yn yr ardal ehangach honno. Felly, bydd Llywodraeth Cymru yno. Bydd arian y tu ôl i'r cynlluniau sydd gennym ni a byddwn yn cyflwyno'r cynlluniau hynny yng ngoleuni'r hyn yr ydym ni wedi ei ddarganfod yn ystod y dyddiau diwethaf.
Thank you for that very full answer, First Minister. I look forward to, hopefully, a statement coming from the education Minister about these proposals that you alluded to there and the money behind those proposals, because I'm sure that many will want to understand how that will benefit the workforce and the communities that are facing this very disappointing news that's come out in the last couple of days.
The second thing that has dominated your First Ministership is COVID. We can look back at the Port Talbot site and the steelworks and that has run for many years, but COVID, obviously, is specific to your tenure as First Minister and the very difficult decisions that you had to take, along with other Government Ministers. We have had the COVID inquiry here in Wales for the last three weeks and there has been much information put out before the public, but with this one question I'd just like to ask you this: are we in a better position today, given your understanding of the preparedness that the Welsh Government has put in place, should we face a similar event like COVID in the coming years, from the lessons that the Government has been able to learn and hopefully resource accordingly? I appreciate that that is difficult to quantify, but I think what people will take some comfort from is if you, with your experience, can give an assurance that the Government today is better prepared to face a similar event if that were to happen in the near-to-medium future.
Diolch am yr ateb llawn iawn yna, Prif Weinidog. Rwy'n edrych ymlaen, gobeithio, at gael datganiad gan y Gweinidog addysg ar y cynigion hyn y gwnaethoch chi gyfeirio atyn nhw yn y fan yna a'r arian y tu ôl i'r cynigion hynny, oherwydd rwy'n siŵr y bydd llawer eisiau deall sut y bydd hynny o fudd i'r gweithlu a'r cymunedau sy'n wynebu'r newyddion siomedig iawn hwn a gyhoeddwyd yn y diwrnod neu ddau ddiwethaf.
Yr ail beth sydd wedi llenwi eich cyfnod fel Prif Weinidog yw COVID. Gallwn ni edrych yn ôl ar safle Port Talbot a'r gwaith dur ac mae hwnnw wedi rhedeg ers blynyddoedd lawer, ond mae COVID, yn amlwg, yn benodol i'ch cyfnod chi fel Prif Weinidog a'r penderfyniadau anodd iawn y bu'n rhaid i chi eu gwneud, ynghyd â Gweinidogion eraill y Llywodraeth. Rydym ni wedi cael yr ymchwiliad COVID yma yng Nghymru dros y tair wythnos diwethaf ac mae llawer o wybodaeth wedi cael ei rhoi gerbron y cyhoedd, ond gyda'r un cwestiwn hwn, hoffwn ofyn hyn i chi: a ydym ni mewn gwell sefyllfa heddiw, o ystyried eich dealltwriaeth o'r parodrwydd y mae Llywodraeth Cymru wedi ei roi ar waith, pe baem ni'n wynebu digwyddiad tebyg i COVID yn y blynyddoedd i ddod, o'r gwersi y mae'r Llywodraeth wedi gallu eu dysgu a gobeithio darparu adnoddau yn unol â hynny? Rwy'n sylweddoli bod hynny'n anodd ei fesur, ond rwy'n credu mai'r hyn y bydd pobl yn cymryd rhywfaint o gysur ohono yw pe gallech chi, gyda'ch profiad, roi sicrwydd bod y Llywodraeth heddiw yn fwy parod i wynebu digwyddiad tebyg pe bai hynny'n digwydd yn y dyfodol agos-i-ganolig.
I think I can give a very genuine assurance that, if something similar were to happen in the future, we would be better prepared. I think the globe would be better prepared, because some of those things that were so challenging during the earliest months of the COVID experience were to do with global supply chains and how we navigated our way in that way. So, I'm perfectly sure that there are lessons that have already been learnt; there will be more as a result of the inquiry and some of those will be to do with preparedness. But if we were faced with something similar, then I've no doubt at all that the system would be in a better place to respond.
I'll just make this wider point to the leader of the opposition: it's almost inherent, in a pandemic, that it won't be like what we've just experienced. The world has some incredibly sophisticated ways of identifying threats that we are aware of. There are really sophisticated and well-resourced networks to identify threats to public health of which we are aware. It's almost by definition that a pandemic in the future will be something we're not aware of—that's how it eludes all those safety nets that are already in place. So, while I am confident that if it was a similar threat we would be better prepared, we all just need to be alert to the fact that with an event of the sort that we saw in COVID there was no prior warning and none of those safety nets were effective against it, and the next threat of that sort will have some of those characteristics as well.
Rwy'n credu y gallaf roi sicrwydd diffuant iawn, pe bai rhywbeth tebyg yn digwydd yn y dyfodol, y byddem ni'n fwy parod. Rwy'n credu y byddai'r byd yn fwy parod, oherwydd roedd rhai o'r pethau hynny a oedd mor heriol yn ystod misoedd cynharaf y profiad COVID yn ymwneud â chadwyni cyflenwi byd-eang a sut y gwnaethom ni lywio ein ffordd yn y ffordd honno. Felly, rwy'n berffaith siŵr bod gwersi sydd eisoes wedi'u dysgu; bydd mwy o ganlyniad i'r ymchwiliad a bydd rhai o'r rheini yn ymwneud â pharodrwydd. Ond pe bai rhywbeth tebyg yn ein hwynebu, yna nid oes gen i unrhyw amheuaeth o gwbl y byddai'r system mewn sefyllfa well i ymateb.
Hoffwn wneud y pwynt ehangach hwn i arweinydd yr wrthblaid: mae bron yn gynhenid, mewn pandemig, na fydd fel yr hyn yr ydym ni newydd gael profiad ohono. Mae gan y byd rai ffyrdd hynod soffistigedig o nodi bygythiadau yr ydym ni'n ymwybodol ohonyn nhw. Mae yna rwydweithiau soffistigedig iawn ac adnoddau da i nodi bygythiadau i iechyd y cyhoedd yr ydym ni'n ymwybodol ohonyn nhw. Mae bron trwy ddiffiniad y bydd pandemig yn y dyfodol yn rhywbeth nad ydym yn ymwybodol ohono—dyna sut mae'n osgoi'r holl rwydi diogelwch hynny sydd eisoes ar waith. Felly, er fy mod i'n hyderus, pe bai'n fygythiad tebyg, y byddem ni'n fwy parod, mae angen i bob un ohonom ni fod yn effro i'r ffaith nad oedd unrhyw rybudd ymlaen llaw o ran digwyddiad o'r math a welsom yn COVID, ac nid oedd unrhyw un o'r rhwydi diogelwch hynny yn effeithiol yn ei erbyn, a bydd y bygythiad nesaf o'r math hwnnw yn cynnwys rhai o'r nodweddion hynny hefyd.
Finally, First Minister, this will be the last time that I rise to ask my third question of you as First Minister. We've had some interesting exchanges, some colourful exchanges and some passionate exchanges, but those exchanges, hopefully from both sides, have been heartfelt in the passion that we've put on the floor of the Senedd here in our beliefs. And whilst those beliefs might differ, obviously we hold them very close to our hearts and we project that in the way we engage at First Minister's question time. What advice, from the experience that you've had as First Minister during preparation for First Minister's questions and taking part in First Minister's questions, would you give to your successor so that that same passion and that same conviction can come over and that Parliament as a whole benefits from that?
Yn olaf, Prif Weinidog, hwn fydd y tro olaf i mi godi i ofyn fy nhrydydd cwestiwn i chi fel Prif Weinidog. Rydym ni wedi cael rhai trafodaethau diddorol, rhai trafodaethau lliwgar a rhai trafodaethau angerddol, ond mae'r trafodaethau hynny, o'r ddwy ochr gobeithio, wedi bod o'r galon o ran yr angerdd yr ydym ni wedi ei roi ar lawr y Senedd yma yn ein credoau. Ac er efallai fod y credoau hynny yn wahanol, yn amlwg rydym ni'n eu dal yn agos iawn at ein calonnau ac rydym ni'n mynegi hynny yn y ffordd yr ydym ni'n ymgysylltu yn sesiwn holi'r Prif Weinidog. Pa gyngor, o'r profiad yr ydych chi wedi ei gael fel Prif Weinidog wrth baratoi ar gyfer cwestiynau'r Prif Weinidog a chymryd rhan yng nghwestiynau'r Prif Weinidog, fyddech chi'n ei roi i'ch olynydd fel y gall yr un angerdd hwnnw a'r un argyhoeddiad hwnnw gael ei fynegi a bod y Senedd yn ei chyfanrwydd yn elwa o hynny?
Thank you very much to the leader of the opposition for that question. I feel a lot for my successor in the burden of advice that people would like to come his way. Let me say, in opening, that I absolutely have never doubted the commitment that the leader of the opposition brings to the difficult job he has to do, or the motivation for the questions that he asks me when I'm here to try and provide answers.
In terms of preparation, I'd just say to my successor that it will take up, I'm afraid, hours and hours of his time, because it's unavoidable that if you come here and you can be asked a question, not simply any question on the brief you happen to hold, but any question on any part of the Welsh Government, every single weekend is a bit like preparing for finals, really, for those of you who remember that. You spend the whole weekend swotting in the hope that you've spotted the question that might come up, and very often you haven't spotted it at all.
If I had a more serious point to make for the final point the leader of the opposition made about the quality of discussion in the Parliament, if I had a hope for this forum and these questions, it would be that, just occasionally, we all focus a little bit more on generating light than generating heat. For the surprisingly large number of people who watch us at work and tune into the things that we talk about, I think that, in the end, the reason they do that is because they hope to learn something of the complexity of the debates that we face, and to go away from these discussions feeling that they are better informed about the decisions that are being made here on their behalf. Every now and then, just a bit of thought about the fact that casting a bit of light on those subjects, rather than generating heat around them I think might lead to the Parliament doing its job in the eyes of Welsh people in a way that they would really appreciate.
Diolch yn fawr iawn i arweinydd yr wrthblaid am y cwestiwn yna. Mae gen i lawer o gydymdeimlad â'm holynydd o ran baich y cyngor yr hoffai i bobl iddo ei gael. Gadewch i mi ddweud, wrth agor, nad wyf i'n sicr erioed wedi amau'r ymrwymiad y mae arweinydd yr wrthblaid yn ei roi i'r gwaith anodd y mae'n rhaid iddo ei wneud, na'r ysgogiad sy'n sail i'r cwestiynau y mae'n eu gofyn i mi pan wyf i yma i geisio darparu atebion.
O ran paratoi, y cwbl y byddwn yn ei ddweud wrth fy olynydd yw y bydd yn cymryd, mae gen i ofn, oriau ac oriau o'i amser, oherwydd mae'n anochel os byddwch chi'n dod yma ac y gellir gofyn cwestiwn i chi, nid yn unig unrhyw gwestiwn ar y brîff yr ydych chi'n digwydd meddu arno, ond unrhyw gwestiwn ar unrhyw ran o Lywodraeth Cymru, mae pob un penwythnos ychydig fel paratoi ar gyfer arholiadau terfynol, a dweud y gwir, i'r rhai ohonoch chi sy'n cofio hynny. Rydych chi'n treulio'r penwythnos cyfan yn adolygu yn y gobaith eich bod chi wedi gweld y cwestiwn a allai godi, ac yn aml iawn nid ydych wedi ei weld o gwbl.
Pe bai gen i bwynt mwy difrifol i'w wneud ar gyfer y pwynt olaf a wnaeth arweinydd yr wrthblaid am ansawdd y drafodaeth yn y Senedd, pe bai gen i obaith ar gyfer y fforwm hwn a'r cwestiynau hyn, ein bod ni i gyd, dim ond weithiau, yn canolbwyntio ychydig yn fwy ar gynhyrchu golau yn hytrach na chynhyrchu gwres fyddai hwnnw. I'r nifer rhyfeddol o fawr o bobl sy'n ein gwylio ni yn y gwaith ac yn gwrando ar y pethau yr ydym ni'n siarad amdanyn nhw, rwy'n credu, yn y pen draw, mai'r rheswm y maen nhw'n gwneud hynny yw oherwydd eu bod nhw'n gobeithio dysgu rhywbeth am gymhlethdod y dadleuon sy'n ein hwynebu, ac i adael y trafodaethau hyn yn teimlo eu bod nhw'n fwy gwybodus am y penderfyniadau sy'n cael eu gwneud yma ar eu rhan. Bob nawr ac yn y man, rwy'n credu y gallai rhoi dim ond ychydig o ystyriaeth i'r ffaith y byddai taflu ychydig o oleuni ar y pynciau hynny, yn hytrach na chynhyrchu gwres o'u cwmpas, arwain i'r Senedd wneud ei gwaith yng ngolwg pobl Cymru mewn ffordd y bydden nhw wir yn ei gwerthfawrogi.
Arweinydd Plaid Cymru, Rhun ap Iorwerth.
Leader of Plaid Cymru, Rhun ap Iorwerth.
Diolch yn fawr iawn, Dirprwy Lywydd. We will have an opportunity to reflect on the First Minister's time in office later on, but for now, and I know the First Minister would expect nothing else, it is business as usual.
On Friday, before the Labour leadership result, he posted the first of what I'm sure will be several goodbyes. He claimed on his Twitter post that it is the Labour Party alone—the Labour Party alone—that has a special bond with the people of Wales. Now, I'm sure it wasn't his intention, but would he advise his successor to be careful about using that kind of language for fear of sounding like Labour is taking the electorate for granted? And isn't Jeremy Miles right that trust has to be continually earned?
Diolch yn fawr iawn, Dirprwy Lywydd. Byddwn yn cael cyfle i fyfyrio ar amser y Prif Weinidog yn y swydd yn nes ymlaen, ond am y tro, a gwn na fyddai'r Prif Weinidog yn disgwyl dim byd arall, mae'n fater o fusnes fel arfer.
Ddydd Gwener, cyn canlyniad arweinyddiaeth Llafur, cyhoeddodd y cyntaf o'r hyn rwy'n siŵr fydd yn sawl ffarwel. Honnodd yn ei neges Twitter mai'r Blaid Lafur yn unig—y Blaid Lafur yn unig—sydd â'r cysylltiad arbennig hwnnw â phobl Cymru. Nawr, rwy'n siŵr nad dyna ei fwriad, ond a wnaiff ef gynghori ei olynydd i fod yn ofalus am ddefnyddio'r math yna o iaith rhag ofn swnio fel bod Llafur yn cymryd yr etholwyr yn ganiataol? Ac onid yw Jeremy Miles yn iawn bod yn rhaid ennill ymddiriedaeth yn barhaus?
I've spoken on many platforms within my own party, Llywydd, and it's been a repeated mantra of mine to people who devote their leisure hours to working for the Labour Party that we have to earn every vote that comes our way. We never take a single vote for granted. We always have to be in a continuous conversation with the Welsh electorate about what we propose to do and why, I believe, our values and the things that motivate us on this side of the Chamber are the things that chime most readily with people in Wales.
But surely, Dirprwy Lywydd, the history of politics in this Chamber is of a party that has always had, by a significant margin, the largest number of seats in the Assembly and then the Senedd, but has never governed alone. It has always been able, in different forms and with different parties, to form progressive alliances in which we are able to work together in those common causes. That's a great surprise to people beyond Wales, for whom working with another party is regarded as a failure of the system. I think we have demonstrated here that mature progressive politics puts you in a place where you do want to work with others, and I think that's been the 25-year history of devolution.
Rwyf i wedi siarad ar sawl llwyfan o fewn fy mhlaid fy hun, Llywydd, ac mae wedi bod yn fantra a ailadroddwyd gennyf i bobl sy'n neilltuo eu horiau hamdden i weithio i'r Blaid Lafur bod yn rhaid i ni ennill pob pleidlais sy'n dod ein ffordd. Dydyn ni byth yn cymryd yr un bleidlais yn ganiataol. Mae'n rhaid i ni bob amser fod mewn sgwrs barhaus gydag etholwyr Cymru am yr hyn yr ydym ni'n bwriadu ei wneud a pham, rwy'n credu, mai ein gwerthoedd a'r pethau sy'n ein hysgogi ar yr ochr hon i'r Siambr yw'r pethau y mae pobl yng Nghymru yn uniaethu â nhw'n fwyaf rhwydd.
Ond siawns, Dirprwy Lywydd, mai hanes gwleidyddiaeth yn y Siambr hon yw plaid a fu, o gryn dipyn, â'r nifer fwyaf o seddi yn y Cynulliad ac yna'r Senedd, ond nad yw erioed wedi llywodraethu ar ei phen ei hun. Mae wedi gallu erioed, mewn gwahanol ffurfiau a chyda gwahanol bleidiau, ffurfio cynghreiriau blaengar lle gallwn ni weithio gyda'n gilydd yn yr achosion cyffredin hynny. Mae hynny'n syndod mawr i bobl y tu hwnt i Gymru, lle ystyrir bod gweithio gyda phlaid arall yn fethiant yn y system. Rwy'n credu ein bod ni wedi dangos yma bod gwleidyddiaeth flaengar aeddfed yn eich rhoi chi mewn sefyllfa lle'r ydych chi eisiau gweithio gydag eraill, ac rwy'n credu mai dyna fu hanes 25 mlynedd o ddatganoli.
There's one thing that the First Minister and I will look at similarly, and that's the demise of the Conservative Party on the UK level. That long demise has made it pretty clear, I think, that there will be a UK Labour Government later this year. We just need to make sure that it's held to account by a strong cohort of Plaid Cymru Members of Parliament. But what next for Wales then? The First Minister has admitted to me several times that he can't influence Keir Starmer to make a pledge on fair funding, and, no, I don't apologise for raising that issue again in this last scrutiny session. I was told by the First Minister last week that a phone call from him to Keir Starmer would be of no consequence. But we are told that his successor is closer to the Labour leader. Now, given that, does the First Minister share my deep concern that his successor hasn't been able to get that fundamental pledge over fair funding for our communities either? It makes you wonder if Starmer has any interest in continually earning support in Wales at all.
Mae un peth y bydd y Prif Weinidog a minnau yn edrych arno mewn ffordd debyg, sef tranc y Blaid Geidwadol ar lefel y DU. Mae'r tranc maith hwnnw wedi ei gwneud hi'n eithaf clir, rwy'n credu, y bydd Llywodraeth Lafur yn y DU yn ddiweddarach eleni. Mae angen i ni wneud yn siŵr ei bod yn cael ei dwyn i gyfrif gan garfan gref o Aelodau Seneddol Plaid Cymru. Ond beth nesaf i Gymru felly? Mae'r Prif Weinidog wedi cyfaddef i mi sawl gwaith na all ddylanwadu ar Keir Starmer i wneud addewid ar gyllid teg, ac, na, nid wyf i'n ymddiheuro am godi'r mater hwnnw eto yn y sesiwn graffu olaf hon. Dywedodd y Prif Weinidog wrthyf i yr wythnos diwethaf na fyddai galwad ffôn ganddo ef i Keir Starmer o unrhyw bwys. Ond dywedir wrthym ni fod ei olynydd yn agosach at arweinydd y Blaid Lafur. Nawr, o ystyried hynny, a yw'r Prif Weinidog yn rhannu fy mhryder dwfn nad yw ei olynydd wedi gallu cael yr addewid sylfaenol hwnnw ynghylch cyllid teg i'n cymunedau chwaith? Mae'n gwneud i chi feddwl tybed a oes gan Starmer unrhyw ddiddordeb mewn ennill cefnogaeth barhaus yng Nghymru o gwbl.
Just to be clear, for the record, that a contact from a Labour First Minister of Wales to the leader of the UK Labour Party will always be influential and will always be consequential. What you don't want to do is to devalue the currency of those calls by doing what the leader of Plaid Cymru suggested to me last week, that barely a day would go by when I wasn't on the phone asking Keir Starmer for something. I've always been very careful to make sure that in the many conversations I have had with the leader of the UK party, it's always been about something that is essential to the future interests of Wales, and I've always had—as I have had over this last weekend, and I know that both Jeremy Miles and Vaughan Gething will have had—very warm and engaged conversations with the leader of the UK party. Of course, funding is always part of some of those conversations. We know what the incoming Labour Government, if that is what it is to be, will inherit, but I think Gordon Brown, who has taken such a close interest in Wales in recent years, and where his report provides such an important blueprint for an incoming Labour Government, had some very interesting things to say about how financial flows through the United Kingdom might best be navigated in the future. This is a very live debate, and I'm quite sure that the Welsh Government will go on being a very positive and constructive contributor to it.
I fod yn glir, ar gyfer y cofnod, bydd cysylltiad gan Brif Weinidog Llafur Cymru ag arweinydd Plaid Lafur y DU bob amser yn ddylanwadol a bob amser o bwys. Yr hyn nad ydych chi eisiau ei wneud yw dibrisio pwysigrwydd y galwadau hynny trwy wneud yr hyn a awgrymodd arweinydd Plaid Cymru i mi yr wythnos diwethaf, na fyddai prin ddiwrnod yn mynd heibio pan nad oeddwn i ar y ffôn yn gofyn i Keir Starmer am rywbeth. Rwyf i wedi bod yn ofalus iawn erioed i wneud yn siŵr, yn y sgyrsiau niferus yr wyf i wedi eu cael gydag arweinydd plaid y DU, ei fod bob amser wedi bod am rywbeth sy'n hanfodol i fuddiannau Cymru yn y dyfodol, ac rwyf i wedi cael sgyrsiau gwresog a difyr iawn erioed—fel yr wyf i wedi eu cael dros y penwythnos diwethaf, a gwn y bydd Jeremy Miles a Vaughan Gething wedi eu cael—gydag arweinydd plaid y DU. Wrth gwrs, mae cyllid bob amser yn rhan o rai o'r sgyrsiau hynny. Rydym ni'n gwybod beth fydd y Llywodraeth Lafur newydd, os mai dyna beth yw hi i fod, yn ei etifeddu, ond rwy'n credu y bu gan Gordon Brown, sydd wedi cymryd diddordeb mor agos yng Nghymru yn ystod y blynyddoedd diwethaf, a lle mae ei adroddiad yn cynnig glasbrint mor bwysig ar gyfer Llywodraeth Lafur newydd, rai pethau diddorol iawn i'w dweud am y ffordd orau o lywio llifau ariannol drwy'r Deyrnas Unedig yn y dyfodol. Mae hon yn ddadl fyw iawn, ac rwy'n gwbl sicr y bydd Llywodraeth Cymru yn parhau i fod yn gyfrannwr cadarnhaol ac adeiladol iawn ati.
There's a saying in Welsh:
Mae yna ddywediad yn y Gymraeg:
'dyfal donc a dyrr y garreg'.
'persistent blows will shatter the stone'.
The reason I ask the question time and time again is because I want the First Minister to persevere, and it's because I hold the office of First Minister in such high esteem that I want our First Minister to be using his influence as much as possible.
Finally, in my last scrutiny question to the First Minister, I will ask about scrutiny, and he knows that I've been a constant critic of what I see as Welsh Government's apparent aversion to scrutiny at times. Now, scrutiny means welcoming tough questions, and it means accepting responsibility for actions. Now, for him—and I know the scourge of alcohol and the problems it causes for the NHS—it's not about blaming drunks for the unsustainability of our accident and emergency services, and for his successor, it's certainly not about accusing journalists of not being serious when they question the propriety of donations to his leadership campaign. Now, I think I'm safe in saying that several Members of his own back benches think that that money should be paid back; it's about putting your hands up to mistakes, as I say, and earning that trust. I ask the First Minister again today: does he think that that money should be paid back? And I know he said that he's not in the business of giving grand advice, but given that trust has become such a major issue in the handover of power from him to his successor, what advice would he give him on how to earn that trust?
Y rheswm pam rwy'n gofyn y cwestiwn dro ar ôl tro yw oherwydd fy mod i eisiau i'r Prif Weinidog ddyfalbarhau, ac oherwydd bod gen i gymaint o barch at swydd y Prif Weinidog yr wyf i eisiau i'n Prif Weinidog fod yn defnyddio ei ddylanwad gymaint â phosibl.
Yn olaf, yn fy nghwestiwn craffu diwethaf i'r Prif Weinidog, hoffwn ofyn am graffu, ac mae'n gwybod fy mod i wedi bod yn feirniad cyson o'r hyn yr wyf i'n ei weld fel anhoffter ymddangosiadol Llywodraeth Cymru o graffu ar brydiau. Nawr, mae craffu yn golygu croesawu cwestiynau anodd, ac mae'n golygu derbyn cyfrifoldeb am weithredoedd. Nawr, iddo ef—ac ryw'n ymwybodol o bla alcohol a'r problemau y mae'n eu hachosi i'r GIG—nid yw'n fater o roi'r bai ar feddwon am anghynaliadwyedd ein gwasanaethau damweiniau ac achosion brys, ac i'w olynydd, yn sicr nid yw'n fater o gyhuddo newyddiadurwyr o beidio â bod o ddifrif pan fyddan nhw'n cwestiynu priodoldeb rhoddion i'w ymgyrch arweinyddiaeth. Nawr, rwy'n credu fy mod i'n ddiogel wrth ddweud bod sawl Aelod o'i feinciau cefn ei hun yn credu y dylai'r arian hwnnw gael ei dalu'n ôl; mae'n fater o gyfaddef i gamgymeriadau, fel y dywedais, ac ennill yr ymddiriedaeth honno. Gofynnaf i'r Prif Weinidog eto heddiw: a yw'n credu y dylai'r arian hwnnw gael ei ad-dalu? Ac rwy'n gwybod ei fod wedi dweud nad yw yn y busnes o roi cyngor mawreddog, ond o ystyried bod ymddiriedaeth wedi dod yn fater mor bwysig yn y trosglwyddiad o rym oddi wrtho ef i'w olynydd, pa gyngor fyddai'n ei roi iddo ar sut i ennill yr ymddiriedaeth honno?
Let me simply say this: I was elected to the Senedd on the same day as the Member for Cardiff South and Penarth, and we've always represented parts of this great city. We were placed on the health committee together in those very early days. We have worked together when I was the health Minister and Vaughan Gething was the Deputy Minister for health. We worked together as closely as you can imagine during those difficult days of the pandemic. I have seen him at work; I know what a careful and considered person he is when it comes to making decisions. He doesn't need advice from me on all of that, and I look forward very much to supporting him and the Welsh Government from the back benches.
Gadewch i mi ddweud hyn: cefais fy ethol i'r Senedd ar yr un diwrnod â'r Aelod dros Dde Caerdydd a Phenarth, ac rydym ni wedi cynrychioli rhannau o'r ddinas wych hon erioed. Cawsom ein rhoi ar y pwyllgor iechyd gyda'n gilydd yn y dyddiau cynnar iawn hynny. Rydym ni wedi gweithio gyda'n gilydd pan oeddwn i'n Weinidog iechyd a Vaughan Gething yn Ddirprwy Weinidog iechyd. Fe wnaethom ni weithio gyda'n gilydd mor agos ag y gallwch chi ddychmygu yn ystod dyddiau anodd hynny y pandemig. Rwyf i wedi ei weld yn gweithio; rwy'n gwybod sut berson gofalus ac ystyriol ydyw o ran gwneud penderfyniadau. Nid yw angen cyngor gennyf i ar hynny i gyd, ac edrychaf ymlaen yn fawr iawn at ei gefnogi ef a Llywodraeth Cymru o'r meinciau cefn.
3. A wnaiff y Prif Weinidog roi'r wybodaeth ddiweddaraf am gyfyngiadau terfyn cyflymder yng Nghymru? OQ60887
3. Will the First Minister provide an update on speed limit restrictions within Wales? OQ60887
Speed limits are set by councils for local roads and Welsh Government for trunk roads. A default 20 mph speed limit on roads in built-up areas agreed by this Senedd has seen drivers complying and speeds reducing. This will save lives.
Gosodir terfynau cyflymder gan gynghorau ar gyfer ffyrdd lleol a Llywodraeth Cymru ar gyfer cefnffyrdd. Mae terfyn cyflymder diofyn o 20 mya ar ffyrdd mewn ardaloedd adeiledig y cytunwyd arno gan y Senedd hon wedi arwain at yrwyr yn cydymffurfio a chyflymderau'n lleihau. Bydd hyn yn achub bywydau.
I thank very much the First Minister for his answer and wish him well personally on whatever comes next, and thank him for all his efforts whilst he's been in office. I know the First Minister has said publicly he doesn't tend to enjoy First Minister's question sessions, but I have to say, I've at least enjoyed, and I hope that it's been reciprocal on the back of our exchanges over the last three years. And none of those exchanges have I enjoyed more than the ones on 20 mph. We know that, last week, the Senedd's record-breaking petition against the changes closed at just shy of 470,000 signatures. And it's no surprise the policy proved deeply unpopular with the public, and the Government's own figures say that the damage to our economy could be up to £9 billion. So, in the last few hours that you have in the job of First Minister, will you make your last decision your best one and scrap these 20 mph speed limits?
Diolch yn fawr iawn i'r Prif Weinidog am ei ateb ac rwy'n dymuno'n dda iddo yn bersonol ar beth bynnag ddaw nesaf, a diolch iddo am ei holl ymdrechion tra mae wedi bod yn y swydd. Gwn fod y Prif Weinidog wedi dweud yn gyhoeddus nad yw'n tueddu i fwynhau sesiynau holi'r Prif Weinidog, ond mae'n rhaid i mi ddweud, rwyf i wedi mwynhau o leiaf, ac rwy'n gobeithio ei fod wedi bod yn ddwyochrog yn seiliedig ar ein trafodaethau dros y tair blynedd diwethaf. A does dim un o'r trafodaethau hynny yr wyf i wedi ei mwynhau mwy na'r rhai ar 20 mya. Rydym ni'n gwybod, yr wythnos diwethaf, bod deiseb fwyaf erioed y Senedd yn erbyn y newidiadau wedi cau ychydig yn brin o 470,000 o lofnodion. Ac nid yw'n ddim syndod bod y polisi wedi bod yn amhoblogaidd iawn gyda'r cyhoedd, ac mae ffigurau'r Llywodraeth ei hun yn dweud y gallai'r niwed i'n heconomi fod hyd at £9 biliwn. Felly, yn ystod yr ychydig oriau diwethaf sydd gennych chi yn swydd y Prif Weinidog, a wnewch chi sicrhau mai eich penderfyniad olaf fydd eich un gorau a chael gwared ar y terfynau cyflymder 20 mya hyn?
Well, Dirprwy Lywydd, I sometimes worry for Mr Giffard. [Laughter.] I think he deserved some better guidance from his colleagues than this question would suggest is available to him. Llywydd, I am hugely proud of the fact that, here in Wales, we are at the leading edge of a policy change that will happen far beyond Wales. We know it's going to happen in Scotland, we know it happens in Ireland, we know that there are thousands and thousands of roads in England that are 20 mph. And the reason for that, and the reason that his predecessor David Melding initiated the debate on this matter here on the floor of the Senedd, is that reducing, just by a small amount, the speed at which we drive in built-up residential areas will save people's lives. It will save thousands and thousands of people from the trauma of being seriously injured on our roads. It gives back those roads to the people who live on them.
And I've said in a series of interviews, which I have had to give in the last few days, that if you're in the very fortunate position that I've been in, then your responsibility is to use the political capital you have, to use the opportunity that comes your way—not to do the easy things, not to do the things that pander to populist headlines, but to do the things that can be difficult, because change is always a challenge. Here, in this Government, we are always determined that we will do the right thing, rather than the thing that is convenient and popular at the time. I think 20 mph speed limits are already changing people's minds; I think they'll go on doing that. And before very long, we will all look back and ask ourselves what the fuss was all about, because we're now doing something together that will make such a difference in the lives of people who otherwise would not be here at all to tell us about it.
Wel, Dirprwy Lywydd, rwy'n poeni weithiau am Mr Giffard. [Chwerthin.] Rwy'n credu ei fod yn haeddu rhywfaint o gyfarwyddyd gwell gan ei gydweithwyr nag y byddai'r cwestiwn hwn yn awgrymu sydd ar gael iddo. Llywydd, rwy'n eithriadol o falch o'r ffaith ein bod ni, yma yng Nghymru, ar flaen y gad o ran newid polisi a fydd yn digwydd ymhell y tu hwnt i Gymru. Rydym ni'n gwybod ei fod yn mynd i ddigwydd yn yr Alban, rydym ni'n gwybod ei fod yn digwydd yn Iwerddon, rydym ni'n gwybod bod miloedd ar filoedd o ffyrdd yn Lloegr sy'n 20 mya. A'r rheswm am hynny, a'r rheswm y dechreuodd ei ragflaenydd David Melding y ddadl ar y mater hwn yma ar lawr y Senedd, yw y bydd lleihau, dim ond o ryw fymryn bach, y cyflymder yr ydym ni'n gyrru mewn ardaloedd preswyl adeiledig yn achub bywydau pobl. Bydd yn achub miloedd ar filoedd o bobl rhag trawma cael eu hanafu'n ddifrifol ar ein ffyrdd. Mae'n rhoi'r ffyrdd hynny yn ôl i'r bobl sy'n byw arnyn nhw.
Ac rwyf i wedi dweud mewn cyfres o gyfweliadau, y bu'n rhaid i mi eu rhoi yn ystod y dyddiau diwethaf, os ydych chi yn y sefyllfa ffodus iawn yr wyf i wedi bod ynddi, yna eich cyfrifoldeb yw defnyddio'r cyfalaf gwleidyddol sydd gennych chi, i ddefnyddio'r cyfle sy'n dod eich ffordd—i beidio â gwneud y pethau hawdd, peidio â gwneud y pethau sy'n boddio penawdau poblyddwyr, ond gwneud y pethau sy'n gallu bod yn anodd, oherwydd mae newid bob amser yn her. Yma, yn y Llywodraeth hon, rydym ni bob amser yn benderfynol y byddwn ni'n gwneud y peth iawn, yn hytrach na'r peth sy'n gyfleus ac yn boblogaidd ar y pryd. Rwy'n credu bod terfynau cyflymder 20 mya eisoes yn newid meddyliau pobl; rwy'n credu y byddan nhw'n parhau i wneud hynny. A chyn hir iawn, byddwn ni i gyd yn edrych yn ôl ac yn gofyn i ni'n hunain beth oedd pwrpas y ffwdan, gan ein bod ni bellach yn gwneud rhywbeth gyda'n gilydd a fydd yn gwneud cymaint o wahaniaeth ym mywydau pobl na fydden nhw fel arall yma o gwbl i ddweud wrthym ni amdano.
4. Sut mae Llywodraeth Cymru yn cefnogi lleoliadau cerddoriaeth fyw ac adloniant? OQ60892
4. How is the Welsh Government supporting live music and entertainment venues? OQ60892
I thank the Member for that, Dirprwy Lywydd. Creative Wales works with the commercial music sector providing support for grass-roots venues, rehearsal spaces, recording studios and others. This has included sponsoring events at Welsh venues and direct funding totalling over £9 million since launching in 2020.
Diolch i'r Aelod am hynna, Dirprwy Lywydd. Mae Cymru Greadigol yn gweithio gyda'r sector cerddoriaeth masnachol gan ddarparu cymorth ar gyfer lleoliadau llawr gwlad, mannau ymarfer, stiwdios recordio ac eraill. Mae hyn wedi cynnwys noddi digwyddiadau mewn lleoliadau yng Nghymru a chyllid uniongyrchol gwerth cyfanswm o dros £9 miliwn ers ei lansio yn 2020.
Diolch, Brif Weinidog. Live music and entertainment venues are important cultural establishments in our towns and cities, with none more important than west Wales's finest Queens Hall in Narberth. Now, while it's no secret that you'll soon have a little more free time on your hands, Prif Weinidog, what colleagues in this Siambr may not be aware of is that you've actually been in the audience at the Queens Hall in Narberth, watching—and correct me if I'm wrong—Calendar Girls. [Laughter.] Now, Narberth's Queens Hall has welcomed a number of big names in its 65-year history, from Elton John to Wales's finest Goldie Lookin Chain. And according to the Music Venue Trust, live entertainment venues annually contribute just over £24 million to the Welsh economy, but with the average profit margin in the sector at only 0.5 per cent, many venues reported a financial loss in 2023. So, along with enjoying performances from the audience, what further support is the Welsh Government providing to venues such as the Queens Hall to guarantee their survival? Diolch, Dirprwy Lywydd.
Diolch, Prif Weinidog. Mae lleoliadau cerddoriaeth fyw ac adloniant yn sefydliadau diwylliannol pwysig yn ein trefi a'n dinasoedd, ac nid oes yr un yn bwysicach nag un o oreuon y gorllewin, Neuadd y Frenhines yn Arberth. Nawr, er nad yw'n gyfrinach y bydd gennych chi ychydig mwy o amser rhydd ar eich dwylo yn fuan, Prif Weinidog, efallai mai'r hyn nad yw cyd-Aelodau yn y Siambr hon yn ymwybodol ohono yw eich bod chi wedi bod yn y gynulleidfa yn Neuadd y Frenhines yn Arberth mewn gwirionedd, yn gwylio—a chywirwch fi os wyf i'n anghywir—Calendar Girls. [Chwerthin.] Nawr, mae Neuadd y Frenhines yn Arberth wedi croesawu nifer o enwau mawr yn ei hanes 65 mlynedd, o Elton John i un o oreuon Cymru, Goldie Lookin Chain. Ac yn ôl yr Ymddiriedolaeth Lleoliadau Cerddoriaeth, mae lleoliadau adloniant byw yn cyfrannu ychydig dros £24 miliwn yn flynyddol i economi Cymru, ond gyda'r elw cyfartalog yn y sector yn 0.5 y cant yn unig, adroddodd llawer o leoliadau golled ariannol yn 2023. Felly, ynghyd â mwynhau perfformiadau o'r gynulleidfa, pa gymorth pellach y mae Llywodraeth Cymru yn ei ddarparu i leoliadau fel Neuadd y Frenhines i sicrhau eu goroesiad? Diolch, Dirprwy Lywydd.
Well, I thank Sam Kurtz for that important question. I think I need to be clear that it was a live performance of Calendar Girls, featuring some very brave artists, I felt. [Laughter.] Anyway, it was not my only visit to the hall, and I hope to be there again, of course. Look, I share much of what Sam Kurtz said in that follow-up question, Dirprwy Lywydd. It's really important that we have live music venues here in Wales. The industry is under pressure; we know that. Some of the ways in which we will look to go on supporting it is through the Music Venue Trust's campaign asking for an industry-led approach to a small sum being added to the price of a ticket at successful venues to be redistributed to support grass-roots music venues. The MVT is very clear that it wants it to be industry-led, rather than a Government initiative, and we've seen a recent example of this in Wales, with a Swansea Arena event in February that raised £10,000 that is then being distributed to support those grass-roots venues. While the industry is under pressure, it is important to say that more new live music venues opened in Wales last year than were closed, and we must take some confidence from the fact that we do have such a vibrant and committed sector here in Wales.
Wel, diolch i Sam Kurtz am y cwestiwn pwysig yna. Rwy'n credu bod angen i mi fod yn glir ei fod yn berfformiad byw o Calendar Girls, yn cynnwys artistiaid dewr iawn, roeddwn i'n teimlo. [Chwerthin.] Beth bynnag, nid dyna oedd fy unig ymweliad â'r neuadd, ac rwy'n gobeithio bod yno eto, wrth gwrs. Edrychwch, rwy'n rhannu llawer o'r hyn a ddywedodd Sam Kurtz yn y cwestiwn dilynol yna, Dirprwy Lywydd. Mae'n bwysig iawn bod gennym ni leoliadau cerddoriaeth fyw yma yng Nghymru. Mae'r diwydiant o dan bwysau; rydym ni'n gwybod hynny. Rhai o'r ffyrdd y byddwn ni'n ceisio parhau i'w gefnogi yw drwy ymgyrch yr Ymddiriedolaeth Lleoliadau Cerddoriaeth yn gofyn am ddull a arweinir gan y diwydiant o ychwanegu swm bach at bris tocyn mewn lleoliadau llwyddiannus i gael ei ailddosbarthu i gefnogi lleoliadau cerddoriaeth ar lawr gwlad. Mae'r Ymddiriedolaeth yn glir iawn ei bod eisiau iddo gael ei arwain gan y diwydiant, yn hytrach na menter gan y Llywodraeth, ac rydym ni wedi gweld enghraifft ddiweddar o hyn yng Nghymru, â digwyddiad yn Arena Abertawe ym mis Chwefror a gododd £10,000 sydd wedyn yn cael ei ddosbarthu i gefnogi'r lleoliadau llawr gwlad hynny. Er bod y diwydiant o dan bwysau, mae'n bwysig dweud bod mwy o leoliadau cerddoriaeth fyw newydd wedi agor yng Nghymru y llynedd nag a gaewyd, ac mae'n rhaid i ni gymryd rhywfaint o hyder o'r ffaith bod gennym ni sector mor fywiog ac ymroddedig yma yng Nghymru.
Firstly, I want to highlight the success of the Bunkhouse in Swansea in providing live music. The rent for music venues has gone up by 37.5 per cent on average. A rate cut will only lead to a further large increase in rents. This is where the pressure on music venues is coming from—it's coming from the rents that are being charged. I'm glad the First Minister supports the idea of a sector levy and I hope that he'll do everything to get his successor to also add to the pressure on having that levy, because it's incredibly important. A small amount on a ticket can mean an awful lot when so many tens of thousands are sold in order to help smaller venues. Will the First Minister join me in congratulating the Swansea Arena on adding a levy, and will he say he'd like all the other venues that are run by local authorities and other public sectors to do the same?
Yn gyntaf, hoffwn dynnu sylw at lwyddiant y Bunkhouse yn Abertawe o ran darparu cerddoriaeth fyw. Mae'r rhent ar gyfer lleoliadau cerddoriaeth wedi cynyddu 37.5 y cant ar gyfartaledd. Bydd gostyngiad yn y gyfradd llog ond yn arwain at gynnydd mawr pellach mewn rhenti. Dyma lle mae'r pwysau ar leoliadau cerddoriaeth yn dod—mae'n dod o'r rhenti sy'n cael eu codi. Rwy'n falch bod y Prif Weinidog yn cefnogi'r syniad o ardoll i'r sector ac rwy'n gobeithio y bydd yn gwneud popeth i sicrhau bod ei olynydd yn ychwanegu at y pwysau hefyd i gael yr ardoll honno hefyd, oherwydd mae'n hynod bwysig. Gall swm bach ar docyn olygu llawer iawn pan fydd degau o filoedd yn cael eu gwerthu er mwyn helpu lleoliadau llai o faint. A wnaiff y Prif Weinidog ymuno â mi i longyfarch Arena Abertawe ar ychwanegu ardoll, ac a fydd yn dweud y byddai'n hoffi i'r holl leoliadau eraill sy'n cael eu rhedeg gan awdurdodau lleol a sectorau cyhoeddus eraill wneud yr un peth?
Well, I thank Mike Hedges very much for that. Personally, I agree quite strongly with his first point that, sometimes in this area, you can think you are doing something that benefits the venue itself only to find out that all you've actually done is put money in the pockets of landlords who charge those rents to the venues in the first place. One of the things that has happened in Wales recently is that the Welsh Government has established a new set of music stakeholder groups, and one of the issues on the agenda for discussion at those groups is this idea of an industry-wide levy. Now, at the moment, I think there are some just very early signs of that idea beginning to take hold. What we need, though, is a more planned and comprehensive approach to it that doesn't rely on the motivation of individual venues to do the right thing. We need a more comprehensive approach to it so that the industry is better able to use the resources that are generated in very large measure in this industry, that a small part of those resources is recycled to support live music in community venues and develops the artists who will be the prominent and successful artists of the future.
Wel, diolch yn fawr iawn i Mike Hedges am hynny. Yn bersonol, rwy'n cytuno'n eithaf cryf â'i bwynt cyntaf y gallwch chi weithiau, yn y maes hwn, feddwl eich bod chi'n gwneud rhywbeth sydd o fudd i'r lleoliad ei hun dim ond i ddarganfod mai'r cyfan rydych chi wedi'i wneud mewn gwirionedd yw rhoi arian ym mhocedi landlordiaid sy'n codi'r rhenti hynny ar y lleoliadau yn y lle cyntaf. Un o'r pethau sydd wedi digwydd yng Nghymru yn ddiweddar yw bod Llywodraeth Cymru wedi sefydlu set newydd o grwpiau rhanddeiliaid cerddoriaeth, ac un o'r materion ar yr agenda i'w drafod yn y grwpiau hynny yw'r syniad hwn o ardoll ledled y diwydiant. Nawr, ar hyn o bryd, rwy'n credu bod rhai arwyddion cynnar iawn bod y syniad hwnnw'n dechrau cydio. Yr hyn sydd ei angen arnom, serch hynny, yw dull mwy trefnus a chynhwysfawr o ymdrin â hyn nad yw'n dibynnu ar gymhelliant lleoliadau unigol i wneud y peth iawn. Mae angen dull mwy cynhwysfawr arnom fel bod y diwydiant yn gallu defnyddio'r adnoddau sy'n cael eu cynhyrchu ar raddau mawr iawn yn y diwydiant hwn yn well, bod rhan fach o'r adnoddau hynny'n cael ei hailgylchu i gefnogi cerddoriaeth fyw mewn lleoliadau cymunedol ac yn datblygu'r artistiaid a fydd yn artistiaid amlwg a llwyddiannus yn y dyfodol.
5. A wnaiff y Prif Weinidog roi'r wybodaeth ddiweddaraf am y gwaith a wnaed i sicrhau diogelwch tomenni glo yn y Rhondda? OQ60861
5. Will the First Minister provide an update on works undertaken to ensure coal tip safety in Rhondda? OQ60861
Llywydd, to date, the Welsh Government has provided to Rhondda Cynon Taf over £16 million through coal tip safety grant schemes, including over £10 million of funding for the remediation of the Tylorstown tip. We remain committed to ensuring our coal communities are safe in Rhondda and across Wales.
Llywydd, hyd yma, mae Llywodraeth Cymru wedi darparu dros £16 miliwn i Rondda Cynon Taf drwy gynlluniau grant diogelwch tomenni glo, gan gynnwys dros £10 miliwn o gyllid ar gyfer adfer tomen Tylorstown. Rydym yn parhau i fod yn ymrwymedig i sicrhau bod ein cymunedau glo yn ddiogel yn y Rhondda a ledled Cymru.
Thank you, First Minister. The scenes across Rhondda during storm Dennis in 2020 were horrifying. Videos of the land slip in Tylorstown sent shock waves of concern across all of our communities in Rhondda. I remember visiting the site in Tylorstown and the site in Wattstown with you in the wind and rain prior to being elected to this place. I'd like to put on record, on behalf of residents in the Rhondda, a heartfelt 'thank you' for prioritising coal tip safety during your time as First Minister, for the millions and millions in Welsh Government funding to identify, review, and, where necessary, remediate coal tips to ensure the safety of our residents. If it were left to the UK Government, we'd still be waiting for that funding, so thank you.
We're in a much better position now, but, as ever, there's still work to do. So, I'd like to ask the First Minister one final time just how important it is that coal tip safety remains a priority in the future.
Diolch, Prif Weinidog. Roedd y golygfeydd ar draws y Rhondda yn ystod storm Dennis yn 2020 yn erchyll. Fe anfonodd fideos o'r tirlithriad yn Tylorstown donnau sioc o bryder ar draws ein holl gymunedau yn y Rhondda. Rwy'n cofio ymweld â'r safle yn Tylorstown a'r safle yn Wattstown gyda chi yn y gwynt a'r glaw cyn cael fy ethol i'r lle hwn. Hoffwn gofnodi 'diolch' twymgalon, ar ran trigolion y Rhondda, am flaenoriaethu diogelwch tomenni glo yn ystod eich cyfnod fel Prif Weinidog, am y miliynau ar filiynau o gyllid Llywodraeth Cymru i nodi, adolygu a, lle bo angen, adfer tomenni glo i sicrhau diogelwch ein preswylwyr. Pe bai'n cael ei adael i Lywodraeth y DU, byddem yn dal i aros am y cyllid hwnnw, felly diolch.
Rydyn ni mewn sefyllfa llawer gwell nawr, ond, fel erioed, mae yna waith i'w wneud o hyd. Felly, hoffwn ofyn i'r Prif Weinidog un tro olaf pa mor bwysig yw hi fod diogelwch tomenni glo yn parhau i fod yn flaenoriaeth yn y dyfodol.
Well, Dirprwy Lywydd, I thank Buffy Williams very much for that supplementary question. Anyone brought up in the Labour movement and anyone brought up in the Rhondda will be shaped by the history of coal mining in Wales. Dirprwy Lywydd, I vividly remember I had just gone to secondary school in Carmarthen and returned home on an October afternoon and, as I came into the house, I knew something was wrong, because the television was on, and the television was never on at that time of the day in my house. The reason the television was on was because scenes from Aberfan were already being shown on it. And when that tip moved in Tylorstown in February 2020, for anybody who saw it and certainly for anybody who lived nearby, those hundreds of thousands of tonnes of spoil that moved down the mountainside simply brought to the surface, again, all those memories and that folk history of the damage that has been done to Wales and to Welsh communities by that industrial heritage.
Before the end of that month in February, we had set up a jointly chaired group between myself and the Secretary of State for Wales at the time, Simon Hart. And although we've gone on to have differences of view, I always thought he was very genuine in his immediate response to those events and his wish to be part of a solution, because, here in Wales, we don't have all the tools at our disposal. The Coal Authority, an essential partner at that table, is a non-devolved authority. As a result of all of that, we have a programme of inspection—350 inspections—of the most highly rated risk tips in Wales over this winter alone. We have a programme of investment. And there I do agree, of course, with what Buffy Williams said. It is an ongoing disappointment that, despite the huge efforts that Rebecca Evans has made with successive Chief Secretaries to the Treasury, we've been unable to persuade the UK Government to offer its contribution to the remediation of a history that predates devolution by decades. And now, of course, we will have a programme of legislative action. I'm sometimes asked what regrets I have during the time I've been First Minister, and it is a regret of mine that the COVID experience has meant that we are yet to have that coal tip safety Bill in front of the Senedd. But it will come. It will happen during this Senedd term. And it will provide a modern legislative framework to make sure that regulation and inspection of disused coal mines and other tips in Wales are carried out in a way that will give confidence to those local populations. And I have been, and the Welsh Government will continue to be, absolutely committed to that task.
Wel, Dirprwy Lywydd, diolch yn fawr iawn i Buffy Williams am y cwestiwn atodol hwnnw. Bydd unrhyw un sydd wedi cael ei fagu yn y mudiad Llafur ac unrhyw un sydd wedi cael ei fagu yn y Rhondda wedi'i siapio gan hanes mwyngloddio glo yng Nghymru. Dirprwy Lywydd, rwy'n cofio'n fyw fy mod i newydd fynd i'r ysgol uwchradd yng Nghaerfyrddin ac fe ddychwelais i adref ar brynhawn Hydref ac, wrth i mi ddod i mewn i'r tŷ, roeddwn i'n gwybod bod rhywbeth o'i le, oherwydd roedd y teledu ymlaen, a doedd y teledu byth ymlaen yr adeg honno o'r dydd yn fy nhŷ i. Y rheswm roedd y teledu ymlaen oedd bod golygfeydd o Aberfan eisoes yn cael eu dangos arno. A phan symudodd y domen honno yn Tylorstown ym mis Chwefror 2020, i unrhyw un a'i gwelodd ac yn sicr i unrhyw un a oedd yn byw gerllaw, daeth y cannoedd o filoedd o dunelli hynny o rwbel a symudodd i lawr ochr y mynydd i'r wyneb, unwaith eto, yr holl atgofion hynny a'r hanes gwerinol hwnnw o'r difrod a wnaed i Gymru ac i gymunedau Cymru gan y dreftadaeth ddiwydiannol honno.
Cyn diwedd y mis hwnnw ym mis Chwefror, roeddem wedi sefydlu grŵp a gadeiriwyd ar y cyd rhyngof fi ac Ysgrifennydd Gwladol Cymru ar y pryd, Simon Hart. Ac er ein bod wedi mynd ymlaen i gael gwahaniaethau barn, roeddwn i bob amser yn meddwl ei fod yn ddiffuant iawn yn ei ymateb uniongyrchol i'r digwyddiadau hynny a'i ddymuniad i fod yn rhan o ddatrysiad, oherwydd, yma yng Nghymru, dydy'r holl offer ddim ar gael i ni. Mae'r Awdurdod Glo, partner hanfodol wrth y bwrdd hwnnw, yn awdurdod annatganoledig. O ganlyniad i hynny i gyd, mae gennym ni raglen archwilio—350 o archwiliadau—o'r tomenni sy'n peri'r risg fwyaf yng Nghymru dros y gaeaf hwn yn unig. Mae gennym ni raglen fuddsoddi. Ac yno rwy'n cytuno, wrth gwrs, â'r hyn a ddywedodd Buffy Williams. Mae'n siom barhaus, er gwaethaf yr ymdrechion enfawr y mae Rebecca Evans wedi'u gwneud gyda Phrif Ysgrifenyddion olynol i'r Trysorlys, nad ydym wedi gallu perswadio Llywodraeth y DU i gynnig ei chyfraniad at adfer hanes sy'n rhagflaenu datganoli o ddegawdau. A nawr, wrth gwrs, bydd gennym ni raglen o weithredu deddfwriaethol. Gofynnir i mi weithiau beth rwy'n edifar amdano yn ystod yr amser y bûm yn Brif Weinidog, ac mae'n edifar gennyf fod profiad COVID wedi golygu nad ydym eto wedi cael y Bil diogelwch tomenni glo hwnnw o flaen y Senedd. Ond fe fydd yn dod. Bydd yn digwydd yn ystod tymor y Senedd hon. A bydd yn darparu fframwaith deddfwriaethol modern i sicrhau y bydd rheoleiddio ac archwilio pyllau glo segur a thomenni eraill yng Nghymru yn cael ei wneud mewn ffordd a fydd yn rhoi hyder i'r poblogaethau lleol hynny. Ac rwyf wedi bod, a bydd Llywodraeth Cymru yn parhau i fod yn gwbl ymrwymedig i'r dasg honno.
First Minister, ensuring the safety of disused coal tips is paramount in protecting communities, not only in the Rhondda but across all of Wales, and I believe that the Welsh Government must be commended on the steps it has taken. As you will be aware, many of these disused coal tips have become sanctuaries for wildlife, not only for the likes of the Maerdy monster and the Beddau beast—or the beast of Beddau, I should say—but for many other plants and animals and fungi. Sadly, as you all know, Wales is losing its biodiversity at an unprecedented rate, with one in six species now threatened with extinction, and concerns have been raised with me about the environmental impact that any tip remediation work might have. With this in mind, what steps are the Welsh Government taking to minimise the environmental impact whilst also maintaining the safety of the tips? Thank you.
Prif Weinidog, mae sicrhau diogelwch tomenni glo segur yn hollbwysig wrth ddiogelu ein cymunedau, nid yn unig yn y Rhondda ond ledled Cymru gyfan, ac rwy'n credu bod yn rhaid canmol Llywodraeth Cymru ar y camau y mae wedi'u cymryd. Fel y gwyddoch, mae llawer o'r tomenni glo segur hyn wedi dod yn noddfeydd i fywyd gwyllt, nid yn unig i anghenfil Maerdy a bwystfil Beddau a'u tebyg ond ar gyfer llawer o blanhigion ac anifeiliaid a ffyngau eraill. Yn anffodus, fel y gwyddoch i gyd, mae Cymru'n colli ei bioamrywiaeth ar raddfa ddigynsail, gydag un o bob chwe rhywogaeth bellach dan fygythiad o ddifodiant, ac mae pryderon wedi'u codi gyda mi am yr effaith amgylcheddol y gallai unrhyw waith adfer tomenni ei chael. Gyda hyn mewn golwg, pa gamau y mae Llywodraeth Cymru yn eu cymryd i leihau'r effaith amgylcheddol wrth gynnal diogelwch y tomenni ar yr un pryd? Diolch.
Well, I thank Joel James for what he said, Dirprwy Lywydd, but actually I think coal tip remediation is an opportunity as far as biodiversity is concerned, in much the same way as James Evans asked me about opportunities that come from metal mine restoration, so I believe that the work that has gone on at Tylorstown, for example, is a really heartening example of how you can have coal tip restoration in a way that doesn't just preserve biodiversity but enhances it for the future. When I was there with the leader of the council, Andrew Morgan—and we should be paying a tribute to his leadership in this area this afternoon—what we saw was a whole new wildflower meadow being created, being really carefully created by moving turf from one part of the site to the other, and a determination that the millions of pounds that were being spent, for safety reasons primarily, would have many other benefits for that local community. And as people see that maturing and establishing itself above Tylorstown in future, I think people will see that not only will they be safer, but that their environmental future has been right at the heart of the thinking that has gone into the way in which that investment has been made.
Wel, diolch i Joel James am yr hyn a ddywedodd, Dirprwy Lywydd, ond mewn gwirionedd rwy'n credu bod adfer tomenni glo yn gyfle o ran bioamrywiaeth, yn yr un modd ag y gofynnodd James Evans i mi am y cyfleoedd sy'n deillio o adfer mwyngloddiau metel, felly rwy'n credu bod y gwaith sydd wedi mynd rhagddo yn Tylorstown, er enghraifft, yn enghraifft galonogol iawn o sut y gallwch chi adfer tomenni glo mewn ffordd sydd nid yn unig yn gwarchod bioamrywiaeth ond sy'n ei wella ar gyfer y dyfodol. Pan oeddwn i yno gydag arweinydd y cyngor, Andrew Morgan—ac fe ddylem ni fod yn talu teyrnged i'w arweinyddiaeth yn y maes hwn y prynhawn yma—yr hyn a welsom oedd dôl blodau gwyllt gwbl newydd yn cael ei chreu, yn cael ei chreu'n ofalus iawn trwy symud glaswellt o un rhan o'r safle i'r llall, a phenderfyniad y byddai'r miliynau o bunnoedd oedd yn cael eu gwario, am resymau diogelwch yn bennaf, yn dod â llawer o fanteision eraill i'r gymuned leol honno. Ac wrth i bobl weld hynny'n aeddfedu ac yn sefydlu ei hun uwchben Tylorstown yn y dyfodol, rwy'n credu y bydd pobl yn gweld nid yn unig y byddan nhw'n fwy diogel, ond bod eu dyfodol amgylcheddol wedi bod wrth wraidd y meddylfryd sy'n sail i'r ffordd y mae'r buddsoddiad hwnnw wedi'i wneud.
Thank you, First Minister, just for outlining there the opportunities as well as the threats outlined by the remaining coal tips here in Wales. I think it is important to reflect on the comments you've continuously made regarding the hugely disappointing fact that the UK Government simply won't take responsibility over this. It has been a legacy that we've inherited, and it is an absolute disgrace that they are not standing up, shoulder to shoulder, with us here in Wales to ensure that this threat is no longer there for our communities.
In November you wrote to all Senedd Members and MPs in what should have been a joint letter with the Secretary of State for Wales on this matter. Can I ask, since then, has there been any shift from the UK Government? We can, of course, hope against hope in that regard. But also, looking to those that are hoping to form the next UK Government, your Labour colleagues, has there been any movement or commitment so that we can right this wrong once and for all, and ensure that our communities no longer suffer because the UK Government refuses to face up to their responsibilities?
Diolch, Prif Weinidog, am amlinellu'r cyfleoedd yn ogystal â'r bygythiadau a amlinellwyd gan y tomenni glo sy'n weddill yma yng Nghymru. Rwy'n credu ei bod yn bwysig myfyrio ar y sylwadau rydych chi wedi'u gwneud yn barhaus ynglŷn â'r ffaith hynod siomedig na fydd Llywodraeth y DU yn cymryd cyfrifoldeb dros hyn. Mae wedi bod yn waddol yr ydym wedi'i hetifeddu, ac mae'n warth llwyr nad ydyn nhw'n sefyll i fyny, ysgwydd wrth ysgwydd, gyda ni yma yng Nghymru i sicrhau nad yw'r bygythiad hwn yno i'n cymunedau mwyach.
Ym mis Tachwedd fe wnaethoch chi ysgrifennu at holl Aelodau'r Senedd ac ASau yn yr hyn a ddylai fod wedi bod yn llythyr ar y cyd ag Ysgrifennydd Gwladol Cymru ar y mater hwn. A gaf i ofyn, ers hynny, a oes unrhyw newid wedi bod gan Lywodraeth y DU? Fe allwn, wrth gwrs, obeithio er gwaethaf popeth yn hynny o beth. Ond hefyd, o edrych i'r rhai sy'n gobeithio ffurfio Llywodraeth nesaf y DU, eich cydweithwyr Llafur, a oes unrhyw symudiad neu ymrwymiad wedi bod fel y gallwn ni unioni'r cam hwn unwaith ac am byth, a sicrhau nad yw ein cymunedau'n dioddef mwyach oherwydd bod Llywodraeth y DU yn gwrthod wynebu eu cyfrifoldebau?
Well, Dirprwy Lywydd, I was disappointed that the current Secretary of State for Wales didn't sign that letter. He'd agreed to sign it jointly, in a meeting we'd had only a few days before the letter was issued, and I think his predecessor would have done. Now, time and time and time again, I know that the finance Minister and the Welsh Government have made this case to a long parade of UK Ministers. Dirprwy Lywydd, the statement of funding principles is absolutely clear on this matter. Liabilities that were incurred because of actions that happened before devolution fall to the UK Government to fund. And what we are seeing in an era of climate change is that the work that was done in previous years to make coal tips safe is no longer sufficient to withstand the extreme weather events that we saw, as Buffy Williams said, in that February of 2020.
We have pitched our ask of the UK Government, I think, at a very collegiate and collaborative end. We're not asking them to simply pay for everything that goes on in Wales; we're asking them to match the contribution that we are making, because that means we can do more and do it more quickly. It's an enduring matter of disappointment to me that, given an opportunity to demonstrate why membership of the United Kingdom provides dividends to people who live in Wales, the current UK Government has been unwilling to do so.
Wel, Dirprwy Lywydd, roeddwn i'n siomedig nad oedd Ysgrifennydd Gwladol presennol Cymru wedi llofnodi'r llythyr hwnnw. Roedd wedi cytuno i'w lofnodi ar y cyd, mewn cyfarfod a gawsom dim ond ychydig ddyddiau cyn i'r llythyr gael ei gyhoeddi, ac rwy'n credu y byddai ei ragflaenydd wedi gwneud hynny. Nawr, dro ar ôl tro, rwy'n gwybod bod y Gweinidog cyllid a Llywodraeth Cymru wedi cyflwyno'r achos hwn i orymdaith hir o Weinidogion y DU. Dirprwy Lywydd, mae'r datganiad o egwyddorion cyllido yn gwbl glir ar y mater hwn. Llywodraeth y DU sy'n gyfrifol am ariannu rhwymedigaethau oherwydd gweithredoedd a ddigwyddodd cyn datganoli. A'r hyn yr ydym yn ei weld mewn oes o newid hinsawdd yw nad yw'r gwaith a wnaed mewn blynyddoedd blaenorol i sicrhau bod tomenni glo yn ddiogel yn ddigonol mwyach i wrthsefyll y digwyddiadau tywydd eithafol a welsom, fel y dywedodd Buffy Williams, yn y mis Chwefror hwnnw yn 2020.
Rydym wedi cyflwyno ein cais i Lywodraeth y DU, rwy'n credu, mewn ffordd hawddgar a chydweithredol. Dydyn ni ddim yn gofyn iddyn nhw dalu am bopeth sy'n digwydd yng Nghymru; rydyn ni'n gofyn iddyn nhw wneud yr un cyfraniad â ni, oherwydd mae hynny'n golygu y gallwn ni wneud mwy a'i wneud yn gyflymach. Mae'n destun siom barhaus i mi, o gael cyfle i ddangos pam mae aelodaeth o'r Deyrnas Unedig yn fuddiol i bobl sy'n byw yng Nghymru, nad yw Llywodraeth bresennol y DU wedi bod yn fodlon gwneud hynny.
6. Pa gyngor fydd y Prif Weinidog yn ei roi i'w olynydd i sicrhau y caiff pŵer ei drosglwyddo'n ddidrafferth ac y bydd y llywodraeth yn gweithredu'n effeithiol? OQ60863
6. What advice will the First Minister provide to his successor to ensure a smooth transfer of power and the effective functioning of government? OQ60863
Dirprwy Lywydd, I did think of referring this question to Liz Truss—[Laughter.]—but, not having had a reply, I'll say that my advice to my successor is to be bold, to use his time as First Minister, as I know he will, to do those ambitious, energetic and determined things, and to lead a Government in the great Welsh Labour radical tradition.
Dirprwy Lywydd, meddyliais i am gyfeirio'r cwestiwn hwn at Liz Truss—[Chwerthin.]—ond, gan nad wyf wedi cael ateb, dywedaf mai fy nghyngor i fy olynydd yw bod yn feiddgar, defnyddio ei amser fel Prif Weinidog, fel y gwn y bydd yn ei wneud, i wneud y pethau uchelgeisiol, egnïol a phenderfynol hynny, ac i arwain Llywodraeth yn nhraddodiad radical gwych Llafur Cymru.
Diolch, First Minister. While I hope that your successor will approach the role of First Minister in the same calm and steady way that you have, there is no denying that the new First Minister has quite the mountain to climb tackling the huge waiting lists in our NHS, ensuring small businesses stay afloat, and work to renew the relationship between our rural and urban communities. Now, we have always been constructive in our opposition, and my residents in Aberconwy want to see the Welsh Government taken in a direction that will now encourage growth and sustainability by stopping these cuts to business rate relief, delivering 12,000 new homes here, extending the days for pop-up campsites to 60 days, working with farmers to establish a farming scheme that does not endanger Welsh food security, and committing to a referendum on the Senedd reform Bill. There's a real chance for change here.
So, I ask the First Minister: in all honesty, are there any suggestions that we have put forward during your tenure, as the Welsh Conservatives, that you would encourage your successor to adopt and implement? [Laughter.] Congratulations, and good luck going forward, First Minister.
Diolch, Prif Weinidog. Er fy mod i'n gobeithio y bydd eich olynydd yn ymgymryd â rôl Prif Weinidog yn yr un modd tawel a chyson ag yr ydych chi wedi'i wneud, does dim gwadu bod gan y Prif Weinidog newydd fynydd i'w ddringo o ran mynd i'r afael â'r rhestrau aros enfawr yn ein GIG, sicrhau bod busnesau bach yn goroesi, a gweithio i adnewyddu'r berthynas rhwng ein cymunedau gwledig a threfol. Nawr, rydym bob amser wedi bod yn adeiladol yn ein gwrthwynebiad, ac mae fy thrigolion yn Aberconwy eisiau gweld Llywodraeth Cymru yn cael ei chymryd i gyfeiriad a fydd nawr yn annog twf a chynaliadwyedd trwy stopio'r toriadau hyn i ryddhad ardrethi busnes, darparu 12,000 o gartrefi newydd yma, ymestyn y dyddiau ar gyfer gwersylloedd dros dro i 60 diwrnod, gweithio gyda ffermwyr i sefydlu cynllun ffermio nad yw'n peryglu diogelwch bwyd yng Nghymru, ac ymrwymo i refferendwm ar Fil diwygio'r Senedd. Mae yna gyfle go iawn i newid yma.
Felly, gofynnaf i'r Prif Weinidog: yn gwbl onest, a oes unrhyw awgrymiadau yr ydym wedi'u cyflwyno yn ystod eich daliadaeth, fel y Ceidwadwyr Cymreig, y byddech chi'n annog eich olynydd i'w mabwysiadu a'u rhoi ar waith? [Chwerthin.] Llongyfarchiadau, a phob lwc wrth symud ymlaen, Prif Weinidog.
Well, Llywydd, in the spirit of the afternoon, I remember that the first event that I attended as a Senedd Member following my election was to share a platform with Janet Finch-Saunders. We must have been the last two people out of the lift, because we were both sent to appear on a stage at a social services conference at very short notice, and with very little chance to think about what we might say when we got there.
I want to be constructive in answering Members' questions, so I'll give her an example from the list that she read out, because we have previously debated pop-up campsites, and the need to make sure that we modernise the law, as my colleague Julie James is considering doing in terms of permitted development rights. So, there is an issue on which I think we could say we have listened carefully to what others have said, heard the advocacy of that change from the Member for Aberconwy. And while we will do it carefully—because, as we've rehearsed before, there are people who live locally who also have interests that we must take into account—there's an example of something that we have been able to work on together.
Wel, Llywydd, yn ysbryd y prynhawn, rwy'n cofio mai'r digwyddiad cyntaf a fynychais fel Aelod o'r Senedd yn dilyn fy ethol oedd rhannu llwyfan gyda Janet Finch-Saunders. Mae'n rhaid mai ni oedd y ddau berson olaf allan o'r lifft, oherwydd anfonwyd y ddau ohonom i ymddangos ar lwyfan mewn cynhadledd gwasanaethau cymdeithasol ar fyr rybudd, a heb fawr o gyfle i feddwl am yr hyn y gallem ei ddweud pan gyrhaeddon ni yno.
Rwyf am fod yn adeiladol wrth ateb cwestiynau'r Aelodau, felly fe rhoddaf enghraifft iddi o'r rhestr y darllenodd hi allan, oherwydd rydyn ni wedi trafod meysydd gwersylla dros dro o'r blaen, a'r angen i sicrhau ein bod yn moderneiddio'r gyfraith, fel y mae fy nghyd-Aelod Julie James yn ystyried ei wneud o ran hawliau datblygu a ganiateir. Felly, dyna fater lle credaf y gallem ddweud ein bod ni wedi gwrando'n astud ar yr hyn y mae eraill wedi'i ddweud, wedi clywed yr Aelod dros Aberconwy yn eirioli dros y newid hwnnw. Ac er y byddwn ni'n ei wneud yn ofalus—oherwydd, fel rydyn ni wedi sôn o'r blaen, mae yna bobl sy'n byw yn lleol sydd hefyd â diddordebau y mae'n rhaid i ni eu hystyried—dyna enghraifft o rywbeth yr ydym wedi gallu gweithio arno gyda'n gilydd.
7. A wnaiff y Prif Weinidog roi'r wybodaeth ddiweddaraf am sut mae Llywodraeth Cymru yn cefnogi plant a phobl ifanc ym Mhen-y-bont ar Ogwr? OQ60857
7. Will the First Minister provide an update on how the Welsh Government supports children and young people in Bridgend? OQ60857
I thank Sarah Murphy, Llywydd. Amongst the many ways in which the Welsh Government supports children and young people in Bridgend is through participation in the democratic process. Sixteen and 17-year-olds, thanks to this Senedd, are able to vote in elections in Wales, creating the confident, informed, committed Welsh citizens of the future.
Diolch i Sarah Murphy, Llywydd. Ymhlith y nifer o ffyrdd y mae Llywodraeth Cymru yn cefnogi plant a phobl ifanc ym Mhen-y-bont ar Ogwr yw drwy gymryd rhan yn y broses ddemocrataidd. Mae pobl ifanc 16 ac 17 oed, diolch i'r Senedd hon, yn gallu pleidleisio mewn etholiadau yng Nghymru, gan greu dinasyddion hyderus, gwybodus ac ymroddedig yng Nghymru'r dyfodol.
Thank you very much, First Minister. Like many of my colleagues have done today, I'd like to take a couple of steps back to bring into focus what the Welsh Government has done over the last five years, particularly for young people and children across Wales. You've already mentioned, under your leadership, that we introduced the Local Government and Elections (Wales) Act 2021, which granted 16 and 17-year-olds the right to vote for the first time, both at a local level and in the Senedd. A huge step forward by allowing those who will be affected by our decisions to contribute to our system. And I know that many young people in Bridgend and Porthcawl took part, and I'm sure, First Minister, you'll join me in saying that I hope many more will vote again in 2026.
I'd also like to note the Children (Abolition of Defence of Reasonable Punishment) (Wales) Act 2020 as well, which made all forms of physical punishment towards children illegal. No more grey areas for people to hide behind, no more defence of reasonable punishment, and no more physical harm to those who do not have the power to protect themselves. Wales is the first country within the UK to do so—a truly remarkable change, and, hopefully, something that the rest of the UK adopts as well.
And then, finally, I'd like to touch on the basic income pilot, established by the Welsh Government—
Diolch yn fawr iawn, Prif Weinidog. Fel y mae llawer o fy nghyd-Aelodau wedi'i wneud heddiw, hoffwn gymryd ychydig gamau'n ôl i ganolbwyntio ar yr hyn y mae Llywodraeth Cymru wedi'i wneud dros y pum mlynedd diwethaf, yn enwedig i bobl ifanc a phlant ledled Cymru. Rydych eisoes wedi crybwyll, o dan eich arweinyddiaeth, ein bod wedi cyflwyno Deddf Llywodraeth Leol ac Etholiadau (Cymru) 2021, a roddodd yr hawl i bobl ifanc 16 ac 17 oed bleidleisio am y tro cyntaf, ar lefel leol ac yn y Senedd. Cam enfawr ymlaen drwy ganiatáu i'r rhai a fydd yn cael eu heffeithio gan ein penderfyniadau gyfrannu at ein system. Ac rwy'n gwybod bod llawer o bobl ifanc ym Mhen-y-bont ar Ogwr a Phorthcawl wedi cymryd rhan, ac rwy'n siŵr, Brif Weinidog, y byddwch chi'n ymuno â mi wrth ddweud fy mod i'n gobeithio y bydd llawer mwy yn pleidleisio eto yn 2026.
Hoffwn hefyd nodi Deddf Plant (Diddymu Amddiffyniad Cosb Resymol) (Cymru) 2020, a sicrhaodd fod pob math o gosb gorfforol tuag at blant yn anghyfreithlon. Dim mwy o fannau llwyd i bobl guddio y tu ôl iddyn nhw, dim mwy o amddiffyn cosb resymol, a dim mwy o niwed corfforol i'r rhai nad oes ganddyn nhw'r pŵer i amddiffyn eu hunain. Cymru yw'r wlad gyntaf yn y DU i wneud hynny—newid gwirioneddol ryfeddol, a, gobeithio, rhywbeth y bydd gweddill y DU yn ei fabwysiadu hefyd.
Ac yna, yn olaf, hoffwn i grybwyll y cynllun peilot incwm sylfaenol, a sefydlwyd gan Lywodraeth Cymru—
No, you need to ask your question now, please.
Na, mae angen i chi ofyn eich cwestiwn nawr, os gwelwch yn dda.
—to support those who leave care after their eighteenth birthday. All of these things—we've done so much in five years. So, what steps do you believe that the Welsh Government should be taking to support those who need us in the future as well? Diolch.
—i gefnogi'r rhai sy'n gadael gofal ar ôl eu pen-blwydd yn ddeunaw oed. Y pethau hyn i gyd—rydyn ni wedi gwneud cymaint mewn pum mlynedd. Felly, pa gamau ydych chi'n credu y dylai Llywodraeth Cymru fod yn eu cymryd i gefnogi'r rhai sydd ein hangen ni yn y dyfodol hefyd? Diolch.
Well, can I thank Sarah Murphy for that question, Llywydd? I thank her for drawing attention to the actions we took as a Government to remove the defence of reasonable chastisement. When I look back over the time I've spent in this Chamber, I think it's one of the proudest moments for those of us who are on the progressive end of politics to have united around. How much do I remember what we were told at the time? This was to be the end of civilisation as we knew it, parents' rights would be undermined, we'd lose an election. Whenever you do progressive things, you never do them without a struggle. And there are always vested interests that try to hold you back. It took 20 years, from the time that Christine Chapman, a former colleague of ours here, and Julie Morgan, in her time at the Westminster Parliament—20 years from when that idea was advanced to it happening here in Wales. Wales is a better place as a result of that piece of legislation, and children are better protected as a result.
I look forward to the social care legislation coming forward to the floor of this Senedd soon after Easter, where, on this side of the Chamber, and I know others too, are determined to eliminate the pursuit of private profit in services for looked-after children. That will be another important step forward on the journey that many of us here have been on together.
Wel, a gaf i ddiolch i Sarah Murphy am y cwestiwn hwnnw, Lywydd? Hoffwn ddiolch iddi am dynnu sylw at y camau a gymerwyd gennym fel Llywodraeth i ddiddymu'r amddiffyniad o gosb resymol. Pan edrychaf yn ôl dros yr amser rwyf wedi'i dreulio yn y Siambr hon, rwy'n credu ei fod yn un o'r adegau mwyaf balch i'r rhai ohonom sydd ar ben blaengar gwleidyddiaeth i fod wedi uno o'i gwmpas. Faint ydw i'n ei gofio am yr hyn a ddywedwyd wrthym ar y pryd? Roedd hyn i fod yn ddiwedd gwareiddiad fel yr oeddem yn ei wybod, byddai hawliau rhieni yn cael eu tanseilio, byddem yn colli etholiad. Pan ydych chi'n gwneud pethau blaengar, dydych chi byth yn eu gwneud heb frwydr. Ac mae wastad buddiannau breintiedig sy'n ceisio eich dal yn ôl. Fe gymerodd hi 20 mlynedd, o'r adeg y cafodd Christine Chapman, cyn-gydweithiwr i ni yma, a Julie Morgan, yn ei chyfnod yn Senedd San Steffan—20 mlynedd ers i'r syniad hwnnw gael ei gyflwyno iddo ddigwydd yma yng Nghymru. Mae Cymru yn lle gwell o ganlyniad i'r darn hwnnw o ddeddfwriaeth, ac mae plant yn cael eu diogelu'n well o ganlyniad.
Edrychaf ymlaen at weld y ddeddfwriaeth gofal cymdeithasol yn dod ymlaen i lawr y Senedd hon yn fuan ar ôl y Pasg, lle, ar yr ochr hon i'r Siambr, ac rwy'n gwybod bod eraill hefyd, yn benderfynol o ddileu mynd ar drywydd elw preifat mewn gwasanaethau ar gyfer plant sy'n derbyn gofal. Bydd hynny'n gam pwysig arall ymlaen ar y daith y mae llawer ohonom ni yma wedi bod arni gyda'n gilydd.
Ac yn olaf, Mabon ap Gwynfor, cwestiwn 8.
And finally, question 8, Mabon ap Gwynfor.
Diolch, Ddirprwy Lywydd. Gaf i gymryd y cyfle i ddiolch i'r Prif Weinidog am ei wasanaeth hir i fywyd cyhoeddus yng Nghymru, gyda llaw, hefyd?
Thank you, Deputy Presiding Officer. May I take this opportunity to thank the First Minister for his long service to public life in Wales, by the way, too?
8. Pa drafodaethau y mae'r Llywodraeth wedi'u cael gyda sefydliadau cymorth brys a dyngarol ynghylch darparu cymorth i Gaza? OQ60884
8. What discussions has the Government had with emergency and relief organisations regarding the provision of assistance to Gaza? OQ60884
Diolch yn fawr i Mabon ap Gwynfor. Llywydd, pan fydd Llywodraeth Cymru'n helpu i ddarparu cymorth brys, gwnawn hynny drwy waith y Pwyllgor Argyfyngau Brys. Os bydd y pwyllgor yn lansio apêl am gymorth i Gaza, byddwn i'n disgwyl i Lywodraeth Cymru yn y dyfodol gymryd rhan ynddi.
I thank Mabon ap Gwynfor. Llywydd, where the Welsh Government helps to provide emergency relief, we do so through the work of the Disasters Emergency Committee. Should the committee launch an appeal for assistance for Gaza, I would expect a future Welsh Government to participate in it.
Diolch yn fawr iawn am yr ateb yna. Mi fydd y Prif Weinidog yn ymwybodol o'r argyfwng anferthol sydd yn Gaza. Nid yn unig bod yna dros 30,000 o bobl wedi cael eu lladd, 70 y cant ohonyn nhw'n blant ac yn ferched, a hynny o ganlyniad i ryfel rhwng Israel a Hamas, ond, erbyn hyn, mae yna argyfwng dyngarol o'r math nad ydym ni wedi ei weld ers degawdau yn wynebu pobl Gaza. Mae yna 1.7 miliwn o bobl yna yn wynebu newyn anferthol. Dydyn ni ddim wedi gweld y math yma o ddigwyddiad ers degawdau, a'r unig ffordd i ddiwallu anghenion y bobl yna ydy cymryd nwyddau i mewn ar y tir. Ond yn anffodus, oherwydd y rhyfel, mae nifer o'r cyrff dyngarol yn methu â chyrraedd y bobl yna. Y sefydliad dyngarol mwyaf dylanwadol, fel rydych chi wedi sôn, ydy'r DEC, ond, yn anffodus, mae'r DEC yn methu â datgan yr angen i gynnal apêl oherwydd y rhyfel. Mae'n rhaid, felly, cael cadoediad er mwyn sicrhau bod y DEC yn medru cael apêl a chymryd nwyddau i mewn. Felly, fel eich gweithred olaf—neu un o'ch gweithredoedd olaf—fel Prif Weinidog, a wnewch chi ymuno efo'r galwadau i gael cadoediad yn Gaza, a sicrhau bod y Llywodraeth yma, felly, yn mynd i gefnogi unrhyw apêl gan y DEC i gefnogi'r trueiniaid yno?
Thank you very much for that response. The First Minister will be aware of the huge crisis in Gaza. Not only are there over 30,000 people who have been killed, 70 per cent of them children and girls, and that as a result of the war between Israel and Hamas, but, now, there is a humanitarian crisis of the kind that we haven't seen for decades facing the people of Gaza. Some 1.7 million people are facing appalling famine. We haven't seen this kind of event for decades, and the only way to meet the needs of those people is to take goods in on the ground. But unfortunately, because of the war, many of the humanitarian organisations can't reach those people. The most influential humanitarian organisation in the area is the DEC, as you've mentioned, but, unfortunately, the DEC cannot state the need for an appeal because of the war. We must, therefore, have a ceasefire in order to ensure that the DEC can launch an appeal and take goods in. So, as your final act—or one of your final acts—as First Minister, will you join with the calls for a ceasefire in Gaza, and ensure that the Government here will therefore support any appeal by the DEC to support the people affected there?
Llywydd, diolch yn fawr i Mabon ap Gwynfor. Rydyn ni'n dod i ben â chwestiwn pwysig dros ben i bobl dros y byd, a hefyd i bobl yma yng Nghymru sydd ag aelodau o'u teuluoedd yn Gaza ac sy'n becso bob dydd am beth sy'n mynd ymlaen yna. Wrth gwrs, rydyn ni eisiau gweld cadoediad i bopeth sy'n mynd ymlaen yna. Dyna'r rheswm, fel y mae Mabon ap Gwynfor wedi ei ddweud, pam nad yw'r pwyllgor yn gallu bod ar y tir yna, a heb fod ar y tir, dydyn ni ddim yn gallu dosbarthu'r cymorth y mae ei angen fwyaf arnynt. So, rydyn ni'n edrych ymlaen fel Llywodraeth—. Fel rydyn ni wedi cyfrannu at apêl pan oedd hi'n dechrau yng nghyd-destun Wcráin, neu Affganistan, neu Dwrci, neu Bacistan, rydyn ni wedi rhoi arian oddi wrth bobl yng Nghymru i helpu pobl ar y tir. Rydyn ni'n edrych ymlaen at wneud yr un peth yn Gaza, ac i'w wneud e mor gyflym ag sydd yn bosib.
Llywydd, I thank Mabon ap Gwynfor. We come to the end with a very important question for people across the world, and for also the people of Wales with family members in Gaza and who are concerned every day about the events going on there. Of course, we want to see a ceasefire, in terms of everything that's going on there. And that's the reason, as Mabon ap Gwynfor said, why the committee can't be there on the land, and without being on the land, we can't provide that assistance that is most needed by the people there. So, we are looking forward as a Government—. As we've contributed to an appeal when it started in the context of Ukraine, or Afghanistan, or Turkey, or Pakistan, we have provided money from the people of Wales to help people on the ground. We are looking forward to doing the same thing in Gaza, and to do so as quickly as possible.
Diolch i'r Prif Weinidog.
I thank the First Minister.
And can I say thank you for your contributions in First Minister's questions since—? I was elected as well on the same day as you, First Minister, and your successor, so I've been sitting on the back benches with you, I've sat in the Chair questioning you as Minister, and I've had the privilege now to sit in this Chair and listen to your answers in First Minister's questions. So, diolch yn fawr iawn.
Ac a gaf i ddweud diolch am eich cyfraniadau yng nghwestiynau'r Prif Weinidog ers—? Cefais i fy ethol hefyd ar yr un diwrnod â chi, Brif Weinidog, a'ch olynydd, felly rwyf i wedi bod yn eistedd ar y meinciau cefn gyda chi, rwyf i wedi eistedd yn y Gadair yn eich holi chi fel Gweinidog, ac rwyf i wedi cael y fraint nawr o eistedd yn y Gadair hon a gwrando ar eich atebion yng nghwestiynau'r Prif Weinidog. Felly, diolch yn fawr iawn.
Diolch yn fawr. [Applause.]
Diolch yn fawr. [Cymeradwyaeth.]
Eitem 2 yw'r datganiad a chyhoeddiad busnes, a galwaf ar y Trefnydd, Lesley Griffiths.
Item 2 is the business statement and announcement, and I call on the Trefnydd, Lesley Griffiths.
Thank you, Deputy Presiding Officer. There are several changes to this week's business. Later this afternoon, the First Minister will make a resignation statement. The statements on the flood investment programme and rebalancing care and support will issue as written statements. Finally, a debate on the legislative consent motion on the Trade (Comprehensive and Progressive Agreement for Trans-Pacific Partnership) Bill has been added to the agenda, subject to a suspension of Standing Orders. Draft business for the next three weeks is set out on the business statement and announcement, which can be found amongst the meeting papers available to Members electronically.
Diolch yn fawr, Dirprwy Lywydd. Mae nifer o newidiadau i fusnes yr wythnos hon. Yn ddiweddarach y prynhawn yma, bydd y Prif Weinidog yn gwneud datganiad ymddiswyddo. Bydd y datganiadau ar y rhaglen buddsoddi mewn rheoli perygl llifogydd ac ailgydbwyso gofal a chymorth yn cael eu cyhoeddi fel datganiadau ysgrifenedig. Yn olaf, mae dadl ar y cynnig cydsyniad deddfwriaethol ar y Bil Masnach (Cytundeb Cynhwysfawr a Blaengar ar gyfer Partneriaeth y Môr Tawel) wedi'i hychwanegu at yr agenda, yn amodol ar atal y Rheolau Sefydlog. Mae'r busnes drafft ar gyfer y tair wythnos nesaf wedi'i nodi ar y datganiad a'r cyhoeddiad busnes, sydd i'w weld ymhlith y papurau cyfarfod sydd ar gael i'r Aelodau yn electronig.
Deputy Presiding Officer, last week, during questions to the Trefnydd, I used some inaccurate statistics in relation to the number of prevention of future deaths reports published in respect of the Betsi Cadwaladr University Health Board. I apologise for that error and accept full responsibility for the figures that I used. But the substance of the issue that I, and indeed Llyr Gruffydd, raised in the Senedd last week still stands, and that is that the Betsi Cadwaladr University Health Board is still an outlier in terms of the proportion of prevention of future deaths reports that are published in respect of its services. In 2023 the health board accounted for 64.7 per cent of Wales's prevention of future deaths reports and 16.2 per cent of emergency services-related prevention of future deaths reports across the whole of England and Wales. I know that other north Wales Members are concerned about these reports and their contents, and I was grateful to the Trefnydd last week for suggesting that the Minister for Health and Social Services will write to me regarding those matters.
Now, if I can turn to this week's business, one of the issues that has been raised with me recently by constituents are concerns about the significant increases in the costs of NHS dental services, which will come into effect on 1 April. I know that the British Dental Association in Wales has called them 'unprecedented' and it looks as though the increases range right up to 27.7 per cent for a band 2 treatment. Now, clearly, that is a significant amount. We know that inflation has been running at significant levels in recent years, but it's never reached 27.7 per cent. Can I ask the Welsh Government for a statement from the health Minister on why they consider that sort of increase to be appropriate, particularly given the cost-of-living challenges that people have been dealing with in recent years? Thank you.
Dirprwy Lywydd, yr wythnos diwethaf, yn ystod y cwestiynau i'r Trefnydd, defnyddiais i ystadegau anghywir ynghylch nifer yr adroddiadau atal marwolaethau yn y dyfodol sydd wedi'u cyhoeddi o ran Bwrdd Iechyd Prifysgol Betsi Cadwaladr. Rwy'n ymddiheuro am y camgymeriad hwnnw ac rwy'n derbyn cyfrifoldeb llawn am y ffigurau y gwnes i eu defnyddio. Ond mae sylwedd y mater y gwnes i, ac yn wir, y gwnaeth Llyr Gruffydd, ei godi yn y Senedd yr wythnos diwethaf yn dal i sefyll, a hynny yw bod Bwrdd Iechyd Prifysgol Betsi Cadwaladr dal yn allanolyn o ran cyfran yr adroddiadau atal marwolaethau yn y dyfodol sy'n cael eu cyhoeddi o ran eu gwasanaethau. Yn 2023 roedd y bwrdd iechyd yn cyfrif am 64.7 y cant o adroddiadau atal marwolaethau yn y dyfodol Cymru a 16.2 y cant o atal adroddiadau marwolaethau yn y dyfodol ar draws Cymru a Lloegr gyfan. Rwy'n gwybod bod Aelodau eraill o'r gogledd yn pryderu am yr adroddiadau hyn a'u cynnwys, ac roeddwn i'n ddiolchgar i'r Trefnydd yr wythnos diwethaf am awgrymu y bydd y Gweinidog Iechyd a Gwasanaethau Cymdeithasol yn ysgrifennu ataf i ynglŷn â'r materion hynny.
Nawr, os caf i droi at fusnes yr wythnos hon, un o'r materion a godwyd gan etholwyr gyda mi yn ddiweddar, yw pryderon am y cynnydd sylweddol yng nghostau gwasanaethau deintyddol y GIG, a fydd yn dod i rym ar 1 Ebrill. Rwy'n gwybod bod Cymdeithas Ddeintyddol Prydain yng Nghymru wedi'i alw'n 'ddigynsail' ac mae'n ymddangos bod y cynnydd yn amrywio hyd at 27.7 y cant ar gyfer triniaeth band 2. Nawr, yn amlwg, mae hynny'n swm sylweddol. Rydyn ni'n gwybod bod chwyddiant wedi bod yn mynd rhagddo ar lefelau sylweddol yn ystod y blynyddoedd diwethaf, ond nid yw erioed wedi cyrraedd 27.7 y cant. A gaf i ofyn i Lywodraeth Cymru am ddatganiad gan y Gweinidog iechyd ynghylch pam eu bod yn ystyried y math hwnnw o gynnydd yn briodol, yn enwedig o ystyried yr heriau costau byw y mae pobl wedi bod yn ymdopi â nhw yn ystod y blynyddoedd diwethaf? Diolch.
Thank you. I appreciate the Member's comments around the question he raised with me last week, and I will certainly ensure that the Minister for Health and Social Services does write to you, because I think the substantive point you made was still very pertinent.
In relation to dental activity, you'll be aware that we have now 92 per cent of commissioned dental activity in north Wales operating under the new reform arrangements that the Minister has brought forward, enabling over 55,000 new patients to gain access to NHS dental care since April 2022. I am aware that when the costs of dental treatment were looked at, it was intended to try to keep them as low as possible. Obviously, dental charges haven't risen in the way that you refer to, but I'm not aware that there is anything further, really, to be said ahead of the implementation of the dental charges on 1 April.
Diolch. Rwy'n gwerthfawrogi sylwadau'r Aelod am y cwestiwn y cododd gyda mi yr wythnos diwethaf, ac yn bendant, fe wnaf i sicrhau bod y Gweinidog Iechyd a Gwasanaethau Cymdeithasol yn ysgrifennu atoch chi, oherwydd rwy'n credu bod y pwynt sylweddol y gwnaethoch chi yn dal i fod yn berthnasol iawn.
O ran gweithgarwch deintyddol, byddwch chi'n ymwybodol, erbyn hyn, fod gennym ni 92 y cant o weithgarwch deintyddol sydd wedi'i gomisiynu yn y gogledd yn gweithredu o dan y trefniadau diwygio newydd y mae'r Gweinidog wedi'u cyflwyno, gan alluogi dros 55,000 o gleifion newydd i fanteisio ar ofal deintyddol y GIG ers mis Ebrill 2022. Rwy'n ymwybodol, pan gafodd costau triniaeth ddeintyddol eu hystyried, mai'r bwriad oedd ceisio'u cadw mor isel â phosibl. Yn amlwg, nid yw taliadau deintyddol wedi codi yn y ffordd yr ydych chi'n cyfeirio ato, ond nid wyf i'n ymwybodol bod unrhyw beth arall, mewn gwirionedd, i'w ddweud cyn gweithredu'r taliadau deintyddol ar 1 Ebrill.
Daeth Paul Davies i’r Gadair.
Paul Davies took the Chair.
Trefnydd, a written statement was issued last week on the 'Learner travel in Wales analysis and evaluation: recommendations report December 2023'—long awaited. You will be aware of how many questions have been asked on this issue, and yet a written statement, not an opportunity to ask questions of the Minister, especially given that there won't be changes. We understand the financial situation of Welsh Government, but, surely, the Children's Commissioner for Wales's words just said it all, about children being let down by the decision not to change school transport laws. There is a huge amount of concern at every level, from parents to pupils themselves. We know that school absences are high and one of the issues that has been cited has been the barriers of the cost of school transport. So, can I ask, where is this now going? And will there be an opportunity for us to adequately discuss that report here in the Siambr, given that it affects everyone that we represent here in Wales?
Trefnydd, cafodd datganiad ysgrifenedig ei gyhoeddi'r wythnos diwethaf ar 'Teithio gan Ddysgwyr yng Nghymru dadansoddi a gwerthuso: adroddiad argymhellion Rhagfyr 2023'—hir disgwyliedig. Byddwch chi'n ymwybodol o faint o gwestiynau sydd wedi eu gofyn ar y mater hwn, ac eto datganiad ysgrifenedig, nid cyfle i ofyn cwestiynau i'r Gweinidog, yn enwedig o ystyried na fydd unrhyw newidiadau. Rydyn ni'n deall sefyllfa ariannol Llywodraeth Cymru, ond, siawns bod geiriau Comisiynydd Plant Cymru yn dweud y cyfan, am blant yn cael eu siomi gan y penderfyniad i beidio â newid cyfreithiau cludiant i'r ysgol. Mae llawer iawn o bryder ar bob lefel, o rieni i'r disgyblion eu hunain. Rydyn ni'n ymwybodol bod absenoldebau ysgol yn uchel ac un o'r materion a nodwyd oedd rhwystrau cost cludiant i'r ysgol. Felly, a gaf i ofyn, ble mae hyn yn mynd nawr? Ac a fydd cyfle i ni drafod yr adroddiad hwnnw yma yn ddigonol yn y Siambr, o gofio ei fod yn effeithio ar bawb yr ydyn ni'n eu cynrychioli yma yng Nghymru?
Thank you. I appreciate your comments around the number of constituents, obviously, for all of us that this does affect. There just was not time before the Easter recess, unfortunately, to bring this forward in Government business, but I'm sure it can be considered following the Easter recess.
Diolch. Rwy'n gwerthfawrogi'ch sylwadau ynghylch nifer yr etholwyr, yn amlwg, i bob un ohonon ni y mae hyn yn ei effeithio arnom. Nid oedd amser cyn toriad y Pasg, yn anffodus, i gyflwyno hyn ym musnes y Llywodraeth, ond rwy'n siŵr y bydd modd ei ystyried yn dilyn toriad y Pasg.
I would welcome an oral or a written update from the Minister for Climate Change with regard to the incoming changes to commercial recycling regulations. Now that the date of implementation of 6 April is rapidly approaching, charities, in particular, are contacting my office to ask what support—financial or otherwise—will be provided to help them adapt, including the cost of multiple new bins and creating the space to store recycling waste. Aber Valley YMCA in Abertridwr, for example, which is entirely a social enterprise, and Tŷ Hafan, who have a shop in Caerphilly, have both contacted me about this, and I visited both premises. Caerphilly County Borough Council have also expressed their concerns about the possibly inadvertent effects these changes may have on small businesses and volunteer-led organisations. Therefore, can I ask for that update on what support might be provided for those kinds of organisations?
Byddwn i'n croesawu'r wybodaeth ddiweddaraf ar lafar neu'n ysgrifenedig gan y Gweinidog Newid Hinsawdd o ran y newidiadau sy'n dod i mewn i reoliadau ailgylchu masnachol. Nawr bod dyddiad gweithredu 6 Ebrill yn agosáu'n gyflym, mae elusennau, yn benodol, yn cysylltu â fy swyddfa i ofyn pa gymorth—ariannol neu fel arall—a fydd yn cael ei ddarparu i'w helpu nhw i addasu, gan gynnwys cost biniau newydd amryfal a chreu'r lle i storio gwastraff ailgylchu. Mae YMCA Cwm Aber yn Abertridwr, er enghraifft, sy'n fenter gymdeithasol drwyddi draw, ac mae Tŷ Hafan, sydd â siop yng Nghaerffili, wedi cysylltu â mi am hyn, ac fe wnes i ymweld â'r ddau safle. Mae Cyngor Bwrdeistref Sirol Caerffili hefyd wedi mynegi eu pryderon am yr effeithiau anfwriadol y gallai'r newidiadau hyn eu cael ar fusnesau bach a sefydliadau dan arweiniad gwirfoddolwyr. Felly, a gaf i ofyn am yr wybodaeth honno ar ba gymorth y byddai modd ei ddarparu, o bosibl, ar gyfer y mathau hynny o sefydliadau?
Thank you. You're quite right—the workplace recycling regulations will come into force on 6 April. The Minister has, obviously, worked very closely with local authorities ahead of the implementation of this. What the regulations will do is require all workplaces—and that includes businesses, public sector and third sector organisations—to separate out their key recyclable materials for recycling. We've introduced this legislation to improve the quality and quantity of recycling that we can collect here in Wales. As you know, we have an ambition to be at the top of the tree in the world in relation to our recycling rates. We know this will absolutely reduce waste going to landfill and incineration. It will also reduce our carbon emissions, going forward, and it, I think, really represents a key step forward in Wales's commitment to reach zero waste and net-zero carbon emissions by 2050.
Diolch. Rydych chi'n hollol gywir—bydd y rheoliadau ailgylchu yn y gweithle yn dod i rym ar 6 Ebrill. Mae'r Gweinidog, yn amlwg, wedi gweithio'n agos iawn gydag awdurdodau lleol cyn gweithredu hyn. Yr hyn y bydd y rheoliadau yn ei wneud yw ei gwneud hi'n ofynnol i bob gweithle—ac mae hynny'n cynnwys busnesau, sefydliadau'r sector cyhoeddus a'r trydydd sector—i wahanu eu deunyddiau ailgylchadwy allweddol ar gyfer ailgylchu. Rydyn ni wedi cyflwyno'r ddeddfwriaeth hon i wella ansawdd a maint y deunydd ailgylchu y gallwn ni ei gasglu yma yng Nghymru. Fel y gwyddoch chi, mae gennym ni uchelgais i fod ar y brig yn y byd o ran ein cyfraddau ailgylchu. Rydyn ni'n gwybod y bydd hyn yn lleihau gwastraff sy'n mynd i safleoedd tirlenwi a llosgi. Bydd hefyd yn lleihau ein hallyriadau carbon, wrth symud ymlaen, ac, rwy'n credu, yn cynrychioli cam allweddol ymlaen yn ymrwymiad Cymru i gyrraedd sefyllfa dim gwastraff a dim allyriadau carbon net erbyn 2050.
Minister, I'd like to request a statement from the Minister for health about what discussions she's had with the Aneurin Bevan health board in light of a second incident where the wrong body of a deceased person was released to a family. I tried desperately to seek answers from the health Minister last week, Minister, by tabling an emergency question and a topical question, but unfortunately they were rejected. Both of these incidents are extremely serious and distressing and my thoughts are with all of those that are involved. Once is unacceptable, Minister. However, for this to happen twice, in my view, is sheer incompetence. And there are more important questions that certainly need answering on how on earth this even happened not just once, but twice. No family should ever have to go through something like this. Minister, I have written to the health board CEO demanding answers and an update—I've even received an answer—but it's clear that more needs to be done to ensure that this is never repeated. I firmly believe that the best way to get to the bottom of these devastating incidents is, indeed, to go through an independent inquiry. An urgent statement from the health Minister outlining what discussions she's had with the health board over this matter would be greatly appreciated. Thank you.
Weinidog, hoffwn i ofyn am ddatganiad gan y Gweinidog iechyd ynghylch pa drafodaethau y mae hi wedi'u cael gyda bwrdd iechyd Aneurin Bevan yng ngoleuni ail ddigwyddiad lle cafodd corff anghywir person marw ei ryddhau i deulu. Ceisiais i fy ngorau glas i gael atebion gan y Gweinidog iechyd yr wythnos diwethaf, Weinidog, drwy gyflwyno cwestiwn brys a chwestiwn amserol, ond yn anffodus cawson nhw eu gwrthod. Mae'r ddau ddigwyddiad hyn yn ddifrifol a gofidus iawn ac rwy'n meddwl am bawb dan sylw. Mae unwaith yn annerbyniol, Weinidog. Fodd bynnag, mae'r ffaith bod hwn wedi digwydd ddwywaith, yn fy marn i, yn hollol annerbyniol. Ac mae yna gwestiynau pwysicach y mae angen eu hateb o ran sut ar y ddaear y digwyddodd hyn hyd yn oed, nid unwaith ond ddwywaith. Ni ddylai unrhyw deulu orfod mynd trwy rywbeth fel hyn. Gweinidog, rwyf i wedi ysgrifennu at brif swyddog gweithredol y bwrdd iechyd yn mynnu atebion a'r wybodaeth ddiweddaraf—rwyf i hyd yn oed wedi cael ateb—ond mae'n amlwg bod angen gwneud mwy i sicrhau nad yw hyn byth yn cael ei ailadrodd. Rwy'n credu'n gryf mai'r ffordd orau o fynd at wraidd y digwyddiadau dinistriol hyn yw mynd trwy ymchwiliad annibynnol. Byddwn i'n gwerthfawrogi'n fawr iawn ddatganiad brys gan y Gweinidog iechyd yn amlinellu pa drafodaethau y mae hi wedi'u cael gyda'r bwrdd iechyd ynglŷn â'r mater hwn. Diolch.
Thank you. I certainly accept it is a very distressing situation. I know the Minister for Health and Social Services has spoken, or her officials have, with the health board, who've already taken steps to address the cause, to prevent future occurrences. They've also conducted an audit, which I'm sure you are aware of, and I hope they've addressed that in their correspondence with you. I know that the Minister's officials will continue to meet, and the Minister will update Members in due course.
Diolch. Yn sicr, rwy'n derbyn ei bod yn sefyllfa ofidus iawn. Rwy'n gwybod bod y Gweinidog Iechyd a Gwasanaethau Cymdeithasol, neu eu swyddogion hi, wedi siarad â'r bwrdd iechyd, sydd eisoes wedi cymryd camau i fynd i'r afael â'r achos, i atal digwyddiadau yn y dyfodol. Maen nhw hefyd wedi cynnal archwiliad, ac rwy'n siŵr eich bod chi'n ymwybodol ohono, ac rwy'n gobeithio'u bod nhw wedi mynd i'r afael â hynny yn eu gohebiaeth â chi. Rwy'n gwybod y bydd swyddogion y Gweinidog yn parhau i gyfarfod, a bydd y Gweinidog yn rhoi'r wybodaeth ddiweddaraf i'r Aelodau maes o law.
I'd like to ask for a statement, please, by the economy Minister to provide an update on the situation at Tata Steel Port Talbot. Tens of thousands of people in the region I represent are facing such anxiety. As the workers employed at Tata Steel, their families and those in the town and its neighbouring communities look ahead, the picture is one of terrible uncertainty. The news we heard yesterday that the coke ovens at the plant will close tomorrow—months before that was expected—over concerns about what Tata have termed as their operational stability, has been called by the Community union a 'massive blow', and Unite have said it was the result of years of betrayal. About 200 workers in Port Talbot are likely to be affected by this. While, of course, workers' safety is paramount, this is causing huge concern for all workers while the consultation is ongoing. I've received heartbreaking messages from my constituents who want to know how the Welsh Government is trying to save their jobs, save our steel and save the future of Port Talbot. We've had some information from the First Minister earlier, but I'd like a dedicated statement that describes exactly what the Welsh Government is doing to put the case to save those jobs and, more importantly, how it is ensuring that those developments are communicated promptly, directly and clearly to those affected.
Hoffwn i ofyn am ddatganiad, os gwelwch yn dda, gan Weinidog yr Economi i roi'r wybodaeth ddiweddaraf am y sefyllfa yn Tata Steel Port Talbot. Mae degau o filoedd o bobl yn y rhanbarth rwy'n ei gynrychioli yn wynebu pryder o'r fath. Wrth i'r gweithwyr y mae Tata Steel yn eu cyflogi, eu teuluoedd a'r rhai yn y dref a'i chymunedau cyfagos edrych at y dyfodol, mae'r darlun yn un o ansicrwydd ofnadwy. Mae'r newyddion y gwnaethon ni ei glywed ddoe, sef y bydd y ffyrnau golosg yn y ffatri yn cau yfory—fisoedd yn gynt na'r disgwyl—dros bryderon am yr hyn y mae Tata wedi'i alw'n ei sefydlogrwydd gweithredol, wedi cael ei alw'n 'ergyd enfawr' gan undeb Community, ac mae Unite wedi dweud ei fod yn ganlyniad blynyddoedd o fradychu. Mae hyn yn debygol o effeithio ar ryw 200 o weithwyr ym Mhort Talbot. Er bod diogelwch gweithwyr, wrth gwrs, yn hollbwysig, mae hyn yn achosi pryder enfawr i bob gweithiwr wrth i'r ymgynghoriad barhau. Rwyf i wedi cael negeseuon torcalonnus gan fy etholwyr sydd eisiau gwybod sut mae Llywodraeth Cymru yn ceisio achub eu swyddi, achub ein dur ac achub dyfodol Port Talbot. Rydyn ni wedi cael rhywfaint o wybodaeth gan y Prif Weinidog yn gynharach, ond hoffwn i gael datganiad pwrpasol sy'n disgrifio'n union yr hyn y mae Llywodraeth Cymru yn ei wneud i gyflwyno'r achos i achub y swyddi hynny ac, yn bwysicach, sut y mae'n sicrhau bod y datblygiadau hynny'n cael eu cyfleu'n brydlon, yn uniongyrchol ac yn glir i'r rhai y mae hyn yn effeithio arnyn nhw.
Thank you. I absolutely understand the distress the announcement will have caused. You will have heard the First Minister say earlier that the Minister for Economy spoke with the chief executive of Tata Steel UK regarding the matter, and he was only made aware yesterday that the closure of the ovens will not impact on the timeline of the closure of the first blast furnace—that's blast furnace 5—which is, obviously, due to close at the end of June. Again, you will have heard the First Minister say that he'd signed off some funding, alongside the Minister for Education and the Welsh Language, in relation to skills and training, and I know the Minister for Economy will continue to have discussions with Tata.
Diolch. Rwy'n deall yn iawn y trallod y bydd y cyhoeddiad wedi'i achosi. Byddwch chi wedi clywed y Prif Weinidog yn dweud yn gynharach fod Gweinidog yr Economi wedi siarad â phrif weithredwr Tata Steel UK ynglŷn â'r mater, a dim ond ddoe y cafodd wybod na fydd cau'r ffyrnau'n effeithio ar amserlen cau'r ffwrnais chwyth gyntaf—sef ffwrnais chwyth 5—y mae disgwyl iddi gau, yn amlwg, ddiwedd mis Mehefin. Unwaith eto, byddwch chi wedi clywed y Prif Weinidog yn dweud ei fod wedi cymeradwyo rhywfaint o gyllid, ochr yn ochr â Gweinidog y Gymraeg ac Addysg, o ran sgiliau a hyfforddiant, ac rwy'n gwybod y bydd Gweinidog yr Economi yn parhau i gael trafodaethau â Tata.
Trefnydd, I've raised concerns about the conduct of energy suppliers and the way that their behaviour is harming residents across Cymru on a number of occasions in this Senedd. One constituent of mine was recently in touch to say that they were overcharged by more than £10,000, and were struggling to get it back. In fact, the supplier was downright refusing to refund. This person was under serious financial strain, struggling to pay other bills, including their mortgage. The financial and health consequences of these acts are profound. This is yet another example on a long list of examples across Wales and the United Kingdom. Thankfully, for my constituent, with the help of my office, the energy supplier has now agreed to refund the moneys owed, but can we have a statement from the Welsh Government about the services the Welsh Government funds and how they can assist residents who find themselves in similar positions? Diolch.
Trefnydd, rwyf i wedi mynegi pryderon am ymddygiad cyflenwyr ynni a'r ffordd y mae eu hymddygiad yn niweidio preswylwyr ledled Cymru ar sawl achlysur yn y Senedd hon. Yn ddiweddar cysylltodd un etholwr â mi i ddweud bod mwy na £10,000 yn ormod wedi cael ei godi arno, a'i fod yn cael trafferth ei gael yn ôl. Mewn gwirionedd, roedd y cyflenwr yn gwrthod yn llwyr ei ad-dalu. Roedd y person dan straen ariannol difrifol, ac yn ei chael hi'n anodd talu biliau eraill, gan gynnwys ei forgais. Mae canlyniadau ariannol ac iechyd y gweithredoedd hyn yn ddifrifol. Dyma enghraifft arall eto ar restr hir o enghreifftiau ledled Cymru a'r Deyrnas Unedig. Diolch byth, ar gyfer fy etholwr, gyda chymorth fy swyddfa i, mae'r cyflenwr ynni, erbyn hyn, wedi cytuno i ad-dalu'r arian sy'n ddyledus, ond a gawn ni ddatganiad gan Lywodraeth Cymru am y gwasanaethau y mae Llywodraeth Cymru yn eu hariannu a sut y gallan nhw gynorthwyo preswylwyr sy'n cael eu hunain mewn sefyllfaoedd tebyg? Diolch.
Thank you. Well, Ofgem do set out very clear expectations of the way they expect energy suppliers to treat their customers, and that includes steps on how the need to resolve any dispute of bills may take place, and if you look at the Ofgem website, that does contain many practical steps that households are able to take. What I will do is ask the Minister for Social Justice to raise the example that you've given with Ofgem and seek assurances that their regulatory regime is holding energy suppliers to account.
Diolch. Wel, mae Ofgem yn nodi disgwyliadau clir iawn o'r ffordd y maen nhw'n disgwyl i gyflenwyr ynni drin eu cwsmeriaid, ac mae hynny'n cynnwys camau ar sut y gall yr angen i ddatrys unrhyw anghydfod biliau ddigwydd, ac os edrychwch chi ar wefan Ofgem, mae hynny'n cynnwys llawer o gamau ymarferol y gall cartrefi eu cymryd. Yr hyn y byddaf i'n ei wneud yw gofyn i'r Gweinidog Cyfiawnder Cymdeithasol godi'r enghraifft yr ydych chi wedi'i rhoi gydag Ofgem a gofyn am sicrwydd bod eu cyfundrefn reoleiddiol yn dwyn cyflenwyr ynni i gyfrif.
Trefnydd, could I please request a statement from you as Minister for rural affairs, or any future Minister for rural affairs? I've visited many farms in the constituency over many months, and many of those have diversified to be able to maintain their business through challenging situations, and I'm sure you'll agree that it's important that diversification in the farming sector is encouraged. But we know that the last round of the agricultural diversification scheme ended a couple of months ago, and I'm requesting a statement on whether this funding is going to be continued or a similar scheme will replace it in the near future. Thank you.
Trefnydd, a gaf i ofyn am ddatganiad gennych chi fel Gweinidog materion gwledig, neu unrhyw Weinidog dros faterion gwledig yn y dyfodol? Rwyf i wedi ymweld â llawer o ffermydd yn yr etholaeth dros fisoedd lawer, ac mae llawer o'r rheini wedi arallgyfeirio i allu cynnal eu busnes trwy sefyllfaoedd heriol, ac rwy'n siŵr y byddwch chi'n cytuno ei bod yn bwysig annog arallgyfeirio yn y sector ffermio. Ond rydyn ni'n gwybod bod rownd olaf y cynllun arallgyfeirio amaethyddol wedi dod i ben ychydig fisoedd yn ôl, ac rwy'n gofyn am ddatganiad ynghylch a yw'r cyllid hwn yn mynd i gael ei barhau neu a fydd cynllun tebyg yn cymryd ei le yn y dyfodol agos. Diolch.
Thank you. I do agree about diversification, and I think the agricultural sector have been very good at showing a variety of ways in which their businesses have been able to diversify, and, as you say, the Welsh Government has supported some of this through a variety of schemes that have been opened and closed, and unfortunately there isn't one open at the moment, but, obviously, we can look at the rural investment scheme and if it's possible to seek funding from within that scheme in the future.
Diolch. Rwy'n cytuno ynghylch arallgyfeirio, ac rwy'n credu bod y sector amaethyddol wedi bod yn dda iawn am ddangos amryw o ffyrdd y mae eu busnesau wedi gallu arallgyfeirio, ac, fel yr ydych chi'n ei ddweud, mae Llywodraeth Cymru wedi cefnogi rhywfaint o hyn trwy amrywiaeth o gynlluniau sydd wedi'u hagor a'u cau, ac yn anffodus nid oes un ar agor ar hyn o bryd, ond, yn amlwg, gallwn ni ystyried y cynllun buddsoddi gwledig ac os yw'n bosibl ceisio cyllid o fewn y cynllun hwnnw yn y dyfodol.
As we've already heard, the announcement by Tata in relation to the coke ovens means 200 jobs being lost, so I'd also like to call for a statement, either from the economy Minister or the education Minister, based on the information we've received today, to get a better understanding of those conversations that happened with Tata in the run-up to this decision, as well as the preparations that have been made, because it deserves, I think, scrutiny. Our Senedd has been united in the need to save our steel, and long may that continue.
I'd also like to echo my colleague Heledd Fychan's call for a statement on the Learner Travel (Wales) Measure 2008. Now, I've been raising concerns around the learner travel Measure since 2021, and what that's meant in the meantime is that kids of all ages are walking over an hour, in all weathers, along dangerous routes, to receive their education. Now, if we're going to be honest about it, it's a failure of Government for those kids that they have to travel so far to get their education. It deserves more than a written statement, and I hope to see one after Easter.
Fel yr ydyn ni eisoes wedi clywed, mae'r cyhoeddiad gan Tata o ran y ffyrnau golosg yn golygu colli 200 o swyddi, felly hoffwn i hefyd alw am ddatganiad, naill ai gan Weinidog yr economi neu'r Gweinidog addysg, yn seiliedig ar y wybodaeth yr ydyn ni wedi'i chael heddiw, i gael gwell dealltwriaeth o'r sgyrsiau hynny a ddigwyddodd â Tata yn y cyfnod cyn y penderfyniad hwn, yn ogystal â'r paratoadau sydd wedi'u gwneud, oherwydd ei fod yn haeddu, rwy'n credu, craffu. Mae ein Senedd wedi bod yn unedig yn yr angen i achub ein dur, a bydded i hynny barhau.
Hoffwn i hefyd adleisio galwad fy nghyd-Aelod Heledd Fychan am ddatganiad ar Fesur Teithio gan Ddysgwyr (Cymru) 2008. Nawr, rwyf i wedi bod yn codi pryderon ynghylch Mesur teithio dysgwyr ers 2021, a'r hyn y mae hynny'n ei olygu, yn y cyfamser, yw bod plant o bob oed yn cerdded dros awr, ymhob tywydd, ar hyd llwybrau peryglus, i gael eu haddysg. Nawr, os ydyn ni'n mynd i fod yn onest am y peth, mae'n fethiant gan y Llywodraeth i'r plant hynny y mae'n rhaid iddyn nhw deithio mor bell i gael eu haddysg. Mae'n haeddu mwy na datganiad ysgrifenedig, ac rwy'n gobeithio gweld un ar ôl y Pasg.
Well, as I say, we have brought forward a written statement, but it is something that can be considered. In relation to the funding that the Minister for Education and the Welsh Language has brought forward, which the First Minister referred to, perhaps you could write to the Minister, or maybe the Minister could write to you and put a copy of the letter in the library.
Wel, fel y dywedais i, rydyn ni wedi cyflwyno datganiad ysgrifenedig, ond mae'n rhywbeth y mae modd ei ystyried. O ran y cyllid y mae Gweinidog y Gymraeg ac Addysg wedi'i gyflwyno, y cyfeiriodd y Prif Weinidog ato, efallai y gallech chi ysgrifennu at y Gweinidog, neu efallai y gallai'r Gweinidog ysgrifennu atoch chi a rhoi copi o'r llythyr yn y llyfrgell.
Two issues: I hope we've all—or at least most of us—been shocked by the remarks of Frank Hester against the long-standing Member of Parliament, Diane Abbott. As we prepare for our first black First Minister, it is Diane Abbott who has done the heavy lifting to normalise the presence of a diversity of elected Members in our Parliaments. The money that Frank Hester has made has mainly been out of the health service, and I believe most of these contracts are in the English health service, but I wondered if we could have a statement from either the health Minister or from the Government to clarify whether the NHS in Wales has any contracts with the Phoenix Partnership.
Secondly, given the concerning reports about the standard of cleanliness at the Kepak factory in Merthyr—I appreciate that the Welsh Retail Consortium is investigating—is there anything that the Welsh Government needs to do, to ensure that those who are responsible for cleaning the equipment are given sufficient time to do so, so that people who are buying food from a range of supermarkets can be confident that the meat that's packed there is not contaminated?
Dau fater: rwy'n gobeithio ein bod ni i gyd—neu o leiaf y rhan fwyaf ohonom ni—wedi cael ein syfrdanu gan sylwadau Frank Hester yn erbyn yr Aelod Seneddol hirsefydlog, Diane Abbott. Wrth i ni baratoi ar gyfer ein Prif Weinidog du cyntaf, Diane Abbott sydd wedi gwneud y gwaith trwm i normaleiddio presenoldeb amrywiaeth o Aelodau etholedig yn ein Seneddau. Mae'r arian y mae Frank Hester wedi'i wneud wedi dod o'r gwasanaeth iechyd yn bennaf, ac rwy'n credu bod y rhan fwyaf o'r contractau hyn yng ngwasanaeth iechyd Lloegr, ond tybed a gawn ni ddatganiad gan y Gweinidog iechyd neu gan y Llywodraeth i egluro a oes gan y GIG yng Nghymru unrhyw gontractau gyda Phartneriaeth Phoenix.
Yn ail, o ystyried yr adroddiadau pryderus am safon glendid ffatri Kepak ym Merthyr—rwy'n gwerthfawrogi bod Consortiwm Manwerthu Cymru yn ymchwilio—a oes unrhyw beth y mae angen i Lywodraeth Cymru ei wneud, er mwyn sicrhau bod y rhai sy'n gyfrifol am lanhau'r offer yn cael digon o amser i wneud hynny, fel bod pobl sy'n prynu bwyd o amrywiaeth o archfarchnadoedd yn gallu bod yn hyderus nad yw'r cig sy'n cael ei bacio yno wedi cael ei halogi?
Thank you. Well, I certainly agree with the Member around the appalling comments from Frank Hester. I think it would do everyone good to remember that, over the very previous few years, two Members of Parliament have been murdered, and I think everybody should absolutely remember that in the light of those comments. My understanding is TPP are not a supplier of any of the GP systems here in Wales; it does only affect England.
With regard to your question around Kepak, the Food Standards Agency is aware of the issues that have been raised in the Merthyr plant. They are investigating further. They do not hesitate, I can assure the Member—FSA do not hesitate—to take urgent action to ensure consumers are protected if they do receive any concerns or any complaints or allegations about an approved food processing establishment.
Diolch. Wel, yn sicr rwy'n cytuno â'r Aelod ynghylch y sylwadau echrydus gan Frank Hester. Rwy'n credu y byddai'n gwneud lles i bawb gofio, yn ystod yr ychydig flynyddoedd diwethaf, fod dau Aelod Seneddol wedi cael eu llofruddio, ac rwy'n credu y dylai pawb wir gofio hynny yng ngoleuni'r sylwadau hynny. Fy nealltwriaeth i yw nad yw TPP yn gyflenwr unrhyw un o'r systemau meddygon teulu yma yng Nghymru; mae'n effeithio ar Loegr yn unig.
O ran eich cwestiwn ynghylch Kepak, mae'r Asiantaeth Safonau Bwyd yn ymwybodol o'r materion sydd wedi'u codi yn ffatri Merthyr. Maen nhw'n ymchwilio ymhellach. Nid ydyn nhw'n petruso, gallaf sicrhau'r Aelod—nid yw'r Asiantaeth Safonau Bwyd yn petruso—i gymryd camau brys i sicrhau bod defnyddwyr yn cael eu hamddiffyn os ydyn nhw'n cael unrhyw bryderon neu unrhyw gwynion neu honiadau am sefydliad prosesu bwyd cymeradwy.
Business Minister, I'd like to request a statement from the education Minister on why he has decided to quietly pull the £1 million grant that helps subsidise the Education Workforce Council registration for teaching assistants. Pulling subsidy on the EWC registration for support staff is concerning. It saves support staff £20 to £30 on registration, depending on the number of people registering. The Minister didn't even tell the Education Workforce Council that he was definitely cutting the funding, and, to top it off, he didn't even tell the unions. Having spoken to them, no-one seems to be happy with the announcement that this has quietly snuck out. I find that it's even more incredulous that, when sneaking out the announcement on the Government website, it claimed that the Government only subsidises this from time to time, when, in fact, the Government has done so every year since 2000. The Minister forced the EWC into a corner to cover the shortfall of the £1 million from the reserves this year, but if the funding isn't reinstated, support staff will see their registration rising from £15 to £46. These are minimum-wage, part-time workers, Minister. They deserve the education Minister to come to the Chamber to explain this cut. Thank you.
Weinidog busnes, hoffwn i ofyn am ddatganiad gan y Gweinidog addysg ynghylch pam mae e wedi penderfynu dileu, yn dawel fach, y grant o £1 miliwn sy'n helpu cofrestriad Cyngor y Gweithlu Addysg ar gyfer cynorthwywyr addysgu gyda chymhorthdal. Mae dileu cymhorthdal ar gofrestriad Cyngor y Gweithlu Addysg ar gyfer staff cymorth yn peri pryder. Mae'n arbed £20 i £30 i staff cymorth wrth gofrestru, gan ddibynnu ar nifer y bobl sy'n cofrestru. Ni wnaeth y Gweinidog ddweud wrth Cyngor y Gweithlu Addysg ei fod yn bendant yn torri'r cyllid, ac, ar ben hynny, ni wnaeth e ddweud wrth yr undebau hyd yn oed. Ar ôl siarad â nhw, nid oes neb i'w weld yn hapus gyda'r cyhoeddiad bod hyn wedi'i gyflwyno'n dawel. Rwy'n gweld ei bod hyd yn oed yn fwy anghrediniol, wrth gyflwyno'r cyhoeddiad yn llechwraidd ar wefan y Llywodraeth, honnodd mai dim ond o bryd i'w gilydd y mae'r Llywodraeth yn rhoi'r chymhorthdal, pan fo'r Llywodraeth, mewn gwirionedd, wedi gwneud hynny bob blwyddyn ers 2000. Gorfododd y Gweinidog Cyngor y Gweithlu Addysg i gornel i dalu am ddiffyg y £1 miliwn o'r cronfeydd wrth gefn eleni, ond os na chaiff yr arian ei adfer, bydd staff cymorth yn gweld eu cofrestriad yn codi o £15 i £46. Gweithwyr isafswm cyflog a rhan-amser yw'r rhain, Weinidog. Maen nhw'n haeddu cael y Gweinidog addysg i ddod i'r Siambr i esbonio'r toriad hwn. Diolch.
Thank you. Well, obviously, the Member will be aware of the very difficult budget position the Welsh Government is in. And I'd just like to correct you, that both the workforce and the unions were very well aware of this reduction coming.
Diolch. Wel, yn amlwg, bydd yr Aelod yn ymwybodol o'r sefyllfa anodd iawn yn y gyllideb y mae Llywodraeth Cymru ynddi. A hoffwn i eich cywiro chi, roedd y gweithlu a'r undebau yn ymwybodol iawn o ddyfodiad y gostyngiad hwn.
Trefnydd, I'd like a Government statement on the future of Ffos-y-fran opencast site in Merthyr. It has been some time since we heard anything about this site. Residents have been left with an ugly eyesore that requires remediation to return it to the beautiful and wildlife-friendly habitat this vast tract of common land once was. It would be unacceptable for the mine operators to renege on their contractual obligations to restore the land after making vast amounts of profits over the life of this opencast mine. Residents have had to put up with too much already, but, to add insult to injury, the site had numerous 4x4 vehicles and scrambler bikes using the land for rallying over the weekend. Residents have been in touch with my office and provided photographic evidence of it. I hope you agree with me that, after more than a decade and a half, people in this area have had to put up with too much noise and pollution, without the area being turned into a 4x4 rallying destination.
Trefnydd, hoffwn i gael datganiad gan y Llywodraeth ar ddyfodol safle gwaith glo brig Ffos-y-frân ym Merthyr. Mae hi wedi bod yn amser ers i ni glywed unrhyw beth am y safle hwn. Mae trigolion wedi cael eu gadael â golygfa hyll sy'n gofyn am waith adfer i'w dychwelyd i'r cynefin hardd ac addas i fywyd gwyllt yr oedd y darn helaeth hwn o dir comin ar un adeg. Byddai'n annerbyniol i weithredwyr y safle gwaith glo gefni ar eu rhwymedigaethau cytundebol i adfer y tir ar ôl gwneud llawer iawn o elw dros oes y pwll glo brig hwn. Mae trigolion wedi gorfod dioddef gormod yn barod, ond, i roi halen yn y briw, roedd nifer o gerbydau 4x4 a beiciau sgramblo yn defnyddio'r tir ar gyfer ralïo dros y penwythnos. Mae preswylwyr wedi cysylltu â fy swyddfa i ac wedi darparu tystiolaeth ffotograffig o hynny. Rwy'n gobeithio eich bod chi'n cytuno â mi, ar ôl mwy na degawd a hanner, fod pobl yn yr ardal hon wedi gorfod dioddef gormod o sŵn a llygredd, heb i'r ardal gael ei throi'n gyrchfan ralïo 4x4.
Thank you. Well, it is very important that a managed end to coal means ensuring our mines are closed safely and restored sympathetically, and I absolutely agree with you that anti-social behaviour in the way you describe is unacceptable. I know the Minister for Climate Change's officials are working with the local authority, and I will certainly ask her to ensure her officials bring this to the attention of the local authority.
Diolch. Wel, mae'n bwysig iawn fod diwedd wedi'i reoli ar lo yn golygu sicrhau bod ein pyllau glo yn cael eu cau'n ddiogel a'u hadfer â chydymdeimlad, ac rwy'n cytuno'n llwyr â chi fod ymddygiad gwrthgymdeithasol yn y ffordd yr ydych chi'n ei ddisgrifio yn annerbyniol. Rwy'n gwybod bod swyddogion y Gweinidog Newid Hinsawdd yn gweithio gyda'r awdurdod lleol, ac yn sicr, gwnaf i ofyn iddi sicrhau bod ei swyddogion yn dwyn hyn i sylw'r awdurdod lleol.
Ac yn olaf, Gareth Davies.
And finally, Gareth Davies.
Diolch, Llywydd dros dro. I'd like to call for a Government statement regarding Denbighshire County Council's planned rise in residential and nursing home care fees for 2024-25, which amounts to an 8.8 per cent cut after inflation has been factored in. This follows a series of back-room decisions on care-home fees by Denbighshire council being set too low, leaving vulnerable residents struggling to plug the gap and financially pushing care homes to the brink. Denbighshire, incidentally, has a higher than average elderly population, yet the neighbouring authority, Conwy, are increasing their fees by 20 per cent. This means that there'll be a funding gap of more than £9,000 between an elderly person at a care home in Rhyl compared to a resident of a care home in neighbouring Kinmel Bay. Conwy council also received a smaller increase in funding from the Welsh Government than Denbighshire County Council, yet Denbighshire council have decreed that an elderly resident with dementia in Rhyl is worth £9,000 less than they are worth in neighbouring Kinmel Bay. The chair of Care Forum Wales, Mario Kreft, has condemned the decision, saying that
'Denbighshire are starting from the lowest possible base because they pay the lowest care home fees in Wales'
and that
'This proposed increase is not going to come close to solving the chronic underfunding of social care in the county'.
I would like the Minister to make a statement regarding what the Welsh Government is doing to ensure that local authorities like Denbighshire council are not making unaccountable financial decisions that will place the most vulnerable people at a relative disadvantage to those living under other authorities.
Diolch, Llywydd dros dro. Hoffwn i alw am ddatganiad gan y Llywodraeth ynglŷn â'r cynnydd sydd wedi'i gynllunio gan Gyngor Sir Ddinbych mewn ffioedd gofal cartref preswyl a nyrsio ar gyfer 2024-25, sy'n gyfystyr â thoriad o 8.8 y cant ar ôl i chwyddiant gael ei gynnwys. Mae hyn yn dilyn cyfres o benderfyniadau ystafell gefn ar ffioedd cartrefi gofal gan Gyngor Sir Ddinbych yn cael eu gosod yn rhy isel, gan adael drigolion agored i niwed â thrafferth i lenwi'r bwlch a gwthio cartrefi gofal i'r dibyn yn ariannol. Mae gan sir Ddinbych, gyda llaw, boblogaeth oedrannus uwch na'r cyfartaledd, ond mae'r awdurdod cyfagos, Conwy, yn cynyddu eu ffioedd 20 y cant. Mae hyn yn golygu y bydd bwlch ariannol o fwy na £9,000 rhwng person oedrannus mewn cartref gofal yn y Rhyl o'i gymharu â phreswylydd cartref gofal ym Mae Cinmel gyfagos. Cafodd Cyngor Conwy hefyd gynnydd llai mewn cyllid gan Lywodraeth Cymru na Chyngor Sir Ddinbych, ond eto mae Cyngor Sir Ddinbych wedi dyfarnu bod preswylydd oedrannus â dementia yn y Rhyl werth £9,000 yn llai nag y maen nhw ym Mae Cinmel gyfagos. Mae cadeirydd Fforwm Gofal Cymru, Mario Kreft, wedi condemnio'r penderfyniad, gan ddweud bod
'sir Ddinbych yn dechrau o'r sail isaf bosibl gan eu bod yn talu'r ffioedd cartrefi gofal isaf yng Nghymru'
ac
'Nid yw'r cynnydd arfaethedig hwn yn mynd i ddod yn agos at ddatrys tanariannu cronig gofal cymdeithasol yn y sir'.
Hoffwn i'r Gweinidog wneud datganiad ynglŷn â'r hyn y mae Llywodraeth Cymru yn ei wneud i sicrhau nad yw awdurdodau lleol fel Cyngor Sir Ddinbych yn gwneud penderfyniadau ariannol nad ydyn nhw'n atebol amdanyn nhw a fydd yn rhoi'r bobl fwyaf agored i niwed o dan anfantais gymharol i'r rhai sy'n byw o dan awdurdodau eraill.
You'll be aware that the Welsh Government is currently out to consultation around a social care cap, and the Deputy Minister for Social Services works very closely with all local authorities around this issue. But, obviously, it is a matter for each local authority to set their own fees.
Rydych chi'n ymwybodol bod Llywodraeth Cymru mewn ymgynghoriad ar hyn o bryd ynghylch cap ar ofal cymdeithasol, ac mae'r Dirprwy Weinidog Gwasanaethau Cymdeithasol yn gweithio yn agos iawn gyda'r awdurdodau lleol i gyd ynghylch y mater hwn. Ond, yn amlwg, mae gan bob awdurdod lleol hawl i bennu eu ffioedd eu hunain.
Diolch i'r Trefnydd.
Thank you, Trefnydd.
Detholwyd y gwelliant canlynol: gwelliant 1 yn enw Darren Millar.
The following amendment has been selected: amendment 1 in the name of Darren Millar.
Fe symudwn ni ymlaen nawr i eitem 3 ar ein hagenda, sef dadl ar adroddiad terfynol y Comisiwn Annibynnol ar Ddyfodol Cyfansoddiadol Cymru. Dwi'n galw ar y Prif Weinidog i wneud y cynnig ac i arwain ei ddadl ddiwethaf fel Prif Weinidog. Mark Drakeford.
We'll move on now to item 3 on the agenda, namely a debate on the final report of the Independent Commission on the Constitutional Future of Wales. I call on the First Minister to move the motion and to lead his final debate as First Minister. Mark Drakeford.
Cynnig NDM8522 Lesley Griffiths
Cynnig bod y Senedd yn cymeradwyo'r casgliadau a'r argymhellion yn Adroddiad Terfynol y Comisiwn Annibynnol ar Ddyfodol Cyfansoddiadol Cymru, ac yn nodi ymateb Llywodraeth Cymru i'r argymhellion.
Motion NDM8522 Lesley Griffiths
To propose that the Senedd endorses the conclusions and recommendations in the Final Report of the Independent Commission on the Constitutional Future of Wales, and notes the Welsh Government’s response to the recommendations.
Cynigiwyd y cynnig.
Motion moved.
Diolch yn fawr, Dirprwy Lywydd dros dro. Chwarter canrif yn ôl i'r mis hwn, roedd rhai ohonom ni yn y Siambr hon yn rhan o'r ymdrech etholiadol ar gyfer Cynulliad cenedlaethol cyntaf Cymru. Roedd ethol y Cynulliad cyntaf yn nodi cyfnod newydd i Gymru. Am y tro cyntaf, roedd penderfyniadau am Gymru yn cael eu gwneud yng Nghymru gan Aelodau Cynulliad a etholwyd gan bobl Cymru, a 25 mlynedd yn ddiweddarach, camp fwyaf y rhai a ddaeth o'n blaenau ni yw bod datganoli yn rhan sefydlog o dirwedd cyfansoddiadol y Deyrnas Unedig. Mae cenhedlaeth wedi tyfu lan yng Nghymru yn gwybod dim ond am ddatganoli. Nawr, mae'n rhaid ichi fod ymhell i mewn i'ch pedwardegau i fod wedi pleidleisio mewn etholiadau cyn i'r Cynulliad ddod i fodolaeth. Mae gwaith y Senedd hon yn rhan ddiwrthwynebiad o'r byd ehangach.
Thank you very much, acting Dirprwy Lywydd. A quarter of a century ago to this month, some of us in this Chamber were part of the electoral campaign for the first National Assembly for Wales. Election of the first Assembly noted a new period for Wales. For the first time, decisions about Wales were being made in Wales by Members of the Assembly elected by the people of Wales, and, 25 years later, the greatest achievement of those that came before us is that devolution is a stable part of the constitutional landscape of the UK. A generation has grown up in Wales knowing only devolution. Now, you have to be well into your forties to have voted in elections before the Assembly came into being. The work of this Senedd is an unambiguous part of the broader world.
Our devolution journey has progressed markedly over the course of those 25 years. This is now a law-making, tax-raising Parliament, as successive Welsh Acts have expanded the devolution settlement. What was once an Assembly is now a Senedd. We are currently debating—and, I believe, are on the verge of passing—the first substantial reforms to our membership and electoral system since our inception. Reform will make this Parliament truly representative of modern Wales, and able properly to respond to all the changes in our devolution settlement. A clear and strengthening majority of people in Wales support devolution and want to see it further developed and entrenched.
Unfortunately, this respect for devolution is not universal. Since the election of Boris Johnson as Prime Minister, the fragilities and shortcomings of our settlement have been exposed. Constitutional norms and conventions have been casually ignored. Powers and funding have been wrestled back to London, and the Sewel convention has been trampled over. This was the background against which the Independent Commission on the Constitutional Future of Wales was established.
There are Members in this Siambr who have previously dismissed the report, and no doubt will today, but the commission is a serious attempt to take seriously some of the most serious questions of our time. It carried out its own extensive research based on conversations with and feedback from thousands of people, and those conversations vividly illustrate just how well people have understood the way that Wales and the way it is run has a direct bearing on their own priorities and on the life of communities and individuals in Wales.
Mae ein taith ddatganoli wedi symud ymlaen yn sylweddol dros y 25 mlynedd hynny. Mae'r Senedd hon nawr yn codi treth, yn deddfu, wrth i Ddeddfau olynol i Gymru ymestyn y setliad datganoli. Aeth yr hyn a oedd yn Gynulliad yn Senedd erbyn hyn. Rydym ni'n dadlau nawr—ac, rwy'n credu, ar fin pasio—ynglŷn â diwygiadau sylweddol cyntaf i'n haelodaeth a'n system etholiadol ers ein sefydlu ni. Fe fydd y diwygio yn gwneud y Senedd hon yn wirioneddol gynrychioliadol o Gymru gyfoes, ac yn gallu ymateb yn briodol i'r holl newidiadau yn ein setliad datganoli. Mae mwyafrif amlwg a chynyddol o bobl yng Nghymru yn cefnogi datganoli ac yn dymuno ei weld yn cael ei ddatblygu ac yn ymwreiddio fwyfwy.
Yn anffodus, nid oes gan bawb y parch hwn at ddatganoli. Ers ethol Boris Johnson yn Brif Weinidog, mae gwendidau a diffygion ein setliad wedi cael eu dinoethi. Mae normau a chonfensiynau cyfansoddiadol wedi cael eu hanwybyddu o bryd i'w gilydd. Mae pwerau a chyllid wedi cael eu cipio yn ôl i Lundain, ac mae confensiwn Sewel wedi cael ei sathru dan draed. Dyma'r cefndir i sefydlu'r Comisiwn Annibynnol ar Ddyfodol Cyfansoddiadol Cymru.
Mae yna Aelodau yn y Siambr hon sydd wedi diystyru'r adroddiad yn flaenorol, ac mae'n siŵr y byddan nhw'n gwneud yr un fath heddiw, ond mae'r comisiwn yn ymgais ddifrifol i ystyried rhai o gwestiynau mwyaf difrifol ein hamser mewn ffordd ddifrifol. Cynhaliodd ei ymchwil eang ei hun yn seiliedig ar sgyrsiau gyda miloedd o bobl a'u hadborth nhw, ac mae'r sgyrsiau hynny'n dangos yn eglur pa mor ddeallus yw pobl o ran y ffordd y cafodd Cymru ei rhedeg a'r ffordd y caiff ei rhedeg a bod hynny ag effaith uniongyrchol ar eu blaenoriaethau nhw ac ar fywyd cymunedau ac unigolion yng Nghymru.
Laura McAllister, one of the commission’s co-chairs, has argued that the separation of constitutional reform from public policy delivery is a deliberate one, and it’s certainly one that disguises the significance of the constitutional foundation of the public services on which people rely in Wales. The constitution matters to people in Wales. It is not a distraction from health or housing or education or transport, but the foundations that underpin those services.
The independent commission published its final report after two years of work. The evidence base from which it drew material to inform its conclusions was broad and convincing. We asked the commission to go beyond those who were already part of the debate, and to hold a direct conversation with the wider people of Wales. The evidence gained from those conversations has ensured that the commission’s conclusions are grounded in the knowledge and experience of those by whom our actions here in the Senedd are directly affected. A considerable strength has been the cross-party nature of its work. That includes the support provided by both this Government and Plaid Cymru as part of our co-operation agreement, as well as the commission’s own membership, membership drawn from all parties represented in this Senedd and far more widely still.
I remember that when the National Assembly was created there was a great deal of discussion about the different politics that we were to see here in Wales, that we were to see a more engaged and in many ways a more consensual style of politics in this new institution. I think that the unanimity of the commission’s conclusions is a testament to the skills of its co-chairs, of course, but also to the different style of politics that we have fostered here in Wales.
I want this afternoon to set out the Welsh Government’s response to the commission’s recommendations. The experience of recent years means that we share the commission’s overarching conclusions that our current settlement can no longer simply be taken for granted. We laid our initial response to each of the recommendations of the commission before the Senedd last week, and while not everyone in this Chamber will agree with every aspect, surely those first recommendations, which aim to strengthen Welsh democracy, are ones that we can all support. The commission noted the threats to representative democracy and the declining trust in democratic institutions around the world. Its proposals help us to use the power we have to improve awareness and to educate citizens, enabling them to participate more effectively in those decisions that affect their lives, and thus giving those decisions greater legitimacy and making them more robust.
The next set of recommendations in the report are about protecting and strengthening the devolution settlement. As I said earlier, the Sewel convention was intended to be a cornerstone for a functioning devolved United Kingdom, and as such it was respected by successive UK Governments, both Labour and Conservative. It embodied respect for this Senedd, established following two referendums as a democratically elected body. The Welsh Government derives our mandate from the electorate and then is held accountable by this Senedd.
But 20 years into devolution, after 2019, the story has changed. The UK Government in this period has turned its back on that Sewel convention. Its repeated willingness to override the refusal of Senedd consent and to legislate in areas that are within the direct devolved authority of Welsh people does not simply disrespect our democratic institutions, but it deprives the people who elected us of the mandate that belongs only in their hands. It's no wonder that the commission has made the entrenchment of Sewel one of its key recommendations. These are profoundly serious matters, perhaps especially so for those of us, like me, who believe that Wales's future is best secured in a successful United Kingdom. I do hope that, in this debate, we will hear contributions that demonstrate a willingness and a capacity to grapple with these issues with the seriousness they require and deserve.
The last four recommendations of the final report aim to strengthen and deepen our constitutional settlement. Our ambition for any extended powers for this Senedd, and for the Welsh Government, must be about having the tools to support our public services, strengthen our economy and improve the well-being of Wales. We make the arguments for the devolution of the Crown Estate because we believe that that will support the development of that vital new renewable energy sector in the Celtic sea, and the supply chains to support it, bringing those new jobs, new skills and prosperity to Wales, while remaining committed to our net-zero targets. We make the case for the devolution of the administration of welfare because we want a more effective system to help, not to harass people back into work. And we must take those first steps towards the devolution of the criminal justice system—not far enough, not fast enough, I know, for many Labour Members in this Chamber, but the essential start to the longer journey to which the report says we must be committed.
Mae Laura McAllister, un o gyd-gadeiryddion y comisiwn, wedi dadlau bod ymwahanu diwygio cyfansoddiadol â'r ddarpariaeth o bolisi cyhoeddus yn rhywbeth bwriadol, ac mae'n sicr ei fod yn rhywbeth sy'n celu arwyddocâd sail gyfansoddiadol y gwasanaethau cyhoeddus y mae pobl yn dibynnu arnyn nhw yng Nghymru. Mae'r cyfansoddiad yn bwysig i bobl yng Nghymru. Nid yw'n tynnu sylw oddi wrth iechyd na thai nac addysg na thrafnidiaeth, ond y sylfeini sy'n cynnal y gwasanaethau hynny.
Cyhoeddodd y comisiwn annibynnol ei adroddiad terfynol wedi dwy flynedd o waith. Roedd sail y dystiolaeth y tynnodd y deunydd ohoni ar gyfer llywio ei gasgliadau yn eang ac argyhoeddiadol. Fe wnaethom ni ofyn i'r comisiwn ymestyn ymhellach na dim ond at rai a oedd yn rhan o'r ddadl eisoes, a chynnal sgwrs uniongyrchol gyda phobl Cymru yn fwy eang. Mae'r dystiolaeth a gafodd ei loffa o'r sgyrsiau hynny wedi sicrhau bod casgliadau'r comisiwn yn seiliedig ar wybodaeth a phrofiad y rhai y mae ein gweithredoedd ni yma yn y Senedd yn effeithio yn uniongyrchol arnyn nhw. Roedd yr agwedd drawsbleidiol ar ei waith yn gadernid sylweddol. Mae hynny'n cynnwys y gefnogaeth a ddarperir gan y Llywodraeth hon a Phlaid Cymru yn rhan o'n cytundeb cydweithio, yn ogystal ag aelodaeth y comisiwn ei hun, aelodaeth a dynnwyd o'r holl bleidiau a gynrychiolir yn y Senedd hon ac yn llawer ehangach fyth.
Rwy'n cofio, pan grëwyd y Cynulliad Cenedlaethol, bod yna lawer iawn o drafodaeth am y wleidyddiaeth amgen y byddem ni'n ei gweld yma yng Nghymru, y gwelwn ni arddull fwy ymgysylltiol a chydsyniol o wleidydda yn y sefydliad newydd hwn mewn llawer ffordd. Rwy'n credu bod unfrydedd casgliadau'r comisiwn yn dyst i sgiliau ei gyd-gadeiryddion, wrth gwrs, ond hefyd i'r ymagwedd amgen tuag at wleidyddiaeth y gwnaethom ni ei meithrin yma yng Nghymru.
Brynhawn heddiw, rwy'n dymuno nodi ymateb Llywodraeth Cymru i argymhellion y comisiwn. Mae profiad y blynyddoedd diwethaf yn golygu ein bod ni'n gytûn o ran casgliadau cyffredinol y comisiwn na ellir cymryd ein setliad presennol ni'n ganiataol mwyach. Fe wnaethom ni gyflwyno ein hymateb cychwynnol i bob un o argymhellion y comisiwn gerbron y Senedd yr wythnos diwethaf, ac er na fydd pawb yn y Siambr hon yn cytuno â phob agwedd, siawns nad yw'r argymhellion cychwynnol hynny, sy'n ceisio grymuso democratiaeth yng Nghymru, yn rhai y gallwn ni i gyd eu cefnogi nhw. Roedd y comisiwn yn nodi'r bygythiadau i ddemocratiaeth gynrychioliadol a'r diffyg cynyddol a welir yn fyd-eang o ran yr ymddiriedaeth sydd gan bobl yn eu sefydliadau democrataidd. Mae ei gynigion yn ein helpu i ddefnyddio'r pŵer sydd gennym ni i wella ymwybyddiaeth ac addysgu dinasyddion, gan eu galluogi nhw i gymryd rhan yn fwy effeithiol yn y penderfyniadau hynny sy'n effeithio ar eu bywydau nhw, a thrwy hynny gyflwyno rhagor o gyfreithlondeb i'r penderfyniadau hynny a'u gwneud nhw'n fwy cadarn.
Mae'r set nesaf o argymhellion yn yr adroddiad yn ymwneud â diogelu a chryfhau'r setliad datganoli. Fel y dywedais i'n gynharach, bwriad confensiwn Sewel oedd bod yn gonglfaen i Deyrnas Unedig ddatganoledig sy'n gweithio, ac o'r herwydd fe gafodd ei barchu gan Lywodraethau olynol y DU, Llafur a Cheidwadol fel ei gilydd. Roedd yn ymgorffori parch at y Senedd hon, a sefydlwyd yn dilyn dau refferendwm yn gorff a etholwyd yn ddemocrataidd. Mae mandad Llywodraeth Cymru yn tarddu o blith ein hetholwyr ac yn atebol i'r Senedd hon wedi hynny.
Ond ar ôl 20 mlynedd o ddatganoli, ar ôl 2019, fe newidiodd y stori. Mae Llywodraeth y DU yn y cyfnod hwn wedi troi ei chefn ar gonfensiwn Sewel fel roedd hwnnw'n arfer gweithio. Dro ar ôl tro, mae ei pharodrwydd i ddiystyru bod y Senedd yn gwrthod ei chydsyniad a deddfu mewn meysydd sydd yn awdurdod datganoledig uniongyrchol pobl Cymru nid yn unig yn amharchu ein sefydliadau democrataidd ni, ond mae hynny'n amddifadu'r bobl a'n dewisodd ni o'r mandad sy'n eiddo i ni o'u herwydd nhw a neb arall. Nid yw hi'n syndod bod y comisiwn wedi gwneud ymwreiddio Sewel yn un o'i argymhellion allweddol. Mae'r rhain yn faterion difrifol iawn, yn enwedig felly i'r rhai ohonom ni, efallai, sy'n credu, fel minnau, mai â Theyrnas Unedig lwyddiannus y sicrheir dyfodol Cymru orau. Rwy'n gobeithio, yn y ddadl hon, y byddwn ni'n clywed cyfraniadau sy'n arddangos parodrwydd a gallu i fynd i'r afael â'r materion hyn gyda'r difrifoldeb angenrheidiol a haeddiannol.
Nod pedwar argymhelliad olaf yr adroddiad terfynol yw cryfhau a dyfnhau ein setliad cyfansoddiadol. Mae'n rhaid i'n huchelgais ar gyfer unrhyw bwerau estynedig i'r Senedd hon, a Llywodraeth Cymru, fod yn ymwneud â chaffael yr arfau i gefnogi ein gwasanaethau cyhoeddus, a chryfhau ein heconomi a gwella llesiant Cymru. Rydym ni'n dadlau dros ddatganoli Ystad y Goron am ein bod ni o'r farn y bydd hynny'n cefnogi datblygiad y sector ynni adnewyddadwy newydd hanfodol hwnnw yn y môr Celtaidd, a'r cadwyni cyflenwi i'w gefnogi, gan ddod â'r swyddi newydd hynny, y sgiliau newydd a'r ffyniant i Gymru, gan barhau i fod yn ymrwymedig i'n nodau sero net. Rydym ni'n dadlau dros ddatganoli gweinyddu lles oherwydd ein bod nid dymuno bod â system fwy effeithiol ar gyfer cynorthwyo pobl, a pheidio â cheisio eu herlid yn ôl i waith. Ac mae'n rhaid i ni gymryd y camau cyntaf hynny tuag at ddatganoli'r system cyfiawnder troseddol—nid yn ddigon pell, nid yn ddigon cyflym, fe wn i, ym marn llawer o'r Aelodau Llafur yn y Siambr hon, ond mae'n ddechrau hanfodol ar y daith bell y mae'r adroddiad yn dweud ei bod hi'n rhaid i ni ymrwymo iddi.
Dwi am gau fy nadl olaf yn y Senedd hon fel Prif Weinidog drwy ddiolch i'r cyd-gadeiryddion, Laura McAllister a Rowan Williams, a holl aelodau'r comisiwn, am yr adroddiad cynhwysfawr ac awdurdodol hwn. Mae hwn yn gyfraniad hanfodol i'n taith datganoli yng Nghymru. Rwy'n annog Aelodau i'w gymeradwyo, ac i gymeradwyo'r cynnig sydd o'n blaenau ni heddiw. Diolch yn fawr.
I want to close my final debate in this Senedd as First Minister by thanking the co-chairs, Laura McAllister and Rowan Williams, and all the members of the commission, for this comprehensive and authoritative report. This is a vital contribution to our devolution journey in Wales, and I encourage Members to approve the report and the motion before us today. Thank you very much.
Mae'r Llywydd wedi dethol y gwelliant i'r cynnig, a dwi'n galw ar Mark Isherwood i gynnig y gwelliant a gyflwynwyd yn enw Darren Millar.
The Llywydd has selected the amendment to the motion, and I call on Mark Isherwood to move the amendment tabled in the name of Darren Millar.
Gwelliant 1—Darren Millar
Dileu 'cymeradwyo' a rhoi 'nodi' yn ei le.
Amendment 1—Darren Millar
Delete 'endorses' and replace with 'notes'.
Cynigiwyd gwelliant 1.
Amendment 1 moved.
Diolch. I move amendment 1. Whilst the Welsh Conservatives are always happy to note a report, we cannot endorse this report. Although UK Conservative Governments have delivered law-making powers, tax-raising powers and a reserved powers model, turning this place into a fully-fledged Parliament, we recognise that further devolution of powers, now or in the foreseeable future, is both unnecessary and unsafe. Whilst the evolving constitutional settlement within our UK should not be determined by the transient policies and personalities of different Governments at any point in time, it should and must be built on the solid foundations provided by representative democracies with functioning checks and balances.
However, the democratic deficit in Wales is still alive and kicking, with many still not understanding where the decisions are taken, who's responsible and how much power the Welsh Government actually has over their lives. As a constituent put it, 'The activities of the Welsh Government are ignored by a large section of the population, and this concerns me because the Welsh Government could, in this way, get away with anything.' The electorate are not acting as checks and balances. This perpetuates the one-sided nature of Welsh politics, allowing the 'we know best' Labour Welsh Government to dodge accountability.
To be effective, the first requirement of any Government is to know that it could be kicked out, but after 25 years in power, this buck-passing Welsh Government no longer believes that this applies to them. Hopefully, the mass petitions and protests of recent times will change this, but unless and until they do, we cannot risk further concentration of power in their hands. The commission's report confirms that, in the event of independence, Wales would face a fiscal deficit, meaning big cuts for many years, and possibly longer, the extent of which would be dependent upon the terms negotiated, which would include decisions surrounding state pensions, proportion of UK debt allocation, what currency Wales would use, defence and overseas representation.
Weaknesses in the commission's report are exposed by its statement that its justice and policing sub-group took the report of the Thomas commission as its starting point. However, when I visited the north-west regional organised crime unit, a collaboration between North Wales Police and five police forces in north-west England, in early 2020, we heard that evidence given to the Thomas commission by the chief constables and police and crime commissioners in Wales was largely ignored in the commission's report, and that 95 per cent or more of crime in north Wales is local or operates on a cross-border, east-west basis. That was senior police officers; clearly, I can't identify them.
In fact, the Thomas commission only includes one reference to any cross-border criminality, in the context of county lines, and the solution it proposes is joint working across the four Welsh forces, but no reference to forces across the border. In the real world, for example, North Wales Police joined forces with Cheshire and British Transport Police to target cross-border criminals as part of Operation Crossbow last March. Only this month, Project Medusa, funded by the Home Office, saw joint operations between Merseyside, north Wales and Cheshire police forces to tackle county lines drug dealing and the criminal exploitation of young people.
As yesterday's Welsh Government-commissioned report, 'Preparing for the Devolution of Policing in Wales', quotes,
'the Thomas report talked about the jagged edge between devolved and non-devolved bodies, and I think if you look at some of the work we've done...we've got none'.
It also reports concern that the
'proximity of Welsh Ministers could lead to situations which may threaten the principle of operational independence'.
Further, given that Labour's shadow Welsh Secretary has rejected calls for the Welsh Government to be given control of policing and adult criminal justice, and that the chair of Labour's Commission on the UK's Future, Gordon Brown, fell short of backing calls for Wales's justice system to be run from Cardiff only two days ago, we must ask why the Welsh Government is devoting so much time and resource to devolution of these matters when it is cutting key budgets elsewhere. Perhaps intentionally, the obsessive-like pursuit of future powers is a distraction from the issues that matter to the people of Wales.
While, of course, there are some interesting aspects of this report that will require further consideration, and the First Minister referred to some of those, the work of the commission will not make ambulances arrive any faster, properly staff our schools or support Welsh businesses. Welsh Labour Ministers and their Plaid Cymru partners should instead be focusing on getting to grips with unacceptable waiting lists, on improving educational outcomes and on better pay for people in Wales, the lowest paid in the UK, after that quarter of a century that the First Minister referred to. Diolch yn fawr.
Diolch. Rwy'n cynnig gwelliant 1. Er bod y Ceidwadwyr Cymreig yn hapus bob amser i nodi adroddiad, ni allwn ni gymeradwyo'r adroddiad hwn. Er bod Llywodraethau Ceidwadol y DU wedi darparu pwerau deddfu, pwerau codi trethi a model pwerau a gadwyd yn ôl, gan droi'r fan hon yn Senedd gyflawn, rydym ni'n cydnabod bod datganoli mwy o bwerau, nawr neu yn y dyfodol rhagweladwy, yn ddiangen ac yn anniogel. Er na ddylai'r setliad cyfansoddiadol sy'n esblygu yn ein DU gael ei bennu gan bolisïau a phersonoliaethau dros dro gwahanol Lywodraethau ar unrhyw adeg arbennig, fe ddylai ac mae'n rhaid i hynny gael ei adeiladu ar y sylfeini cadarn a ddarperir gan ddemocratiaethau cynrychioliadol gyda rhwystrau a gwrthbwysau effeithiol.
Fodd bynnag, mae'r diffyg democrataidd yng Nghymru yn dal ei dir o hyd, gyda llawer fyth heb fod yn deall ym mha le y gwneir y penderfyniadau, pwy sy'n gyfrifol a faint o bŵer sydd gan Lywodraeth Cymru ar eu bywydau. Fel dywedodd un etholwr, 'Mae gweithgareddau Llywodraeth Cymru yn cael eu hanwybyddu gan ran fawr o'r boblogaeth, ac mae hyn yn fy mhryderu oherwydd fe allai Llywodraeth Cymru, oherwydd hynny, ddianc rhag unrhyw beth.' Nid yw'r etholwyr yn weithredol fel rhwystrau a gwrthbwysau. Mae hyn yn cynnal natur unochrog gwleidyddiaeth Cymru, gan ganiatáu i Lywodraeth Lafur Cymru 'y ni sy'n gwybod orau' osgoi atebolrwydd.
Ar gyfer bod yn effeithiol, y gofyniad cyntaf sydd ar unrhyw Lywodraeth yw bod yn ymwybodol y gellid ei throi hi allan, ond ar ôl 25 mlynedd mewn grym, nid yw'r Llywodraeth hon sy'n pasio cyfrifoldeb ar eraill yn credu erbyn hyn bod hynny'n berthnasol iddi hi. Rwy'n gobeithio y bydd deisebau torfol a phrotestiadau'r cyfnod diweddar yn newid hynny, ond oni bai a hyd nes y byddan nhw'n gwneud hynny, nid ydym ni'n gallu peryglu rhoi rhagor o bŵer yn ei dwylo hi. Mae adroddiad y comisiwn yn cadarnhau, pe byddai annibyniaeth yn digwydd, y byddai Cymru yn wynebu prinder cyllidol, sy'n golygu toriadau mawr am flynyddoedd lawer, ac o bosibl yn hwy na hynny, y byddai eu maint nhw'n ddibynnol ar y telerau a gafodd eu trafod, a fyddai'n cynnwys penderfyniadau ynghylch pensiynau'r wladwriaeth, cyfran o ddyraniad dyled y DU, pa arian cyfred y byddai Cymru yn ei ddefnyddio, amddiffyn milwrol a chynrychiolaeth dramor.
Mae gwendidau yn adroddiad y comisiwn yn cael eu datgelu gan ei ddatganiad ynglŷn â bod ei is-grŵp cyfiawnder a phlismona wedi cymryd adroddiad comisiwn Thomas yn fan cychwyn. Er hynny, pan ymwelais i ag uned troseddau cyfundrefnol rhanbarthol y gogledd-orllewin, cydweithrediad rhwng Heddlu Gogledd Cymru a phum llu yng ngogledd-orllewin Lloegr, yn gynnar yn 2020, fe glywsom ni fod y dystiolaeth a roddwyd i gomisiwn Thomas gan y prif gwnstabliaid a chomisiynwyr heddlu a throseddu yng Nghymru wedi cael ei hanwybyddu i raddau helaeth yn adroddiad y comisiwn, a bod 95 y cant neu fwy o droseddau yng ngogledd Cymru yn lleol neu'n digwydd ar draws ffin, i'r dwyrain a'r gorllewin. Uwch swyddogion heddluoedd oedd y rhain; yn amlwg, ni allaf eu henwi nhw.
Mewn gwirionedd, dim ond un cyfeiriad sydd yng nghomisiwn Thomas at unrhyw droseddu trawsffiniol, a hynny yng nghyd-destun llinellau cyffuriau, a'r ateb y mae'n ei gynnig yw cydweithio ar draws y pedwar llu yng Nghymru, ond nid oes unrhyw gyfeiriad at heddluoedd dros y ffin. Yn y byd go iawn, er enghraifft, fe ymunodd Heddlu Gogledd Cymru â Heddlu Swydd Gaer a Heddlu Trafnidiaeth Prydain i dargedu troseddwyr trawsffiniol yn rhan o Operation Crossbow fis Mawrth diwethaf. Yn ystod y mis hwn, fe welodd Project Medusa, a ariannwyd gan y Swyddfa Gartref, weithrediadau ar y cyd rhwng heddluoedd Glannau Mersi, Gogledd Cymru a Swydd Gaer i fynd i'r afael â gwerthu cyffuriau a chamfanteisio troseddol ar bobl ifanc.
Fel mae'r adroddiad ddoe, a gomisiynwyd gan Lywodraeth Cymru, 'Paratoi ar gyfer Datganoli Plismona yng Nghymru', yn ei dyfynnu, roedd
'adroddiad Thomas yn sôn am y rhwyg rhwng cyrff datganoledig a chyrff annatganoledig, ac rwy'n credu os edrychwch chi ar rywfaint o'r gwaith rydyn ni wedi'i wneud...does gennym ni ddim'.
Mae hefyd yn adrodd bod pryder
'y gallai'r agosrwydd...at Weinidogion Cymru arwain at sefyllfaoedd a allai fygwth egwyddor annibyniaeth weithredol'.
At hynny, o ystyried bod Ysgrifennydd Cymru'r wrthblaid, y Blaid Lafur, wedi gwrthod galwadau i Lywodraeth Cymru fod â rheolaeth dros blismona a chyfiawnder troseddol oedolion, a bod cadeirydd Comisiwn Llafur ar Ddyfodol y DU, Gordon Brown, ddeuddydd yn ôl wedi cilio oddi wrth gefnogi system gyfiawnder Cymru i'w rhedeg o Gaerdydd, mae'n rhaid i ni ofyn pam mae Llywodraeth Cymru yn neilltuo cymaint o amser ac adnoddau i ddatganoli'r materion hyn pan yw hi'n torri cyllidebau allweddol mewn mannau eraill. Yn fwriadol efallai, mae mynd ar drywydd pwerau'r dyfodol yn orffwyll yn tynnu sylw oddi wrth y materion sy'n bwysig i bobl Cymru.
Er bod rhai agweddau diddorol ar yr adroddiad hwn y bydd angen eu hystyried eto, ac fe gyfeiriodd y Prif Weinidog at rai o'r rhain, ni fydd gwaith y comisiwn yn peri i ambiwlansys gyrraedd yn gynt o gwbl, nac yn staffio ein hysgolion yn briodol nac yn cefnogi busnesau Cymru. Yn hytrach na hynny, fe ddylai Gweinidogion Llafur Cymru a'u partneriaid ym Mhlaid Cymru fod yn canolbwyntio ar fynd i'r afael â rhestrau aros annerbyniol, ar wella canlyniadau addysgol ac ar gyflogau gwell i bobl yng Nghymru, sydd â rhai o'r cyflogau isaf yn y DU, ar ôl y chwarter canrif hwnnw y soniodd y Prif Weinidog amdano. Diolch yn fawr.
Dwi eisiau rhoi ar gofnod unwaith eto fy nghroeso i i waith y Comisiwn Annibynnol ar Ddyfodol Cyfansoddiadol Cymru. Mae o wedi bod yn drobwynt, dwi'n reit glir am hynny, ar ein taith gyfansoddiadol. Dwi'n falch iawn o allu ailadrodd hynny heddiw, a diolch i'r comisiwn am ei waith. Dwi hefyd am ddiolch i'r Prif Weinidog am y cydweithio sydd wedi bod rhyngom ni ar hyn. Efallai nad ydyn ni'n gytûn ar beth ddylai fod yn ben draw ein taith gyfansoddiadol—dwi'n erfyn arno fo a Llafur, eto, i fod yn fwy uchelgeisiol ar gyfer Cymru. Beth mae'r adroddiad yn ei ddweud am annibyniaeth? Wel, mae o'n rhoi'r gallu yna inni fod yn fwy uchelgeisiol. Ond mae yna sylweddoliad yma o bwysigrwydd cael y sgyrsiau yma am ein dyfodol cyfansoddiadol ni, ac mae hynny'n rhywbeth dwi'n ei groesawu.
Pan gafodd adroddiad terfynol y comisiwn ei gyhoeddi ym mis Ionawr, mi wnes i ddweud bod yn rhaid inni weithio'n galed ac yn gyflym i ddechrau'r broses o weithredu'r argymhellion; dyna y peth lleiaf sydd angen i ni ei wneud er mwyn amddiffyn a chryfhau democratiaeth Gymreig. Mi oedd yr adroddiad ei hun yn berffaith glir o ran y brys i fynd ar drywydd hyn, a dwi'n falch bod gennym ni rŵan ymateb ffurfiol gan y Llywodraeth. Mae o'n dweud wrthym ni lle ydyn ni arni ychydig bach yn fwy clir, o ran bod yn barod i ddechrau ar y gwaith o weithredu.
Eto, dwi eisiau pwysleisio, fel gwnaeth y Prif Weinidog, y cytundeb trawsbleidiol sydd yna fan hyn—y cytundeb trawsbleidiol a gafodd ei gyrraedd gan y comisiwn fod y status quo yn anghynaliadwy a bod angen newid sylfaenol. Mae yna gytundeb hefyd fod rhaid i'r gwaith sydd wedi cael ei ddechrau gan y comisiwn barhau, a dŷn ni wedi sicrhau y bydd rhaglen waith yn dilyn ymlaen o'r comisiwn cyfansoddiadol.
Ond dwi'n meddwl bod yn rhaid inni rŵan wybod yn fuan sut strwythur fydd i hwnnw. Dwi wedi dweud yn barod y buaswn i am i gomisiwn cenedlaethol sefydlog gael ei greu, ond gaf i ofyn, tybed, am ragor o fanylion gan y Prif Weinidog am sut y gallai'r strwythurau perthnasol edrych? Hefyd, mae'r Llywodraeth wedi awgrymu y bydd rhagor o fanylion am y rhaglen waith yn cael eu cyhoeddi yn ddiweddarach eleni. A allaf i ofyn am fwy o eglurder o ran yr amserlen? Pryd yn benodol y gallwn ni ddisgwyl sefydliad olynydd y comisiwn?
I just want to put on record once again my welcome for the work of the Independent Commission on the Constitutional Future of Wales. It has been a turning point, I'm clear on that, in our constitutional journey. I am pleased to be able to repeat that today, and I thank the commission for its work. I also want to thank the First Minister for the collaboration that there has been between us on this. Perhaps we're not entirely agreed on the destination of our constitutional journey—I urge him and Welsh Labour to be more ambitious for Wales. What does the report say about independence? Well, it does provide us with that ability to be more ambitious. But there is a realisation here of the importance of having these conversations about out constitutional future, and that is something that I welcome.
When the commission's final report was published in January, I said that we must work hard and quickly in order to start the process of implementing the recommendations; that's the least we need to do in order to safeguard and protect Welsh democracy. The report was entirely clear about the urgency in taking this forward, and I'm pleased that we now have a formal response from the Government. It tells us where we are a little more clearly, in terms of being prepared to start the work of implementation.
Again, I want to emphasise, as the First Minister did, the cross-party agreement that exists here—the cross-party agreement reached by the commission that the status quo is unsustainable and that we need fundamental change. There's also agreement that the work that has been started by the commission should continue, and we have ensured that a work programme will follow on from the work of the constitutional commission.
But I think we now need to know what structure that will take. I have said already that I would want a standing national commission to be created, but could I ask for more details from the First Minister as to how the relevant structures may look? The Government has also suggested that there will be further details about the work programme published later this year. Can I ask for more clarity in terms of the timetable? When exactly should we expect to see the establishment of the commission's successor?
Now, the Government stressed that securing some specific aspects of the reforms outlined by the commission will require negotiation with the UK Government. Good luck with that with the current Conservative Government. Of course, Mark Isherwood mentioned the democratic deficit; what we've seen is the growing respect deficit over recent years being ramped up by the lack of respect for Welsh democracy. He speaks of bringing more powers to the people of Wales as if it's a bad thing. He's happy enough for the concentration of power in the hands of a croneyism-infested UK Government. He speaks of his lack of understanding about how you could possibly have police working cross-border. Mark Isherwood and others like him will go into meltdown when they hear about Europol and Interpol.
But there are those elements that we need to move on with that will require negotiation with UK Government: inter-governmental relations themselves; the attack on the Sewel convention, the protection of that; and financial constraints, too. Now, in practical terms, given where we're at in relation to the current Government and the likely timing of a general election, negotiation won't be able to happen until after that election. It's hard to disagree that there's little point opening negotiations now with that decaying Tory Government. But I might suggest that the necessary discussions can and should already have started with what is potentially an incoming UK Labour Government. What guarantees have been secured from Keir Starmer that the necessary reforms will be delivered, and over what timescale?
Now, the commission's recommendations on the devolution of justice and policing go further than what was on offer in the Brown commission reports on probation and youth justice. I note that the new First Minister in waiting has indicated that he, too, regards these as the low-hanging fruit. But I would stress that a piecemeal approach to devolving justice powers has the potential to make the edges of devolution more jagged. And, of course, key members of the Labour front bench at Westminster have ruled out any further devolution in this area at all. Has the current First Minister been able to persuade the current shadow Secretary of State for Wales of the case for devolving justice? And if so, how confident is he that the devolution of justice and policing in full can be delivered?
Now, across many of the Government's responses to the commission's recommendations, including on the devolution of the Crown Estate, on broadcasting, on rail infrastructure, detail is still rather thin. But on one of his last opportunities to speak as First Minister, I'll ask him to pad that out a little this afternoon, if he would.
And finally, from what he has learned from the commission's work—and I've certainly learned an awful lot—what timescale would he expect for the delivery of the next stages in strengthening our democracy? The commission's 10 recommendations are the absolute minimum, and we urgently need further clarification as to how and when they will be delivered upon.
Nawr, roedd y Llywodraeth yn pwysleisio y byddai sicrhau rhai agweddau penodol ar y diwygiadau a amlinellwyd gan y comisiwn yn gofyn trafodaeth gyda Llywodraeth y DU. Pob lwc gyda hynny gyda'r Llywodraeth Geidwadol bresennol. Wrth gwrs, roedd Mark Isherwood yn crybwyll y diffyg democrataidd; yr hyn a welsom ni yw'r diffyg parch cynyddol dros y blynyddoedd diwethaf yn cynyddu oherwydd ddiffyg parch tuag at ddemocratiaeth Cymru. Mae ef yn sôn am ddod â mwy o bwerau i bobl Cymru fel pe byddai hynny'n beth drwg. Mae ef yn ddigon hapus i ganolbwyntio grym yn nwylo Llywodraeth y DU sy'n rhemp o ffrindgarwch. Mae ef yn sôn am ei ddiffyg dealltwriaeth ynghylch sut y gallech chi o bosibl fod â heddluoedd yn gweithio yn drawsffiniol. Fe fyddai Mark Isherwood ac eraill tebyg iddo ef yn mynd i dop y caets pan glywan nhw am Europol ac Interpol.
Ond mae yna elfennau yn yr hyn y mae angen i ni ei symud ymlaen y bydd gofyn eu trafod gyda Llywodraeth y DU: y cysylltiadau rhynglywodraethol eu hunain; yr ymosodiad ar gonfensiwn Sewel, amddiffyniad hwnnw; a chyfyngiadau ariannol hefyd. Nawr, yn ymarferol, o ystyried ein sefyllfa ni o ran y Llywodraeth bresennol yn San Steffan ac amseriad tebygol yr etholiad cyffredinol, ni fydd trafodaethau yn gallu digwydd tan ar ôl yr etholiad hwnnw. Mae hi'n anodd anghytuno nad oes llawer o ddiben agor trafodaethau nawr gyda'r Llywodraeth Dorïaidd sy'n mynd i'r gwellt. Ond rwyf i am awgrymu efallai y gallai ac y dylai'r trafodaethau angenrheidiol fod wedi dechrau eisoes gyda'r hyn a allai fod yn Llywodraeth Lafur newydd y DU. Pa warantau a gafwyd gan Keir Starmer y bydd y diwygiadau angenrheidiol yn cael eu cyflawni, a beth fydd yr amserlen?
Nawr, mae argymhellion y comisiwn ar ddatganoli cyfiawnder a phlismona yn mynd ymhellach na'r hyn a oedd ar gael yn adroddiadau Comisiwn Brown ar brawf a chyfiawnder ieuenctid. Rwy'n nodi bod y Prif Weinidog newydd sydd ar ddod wedi arwyddo ei fod yntau, hefyd, yn ystyried y rhain yn enillion rhwydd. Ond fe fyddwn i'n pwysleisio bod gan ddull bratiog o ddatganoli pwerau cyfiawnder y potensial i wneud ymylon datganoli yn fwy garw. Ac, wrth gwrs, mae aelodau allweddol mainc flaen Llafur yn San Steffan wedi diystyru unrhyw ddatganoli pellach yn y maes hwn o gwbl. A yw'r Prif Weinidog presennol wedi gallu perswadio Ysgrifennydd Gwladol yr wrthblaid dros Gymru presennol ynglŷn â'r achos dros ddatganoli cyfiawnder? Ac os felly, pa mor hyderus yw ef y gellir cyflawni datganoli cyfiawnder a phlismona yn gyfan gwbl?
Nawr, ar draws llawer o ymatebion y Llywodraeth i argymhellion y comisiwn, gan gynnwys ar ddatganoli Ystad y Goron, ar ddarlledu, ar seilwaith rheilffyrdd, mae'r manylion yn weddol brin o hyd. Ond ar un o'i gyfleoedd olaf i siarad yn swydd y Prif Weinidog, rwy'n gofyn iddo ef ymhelaethu ychydig ar hynny'r prynhawn yma, pe gallai.
Ac yn olaf, o'r hyn a ddysgodd ef o waith y comisiwn—ac yn sicr fe ddysgais i lawer iawn—pa amserlen a fyddai ef yn ei disgwyl ar gyfer cyflawni'r camau nesaf o ran grymuso ein democratiaeth? Deg argymhelliad y Comisiwn yw'r swm lleiaf un, ac mae angen eglurhad pellach arnom ni ar fyrder ynghylch sut a phryd y byddan nhw'n cael eu cyflawni.
Like others this afternoon, I'd like to thank the commission for their work. I'd like to thank the co-chairs and the staff who supported that, and everybody who took part in the work of the commission. I'd also like to thank the First Minister for the way in which he has pursued constitutional policy over his time in office. There are those people, of course, who will sneer at constitutional law and constitutional politics. They'll tell you it's not important, that it's never been discussed down the Dog and Duck and various other hostelries. Well, to those people, let me tell you this: you need to read Aneurin Bevan. It's no accident that the first chapter of In Place of Fear was all about constitutional law. It was all about power. It was all about where political power rests, whether it's in Bedwellty House, the House of Commons, or the boardrooms of the City of London. Because Nye understood that, unless you're able to use political power, then you will never, ever be able to change the condition of the people that you seek to represent. And it's political power that a constitution should describe—where it is held, how it is held and how it is used. And there are three points that I would like to make in this debate this afternoon.
We are approaching a period of change, both in the United Kingdom with the change of Government here, but also with elections taking place on the European mainland for the next European Parliament. The place of Wales and how Wales is represented in the institutions of the EU is going to be up for grabs over the coming years, and I hope that a Welsh Government, in the next two years, will play a full role in the review of the trade and co-operation agreement and ensure that the institutions of Wales are represented in the institutions of Europe.
Now, there are two other areas that I believe we need to debate and discuss. The report and the Government response focuses in on those functional areas of policy that should either be reserved or held in our national Parliament here. I hope that we'll be able to do more than that. The points that were made by the First Minister in opening this debate were absolutely fundamental about the way in which the Sewel convention has been upended by successive Acts of the current United Kingdom Government. The Sewel convention and the way in which our Parliaments and our Governments work together have been completely eroded to virtual extinction by not just the work of Boris Johnson, but the work of successive UK Parliaments over the last few years. We need to go somewhat further. When I look at how we re-establish a democratic structure in the United Kingdom, I look back to December 1931 and the Statute of Westminster, when the Westminster Parliament, voluntarily and collectively with the dominions that existed in the British empire at the time, handed all residual powers from that Parliament to the Parliaments of those dominions. It's a different circumstance, but the principle is important. What section 4 of the Statute of Westminster said was this:
'No Act of Parliament of the United Kingdom passed after the commencement of this Act shall extend, or be deemed to extend, to a Dominion as part of the law of that Dominion, unless it is expressly declared in that Act that that Dominion has requested, and consented to, the enactment thereof.'
Very, very clear. A clear statement that the Westminster Parliament will not legislate without the consent of the Parliament, either here or elsewhere. And we need to ensure that we do have a democratic structure, a new statute of Westminster, a new democratic relationship between Westminster and ourselves to ensure that we are able to work together collectively without the sort of conflict that we've seen in recent years.
But we also need financial structures to ensure fairness across the United Kingdom. And this is something that has dogged our relationships since the beginning of devolution. I think we all recognise that Barnett is past its time, but we've also seen decisions that have adversely affected Wales made time and time again, and to whom do we appeal those decisions? The Treasury—the very institution that makes those decisions in the first place. And this isn't simply something that's happened over recent years; we remember what happened with the Olympic funding as well. I look to Australia for my inspiration here. The Commonwealth Grants Commission in Australia ensures what they call 'horizontal fiscal equalisation' across the states of Australia to ensure that every Australian, wherever they live, can expect a similar level of services from the state and federal Government. That is what we should have here. It isn't too much to expect that somebody living in Wales can expect to have the same quality of life and level of services as somebody living in Surrey or elsewhere. That doesn't seem to be ludicrous, too radical and impossible to achieve. That should be the minimum that we want, and we need to create, I would say, acting Presiding Officer, more UK structures—[Interruption.]
Fel eraill y prynhawn yma, fe hoffwn i ddiolch i'r comisiwn am eu gwaith. Fe hoffwn i ddiolch i'r cyd-gadeiryddion a'r staff a gefnogodd hwnnw, a phawb a gymerodd ran yng ngwaith y comisiwn. Fe hoffwn i ddiolch hefyd i'r Prif Weinidog am y ffordd y mae ef wedi mynd ar ôl polisi cyfansoddiadol dros ei gyfnod ef yn y swydd. Fe geir y bobl hynny, wrth gwrs, sy'n troi eu trwynau ar gyfraith gyfansoddiadol a gwleidyddiaeth gyfansoddiadol. Fe ddywedan nhw wrthych chi nad yw'n bwysig, ac na chafodd erioed mo'i thrafod yn y dafarn leol nac mewn unrhyw dafarn arall. Wel, i'r bobl hynny, gadewch i mi ddweud hyn wrthych chi: mae angen i chi ddarllen ysgrifeniadau Aneurin Bevan. Nid trwy ddamwain y mae pennod gyntaf In Place of Fear yn ymdrin â chyfraith gyfansoddiadol. Grym yw ystyr y cyfan. Yr holl ystyr oedd lleoliad grym gwleidyddol, boed hynny yn Bedwellty House, Tŷ'r Cyffredin, neu ar fyrddau cyfarwyddwyr Dinas Llundain. Oherwydd roedd Aneurin yn deall, oni bai eich bod chi'n gallu defnyddio grym gwleidyddol, yna ni fyddwch chi fyth bythoedd yn gallu newid amgylchiadau'r bobl yr ydych chi'n ceisio eu cynrychioli nhw. A grym gwleidyddol y dylai cyfansoddiad ei ddisgrifio—ym mha le y mae'n preswylio, sut y caiff ei gadw a sut y caiff ei ymarfer. Ac mae gennyf i dri phwynt yr hoffwn i eu gwneud yn y ddadl hon y prynhawn yma.
Rydym ni'n nesáu at gyfnod o newid, yn y Deyrnas Unedig gyda newid Llywodraeth yma, ond gydag etholiadau yn cael eu cynnal ar gyfandir Ewrop hefyd ar gyfer Senedd nesaf Ewrop. Mae safle Cymru a sut y caiff Cymru ei chynrychioli yn sefydliadau'r UE yn mynd i fod o fewn cyrraedd dros y blynyddoedd nesaf, ac rwy'n gobeithio y bydd gan Lywodraeth Cymru, yn ystod y ddwy flynedd nesaf, ran lawn yn yr adolygiad o'r cytundeb masnach a chydweithredu ac yn sicrhau bod sefydliadau Cymru yn cael eu cynrychioli yn sefydliadau Ewrop.
Nawr, mae yna ddau faes arall yr wyf i o'r farn fod angen i ni eu trin a'u trafod nhw. Mae'r adroddiad ac ymateb y Llywodraeth yn canolbwyntio ar y meysydd polisi swyddogaethol hynny y dylid naill ai eu dal neu eu cadw yn ein Senedd genedlaethol yma. Rwy'n gobeithio y gallwn ni wneud mwy na hynny. Roedd y pwyntiau a wnaeth y Prif Weinidog wrth agor y ddadl hon yn gwbl sylfaenol ynglŷn â'r ffordd y cafodd Confensiwn Sewel ei chwalu gan Ddeddfau olynol gan Lywodraeth bresennol y Deyrnas Unedig. Mae confensiwn Sewel a'r ffordd y mae ein Seneddau a'n Llywodraethau yn gweithio gyda'i gilydd wedi cael eu golchi i ffwrdd yn llwyr i ebargofiant bron iawn nid yn unig trwy waith Boris Johnson, ond drwy waith Seneddau olynol y DU dros yr ychydig flynyddoedd diwethaf. Mae angen i ni fynd ychydig ymhellach. Wrth i mi ystyried sut y byddwn ni'n ailsefydlu strwythur democrataidd yn y Deyrnas Unedig, rwy'n edrych yn ôl at fis Rhagfyr 1931 a Statud San Steffan, pan roddodd Senedd San Steffan, yn wirfoddol ac ar y cyd â'r arglwyddiaethau a oedd yn bodoli yn yr ymerodraeth Brydeinig ar y pryd, yr holl bwerau gweddilliol o'r Senedd honno i Seneddau'r arglwyddiaethau hynny. Mae hon yn sefyllfa wahanol, ond mae'r egwyddor yn bwysig. Yr hyn a ddywedodd adran 4 o Statud San Steffan oedd:
'Ni fydd unrhyw Ddeddf Seneddol y Deyrnas Unedig a basiwyd ar ôl cychwyn y Ddeddf hon yn rhychwantu, neu y bernir ei bod yn rhychwantu, Dominiwn fel rhan o gyfraith y Dominiwn hwnnw, oni ddatgenir yn benodol yn y Ddeddf honno bod y Dominiwn hwnnw wedi gofyn am ei ddeddfiad, ac wedi cydsynio iddo.'
Eglur iawn, iawn. Datganiad eglur na fyddai Senedd San Steffan fyth yn deddfu heb gydsyniad y Senedd, naill ai yn y fan hon neu yn rhywle arall. Ac mae angen i ni sicrhau y bydd gennym ni strwythur democrataidd, statud newydd o San Steffan, perthynas ddemocrataidd newydd rhwng San Steffan a ninnau i sicrhau ein bod ni'n gallu gweithio gyda'n gilydd heb unrhyw wrthdaro o'r math a welsom ni yn ystod y blynyddoedd diwethaf.
Ond mae angen strwythurau ariannol arnom ni hefyd ar gyfer sicrhau cyfiawnder ledled y Deyrnas Unedig. Ac mae hyn yn rhywbeth sydd wedi llethu ein perthynas ni ers dechrau datganoli. Rwy'n credu ein bod ni i gyd yn cydnabod bod Barnett wedi gweld ei ddyddiau gorau, ond rydym ni hefyd wedi gweld penderfyniadau yn cael eu gwneud dro ar ôl tro sydd wedi effeithio yn andwyol ar Gymru, ac ar bwy yr ydym ni'n apelio i wyrdroi'r penderfyniadau hynny? Y Trysorlys—sef yr union sefydliad a wnaeth y penderfyniadau hynny yn y lle cyntaf. Ac nid rhywbeth sydd wedi digwydd dros y blynyddoedd diwethaf yn unig mo hyn; rydym ni'n cofio beth a ddigwyddodd gydag ariannu'r Gemau Olympaidd hefyd. Rwy'n edrych tuag Awstralia am ysbrydoliaeth nawr. Mae Comisiwn Grantiau'r Gymanwlad yn Awstralia yn sicrhau bod yr hyn maen nhw'n ei alw yn 'gydraddoli cyllidol llorweddol' ar draws taleithiau Awstralia yn sicrhau y gall pob Awstraliad, ble bynnag y maen nhw'n byw, ddisgwyl cyfradd gyffelyb o wasanaethau oddi wrth y Llywodraeth wladol a ffederal. Dyna'r hyn y dylem ninnau ei gael yma. Nid yw hi'n ormod i ddisgwyl y gall rhywun sy'n byw yng Nghymru ddisgwyl bod â'r un ansawdd bywyd ac argaeledd gwasanaethau â rhywun sy'n byw yn Surrey neu yn rhywle arall. Nid yw hi'n ymddangos i mi mai rhywbeth chwerthinllyd yw hynny, sy'n rhy radical ac yn amhosibl ei gyflawni. Hynny ddylai fod y peth lleiaf yr ydym yn ei geisio, ac mae angen i ni lunio, yn fy marn i, Llywydd dros dro, ragor o strwythurau i'r DU—[Torri ar draws.]
No.
Na.
—that are shared UK structures, rather than UK structures that are simply under the control of the United Kingdom Government. I'm sorry, I was just finishing.
—sy'n strwythurau a rennir yn y DU, yn hytrach na strwythurau i'r DU sydd dan reolaeth Llywodraeth y Deyrnas Unedig yn unig. Mae'n ddrwg gen i, roeddwn i ar fin gorffen.
The first recommendation, which focuses on democratic innovation, is, to me, the most important of all, because it is the central imperative for any democracy to thrive and, indeed, in today's world, to survive, it seems. It must constantly adapt. It must change to remain relevant and representative. Indeed, Sioned Williams, in responding to an earlier statement, quoted Eleanor Roosevelt, I believe—democracy is never final; the struggle for democracy is never ending. And that's the heart, really, of the whole history of democratic and constitutional reform.
Yr argymhelliad cyntaf, sy'n canolbwyntio ar arloesi democrataidd, yw, i mi, yr un pwysicaf i gyd, oherwydd mae hynny'n gwbl ganolog i ganiatáu ffyniant unrhyw ddemocratiaeth, ac yn wir, yn y byd heddiw, iddi oroesi, i bob golwg. Mae'n rhaid iddi addasu trwy'r amser. Rhaid iddi newid i aros yn berthnasol ac yn gynrychioliadol. Yn wir, wrth ymateb i ddatganiad cynharach, roedd Sioned Williams yn dyfynnu Eleanor Roosevelt, rwy'n credu—nid yw democratiaeth fyth yn rhywbeth terfynol; nid yw'r frwydr dros ddemocratiaeth fyth yn gorffen. A dyna galon, mewn gwirionedd, holl hanes diwygio democrataidd a chyfansoddiadol.
The report puts a particular meaning on that in our current moment, because, even though we are about to embark on some incredibly transformative changes in our democracy in Wales in terms of the voting system, the size of the Senedd and, absolutely crucially, gender balance and representation in the wider sense, in some senses, even with those changes, if you looked at the way we do politics now compared to the early twentieth century and the late nineteenth century, it hasn't changed that much, has it? It's still people, every four or five years, taking a manifesto to an electorate, having a mandate and then taking decisions on people's behalf. And there seems something that is out of kilter with modern culture and society in that, where people want to be directly involved and engaged in the decision making that affects their lives. And there is a challenge there, which the commission sets to us, which is how we can reinvent democracy, whereby we are not just a group providing all the answers, but we are helping society to frame questions and involving citizens themselves in providing some of those answers, and we're listening as much as lecturing, and we're making our decisions informed by a societal conversation, a societal deliberation, and the different ways in which that can be made effective.
I think there's a role for us as a Senedd, and, indeed, the suggestion in the recommendation is that we need now to see ways in which we can introduce this democratic innovation in our work here. And we need to look outside as well—the excellent work of the Democracy Box, the Talking Shops. Why not create, as they suggested, democratic hubs across Wales in every one of these 16 new constituencies—physical places, but also online information sources—using the power of story to actually communicate what democracy is all about for our citizens?
And the First Minister referenced the work of the National Assembly advisory group in 1998. I think we need something like that now. I think, actually, the creation of this new Senedd, if I can put it like that, is a fantastic opportunity for us to say, 'What does the new politics, as we called it then, look like now? What could it mean to us today?' And I don't think we should wait for the seventh Senedd. I've always been a person in a hurry. I think there's some work now, in the remaining two years, even with the First Minister possibly contributing from the backbenches, of getting ourselves ready to maximise this great opportunity that we have, working cross-party, including groups in the Senedd that aren't convinced by Senedd reform but need to be part of the conservation of how we maximise its positive effect.
And could I just say in closing, particularly on this day of all: I think that there's something about democratic reform, isn't there, there's a kind of wonderful contradiction, because, in some ways, it's trying to do something new all the time, but giving new form to enduring values? And when we think about our own democracy here, it's that sense of the truth that dare not speak its name, but should be spoken more often, that, actually, what unites us is often far more important, far more enduring, than what divides us. As somebody once said to Saunders Lewis, First Minister, it's been a pleasure disagreeing with you, in the right sense. We haven't agreed on—. We've had disagreements, but the disagreements will often be forgotten. What endures is what you build together. And I'd like to commend you on the way that you've conducted your politics—always the search for the common ground for the common good.
And I'd like to end, because both you and I share a love for what used to be called Anglo-Welsh poetry—Welsh writing in English—by quoting one of your favourite poets, which captures, possibly—. Sometimes, politics is capricious, isn't it, buffeted by the winds, focused on the daily worries et cetera, but, actually, at its heart, it's about leaving a legacy. And you leave a powerful legacy, First Minister. So, I'd like to end with these words of Vernon Watkins:
'Life changes, breaks, scatters. There is no sheet-anchor. / Time reigns; yet the kingdom of love is every moment, / Whose citizens do not age in each other’s eyes. / In a time of darkness the pattern of life is restored / By men who make all transience seem an illusion.'
Mae'r adroddiad yn rhoi ystyr arbennig i hynny yn yr amser presennol i ni, oherwydd, er ein bod ni ar fin dechrau ar rai newidiadau trawsnewidiol tu hwnt yn ein democratiaeth yng Nghymru o ran y system bleidleisio, maint y Senedd ac, yn gwbl allweddol, cydbwysedd a chynrychiolaeth y rhywiau yn yr ystyr fwy eang, mewn rhai ffyrdd, hyd yn oed gyda'r newidiadau hynny, os edrychwch chi ar y ffordd yr ydym ni'n ymwneud â gwleidyddiaeth nawr o'i gymharu â dechrau'r ugeinfed ganrif a diwedd y bedwaredd ganrif ar bymtheg, nid yw hynny wedi newid cymaint â chymaint, onid yw e'? Sef y bydd pobl, bob rhyw bedair neu bum mlynedd, yn cyflwyno maniffesto gerbron etholwyr, yn cael mandad ac yna'n gwneud penderfyniadau ar ran pobl eraill. Ac mae hi'n ymddangos bod rhywbeth sy'n anghydnaws â diwylliant modern a chymdeithas gyfoes yn hynny, pan yw pobl yn awyddus i gyfranogi yn uniongyrchol a bod â rhan yn y broses o wneud penderfyniadau sy'n effeithio ar eu bywydau nhw. Ac mae her yn hyn, y mae'r comisiwn yn ei nodi ar ein cyfer ni, sef sut y byddwn ni'n ail-lunio democratiaeth, lle nad un grŵp yn unig sy'n darparu'r atebion i gyd, ond ein bod ni'n cynorthwyo'r gymdeithas i fframio cwestiynau a chynnwys y dinasyddion eu hunain wrth ddarparu rhai o'r atebion hynny, a'n bod ni'n gwrando lawn cymaint â darlithio, a'n bod ni'n gwneud ein penderfyniadau dan arweiniad y sgwrs gymdeithasol, y drafodaeth gymdeithasol, a'r gwahanol ffyrdd y gellir gwneud hynny'n effeithiol.
Rwy'n credu bod swyddogaeth i ni yn y Senedd, ac, yn wir, yr awgrym yn yr argymhelliad yw bod angen i ni weld ffyrdd y gallwn gyflwyno'r arloesedd democrataidd hwn yn ein gwaith ni yma nawr. Ac mae angen i ni edrych y tu allan hefyd—gwaith rhagorol The Democracy Box, y Talking Shops. Beth am greu, fel awgrymodd y rhain, hybiau democrataidd ledled Cymru ym mhob un o'r 16 etholaeth newydd hyn—mannau yn y byd go iawn, ond ffynonellau o wybodaeth ar-lein hefyd—gan ddefnyddio grym hanesion i gyfleu'r hyn yw pwrpas democratiaeth i'n dinasyddion ni mewn gwirionedd?
Ac roedd y Prif Weinidog yn cyfeirio at waith grŵp cynghori'r Cynulliad Cenedlaethol ym 1998. Rwy'n credu bod angen rhywbeth fel hyn arnom ni nawr. Rwyf i o'r farn, mewn gwirionedd, fod creu'r Senedd newydd hon, os caf ei rhoi hi felly, yn gyfle gwych i ni ddweud, 'Sut olwg sydd am fod ar y wleidyddiaeth newydd, fel roeddem ni'n ei galw hi bryd hynny, nawr? Beth allai hyn ei olygu i ni heddiw?' Ac nid wyf i'n credu y dylem ni aros am y seithfed Senedd. Rwyf i bob amser wedi bod yn unigolyn sydd ar frys. Rwy'n credu bod rhywfaint o waith nawr, yn ystod y ddwy flynedd sydd yn weddill, hyd yn oed gyda'r Prif Weinidog yn cyfrannu o'r meinciau cefn o bosibl, i baratoi ein hunain i fanteisio hyd yr eithaf ar y cyfle gwych hwn sydd gennym ni, gan weithio yn drawsbleidiol, gan gynnwys y grwpiau yn y Senedd nad argyhoeddir nhw gan ddiwygio'r Senedd ond y mae angen iddyn nhw fod yn rhan o'r drafodaeth ynglŷn â'r ffordd i ni wneud yn fawr o'r effaith gadarnhaol.
Ac a gaf i ddweud wrth ddiweddu, yn arbennig felly heddiw o bob diwrnod: rwy'n credu bod rhywbeth rhyfedd am ddiwygio democrataidd, onid oes, rhyw fath o wrth-ddweud hyfryd, oherwydd, mewn rhai ffyrdd, dyma ymgais i wneud rhywbeth newydd drwy'r amser, ond gan roi ffurf newydd ar werthoedd oesol? A phan fyddwn ni'n meddwl am ein democratiaeth ein hunain yma, yr ymdeimlad hwnnw o'r gwirionedd nad yw'n meiddio ynganu ei enw, ond y dylid ei ynganu yn fwy mynych, sef fod yr hyn sy'n ein huno ni'n aml yn llawer pwysicach, yn llawer mwy parhaol, na'r hyn sy'n ein rhannu ni. Fel dywedodd rhywun wrth Saunders Lewis un tro, Prif Weinidog, mae hi wedi bod yn bleser anghytuno â chi, yn yr ystyr orau. Nid ydym ni wedi cytuno—. Rydym ni wedi anghytuno lawer gwaith, ond fe fydd yr anghytundebau yn cael eu hanghofio yn aml. Yr hyn sy'n para yw'r hyn yr ydych chi'n ei feithrin gyda'ch gilydd. Ac fe hoffwn eich canmol chi am ymarweddiad eich gwleidyddiaeth—yn chwilio bob amser am dir cyffredin er lles pawb.
Ac fe hoffwn i orffen, oherwydd eich bod chi a minnau yn rhannu hoffter o'r hyn a arferai gael ei alw yn farddoniaeth Eingl-Gymreig—gweithiau Cymreig yn Saesneg—trwy ddyfynnu un o'ch hoff feirdd chi, sy'n crisialu, o bosibl—. Weithiau, mae gwleidyddiaeth yn fympwyol, onid yw, yn cael ei chwythu gan bob gwynt, yn canolbwyntio ar y pryderon dyddiol ac ati, ond, mewn gwirionedd, yn ei hanfod, ystyr hyn yw gadael gwaddol. Ac rydych chi'n gadael gwaddol grymus ar eich ôl, Prif Weinidog. Felly, fe hoffwn i orffen gyda'r geiriau hyn gan Vernon Watkins:
'Mae bywyd yn newid, yn torri, gwasgaru. Nid oes hwylraff. / Mae amser yn teyrnasu; ac eto y mae teyrnas gariad ym mhob eiliad, / Nid yw ei dinasyddion yn heneiddio yng ngolwg ei gilydd. / Mewn cyfnod o dywyllwch adferir patrwm bywyd / Gan ddynion sy'n gwneud i ddarfodedigrwydd ymddangos yn rhith.'
Diolch yn fawr iawn i chi, Brif Weinidog.
Thank you very much, First Minister.
Gaf fi ddechrau fy nghyfraniad i’r ddadl drwy nodi fy niolch i’r comisiwn, a hefyd nodi pa mor bwysig yw eu gwaith ar gyfer archwilio'r modd y gellid sicrhau bod strwythurau ein llywodraethiant, ein democratiaeth a'n cymdeithas yn cynnig y dyfodol gorau posibl i'n dinasyddion? I fi, mae gwir bwysigrwydd y gwaith yma yn deillio o’r ffaith ei fod e wedi’i wreiddio mewn dros 15,000 o ymgysylltiadau â phobl ledled Cymru, gan gynnwys â phobl sy’n aml yn cael eu heithrio o ddadleuon cyfansoddiadol. A'r hyn y mae'r ymgysylltiadau hyn â Chymry o bob math yn ei ddangos yw bod pobl yn poeni am gwestiynau cyfansoddiadol, yn deall eu cysylltiad â’r materion bara menyn sy’n effeithio ar eu bywydau bob dydd, ac yn gwybod bod angen dybryd am newid.
I'd like to begin my contribution to this debate by expressing my thanks to the commission, and also by noting how important its work has been in terms of examining how the structures of our governance, our democracy and our society do offer the best possible future for our citizens. For me, the real importance of this work stems from the fact that it is rooted in over 15,000 engagements with people across Wales, including those people who are often excluded from constitutional debates. And what these engagements with Welsh people of all kinds show is that people do care about constitutional questions, they do understand their connection to the bread-and-butter issues that affect their daily lives, and they do know that there is an urgent need for change.
Because I'm sorry, Andrew R.T. Davies, but the constitution is not just for the anoraks, actually, it's for all of us. And there can be nothing more important for Government, for this Senedd, than listening to those we represent, to the voices of our citizens who took part in this true national conversation about how they see the future of our nation. And 'urgency', as Rhun pointed out, is the critical word here; we don't have the luxury of dawdling any longer than we already have done over the implementation of the commission’s recommendations.
I'm Plaid Cymru's spokesperson on social justice, and it doesn't get much more bread and butter than that. The issues that I speak on are the ones that directly affect people, the most vulnerable people, from day to day in our country. But when I question the Government on anti-poverty measures, on its ability to incorporate human rights legislation, on how it can ensure equity and equality, how often do we hear that the levers, the powers, the potential for change is out of reach? And that's frustrating policy and practice, depriving our citizens of opportunities and stifling momentum for change. We on these benches are absolutely clear that the commission’s recommendations are the absolute minimum required to underpin any ambition we may have to build a more socially just society and to protect and strengthen our democracy in Wales, the structure by which those voices can be heard loud and clear.
I would use the opportunity of this debate to emphasise that independence is ultimately the only way to guard against those who would look to wipe out Welsh democracy completely, deliver the full suite of powers we need to transform Wales's economic fortunes and deliver real fairness for its people. I would also remind the Government today that they have already committed to going further than is outlined in their response to the commission’s report. We've had prior commitments from the Government, for example, around the devolution of welfare. Can I take it that the work around this will continue? And can I stress again the urgent need—as outlined by the Bevan Foundation and others—for the creation of a made-in-Wales benefits system, one that is responsive to the particular social and economic challenges we face and values we hold?
Fuel poverty remains, inexcusably, a critical and chronic issue in Wales. Locally produced renewable energy holds part of the solution, but, as the commission has noted, this is being held back by the terms of the current devolution settlement. The commission has recommended the creation of an expert group to oversee relevant reforms that would allow Wales to maximise the local generation of renewable energy. So, could I ask, please, for a timeline on the establishment of this group? Also key to the reform of energy in Wales is the devolution of the Crown Estate, and this is something that the incoming First Minister has stressed is a personal priority for him. So can I ask, then, what guarantees have been secured from the UK Labour frontbench around this? When will an incoming Labour Government devolve the Crown Estate to Wales, what will that devolution look like, and how will the Government ensure that it delivers greater fairness for Wales?
There are other areas on which we hope to see far greater detail very, very soon—fair funding, devolution of justice and policing and rail infrastructure. So, while I welcome the Government’s response to the commission’s recommendations today, I would end by reminding the First Minister and the next First Minister that this is not the end of the matter, rather, it is the beginning. We must remember the prophetic words of the great civil rights leader A. Philip Randolph:
'Justice is never given; it is exacted'.
And I would also like to echo the words of the writer and activist Audre Lorde,
'the master's tools will never dismantle the master's house.'
Oherwydd mae'n ddrwg gennyf i, Andrew R.T. Davies, ond nid rhywbeth i ddiddori ystadegwyr yn unig yw'r cyfansoddiad, mewn gwirionedd, mae ar gyfer pob un ohonom. Ac ni all fod unrhyw beth pwysicach i'r Llywodraeth, i'r Senedd hon, na gwrando ar y rhai yr ydym ni'n eu cynrychioli nhw, ar leisiau'r dinasyddion a gymerodd ran yn y sgwrs genedlaethol wirioneddol hon ynglŷn â'r ffordd y maen nhw'n gweld dyfodol ein cenedl. A'r gair 'brys', fel nododd Rhun, yw'r gair tyngedfennol yn hyn; ni allwn fforddio oedi yn hwy nag y gwnaethom eisoes gyda rhoi argymhellion y Comisiwn ar waith.
Y fi yw llefarydd Plaid Cymru ar gyfiawnder cymdeithasol, ac nid oes llawer o feysydd eraill sy'n fwy hanfodol i fywydau pobl na hwnnw. Y materion yr wyf i'n siarad amdanyn nhw yw'r rhai sy'n effeithio ar bobl yn uniongyrchol, ar y bobl fwyaf agored i niwed, o ddydd i ddydd yn ein cenedl. Ond pan fyddaf i'n holi'r Llywodraeth ynglŷn â mesurau yn erbyn tlodi, ynglŷn â'i gallu hi i ymgorffori deddfwriaeth hawliau dynol, ynglŷn â sut y gall hi sicrhau tegwch a chydraddoldeb, pa mor aml y byddwn ni'n clywed bod yr ysgogiadau, y pwerau, y posibilrwydd o newid y tu hwnt i'n gafael? A pholisi ac ymarfer rhwystredig yw'r rhain, sy'n amddifadu ein dinasyddion ni o gyfleoedd ac sy'n llesteirio'r momentwm am newid. Rydym ni ar y meinciau hyn yn gwbl eglur mai argymhellion y comisiwn yw'r isafswm lleiaf un sy'n angenrheidiol i ategu unrhyw uchelgais y gallai fod gennym ni ar gyfer meithrin cymdeithas fwy cyfiawn yn gymdeithasol ac amddiffyn ac atgyfnerthu ein democratiaeth yng Nghymru, y strwythur sy'n caniatáu clywed y lleisiau hynny'n uchel ac yn hyglyw.
Rwyf i am ddal ar y cyfle yn y ddadl hon i bwysleisio mai annibyniaeth yw'r unig ffordd yn y pen draw a fydd yn amddiffyn yn erbyn y rhai a garai ddistrywio democratiaeth Cymru yn llwyr, cyflawni'r gyfres lawn o bwerau sydd eu hangen arnom i drawsnewid ffyniant economaidd Cymru a sicrhau tegwch gwirioneddol i'w phobl. Rwy'n atgoffa'r Llywodraeth heddiw ei bod wedi ymrwymo eisoes i fynd ymhellach nag a amlinellir yn ei hymateb i adroddiad y comisiwn. Fe gawsom ni ymrwymiadau blaenorol gan y Llywodraeth, er enghraifft, ynghylch datganoli lles. A gaf i gymryd y bydd y gwaith ynglŷn â hyn yn parhau? Ac a gaf i bwysleisio unwaith eto'r angen ar frys—fel amlinellwyd gan Sefydliad Bevan ac eraill—ar gyfer llunio system fudd-daliadau a wnaed yng Nghymru, un sy'n ymateb i'r heriau cymdeithasol ac economaidd penodol sy'n ein hwynebu ni a'r gwerthoedd sydd gennym ni?
Mae tlodi tanwydd yn parhau, yn anfaddeuol, i fod yn fater hanfodol a chronig yng Nghymru. Mae ynni adnewyddadwy a gynhyrchir yn lleol yn cynnig rhan o'r ateb, ond, fel nododd y comisiwn, mae hyn yn cael ei ddal yn ôl gan delerau'r setliad datganoli cyfredol. Mae'r comisiwn wedi argymell creu grŵp arbenigol i oruchwylio diwygiadau perthnasol a fyddai'n caniatáu i Gymru wneud y mwyaf o gynhyrchiant ynni adnewyddadwy yn lleol. Felly, a gaf i ofyn, os gwelwch yn dda, am amserlen ar gyfer sefydlu'r grŵp hwn? Mae Ystad y Goron yn allweddol hefyd wrth ddiwygio ynni yng Nghymru, ac mae hyn yn rhywbeth y mae'r darpar Prif Weinidog wedi ei bwysleisio fel blaenoriaeth bersonol iddo ef. Felly, a gaf i ofyn, felly, pa warantau a sicrhawyd oddi wrth fainc flaen Llafur y DU yn hyn o beth? Pryd fydd Llywodraeth Lafur sy'n dod i mewn yn datganoli Ystad y Goron i Gymru, sut wedd fydd ar y datganoli hwnnw, a sut fydd y Llywodraeth yn sicrhau ei bod yn cael mwy o degwch i Gymru?
Mae meysydd eraill yr ydym ni'n gobeithio gweld llawer mwy o fanylion amdanyn nhw, yn fuan iawn—cyllid teg, datganoli cyfiawnder a phlismona a seilwaith y rheilffyrdd. Felly, er fy mod i'n croesawu ymateb y Llywodraeth i argymhellion y comisiwn heddiw, rwyf i am orffen trwy atgoffa'r Prif Weinidog a'r Prif Weinidog nesaf nad dyma ddiwedd y mater, yn hytrach, y dechrau yw hwn.
Mae rhaid cofio geiriau proffwydol yr arweinydd hawliau sifil mawr A. Philip Randolph:
'Nid yw cyfiawnder fyth yn cael ei roi; cael ei hawlio y mae.'
Ac fe hoffwn i adleisio geiriau'r awdur a'r actifydd Audre Lorde hefyd,
'Ni wnaiff cyfarpar y meistr fyth ddymchwel tŷ'r meistr.'
Daeth y Dirprwy Lywydd i’r Gadair.
The Deputy Presiding Officer took the Chair.
A galwaf ar y Prif Weinidog i ymateb i'r ddadl.
I call on the First Minister to reply to the debate.
Wel, Dirprwy Lywydd, diolch yn fawr. Diolch yn fawr i bob un sydd wedi cyfrannu at y ddadl.
Well, thank you very much, Dirprwy Lywydd. Thank you to everyone who has contributed to the debate.
It's been a very interesting debate to listen to. I thank everybody who's taken part in it. We heard only one contribution from the Conservative benches. You won't be surprised that I was disappointed at it. I was sorry that Mark Isherwood and his colleagues weren't able to welcome the report. It's a report where a Conservative representative sat on the commission and played such a lively and committed contribution to it. I was astonished to hear the word 'unsafe' being attached to the report's conclusions.
The status quo is indefensible, no matter how hard the Conservatives attempt to defend it. Look at the constitutional settlement we have. In this Senedd term, the UK Government has taken back into its own hands the future of the Welsh tennis court. Now, there's a matter of great public debate, but, in their determination to undermine the settlement, the future of the Welsh tennis court is now decided in Whitehall, rather than in Wales. The 2017 Act means that we are, in this Chamber, responsible for road, for rail, for cycling, but we're explicitly prevented from taking control of the Welsh hovercraft. Now—[Interruption.] Well, I see marches up and down Wales. [Laughter.] But the absurdity of the current settlement simply means that it cannot be defended in the way that Mark Isherwood attempted.
I was sorry to hear that old chestnut being trotted out about the one-sided nature of Welsh politics. There is a very easy answer to that, isn't there? And it's just for the Welsh Conservative Party to get better at winning elections, because the reason why Labour has been in power for the last 25 years, as I say so, is not because we won it in a raffle, but because we persuaded people in Wales to vote for it. Of course, I'll take—.
Mae hon wedi bod yn drafodaeth ddiddorol iawn i wrando arni. Diolch i bawb sydd wedi cymryd rhan. Dim ond un cyfraniad a glywsom ni o feinciau'r Ceidwadwyr. Ni fyddwch chi'n synnu fawr fy mod i wedi fy siomi gan hynny. Roedd hi'n ofid i mi na allai Mark Isherwood na'i gydweithwyr groesawu'r adroddiad. Mae hwn yn adroddiad gan gomisiwn yr oedd cynrychiolydd o'r Ceidwadwyr yn eistedd arno ac yn cyfranogi mewn ffordd fywiog ac ymroddedig. Fe gefais i fy synnu o glywed y gair 'anniogel' yn cael ei ddodi ar gasgliadau'r adroddiad.
Ni ellir amddiffyn y sefyllfa bresennol, ni waeth pa mor galed mae'r Ceidwadwyr yn ceisio gwneud hynny. Edrychwch ar y setliad cyfansoddiadol sydd gennym ni. Yn nhymor y Senedd hon, mae Llywodraeth y DU wedi cymryd dyfodol cwrt tennis Cymru yn ôl i'w dwylo ei hunain. Nawr, dyna bwnc mawr i'w drafod â'r cyhoedd, ond, wrth iddyn nhw fod mor benderfynol o danseilio'r setliad, mae dyfodol cwrt tennis Cymru yn cael ei benderfynu yn Whitehall erbyn hyn, yn hytrach nag yng Nghymru. Mae Deddf 2017 yn golygu ein bod ni, yn y Siambr hon, yn gyfrifol am y ffyrdd, am y rheilffyrdd, am feicio, ond fe gawn ni ein rhwystro yn benodol rhag bod â rheolaeth ar hofrenfad Cymru. Nawr—[Torri ar draws.] Wel, rwy'n gweld gorymdeithiau yn digwydd ar hyd a lled Cymru. [Chwerthin.] Ond mae hurtrwydd y setliad presennol yn golygu na ellir ei amddiffyn yn y ffordd y ceisiodd Mark Isherwood wneud hynny.
Mae'n ddrwg gen i glywed yr hen ystrydeb honno'n cael ei llefaru unwaith eto ynglŷn â natur unochrog gwleidyddiaeth Cymru. Mae yna ateb syml iawn i honno, onid oes? A mater i'r Blaid Geidwadol yng Nghymru yn unig yw ceisio bod yn well am ennill etholiadau, oherwydd nid am ein bod ni wedi ennill mewn raffl yw'r rheswm pam mae Llafur wedi bod mewn grym am y 25 mlynedd diwethaf, fel rwy'n dweud, nid oherwydd ein bod ni wedi ennill hynny mewn raffl, ond am ein bod ni wedi dwyn perswâd ar bobl yng Nghymru i bleidleisio dros hynny. Wrth gwrs, fe gymeraf i—.
Do you recognise that even in your Cabinet you've got Members who were elected with less than 40 per cent turnout in the last Welsh general election? That is a direct deficit. [Interruption.] People across Wales—[Interruption.]—people across Wales, after 25 years still—
A ydych chi'n cydnabod hyd yn oed yn eich Cabinet chi fod gennych chi Aelodau a etholwyd gyda llai na 40 y cant o'r nifer a oedd â phleidlais yn etholiad cyffredinol diwethaf Cymru? Mae hwnnw'n ddiffyg uniongyrchol. [Torri ar draws.] Mae pobl ledled Cymru—[Torri ar draws.]—pobl ledled Cymru, ar ôl 25 mlynedd yn dal—
Please allow Mark Isherwood to speak.
Rhowch gyfle i Mark Isherwood siarad.
—feel disengaged from the process and ill-informed about how accountability should really be operating here.
—yn teimlo eu bod wedi'u datgyweddu o'r broses ac yn anneallus ynghylch sut y dylai atebolrwydd fod yn gweithredu yn y sefyllfa hon mewn gwirionedd.
Well, if the Member were to come forward with a proposition to exclude any councillor in Wales who was elected on a plurality below a certain percentage, we would be able to listen to it, but, of course, he won't, because he makes a simply mistaken argument about the nature of our democracy. Of course, the report, as many other colleagues have said, is all about strengthening democracy in Wales, and we certainly want to see that. But one of the ways in which Welsh politics and Welsh debate could be strengthened would be by having an opposition party that genuinely offered the Welsh public a credible opposition, and they quite certainly do not do that.
Can I turn for a moment to the points that Rhun ap Iorwerth raised? I completely agree with him. Too often, debates on these matters in Wales have been evidence thin. That's why this report is so important, because it assembles that credible and depth of evidence behind the arguments that it puts forward. It says, as he said, that the status quo is unsustainable. There is money in the budget in the next financial year for us to take forward those recommendations at the start of the report that are about strengthening the way in which democracy can operate here in Wales, a deliberative form of democracy in which we engage people in debate, not a dipstick form of democracy, in which you ask people on a particular day what they think, but in which we engage them in the complexity of debate. That's what the commission did. They went out, they didn't simply hand people a piece of paper and say, 'Tell us the answer', they had a discussion with them and the more the discussion deepened, the more useful and interesting those ideas became.
We're not in favour of a piecemeal approach to criminal justice, we're in favour of a journey to the devolution of the criminal justice system, but one which allows the Senedd to absorb those responsibilities in an orderly way, which allows the people who work in that service to see that there is a pathway there, but doesn't mean that we take on everything in one big bang all on the first day.
I really enjoyed Alun Davies's contribution, as ever, Llywydd. I can't respond to everything that he said, but he reminded us of one of the towering figures of Welsh politics of the twentieth and twenty-first century, because it was Elystan Morgan who constantly argued that dominion status was an option for devolution in Wales that hadn't been properly explored, that ought to be put back on the table. I thought it was really useful of Alun to have reminded us of that debate this afternoon.
The Gordon Brown report, Dirprwy Lywydd, has a lot of useful things to say on the equalisation principle and the way in which resources across the United Kingdom ought to be dispensed in a way that gives every citizen a guarantee that certain basic citizenship rights will come their way as a result of their membership of the United Kingdom.
I wanted to thank Adam Price, Dirprwy Lywydd, for the contribution he has made to the wider debate about the nature of our democracy. He's right, of course, Senedd reform, it's a step that has eluded the Senedd for 20 years, but it's not the end of the debate about how we reinvigorate democracy here in Wales, reinventing it through innovation, to make it relevant, representative and fit for the sort of place we want Wales to be. I wish that I had had some better quotations available to me, as Members on benches have offered this afternoon, but it was wonderful to hear Vernon Watkins quoted once again on the floor of this Senedd.
Apologies to those Members whose contributions I haven't been able to refer to, but just to sum up, the constitutional commission in Wales has done us an enormous service. It has done us a service in the seriousness of the work that it has done, the depth of the engagement that it has had with Welsh citizens, and the fact that it has left us with just 10 recommendations to take into the future. How often my heart has sunk here to see yet another committee report bristling with 70 or 80 recommendations, almost all of them guaranteed never to be pursued because of the number of them. Here, there are only 10. That means the Welsh Government can be held to account, and we've made a start on that journey. As I say, there is money set aside for next year, there are practical actions that we will want to take, particularly in those early recommendations, and then we can use the rest of the report as the basis for the next step on a journey that many of us here have been involved in for the last 25 years. Dirprwy Lywydd, diolch yn fawr.
Wel, pe byddai'r Aelod yn cyflwyno cynnig i wahardd unrhyw gynghorydd yng Nghymru a etholwyd ar sail mwyafrif cymharol o dan ganran benodol, fe fyddem ni'n gallu gwrando arno, ond, wrth gwrs, ni fydd yn gwneud hynny, am ei fod ef yn dadlau yn anghywir ynghylch natur ein democratiaeth ni. Wrth gwrs, mae'r adroddiad, fel dywedodd llawer o gyd-Aelodau eraill, yn ymdrin â chryfhau democratiaeth yng Nghymru, ac rydym ni'n sicr yn dymuno gweld hynny. Ond un o'r ffyrdd y gellid cryfhau gwleidyddiaeth Cymru a'r dadleuon a geir yma fyddai bod â gwrthblaid sy'n wir yn cynnig gwrthwynebiad credadwy i'r cyhoedd yng Nghymru, ac yn sicr iawn nid ydyn nhw'n cynnig dim o'r fath.
A gaf i droi am eiliad at y pwyntiau a gododd Rhun ap Iorwerth? Rwy'n cytuno yn llwyr ag ef. Yn rhy aml, mae dadleuon ar y materion hyn yng Nghymru wedi bod yn brin o ran y dystiolaeth. Dyna pam mae'r adroddiad hwn mor bwysig, oherwydd mae'n crynhoi'r dystiolaeth gredadwy ac eang i ategu'r dadleuon y mae'n eu cyflwyno. Mae'n dweud, fel dywedodd ef, na ellir cynnal y sefyllfa gyfredol. Mae yna arian yn y gyllideb ar gyfer y flwyddyn ariannol nesaf i ni fwrw ymlaen â'r argymhellion hynny ar ddechrau'r adroddiad sy'n sôn am gryfhau'r ffordd y gall democratiaeth weithredu yma yng Nghymru, gyda ffurf ddeallusol o ddemocratiaeth a fydd yn caniatáu i ni ymgysylltu â phobl yn ein dadl, nid ffurf o ddemocratiaeth fel ffon fesur, pan ydych chi'n gofyn i bobl ar ddiwrnod arbennig beth maen nhw'n ei feddwl, ond pan fyddwn ni'n ymgysylltu â nhw yng nghymhlethdod y ddadl. Dyna a wnaeth y comisiwn. Fe aethon nhw allan, nid oedden nhw dim ond yn rhoi darn o bapur i bobl a dweud wrthyn nhw, 'Rhowch yr ateb i ni', ond fe gafwyd trafodaeth a po fwyaf yr aeth y drafodaeth i'r manylion, y mwyaf defnyddiol a diddorol yr aeth y syniadau hynny.
Nid ydym ni'n cefnogi ymagwedd dameidiog o ymdrin â chyfiawnder troseddol, rydym ni'n awyddus i fynd ar daith hyd at ddatganoli'r system cyfiawnder troseddol, ond un a fydd yn caniatáu i'r Senedd amsugno'r cyfrifoldebau hynny mewn ffordd drefnus, ac yn caniatáu i'r bobl sy'n gweithio yn y gwasanaeth hwnnw weld bod llwybr i'w deithio, ond heb fwriadu ymgymryd â phopeth ar unwaith ac am byth ar y diwrnod cyntaf.
Fe wnes i fwynhau cyfraniad Alun Davies yn fawr, fel pob amser, Llywydd. Ni allaf i ymateb i bopeth a ddywedodd ef, ond fe atgoffodd ni o un o ffigyrau amlycaf gwleidyddiaeth Cymru'r ugeinfed ganrif a'r unfed ganrif ar hugain, oherwydd Elystan Morgan oedd yr un yn a fu'n dadlau yn gyson bod statws dominiwm yn ddewis ar gyfer datganoli yng Nghymru na chafodd ei archwilio yn llawn, ac y dylid ei roi yn ôl ar y bwrdd. Roeddwn i'n credu mai rhywbeth defnyddiol iawn oedd i Alun ein hatgoffa ni o'r ddadl honno'r prynhawn yma.
Mae gan adroddiad Gordon Brown, Dirprwy Lywydd, lawer o bethau defnyddiol i'w dweud am egwyddor gydraddoli a'r ffordd y dylid dosbarthu adnoddau ledled y Deyrnas Unedig mewn ffordd a fyddai'n warant i bob dinesydd y bydd rhai hawliau sylfaenol o ran dinasyddiaeth yn dod i'w meddiant o ganlyniad i'w haelodaeth o'r Deyrnas Unedig.
Fe hoffwn i ddiolch i Adam Price, Dirprwy Lywydd, am y cyfraniad a wnaeth i'r ddadl ehangach am natur ein democratiaeth ni. Mae ef yn gywir, wrth gwrs, ynglŷn â diwygio'r Senedd, cam yw hwnnw sydd wedi dianc o ddwylo'r Senedd ers 20 mlynedd, ond nid dyma ddiwedd y ddadl ynghylch sut y byddwn ni'n adfywio democratiaeth yma yng Nghymru, gan ei ailddyfeisio trwy arloesi, a'i gwneud yn berthnasol, yn gynrychioliadol ac yn addas i'r fath o genedl y carem ni i Gymru fod. Fe fyddai hi'n dda gennyf i pe byddai dyfyniadau gwell ar gael i mi, fel dyfynnodd Aelodau ar y meinciau'r prynhawn yma, ond roedd hi'n braf iawn cael clywed Vernon Watkins yn cael ei ddyfynnu unwaith eto ar lawr y Senedd hon.
Rwy'n ymddiheuro i'r Aelodau hynny nad wyf i wedi gallu cyfeirio atyn nhw, ond ar gyfer crynhoi, mae'r comisiwn cyfansoddiadol yng Nghymru wedi rhoi gwasanaeth enfawr i ni. Mae wedi rhoi gwasanaeth i ni o ran difrifoldeb y gwaith a wnaeth, dyfnder ei ymgysylltiad gyda dinasyddion Cymru, a'r ffaith ei fod wedi ein gadael gyda dim ond 10 argymhelliad i'w dwyn i'r dyfodol. Pa mor aml y mae fy nghalon i wedi suddo yma i weld adroddiad pwyllgor arall yn frith o 70 neu 80 o argymhellion, a bron pob un ohonyn nhw'n sicr o beidio byth â chael ei ddilyn oherwydd eu bod mor lluosog. Dim ond 10 sydd yma. Mae hynny'n golygu y gellir dwyn Llywodraeth Cymru i gyfrif, ac rydym ni wedi dechrau ar y daith honno. Fel dywedais i, neilltuwyd yr arian ar gyfer y flwyddyn nesaf, mae yna gamau ymarferol y byddwn ni'n eu cymryd, yn enwedig ynglŷn â'r argymhellion cynnar hynny, ac yna fe allwn ni ddefnyddio gweddill yr adroddiad yn sylfaen ar gyfer y cam nesaf ar daith y mae llawer ohonom ni wedi bod yn rhan ohoni am y 25 mlynedd diwethaf. Dirprwy Lywydd, diolch yn fawr.
Y cwestiwn yw: a ddylid derbyn y gwelliant? A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu?
The proposal is to agree the amendment. Does any Member object?
Object.
Gwrthwynebu.
I'm asking about the amendment that the Conservative Party put forward. [Laughter.]
Rwy'n holi ynglŷn â'r gwelliant a gyflwynodd y Blaid Geidwadol. [Chwerthin.]
I just was checking to make sure you knew what I said. [Laughter.]
Dim ond gwneud yn siŵr yr oeddwn i eich bod chi'n gwybod beth ddywedais i. [Chwerthin.]
So, does any Member object? [Objection.] There is an objection.
Felly, a oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? [Gwrthwynebiad.] Mae yna wrthwynebiad.
Felly, gohiriaf y bleidlais o dan yr eitem hon tan y cyfnod pleidleisio.
I will, therefore, defer voting under this item until voting time.
Gohiriwyd y pleidleisio tan y cyfnod pleidleisio.
Voting deferred until voting time.
Eitem 4 heddiw yw datganiad gan y Prif Weinidog: datganiad ymddiswyddo. Galwaf ar Brif Weinidog Cymru, Mark Drakeford. [Cymeradwyaeth.]
Item 4 this afternoon is a statement by the First Minister: resignation statement. I call on the First Minister, Mark Drakeford. [Applause.]
Dirprwy Lywydd, diolch yn fawr. Yn hwyrach heno, byddaf yn cyflwyno fy ymddiswyddiad fel Prif Weinidog Cymru i'r Brenin. Wrth i fi wneud y datganiad olaf hwn i'r Senedd, byddaf wedi bod yn siarad bron yn barhaus y prynhawn yma ers i'r sesiwn ddechrau am 1.30 p.m.. Byddaf i wedi ymateb i fy FMQs diwethaf, ac wedi agor a chau fy nadl olaf fel Prif Weinidog.
Dirprwy Lywydd, thank you very much. Later this evening, I will submit my resignation as First Minister of Wales to the King. As I make this final statement to the Senedd, I will have been speaking almost continuously this afternoon since this session started at 1.30 p.m.. I will have answered my last First Minister's questions, and opened and closed my final debate as First Minister.
Dirprwy Lywydd, the advice to any performer is always to leave them wanting more. [Laughter.] After this afternoon, everybody here will be looking forward to hearing quite a bit less from me, I'm sure of that.
It was just before Christmas in 2018, though, I first spoke in this Siambr as the First Minister. At that time, we were still very much in the grip of austerity, but it was certainly impossible to predict the state of permacrisis that we were about to enter. In 2019, we were dealing with the prospect of a no-deal Brexit, to be followed by the reality of a very bad-deal Brexit. As 2020 dawned, Wales was devastated, as we've heard this afternoon, by storms Ciara and Dennis, to be followed so quickly by the pandemic, which cost so many people their lives. By 2022, we were facing a war in Ukraine, a war on our borders here in Europe, and by 2023, we've been wrestling with the cost-of-living crisis and a conflict in the middle east that continues to dominate our thoughts into 2024.
The turbulence that we've seen abroad has been matched by political turbulence closer to home. In the five years that I've been First Minister, I've worked with four Prime Ministers, five Chancellors of the Exchequer, six Chancellors of the Duchy of Lancaster and I’ve lost count of the different Ministers further down the pecking order that we have had to deal with as a ministerial team.
There have been changes here too. I’ve answered questions from six different party leaders over the last five years, and my term has spanned both a Senedd election and the development of a co-operation agreement unique to our circumstances here in Wales.
My aim throughout, as First Minister, has been to use the mandate that my party and my Government secured to keep the promises we made to people across Wales, and to do so with the Well-being of Future Generations (Wales) Act 2015 always as our guiding principle. That has meant being prepared to do the things that are difficult today, because we know that the benefits will lie in the lives of the generations to come.
If you set out to be that radical, reforming Government, then you have to be prepared for opposition, as we've heard this afternoon. No ground was ever gained without a struggle for a progressive cause, even when the case for change is so clear or the object of that change so apparently innocuous, because in politics you will always face vested interests, some of them benign, others determined not to surrender their own positions of power and of privilege.
That has been a feature of the whole of my time as First Minister. The first major decision that I faced was whether or not to proceed with an M4 relief road. The easy decision would have been to say, 'Go ahead.' The powerful voices in Wales were lined up in support of it. My decision, having spent many, many days reading and thinking about it, was that that was not in the long-term interests of Wales. Even in this last couple of weeks, the debates that we have been having about reforming council tax, reforming the school year and eliminating profit from the care of looked-after children, every one of those will be opposed. We know that. But if you're in the business of progressive politics and if you're in the business of using the opportunity that comes your way, your job is to stick to the things that you believe will make the greatest difference today, of course, but especially for the generations ahead of us.
Llywydd, as my time as First Minister comes to an end, I'm looking forward to continuing to play my part from the backbenches, to supporting the new First Minister and the Welsh Government, and to work with others to see how the beliefs and values of the great Welsh radical tradition—I’m a socialist myself, I always have been, I always will be. But the work is to see how we can continue to make relevant that tradition to the nature of Wales today.
In this, my last statement as First Minister, Dirprwy Lywydd, of course there are thanks that need to be offered to so many people. Thanks to all of those who work to help keep Ministers on their feet and in their place, the civil servants that we have the privilege to work with every day, the team of special advisers who do so much to help us to make sure that the mandate we have is translated into executive action. And thanks to all of you in the Chamber as well.
Dirprwy Lywydd, y cyngor i unrhyw berfformiwr yw eu gadael nhw eisiau mwy bob amser. [Chwerthin.] Ar ôl y prynhawn yma, bydd pawb yn y fan yma yn edrych ymlaen at glywed tipyn bach llai gen i, rwy'n siŵr o hynny.
Ychydig cyn y Nadolig yn 2018 oedd hi, serch hynny, pan siaradais i yn gyntaf yn y Siambr hon fel Prif Weinidog. Bryd hynny, roeddem ni'n dal i fod yng ngafael cadarn cyni, ond yn sicr roedd yn amhosibl rhagweld y cyflwr o argyfwng parhaus yr oeddem ni ar fin mynd iddo. Yn 2019, roeddem ni'n delio â'r posibilrwydd o Brexit heb gytundeb, ac yna realiti bargen Brexit wael iawn. Wrth i 2020 wawrio, cafodd Cymru ei distrywio, fel y clywsom y prynhawn yma, gan stormydd Ciara a Dennis, i'w dilyn mor gyflym gan y pandemig, a gymerodd fywydau cymaint o bobl. Erbyn 2022, roeddem ni'n wynebu rhyfel yn Wcráin, rhyfel ar ein ffiniau ni yma yn Ewrop, ac erbyn 2023, rydyn ni wedi bod yn ymgodymu â'r argyfwng costau byw a gwrthdaro yn y dwyrain canol sy'n parhau i ddominyddu ein meddyliau i mewn i 2024.
Mae'r ansefydlogrwydd yr ydym wedi'i weld dramor wedi ei gyfateb gan ansefydlogrwydd gwleidyddol yn agosach at adref. Yn y pum mlynedd yr wyf i wedi bod yn Brif Weinidog, rwyf wedi gweithio gyda phedwar Prif Weinidog, pum Canghellor y Trysorlys, chwe Changhellor Dugiaeth Caerhirfryn ac rwyf wedi colli cyfrif ar y gwahanol Weinidogion ymhellach i lawr y llinell reoli yr ydym wedi gorfod delio â nhw fel tîm gweinidogol.
Mae newidiadau wedi digwydd yma hefyd. Rwyf wedi ateb cwestiynau gan chwe gwahanol arweinydd pleidiau dros y pum mlynedd diwethaf, ac mae fy nhymor wedi cynnwys etholiad Senedd a datblygu cytundeb cydweithredu sy'n unigryw i'n hamgylchiadau ni yma yng Nghymru.
Fy nod drwy gydol y broses, fel Prif Weinidog, oedd defnyddio'r mandad a sicrhaodd fy mhlaid a fy Llywodraeth i gadw'r addewidion a wnaethom i bobl ledled Cymru, ac i wneud hynny gyda Deddf Llesiant Cenedlaethau'r Dyfodol (Cymru) 2015 bob amser fel ein hegwyddor arweiniol. Mae hynny wedi golygu bod yn barod i wneud y pethau sy'n anodd heddiw, oherwydd rydyn ni'n gwybod y bydd y manteision ym mywydau'r cenedlaethau i ddod.
Os ydych chi'n bwriadu bod yn Llywodraeth radical sy'n diwygio, yna mae'n rhaid i chi fod yn barod am wrthsafiad, fel rydyn ni wedi ei glywed y prynhawn yma. Ni enillwyd unrhyw dir erioed heb frwydr dros achos blaengar, hyd yn oed pan fo'r achos dros newid mor glir neu amcan y newid hwnnw mor ymddangosiadol ddiniwed, oherwydd mewn gwleidyddiaeth byddwch bob amser yn wynebu buddiannau breintiedig, rhai ohonynt yn ddiniwed, eraill yn benderfynol o beidio ag ildio eu sefyllfaoedd eu hunain o rym a braint.
Mae hynny wedi bod yn nodwedd o fy holl amser fel Prif Weinidog. Y penderfyniad mawr cyntaf a wynebais oedd a ddylid bwrw ymlaen â ffordd liniaru'r M4 ai peidio. Y penderfyniad hawdd fyddai dweud, 'Ewch amdani.' Roedd y lleisiau pwerus yng Nghymru yn barod i'w gefnogi. Fy mhenderfyniad i, wedi treulio llawer iawn o ddyddiau'n darllen ac yn meddwl amdano, oedd nad oedd hynny er lles hirdymor Cymru. Hyd yn oed yn ystod yr ychydig wythnosau diwethaf hyn, y dadleuon yr ydym wedi bod yn eu cael ynghylch diwygio'r dreth gyngor, diwygio'r flwyddyn ysgol a dileu elw o ofal plant sy'n derbyn gofal, bydd pob un o'r rheini'n cael eu gwrthwynebu. Rydyn ni'n gwybod hynny. Ond os ydych chi yn ceisio bod yn flaengar ac os ydych chi eisiau defnyddio'r cyfle sy'n dod eich ffordd, eich gwaith chi yw cadw at y pethau rydych chi'n credu fydd yn gwneud y gwahaniaeth mwyaf heddiw, wrth gwrs, ond yn enwedig i'r cenedlaethau sydd o'n blaenau.
Llywydd, wrth i fy nghyfnod fel Prif Weinidog ddod i ben, rwy'n edrych ymlaen at barhau i chwarae fy rhan o'r meinciau cefn, i gefnogi'r Prif Weinidog newydd a Llywodraeth Cymru, ac i weithio gydag eraill i weld sut mae credoau a gwerthoedd y traddodiad radical Cymreig gwych—rwy'n sosialydd fy hun, rwyf bob amser wedi bod a byddaf bob amser. Ond y gwaith yw gweld sut y gallwn ni barhau i wneud y traddodiad hwnnw yn berthnasol i natur Cymru heddiw.
Yn hwn, fy natganiad olaf fel Prif Weinidog, Dirprwy Lywydd, wrth gwrs mae yna ddiolch sydd angen ei gynnig i gymaint o bobl. Diolch i bawb sy'n gweithio i helpu i gadw Gweinidogion ar eu traed ac yn eu lle, y gweision sifil y mae gennym y fraint o weithio gyda nhw bob dydd, y tîm o gynghorwyr arbennig sy'n gwneud cymaint i'n helpu i sicrhau bod y mandad sydd gennym yn cael ei drosi yn gamau gweithredol. A diolch i chi i gyd yn y Siambr hefyd.
For me, personally, the last 12 months have been the hardest and the saddest of my life, and people will not see beyond the Chamber those small acts of kindness that happen every day, from people in every part of this Chamber, that help someone to get through those very, very difficult times. We debate, as the leader of the opposition said, vigorously and with the conviction of our own beliefs, but as human beings, in this Chamber, we are always, I believe, amongst friends, amongst people who understand the demands of the jobs that we do and the small things that make such a difference to you.
Thanks most of all, though, to the people across Wales. I’ve been asked many times recently for my most enduring memories of my time as First Minister in those many, many thousands of encounters, and what sometimes seem like hundreds of thousands of photographs that are taken these days wherever you go. This afternoon, and to end, I wanted to offer just one of those very many memories.
In 2021, at the depths of the pandemic, I attended an event at Aberfan to remember again the events of nearly 60 years ago. We stood outside in the pouring rain, while Bishop June of Llandaff prayed for the lives of those children and adults who had been lost. I sat afterwards in the hall next door to Sir Mansel Aylward, one of the great public servants produced by Wales. He told me how, as a young medical student from Merthyr, he had gone to Aberfan that afternoon to help in the rescue effort. An experience so traumatic that, for decades, he wasn’t able to tell even his closest family members that he had been there on that day.
And I remember the most being introduced to two ladies, both now well on in life, and being told that, as young people in their 20s, both had been teachers, present in the school on that dreadful day when over 100 primary school children lost their lives. And in that moment, that extraordinary moment, as I was speaking directly to them, I really did feel our history, our Welsh history echoing down those years. That sense of solidarity and of suffering, a determination never to forget what has made us what we are today, that sense, as so many people did on that day in 1966, of a duty of care, not simply to our friends and our neighbours, but to people who we will never know and will never meet, but where deep in the Welsh experience, we understand that their fates are bound up in our fates, and that the future of any one of us is bound up in the future of us all.
There that day, there was that determination never to forget what has made us what we are today, but equally determined to live in today’s world, caring about the people who need the collective effort of Government the most, knowing that together we will always do more than we can ever do apart. These are the great strengths of the nation that we are. They have sustained me in the most difficult times that we faced over that period. I'm grateful to all those people who help, I'm grateful to all the colleagues here, and I'm most grateful of all to the people who we are lucky enough to serve. [Applause.]
I mi, yn bersonol, y 12 mis diwethaf fu'r anoddaf a'r tristaf yn fy mywyd, ac ni fydd pobl yn gweld y tu hwnt i'r Siambr y gweithredoedd bach caredig hynny sy'n digwydd bob dydd, gan bobl ym mhob rhan o'r Siambr hon, sy'n helpu rhywun i ddod drwy'r cyfnod anodd iawn, iawn hwnnw. Rydym yn dadlau, fel y dywedodd arweinydd yr wrthblaid, yn egnïol a chydag argyhoeddiad ein credoau ein hunain, ond fel bodau dynol, yn y Siambr hon, rydym bob amser, rwy'n credu, ymhlith ffrindiau, ymhlith pobl sy'n deall gofynion y swyddi a wnawn a'r pethau bach sy'n gwneud cymaint o wahaniaeth i chi.
Diolch yn bennaf oll, serch hynny, i'r bobl ledled Cymru. Gofynnwyd i mi sawl gwaith yn ddiweddar am fy atgofion mwyaf parhaus o fy nghyfnod fel Prif Weinidog yn y miloedd lawer o gyfarfyddiadau, a'r hyn sy'n ymddangos weithiau fel cannoedd ar filoedd o ffotograffau sy'n cael eu tynnu y dyddiau hyn ble bynnag yr ewch chi. Y prynhawn yma, ac i orffen, roeddwn i eisiau cynnig dim ond un o'r atgofion niferus hynny.
Yn 2021, yn nyfnderoedd y pandemig, es i i ddigwyddiad yn Aberfan i gofio eto am ddigwyddiadau bron i 60 mlynedd yn ôl. Safom y tu allan yn y glaw trwm, tra bod Esgob June Llandaf yn gweddïo am fywydau'r plant a'r oedolion hynny a gollwyd. Eisteddais wedyn yn y neuadd drws nesaf i Syr Mansel Aylward, un o'r gweision cyhoeddus gwych a gynhyrchwyd gan Gymru. Dywedodd wrthyf sut, fel myfyriwr meddygol ifanc o Ferthyr, yr oedd wedi mynd i Aberfan y prynhawn hwnnw i helpu yn yr ymdrech achub. Profiad mor drawmatig nad fu modd iddo, am ddegawdau, allu dweud wrth hyd yn oed aelodau agosaf ei deulu ei fod wedi bod yno ar y diwrnod hwnnw.
A'r hyn rwy'n ei gofio fwyaf oedd cael fy nghyflwyno i ddwy fenyw, y ddwy erbyn hynny ymhell ymlaen mewn bywyd, a chael gwybod, fel pobl ifanc yn eu 20au, bod y ddwy wedi bod yn athrawon, yn bresennol yn yr ysgol ar y diwrnod ofnadwy hwnnw pan gollodd dros 100 o blant ysgol gynradd eu bywydau. Ac yn y foment honno, y foment ryfeddol honno, fel roeddwn i'n siarad yn uniongyrchol â nhw, roeddwn i wir yn teimlo ein hanes, hanes Cymru yn adleisio o'r blynyddoedd hynny. Yr ymdeimlad hwnnw o undod a dioddefaint, bod yn benderfynol o beidio byth ag anghofio'r hyn sydd wedi ein gwneud yr hyn yr ydym ni heddiw, yr ymdeimlad hwnnw, fel y gwnaeth cymaint o bobl ar y diwrnod hwnnw ym 1966, o ddyletswydd gofal, nid yn unig i'n ffrindiau a'n cymdogion, ond i bobl na fyddwn ni byth yn eu hadnabod ac na fyddwn ni byth yn cwrdd â nhw, ond lle yn ddwfn yn y profiad Cymreig, y deallwn ni fod eu tynged ynghlwm â'n tynged ni, a bod dyfodol unrhyw un ohonom ni ynghlwm yn nyfodol pob un ohonom.
Yno y diwrnod hwnnw, roeddem yn benderfynol o beidio byth ag anghofio'r hyn sydd wedi ein gwneud yr hyn yr ydym heddiw, ond yr un mor benderfynol o fyw yn y byd sydd ohoni, gan ofalu am y bobl y mae angen ymdrech ar y cyd y Llywodraeth fwyaf, gan wybod y byddwn ni gyda'n gilydd bob amser yn gwneud mwy nag y gallwn ni fyth ei wneud ar wahân. Dyma gryfderau mawr y genedl yr ydym ni. Maen nhw wedi fy nghynnal i yn ystod yr adegau anoddaf a wynebwyd gennym dros y cyfnod hwnnw. Rwy'n ddiolchgar i'r holl bobl hynny sy'n helpu, rwy'n ddiolchgar i'r holl gyd-Aelodau yma, ac rwy'n ddiolchgar iawn i'r bobl yr ydym yn ddigon ffodus i'w gwasanaethu. [Cymeradwyaeth.]
First Minister, you encapsulated there why you are so successful at elections, in fairness. You encapsulated your ability to empathise with communities the length and breadth of Wales, and one of the iconic tragedies that has afflicted this country in the last 50 years or so, Aberfan. The sentiment that you expressed in your resignation statement there has identified the strong traits of public service that you have brought not just to the role of First Minister, which your statement addressed, but also the key roles that you have played in the devolution journey over the last 25 years: as a senior adviser to the late First Minister Rhodri Morgan, in your role as an MS—I believe you used to sit in Peter Fox's chair when you first came here; I'm not sure whether there might be some swapping around going on in the coming days, but that might become evident—and then, obviously, as a Minister in a series of portfolios, and then, ultimately, to the role of First Minister.
You touched on the point about when you took the role of First Minister in 2018 when this Parliament had just been hit by its biggest tragedy and the fallout of that tragedy—the loss of our very dear friend Carl Sargeant. It is wonderful to see his son taking his seat here and doing such a marvellous job. You managed to knit together not just the Labour Party and the Labour group here, but the Senedd as a whole—or the Assembly as it was at that time. That was an important point of leadership that we should all be very, very grateful for. Because those of us who were here then really felt the pain that that tragedy brought amongst us all and afflicted us all, but also the magnitude that it afflicted the Sargeant family and the loss that they felt.
And then, obviously, we had the COVID pandemic, which touched every corner of Wales and every citizen across this whole nation of ours, and, indeed, the world. Obviously, on policy areas, we disagreed—that is the nature of politics and standing in this debating Chamber; it would be wrong to be agreeing on everything—but you showed that stern leadership in a positive way, which gave direction and function to Government and to civil society to get us through that crisis, and, ultimately come out the other end. I'm sure your Cabinet colleagues will recall, and others, that there might have been days where you thought, 'Will we ever come out the other end of this?', because there were things happening to society and to our country that none of us ever thought that we would have seen in our lifetime. I thank you for that leadership. As I said, that's not saying I agree with everything you did, but the leadership that you showed benefited this country in coming through some of its darkest hours.
And then we had the crisis in Ukraine, which you touched on, and the new Senedd after the election that you won. As you said in the previous debate that we just had on constitutional change, we do need to start winning elections, the Welsh Conservatives do; it's just a simple fact. One of the things that I can recall in the 2021 election was when you, Adam Price and I were doing the leaders' debate at the ITV studio across the way. We were each in our own little plastic cubicle—I was in the middle, you were to my left and Adam was to my right—and we were having to knock on the sides of the panels to give effect to the debate that was going on. That was the world we were living in at that time. It is a world that those who lost their lives will never forget, but those who came through it will want to rebuild and regroup and re-energise this great country of ours, of Wales, which is such an important part of all our lives.
It is a tribute to the fact of your public service that you have brought such dedication and professionalism to the role of First Minister, which has earned that respect from leaders across the United Kingdom and beyond. When I go home on a Tuesday night and I say to the family, 'Did you see FMQs today—how did it go?', well, nine times out of 10 we're knocked out by the snooker or crown green bowls or sometimes the darts, and I get the response, 'Didn't see it', but the other times when they have seen it, they do make the point about the passion, the conviction and the dedication that they can see coming from you as First Minister, but indeed other public servants and other politicians in this building. And one of the things that I find so disturbing in modern politics is—. People recall that point where you and I had that heated exchange, and they say, 'You must really hate each other.' 'Hate' is a terrible word. It is a really poisonous, infectious word in a negative way. That's not hate. That is passion, that is conviction. That is what politics should be about, and that is what you have brought to the role of First Minister.
I also thank you for the kindness you showed me when you personally wrote to me during my illness. That kindness was greatly appreciated and meant a lot to me at the time. I thank you sincerely for what you've done as First Minister. I wish you well in your retirement, and in particular, you will not be leaving the stage in the next two years so I'm sure we will continue to have many an exchange across this Chamber. Your predecessor, Rhodri Morgan, took to the backbenches and was echoing his sentiments right to the very end, and I'm sure we will see that with your good self. But thank you on behalf of the Welsh Conservatives for what you have done, for me personally but also for the country of Wales and for this institution and Parliament. Thank you, First Minister. [Applause.]
Prif Weinidog, fe wnaethoch chi grynhoi yn y fan yna pam rydych chi mor llwyddiannus mewn etholiadau, er tegwch. Fe wnaethoch chi grynhoi'ch gallu i gydymdeimlo â chymunedau ar hyd a lled Cymru, ac un o'r trychinebau eiconig sydd wedi effeithio ar y wlad hon yn ystod y 50 mlynedd diwethaf, Aberfan. Mae'r teimlad a fynegwyd gennych yn eich datganiad ymddiswyddiad yn y fan yna wedi nodi'r nodweddion cryf o wasanaeth cyhoeddus yr ydych wedi'u cynnwys nid yn unig yn rôl Prif Weinidog Cymru, yr oedd eich datganiad yn ymdrin ag ef, ond hefyd y rolau allweddol rydych chi wedi'u cyflawni ar y daith ddatganoli dros y 25 mlynedd diwethaf: fel uwch ymgynghorydd i'r diweddar Brif Weinidog Rhodri Morgan, yn eich rôl fel AS—rwy'n credu eich bod yn arfer eistedd yng nghadair Peter Fox pan ddaethoch chi yma gyntaf; dydw i ddim yn siŵr a allai fod rhywfaint o symud o gwmpas yn digwydd yn y dyddiau nesaf, ond gallai hynny ddod yn amlwg—ac yna, yn amlwg, fel Gweinidog mewn cyfres o bortffolios, ac yna, yn y pen draw, i rôl y Prif Weinidog.
Fe wnaethoch chi gyffwrdd ar y pwynt ynglŷn â phryd y gwnaethoch chi ymgymryd â rôl Prif Weinidog Cymru yn 2018 pan oedd y Senedd hon newydd gael ei tharo gan ei thrychineb fwyaf a chanlyniad y drasiedi honno—colli ein ffrind annwyl iawn Carl Sargeant. Mae'n hyfryd gweld ei fab yn cymryd ei sedd yma ac yn gwneud gwaith mor wych. Fe lwyddoch chi i uno gyda'ch gilydd nid yn unig y Blaid Lafur a'r grŵp Llafur yma, ond y Senedd yn ei chyfanrwydd—neu'r Cynulliad fel yr oedd bryd hynny. Roedd honno'n adeg bwysig o arweinyddiaeth y dylem ni i gyd fod yn ddiolchgar iawn amdani. Oherwydd, roedd y rhai hynny ohonom a oedd yma ar y pryd wir yn teimlo'r boen a ddaeth yn sgil y drasiedi honno yn ein plith ni ac a effeithiodd arnom ni i gyd, ond hefyd maint yr effaith ar y teulu Sargeant a'r golled yr oeddent yn ei theimlo.
Ac yna, yn amlwg, cawsom y pandemig COVID, a gyffyrddodd â phob cornel o Gymru a phob dinesydd ar draws y genedl gyfan hon o'n gwlad ni, ac, yn wir, y byd. Yn amlwg, ar feysydd polisi, roeddem ni'n anghytuno—dyna natur gwleidyddiaeth a sefyll yn y Siambr drafod hon; byddai'n anghywir cytuno ar bopeth—ond fe ddangosoch chi yr arweinyddiaeth gadarn honno mewn ffordd gadarnhaol, a roddodd gyfarwyddyd a swyddogaeth i'r Llywodraeth ac i gymdeithas sifil i'n cael trwy'r argyfwng hwnnw, ac, yn y pen draw, dod allan y pen arall. Rwy'n siŵr y bydd eich cyd-Weinidogion yn y Cabinet yn cofio, ac eraill, y gallai fod yna ddyddiau pan allai fod diwrnodau pan oeddech chi'n meddwl, 'A fyddwn ni byth yn dod allan y pen arall o hyn?', oherwydd roedd pethau'n digwydd i gymdeithas ac i'n gwlad nad oedd yr un ohonom erioed wedi meddwl y byddem wedi'u gweld yn ystod ein hoes. Diolch i chi am yr arweiniad hwnnw. Ac fel y dywedais i, nid yw hynny'n dweud fy mod i'n cytuno â phopeth a wnaethoch chi, ond roedd yr arweinyddiaeth a ddangosoch chi fudd i'r wlad hon wrth ddod trwy rai o'i horiau tywyllaf.
Ac yna fe gawson ni'r argyfwng yn Wcráin, y gwnaethoch chi gyffwrdd arno, a'r Senedd newydd ar ôl yr etholiad y gwnaethoch chi ei ennill. Fel y dywedoch chi yn y ddadl flaenorol yr ydym ni newydd ei chael ar newid cyfansoddiadol, mae angen i ni ddechrau ennill etholiadau, mae angen i'r Ceidwadwyr Cymreig wneud hynny; mae'n ffaith syml. Un o'r pethau y gallaf ei gofio yn etholiad 2021 oedd pan oeddech chi, Adam Price a minnau yn gwneud dadl yr arweinwyr yn stiwdio ITV dros y ffordd. Roeddem ni i gyd yn ein ciwbicl plastig bach ein hunain—roeddwn i yn y canol, roeddech chi ar fy ochr chwith ac roedd Adam ar fy ochr dde—ac roedden ni'n gorfod cnocio ar ochrau'r paneli i roi effaith i'r ddadl oedd yn mynd rhagddi. Dyna'r byd yr oeddem ni'n byw ynddo ar y pryd. Mae'n fyd na fydd y rhai a gollodd eu bywydau byth yn ei anghofio, ond bydd y rhai a ddaeth drwyddo eisiau ailadeiladu ac ail-ymgynnull ac ailfywiogi'r wlad wych hon sydd gennym, Cymru, sy'n rhan mor bwysig o'n bywydau ni i gyd.
Mae'n deyrnged i'ch gwasanaeth cyhoeddus eich bod wedi dod ag ymroddiad a phroffesiynoldeb o'r fath i rôl y Prif Weinidog, sydd wedi ennyn y parch hwnnw gan arweinwyr ar draws y Deyrnas Unedig a thu hwnt. Pan fyddaf yn mynd adref ar nos Fawrth ac yn dweud wrth y teulu, 'Welsoch chi gwestiynau'r Prif Weinidog heddiw—sut aeth e?', wel, naw gwaith allan o 10 rydyn ni'n cael ein hepgor am y snwcer neu'r bowls lawnt neu weithiau'r darts, ac rwy'n cael yr ymateb, 'Weles i ddim ohono fe', ond yr adegau eraill pan fyddan nhw wedi ei weld, maen nhw'n gwneud y pwynt am yr angerdd, yr argyhoeddiad a'r ymroddiad y gallan nhw ei weld gennych chi fel Prif Weinidog, ond yn wir gweision cyhoeddus eraill a gwleidyddion eraill yn yr adeilad hwn. Ac un o'r pethau yr wyf yn ei weld mor annifyr mewn gwleidyddiaeth gyfoes yw—. Mae pobl yn cofio'r adeg honno pan gawsoch chi a fi y cyfnewid tanllyd hwnnw, ac maen nhw'n dweud, 'Mae'n rhaid eich bod chi wir yn casáu eich gilydd.' Mae 'casineb' yn air ofnadwy. Mae'n air gwirioneddol wenwynig, heintus mewn ffordd negyddol. Nid casineb yw hynny. Angerdd yw hynny, argyhoeddiad yw hynny. Dyna beth ddylai gwleidyddiaeth fod amdano, a dyna beth rydych chi wedi'i roi i rôl y Prif Weinidog.
Diolch i chi hefyd am y caredigrwydd a ddangosoch i mi pan wnaethoch chi ysgrifennu'n bersonol ataf yn ystod fy salwch. Gwerthfawrogwyd y caredigrwydd hwnnw'n fawr ac roedd yn golygu llawer i mi ar y pryd. Rwy'n diolch i chi yn ddiffuant am yr hyn yr ydych chi wedi'i wneud fel Prif Weinidog. Rwy'n dymuno'n dda i chi yn eich ymddeoliad, ac yn arbennig, ni fyddwch yn gadael y llwyfan yn ystod y ddwy flynedd nesaf felly rwy'n siŵr y byddwn yn parhau i gael tipyn o gyfnewid ar draws y Siambr hon. Aeth eich rhagflaenydd, Rhodri Morgan, i'r meinciau cefn ac roedd yn adleisio ei deimladau hyd at y diwedd un, ac rwy'n siŵr y gwelwn ni hynny gyda chi. Ond diolch ar ran y Ceidwadwyr Cymreig am yr hyn yr ydych chi wedi'i wneud, i mi'n bersonol ond hefyd dros Cymru ein gwlad a dros y sefydliad hwn a'r Senedd hon. Diolch yn fawr, Prif Weinidog. [Cymeradwyaeth.]
Pan fydd unrhyw gyfnod gwleidyddol o bwys yn dod i ben, mae o wastad yn werth mynd yn ôl i edrych ar lle ddechreuon ni. Mi ges i fy atgoffa yr wythnos yma o beth gafodd ei ddweud yn ystod yr ornest am arweinyddiaeth y Blaid Lafur yn 2018. Mewn cyfweliad efo'r BBC, mi ddywedodd yr ymgeisydd ar y pryd, Mark Drakeford:
When any important political era comes to an end, it's always worth while looking back to where we started. I was reminded this week of what was said during the contest for the Labour leadership in 2018. In an interview with the BBC, the then candidate, Mark Drakeford, said:
'I did grow up in the Assembly, in Rhodri Morgan's office when he was First Minister. In that sense, I wanted to say to people that I know what it's like to be First Minister, from the inside.' Now, as he looks back, and knowing first-hand, I hope it was all he wanted it to be. There's no question that moving from adviser to chief decision maker will have brought many unexpected challenges and a far greater burden of responsibility, and, of course, exposure and public scrutiny.
We know the metaphors: we have exchanged blows, we have crossed swords. But I've been fortunate also to get to know the First Minister through—at times, difficult, but always constructive—co-operation too. In that time I've seen for myself what I am absolutely sure we all have come to appreciate: that he has been, without doubt, a dedicated public servant, a serious First Minister for serious times. The world when he took over was very different, and no doubt his direction of travel was derailed somewhat by the COVID pandemic. The many challenges facing Wales pre pandemic still remain.
His successor will take on significant challenges on health, on the economy, on education—challenges I hope he will commit to without distractions. I remain concerned that the lessons of COVID have not been able to be learnt fully. But in those tough days, even when there were decisions that we can question, Mark guided Wales with empathy, concern and kindness, in stark contrast to UK Governments, demonstrating the personal qualities we demand of those who seek the highest office. In 2021, he won a mandate to govern, but not a majority, another reminder that the need for cross-party working has been a hallmark of devolution from its outset, not just of his time in office.
'Cefais fy magu yn y Cynulliad, yn swyddfa Rhodri Morgan pan oedd yn Brif Weinidog. Yn yr ystyr hwnnw, roeddwn i eisiau dweud wrth bobl fy mod i'n gwybod sut beth yw bod yn Brif Weinidog, o'r tu mewn.' Nawr, wrth iddo edrych yn ôl, gan wybod yn uniongyrchol, rwy'n gobeithio y bu y cyfan yr oedd am iddo fod. Nid oes amheuaeth y bydd symud o ymgynghorydd i brif benderfynwyr wedi dod â llawer o heriau annisgwyl a baich llawer mwy o gyfrifoldeb, ac, wrth gwrs, amlygrwydd a chraffu cyhoeddus.
Rydyn ni'n gwybod y trosiadau: rydyn ni wedi cyfnewid ergydion, rydyn ni wedi croesi cleddyfau. Ond rwyf wedi bod yn ffodus hefyd i ddod i adnabod y Prif Weinidog drwy—ar adegau, anodd, ond bob amser yn adeiladol—gydweithio hefyd. Yn y cyfnod hwnnw rwyf wedi gweld drosof fy hun yr hyn rwy'n hollol siŵr ein bod ni i gyd wedi dod i'w werthfawrogi: y bu, heb os, yn was cyhoeddus ymroddedig, yn Brif Weinidog difrifol ar gyfer adeg difrifol. Roedd y byd pan gymerodd yr awenau yn wahanol iawn, ac mae'n siŵr bod ei gyfeiriad teithio wedi'i ddargyfeirio rywfaint gan bandemig COVID. Mae'r heriau niferus sy'n wynebu Cymru cyn y pandemig yn parhau.
Bydd ei olynydd yn ymgymryd â heriau sylweddol ym maes iechyd, yr economi, addysg—heriau rwy'n gobeithio y bydd yn ymrwymo iddyn nhw heb wrthdyniad. Rwy'n dal i bryderu nad yw gwersi COVID wedi gallu cael eu dysgu'n llawn. Ond yn y dyddiau anodd hynny, hyd yn oed pan oedd penderfyniadau y gallwn ni eu cwestiynu, arweiniodd Mark Gymru gydag empathi, gofal a charedigrwydd, mewn cyferbyniad llwyr â llywodraethau'r DU, gan ddangos y rhinweddau personol yr ydym yn gofyn amdanyn nhw gan y rhai sy'n ceisio am y swydd uchaf. Yn 2021, enillodd fandad i lywodraethu, ond nid mwyafrif, atgof arall bod yr angen am weithio trawsbleidiol wedi bod yn nodwedd o ddatganoli o'r cychwyn cyntaf, nid dim ond ei gyfnod yn y swydd.
Dwi’n falch iawn o’r hyn mae fy mhlaid i a’i Lywodraeth o wedi'i gyflawni efo’n gilydd—Senedd gryfach ar y ffordd, a pholisïau beiddgar fydd yn newid bywydau er gwell i'r rhai wnaeth ein hethol ni i gyd i'r lle yma. Ac i'r perwyl hwnnw, dwi'n sicr ein bod ni yn gytûn mai dyna ydy hanfod gwleidyddiaeth. Mae ambell sgwrs digon anodd wedi bod rhyngom ni—minnau’n ysgwyd fy mhen fan hyn, yntau’n fflicio’r ffeil fan draw—ond yn gwbl ddiffuant. Mi hoffwn i ddiolch am y parch sydd wedi bod yno, nid yn unig yn ystod ei gyfnod o fel Prif Weinidog, ond drwy gydol yr amser yr ydym ni wedi bod yn y Siambr yma efo’n gilydd.
I am very proud of what my party and his Government have achieved together—a stronger Senedd, bold policies that will change the lives of those who elected us to this place for the better. And to that end, I am certain that we are agreed that that is the foundation of politics. There have been some difficult conversations between us—me shaking my head here, him flicking his file over there—but doing so entirely sincerely. I would like to thank him for the respect shown, not only during his time as First Minister, but throughout the time that we have been in this Chamber together.
As I said, the First Minister and I had pretty robust exchanges in this Chamber. As a cheese lover myself, I hope those exchanges have been less salty than his beloved Caerphilly cheese, but they have been honest exchanges, reflective of our differing priorities, policy platforms and vision for Wales. At a time of political challenges and the deepest personal adversity, Mark brought thoughtfulness and good grace to public life, at a time when such qualities were needed the most. I know that he will continue to make a valuable and insightful contribution, in this Chamber and beyond. And you never know, if Ken Skates is up for it, there might even be some spare time for another James Bond film. But if I could end by putting a positive spin on your own words, Mark, I sincerely wish you all the best as you feel the wind on your face and in the air around you, and for the sun to shine on your Sophia Gardens summer.
Fel y dywedais i, buodd y Prif Weinidog a minnau'n cyfnewid geiriau eithaf cadarn yn y Siambr hon. Fel rhywun sy'n dwlu ar gaws fy hun, rwy'n gobeithio bod y cyfnewidiadau hynny wedi bod yn llai hallt na'i gaws Caerffili annwyl, ond maen nhw wedi bod yn gyfnewidiadau gonest, yn adlewyrchu ein blaenoriaethau gwahanol, llwyfannau polisi a'n gweledigaeth ar gyfer Cymru. Ar adeg o heriau gwleidyddol a'r adfyd personol dyfnaf, daeth Mark â meddylgarwch a gras da i fywyd cyhoeddus, ar adeg pan oedd angen rhinweddau o'r fath fwyaf. Rwy'n gwybod y bydd yn parhau i wneud cyfraniad gwerthfawr a chraff, yn y Siambr hon a thu hwnt. A dydych chi byth yn gwybod, os yw Ken Skates yn barod amdani, efallai y bydd hyd yn oed rhywfaint o amser sbâr ar gyfer ffilm James Bond arall. Ond pe bawn i'n gallu gorffen trwy roi sbin cadarnhaol ar eich geiriau eich hun, Mark, rwy'n dymuno'r gorau i chi wrth i chi deimlo'r gwynt ar eich wyneb ac yn yr awyr o'ch cwmpas, ac i'r haul ddisgleirio ar eich haf yng Ngerddi Soffia.
Gan bawb o grŵp Plaid Cymru, dymuniadau gorau. [Cymeradwyaeth.]
From all in the Plaid Cymru group, best wishes. [Applause.]
