Y Cyfarfod Llawn
Plenary
19/03/2024Cynnwys
Contents
Yn y fersiwn ddwyieithog, mae’r golofn chwith yn cynnwys yr iaith a lefarwyd yn y cyfarfod. Mae’r golofn dde yn cynnwys cyfieithiad o’r areithiau hynny.
In the bilingual version, the left-hand column includes the language used during the meeting. The right-hand column includes a translation of those speeches.
Cyfarfu'r Senedd yn y Siambr a thrwy gynhadledd fideo am 13:30 gyda'r Dirprwy Lywydd (David Rees) yn y Gadair.
The Senedd met in the Chamber and by video-conference at 13:30 with the Deputy Presiding Officer (David Rees) in the Chair.
Prynhawn da a chroeso, bawb, i'r Cyfarfod Llawn. Yr eitem gyntaf y prynhawn yma fydd y cwestiynau i'r Prif Weinidog, ac mae'r cwestiwn cyntaf gan Adam Price.
Good afternoon and welcome to this afternoon's Plenary meeting. The first item this afternoon is questions to the First Minister, and the first question is from Adam Price.
1. Pa asesiad y mae'r Llywodraeth wedi'i wneud o'r risg i iechyd pobl o lygredd o fwyngloddiau metel segur yng Nghymru? OQ60893
1. What assessment has the Government made of the risk to human health of pollution from disused metal mines in Wales? OQ60893
Wel, Dirprwy Lywydd, diolch yn fawr, a jest i ddweud, mae'n fy nharo i ei bod hi'n addas i gael y cwestiwn cyntaf yma y tro olaf i fi ateb cwestiynau oddi wrth yr Aelod.
Thank you very much, and just to say, it strikes me that it's appropriate for me to have this first question on the last time that I answer questions from the Member.
So, Wales’s industrial heritage has left us with a difficult legacy of pollution from many industries. We work alongside others to understand and manage the consequences. Since 2020, we have funded Natural Resources Wales to deliver a targeted work programme to minimise metal mine pollution and its impacts.
Felly, mae treftadaeth ddiwydiannol Cymru wedi ein gadael ag etifeddiaeth anodd o lygredd o lawer o ddiwydiannau. Rydym ni'n gweithio ochr yn ochr ag eraill i ddeall a rheoli'r canlyniadau. Ers 2020, rydym ni wedi ariannu Cyfoeth Naturiol Cymru i ddarparu rhaglen waith wedi'i thargedu i leihau llygredd mwyngloddiau metel a'i effeithiau cymaint â phosibl.
[Inaudible.]—made last week following an investigation by the Financial Times has shown that up to 500 tonnes of metal from the 129 mines where Natural Resources Wales have said it's certain that pollution is occurring currently. And indeed, the study by Natural Resources Wales of eggs and vegetables produced in the vicinity of one of these mines came to the conclusion that a young child regularly eating one to two of the eggs produced there could become cognitively impaired, and sampled vegetables could potentially pose health risks to humans, and particularly children, if consumed. The study went on to say that local residents must be better informed of the potential risks of living near abandoned metalliferous mines and how they can mitigate these risks. So, First Minister, have people living within those 129 most polluting mines and, indeed, the 140 where pollution might be possible, been informed of the possible risks to human health and what they can do to mitigate them?
[Anghlywadwy.]—a wnaed yr wythnos diwethaf yn dilyn ymchwiliad gan y Financial Times wedi dangos bod hyd at 500 o dunelli o fetel o'r 129 o fwyngloddiau lle mae Cyfoeth Naturiol Cymru wedi dweud ei bod yn sicr bod llygredd yn digwydd ar hyn o bryd. Ac yn wir, daeth yr astudiaeth gan Cyfoeth Naturiol Cymru o wyau a llysiau a gynhyrchwyd yng nghyffiniau un o'r mwyngloddiau hyn i'r casgliad y gallai plentyn ifanc sy'n bwyta un i ddau o'r wyau a gynhyrchir yno'n rheolaidd ddatblygu nam gwybyddol, a gallai'r llysiau a samplwyd o bosibl beri risgiau i iechyd pobl, a phlant yn arbennig, os cânt eu bwyta. Aeth yr astudiaeth ymlaen i ddweud bod yn rhaid i drigolion lleol gael eu hysbysu'n well am y risgiau posibl o fyw ger mwyngloddiau metelaidd segur a sut y gallan nhw liniaru'r risgiau hyn. Felly, Prif Weinidog, a yw pobl sy'n byw o fewn y 129 o fwyngloddiau mwyaf llygredig hynny ac, yn wir, y 140 lle gallai llygredd fod yn bosibl, wedi cael eu hysbysu am y risgiau posibl i iechyd pobl a'r hyn y gallan nhw ei wneud i'w lliniaru?
Well, Llywydd, first of all, can I thank Adam Price for that question? Wales is covered in metal mines. There are, we think, 1,300 of them, some of them very well known, like the Dolaucothi gold mine in the Member's own part of Wales, where Afon Cothi flows into the Tywi Nant y Mwyn lead mine. Others are much less well known. Since 2020, Natural Resources Wales has had a programme of working on the most polluting lead mines and metal mines that we know.
I think that the way you would expect people living locally to know would be through the searches that are carried out when people buy properties. Those of you who have been involved in it will know that you get maps, you get identification of whether there are disused mines near to where you live. Now, given the significance of the issue and the fact that we know more about it than we did, there may be, I think, more to do to make sure that, when searches are done as part of buying property, people are alerted to the fact that there are potential risks to human health from some of the ways in which these metal mines discharge their pollution. It would have to be done sensitively. You can imagine people would be anxious about impacts on their ability to resell properties if it was done not in a sensitive way. But I do think that this is a public policy issue that is going up the agenda, and where we will need to devote further thought to it in future years, to make sure that we are responding to the difficulties that are being encountered and that people are properly informed about them.
Wel, Llywydd, yn gyntaf oll, a gaf i ddiolch i Adam Price am y cwestiwn yna? Mae Cymru wedi'i gorchuddio â mwyngloddiau metel. Rydym ni'n credu bod 1,300 ohonyn nhw, rhai ohonyn nhw'n adnabyddus iawn, fel mwynglawdd aur Dolaucothi yn rhan yr Aelod ei hun o Gymru, lle mae Afon Cothi yn llifo i fwynglawdd plwm Tywi Nant y Mwyn. Mae eraill yn llawer llai adnabyddus. Ers 2020, bu gan Cyfoeth Naturiol Cymru raglen o weithio ar y mwyngloddiau plwm a'r mwyngloddiau metel mwyaf llygredig yr ydym ni'n ymwybodol ohonyn nhw.
Rwy'n credu mai'r ffordd y byddech chi'n disgwyl i bobl sy'n byw yn lleol wybod fyddai drwy'r archwiliadau sy'n cael eu cynnal pan fydd pobl yn prynu eiddo. Bydd y rhai ohonoch sydd wedi bod yn rhan ohono yn gwybod eich bod chi'n cael mapiau, rydych chi'n cael gwybod a oes mwyngloddiau segur yn agos at lle'r ydych chi'n byw. Nawr, o ystyried arwyddocâd y mater a'r ffaith ein bod ni'n gwybod mwy amdano nag yr oeddem ni, mae'n bosibl, rwy'n credu, y bydd mwy i'w wneud i wneud yn siŵr, pan fydd archwiliadau yn cael eu cynnal yn rhan o brynu eiddo, bod pobl yn cael eu rhybuddio am y ffaith bod risgiau posibl i iechyd pobl o rai o'r ffyrdd y mae'r mwyngloddiau metel hyn yn gollwng eu llygredd. Byddai'n rhaid ei wneud yn sensitif. Gallwch ddychmygu y byddai pobl yn bryderus am effeithiau ar eu gallu i ailwerthu eiddo pe na bai'n cael ei wneud mewn ffordd sensitif. Ond rwy'n credu bod hwn yn fater polisi cyhoeddus sy'n mynd i fyny'r agenda, a lle bydd angen i ni feddwl mwy amdano yn y blynyddoedd i ddod, i wneud yn siŵr ein bod ni'n ymateb i'r anawsterau sy'n cael eu hwynebu a bod pobl yn cael eu hysbysu'n iawn amdanyn nhw.
Indeed, the contribution that we can make in Wales to this area, I think, is significant. And, indeed, recently in Newport—last summer—the International Mine Water Association Conference was held there, and this provided a real crucial opportunity to showcase the work that we're doing here in Wales on a global footprint. Indeed, it's building on the legacy—the proud legacy—that we have of great individuals in this area, such as Kathleen E. Carpenter, whose work on Welsh rivers more than a century ago was so critical to understanding the impacts on freshwater ecology and so on. So, considering, as Adam has said, the number of mines—the mineral wealth within this country—and the effects of that on the ecology, what contribution can we make in Wales to build on the legacy of great individuals like that, so that we can not only showcase what we can do, but actually contribute to the international knowledge on this area as well?
Yn wir, mae'r cyfraniad y gallwn ni ei wneud yng Nghymru at y maes hwn, rwy'n credu, yn sylweddol. Ac, yn wir, yn ddiweddar yng Nghasnewydd—yr haf diwethaf—cynhaliwyd Cynhadledd y Gymdeithas Dŵr Mwyngloddiau Ryngwladol yno, a rhoddodd hyn gyfle hollbwysig i arddangos y gwaith yr ydym ni'n ei wneud yma yng Nghymru ar ôl troed byd-eang. Yn wir, mae'n adeiladu ar yr etifeddiaeth—yr etifeddiaeth falch—sydd gennym ni o unigolion rhagorol yn y maes hwn, fel Kathleen E. Carpenter, yr oedd ei gwaith ar afonydd Cymru fwy na chanrif yn ôl mor hanfodol i ddeall yr effeithiau ar ecoleg dŵr croyw ac yn y blaen. Felly, o ystyried, fel y mae Adam wedi dweud, nifer y mwyngloddiau—y cyfoeth mwynol yn y wlad hon—ac effeithiau hynny ar yr ecoleg, pa gyfraniad allwn ni ei wneud yng Nghymru i adeiladu ar etifeddiaeth unigolion rhagorol fel hynny, fel y gallwn ni nid yn unig arddangos yr hyn y gallwn ni ei wneud, ond cyfrannu'n wirioneddol at yr wybodaeth ryngwladol am y maes hwn hefyd?
Well, I thank Huw Irranca-Davies for that, Llywydd. I was very pleased last year to know that we had attracted that international conference, and there's no doubt that one of the reasons why we had experts from around the world here in Wales was because there were things that we could show that we were doing in this area, because this is not an issue just for Wales; it's an issue for all parts of the United Kingdom and far beyond. Of course, there were things for us to learn as well, Dirprwy Lywydd—that's why you invite experts from elsewhere to come. And there were some very interesting, innovative treatment solutions that were spoken about at that conference, and from which we can learn in the future. The way I think we are trying to use the funding that we have is partly in the way that Adam Price referred to—those two University of Nottingham studies were partly sponsored through NRW. So, we are investing in the research side of this, but we are also investing in those practical solutions that we will need in the future to make sure that, as we learn more about the nature of that pollution, we have practical things that we can do to mitigate those impacts and to make people who live near them confident that they are safe in doing so.
Wel, diolch i Huw Irranca-Davies am hynna, Llywydd. Roeddwn i'n falch iawn y llynedd o wybod ein bod ni wedi denu'r gynhadledd ryngwladol honno, a does dim dwywaith mai un o'r rhesymau pam roedd gennym ni arbenigwyr o bob cwr o'r byd yma yng Nghymru oedd oherwydd bod pethau y gallem ni ddangos yr ydym ni'n eu gwneud yn y maes hwn, oherwydd nid mater i Gymru yn unig yw hwn; mae'n fater i bob rhan o'r Deyrnas Unedig ac ymhell y tu hwnt. Wrth gwrs, roedd pethau i ni eu dysgu hefyd, Dirprwy Lywydd—dyna pam rydych chi'n gwahodd arbenigwyr o leoedd eraill i ddod. Ac roedd rhai atebion triniaeth arloesol, diddorol iawn y soniwyd amdanyn nhw yn y gynhadledd honno, ac y gallwn ni ddysgu ohonyn nhw yn y dyfodol. Mae'r ffordd yr wyf i'n credu yr ydym ni'n ceisio defnyddio'r cyllid sydd gennym ni yn rhannol yn y ffordd y cyfeiriodd Adam Price ati—noddwyd y ddwy astudiaeth hynny gan Brifysgol Nottingham yn rhannol drwy Cyfoeth Naturiol Cymru. Felly, rydym ni'n buddsoddi yn ochr ymchwil hyn, ond rydym ni hefyd yn buddsoddi yn yr atebion ymarferol hynny y bydd eu hangen arnom ni yn y dyfodol i wneud yn siŵr, wrth i ni ddysgu mwy am natur y llygredd hwnnw, bod gennym ni bethau ymarferol y gallwn ni eu gwneud i liniaru'r effeithiau hynny a gwneud pobl sy'n byw yn agos atyn nhw'n hyderus eu bod nhw'n ddiogel yn gwneud hynny.
First Minister, disused metal mines can be a danger to public health and our waterways if they're not managed correctly. But, with the correct management and restoration, disused metal mines can also have great potential for a focus for educational and tourism opportunities across Wales. Many of these disused mines are nestled in scenic areas, with current footpaths, cycling paths and other developing tourism infrastructure. So, I'd just be interested to know what the Welsh Government is doing to help clean up and restore our disused metal mines across Wales, and also using them then to promote our rich historical and cultural differences right across Wales.
Prif Weinidog, gall mwyngloddiau metel segur fod yn berygl i iechyd y cyhoedd a'n dyfrffyrdd os nad ydyn nhw'n cael eu rheoli'n gywir. Ond, gyda'r gwaith rheoli ac adfer cywir, gall mwyngloddiau metel segur hefyd fod â photensial mawr fel ffocws ar gyfer cyfleoedd addysgol a thwristiaeth ledled Cymru. Mae llawer o'r mwyngloddiau segur hyn yn swatio mewn ardaloedd golygfaol, â llwybrau troed, llwybrau beicio a seilwaith twristiaeth datblygol arall sydd eisoes yno. Felly, byddai gen i ddiddordeb mewn gwybod beth mae Llywodraeth Cymru yn ei wneud i helpu i lanhau ac adfer ein mwyngloddiau metel segur ledled Cymru, a hefyd eu defnyddio wedyn i hyrwyddo ein gwahaniaethau hanesyddol a diwylliannol cyfoethog ledled Cymru gyfan.
Thank you to James Evans for that. Dirprwy Lywydd, as I said, Natural Resources Wales are concentrating the efforts that they can make, and the funding that they have from the Welsh Government, on the 50 abandoned metal mines that have the greatest capacity to do damage to the environment, and that has to be our top priority—it has to be to do things to attend to that long industrial heritage that we have here in Wales. And in this case, of course, that heritage goes back far beyond the nineteenth century. When I referred to the Dolaucothi gold mines, of course, they were first excavated by the Romans, and it's probably the fact that the Romans came across them because there were already works that had been carried out before they arrived in that part of west Wales. The Dolaucothi mines have always been a tourist attraction, where people come to learn part of our heritage from 2,000 years ago. So, I agree with the point that the Member has made—our first priority is to do everything we can in relation to safety, but there will be opportunities in that for those communities as well.
Diolch i James Evans am hynna. Dirprwy Lywydd, fel y dywedais, mae Cyfoeth Naturiol Cymru yn canolbwyntio'r ymdrechion y gallan nhw eu gwneud, a'r cyllid sydd ganddyn nhw gan Lywodraeth Cymru, ar y 50 o fwyngloddiau metel segur sydd â'r capasiti mwyaf i wneud niwed i'r amgylchedd, ac mae'n rhaid mai dyna yw ein prif flaenoriaeth—mae'n rhaid iddi fod i wneud pethau i roi sylw i'r dreftadaeth ddiwydiannol faith honno sydd gennym ni yma yng Nghymru. Ac yn yr achos hwn, wrth gwrs, mae'r dreftadaeth honno yn mynd yn ôl ymhell y tu hwnt i'r bedwaredd ganrif ar bymtheg. Pan gyfeiriais at fwyngloddiau aur Dolaucothi, wrth gwrs, cawsant eu cloddio gyntaf gan y Rhufeiniaid, ac mae'n debyg mai'r gwir amdani yw bod y Rhufeiniaid wedi dod ar eu traws oherwydd bod gwaith eisoes wedi cael ei wneud cyn iddyn nhw gyrraedd y rhan honno o orllewin Cymru. Mae mwyngloddiau Dolaucothi wedi bod yn atyniad i dwristiaid erioed, lle mae pobl yn dod i ddysgu rhan o'n treftadaeth o 2,000 o flynyddoedd yn ôl. Felly, rwy'n cytuno â'r pwynt y mae'r Aelod wedi ei wneud—ein blaenoriaeth gyntaf yw gwneud popeth o fewn ein gallu o ran diogelwch, ond bydd cyfleoedd yn hynny i'r cymunedau hynny hefyd.
2. A wnaiff y Prif Weinidog ddatganiad ar sut mae Llywodraeth Cymru wedi hyrwyddo Cymru ledled y byd? OQ60889
2. Will the First Minister make a statement on how the Welsh Government has promoted Wales across the world? OQ60889
I thank Joyce Watson, Dirprwy Lywydd, for that question. Devolution has provided a platform to bring Wales to the attention of the world. Our reputation as an outward-going, engaged nation, confident in our own identity, welcoming to others pays dividends time and time again in economic opportunity, cultural enrichment and a successful future for our young people.
Diolch i Joyce Watson, Dirprwy Lywydd, am y cwestiwn yna. Mae datganoli wedi rhoi llwyfan i ddod â Chymru i sylw'r byd. Mae ein henw da fel cenedl sy'n edrych tuag allan, sy'n ymgysylltiedig, sy'n hyderus yn ein hunaniaeth ein hunain, sy'n croesawu eraill yn talu ar ei ganfed dro ar ôl tro mewn cyfleoedd economaidd, cyfoethogi diwylliannol a dyfodol llwyddiannus i'n pobl ifanc.
I thank you for that answer, First Minister. As we look back on your many achievements in office, I think that it's important we recognise the way in which your Government has built relationships with countries ranging from France to India, and the United States to Poland. And thanks to that work, the profile of Wales is undoubtedly rising in the world, with all the economic and cultural benefits this brings to our communities. Earlier this month, the Minister for Health and Social Services was in India, signing an agreement with the Kerala Government, which will bring 250 nurses and doctors to Wales, demonstrating that our public services can also benefit from these international relationships. Reflecting on the work of your Government, how do you see those key international relationships developing in the future?
Diolch i chi am yr ateb yna, Prif Weinidog. Wrth i ni edrych yn ôl ar eich cyflawniadau niferus yn y swydd, rwy'n credu ei bod hi'n bwysig ein bod ni'n cydnabod y ffordd y mae eich Llywodraeth wedi meithrin perthnasoedd â gwledydd sy'n amrywio o Ffrainc i India, a'r Unol Daleithiau i Wlad Pwyl. A diolch i'r gwaith hwnnw, nid oes amheuaeth bod proffil Cymru yn codi yn y byd, gyda'r holl fanteision economaidd a diwylliannol a ddaw i'n cymunedau yn sgil hyn. Yn gynharach y mis hwn, roedd y Gweinidog Iechyd a Gwasanaethau Cymdeithasol yn India, yn llofnodi cytundeb gyda Llywodraeth Kerala, a fydd yn dod â 250 o nyrsys a meddygon i Gymru, gan ddangos y gall ein gwasanaethau cyhoeddus elwa hefyd o'r cysylltiadau rhyngwladol hyn. Gan fyfyrio ar waith eich Llywodraeth, sut ydych chi'n gweld y cysylltiadau rhyngwladol allweddol hynny yn datblygu yn y dyfodol?
I thank Joyce Watson for that, Dirprwy Lywydd. I think there are a whole range of reasons and opportunities as to why we want to go on investing in promoting Wales abroad. We've lived through some difficult times, reputationally, haven't we? Whatever our views might be about Brexit, there's no doubt that it was regarded in other parts of the world as a turning in on ourselves and a turning away from the world, and COVID had the effect of disrupting many of those international relationships, when people were no longer able to travel and see each other in the way that would normally be our custom. That's why, as a Government, we have put so much energy and effort into making sure that we continue to invest in those relationships we have with so many old friends. A number of us here were in the Wales Millennium Centre last week celebrating St Patrick's Day, and Ireland is our closest and our oldest neighbour and we have excellent relationships with the whole of the island of Ireland. But, with Brittany, our ties of language and culture and history are so strong, and I was privileged to be at the first meeting of the Celtic Forum, hosted by the Government in Brittany, back in August. And then there are all those other things that we try to do.
The year of Wales in India is the latest in a series of 'Wales in'. When you're a small country and you've got, in the end, limited resources, you have to target your effort to try and make the biggest impact that you can. And the Wales in India year comes after our successful experience of a year of Wales in Germany, Wales in Canada, Wales in France, which has just come to an end with a fantastic reception in the national museum here, where we celebrated the fact that we have an exchange of very, very significant artistic objects between our national museum and the museum d'Orsay in Paris. With India, there are very particular reasons beyond the ones of economic links and cultural ties, because through the Government of Kerala, we now have a relationship that will help us to make sure that there are staff who can come to assist us in our health service. But, Dirprwy Lywydd, to make this final point, for us, always, these are reciprocal relationships. For everybody who comes to Wales, we want to give something back. We want to make sure that they have experiences here in Wales that will stand them in good stead in their future careers, whether that be here or whether that be back at home. So, of course, we welcome those people here, but we absolutely want to reinvest ourselves in making sure that our partners benefit, as well as the benefit we derive ourselves.
Diolch i Joyce Watson am hynna, Dirprwy Lywydd. Rwy'n credu bod amrywiaeth eang o resymau a chyfleoedd o ran pam rydym ni eisiau parhau i fuddsoddi mewn hyrwyddo Cymru dramor. Rydym ni wedi byw trwy gyfnodau anodd, o ran enw da, onid ydym ni? Beth bynnag yw ein barn ar Brexit, does dim amheuaeth ei fod yn cael ei ystyried mewn rhannau eraill o'r byd fel troi i mewn arnom ni ein hunain a throi i ffwrdd oddi wrth y byd, a chafodd COVID yr effaith o darfu ar lawer o'r cysylltiadau rhyngwladol hynny, pan nad oedd pobl yn gallu teithio a gweld ei gilydd mwyach yn y ffordd a fyddai wedi bod yn arfer i ni fel rheol. Dyna pam, fel Llywodraeth, yr ydym ni wedi rhoi cymaint o egni ac ymdrech i wneud yn siŵr ein bod ni'n parhau i fuddsoddi yn y cysylltiadau hynny sydd gennym ni gyda chynifer o hen ffrindiau. Roedd nifer ohonom ni yma yng Nghanolfan Mileniwm Cymru yr wythnos diwethaf yn dathlu Dydd Sant Padrig, ac Iwerddon yw ein cymydog agosaf a hynaf ac mae gennym ni berthynas ardderchog gydag ynys Iwerddon gyfan. Ond, gyda Llydaw, mae ein cysylltiadau o ran iaith a diwylliant a hanes mor gryf, a braint oedd cael bod yng nghyfarfod cyntaf y Fforwm Celtaidd, a gynhaliwyd gan y Llywodraeth yn Llydaw, yn ôl ym mis Awst. Ac yna mae'r holl bethau eraill hynny yr ydym ni'n ceisio eu gwneud.
Blwyddyn Cymru yn India yw'r diweddaraf mewn cyfres o 'Cymru yn'. Pan ydych chi'n wlad fach ac mae gennych chi, yn y pen draw, adnoddau cyfyngedig, mae'n rhaid i chi dargedu eich ymdrech i geisio cael yr effaith fwyaf y gallwch chi. Ac mae blwyddyn Cymru yn India yn dod ar ôl ein profiad llwyddiannus o flwyddyn o Gymru yn yr Almaen, Cymru yng Nghanada, Cymru yn Ffrainc, sydd newydd ddod i ben gyda derbyniad gwych yn yr amgueddfa genedlaethol yma, lle gwnaethom ni ddathlu'r ffaith bod gennym ni gyfnewid o wrthrychau celfyddydol arwyddocaol dros ben rhwng ein hamgueddfa genedlaethol ni ac amgueddfa d'Orsay ym Mharis. O ran India, mae yna resymau penodol iawn y tu hwnt i rai cysylltiadau economaidd a chysylltiadau diwylliannol, oherwydd trwy Lywodraeth Kerala, mae gennym ni berthynas bellach a fydd yn ein helpu i wneud yn siŵr bod staff a all ddod i'n cynorthwyo ni yn ein gwasanaeth iechyd. Ond, Dirprwy Lywydd, i wneud y pwynt olaf hwn, i ni, bob amser, mae'r rhain yn berthnasoedd dwyochrog. I bawb sy'n dod i Gymru, rydym ni eisiau rhoi rhywbeth yn ôl. Rydym ni eisiau gwneud yn siŵr eu bod nhw'n cael profiadau yma yng Nghymru a fydd yn eu paratoi'n dda ar gyfer eu gyrfaoedd yn y dyfodol, boed hynny yma neu yn ôl gartref. Felly, wrth gwrs, rydym ni'n croesawu'r bobl hynny yma, ond rydym ni'n sicr eisiau ail-fuddsoddi ein hunain mewn gwneud yn siŵr bod ein partneriaid yn elwa, yn ogystal â'r budd yr ydym ni'n ei gael ein hunain.
First Minister, over your five-year tenure, you have raised awareness of Wales and all that we have to offer on an international stage. I know it's frequently acknowledged across the floor of this Chamber that Wales hasn't always been as recognised on an international platform as perhaps it should be, and you have worked very hard to improve this. And I am confident, across all parties, that we are very grateful for the work that you have done in this area and would like to thank you for it. So, with this in mind, First Minister, will you hope to see that your successor continues to strengthen these positive international relations and that Wales's image on the global stage goes forward and thrives? And what advice would you provide to help enable this to happen, going forward? Thank you.
Prif Weinidog, yn ystod eich cyfnod o bum mlynedd yn y swydd, rydych chi wedi codi ymwybyddiaeth o Gymru a phopeth sydd gennym ni i'w gynnig ar lwyfan rhyngwladol. Rwy'n gwybod ei fod yn cael ei gydnabod yn aml ar draws llawr y Siambr hon nad yw Cymru bob amser wedi cael ei chydnabod ar lwyfan rhyngwladol fel y dylai efallai, ac rydych chi wedi gweithio'n galed iawn i wella hyn. Ac rwy'n hyderus, ar draws pob plaid, ein bod ni'n ddiolchgar iawn am y gwaith yr ydych chi wedi ei wneud yn y maes hwn ac yr hoffwn ddiolch i chi amdano. Felly, gyda hyn mewn golwg, Prif Weinidog, a fyddwch chi'n gobeithio gweld bod eich olynydd yn parhau i gryfhau'r cysylltiadau rhyngwladol cadarnhaol hyn a bod y ddelwedd o Gymru ar y llwyfan byd-eang yn datblygu ac yn ffynnu? A pha gyngor fyddech chi'n ei roi i helpu i alluogi hyn i ddigwydd, yn y dyfodol? Diolch.
Well, I thank Natasha Asghar for that very generous question. It's been a privilege for me to be able to recement and deepen some of those relationships with our closest neighbours. I was in Silesia in January, and I went to Silesia because there is such a profound relationship between coal mining here in Wales and coal mining in that part of Poland going back many, many years, and cemented through our trade unions here in Wales. I went there, Dirprwy Lywydd, because the signing of a memorandum of understanding between Wales and Silesia was the first time that a document of that sort had been signed on behalf of Wales for over 600 years. It was a privilege to recommit in 2024 to the work that was done by my predecessor, Rhodri Morgan, and the Marshall of Silesia at the time, Jan Olbrycht, came all the way from Brussels to be there at that signing ceremony as a symbol of his commitment to this ongoing relationship.
My successor has played a very active part indeed in promoting Wales abroad in recent years as part of the economy brief, and, of course, economic relationships are often at the foundation of the reason we invest in all of this. But I'm not going to be giving advice on a grand scale to my successor, but I would say that we've created an important platform where Wales has a good reputation in the rest of the world, and I'm absolutely certain that he will want to build further on that to the benefit of Welsh people.
Wel, diolch i Natasha Asghar am y cwestiwn hael iawn yna. Mae wedi bod yn fraint i mi allu atgyfnerthu a dyfnhau rhai o'r cysylltiadau hynny gyda'n cymdogion agosaf. Roeddwn i yn Silesia ym mis Ionawr, ac fe es i Silesia oherwydd bod perthynas mor ddwys rhwng cloddio glo yma yng Nghymru a chloddio glo yn y rhan honno o Wlad Pwyl yn mynd yn ôl flynyddoedd lawer iawn, ac wedi'i chadarnhau drwy ein hundebau llafur yma yng Nghymru. Fe es i yno, Dirprwy Lywydd, gan mai llofnodi memorandwm cyd-ddealltwriaeth rhwng Cymru a Silesia oedd y tro cyntaf i ddogfen o'r math hwnnw gael ei llofnodi ar ran Cymru ers dros 600 o flynyddoedd. Braint oedd ail-ymrwymo yn 2024 i'r gwaith a wnaed gan fy rhagflaenydd, Rhodri Morgan, a daeth Marsial Silesia ar y pryd, Jan Olbrycht, yr holl ffordd o Frwsel i fod yno yn y seremoni lofnodi honno fel symbol o'i ymrwymiad i'r berthynas barhaus hon.
Mae fy olynydd wedi chwarae rhan weithgar dros ben o ran hyrwyddo Cymru dramor yn ystod y blynyddoedd diwethaf yn rhan o friff yr economi, ac, wrth gwrs, mae cysylltiadau economaidd yn aml wrth wraidd y rheswm pam rydym ni'n buddsoddi yn hyn i gyd. Ond nid wyf i'n mynd i fod yn rhoi cyngor ar raddfa fawr i fy olynydd, ond byddwn yn dweud ein bod ni wedi creu llwyfan pwysig lle mae gan Gymru enw da yng ngweddill y byd, ac rwy'n gwbl sicr y bydd eisiau adeiladu ymhellach ar hynny er budd pobl Cymru.
Prif Weinidog, Wales's relevance to the world isn't only about promotion; it's determined by how we talk to the world, how we are represented internationally. It is surely unsustainable for Westminster to say that Welsh Ministers can only attend trade and co-operation agreement meetings but not speak, or for Foreign, Commonwealth and Development Office officials to demand to be present in international meetings the Welsh Government holds. Wales is a proudly international nation. We do not need our hand to be held when we talk to the world, nor for one hand to be held behind our back. International relations may not be a devolved matter, but it matters. What advice would you give to your successor to ensure that Wales is not a nation seen but not heard, in making certain that Wales's voice is heard loudly and clearly in all the rooms where we deserve to be?
Prif Weinidog, nid yw perthnasedd Cymru i'r byd yn ymwneud â hyrwyddo yn unig; fe'i penderfynir gan sut rydym ni'n siarad â'r byd, sut rydym ni'n cael ein cynrychioli'n rhyngwladol. Siawns ei bod yn anghynaliadwy i San Steffan ddweud y caiff Gweinidogion Cymru ddim ond mynychu cyfarfodydd cytundeb masnach a chydweithredu ond nid siarad, neu i swyddogion y Swyddfa Dramor, y Gymanwlad a Datblygu fynnu bod yn bresennol mewn cyfarfodydd rhyngwladol y mae Llywodraeth Cymru yn eu cynnal. Mae Cymru yn genedl ryngwladol falch. Nid ydym ni angen i rywun ddal ein llaw pan fyddwn ni'n siarad â'r byd, nac i un llaw gael ei dal y tu ôl i'n cefn. Efallai nad yw cysylltiadau rhyngwladol yn fater datganoledig, ond mae'n bwysig. Pa gyngor fyddech chi'n ei roi i'ch olynydd i sicrhau nad yw Cymru'n genedl sy'n cael ei gweld ond nid ei chlywed, wrth sicrhau bod llais Cymru yn cael ei glywed yn uchel ac yn glir yn yr holl ystafelloedd lle'r ydym ni'n haeddu bod?
I thank Delyth Jewell for that question. I should preface my answer, Dirprwy Lywydd, by saying that we have always enjoyed, on the ground and in practical terms, excellent relationships with the foreign office and its facilities in other parts of the world. Many of our Welsh Government workers in other parts of the world work out of embassies that are embassies of the United Kingdom, and we've been hugely fortunate. I think part of the reason why the year of Wales in France was such a success—it had the Rugby World Cup, of course, at its fulcrum—is that we were so lucky to have Dame Menna Rawlings from the Rhondda as the ambassador for the United Kingdom in France during that year. She absolutely went above and beyond what you would expect to make sure that Wales was promoted and our name was known.
But I must be clear with the UK Government that, when Welsh Government Ministers go abroad, we do so on our terms, not theirs. If they have a difficulty with that, then we will solve that difficulty, again, in a way that is right for us, rather than any sense of being instructed by them. Dirprwy Lywydd, I turned up at Brussels once to be told that a Government Minister in the United Kingdom Government had decided that I was not to be allowed to travel in a UK Government car because they were afraid that I might say something that they wouldn't like. Well, I got on the metro; it really wasn't a difficult problem at all to solve. As I say, when Welsh Ministers are abroad, we are there to advance the things that are important to this Chamber and to the policies we debate here. In practice, it's almost always been a very supportive relationship. I hope it will go on being so. If there are difficulties, we resolve them in our favour, of course.
Diolch i Delyth Jewell am y cwestiwn yna. Dylwn ragflaenu fy ateb, Dirprwy Lywydd, trwy ddweud ein bod ni wedi mwynhau erioed, ar lawr gwlad ac yn ymarferol, berthynas wych gyda'r swyddfa dramor a'i chyfleusterau mewn rhannau eraill o'r byd. Mae llawer o'n gweithwyr Llywodraeth Cymru mewn rhannau eraill o'r byd yn gweithio allan o lysgenadaethau sy'n llysgenadaethau y Deyrnas Unedig, ac rydym ni wedi bod yn hynod ffodus. Rwy'n credu mai rhan o'r rheswm pam roedd blwyddyn Cymru yn Ffrainc yn gymaint o lwyddiant—roedd ganddi Cwpan Rygbi'r Byd, wrth gwrs, fel ei chanolbwynt—yw ein bod ni mor lwcus o fod â'r Fonesig Menna Rawlings o'r Rhondda fel llysgennad y Deyrnas Unedig yn Ffrainc yn ystod y flwyddyn honno. Nid oes amheuaeth iddi fynd uwchlaw a thu hwnt i'r hyn y byddech chi'n ei ddisgwyl i wneud yn siŵr bod Cymru yn cael ei hyrwyddo a bod ein henw yn hysbys.
Ond mae'n rhaid i mi fod yn glir gyda Llywodraeth y DU, pan fydd Gweinidogion Llywodraeth Cymru yn mynd dramor, rydym ni'n gwneud hynny ar ein telerau ni, nid eu telerau nhw. Os oes ganddyn nhw anhawster gyda hynny, yna byddwn ni'n datrys yr anhawster hwnnw, eto, mewn ffordd sy'n iawn i ni, yn hytrach nag unrhyw ymdeimlad o gael ein cyfarwyddo ganddyn nhw. Dirprwy Lywydd, fe wnes i droi i fyny ym Mrwsel unwaith i gael gwybod bod un o Weinidogion y Llywodraeth yn Llywodraeth y Deyrnas Unedig wedi penderfynu na ddylid fy nghaniatáu i deithio mewn car Llywodraeth y DU gan eu bod nhw'n ofni y gallwn i ddweud rhywbeth na fydden nhw'n ei hoffi. Wel, mi es i ar y metro; doedd hi wir ddim yn broblem anodd ei datrys. Fel y dywedais, pan fydd Gweinidogion Cymru dramor, rydym ni yno i hyrwyddo'r pethau sy'n bwysig i'r Siambr hon ac i'r polisïau yr ydym ni'n eu trafod yma. Yn ymarferol, mae bron bob amser wedi bod yn berthynas gefnogol iawn. Rwy'n gobeithio y bydd hynny'n parhau. Os oes anawsterau, rydym ni'n eu datrys o'n plaid, wrth gwrs.
I would also like to say thank you for building relationships with other countries over the years and for your recent visits to India and Ireland, and also to Belgium for St David's Day. The question is timely as I attended a Commonwealth Parliamentary Association UK event in Westminster last week. I was actually known as 'Carolyn Wales' for a few days, which was wonderful. I made many friends with delegates from across the world, which was really wonderful, and really great experience. Some 28 members came to our Senedd last week and they were extremely positive about our institution and the way that we conduct ourselves and function here, which was fantastic to hear. They really enjoyed going to your constituency, Jenny, so I wanted to say thank you to everybody that was involved with that. It was really positive. One actually said at the feedback session that the best part of the week was coming to Wales, to our Parliament, which is wonderful, and I wanted everybody to know that. First Minister, what do you hope your legacy has been in building Wales? Do you think that these relationships with the Senedd are really important, as well as those with the Government? This morning, I was talking to a cohort of students from France, trying to remember my schoolgirl French, which was really difficult, but when I spoke slowly it was fine. So, just to ask about your legacy going forward. Thank you.
Hoffwn innau hefyd ddweud diolch am feithrin perthnasoedd â gwledydd eraill dros y blynyddoedd ac am eich ymweliadau diweddar ag India ac Iwerddon, a hefyd â Gwlad Belg ar gyfer Dydd Gŵyl Dewi. Mae'r cwestiwn yn amserol gan fy mod i mewn digwyddiad Cymdeithas Seneddol y Gymanwlad y DU yn San Steffan yr wythnos diwethaf. A dweud y gwir, cefais fy adnabod fel 'Carolyn Wales' am ychydig ddyddiau, a oedd yn fendigedig. Fe wnes i lawer o ffrindiau gyda chynrychiolwyr o bedwar ban byd, a oedd yn wirioneddol hyfryd, ac yn brofiad gwych iawn. Daeth tua 28 o aelodau i'n Senedd yr wythnos diwethaf ac roedden nhw'n hynod gadarnhaol am ein sefydliad a'r ffordd yr ydym ni'n ymddwyn ac yn gweithredu yma, a oedd yn wych i'w glywed. Fe wnaethon nhw wir fwynhau mynd i'ch etholaeth, Jenny, felly roeddwn i eisiau dweud diolch wrth bawb a oedd yn rhan o hynny. Roedd yn gadarnhaol iawn. A dweud y gwir, dywedodd un yn y sesiwn adborth mai rhan orau'r wythnos oedd dod i Gymru, i'n Senedd ni, sy'n wych, ac roeddwn i eisiau i bawb wybod hynny. Prif Weinidog, beth ydych chi'n ei obeithio fu eich etifeddiaeth o ran adeiladu Cymru? A ydych chi'n credu bod y cysylltiadau hyn â'r Senedd yn bwysig iawn, yn ogystal â'r rhai gyda'r Llywodraeth? Y bore yma, roeddwn i'n siarad gyda charfan o fyfyrwyr o Ffrainc, yn ceisio cofio fy Ffrangeg o'r ysgol, a oedd yn anodd iawn, ond pan siaradais yn araf roedd yn iawn. Felly, dim ond i ofyn am eich etifeddiaeth ar gyfer y dyfodol. Diolch.
Can I thank Carolyn Thomas for that? She's absolutely right to point to the fact that there are colleagues in every part of this Chamber who themselves take part in international work through their membership of inter-parliamentary bodies or some other forums in which Wales has a voice. This is not simply a Government responsibility; it's discharged in every part of the Chamber.
Just to reflect a moment on what Carolyn Thomas says, I've talked about our bilateral relationships with important regions and nations in the rest of the world, but we're also members of some very important alliances. Our membership of the European network of lesser-used languages is so important to us. We learn such a lot, but Wales has such a strong reputation in other parts of the world for the way in which we value and foster our language. Often, we are called upon to explain some of the ways in which we have been able to continue to make sure that the Welsh language is such a vibrant part of our culture and daily experience.
We're part of the Vanguard Initiative, a very modern initiative looking at economic opportunities in new and emerging industries. We're part of the Conference of Peripheral Maritime Regions, which has been to Wales recently—many, many important regions here in Wales, in the Senedd, looking to see what we do. And I have always been very proud myself, Dirprwy Lywydd, of our membership of the Beyond Oil and Gas Alliance. We're one of the founding members of that, alongside Denmark, California and others, demonstrating our determination as a nation to live up to our obligations in an era of climate change not to go on exploiting those finite resources that, in far too short a period, we have used far too much of for our own advantage and to the disadvantage of those who will come after us.
A gaf i ddiolch i Carolyn Thomas am hynna? Mae'n hollol gywir i dynnu sylw at y ffaith bod cyd-Aelodau ym mhob rhan o'r Siambr hon sydd eu hunain yn cymryd rhan mewn gwaith rhyngwladol drwy eu haelodaeth o gyrff rhyng-seneddol neu fforymau eraill y mae gan Gymru lais ynddyn nhw. Nid cyfrifoldeb y Llywodraeth yn unig yw hwn; mae'n cael ei gyflawni ym mhob rhan o'r Siambr.
Dim ond i fyfyrio am eiliad ar yr hyn y mae Carolyn Thomas yn ei ddweud, rwyf i wedi siarad am ein perthynas ddwyochrog â rhanbarthau a chenhedloedd pwysig yng ngweddill y byd, ond rydym ni hefyd yn aelodau o gynghreiriau pwysig iawn. Mae ein haelodaeth o rwydwaith Ewropeaidd yr ieithoedd llai mor bwysig i ni. Rydym ni'n dysgu cymaint, ond mae gan Gymru enw mor gryf mewn rhannau eraill o'r byd am y ffordd yr ydym ni'n gwerthfawrogi ac yn meithrin ein hiaith. Yn aml, gofynnir i ni egluro rhai o'r ffyrdd yr ydym ni wedi gallu parhau i wneud yn siŵr bod y Gymraeg yn rhan mor fywiog o'n diwylliant a'n profiad beunyddiol.
Rydym ni'n rhan o Fenter Vanguard, menter fodern iawn sy'n edrych ar gyfleoedd economaidd mewn diwydiannau newydd ac sy'n dod i'r amlwg. Rydym ni'n rhan o Gynhadledd y Rhanbarthau Morwrol Ymylol, sydd wedi bod i Gymru yn ddiweddar—llawer iawn o ranbarthau pwysig yma yng Nghymru, yn y Senedd, yn edrych i weld yr hyn yr ydym ni'n ei wneud. Ac rwyf i wedi bod yn falch iawn fy hun erioed, Dirprwy Lywydd, o'n haelodaeth o'r Gynghrair Tu Hwnt i Olew a Nwy. Rydym ni'n un o aelodau sylfaenol hwnnw, ochr yn ochr â Denmarc, California ac eraill, sy'n dangos ein penderfyniad fel cenedl i gyflawni ein rhwymedigaethau mewn oes o newid yn yr hinsawdd i beidio â pharhau i fanteisio ar yr adnoddau cyfyngedig hynny yr ydym ni, mewn cyfnod llawer rhy fyr, wedi defnyddio llawer gormod ohonyn nhw er ein budd ein hunain ac er anfantais y rhai a fydd yn dod ar ein holau.
Cwestiynau nawr gan arweinwyr y pleidiau. Arweinydd y Ceidwadwyr, Andrew R.T. Davies.
Questions now from the party leaders. Leader of the Conservatives, Andrew R.T. Davies.
Thank you, Deputy Presiding Officer. It's a pleasure to address you, First Minister, in this, your last First Minister's questions as First Minister. For our viewers' benefit, who are watching us at home, we will have an opportunity in a later statement this afternoon to address your resignation as First Minister, and that would be the appropriate setting to make the remarks.
First Minister, yesterday, we heard the news that Tata Steel are shutting the coking ovens at Port Talbot. This is a particularly troubling bit of news emerging from that plant, because the assurance was that these coking ovens were going to stay open until the summer at the very earliest. Ultimately, this has posed a question over the other assets, and whether they will move forward now in the closure of those assets should the coking ovens be shut on Wednesday—i.e. tomorrow. Can you inform the Chamber today whether you have, as a Government, had conversations with Tata to seek assurances around the other assets, that the timeline on which they were agreed to be wound down on that site will not now move forward by three months, and that the timetable for the other assets will stay in place? Will the Welsh Government be contributing financially to retraining opportunities and to the transition board, given that this news from yesterday has potentially moved the closure of assets on the Port Talbot site forward by three months?
Diolch, Dirprwy Lywydd. Mae'n bleser eich cyfarch, Prif Weinidog, yn y sesiwn hon, eich cwestiynau i'r Prif Weinidog olaf fel Prif Weinidog. Er budd ein gwylwyr, sy'n ein gwylio ni gartref, byddwn yn cael cyfle mewn datganiad diweddarach y prynhawn yma i roi sylw i'ch ymddiswyddiad fel Prif Weinidog, a hwnnw fyddai'r man priodol i wneud y sylwadau.
Prif Weinidog, ddoe, clywsom y newyddion fod Tata Steel yn cau'r ffyrnau golosg ym Mhort Talbot. Mae hyn yn newyddion arbennig o ofidus sy'n dod o'r gwaith hwnnw, oherwydd y sicrwydd oedd y byddai'r ffyrnau golosg hyn yn aros ar agor tan yr haf ar y cynharaf. Yn y pen draw, mae hyn wedi codi cwestiwn ynghylch yr asedau eraill, a pha un a fyddan nhw'n bwrw ymlaen nawr â chau'r asedau hynny os bydd y ffyrnau golosg yn cael eu cau ddydd Mercher—h.y. yfory. A allwch chi hysbysu'r Siambr heddiw a ydych chi, fel Llywodraeth, wedi cael sgyrsiau gyda Tata i geisio sicrwydd ynghylch yr asedau eraill, na fydd yr amserlen y cytunwyd arni i ddirwyn pethau i ben ar y safle hwnnw yn symud ymlaen o dri mis nawr, ac y bydd yr amserlen ar gyfer yr asedau eraill yn aros yn weithredol? A fydd Llywodraeth Cymru yn cyfrannu'n ariannol at gyfleoedd ailhyfforddi ac at y bwrdd pontio, o gofio bod y newyddion hyn ddoe o bosibl wedi symud y cam o gau asedau ar safle Port Talbot ymlaen o dri mis?
I thank the leader of the opposition for those important questions. I look forward to exchanges on other matters with him later in the afternoon. The news from Port Talbot is very serious and very difficult for those people who are already facing such a challenging future. The leader of the opposition asks whether we have spoken with Tata, and, of course, we have. The economy Minister met with the very senior management of the company last week, and spoke yesterday with the chief executive of Tata Steel UK.
In the end, we understand, and the trade unions understand, that if there are critical operational safety issues at stake, they have to take precedence over all of the other things with which we have such a concern. We have an assurance from the company that the closure of the ovens will not impact on the timeline of the closure of the first blast furnace; that's due to close by the end of June. Of course, we remain of the view, alongside our trade union colleagues, that the other blast furnace—blast furnace No. 4—can be preserved beyond the time that was originally identified by the company. We've made all of the efforts that we can to persuade the company of that case, whether that was in Mumbai, when my colleague Eluned Morgan was there, or through the many contacts that we've had with the company itself.
I was pleased myself to sign off, in the last 24 hours or so, some proposals that the Minister for education has made, which will contribute to new opportunities for retraining for people who are at the plant at the moment, and for other people who live in that wider locality. So, the Welsh Government will be there. There will be money behind the plans that we have and we will be bringing those plans forward in the light of what we've learnt in the last few days.
Diolch i arweinydd yr wrthblaid am y cwestiynau pwysig yna. Edrychaf ymlaen at drafodaethau ar faterion eraill gydag ef yn ddiweddarach yn y prynhawn. Mae'r newyddion o Bort Talbot yn ddifrifol iawn ac yn anodd iawn i'r bobl hynny sydd eisoes yn wynebu dyfodol mor heriol. Mae arweinydd yr wrthblaid yn gofyn a ydym ni wedi siarad â Tata, ac, wrth gwrs, rydym ni wedi. Cafodd Gweinidog yr economi gyfarfod â rheolwyr uchaf oll y cwmni yr wythnos diwethaf, a siaradodd ddoe â phrif weithredwr Tata Steel UK. Yn y pen draw, rydym ni'n deall, ac mae'r undebau llafur yn deall, os oes materion diogelwch gweithredu hanfodol yn y fantol, bod yn rhaid iddyn nhw gael blaenoriaeth dros yr holl bethau eraill y mae gennym ni gymaint o bryder yn eu cylch. Mae gennym ni sicrwydd gan y cwmni na fydd cau'r ffyrnau yn effeithio ar linell amser cau'r ffwrnais chwyth gyntaf; mae disgwyl i honno gael ei chau erbyn diwedd mis Mehefin. Wrth gwrs, rydym ni'n dal i fod o'r farn, ochr yn ochr â'n cydweithwyr yn yr undebau llafur, y gellir cadw'r ffwrnais chwyth arall—ffwrnais chwyth Rhif 4—y tu hwnt i'r amser a nodwyd yn wreiddiol gan y cwmni. Rydym ni wedi gwneud yr holl ymdrechion y gallwn ni i berswadio'r cwmni o ran yr achos hwnnw, boed hynny ym Mumbai, pan oedd fy nghyd-Aelod Eluned Morgan yno, neu drwy'r cysylltiadau niferus yr ydym ni wedi eu cael gyda'r cwmni ei hun.
Roeddwn yn falch fy hun o gadarnhau, yn ystod y 24 awr ddiwethaf, rai cynigion y mae'r Gweinidog addysg wedi eu gwneud, a fydd yn cyfrannu at gyfleoedd newydd ar gyfer ailhyfforddi i bobl sydd yn y gwaith ar hyn o bryd, ac i bobl eraill sy'n byw yn yr ardal ehangach honno. Felly, bydd Llywodraeth Cymru yno. Bydd arian y tu ôl i'r cynlluniau sydd gennym ni a byddwn yn cyflwyno'r cynlluniau hynny yng ngoleuni'r hyn yr ydym ni wedi ei ddarganfod yn ystod y dyddiau diwethaf.
Thank you for that very full answer, First Minister. I look forward to, hopefully, a statement coming from the education Minister about these proposals that you alluded to there and the money behind those proposals, because I'm sure that many will want to understand how that will benefit the workforce and the communities that are facing this very disappointing news that's come out in the last couple of days.
The second thing that has dominated your First Ministership is COVID. We can look back at the Port Talbot site and the steelworks and that has run for many years, but COVID, obviously, is specific to your tenure as First Minister and the very difficult decisions that you had to take, along with other Government Ministers. We have had the COVID inquiry here in Wales for the last three weeks and there has been much information put out before the public, but with this one question I'd just like to ask you this: are we in a better position today, given your understanding of the preparedness that the Welsh Government has put in place, should we face a similar event like COVID in the coming years, from the lessons that the Government has been able to learn and hopefully resource accordingly? I appreciate that that is difficult to quantify, but I think what people will take some comfort from is if you, with your experience, can give an assurance that the Government today is better prepared to face a similar event if that were to happen in the near-to-medium future.
Diolch am yr ateb llawn iawn yna, Prif Weinidog. Rwy'n edrych ymlaen, gobeithio, at gael datganiad gan y Gweinidog addysg ar y cynigion hyn y gwnaethoch chi gyfeirio atyn nhw yn y fan yna a'r arian y tu ôl i'r cynigion hynny, oherwydd rwy'n siŵr y bydd llawer eisiau deall sut y bydd hynny o fudd i'r gweithlu a'r cymunedau sy'n wynebu'r newyddion siomedig iawn hwn a gyhoeddwyd yn y diwrnod neu ddau ddiwethaf.
Yr ail beth sydd wedi llenwi eich cyfnod fel Prif Weinidog yw COVID. Gallwn ni edrych yn ôl ar safle Port Talbot a'r gwaith dur ac mae hwnnw wedi rhedeg ers blynyddoedd lawer, ond mae COVID, yn amlwg, yn benodol i'ch cyfnod chi fel Prif Weinidog a'r penderfyniadau anodd iawn y bu'n rhaid i chi eu gwneud, ynghyd â Gweinidogion eraill y Llywodraeth. Rydym ni wedi cael yr ymchwiliad COVID yma yng Nghymru dros y tair wythnos diwethaf ac mae llawer o wybodaeth wedi cael ei rhoi gerbron y cyhoedd, ond gyda'r un cwestiwn hwn, hoffwn ofyn hyn i chi: a ydym ni mewn gwell sefyllfa heddiw, o ystyried eich dealltwriaeth o'r parodrwydd y mae Llywodraeth Cymru wedi ei roi ar waith, pe baem ni'n wynebu digwyddiad tebyg i COVID yn y blynyddoedd i ddod, o'r gwersi y mae'r Llywodraeth wedi gallu eu dysgu a gobeithio darparu adnoddau yn unol â hynny? Rwy'n sylweddoli bod hynny'n anodd ei fesur, ond rwy'n credu mai'r hyn y bydd pobl yn cymryd rhywfaint o gysur ohono yw pe gallech chi, gyda'ch profiad, roi sicrwydd bod y Llywodraeth heddiw yn fwy parod i wynebu digwyddiad tebyg pe bai hynny'n digwydd yn y dyfodol agos-i-ganolig.
I think I can give a very genuine assurance that, if something similar were to happen in the future, we would be better prepared. I think the globe would be better prepared, because some of those things that were so challenging during the earliest months of the COVID experience were to do with global supply chains and how we navigated our way in that way. So, I'm perfectly sure that there are lessons that have already been learnt; there will be more as a result of the inquiry and some of those will be to do with preparedness. But if we were faced with something similar, then I've no doubt at all that the system would be in a better place to respond.
I'll just make this wider point to the leader of the opposition: it's almost inherent, in a pandemic, that it won't be like what we've just experienced. The world has some incredibly sophisticated ways of identifying threats that we are aware of. There are really sophisticated and well-resourced networks to identify threats to public health of which we are aware. It's almost by definition that a pandemic in the future will be something we're not aware of—that's how it eludes all those safety nets that are already in place. So, while I am confident that if it was a similar threat we would be better prepared, we all just need to be alert to the fact that with an event of the sort that we saw in COVID there was no prior warning and none of those safety nets were effective against it, and the next threat of that sort will have some of those characteristics as well.
Rwy'n credu y gallaf roi sicrwydd diffuant iawn, pe bai rhywbeth tebyg yn digwydd yn y dyfodol, y byddem ni'n fwy parod. Rwy'n credu y byddai'r byd yn fwy parod, oherwydd roedd rhai o'r pethau hynny a oedd mor heriol yn ystod misoedd cynharaf y profiad COVID yn ymwneud â chadwyni cyflenwi byd-eang a sut y gwnaethom ni lywio ein ffordd yn y ffordd honno. Felly, rwy'n berffaith siŵr bod gwersi sydd eisoes wedi'u dysgu; bydd mwy o ganlyniad i'r ymchwiliad a bydd rhai o'r rheini yn ymwneud â pharodrwydd. Ond pe bai rhywbeth tebyg yn ein hwynebu, yna nid oes gen i unrhyw amheuaeth o gwbl y byddai'r system mewn sefyllfa well i ymateb.
Hoffwn wneud y pwynt ehangach hwn i arweinydd yr wrthblaid: mae bron yn gynhenid, mewn pandemig, na fydd fel yr hyn yr ydym ni newydd gael profiad ohono. Mae gan y byd rai ffyrdd hynod soffistigedig o nodi bygythiadau yr ydym ni'n ymwybodol ohonyn nhw. Mae yna rwydweithiau soffistigedig iawn ac adnoddau da i nodi bygythiadau i iechyd y cyhoedd yr ydym ni'n ymwybodol ohonyn nhw. Mae bron trwy ddiffiniad y bydd pandemig yn y dyfodol yn rhywbeth nad ydym yn ymwybodol ohono—dyna sut mae'n osgoi'r holl rwydi diogelwch hynny sydd eisoes ar waith. Felly, er fy mod i'n hyderus, pe bai'n fygythiad tebyg, y byddem ni'n fwy parod, mae angen i bob un ohonom ni fod yn effro i'r ffaith nad oedd unrhyw rybudd ymlaen llaw o ran digwyddiad o'r math a welsom yn COVID, ac nid oedd unrhyw un o'r rhwydi diogelwch hynny yn effeithiol yn ei erbyn, a bydd y bygythiad nesaf o'r math hwnnw yn cynnwys rhai o'r nodweddion hynny hefyd.
Finally, First Minister, this will be the last time that I rise to ask my third question of you as First Minister. We've had some interesting exchanges, some colourful exchanges and some passionate exchanges, but those exchanges, hopefully from both sides, have been heartfelt in the passion that we've put on the floor of the Senedd here in our beliefs. And whilst those beliefs might differ, obviously we hold them very close to our hearts and we project that in the way we engage at First Minister's question time. What advice, from the experience that you've had as First Minister during preparation for First Minister's questions and taking part in First Minister's questions, would you give to your successor so that that same passion and that same conviction can come over and that Parliament as a whole benefits from that?
Yn olaf, Prif Weinidog, hwn fydd y tro olaf i mi godi i ofyn fy nhrydydd cwestiwn i chi fel Prif Weinidog. Rydym ni wedi cael rhai trafodaethau diddorol, rhai trafodaethau lliwgar a rhai trafodaethau angerddol, ond mae'r trafodaethau hynny, o'r ddwy ochr gobeithio, wedi bod o'r galon o ran yr angerdd yr ydym ni wedi ei roi ar lawr y Senedd yma yn ein credoau. Ac er efallai fod y credoau hynny yn wahanol, yn amlwg rydym ni'n eu dal yn agos iawn at ein calonnau ac rydym ni'n mynegi hynny yn y ffordd yr ydym ni'n ymgysylltu yn sesiwn holi'r Prif Weinidog. Pa gyngor, o'r profiad yr ydych chi wedi ei gael fel Prif Weinidog wrth baratoi ar gyfer cwestiynau'r Prif Weinidog a chymryd rhan yng nghwestiynau'r Prif Weinidog, fyddech chi'n ei roi i'ch olynydd fel y gall yr un angerdd hwnnw a'r un argyhoeddiad hwnnw gael ei fynegi a bod y Senedd yn ei chyfanrwydd yn elwa o hynny?
Thank you very much to the leader of the opposition for that question. I feel a lot for my successor in the burden of advice that people would like to come his way. Let me say, in opening, that I absolutely have never doubted the commitment that the leader of the opposition brings to the difficult job he has to do, or the motivation for the questions that he asks me when I'm here to try and provide answers.
In terms of preparation, I'd just say to my successor that it will take up, I'm afraid, hours and hours of his time, because it's unavoidable that if you come here and you can be asked a question, not simply any question on the brief you happen to hold, but any question on any part of the Welsh Government, every single weekend is a bit like preparing for finals, really, for those of you who remember that. You spend the whole weekend swotting in the hope that you've spotted the question that might come up, and very often you haven't spotted it at all.
If I had a more serious point to make for the final point the leader of the opposition made about the quality of discussion in the Parliament, if I had a hope for this forum and these questions, it would be that, just occasionally, we all focus a little bit more on generating light than generating heat. For the surprisingly large number of people who watch us at work and tune into the things that we talk about, I think that, in the end, the reason they do that is because they hope to learn something of the complexity of the debates that we face, and to go away from these discussions feeling that they are better informed about the decisions that are being made here on their behalf. Every now and then, just a bit of thought about the fact that casting a bit of light on those subjects, rather than generating heat around them I think might lead to the Parliament doing its job in the eyes of Welsh people in a way that they would really appreciate.
Diolch yn fawr iawn i arweinydd yr wrthblaid am y cwestiwn yna. Mae gen i lawer o gydymdeimlad â'm holynydd o ran baich y cyngor yr hoffai i bobl iddo ei gael. Gadewch i mi ddweud, wrth agor, nad wyf i'n sicr erioed wedi amau'r ymrwymiad y mae arweinydd yr wrthblaid yn ei roi i'r gwaith anodd y mae'n rhaid iddo ei wneud, na'r ysgogiad sy'n sail i'r cwestiynau y mae'n eu gofyn i mi pan wyf i yma i geisio darparu atebion.
O ran paratoi, y cwbl y byddwn yn ei ddweud wrth fy olynydd yw y bydd yn cymryd, mae gen i ofn, oriau ac oriau o'i amser, oherwydd mae'n anochel os byddwch chi'n dod yma ac y gellir gofyn cwestiwn i chi, nid yn unig unrhyw gwestiwn ar y brîff yr ydych chi'n digwydd meddu arno, ond unrhyw gwestiwn ar unrhyw ran o Lywodraeth Cymru, mae pob un penwythnos ychydig fel paratoi ar gyfer arholiadau terfynol, a dweud y gwir, i'r rhai ohonoch chi sy'n cofio hynny. Rydych chi'n treulio'r penwythnos cyfan yn adolygu yn y gobaith eich bod chi wedi gweld y cwestiwn a allai godi, ac yn aml iawn nid ydych wedi ei weld o gwbl.
Pe bai gen i bwynt mwy difrifol i'w wneud ar gyfer y pwynt olaf a wnaeth arweinydd yr wrthblaid am ansawdd y drafodaeth yn y Senedd, pe bai gen i obaith ar gyfer y fforwm hwn a'r cwestiynau hyn, ein bod ni i gyd, dim ond weithiau, yn canolbwyntio ychydig yn fwy ar gynhyrchu golau yn hytrach na chynhyrchu gwres fyddai hwnnw. I'r nifer rhyfeddol o fawr o bobl sy'n ein gwylio ni yn y gwaith ac yn gwrando ar y pethau yr ydym ni'n siarad amdanyn nhw, rwy'n credu, yn y pen draw, mai'r rheswm y maen nhw'n gwneud hynny yw oherwydd eu bod nhw'n gobeithio dysgu rhywbeth am gymhlethdod y dadleuon sy'n ein hwynebu, ac i adael y trafodaethau hyn yn teimlo eu bod nhw'n fwy gwybodus am y penderfyniadau sy'n cael eu gwneud yma ar eu rhan. Bob nawr ac yn y man, rwy'n credu y gallai rhoi dim ond ychydig o ystyriaeth i'r ffaith y byddai taflu ychydig o oleuni ar y pynciau hynny, yn hytrach na chynhyrchu gwres o'u cwmpas, arwain i'r Senedd wneud ei gwaith yng ngolwg pobl Cymru mewn ffordd y bydden nhw wir yn ei gwerthfawrogi.
Arweinydd Plaid Cymru, Rhun ap Iorwerth.
Leader of Plaid Cymru, Rhun ap Iorwerth.
Diolch yn fawr iawn, Dirprwy Lywydd. We will have an opportunity to reflect on the First Minister's time in office later on, but for now, and I know the First Minister would expect nothing else, it is business as usual.
On Friday, before the Labour leadership result, he posted the first of what I'm sure will be several goodbyes. He claimed on his Twitter post that it is the Labour Party alone—the Labour Party alone—that has a special bond with the people of Wales. Now, I'm sure it wasn't his intention, but would he advise his successor to be careful about using that kind of language for fear of sounding like Labour is taking the electorate for granted? And isn't Jeremy Miles right that trust has to be continually earned?
Diolch yn fawr iawn, Dirprwy Lywydd. Byddwn yn cael cyfle i fyfyrio ar amser y Prif Weinidog yn y swydd yn nes ymlaen, ond am y tro, a gwn na fyddai'r Prif Weinidog yn disgwyl dim byd arall, mae'n fater o fusnes fel arfer.
Ddydd Gwener, cyn canlyniad arweinyddiaeth Llafur, cyhoeddodd y cyntaf o'r hyn rwy'n siŵr fydd yn sawl ffarwel. Honnodd yn ei neges Twitter mai'r Blaid Lafur yn unig—y Blaid Lafur yn unig—sydd â'r cysylltiad arbennig hwnnw â phobl Cymru. Nawr, rwy'n siŵr nad dyna ei fwriad, ond a wnaiff ef gynghori ei olynydd i fod yn ofalus am ddefnyddio'r math yna o iaith rhag ofn swnio fel bod Llafur yn cymryd yr etholwyr yn ganiataol? Ac onid yw Jeremy Miles yn iawn bod yn rhaid ennill ymddiriedaeth yn barhaus?
I've spoken on many platforms within my own party, Llywydd, and it's been a repeated mantra of mine to people who devote their leisure hours to working for the Labour Party that we have to earn every vote that comes our way. We never take a single vote for granted. We always have to be in a continuous conversation with the Welsh electorate about what we propose to do and why, I believe, our values and the things that motivate us on this side of the Chamber are the things that chime most readily with people in Wales.
But surely, Dirprwy Lywydd, the history of politics in this Chamber is of a party that has always had, by a significant margin, the largest number of seats in the Assembly and then the Senedd, but has never governed alone. It has always been able, in different forms and with different parties, to form progressive alliances in which we are able to work together in those common causes. That's a great surprise to people beyond Wales, for whom working with another party is regarded as a failure of the system. I think we have demonstrated here that mature progressive politics puts you in a place where you do want to work with others, and I think that's been the 25-year history of devolution.
Rwyf i wedi siarad ar sawl llwyfan o fewn fy mhlaid fy hun, Llywydd, ac mae wedi bod yn fantra a ailadroddwyd gennyf i bobl sy'n neilltuo eu horiau hamdden i weithio i'r Blaid Lafur bod yn rhaid i ni ennill pob pleidlais sy'n dod ein ffordd. Dydyn ni byth yn cymryd yr un bleidlais yn ganiataol. Mae'n rhaid i ni bob amser fod mewn sgwrs barhaus gydag etholwyr Cymru am yr hyn yr ydym ni'n bwriadu ei wneud a pham, rwy'n credu, mai ein gwerthoedd a'r pethau sy'n ein hysgogi ar yr ochr hon i'r Siambr yw'r pethau y mae pobl yng Nghymru yn uniaethu â nhw'n fwyaf rhwydd.
Ond siawns, Dirprwy Lywydd, mai hanes gwleidyddiaeth yn y Siambr hon yw plaid a fu, o gryn dipyn, â'r nifer fwyaf o seddi yn y Cynulliad ac yna'r Senedd, ond nad yw erioed wedi llywodraethu ar ei phen ei hun. Mae wedi gallu erioed, mewn gwahanol ffurfiau a chyda gwahanol bleidiau, ffurfio cynghreiriau blaengar lle gallwn ni weithio gyda'n gilydd yn yr achosion cyffredin hynny. Mae hynny'n syndod mawr i bobl y tu hwnt i Gymru, lle ystyrir bod gweithio gyda phlaid arall yn fethiant yn y system. Rwy'n credu ein bod ni wedi dangos yma bod gwleidyddiaeth flaengar aeddfed yn eich rhoi chi mewn sefyllfa lle'r ydych chi eisiau gweithio gydag eraill, ac rwy'n credu mai dyna fu hanes 25 mlynedd o ddatganoli.
There's one thing that the First Minister and I will look at similarly, and that's the demise of the Conservative Party on the UK level. That long demise has made it pretty clear, I think, that there will be a UK Labour Government later this year. We just need to make sure that it's held to account by a strong cohort of Plaid Cymru Members of Parliament. But what next for Wales then? The First Minister has admitted to me several times that he can't influence Keir Starmer to make a pledge on fair funding, and, no, I don't apologise for raising that issue again in this last scrutiny session. I was told by the First Minister last week that a phone call from him to Keir Starmer would be of no consequence. But we are told that his successor is closer to the Labour leader. Now, given that, does the First Minister share my deep concern that his successor hasn't been able to get that fundamental pledge over fair funding for our communities either? It makes you wonder if Starmer has any interest in continually earning support in Wales at all.
Mae un peth y bydd y Prif Weinidog a minnau yn edrych arno mewn ffordd debyg, sef tranc y Blaid Geidwadol ar lefel y DU. Mae'r tranc maith hwnnw wedi ei gwneud hi'n eithaf clir, rwy'n credu, y bydd Llywodraeth Lafur yn y DU yn ddiweddarach eleni. Mae angen i ni wneud yn siŵr ei bod yn cael ei dwyn i gyfrif gan garfan gref o Aelodau Seneddol Plaid Cymru. Ond beth nesaf i Gymru felly? Mae'r Prif Weinidog wedi cyfaddef i mi sawl gwaith na all ddylanwadu ar Keir Starmer i wneud addewid ar gyllid teg, ac, na, nid wyf i'n ymddiheuro am godi'r mater hwnnw eto yn y sesiwn graffu olaf hon. Dywedodd y Prif Weinidog wrthyf i yr wythnos diwethaf na fyddai galwad ffôn ganddo ef i Keir Starmer o unrhyw bwys. Ond dywedir wrthym ni fod ei olynydd yn agosach at arweinydd y Blaid Lafur. Nawr, o ystyried hynny, a yw'r Prif Weinidog yn rhannu fy mhryder dwfn nad yw ei olynydd wedi gallu cael yr addewid sylfaenol hwnnw ynghylch cyllid teg i'n cymunedau chwaith? Mae'n gwneud i chi feddwl tybed a oes gan Starmer unrhyw ddiddordeb mewn ennill cefnogaeth barhaus yng Nghymru o gwbl.
Just to be clear, for the record, that a contact from a Labour First Minister of Wales to the leader of the UK Labour Party will always be influential and will always be consequential. What you don't want to do is to devalue the currency of those calls by doing what the leader of Plaid Cymru suggested to me last week, that barely a day would go by when I wasn't on the phone asking Keir Starmer for something. I've always been very careful to make sure that in the many conversations I have had with the leader of the UK party, it's always been about something that is essential to the future interests of Wales, and I've always had—as I have had over this last weekend, and I know that both Jeremy Miles and Vaughan Gething will have had—very warm and engaged conversations with the leader of the UK party. Of course, funding is always part of some of those conversations. We know what the incoming Labour Government, if that is what it is to be, will inherit, but I think Gordon Brown, who has taken such a close interest in Wales in recent years, and where his report provides such an important blueprint for an incoming Labour Government, had some very interesting things to say about how financial flows through the United Kingdom might best be navigated in the future. This is a very live debate, and I'm quite sure that the Welsh Government will go on being a very positive and constructive contributor to it.
I fod yn glir, ar gyfer y cofnod, bydd cysylltiad gan Brif Weinidog Llafur Cymru ag arweinydd Plaid Lafur y DU bob amser yn ddylanwadol a bob amser o bwys. Yr hyn nad ydych chi eisiau ei wneud yw dibrisio pwysigrwydd y galwadau hynny trwy wneud yr hyn a awgrymodd arweinydd Plaid Cymru i mi yr wythnos diwethaf, na fyddai prin ddiwrnod yn mynd heibio pan nad oeddwn i ar y ffôn yn gofyn i Keir Starmer am rywbeth. Rwyf i wedi bod yn ofalus iawn erioed i wneud yn siŵr, yn y sgyrsiau niferus yr wyf i wedi eu cael gydag arweinydd plaid y DU, ei fod bob amser wedi bod am rywbeth sy'n hanfodol i fuddiannau Cymru yn y dyfodol, ac rwyf i wedi cael sgyrsiau gwresog a difyr iawn erioed—fel yr wyf i wedi eu cael dros y penwythnos diwethaf, a gwn y bydd Jeremy Miles a Vaughan Gething wedi eu cael—gydag arweinydd plaid y DU. Wrth gwrs, mae cyllid bob amser yn rhan o rai o'r sgyrsiau hynny. Rydym ni'n gwybod beth fydd y Llywodraeth Lafur newydd, os mai dyna beth yw hi i fod, yn ei etifeddu, ond rwy'n credu y bu gan Gordon Brown, sydd wedi cymryd diddordeb mor agos yng Nghymru yn ystod y blynyddoedd diwethaf, a lle mae ei adroddiad yn cynnig glasbrint mor bwysig ar gyfer Llywodraeth Lafur newydd, rai pethau diddorol iawn i'w dweud am y ffordd orau o lywio llifau ariannol drwy'r Deyrnas Unedig yn y dyfodol. Mae hon yn ddadl fyw iawn, ac rwy'n gwbl sicr y bydd Llywodraeth Cymru yn parhau i fod yn gyfrannwr cadarnhaol ac adeiladol iawn ati.
There's a saying in Welsh:
Mae yna ddywediad yn y Gymraeg:
'dyfal donc a dyrr y garreg'.
'persistent blows will shatter the stone'.
The reason I ask the question time and time again is because I want the First Minister to persevere, and it's because I hold the office of First Minister in such high esteem that I want our First Minister to be using his influence as much as possible.
Finally, in my last scrutiny question to the First Minister, I will ask about scrutiny, and he knows that I've been a constant critic of what I see as Welsh Government's apparent aversion to scrutiny at times. Now, scrutiny means welcoming tough questions, and it means accepting responsibility for actions. Now, for him—and I know the scourge of alcohol and the problems it causes for the NHS—it's not about blaming drunks for the unsustainability of our accident and emergency services, and for his successor, it's certainly not about accusing journalists of not being serious when they question the propriety of donations to his leadership campaign. Now, I think I'm safe in saying that several Members of his own back benches think that that money should be paid back; it's about putting your hands up to mistakes, as I say, and earning that trust. I ask the First Minister again today: does he think that that money should be paid back? And I know he said that he's not in the business of giving grand advice, but given that trust has become such a major issue in the handover of power from him to his successor, what advice would he give him on how to earn that trust?
Y rheswm pam rwy'n gofyn y cwestiwn dro ar ôl tro yw oherwydd fy mod i eisiau i'r Prif Weinidog ddyfalbarhau, ac oherwydd bod gen i gymaint o barch at swydd y Prif Weinidog yr wyf i eisiau i'n Prif Weinidog fod yn defnyddio ei ddylanwad gymaint â phosibl.
Yn olaf, yn fy nghwestiwn craffu diwethaf i'r Prif Weinidog, hoffwn ofyn am graffu, ac mae'n gwybod fy mod i wedi bod yn feirniad cyson o'r hyn yr wyf i'n ei weld fel anhoffter ymddangosiadol Llywodraeth Cymru o graffu ar brydiau. Nawr, mae craffu yn golygu croesawu cwestiynau anodd, ac mae'n golygu derbyn cyfrifoldeb am weithredoedd. Nawr, iddo ef—ac ryw'n ymwybodol o bla alcohol a'r problemau y mae'n eu hachosi i'r GIG—nid yw'n fater o roi'r bai ar feddwon am anghynaliadwyedd ein gwasanaethau damweiniau ac achosion brys, ac i'w olynydd, yn sicr nid yw'n fater o gyhuddo newyddiadurwyr o beidio â bod o ddifrif pan fyddan nhw'n cwestiynu priodoldeb rhoddion i'w ymgyrch arweinyddiaeth. Nawr, rwy'n credu fy mod i'n ddiogel wrth ddweud bod sawl Aelod o'i feinciau cefn ei hun yn credu y dylai'r arian hwnnw gael ei dalu'n ôl; mae'n fater o gyfaddef i gamgymeriadau, fel y dywedais, ac ennill yr ymddiriedaeth honno. Gofynnaf i'r Prif Weinidog eto heddiw: a yw'n credu y dylai'r arian hwnnw gael ei ad-dalu? Ac rwy'n gwybod ei fod wedi dweud nad yw yn y busnes o roi cyngor mawreddog, ond o ystyried bod ymddiriedaeth wedi dod yn fater mor bwysig yn y trosglwyddiad o rym oddi wrtho ef i'w olynydd, pa gyngor fyddai'n ei roi iddo ar sut i ennill yr ymddiriedaeth honno?
Let me simply say this: I was elected to the Senedd on the same day as the Member for Cardiff South and Penarth, and we've always represented parts of this great city. We were placed on the health committee together in those very early days. We have worked together when I was the health Minister and Vaughan Gething was the Deputy Minister for health. We worked together as closely as you can imagine during those difficult days of the pandemic. I have seen him at work; I know what a careful and considered person he is when it comes to making decisions. He doesn't need advice from me on all of that, and I look forward very much to supporting him and the Welsh Government from the back benches.
Gadewch i mi ddweud hyn: cefais fy ethol i'r Senedd ar yr un diwrnod â'r Aelod dros Dde Caerdydd a Phenarth, ac rydym ni wedi cynrychioli rhannau o'r ddinas wych hon erioed. Cawsom ein rhoi ar y pwyllgor iechyd gyda'n gilydd yn y dyddiau cynnar iawn hynny. Rydym ni wedi gweithio gyda'n gilydd pan oeddwn i'n Weinidog iechyd a Vaughan Gething yn Ddirprwy Weinidog iechyd. Fe wnaethom ni weithio gyda'n gilydd mor agos ag y gallwch chi ddychmygu yn ystod dyddiau anodd hynny y pandemig. Rwyf i wedi ei weld yn gweithio; rwy'n gwybod sut berson gofalus ac ystyriol ydyw o ran gwneud penderfyniadau. Nid yw angen cyngor gennyf i ar hynny i gyd, ac edrychaf ymlaen yn fawr iawn at ei gefnogi ef a Llywodraeth Cymru o'r meinciau cefn.
3. A wnaiff y Prif Weinidog roi'r wybodaeth ddiweddaraf am gyfyngiadau terfyn cyflymder yng Nghymru? OQ60887
3. Will the First Minister provide an update on speed limit restrictions within Wales? OQ60887
Speed limits are set by councils for local roads and Welsh Government for trunk roads. A default 20 mph speed limit on roads in built-up areas agreed by this Senedd has seen drivers complying and speeds reducing. This will save lives.
Gosodir terfynau cyflymder gan gynghorau ar gyfer ffyrdd lleol a Llywodraeth Cymru ar gyfer cefnffyrdd. Mae terfyn cyflymder diofyn o 20 mya ar ffyrdd mewn ardaloedd adeiledig y cytunwyd arno gan y Senedd hon wedi arwain at yrwyr yn cydymffurfio a chyflymderau'n lleihau. Bydd hyn yn achub bywydau.
I thank very much the First Minister for his answer and wish him well personally on whatever comes next, and thank him for all his efforts whilst he's been in office. I know the First Minister has said publicly he doesn't tend to enjoy First Minister's question sessions, but I have to say, I've at least enjoyed, and I hope that it's been reciprocal on the back of our exchanges over the last three years. And none of those exchanges have I enjoyed more than the ones on 20 mph. We know that, last week, the Senedd's record-breaking petition against the changes closed at just shy of 470,000 signatures. And it's no surprise the policy proved deeply unpopular with the public, and the Government's own figures say that the damage to our economy could be up to £9 billion. So, in the last few hours that you have in the job of First Minister, will you make your last decision your best one and scrap these 20 mph speed limits?
Diolch yn fawr iawn i'r Prif Weinidog am ei ateb ac rwy'n dymuno'n dda iddo yn bersonol ar beth bynnag ddaw nesaf, a diolch iddo am ei holl ymdrechion tra mae wedi bod yn y swydd. Gwn fod y Prif Weinidog wedi dweud yn gyhoeddus nad yw'n tueddu i fwynhau sesiynau holi'r Prif Weinidog, ond mae'n rhaid i mi ddweud, rwyf i wedi mwynhau o leiaf, ac rwy'n gobeithio ei fod wedi bod yn ddwyochrog yn seiliedig ar ein trafodaethau dros y tair blynedd diwethaf. A does dim un o'r trafodaethau hynny yr wyf i wedi ei mwynhau mwy na'r rhai ar 20 mya. Rydym ni'n gwybod, yr wythnos diwethaf, bod deiseb fwyaf erioed y Senedd yn erbyn y newidiadau wedi cau ychydig yn brin o 470,000 o lofnodion. Ac nid yw'n ddim syndod bod y polisi wedi bod yn amhoblogaidd iawn gyda'r cyhoedd, ac mae ffigurau'r Llywodraeth ei hun yn dweud y gallai'r niwed i'n heconomi fod hyd at £9 biliwn. Felly, yn ystod yr ychydig oriau diwethaf sydd gennych chi yn swydd y Prif Weinidog, a wnewch chi sicrhau mai eich penderfyniad olaf fydd eich un gorau a chael gwared ar y terfynau cyflymder 20 mya hyn?
Well, Dirprwy Lywydd, I sometimes worry for Mr Giffard. [Laughter.] I think he deserved some better guidance from his colleagues than this question would suggest is available to him. Llywydd, I am hugely proud of the fact that, here in Wales, we are at the leading edge of a policy change that will happen far beyond Wales. We know it's going to happen in Scotland, we know it happens in Ireland, we know that there are thousands and thousands of roads in England that are 20 mph. And the reason for that, and the reason that his predecessor David Melding initiated the debate on this matter here on the floor of the Senedd, is that reducing, just by a small amount, the speed at which we drive in built-up residential areas will save people's lives. It will save thousands and thousands of people from the trauma of being seriously injured on our roads. It gives back those roads to the people who live on them.
And I've said in a series of interviews, which I have had to give in the last few days, that if you're in the very fortunate position that I've been in, then your responsibility is to use the political capital you have, to use the opportunity that comes your way—not to do the easy things, not to do the things that pander to populist headlines, but to do the things that can be difficult, because change is always a challenge. Here, in this Government, we are always determined that we will do the right thing, rather than the thing that is convenient and popular at the time. I think 20 mph speed limits are already changing people's minds; I think they'll go on doing that. And before very long, we will all look back and ask ourselves what the fuss was all about, because we're now doing something together that will make such a difference in the lives of people who otherwise would not be here at all to tell us about it.
Wel, Dirprwy Lywydd, rwy'n poeni weithiau am Mr Giffard. [Chwerthin.] Rwy'n credu ei fod yn haeddu rhywfaint o gyfarwyddyd gwell gan ei gydweithwyr nag y byddai'r cwestiwn hwn yn awgrymu sydd ar gael iddo. Llywydd, rwy'n eithriadol o falch o'r ffaith ein bod ni, yma yng Nghymru, ar flaen y gad o ran newid polisi a fydd yn digwydd ymhell y tu hwnt i Gymru. Rydym ni'n gwybod ei fod yn mynd i ddigwydd yn yr Alban, rydym ni'n gwybod ei fod yn digwydd yn Iwerddon, rydym ni'n gwybod bod miloedd ar filoedd o ffyrdd yn Lloegr sy'n 20 mya. A'r rheswm am hynny, a'r rheswm y dechreuodd ei ragflaenydd David Melding y ddadl ar y mater hwn yma ar lawr y Senedd, yw y bydd lleihau, dim ond o ryw fymryn bach, y cyflymder yr ydym ni'n gyrru mewn ardaloedd preswyl adeiledig yn achub bywydau pobl. Bydd yn achub miloedd ar filoedd o bobl rhag trawma cael eu hanafu'n ddifrifol ar ein ffyrdd. Mae'n rhoi'r ffyrdd hynny yn ôl i'r bobl sy'n byw arnyn nhw.
Ac rwyf i wedi dweud mewn cyfres o gyfweliadau, y bu'n rhaid i mi eu rhoi yn ystod y dyddiau diwethaf, os ydych chi yn y sefyllfa ffodus iawn yr wyf i wedi bod ynddi, yna eich cyfrifoldeb yw defnyddio'r cyfalaf gwleidyddol sydd gennych chi, i ddefnyddio'r cyfle sy'n dod eich ffordd—i beidio â gwneud y pethau hawdd, peidio â gwneud y pethau sy'n boddio penawdau poblyddwyr, ond gwneud y pethau sy'n gallu bod yn anodd, oherwydd mae newid bob amser yn her. Yma, yn y Llywodraeth hon, rydym ni bob amser yn benderfynol y byddwn ni'n gwneud y peth iawn, yn hytrach na'r peth sy'n gyfleus ac yn boblogaidd ar y pryd. Rwy'n credu bod terfynau cyflymder 20 mya eisoes yn newid meddyliau pobl; rwy'n credu y byddan nhw'n parhau i wneud hynny. A chyn hir iawn, byddwn ni i gyd yn edrych yn ôl ac yn gofyn i ni'n hunain beth oedd pwrpas y ffwdan, gan ein bod ni bellach yn gwneud rhywbeth gyda'n gilydd a fydd yn gwneud cymaint o wahaniaeth ym mywydau pobl na fydden nhw fel arall yma o gwbl i ddweud wrthym ni amdano.
4. Sut mae Llywodraeth Cymru yn cefnogi lleoliadau cerddoriaeth fyw ac adloniant? OQ60892
4. How is the Welsh Government supporting live music and entertainment venues? OQ60892
I thank the Member for that, Dirprwy Lywydd. Creative Wales works with the commercial music sector providing support for grass-roots venues, rehearsal spaces, recording studios and others. This has included sponsoring events at Welsh venues and direct funding totalling over £9 million since launching in 2020.
Diolch i'r Aelod am hynna, Dirprwy Lywydd. Mae Cymru Greadigol yn gweithio gyda'r sector cerddoriaeth masnachol gan ddarparu cymorth ar gyfer lleoliadau llawr gwlad, mannau ymarfer, stiwdios recordio ac eraill. Mae hyn wedi cynnwys noddi digwyddiadau mewn lleoliadau yng Nghymru a chyllid uniongyrchol gwerth cyfanswm o dros £9 miliwn ers ei lansio yn 2020.
Diolch, Brif Weinidog. Live music and entertainment venues are important cultural establishments in our towns and cities, with none more important than west Wales's finest Queens Hall in Narberth. Now, while it's no secret that you'll soon have a little more free time on your hands, Prif Weinidog, what colleagues in this Siambr may not be aware of is that you've actually been in the audience at the Queens Hall in Narberth, watching—and correct me if I'm wrong—Calendar Girls. [Laughter.] Now, Narberth's Queens Hall has welcomed a number of big names in its 65-year history, from Elton John to Wales's finest Goldie Lookin Chain. And according to the Music Venue Trust, live entertainment venues annually contribute just over £24 million to the Welsh economy, but with the average profit margin in the sector at only 0.5 per cent, many venues reported a financial loss in 2023. So, along with enjoying performances from the audience, what further support is the Welsh Government providing to venues such as the Queens Hall to guarantee their survival? Diolch, Dirprwy Lywydd.
Diolch, Prif Weinidog. Mae lleoliadau cerddoriaeth fyw ac adloniant yn sefydliadau diwylliannol pwysig yn ein trefi a'n dinasoedd, ac nid oes yr un yn bwysicach nag un o oreuon y gorllewin, Neuadd y Frenhines yn Arberth. Nawr, er nad yw'n gyfrinach y bydd gennych chi ychydig mwy o amser rhydd ar eich dwylo yn fuan, Prif Weinidog, efallai mai'r hyn nad yw cyd-Aelodau yn y Siambr hon yn ymwybodol ohono yw eich bod chi wedi bod yn y gynulleidfa yn Neuadd y Frenhines yn Arberth mewn gwirionedd, yn gwylio—a chywirwch fi os wyf i'n anghywir—Calendar Girls. [Chwerthin.] Nawr, mae Neuadd y Frenhines yn Arberth wedi croesawu nifer o enwau mawr yn ei hanes 65 mlynedd, o Elton John i un o oreuon Cymru, Goldie Lookin Chain. Ac yn ôl yr Ymddiriedolaeth Lleoliadau Cerddoriaeth, mae lleoliadau adloniant byw yn cyfrannu ychydig dros £24 miliwn yn flynyddol i economi Cymru, ond gyda'r elw cyfartalog yn y sector yn 0.5 y cant yn unig, adroddodd llawer o leoliadau golled ariannol yn 2023. Felly, ynghyd â mwynhau perfformiadau o'r gynulleidfa, pa gymorth pellach y mae Llywodraeth Cymru yn ei ddarparu i leoliadau fel Neuadd y Frenhines i sicrhau eu goroesiad? Diolch, Dirprwy Lywydd.
Well, I thank Sam Kurtz for that important question. I think I need to be clear that it was a live performance of Calendar Girls, featuring some very brave artists, I felt. [Laughter.] Anyway, it was not my only visit to the hall, and I hope to be there again, of course. Look, I share much of what Sam Kurtz said in that follow-up question, Dirprwy Lywydd. It's really important that we have live music venues here in Wales. The industry is under pressure; we know that. Some of the ways in which we will look to go on supporting it is through the Music Venue Trust's campaign asking for an industry-led approach to a small sum being added to the price of a ticket at successful venues to be redistributed to support grass-roots music venues. The MVT is very clear that it wants it to be industry-led, rather than a Government initiative, and we've seen a recent example of this in Wales, with a Swansea Arena event in February that raised £10,000 that is then being distributed to support those grass-roots venues. While the industry is under pressure, it is important to say that more new live music venues opened in Wales last year than were closed, and we must take some confidence from the fact that we do have such a vibrant and committed sector here in Wales.
Wel, diolch i Sam Kurtz am y cwestiwn pwysig yna. Rwy'n credu bod angen i mi fod yn glir ei fod yn berfformiad byw o Calendar Girls, yn cynnwys artistiaid dewr iawn, roeddwn i'n teimlo. [Chwerthin.] Beth bynnag, nid dyna oedd fy unig ymweliad â'r neuadd, ac rwy'n gobeithio bod yno eto, wrth gwrs. Edrychwch, rwy'n rhannu llawer o'r hyn a ddywedodd Sam Kurtz yn y cwestiwn dilynol yna, Dirprwy Lywydd. Mae'n bwysig iawn bod gennym ni leoliadau cerddoriaeth fyw yma yng Nghymru. Mae'r diwydiant o dan bwysau; rydym ni'n gwybod hynny. Rhai o'r ffyrdd y byddwn ni'n ceisio parhau i'w gefnogi yw drwy ymgyrch yr Ymddiriedolaeth Lleoliadau Cerddoriaeth yn gofyn am ddull a arweinir gan y diwydiant o ychwanegu swm bach at bris tocyn mewn lleoliadau llwyddiannus i gael ei ailddosbarthu i gefnogi lleoliadau cerddoriaeth ar lawr gwlad. Mae'r Ymddiriedolaeth yn glir iawn ei bod eisiau iddo gael ei arwain gan y diwydiant, yn hytrach na menter gan y Llywodraeth, ac rydym ni wedi gweld enghraifft ddiweddar o hyn yng Nghymru, â digwyddiad yn Arena Abertawe ym mis Chwefror a gododd £10,000 sydd wedyn yn cael ei ddosbarthu i gefnogi'r lleoliadau llawr gwlad hynny. Er bod y diwydiant o dan bwysau, mae'n bwysig dweud bod mwy o leoliadau cerddoriaeth fyw newydd wedi agor yng Nghymru y llynedd nag a gaewyd, ac mae'n rhaid i ni gymryd rhywfaint o hyder o'r ffaith bod gennym ni sector mor fywiog ac ymroddedig yma yng Nghymru.
Firstly, I want to highlight the success of the Bunkhouse in Swansea in providing live music. The rent for music venues has gone up by 37.5 per cent on average. A rate cut will only lead to a further large increase in rents. This is where the pressure on music venues is coming from—it's coming from the rents that are being charged. I'm glad the First Minister supports the idea of a sector levy and I hope that he'll do everything to get his successor to also add to the pressure on having that levy, because it's incredibly important. A small amount on a ticket can mean an awful lot when so many tens of thousands are sold in order to help smaller venues. Will the First Minister join me in congratulating the Swansea Arena on adding a levy, and will he say he'd like all the other venues that are run by local authorities and other public sectors to do the same?
Yn gyntaf, hoffwn dynnu sylw at lwyddiant y Bunkhouse yn Abertawe o ran darparu cerddoriaeth fyw. Mae'r rhent ar gyfer lleoliadau cerddoriaeth wedi cynyddu 37.5 y cant ar gyfartaledd. Bydd gostyngiad yn y gyfradd llog ond yn arwain at gynnydd mawr pellach mewn rhenti. Dyma lle mae'r pwysau ar leoliadau cerddoriaeth yn dod—mae'n dod o'r rhenti sy'n cael eu codi. Rwy'n falch bod y Prif Weinidog yn cefnogi'r syniad o ardoll i'r sector ac rwy'n gobeithio y bydd yn gwneud popeth i sicrhau bod ei olynydd yn ychwanegu at y pwysau hefyd i gael yr ardoll honno hefyd, oherwydd mae'n hynod bwysig. Gall swm bach ar docyn olygu llawer iawn pan fydd degau o filoedd yn cael eu gwerthu er mwyn helpu lleoliadau llai o faint. A wnaiff y Prif Weinidog ymuno â mi i longyfarch Arena Abertawe ar ychwanegu ardoll, ac a fydd yn dweud y byddai'n hoffi i'r holl leoliadau eraill sy'n cael eu rhedeg gan awdurdodau lleol a sectorau cyhoeddus eraill wneud yr un peth?
Well, I thank Mike Hedges very much for that. Personally, I agree quite strongly with his first point that, sometimes in this area, you can think you are doing something that benefits the venue itself only to find out that all you've actually done is put money in the pockets of landlords who charge those rents to the venues in the first place. One of the things that has happened in Wales recently is that the Welsh Government has established a new set of music stakeholder groups, and one of the issues on the agenda for discussion at those groups is this idea of an industry-wide levy. Now, at the moment, I think there are some just very early signs of that idea beginning to take hold. What we need, though, is a more planned and comprehensive approach to it that doesn't rely on the motivation of individual venues to do the right thing. We need a more comprehensive approach to it so that the industry is better able to use the resources that are generated in very large measure in this industry, that a small part of those resources is recycled to support live music in community venues and develops the artists who will be the prominent and successful artists of the future.
Wel, diolch yn fawr iawn i Mike Hedges am hynny. Yn bersonol, rwy'n cytuno'n eithaf cryf â'i bwynt cyntaf y gallwch chi weithiau, yn y maes hwn, feddwl eich bod chi'n gwneud rhywbeth sydd o fudd i'r lleoliad ei hun dim ond i ddarganfod mai'r cyfan rydych chi wedi'i wneud mewn gwirionedd yw rhoi arian ym mhocedi landlordiaid sy'n codi'r rhenti hynny ar y lleoliadau yn y lle cyntaf. Un o'r pethau sydd wedi digwydd yng Nghymru yn ddiweddar yw bod Llywodraeth Cymru wedi sefydlu set newydd o grwpiau rhanddeiliaid cerddoriaeth, ac un o'r materion ar yr agenda i'w drafod yn y grwpiau hynny yw'r syniad hwn o ardoll ledled y diwydiant. Nawr, ar hyn o bryd, rwy'n credu bod rhai arwyddion cynnar iawn bod y syniad hwnnw'n dechrau cydio. Yr hyn sydd ei angen arnom, serch hynny, yw dull mwy trefnus a chynhwysfawr o ymdrin â hyn nad yw'n dibynnu ar gymhelliant lleoliadau unigol i wneud y peth iawn. Mae angen dull mwy cynhwysfawr arnom fel bod y diwydiant yn gallu defnyddio'r adnoddau sy'n cael eu cynhyrchu ar raddau mawr iawn yn y diwydiant hwn yn well, bod rhan fach o'r adnoddau hynny'n cael ei hailgylchu i gefnogi cerddoriaeth fyw mewn lleoliadau cymunedol ac yn datblygu'r artistiaid a fydd yn artistiaid amlwg a llwyddiannus yn y dyfodol.
5. A wnaiff y Prif Weinidog roi'r wybodaeth ddiweddaraf am y gwaith a wnaed i sicrhau diogelwch tomenni glo yn y Rhondda? OQ60861
5. Will the First Minister provide an update on works undertaken to ensure coal tip safety in Rhondda? OQ60861
Llywydd, to date, the Welsh Government has provided to Rhondda Cynon Taf over £16 million through coal tip safety grant schemes, including over £10 million of funding for the remediation of the Tylorstown tip. We remain committed to ensuring our coal communities are safe in Rhondda and across Wales.
Llywydd, hyd yma, mae Llywodraeth Cymru wedi darparu dros £16 miliwn i Rondda Cynon Taf drwy gynlluniau grant diogelwch tomenni glo, gan gynnwys dros £10 miliwn o gyllid ar gyfer adfer tomen Tylorstown. Rydym yn parhau i fod yn ymrwymedig i sicrhau bod ein cymunedau glo yn ddiogel yn y Rhondda a ledled Cymru.
Thank you, First Minister. The scenes across Rhondda during storm Dennis in 2020 were horrifying. Videos of the land slip in Tylorstown sent shock waves of concern across all of our communities in Rhondda. I remember visiting the site in Tylorstown and the site in Wattstown with you in the wind and rain prior to being elected to this place. I'd like to put on record, on behalf of residents in the Rhondda, a heartfelt 'thank you' for prioritising coal tip safety during your time as First Minister, for the millions and millions in Welsh Government funding to identify, review, and, where necessary, remediate coal tips to ensure the safety of our residents. If it were left to the UK Government, we'd still be waiting for that funding, so thank you.
We're in a much better position now, but, as ever, there's still work to do. So, I'd like to ask the First Minister one final time just how important it is that coal tip safety remains a priority in the future.
Diolch, Prif Weinidog. Roedd y golygfeydd ar draws y Rhondda yn ystod storm Dennis yn 2020 yn erchyll. Fe anfonodd fideos o'r tirlithriad yn Tylorstown donnau sioc o bryder ar draws ein holl gymunedau yn y Rhondda. Rwy'n cofio ymweld â'r safle yn Tylorstown a'r safle yn Wattstown gyda chi yn y gwynt a'r glaw cyn cael fy ethol i'r lle hwn. Hoffwn gofnodi 'diolch' twymgalon, ar ran trigolion y Rhondda, am flaenoriaethu diogelwch tomenni glo yn ystod eich cyfnod fel Prif Weinidog, am y miliynau ar filiynau o gyllid Llywodraeth Cymru i nodi, adolygu a, lle bo angen, adfer tomenni glo i sicrhau diogelwch ein preswylwyr. Pe bai'n cael ei adael i Lywodraeth y DU, byddem yn dal i aros am y cyllid hwnnw, felly diolch.
Rydyn ni mewn sefyllfa llawer gwell nawr, ond, fel erioed, mae yna waith i'w wneud o hyd. Felly, hoffwn ofyn i'r Prif Weinidog un tro olaf pa mor bwysig yw hi fod diogelwch tomenni glo yn parhau i fod yn flaenoriaeth yn y dyfodol.
Well, Dirprwy Lywydd, I thank Buffy Williams very much for that supplementary question. Anyone brought up in the Labour movement and anyone brought up in the Rhondda will be shaped by the history of coal mining in Wales. Dirprwy Lywydd, I vividly remember I had just gone to secondary school in Carmarthen and returned home on an October afternoon and, as I came into the house, I knew something was wrong, because the television was on, and the television was never on at that time of the day in my house. The reason the television was on was because scenes from Aberfan were already being shown on it. And when that tip moved in Tylorstown in February 2020, for anybody who saw it and certainly for anybody who lived nearby, those hundreds of thousands of tonnes of spoil that moved down the mountainside simply brought to the surface, again, all those memories and that folk history of the damage that has been done to Wales and to Welsh communities by that industrial heritage.
Before the end of that month in February, we had set up a jointly chaired group between myself and the Secretary of State for Wales at the time, Simon Hart. And although we've gone on to have differences of view, I always thought he was very genuine in his immediate response to those events and his wish to be part of a solution, because, here in Wales, we don't have all the tools at our disposal. The Coal Authority, an essential partner at that table, is a non-devolved authority. As a result of all of that, we have a programme of inspection—350 inspections—of the most highly rated risk tips in Wales over this winter alone. We have a programme of investment. And there I do agree, of course, with what Buffy Williams said. It is an ongoing disappointment that, despite the huge efforts that Rebecca Evans has made with successive Chief Secretaries to the Treasury, we've been unable to persuade the UK Government to offer its contribution to the remediation of a history that predates devolution by decades. And now, of course, we will have a programme of legislative action. I'm sometimes asked what regrets I have during the time I've been First Minister, and it is a regret of mine that the COVID experience has meant that we are yet to have that coal tip safety Bill in front of the Senedd. But it will come. It will happen during this Senedd term. And it will provide a modern legislative framework to make sure that regulation and inspection of disused coal mines and other tips in Wales are carried out in a way that will give confidence to those local populations. And I have been, and the Welsh Government will continue to be, absolutely committed to that task.
Wel, Dirprwy Lywydd, diolch yn fawr iawn i Buffy Williams am y cwestiwn atodol hwnnw. Bydd unrhyw un sydd wedi cael ei fagu yn y mudiad Llafur ac unrhyw un sydd wedi cael ei fagu yn y Rhondda wedi'i siapio gan hanes mwyngloddio glo yng Nghymru. Dirprwy Lywydd, rwy'n cofio'n fyw fy mod i newydd fynd i'r ysgol uwchradd yng Nghaerfyrddin ac fe ddychwelais i adref ar brynhawn Hydref ac, wrth i mi ddod i mewn i'r tŷ, roeddwn i'n gwybod bod rhywbeth o'i le, oherwydd roedd y teledu ymlaen, a doedd y teledu byth ymlaen yr adeg honno o'r dydd yn fy nhŷ i. Y rheswm roedd y teledu ymlaen oedd bod golygfeydd o Aberfan eisoes yn cael eu dangos arno. A phan symudodd y domen honno yn Tylorstown ym mis Chwefror 2020, i unrhyw un a'i gwelodd ac yn sicr i unrhyw un a oedd yn byw gerllaw, daeth y cannoedd o filoedd o dunelli hynny o rwbel a symudodd i lawr ochr y mynydd i'r wyneb, unwaith eto, yr holl atgofion hynny a'r hanes gwerinol hwnnw o'r difrod a wnaed i Gymru ac i gymunedau Cymru gan y dreftadaeth ddiwydiannol honno.
Cyn diwedd y mis hwnnw ym mis Chwefror, roeddem wedi sefydlu grŵp a gadeiriwyd ar y cyd rhyngof fi ac Ysgrifennydd Gwladol Cymru ar y pryd, Simon Hart. Ac er ein bod wedi mynd ymlaen i gael gwahaniaethau barn, roeddwn i bob amser yn meddwl ei fod yn ddiffuant iawn yn ei ymateb uniongyrchol i'r digwyddiadau hynny a'i ddymuniad i fod yn rhan o ddatrysiad, oherwydd, yma yng Nghymru, dydy'r holl offer ddim ar gael i ni. Mae'r Awdurdod Glo, partner hanfodol wrth y bwrdd hwnnw, yn awdurdod annatganoledig. O ganlyniad i hynny i gyd, mae gennym ni raglen archwilio—350 o archwiliadau—o'r tomenni sy'n peri'r risg fwyaf yng Nghymru dros y gaeaf hwn yn unig. Mae gennym ni raglen fuddsoddi. Ac yno rwy'n cytuno, wrth gwrs, â'r hyn a ddywedodd Buffy Williams. Mae'n siom barhaus, er gwaethaf yr ymdrechion enfawr y mae Rebecca Evans wedi'u gwneud gyda Phrif Ysgrifenyddion olynol i'r Trysorlys, nad ydym wedi gallu perswadio Llywodraeth y DU i gynnig ei chyfraniad at adfer hanes sy'n rhagflaenu datganoli o ddegawdau. A nawr, wrth gwrs, bydd gennym ni raglen o weithredu deddfwriaethol. Gofynnir i mi weithiau beth rwy'n edifar amdano yn ystod yr amser y bûm yn Brif Weinidog, ac mae'n edifar gennyf fod profiad COVID wedi golygu nad ydym eto wedi cael y Bil diogelwch tomenni glo hwnnw o flaen y Senedd. Ond fe fydd yn dod. Bydd yn digwydd yn ystod tymor y Senedd hon. A bydd yn darparu fframwaith deddfwriaethol modern i sicrhau y bydd rheoleiddio ac archwilio pyllau glo segur a thomenni eraill yng Nghymru yn cael ei wneud mewn ffordd a fydd yn rhoi hyder i'r poblogaethau lleol hynny. Ac rwyf wedi bod, a bydd Llywodraeth Cymru yn parhau i fod yn gwbl ymrwymedig i'r dasg honno.
First Minister, ensuring the safety of disused coal tips is paramount in protecting communities, not only in the Rhondda but across all of Wales, and I believe that the Welsh Government must be commended on the steps it has taken. As you will be aware, many of these disused coal tips have become sanctuaries for wildlife, not only for the likes of the Maerdy monster and the Beddau beast—or the beast of Beddau, I should say—but for many other plants and animals and fungi. Sadly, as you all know, Wales is losing its biodiversity at an unprecedented rate, with one in six species now threatened with extinction, and concerns have been raised with me about the environmental impact that any tip remediation work might have. With this in mind, what steps are the Welsh Government taking to minimise the environmental impact whilst also maintaining the safety of the tips? Thank you.
Prif Weinidog, mae sicrhau diogelwch tomenni glo segur yn hollbwysig wrth ddiogelu ein cymunedau, nid yn unig yn y Rhondda ond ledled Cymru gyfan, ac rwy'n credu bod yn rhaid canmol Llywodraeth Cymru ar y camau y mae wedi'u cymryd. Fel y gwyddoch, mae llawer o'r tomenni glo segur hyn wedi dod yn noddfeydd i fywyd gwyllt, nid yn unig i anghenfil Maerdy a bwystfil Beddau a'u tebyg ond ar gyfer llawer o blanhigion ac anifeiliaid a ffyngau eraill. Yn anffodus, fel y gwyddoch i gyd, mae Cymru'n colli ei bioamrywiaeth ar raddfa ddigynsail, gydag un o bob chwe rhywogaeth bellach dan fygythiad o ddifodiant, ac mae pryderon wedi'u codi gyda mi am yr effaith amgylcheddol y gallai unrhyw waith adfer tomenni ei chael. Gyda hyn mewn golwg, pa gamau y mae Llywodraeth Cymru yn eu cymryd i leihau'r effaith amgylcheddol wrth gynnal diogelwch y tomenni ar yr un pryd? Diolch.
Well, I thank Joel James for what he said, Dirprwy Lywydd, but actually I think coal tip remediation is an opportunity as far as biodiversity is concerned, in much the same way as James Evans asked me about opportunities that come from metal mine restoration, so I believe that the work that has gone on at Tylorstown, for example, is a really heartening example of how you can have coal tip restoration in a way that doesn't just preserve biodiversity but enhances it for the future. When I was there with the leader of the council, Andrew Morgan—and we should be paying a tribute to his leadership in this area this afternoon—what we saw was a whole new wildflower meadow being created, being really carefully created by moving turf from one part of the site to the other, and a determination that the millions of pounds that were being spent, for safety reasons primarily, would have many other benefits for that local community. And as people see that maturing and establishing itself above Tylorstown in future, I think people will see that not only will they be safer, but that their environmental future has been right at the heart of the thinking that has gone into the way in which that investment has been made.
Wel, diolch i Joel James am yr hyn a ddywedodd, Dirprwy Lywydd, ond mewn gwirionedd rwy'n credu bod adfer tomenni glo yn gyfle o ran bioamrywiaeth, yn yr un modd ag y gofynnodd James Evans i mi am y cyfleoedd sy'n deillio o adfer mwyngloddiau metel, felly rwy'n credu bod y gwaith sydd wedi mynd rhagddo yn Tylorstown, er enghraifft, yn enghraifft galonogol iawn o sut y gallwch chi adfer tomenni glo mewn ffordd sydd nid yn unig yn gwarchod bioamrywiaeth ond sy'n ei wella ar gyfer y dyfodol. Pan oeddwn i yno gydag arweinydd y cyngor, Andrew Morgan—ac fe ddylem ni fod yn talu teyrnged i'w arweinyddiaeth yn y maes hwn y prynhawn yma—yr hyn a welsom oedd dôl blodau gwyllt gwbl newydd yn cael ei chreu, yn cael ei chreu'n ofalus iawn trwy symud glaswellt o un rhan o'r safle i'r llall, a phenderfyniad y byddai'r miliynau o bunnoedd oedd yn cael eu gwario, am resymau diogelwch yn bennaf, yn dod â llawer o fanteision eraill i'r gymuned leol honno. Ac wrth i bobl weld hynny'n aeddfedu ac yn sefydlu ei hun uwchben Tylorstown yn y dyfodol, rwy'n credu y bydd pobl yn gweld nid yn unig y byddan nhw'n fwy diogel, ond bod eu dyfodol amgylcheddol wedi bod wrth wraidd y meddylfryd sy'n sail i'r ffordd y mae'r buddsoddiad hwnnw wedi'i wneud.
Thank you, First Minister, just for outlining there the opportunities as well as the threats outlined by the remaining coal tips here in Wales. I think it is important to reflect on the comments you've continuously made regarding the hugely disappointing fact that the UK Government simply won't take responsibility over this. It has been a legacy that we've inherited, and it is an absolute disgrace that they are not standing up, shoulder to shoulder, with us here in Wales to ensure that this threat is no longer there for our communities.
In November you wrote to all Senedd Members and MPs in what should have been a joint letter with the Secretary of State for Wales on this matter. Can I ask, since then, has there been any shift from the UK Government? We can, of course, hope against hope in that regard. But also, looking to those that are hoping to form the next UK Government, your Labour colleagues, has there been any movement or commitment so that we can right this wrong once and for all, and ensure that our communities no longer suffer because the UK Government refuses to face up to their responsibilities?
Diolch, Prif Weinidog, am amlinellu'r cyfleoedd yn ogystal â'r bygythiadau a amlinellwyd gan y tomenni glo sy'n weddill yma yng Nghymru. Rwy'n credu ei bod yn bwysig myfyrio ar y sylwadau rydych chi wedi'u gwneud yn barhaus ynglŷn â'r ffaith hynod siomedig na fydd Llywodraeth y DU yn cymryd cyfrifoldeb dros hyn. Mae wedi bod yn waddol yr ydym wedi'i hetifeddu, ac mae'n warth llwyr nad ydyn nhw'n sefyll i fyny, ysgwydd wrth ysgwydd, gyda ni yma yng Nghymru i sicrhau nad yw'r bygythiad hwn yno i'n cymunedau mwyach.
Ym mis Tachwedd fe wnaethoch chi ysgrifennu at holl Aelodau'r Senedd ac ASau yn yr hyn a ddylai fod wedi bod yn llythyr ar y cyd ag Ysgrifennydd Gwladol Cymru ar y mater hwn. A gaf i ofyn, ers hynny, a oes unrhyw newid wedi bod gan Lywodraeth y DU? Fe allwn, wrth gwrs, obeithio er gwaethaf popeth yn hynny o beth. Ond hefyd, o edrych i'r rhai sy'n gobeithio ffurfio Llywodraeth nesaf y DU, eich cydweithwyr Llafur, a oes unrhyw symudiad neu ymrwymiad wedi bod fel y gallwn ni unioni'r cam hwn unwaith ac am byth, a sicrhau nad yw ein cymunedau'n dioddef mwyach oherwydd bod Llywodraeth y DU yn gwrthod wynebu eu cyfrifoldebau?
Well, Dirprwy Lywydd, I was disappointed that the current Secretary of State for Wales didn't sign that letter. He'd agreed to sign it jointly, in a meeting we'd had only a few days before the letter was issued, and I think his predecessor would have done. Now, time and time and time again, I know that the finance Minister and the Welsh Government have made this case to a long parade of UK Ministers. Dirprwy Lywydd, the statement of funding principles is absolutely clear on this matter. Liabilities that were incurred because of actions that happened before devolution fall to the UK Government to fund. And what we are seeing in an era of climate change is that the work that was done in previous years to make coal tips safe is no longer sufficient to withstand the extreme weather events that we saw, as Buffy Williams said, in that February of 2020.
We have pitched our ask of the UK Government, I think, at a very collegiate and collaborative end. We're not asking them to simply pay for everything that goes on in Wales; we're asking them to match the contribution that we are making, because that means we can do more and do it more quickly. It's an enduring matter of disappointment to me that, given an opportunity to demonstrate why membership of the United Kingdom provides dividends to people who live in Wales, the current UK Government has been unwilling to do so.
Wel, Dirprwy Lywydd, roeddwn i'n siomedig nad oedd Ysgrifennydd Gwladol presennol Cymru wedi llofnodi'r llythyr hwnnw. Roedd wedi cytuno i'w lofnodi ar y cyd, mewn cyfarfod a gawsom dim ond ychydig ddyddiau cyn i'r llythyr gael ei gyhoeddi, ac rwy'n credu y byddai ei ragflaenydd wedi gwneud hynny. Nawr, dro ar ôl tro, rwy'n gwybod bod y Gweinidog cyllid a Llywodraeth Cymru wedi cyflwyno'r achos hwn i orymdaith hir o Weinidogion y DU. Dirprwy Lywydd, mae'r datganiad o egwyddorion cyllido yn gwbl glir ar y mater hwn. Llywodraeth y DU sy'n gyfrifol am ariannu rhwymedigaethau oherwydd gweithredoedd a ddigwyddodd cyn datganoli. A'r hyn yr ydym yn ei weld mewn oes o newid hinsawdd yw nad yw'r gwaith a wnaed mewn blynyddoedd blaenorol i sicrhau bod tomenni glo yn ddiogel yn ddigonol mwyach i wrthsefyll y digwyddiadau tywydd eithafol a welsom, fel y dywedodd Buffy Williams, yn y mis Chwefror hwnnw yn 2020.
Rydym wedi cyflwyno ein cais i Lywodraeth y DU, rwy'n credu, mewn ffordd hawddgar a chydweithredol. Dydyn ni ddim yn gofyn iddyn nhw dalu am bopeth sy'n digwydd yng Nghymru; rydyn ni'n gofyn iddyn nhw wneud yr un cyfraniad â ni, oherwydd mae hynny'n golygu y gallwn ni wneud mwy a'i wneud yn gyflymach. Mae'n destun siom barhaus i mi, o gael cyfle i ddangos pam mae aelodaeth o'r Deyrnas Unedig yn fuddiol i bobl sy'n byw yng Nghymru, nad yw Llywodraeth bresennol y DU wedi bod yn fodlon gwneud hynny.
6. Pa gyngor fydd y Prif Weinidog yn ei roi i'w olynydd i sicrhau y caiff pŵer ei drosglwyddo'n ddidrafferth ac y bydd y llywodraeth yn gweithredu'n effeithiol? OQ60863
6. What advice will the First Minister provide to his successor to ensure a smooth transfer of power and the effective functioning of government? OQ60863
Dirprwy Lywydd, I did think of referring this question to Liz Truss—[Laughter.]—but, not having had a reply, I'll say that my advice to my successor is to be bold, to use his time as First Minister, as I know he will, to do those ambitious, energetic and determined things, and to lead a Government in the great Welsh Labour radical tradition.
Dirprwy Lywydd, meddyliais i am gyfeirio'r cwestiwn hwn at Liz Truss—[Chwerthin.]—ond, gan nad wyf wedi cael ateb, dywedaf mai fy nghyngor i fy olynydd yw bod yn feiddgar, defnyddio ei amser fel Prif Weinidog, fel y gwn y bydd yn ei wneud, i wneud y pethau uchelgeisiol, egnïol a phenderfynol hynny, ac i arwain Llywodraeth yn nhraddodiad radical gwych Llafur Cymru.
Diolch, First Minister. While I hope that your successor will approach the role of First Minister in the same calm and steady way that you have, there is no denying that the new First Minister has quite the mountain to climb tackling the huge waiting lists in our NHS, ensuring small businesses stay afloat, and work to renew the relationship between our rural and urban communities. Now, we have always been constructive in our opposition, and my residents in Aberconwy want to see the Welsh Government taken in a direction that will now encourage growth and sustainability by stopping these cuts to business rate relief, delivering 12,000 new homes here, extending the days for pop-up campsites to 60 days, working with farmers to establish a farming scheme that does not endanger Welsh food security, and committing to a referendum on the Senedd reform Bill. There's a real chance for change here.
So, I ask the First Minister: in all honesty, are there any suggestions that we have put forward during your tenure, as the Welsh Conservatives, that you would encourage your successor to adopt and implement? [Laughter.] Congratulations, and good luck going forward, First Minister.
Diolch, Prif Weinidog. Er fy mod i'n gobeithio y bydd eich olynydd yn ymgymryd â rôl Prif Weinidog yn yr un modd tawel a chyson ag yr ydych chi wedi'i wneud, does dim gwadu bod gan y Prif Weinidog newydd fynydd i'w ddringo o ran mynd i'r afael â'r rhestrau aros enfawr yn ein GIG, sicrhau bod busnesau bach yn goroesi, a gweithio i adnewyddu'r berthynas rhwng ein cymunedau gwledig a threfol. Nawr, rydym bob amser wedi bod yn adeiladol yn ein gwrthwynebiad, ac mae fy thrigolion yn Aberconwy eisiau gweld Llywodraeth Cymru yn cael ei chymryd i gyfeiriad a fydd nawr yn annog twf a chynaliadwyedd trwy stopio'r toriadau hyn i ryddhad ardrethi busnes, darparu 12,000 o gartrefi newydd yma, ymestyn y dyddiau ar gyfer gwersylloedd dros dro i 60 diwrnod, gweithio gyda ffermwyr i sefydlu cynllun ffermio nad yw'n peryglu diogelwch bwyd yng Nghymru, ac ymrwymo i refferendwm ar Fil diwygio'r Senedd. Mae yna gyfle go iawn i newid yma.
Felly, gofynnaf i'r Prif Weinidog: yn gwbl onest, a oes unrhyw awgrymiadau yr ydym wedi'u cyflwyno yn ystod eich daliadaeth, fel y Ceidwadwyr Cymreig, y byddech chi'n annog eich olynydd i'w mabwysiadu a'u rhoi ar waith? [Chwerthin.] Llongyfarchiadau, a phob lwc wrth symud ymlaen, Prif Weinidog.
Well, Llywydd, in the spirit of the afternoon, I remember that the first event that I attended as a Senedd Member following my election was to share a platform with Janet Finch-Saunders. We must have been the last two people out of the lift, because we were both sent to appear on a stage at a social services conference at very short notice, and with very little chance to think about what we might say when we got there.
I want to be constructive in answering Members' questions, so I'll give her an example from the list that she read out, because we have previously debated pop-up campsites, and the need to make sure that we modernise the law, as my colleague Julie James is considering doing in terms of permitted development rights. So, there is an issue on which I think we could say we have listened carefully to what others have said, heard the advocacy of that change from the Member for Aberconwy. And while we will do it carefully—because, as we've rehearsed before, there are people who live locally who also have interests that we must take into account—there's an example of something that we have been able to work on together.
Wel, Llywydd, yn ysbryd y prynhawn, rwy'n cofio mai'r digwyddiad cyntaf a fynychais fel Aelod o'r Senedd yn dilyn fy ethol oedd rhannu llwyfan gyda Janet Finch-Saunders. Mae'n rhaid mai ni oedd y ddau berson olaf allan o'r lifft, oherwydd anfonwyd y ddau ohonom i ymddangos ar lwyfan mewn cynhadledd gwasanaethau cymdeithasol ar fyr rybudd, a heb fawr o gyfle i feddwl am yr hyn y gallem ei ddweud pan gyrhaeddon ni yno.
Rwyf am fod yn adeiladol wrth ateb cwestiynau'r Aelodau, felly fe rhoddaf enghraifft iddi o'r rhestr y darllenodd hi allan, oherwydd rydyn ni wedi trafod meysydd gwersylla dros dro o'r blaen, a'r angen i sicrhau ein bod yn moderneiddio'r gyfraith, fel y mae fy nghyd-Aelod Julie James yn ystyried ei wneud o ran hawliau datblygu a ganiateir. Felly, dyna fater lle credaf y gallem ddweud ein bod ni wedi gwrando'n astud ar yr hyn y mae eraill wedi'i ddweud, wedi clywed yr Aelod dros Aberconwy yn eirioli dros y newid hwnnw. Ac er y byddwn ni'n ei wneud yn ofalus—oherwydd, fel rydyn ni wedi sôn o'r blaen, mae yna bobl sy'n byw yn lleol sydd hefyd â diddordebau y mae'n rhaid i ni eu hystyried—dyna enghraifft o rywbeth yr ydym wedi gallu gweithio arno gyda'n gilydd.
7. A wnaiff y Prif Weinidog roi'r wybodaeth ddiweddaraf am sut mae Llywodraeth Cymru yn cefnogi plant a phobl ifanc ym Mhen-y-bont ar Ogwr? OQ60857
7. Will the First Minister provide an update on how the Welsh Government supports children and young people in Bridgend? OQ60857
I thank Sarah Murphy, Llywydd. Amongst the many ways in which the Welsh Government supports children and young people in Bridgend is through participation in the democratic process. Sixteen and 17-year-olds, thanks to this Senedd, are able to vote in elections in Wales, creating the confident, informed, committed Welsh citizens of the future.
Diolch i Sarah Murphy, Llywydd. Ymhlith y nifer o ffyrdd y mae Llywodraeth Cymru yn cefnogi plant a phobl ifanc ym Mhen-y-bont ar Ogwr yw drwy gymryd rhan yn y broses ddemocrataidd. Mae pobl ifanc 16 ac 17 oed, diolch i'r Senedd hon, yn gallu pleidleisio mewn etholiadau yng Nghymru, gan greu dinasyddion hyderus, gwybodus ac ymroddedig yng Nghymru'r dyfodol.
Thank you very much, First Minister. Like many of my colleagues have done today, I'd like to take a couple of steps back to bring into focus what the Welsh Government has done over the last five years, particularly for young people and children across Wales. You've already mentioned, under your leadership, that we introduced the Local Government and Elections (Wales) Act 2021, which granted 16 and 17-year-olds the right to vote for the first time, both at a local level and in the Senedd. A huge step forward by allowing those who will be affected by our decisions to contribute to our system. And I know that many young people in Bridgend and Porthcawl took part, and I'm sure, First Minister, you'll join me in saying that I hope many more will vote again in 2026.
I'd also like to note the Children (Abolition of Defence of Reasonable Punishment) (Wales) Act 2020 as well, which made all forms of physical punishment towards children illegal. No more grey areas for people to hide behind, no more defence of reasonable punishment, and no more physical harm to those who do not have the power to protect themselves. Wales is the first country within the UK to do so—a truly remarkable change, and, hopefully, something that the rest of the UK adopts as well.
And then, finally, I'd like to touch on the basic income pilot, established by the Welsh Government—
Diolch yn fawr iawn, Prif Weinidog. Fel y mae llawer o fy nghyd-Aelodau wedi'i wneud heddiw, hoffwn gymryd ychydig gamau'n ôl i ganolbwyntio ar yr hyn y mae Llywodraeth Cymru wedi'i wneud dros y pum mlynedd diwethaf, yn enwedig i bobl ifanc a phlant ledled Cymru. Rydych eisoes wedi crybwyll, o dan eich arweinyddiaeth, ein bod wedi cyflwyno Deddf Llywodraeth Leol ac Etholiadau (Cymru) 2021, a roddodd yr hawl i bobl ifanc 16 ac 17 oed bleidleisio am y tro cyntaf, ar lefel leol ac yn y Senedd. Cam enfawr ymlaen drwy ganiatáu i'r rhai a fydd yn cael eu heffeithio gan ein penderfyniadau gyfrannu at ein system. Ac rwy'n gwybod bod llawer o bobl ifanc ym Mhen-y-bont ar Ogwr a Phorthcawl wedi cymryd rhan, ac rwy'n siŵr, Brif Weinidog, y byddwch chi'n ymuno â mi wrth ddweud fy mod i'n gobeithio y bydd llawer mwy yn pleidleisio eto yn 2026.
Hoffwn hefyd nodi Deddf Plant (Diddymu Amddiffyniad Cosb Resymol) (Cymru) 2020, a sicrhaodd fod pob math o gosb gorfforol tuag at blant yn anghyfreithlon. Dim mwy o fannau llwyd i bobl guddio y tu ôl iddyn nhw, dim mwy o amddiffyn cosb resymol, a dim mwy o niwed corfforol i'r rhai nad oes ganddyn nhw'r pŵer i amddiffyn eu hunain. Cymru yw'r wlad gyntaf yn y DU i wneud hynny—newid gwirioneddol ryfeddol, a, gobeithio, rhywbeth y bydd gweddill y DU yn ei fabwysiadu hefyd.
Ac yna, yn olaf, hoffwn i grybwyll y cynllun peilot incwm sylfaenol, a sefydlwyd gan Lywodraeth Cymru—
No, you need to ask your question now, please.
Na, mae angen i chi ofyn eich cwestiwn nawr, os gwelwch yn dda.
—to support those who leave care after their eighteenth birthday. All of these things—we've done so much in five years. So, what steps do you believe that the Welsh Government should be taking to support those who need us in the future as well? Diolch.
—i gefnogi'r rhai sy'n gadael gofal ar ôl eu pen-blwydd yn ddeunaw oed. Y pethau hyn i gyd—rydyn ni wedi gwneud cymaint mewn pum mlynedd. Felly, pa gamau ydych chi'n credu y dylai Llywodraeth Cymru fod yn eu cymryd i gefnogi'r rhai sydd ein hangen ni yn y dyfodol hefyd? Diolch.
Well, can I thank Sarah Murphy for that question, Llywydd? I thank her for drawing attention to the actions we took as a Government to remove the defence of reasonable chastisement. When I look back over the time I've spent in this Chamber, I think it's one of the proudest moments for those of us who are on the progressive end of politics to have united around. How much do I remember what we were told at the time? This was to be the end of civilisation as we knew it, parents' rights would be undermined, we'd lose an election. Whenever you do progressive things, you never do them without a struggle. And there are always vested interests that try to hold you back. It took 20 years, from the time that Christine Chapman, a former colleague of ours here, and Julie Morgan, in her time at the Westminster Parliament—20 years from when that idea was advanced to it happening here in Wales. Wales is a better place as a result of that piece of legislation, and children are better protected as a result.
I look forward to the social care legislation coming forward to the floor of this Senedd soon after Easter, where, on this side of the Chamber, and I know others too, are determined to eliminate the pursuit of private profit in services for looked-after children. That will be another important step forward on the journey that many of us here have been on together.
Wel, a gaf i ddiolch i Sarah Murphy am y cwestiwn hwnnw, Lywydd? Hoffwn ddiolch iddi am dynnu sylw at y camau a gymerwyd gennym fel Llywodraeth i ddiddymu'r amddiffyniad o gosb resymol. Pan edrychaf yn ôl dros yr amser rwyf wedi'i dreulio yn y Siambr hon, rwy'n credu ei fod yn un o'r adegau mwyaf balch i'r rhai ohonom sydd ar ben blaengar gwleidyddiaeth i fod wedi uno o'i gwmpas. Faint ydw i'n ei gofio am yr hyn a ddywedwyd wrthym ar y pryd? Roedd hyn i fod yn ddiwedd gwareiddiad fel yr oeddem yn ei wybod, byddai hawliau rhieni yn cael eu tanseilio, byddem yn colli etholiad. Pan ydych chi'n gwneud pethau blaengar, dydych chi byth yn eu gwneud heb frwydr. Ac mae wastad buddiannau breintiedig sy'n ceisio eich dal yn ôl. Fe gymerodd hi 20 mlynedd, o'r adeg y cafodd Christine Chapman, cyn-gydweithiwr i ni yma, a Julie Morgan, yn ei chyfnod yn Senedd San Steffan—20 mlynedd ers i'r syniad hwnnw gael ei gyflwyno iddo ddigwydd yma yng Nghymru. Mae Cymru yn lle gwell o ganlyniad i'r darn hwnnw o ddeddfwriaeth, ac mae plant yn cael eu diogelu'n well o ganlyniad.
Edrychaf ymlaen at weld y ddeddfwriaeth gofal cymdeithasol yn dod ymlaen i lawr y Senedd hon yn fuan ar ôl y Pasg, lle, ar yr ochr hon i'r Siambr, ac rwy'n gwybod bod eraill hefyd, yn benderfynol o ddileu mynd ar drywydd elw preifat mewn gwasanaethau ar gyfer plant sy'n derbyn gofal. Bydd hynny'n gam pwysig arall ymlaen ar y daith y mae llawer ohonom ni yma wedi bod arni gyda'n gilydd.
Ac yn olaf, Mabon ap Gwynfor, cwestiwn 8.
And finally, question 8, Mabon ap Gwynfor.
Diolch, Ddirprwy Lywydd. Gaf i gymryd y cyfle i ddiolch i'r Prif Weinidog am ei wasanaeth hir i fywyd cyhoeddus yng Nghymru, gyda llaw, hefyd?
Thank you, Deputy Presiding Officer. May I take this opportunity to thank the First Minister for his long service to public life in Wales, by the way, too?
8. Pa drafodaethau y mae'r Llywodraeth wedi'u cael gyda sefydliadau cymorth brys a dyngarol ynghylch darparu cymorth i Gaza? OQ60884
8. What discussions has the Government had with emergency and relief organisations regarding the provision of assistance to Gaza? OQ60884
Diolch yn fawr i Mabon ap Gwynfor. Llywydd, pan fydd Llywodraeth Cymru'n helpu i ddarparu cymorth brys, gwnawn hynny drwy waith y Pwyllgor Argyfyngau Brys. Os bydd y pwyllgor yn lansio apêl am gymorth i Gaza, byddwn i'n disgwyl i Lywodraeth Cymru yn y dyfodol gymryd rhan ynddi.
I thank Mabon ap Gwynfor. Llywydd, where the Welsh Government helps to provide emergency relief, we do so through the work of the Disasters Emergency Committee. Should the committee launch an appeal for assistance for Gaza, I would expect a future Welsh Government to participate in it.
Diolch yn fawr iawn am yr ateb yna. Mi fydd y Prif Weinidog yn ymwybodol o'r argyfwng anferthol sydd yn Gaza. Nid yn unig bod yna dros 30,000 o bobl wedi cael eu lladd, 70 y cant ohonyn nhw'n blant ac yn ferched, a hynny o ganlyniad i ryfel rhwng Israel a Hamas, ond, erbyn hyn, mae yna argyfwng dyngarol o'r math nad ydym ni wedi ei weld ers degawdau yn wynebu pobl Gaza. Mae yna 1.7 miliwn o bobl yna yn wynebu newyn anferthol. Dydyn ni ddim wedi gweld y math yma o ddigwyddiad ers degawdau, a'r unig ffordd i ddiwallu anghenion y bobl yna ydy cymryd nwyddau i mewn ar y tir. Ond yn anffodus, oherwydd y rhyfel, mae nifer o'r cyrff dyngarol yn methu â chyrraedd y bobl yna. Y sefydliad dyngarol mwyaf dylanwadol, fel rydych chi wedi sôn, ydy'r DEC, ond, yn anffodus, mae'r DEC yn methu â datgan yr angen i gynnal apêl oherwydd y rhyfel. Mae'n rhaid, felly, cael cadoediad er mwyn sicrhau bod y DEC yn medru cael apêl a chymryd nwyddau i mewn. Felly, fel eich gweithred olaf—neu un o'ch gweithredoedd olaf—fel Prif Weinidog, a wnewch chi ymuno efo'r galwadau i gael cadoediad yn Gaza, a sicrhau bod y Llywodraeth yma, felly, yn mynd i gefnogi unrhyw apêl gan y DEC i gefnogi'r trueiniaid yno?
Thank you very much for that response. The First Minister will be aware of the huge crisis in Gaza. Not only are there over 30,000 people who have been killed, 70 per cent of them children and girls, and that as a result of the war between Israel and Hamas, but, now, there is a humanitarian crisis of the kind that we haven't seen for decades facing the people of Gaza. Some 1.7 million people are facing appalling famine. We haven't seen this kind of event for decades, and the only way to meet the needs of those people is to take goods in on the ground. But unfortunately, because of the war, many of the humanitarian organisations can't reach those people. The most influential humanitarian organisation in the area is the DEC, as you've mentioned, but, unfortunately, the DEC cannot state the need for an appeal because of the war. We must, therefore, have a ceasefire in order to ensure that the DEC can launch an appeal and take goods in. So, as your final act—or one of your final acts—as First Minister, will you join with the calls for a ceasefire in Gaza, and ensure that the Government here will therefore support any appeal by the DEC to support the people affected there?
Llywydd, diolch yn fawr i Mabon ap Gwynfor. Rydyn ni'n dod i ben â chwestiwn pwysig dros ben i bobl dros y byd, a hefyd i bobl yma yng Nghymru sydd ag aelodau o'u teuluoedd yn Gaza ac sy'n becso bob dydd am beth sy'n mynd ymlaen yna. Wrth gwrs, rydyn ni eisiau gweld cadoediad i bopeth sy'n mynd ymlaen yna. Dyna'r rheswm, fel y mae Mabon ap Gwynfor wedi ei ddweud, pam nad yw'r pwyllgor yn gallu bod ar y tir yna, a heb fod ar y tir, dydyn ni ddim yn gallu dosbarthu'r cymorth y mae ei angen fwyaf arnynt. So, rydyn ni'n edrych ymlaen fel Llywodraeth—. Fel rydyn ni wedi cyfrannu at apêl pan oedd hi'n dechrau yng nghyd-destun Wcráin, neu Affganistan, neu Dwrci, neu Bacistan, rydyn ni wedi rhoi arian oddi wrth bobl yng Nghymru i helpu pobl ar y tir. Rydyn ni'n edrych ymlaen at wneud yr un peth yn Gaza, ac i'w wneud e mor gyflym ag sydd yn bosib.
Llywydd, I thank Mabon ap Gwynfor. We come to the end with a very important question for people across the world, and for also the people of Wales with family members in Gaza and who are concerned every day about the events going on there. Of course, we want to see a ceasefire, in terms of everything that's going on there. And that's the reason, as Mabon ap Gwynfor said, why the committee can't be there on the land, and without being on the land, we can't provide that assistance that is most needed by the people there. So, we are looking forward as a Government—. As we've contributed to an appeal when it started in the context of Ukraine, or Afghanistan, or Turkey, or Pakistan, we have provided money from the people of Wales to help people on the ground. We are looking forward to doing the same thing in Gaza, and to do so as quickly as possible.
Diolch i'r Prif Weinidog.
I thank the First Minister.
And can I say thank you for your contributions in First Minister's questions since—? I was elected as well on the same day as you, First Minister, and your successor, so I've been sitting on the back benches with you, I've sat in the Chair questioning you as Minister, and I've had the privilege now to sit in this Chair and listen to your answers in First Minister's questions. So, diolch yn fawr iawn.
Ac a gaf i ddweud diolch am eich cyfraniadau yng nghwestiynau'r Prif Weinidog ers—? Cefais i fy ethol hefyd ar yr un diwrnod â chi, Brif Weinidog, a'ch olynydd, felly rwyf i wedi bod yn eistedd ar y meinciau cefn gyda chi, rwyf i wedi eistedd yn y Gadair yn eich holi chi fel Gweinidog, ac rwyf i wedi cael y fraint nawr o eistedd yn y Gadair hon a gwrando ar eich atebion yng nghwestiynau'r Prif Weinidog. Felly, diolch yn fawr iawn.
Diolch yn fawr. [Applause.]
Diolch yn fawr. [Cymeradwyaeth.]
Eitem 2 yw'r datganiad a chyhoeddiad busnes, a galwaf ar y Trefnydd, Lesley Griffiths.
Item 2 is the business statement and announcement, and I call on the Trefnydd, Lesley Griffiths.
Thank you, Deputy Presiding Officer. There are several changes to this week's business. Later this afternoon, the First Minister will make a resignation statement. The statements on the flood investment programme and rebalancing care and support will issue as written statements. Finally, a debate on the legislative consent motion on the Trade (Comprehensive and Progressive Agreement for Trans-Pacific Partnership) Bill has been added to the agenda, subject to a suspension of Standing Orders. Draft business for the next three weeks is set out on the business statement and announcement, which can be found amongst the meeting papers available to Members electronically.
Diolch yn fawr, Dirprwy Lywydd. Mae nifer o newidiadau i fusnes yr wythnos hon. Yn ddiweddarach y prynhawn yma, bydd y Prif Weinidog yn gwneud datganiad ymddiswyddo. Bydd y datganiadau ar y rhaglen buddsoddi mewn rheoli perygl llifogydd ac ailgydbwyso gofal a chymorth yn cael eu cyhoeddi fel datganiadau ysgrifenedig. Yn olaf, mae dadl ar y cynnig cydsyniad deddfwriaethol ar y Bil Masnach (Cytundeb Cynhwysfawr a Blaengar ar gyfer Partneriaeth y Môr Tawel) wedi'i hychwanegu at yr agenda, yn amodol ar atal y Rheolau Sefydlog. Mae'r busnes drafft ar gyfer y tair wythnos nesaf wedi'i nodi ar y datganiad a'r cyhoeddiad busnes, sydd i'w weld ymhlith y papurau cyfarfod sydd ar gael i'r Aelodau yn electronig.
Deputy Presiding Officer, last week, during questions to the Trefnydd, I used some inaccurate statistics in relation to the number of prevention of future deaths reports published in respect of the Betsi Cadwaladr University Health Board. I apologise for that error and accept full responsibility for the figures that I used. But the substance of the issue that I, and indeed Llyr Gruffydd, raised in the Senedd last week still stands, and that is that the Betsi Cadwaladr University Health Board is still an outlier in terms of the proportion of prevention of future deaths reports that are published in respect of its services. In 2023 the health board accounted for 64.7 per cent of Wales's prevention of future deaths reports and 16.2 per cent of emergency services-related prevention of future deaths reports across the whole of England and Wales. I know that other north Wales Members are concerned about these reports and their contents, and I was grateful to the Trefnydd last week for suggesting that the Minister for Health and Social Services will write to me regarding those matters.
Now, if I can turn to this week's business, one of the issues that has been raised with me recently by constituents are concerns about the significant increases in the costs of NHS dental services, which will come into effect on 1 April. I know that the British Dental Association in Wales has called them 'unprecedented' and it looks as though the increases range right up to 27.7 per cent for a band 2 treatment. Now, clearly, that is a significant amount. We know that inflation has been running at significant levels in recent years, but it's never reached 27.7 per cent. Can I ask the Welsh Government for a statement from the health Minister on why they consider that sort of increase to be appropriate, particularly given the cost-of-living challenges that people have been dealing with in recent years? Thank you.
Dirprwy Lywydd, yr wythnos diwethaf, yn ystod y cwestiynau i'r Trefnydd, defnyddiais i ystadegau anghywir ynghylch nifer yr adroddiadau atal marwolaethau yn y dyfodol sydd wedi'u cyhoeddi o ran Bwrdd Iechyd Prifysgol Betsi Cadwaladr. Rwy'n ymddiheuro am y camgymeriad hwnnw ac rwy'n derbyn cyfrifoldeb llawn am y ffigurau y gwnes i eu defnyddio. Ond mae sylwedd y mater y gwnes i, ac yn wir, y gwnaeth Llyr Gruffydd, ei godi yn y Senedd yr wythnos diwethaf yn dal i sefyll, a hynny yw bod Bwrdd Iechyd Prifysgol Betsi Cadwaladr dal yn allanolyn o ran cyfran yr adroddiadau atal marwolaethau yn y dyfodol sy'n cael eu cyhoeddi o ran eu gwasanaethau. Yn 2023 roedd y bwrdd iechyd yn cyfrif am 64.7 y cant o adroddiadau atal marwolaethau yn y dyfodol Cymru a 16.2 y cant o atal adroddiadau marwolaethau yn y dyfodol ar draws Cymru a Lloegr gyfan. Rwy'n gwybod bod Aelodau eraill o'r gogledd yn pryderu am yr adroddiadau hyn a'u cynnwys, ac roeddwn i'n ddiolchgar i'r Trefnydd yr wythnos diwethaf am awgrymu y bydd y Gweinidog Iechyd a Gwasanaethau Cymdeithasol yn ysgrifennu ataf i ynglŷn â'r materion hynny.
Nawr, os caf i droi at fusnes yr wythnos hon, un o'r materion a godwyd gan etholwyr gyda mi yn ddiweddar, yw pryderon am y cynnydd sylweddol yng nghostau gwasanaethau deintyddol y GIG, a fydd yn dod i rym ar 1 Ebrill. Rwy'n gwybod bod Cymdeithas Ddeintyddol Prydain yng Nghymru wedi'i alw'n 'ddigynsail' ac mae'n ymddangos bod y cynnydd yn amrywio hyd at 27.7 y cant ar gyfer triniaeth band 2. Nawr, yn amlwg, mae hynny'n swm sylweddol. Rydyn ni'n gwybod bod chwyddiant wedi bod yn mynd rhagddo ar lefelau sylweddol yn ystod y blynyddoedd diwethaf, ond nid yw erioed wedi cyrraedd 27.7 y cant. A gaf i ofyn i Lywodraeth Cymru am ddatganiad gan y Gweinidog iechyd ynghylch pam eu bod yn ystyried y math hwnnw o gynnydd yn briodol, yn enwedig o ystyried yr heriau costau byw y mae pobl wedi bod yn ymdopi â nhw yn ystod y blynyddoedd diwethaf? Diolch.
Thank you. I appreciate the Member's comments around the question he raised with me last week, and I will certainly ensure that the Minister for Health and Social Services does write to you, because I think the substantive point you made was still very pertinent.
In relation to dental activity, you'll be aware that we have now 92 per cent of commissioned dental activity in north Wales operating under the new reform arrangements that the Minister has brought forward, enabling over 55,000 new patients to gain access to NHS dental care since April 2022. I am aware that when the costs of dental treatment were looked at, it was intended to try to keep them as low as possible. Obviously, dental charges haven't risen in the way that you refer to, but I'm not aware that there is anything further, really, to be said ahead of the implementation of the dental charges on 1 April.
Diolch. Rwy'n gwerthfawrogi sylwadau'r Aelod am y cwestiwn y cododd gyda mi yr wythnos diwethaf, ac yn bendant, fe wnaf i sicrhau bod y Gweinidog Iechyd a Gwasanaethau Cymdeithasol yn ysgrifennu atoch chi, oherwydd rwy'n credu bod y pwynt sylweddol y gwnaethoch chi yn dal i fod yn berthnasol iawn.
O ran gweithgarwch deintyddol, byddwch chi'n ymwybodol, erbyn hyn, fod gennym ni 92 y cant o weithgarwch deintyddol sydd wedi'i gomisiynu yn y gogledd yn gweithredu o dan y trefniadau diwygio newydd y mae'r Gweinidog wedi'u cyflwyno, gan alluogi dros 55,000 o gleifion newydd i fanteisio ar ofal deintyddol y GIG ers mis Ebrill 2022. Rwy'n ymwybodol, pan gafodd costau triniaeth ddeintyddol eu hystyried, mai'r bwriad oedd ceisio'u cadw mor isel â phosibl. Yn amlwg, nid yw taliadau deintyddol wedi codi yn y ffordd yr ydych chi'n cyfeirio ato, ond nid wyf i'n ymwybodol bod unrhyw beth arall, mewn gwirionedd, i'w ddweud cyn gweithredu'r taliadau deintyddol ar 1 Ebrill.
Daeth Paul Davies i’r Gadair.
Paul Davies took the Chair.
Trefnydd, a written statement was issued last week on the 'Learner travel in Wales analysis and evaluation: recommendations report December 2023'—long awaited. You will be aware of how many questions have been asked on this issue, and yet a written statement, not an opportunity to ask questions of the Minister, especially given that there won't be changes. We understand the financial situation of Welsh Government, but, surely, the Children's Commissioner for Wales's words just said it all, about children being let down by the decision not to change school transport laws. There is a huge amount of concern at every level, from parents to pupils themselves. We know that school absences are high and one of the issues that has been cited has been the barriers of the cost of school transport. So, can I ask, where is this now going? And will there be an opportunity for us to adequately discuss that report here in the Siambr, given that it affects everyone that we represent here in Wales?
Trefnydd, cafodd datganiad ysgrifenedig ei gyhoeddi'r wythnos diwethaf ar 'Teithio gan Ddysgwyr yng Nghymru dadansoddi a gwerthuso: adroddiad argymhellion Rhagfyr 2023'—hir disgwyliedig. Byddwch chi'n ymwybodol o faint o gwestiynau sydd wedi eu gofyn ar y mater hwn, ac eto datganiad ysgrifenedig, nid cyfle i ofyn cwestiynau i'r Gweinidog, yn enwedig o ystyried na fydd unrhyw newidiadau. Rydyn ni'n deall sefyllfa ariannol Llywodraeth Cymru, ond, siawns bod geiriau Comisiynydd Plant Cymru yn dweud y cyfan, am blant yn cael eu siomi gan y penderfyniad i beidio â newid cyfreithiau cludiant i'r ysgol. Mae llawer iawn o bryder ar bob lefel, o rieni i'r disgyblion eu hunain. Rydyn ni'n ymwybodol bod absenoldebau ysgol yn uchel ac un o'r materion a nodwyd oedd rhwystrau cost cludiant i'r ysgol. Felly, a gaf i ofyn, ble mae hyn yn mynd nawr? Ac a fydd cyfle i ni drafod yr adroddiad hwnnw yma yn ddigonol yn y Siambr, o gofio ei fod yn effeithio ar bawb yr ydyn ni'n eu cynrychioli yma yng Nghymru?
Thank you. I appreciate your comments around the number of constituents, obviously, for all of us that this does affect. There just was not time before the Easter recess, unfortunately, to bring this forward in Government business, but I'm sure it can be considered following the Easter recess.
Diolch. Rwy'n gwerthfawrogi'ch sylwadau ynghylch nifer yr etholwyr, yn amlwg, i bob un ohonon ni y mae hyn yn ei effeithio arnom. Nid oedd amser cyn toriad y Pasg, yn anffodus, i gyflwyno hyn ym musnes y Llywodraeth, ond rwy'n siŵr y bydd modd ei ystyried yn dilyn toriad y Pasg.
I would welcome an oral or a written update from the Minister for Climate Change with regard to the incoming changes to commercial recycling regulations. Now that the date of implementation of 6 April is rapidly approaching, charities, in particular, are contacting my office to ask what support—financial or otherwise—will be provided to help them adapt, including the cost of multiple new bins and creating the space to store recycling waste. Aber Valley YMCA in Abertridwr, for example, which is entirely a social enterprise, and Tŷ Hafan, who have a shop in Caerphilly, have both contacted me about this, and I visited both premises. Caerphilly County Borough Council have also expressed their concerns about the possibly inadvertent effects these changes may have on small businesses and volunteer-led organisations. Therefore, can I ask for that update on what support might be provided for those kinds of organisations?
Byddwn i'n croesawu'r wybodaeth ddiweddaraf ar lafar neu'n ysgrifenedig gan y Gweinidog Newid Hinsawdd o ran y newidiadau sy'n dod i mewn i reoliadau ailgylchu masnachol. Nawr bod dyddiad gweithredu 6 Ebrill yn agosáu'n gyflym, mae elusennau, yn benodol, yn cysylltu â fy swyddfa i ofyn pa gymorth—ariannol neu fel arall—a fydd yn cael ei ddarparu i'w helpu nhw i addasu, gan gynnwys cost biniau newydd amryfal a chreu'r lle i storio gwastraff ailgylchu. Mae YMCA Cwm Aber yn Abertridwr, er enghraifft, sy'n fenter gymdeithasol drwyddi draw, ac mae Tŷ Hafan, sydd â siop yng Nghaerffili, wedi cysylltu â mi am hyn, ac fe wnes i ymweld â'r ddau safle. Mae Cyngor Bwrdeistref Sirol Caerffili hefyd wedi mynegi eu pryderon am yr effeithiau anfwriadol y gallai'r newidiadau hyn eu cael ar fusnesau bach a sefydliadau dan arweiniad gwirfoddolwyr. Felly, a gaf i ofyn am yr wybodaeth honno ar ba gymorth y byddai modd ei ddarparu, o bosibl, ar gyfer y mathau hynny o sefydliadau?
Thank you. You're quite right—the workplace recycling regulations will come into force on 6 April. The Minister has, obviously, worked very closely with local authorities ahead of the implementation of this. What the regulations will do is require all workplaces—and that includes businesses, public sector and third sector organisations—to separate out their key recyclable materials for recycling. We've introduced this legislation to improve the quality and quantity of recycling that we can collect here in Wales. As you know, we have an ambition to be at the top of the tree in the world in relation to our recycling rates. We know this will absolutely reduce waste going to landfill and incineration. It will also reduce our carbon emissions, going forward, and it, I think, really represents a key step forward in Wales's commitment to reach zero waste and net-zero carbon emissions by 2050.
Diolch. Rydych chi'n hollol gywir—bydd y rheoliadau ailgylchu yn y gweithle yn dod i rym ar 6 Ebrill. Mae'r Gweinidog, yn amlwg, wedi gweithio'n agos iawn gydag awdurdodau lleol cyn gweithredu hyn. Yr hyn y bydd y rheoliadau yn ei wneud yw ei gwneud hi'n ofynnol i bob gweithle—ac mae hynny'n cynnwys busnesau, sefydliadau'r sector cyhoeddus a'r trydydd sector—i wahanu eu deunyddiau ailgylchadwy allweddol ar gyfer ailgylchu. Rydyn ni wedi cyflwyno'r ddeddfwriaeth hon i wella ansawdd a maint y deunydd ailgylchu y gallwn ni ei gasglu yma yng Nghymru. Fel y gwyddoch chi, mae gennym ni uchelgais i fod ar y brig yn y byd o ran ein cyfraddau ailgylchu. Rydyn ni'n gwybod y bydd hyn yn lleihau gwastraff sy'n mynd i safleoedd tirlenwi a llosgi. Bydd hefyd yn lleihau ein hallyriadau carbon, wrth symud ymlaen, ac, rwy'n credu, yn cynrychioli cam allweddol ymlaen yn ymrwymiad Cymru i gyrraedd sefyllfa dim gwastraff a dim allyriadau carbon net erbyn 2050.
Minister, I'd like to request a statement from the Minister for health about what discussions she's had with the Aneurin Bevan health board in light of a second incident where the wrong body of a deceased person was released to a family. I tried desperately to seek answers from the health Minister last week, Minister, by tabling an emergency question and a topical question, but unfortunately they were rejected. Both of these incidents are extremely serious and distressing and my thoughts are with all of those that are involved. Once is unacceptable, Minister. However, for this to happen twice, in my view, is sheer incompetence. And there are more important questions that certainly need answering on how on earth this even happened not just once, but twice. No family should ever have to go through something like this. Minister, I have written to the health board CEO demanding answers and an update—I've even received an answer—but it's clear that more needs to be done to ensure that this is never repeated. I firmly believe that the best way to get to the bottom of these devastating incidents is, indeed, to go through an independent inquiry. An urgent statement from the health Minister outlining what discussions she's had with the health board over this matter would be greatly appreciated. Thank you.
Weinidog, hoffwn i ofyn am ddatganiad gan y Gweinidog iechyd ynghylch pa drafodaethau y mae hi wedi'u cael gyda bwrdd iechyd Aneurin Bevan yng ngoleuni ail ddigwyddiad lle cafodd corff anghywir person marw ei ryddhau i deulu. Ceisiais i fy ngorau glas i gael atebion gan y Gweinidog iechyd yr wythnos diwethaf, Weinidog, drwy gyflwyno cwestiwn brys a chwestiwn amserol, ond yn anffodus cawson nhw eu gwrthod. Mae'r ddau ddigwyddiad hyn yn ddifrifol a gofidus iawn ac rwy'n meddwl am bawb dan sylw. Mae unwaith yn annerbyniol, Weinidog. Fodd bynnag, mae'r ffaith bod hwn wedi digwydd ddwywaith, yn fy marn i, yn hollol annerbyniol. Ac mae yna gwestiynau pwysicach y mae angen eu hateb o ran sut ar y ddaear y digwyddodd hyn hyd yn oed, nid unwaith ond ddwywaith. Ni ddylai unrhyw deulu orfod mynd trwy rywbeth fel hyn. Gweinidog, rwyf i wedi ysgrifennu at brif swyddog gweithredol y bwrdd iechyd yn mynnu atebion a'r wybodaeth ddiweddaraf—rwyf i hyd yn oed wedi cael ateb—ond mae'n amlwg bod angen gwneud mwy i sicrhau nad yw hyn byth yn cael ei ailadrodd. Rwy'n credu'n gryf mai'r ffordd orau o fynd at wraidd y digwyddiadau dinistriol hyn yw mynd trwy ymchwiliad annibynnol. Byddwn i'n gwerthfawrogi'n fawr iawn ddatganiad brys gan y Gweinidog iechyd yn amlinellu pa drafodaethau y mae hi wedi'u cael gyda'r bwrdd iechyd ynglŷn â'r mater hwn. Diolch.
Thank you. I certainly accept it is a very distressing situation. I know the Minister for Health and Social Services has spoken, or her officials have, with the health board, who've already taken steps to address the cause, to prevent future occurrences. They've also conducted an audit, which I'm sure you are aware of, and I hope they've addressed that in their correspondence with you. I know that the Minister's officials will continue to meet, and the Minister will update Members in due course.
Diolch. Yn sicr, rwy'n derbyn ei bod yn sefyllfa ofidus iawn. Rwy'n gwybod bod y Gweinidog Iechyd a Gwasanaethau Cymdeithasol, neu eu swyddogion hi, wedi siarad â'r bwrdd iechyd, sydd eisoes wedi cymryd camau i fynd i'r afael â'r achos, i atal digwyddiadau yn y dyfodol. Maen nhw hefyd wedi cynnal archwiliad, ac rwy'n siŵr eich bod chi'n ymwybodol ohono, ac rwy'n gobeithio'u bod nhw wedi mynd i'r afael â hynny yn eu gohebiaeth â chi. Rwy'n gwybod y bydd swyddogion y Gweinidog yn parhau i gyfarfod, a bydd y Gweinidog yn rhoi'r wybodaeth ddiweddaraf i'r Aelodau maes o law.
I'd like to ask for a statement, please, by the economy Minister to provide an update on the situation at Tata Steel Port Talbot. Tens of thousands of people in the region I represent are facing such anxiety. As the workers employed at Tata Steel, their families and those in the town and its neighbouring communities look ahead, the picture is one of terrible uncertainty. The news we heard yesterday that the coke ovens at the plant will close tomorrow—months before that was expected—over concerns about what Tata have termed as their operational stability, has been called by the Community union a 'massive blow', and Unite have said it was the result of years of betrayal. About 200 workers in Port Talbot are likely to be affected by this. While, of course, workers' safety is paramount, this is causing huge concern for all workers while the consultation is ongoing. I've received heartbreaking messages from my constituents who want to know how the Welsh Government is trying to save their jobs, save our steel and save the future of Port Talbot. We've had some information from the First Minister earlier, but I'd like a dedicated statement that describes exactly what the Welsh Government is doing to put the case to save those jobs and, more importantly, how it is ensuring that those developments are communicated promptly, directly and clearly to those affected.
Hoffwn i ofyn am ddatganiad, os gwelwch yn dda, gan Weinidog yr Economi i roi'r wybodaeth ddiweddaraf am y sefyllfa yn Tata Steel Port Talbot. Mae degau o filoedd o bobl yn y rhanbarth rwy'n ei gynrychioli yn wynebu pryder o'r fath. Wrth i'r gweithwyr y mae Tata Steel yn eu cyflogi, eu teuluoedd a'r rhai yn y dref a'i chymunedau cyfagos edrych at y dyfodol, mae'r darlun yn un o ansicrwydd ofnadwy. Mae'r newyddion y gwnaethon ni ei glywed ddoe, sef y bydd y ffyrnau golosg yn y ffatri yn cau yfory—fisoedd yn gynt na'r disgwyl—dros bryderon am yr hyn y mae Tata wedi'i alw'n ei sefydlogrwydd gweithredol, wedi cael ei alw'n 'ergyd enfawr' gan undeb Community, ac mae Unite wedi dweud ei fod yn ganlyniad blynyddoedd o fradychu. Mae hyn yn debygol o effeithio ar ryw 200 o weithwyr ym Mhort Talbot. Er bod diogelwch gweithwyr, wrth gwrs, yn hollbwysig, mae hyn yn achosi pryder enfawr i bob gweithiwr wrth i'r ymgynghoriad barhau. Rwyf i wedi cael negeseuon torcalonnus gan fy etholwyr sydd eisiau gwybod sut mae Llywodraeth Cymru yn ceisio achub eu swyddi, achub ein dur ac achub dyfodol Port Talbot. Rydyn ni wedi cael rhywfaint o wybodaeth gan y Prif Weinidog yn gynharach, ond hoffwn i gael datganiad pwrpasol sy'n disgrifio'n union yr hyn y mae Llywodraeth Cymru yn ei wneud i gyflwyno'r achos i achub y swyddi hynny ac, yn bwysicach, sut y mae'n sicrhau bod y datblygiadau hynny'n cael eu cyfleu'n brydlon, yn uniongyrchol ac yn glir i'r rhai y mae hyn yn effeithio arnyn nhw.
Thank you. I absolutely understand the distress the announcement will have caused. You will have heard the First Minister say earlier that the Minister for Economy spoke with the chief executive of Tata Steel UK regarding the matter, and he was only made aware yesterday that the closure of the ovens will not impact on the timeline of the closure of the first blast furnace—that's blast furnace 5—which is, obviously, due to close at the end of June. Again, you will have heard the First Minister say that he'd signed off some funding, alongside the Minister for Education and the Welsh Language, in relation to skills and training, and I know the Minister for Economy will continue to have discussions with Tata.
Diolch. Rwy'n deall yn iawn y trallod y bydd y cyhoeddiad wedi'i achosi. Byddwch chi wedi clywed y Prif Weinidog yn dweud yn gynharach fod Gweinidog yr Economi wedi siarad â phrif weithredwr Tata Steel UK ynglŷn â'r mater, a dim ond ddoe y cafodd wybod na fydd cau'r ffyrnau'n effeithio ar amserlen cau'r ffwrnais chwyth gyntaf—sef ffwrnais chwyth 5—y mae disgwyl iddi gau, yn amlwg, ddiwedd mis Mehefin. Unwaith eto, byddwch chi wedi clywed y Prif Weinidog yn dweud ei fod wedi cymeradwyo rhywfaint o gyllid, ochr yn ochr â Gweinidog y Gymraeg ac Addysg, o ran sgiliau a hyfforddiant, ac rwy'n gwybod y bydd Gweinidog yr Economi yn parhau i gael trafodaethau â Tata.
Trefnydd, I've raised concerns about the conduct of energy suppliers and the way that their behaviour is harming residents across Cymru on a number of occasions in this Senedd. One constituent of mine was recently in touch to say that they were overcharged by more than £10,000, and were struggling to get it back. In fact, the supplier was downright refusing to refund. This person was under serious financial strain, struggling to pay other bills, including their mortgage. The financial and health consequences of these acts are profound. This is yet another example on a long list of examples across Wales and the United Kingdom. Thankfully, for my constituent, with the help of my office, the energy supplier has now agreed to refund the moneys owed, but can we have a statement from the Welsh Government about the services the Welsh Government funds and how they can assist residents who find themselves in similar positions? Diolch.
Trefnydd, rwyf i wedi mynegi pryderon am ymddygiad cyflenwyr ynni a'r ffordd y mae eu hymddygiad yn niweidio preswylwyr ledled Cymru ar sawl achlysur yn y Senedd hon. Yn ddiweddar cysylltodd un etholwr â mi i ddweud bod mwy na £10,000 yn ormod wedi cael ei godi arno, a'i fod yn cael trafferth ei gael yn ôl. Mewn gwirionedd, roedd y cyflenwr yn gwrthod yn llwyr ei ad-dalu. Roedd y person dan straen ariannol difrifol, ac yn ei chael hi'n anodd talu biliau eraill, gan gynnwys ei forgais. Mae canlyniadau ariannol ac iechyd y gweithredoedd hyn yn ddifrifol. Dyma enghraifft arall eto ar restr hir o enghreifftiau ledled Cymru a'r Deyrnas Unedig. Diolch byth, ar gyfer fy etholwr, gyda chymorth fy swyddfa i, mae'r cyflenwr ynni, erbyn hyn, wedi cytuno i ad-dalu'r arian sy'n ddyledus, ond a gawn ni ddatganiad gan Lywodraeth Cymru am y gwasanaethau y mae Llywodraeth Cymru yn eu hariannu a sut y gallan nhw gynorthwyo preswylwyr sy'n cael eu hunain mewn sefyllfaoedd tebyg? Diolch.
Thank you. Well, Ofgem do set out very clear expectations of the way they expect energy suppliers to treat their customers, and that includes steps on how the need to resolve any dispute of bills may take place, and if you look at the Ofgem website, that does contain many practical steps that households are able to take. What I will do is ask the Minister for Social Justice to raise the example that you've given with Ofgem and seek assurances that their regulatory regime is holding energy suppliers to account.
Diolch. Wel, mae Ofgem yn nodi disgwyliadau clir iawn o'r ffordd y maen nhw'n disgwyl i gyflenwyr ynni drin eu cwsmeriaid, ac mae hynny'n cynnwys camau ar sut y gall yr angen i ddatrys unrhyw anghydfod biliau ddigwydd, ac os edrychwch chi ar wefan Ofgem, mae hynny'n cynnwys llawer o gamau ymarferol y gall cartrefi eu cymryd. Yr hyn y byddaf i'n ei wneud yw gofyn i'r Gweinidog Cyfiawnder Cymdeithasol godi'r enghraifft yr ydych chi wedi'i rhoi gydag Ofgem a gofyn am sicrwydd bod eu cyfundrefn reoleiddiol yn dwyn cyflenwyr ynni i gyfrif.
Trefnydd, could I please request a statement from you as Minister for rural affairs, or any future Minister for rural affairs? I've visited many farms in the constituency over many months, and many of those have diversified to be able to maintain their business through challenging situations, and I'm sure you'll agree that it's important that diversification in the farming sector is encouraged. But we know that the last round of the agricultural diversification scheme ended a couple of months ago, and I'm requesting a statement on whether this funding is going to be continued or a similar scheme will replace it in the near future. Thank you.
Trefnydd, a gaf i ofyn am ddatganiad gennych chi fel Gweinidog materion gwledig, neu unrhyw Weinidog dros faterion gwledig yn y dyfodol? Rwyf i wedi ymweld â llawer o ffermydd yn yr etholaeth dros fisoedd lawer, ac mae llawer o'r rheini wedi arallgyfeirio i allu cynnal eu busnes trwy sefyllfaoedd heriol, ac rwy'n siŵr y byddwch chi'n cytuno ei bod yn bwysig annog arallgyfeirio yn y sector ffermio. Ond rydyn ni'n gwybod bod rownd olaf y cynllun arallgyfeirio amaethyddol wedi dod i ben ychydig fisoedd yn ôl, ac rwy'n gofyn am ddatganiad ynghylch a yw'r cyllid hwn yn mynd i gael ei barhau neu a fydd cynllun tebyg yn cymryd ei le yn y dyfodol agos. Diolch.
Thank you. I do agree about diversification, and I think the agricultural sector have been very good at showing a variety of ways in which their businesses have been able to diversify, and, as you say, the Welsh Government has supported some of this through a variety of schemes that have been opened and closed, and unfortunately there isn't one open at the moment, but, obviously, we can look at the rural investment scheme and if it's possible to seek funding from within that scheme in the future.
Diolch. Rwy'n cytuno ynghylch arallgyfeirio, ac rwy'n credu bod y sector amaethyddol wedi bod yn dda iawn am ddangos amryw o ffyrdd y mae eu busnesau wedi gallu arallgyfeirio, ac, fel yr ydych chi'n ei ddweud, mae Llywodraeth Cymru wedi cefnogi rhywfaint o hyn trwy amrywiaeth o gynlluniau sydd wedi'u hagor a'u cau, ac yn anffodus nid oes un ar agor ar hyn o bryd, ond, yn amlwg, gallwn ni ystyried y cynllun buddsoddi gwledig ac os yw'n bosibl ceisio cyllid o fewn y cynllun hwnnw yn y dyfodol.
As we've already heard, the announcement by Tata in relation to the coke ovens means 200 jobs being lost, so I'd also like to call for a statement, either from the economy Minister or the education Minister, based on the information we've received today, to get a better understanding of those conversations that happened with Tata in the run-up to this decision, as well as the preparations that have been made, because it deserves, I think, scrutiny. Our Senedd has been united in the need to save our steel, and long may that continue.
I'd also like to echo my colleague Heledd Fychan's call for a statement on the Learner Travel (Wales) Measure 2008. Now, I've been raising concerns around the learner travel Measure since 2021, and what that's meant in the meantime is that kids of all ages are walking over an hour, in all weathers, along dangerous routes, to receive their education. Now, if we're going to be honest about it, it's a failure of Government for those kids that they have to travel so far to get their education. It deserves more than a written statement, and I hope to see one after Easter.
Fel yr ydyn ni eisoes wedi clywed, mae'r cyhoeddiad gan Tata o ran y ffyrnau golosg yn golygu colli 200 o swyddi, felly hoffwn i hefyd alw am ddatganiad, naill ai gan Weinidog yr economi neu'r Gweinidog addysg, yn seiliedig ar y wybodaeth yr ydyn ni wedi'i chael heddiw, i gael gwell dealltwriaeth o'r sgyrsiau hynny a ddigwyddodd â Tata yn y cyfnod cyn y penderfyniad hwn, yn ogystal â'r paratoadau sydd wedi'u gwneud, oherwydd ei fod yn haeddu, rwy'n credu, craffu. Mae ein Senedd wedi bod yn unedig yn yr angen i achub ein dur, a bydded i hynny barhau.
Hoffwn i hefyd adleisio galwad fy nghyd-Aelod Heledd Fychan am ddatganiad ar Fesur Teithio gan Ddysgwyr (Cymru) 2008. Nawr, rwyf i wedi bod yn codi pryderon ynghylch Mesur teithio dysgwyr ers 2021, a'r hyn y mae hynny'n ei olygu, yn y cyfamser, yw bod plant o bob oed yn cerdded dros awr, ymhob tywydd, ar hyd llwybrau peryglus, i gael eu haddysg. Nawr, os ydyn ni'n mynd i fod yn onest am y peth, mae'n fethiant gan y Llywodraeth i'r plant hynny y mae'n rhaid iddyn nhw deithio mor bell i gael eu haddysg. Mae'n haeddu mwy na datganiad ysgrifenedig, ac rwy'n gobeithio gweld un ar ôl y Pasg.
Well, as I say, we have brought forward a written statement, but it is something that can be considered. In relation to the funding that the Minister for Education and the Welsh Language has brought forward, which the First Minister referred to, perhaps you could write to the Minister, or maybe the Minister could write to you and put a copy of the letter in the library.
Wel, fel y dywedais i, rydyn ni wedi cyflwyno datganiad ysgrifenedig, ond mae'n rhywbeth y mae modd ei ystyried. O ran y cyllid y mae Gweinidog y Gymraeg ac Addysg wedi'i gyflwyno, y cyfeiriodd y Prif Weinidog ato, efallai y gallech chi ysgrifennu at y Gweinidog, neu efallai y gallai'r Gweinidog ysgrifennu atoch chi a rhoi copi o'r llythyr yn y llyfrgell.
Two issues: I hope we've all—or at least most of us—been shocked by the remarks of Frank Hester against the long-standing Member of Parliament, Diane Abbott. As we prepare for our first black First Minister, it is Diane Abbott who has done the heavy lifting to normalise the presence of a diversity of elected Members in our Parliaments. The money that Frank Hester has made has mainly been out of the health service, and I believe most of these contracts are in the English health service, but I wondered if we could have a statement from either the health Minister or from the Government to clarify whether the NHS in Wales has any contracts with the Phoenix Partnership.
Secondly, given the concerning reports about the standard of cleanliness at the Kepak factory in Merthyr—I appreciate that the Welsh Retail Consortium is investigating—is there anything that the Welsh Government needs to do, to ensure that those who are responsible for cleaning the equipment are given sufficient time to do so, so that people who are buying food from a range of supermarkets can be confident that the meat that's packed there is not contaminated?
Dau fater: rwy'n gobeithio ein bod ni i gyd—neu o leiaf y rhan fwyaf ohonom ni—wedi cael ein syfrdanu gan sylwadau Frank Hester yn erbyn yr Aelod Seneddol hirsefydlog, Diane Abbott. Wrth i ni baratoi ar gyfer ein Prif Weinidog du cyntaf, Diane Abbott sydd wedi gwneud y gwaith trwm i normaleiddio presenoldeb amrywiaeth o Aelodau etholedig yn ein Seneddau. Mae'r arian y mae Frank Hester wedi'i wneud wedi dod o'r gwasanaeth iechyd yn bennaf, ac rwy'n credu bod y rhan fwyaf o'r contractau hyn yng ngwasanaeth iechyd Lloegr, ond tybed a gawn ni ddatganiad gan y Gweinidog iechyd neu gan y Llywodraeth i egluro a oes gan y GIG yng Nghymru unrhyw gontractau gyda Phartneriaeth Phoenix.
Yn ail, o ystyried yr adroddiadau pryderus am safon glendid ffatri Kepak ym Merthyr—rwy'n gwerthfawrogi bod Consortiwm Manwerthu Cymru yn ymchwilio—a oes unrhyw beth y mae angen i Lywodraeth Cymru ei wneud, er mwyn sicrhau bod y rhai sy'n gyfrifol am lanhau'r offer yn cael digon o amser i wneud hynny, fel bod pobl sy'n prynu bwyd o amrywiaeth o archfarchnadoedd yn gallu bod yn hyderus nad yw'r cig sy'n cael ei bacio yno wedi cael ei halogi?
Thank you. Well, I certainly agree with the Member around the appalling comments from Frank Hester. I think it would do everyone good to remember that, over the very previous few years, two Members of Parliament have been murdered, and I think everybody should absolutely remember that in the light of those comments. My understanding is TPP are not a supplier of any of the GP systems here in Wales; it does only affect England.
With regard to your question around Kepak, the Food Standards Agency is aware of the issues that have been raised in the Merthyr plant. They are investigating further. They do not hesitate, I can assure the Member—FSA do not hesitate—to take urgent action to ensure consumers are protected if they do receive any concerns or any complaints or allegations about an approved food processing establishment.
Diolch. Wel, yn sicr rwy'n cytuno â'r Aelod ynghylch y sylwadau echrydus gan Frank Hester. Rwy'n credu y byddai'n gwneud lles i bawb gofio, yn ystod yr ychydig flynyddoedd diwethaf, fod dau Aelod Seneddol wedi cael eu llofruddio, ac rwy'n credu y dylai pawb wir gofio hynny yng ngoleuni'r sylwadau hynny. Fy nealltwriaeth i yw nad yw TPP yn gyflenwr unrhyw un o'r systemau meddygon teulu yma yng Nghymru; mae'n effeithio ar Loegr yn unig.
O ran eich cwestiwn ynghylch Kepak, mae'r Asiantaeth Safonau Bwyd yn ymwybodol o'r materion sydd wedi'u codi yn ffatri Merthyr. Maen nhw'n ymchwilio ymhellach. Nid ydyn nhw'n petruso, gallaf sicrhau'r Aelod—nid yw'r Asiantaeth Safonau Bwyd yn petruso—i gymryd camau brys i sicrhau bod defnyddwyr yn cael eu hamddiffyn os ydyn nhw'n cael unrhyw bryderon neu unrhyw gwynion neu honiadau am sefydliad prosesu bwyd cymeradwy.
Business Minister, I'd like to request a statement from the education Minister on why he has decided to quietly pull the £1 million grant that helps subsidise the Education Workforce Council registration for teaching assistants. Pulling subsidy on the EWC registration for support staff is concerning. It saves support staff £20 to £30 on registration, depending on the number of people registering. The Minister didn't even tell the Education Workforce Council that he was definitely cutting the funding, and, to top it off, he didn't even tell the unions. Having spoken to them, no-one seems to be happy with the announcement that this has quietly snuck out. I find that it's even more incredulous that, when sneaking out the announcement on the Government website, it claimed that the Government only subsidises this from time to time, when, in fact, the Government has done so every year since 2000. The Minister forced the EWC into a corner to cover the shortfall of the £1 million from the reserves this year, but if the funding isn't reinstated, support staff will see their registration rising from £15 to £46. These are minimum-wage, part-time workers, Minister. They deserve the education Minister to come to the Chamber to explain this cut. Thank you.
Weinidog busnes, hoffwn i ofyn am ddatganiad gan y Gweinidog addysg ynghylch pam mae e wedi penderfynu dileu, yn dawel fach, y grant o £1 miliwn sy'n helpu cofrestriad Cyngor y Gweithlu Addysg ar gyfer cynorthwywyr addysgu gyda chymhorthdal. Mae dileu cymhorthdal ar gofrestriad Cyngor y Gweithlu Addysg ar gyfer staff cymorth yn peri pryder. Mae'n arbed £20 i £30 i staff cymorth wrth gofrestru, gan ddibynnu ar nifer y bobl sy'n cofrestru. Ni wnaeth y Gweinidog ddweud wrth Cyngor y Gweithlu Addysg ei fod yn bendant yn torri'r cyllid, ac, ar ben hynny, ni wnaeth e ddweud wrth yr undebau hyd yn oed. Ar ôl siarad â nhw, nid oes neb i'w weld yn hapus gyda'r cyhoeddiad bod hyn wedi'i gyflwyno'n dawel. Rwy'n gweld ei bod hyd yn oed yn fwy anghrediniol, wrth gyflwyno'r cyhoeddiad yn llechwraidd ar wefan y Llywodraeth, honnodd mai dim ond o bryd i'w gilydd y mae'r Llywodraeth yn rhoi'r chymhorthdal, pan fo'r Llywodraeth, mewn gwirionedd, wedi gwneud hynny bob blwyddyn ers 2000. Gorfododd y Gweinidog Cyngor y Gweithlu Addysg i gornel i dalu am ddiffyg y £1 miliwn o'r cronfeydd wrth gefn eleni, ond os na chaiff yr arian ei adfer, bydd staff cymorth yn gweld eu cofrestriad yn codi o £15 i £46. Gweithwyr isafswm cyflog a rhan-amser yw'r rhain, Weinidog. Maen nhw'n haeddu cael y Gweinidog addysg i ddod i'r Siambr i esbonio'r toriad hwn. Diolch.
Thank you. Well, obviously, the Member will be aware of the very difficult budget position the Welsh Government is in. And I'd just like to correct you, that both the workforce and the unions were very well aware of this reduction coming.
Diolch. Wel, yn amlwg, bydd yr Aelod yn ymwybodol o'r sefyllfa anodd iawn yn y gyllideb y mae Llywodraeth Cymru ynddi. A hoffwn i eich cywiro chi, roedd y gweithlu a'r undebau yn ymwybodol iawn o ddyfodiad y gostyngiad hwn.
Trefnydd, I'd like a Government statement on the future of Ffos-y-fran opencast site in Merthyr. It has been some time since we heard anything about this site. Residents have been left with an ugly eyesore that requires remediation to return it to the beautiful and wildlife-friendly habitat this vast tract of common land once was. It would be unacceptable for the mine operators to renege on their contractual obligations to restore the land after making vast amounts of profits over the life of this opencast mine. Residents have had to put up with too much already, but, to add insult to injury, the site had numerous 4x4 vehicles and scrambler bikes using the land for rallying over the weekend. Residents have been in touch with my office and provided photographic evidence of it. I hope you agree with me that, after more than a decade and a half, people in this area have had to put up with too much noise and pollution, without the area being turned into a 4x4 rallying destination.
Trefnydd, hoffwn i gael datganiad gan y Llywodraeth ar ddyfodol safle gwaith glo brig Ffos-y-frân ym Merthyr. Mae hi wedi bod yn amser ers i ni glywed unrhyw beth am y safle hwn. Mae trigolion wedi cael eu gadael â golygfa hyll sy'n gofyn am waith adfer i'w dychwelyd i'r cynefin hardd ac addas i fywyd gwyllt yr oedd y darn helaeth hwn o dir comin ar un adeg. Byddai'n annerbyniol i weithredwyr y safle gwaith glo gefni ar eu rhwymedigaethau cytundebol i adfer y tir ar ôl gwneud llawer iawn o elw dros oes y pwll glo brig hwn. Mae trigolion wedi gorfod dioddef gormod yn barod, ond, i roi halen yn y briw, roedd nifer o gerbydau 4x4 a beiciau sgramblo yn defnyddio'r tir ar gyfer ralïo dros y penwythnos. Mae preswylwyr wedi cysylltu â fy swyddfa i ac wedi darparu tystiolaeth ffotograffig o hynny. Rwy'n gobeithio eich bod chi'n cytuno â mi, ar ôl mwy na degawd a hanner, fod pobl yn yr ardal hon wedi gorfod dioddef gormod o sŵn a llygredd, heb i'r ardal gael ei throi'n gyrchfan ralïo 4x4.
Thank you. Well, it is very important that a managed end to coal means ensuring our mines are closed safely and restored sympathetically, and I absolutely agree with you that anti-social behaviour in the way you describe is unacceptable. I know the Minister for Climate Change's officials are working with the local authority, and I will certainly ask her to ensure her officials bring this to the attention of the local authority.
Diolch. Wel, mae'n bwysig iawn fod diwedd wedi'i reoli ar lo yn golygu sicrhau bod ein pyllau glo yn cael eu cau'n ddiogel a'u hadfer â chydymdeimlad, ac rwy'n cytuno'n llwyr â chi fod ymddygiad gwrthgymdeithasol yn y ffordd yr ydych chi'n ei ddisgrifio yn annerbyniol. Rwy'n gwybod bod swyddogion y Gweinidog Newid Hinsawdd yn gweithio gyda'r awdurdod lleol, ac yn sicr, gwnaf i ofyn iddi sicrhau bod ei swyddogion yn dwyn hyn i sylw'r awdurdod lleol.
Ac yn olaf, Gareth Davies.
And finally, Gareth Davies.
Diolch, Llywydd dros dro. I'd like to call for a Government statement regarding Denbighshire County Council's planned rise in residential and nursing home care fees for 2024-25, which amounts to an 8.8 per cent cut after inflation has been factored in. This follows a series of back-room decisions on care-home fees by Denbighshire council being set too low, leaving vulnerable residents struggling to plug the gap and financially pushing care homes to the brink. Denbighshire, incidentally, has a higher than average elderly population, yet the neighbouring authority, Conwy, are increasing their fees by 20 per cent. This means that there'll be a funding gap of more than £9,000 between an elderly person at a care home in Rhyl compared to a resident of a care home in neighbouring Kinmel Bay. Conwy council also received a smaller increase in funding from the Welsh Government than Denbighshire County Council, yet Denbighshire council have decreed that an elderly resident with dementia in Rhyl is worth £9,000 less than they are worth in neighbouring Kinmel Bay. The chair of Care Forum Wales, Mario Kreft, has condemned the decision, saying that
'Denbighshire are starting from the lowest possible base because they pay the lowest care home fees in Wales'
and that
'This proposed increase is not going to come close to solving the chronic underfunding of social care in the county'.
I would like the Minister to make a statement regarding what the Welsh Government is doing to ensure that local authorities like Denbighshire council are not making unaccountable financial decisions that will place the most vulnerable people at a relative disadvantage to those living under other authorities.
Diolch, Llywydd dros dro. Hoffwn i alw am ddatganiad gan y Llywodraeth ynglŷn â'r cynnydd sydd wedi'i gynllunio gan Gyngor Sir Ddinbych mewn ffioedd gofal cartref preswyl a nyrsio ar gyfer 2024-25, sy'n gyfystyr â thoriad o 8.8 y cant ar ôl i chwyddiant gael ei gynnwys. Mae hyn yn dilyn cyfres o benderfyniadau ystafell gefn ar ffioedd cartrefi gofal gan Gyngor Sir Ddinbych yn cael eu gosod yn rhy isel, gan adael drigolion agored i niwed â thrafferth i lenwi'r bwlch a gwthio cartrefi gofal i'r dibyn yn ariannol. Mae gan sir Ddinbych, gyda llaw, boblogaeth oedrannus uwch na'r cyfartaledd, ond mae'r awdurdod cyfagos, Conwy, yn cynyddu eu ffioedd 20 y cant. Mae hyn yn golygu y bydd bwlch ariannol o fwy na £9,000 rhwng person oedrannus mewn cartref gofal yn y Rhyl o'i gymharu â phreswylydd cartref gofal ym Mae Cinmel gyfagos. Cafodd Cyngor Conwy hefyd gynnydd llai mewn cyllid gan Lywodraeth Cymru na Chyngor Sir Ddinbych, ond eto mae Cyngor Sir Ddinbych wedi dyfarnu bod preswylydd oedrannus â dementia yn y Rhyl werth £9,000 yn llai nag y maen nhw ym Mae Cinmel gyfagos. Mae cadeirydd Fforwm Gofal Cymru, Mario Kreft, wedi condemnio'r penderfyniad, gan ddweud bod
'sir Ddinbych yn dechrau o'r sail isaf bosibl gan eu bod yn talu'r ffioedd cartrefi gofal isaf yng Nghymru'
ac
'Nid yw'r cynnydd arfaethedig hwn yn mynd i ddod yn agos at ddatrys tanariannu cronig gofal cymdeithasol yn y sir'.
Hoffwn i'r Gweinidog wneud datganiad ynglŷn â'r hyn y mae Llywodraeth Cymru yn ei wneud i sicrhau nad yw awdurdodau lleol fel Cyngor Sir Ddinbych yn gwneud penderfyniadau ariannol nad ydyn nhw'n atebol amdanyn nhw a fydd yn rhoi'r bobl fwyaf agored i niwed o dan anfantais gymharol i'r rhai sy'n byw o dan awdurdodau eraill.
You'll be aware that the Welsh Government is currently out to consultation around a social care cap, and the Deputy Minister for Social Services works very closely with all local authorities around this issue. But, obviously, it is a matter for each local authority to set their own fees.
Rydych chi'n ymwybodol bod Llywodraeth Cymru mewn ymgynghoriad ar hyn o bryd ynghylch cap ar ofal cymdeithasol, ac mae'r Dirprwy Weinidog Gwasanaethau Cymdeithasol yn gweithio yn agos iawn gyda'r awdurdodau lleol i gyd ynghylch y mater hwn. Ond, yn amlwg, mae gan bob awdurdod lleol hawl i bennu eu ffioedd eu hunain.
Diolch i'r Trefnydd.
Thank you, Trefnydd.
Detholwyd y gwelliant canlynol: gwelliant 1 yn enw Darren Millar.
The following amendment has been selected: amendment 1 in the name of Darren Millar.
Fe symudwn ni ymlaen nawr i eitem 3 ar ein hagenda, sef dadl ar adroddiad terfynol y Comisiwn Annibynnol ar Ddyfodol Cyfansoddiadol Cymru. Dwi'n galw ar y Prif Weinidog i wneud y cynnig ac i arwain ei ddadl ddiwethaf fel Prif Weinidog. Mark Drakeford.
We'll move on now to item 3 on the agenda, namely a debate on the final report of the Independent Commission on the Constitutional Future of Wales. I call on the First Minister to move the motion and to lead his final debate as First Minister. Mark Drakeford.
Cynnig NDM8522 Lesley Griffiths
Cynnig bod y Senedd yn cymeradwyo'r casgliadau a'r argymhellion yn Adroddiad Terfynol y Comisiwn Annibynnol ar Ddyfodol Cyfansoddiadol Cymru, ac yn nodi ymateb Llywodraeth Cymru i'r argymhellion.
Motion NDM8522 Lesley Griffiths
To propose that the Senedd endorses the conclusions and recommendations in the Final Report of the Independent Commission on the Constitutional Future of Wales, and notes the Welsh Government’s response to the recommendations.
Cynigiwyd y cynnig.
Motion moved.
Diolch yn fawr, Dirprwy Lywydd dros dro. Chwarter canrif yn ôl i'r mis hwn, roedd rhai ohonom ni yn y Siambr hon yn rhan o'r ymdrech etholiadol ar gyfer Cynulliad cenedlaethol cyntaf Cymru. Roedd ethol y Cynulliad cyntaf yn nodi cyfnod newydd i Gymru. Am y tro cyntaf, roedd penderfyniadau am Gymru yn cael eu gwneud yng Nghymru gan Aelodau Cynulliad a etholwyd gan bobl Cymru, a 25 mlynedd yn ddiweddarach, camp fwyaf y rhai a ddaeth o'n blaenau ni yw bod datganoli yn rhan sefydlog o dirwedd cyfansoddiadol y Deyrnas Unedig. Mae cenhedlaeth wedi tyfu lan yng Nghymru yn gwybod dim ond am ddatganoli. Nawr, mae'n rhaid ichi fod ymhell i mewn i'ch pedwardegau i fod wedi pleidleisio mewn etholiadau cyn i'r Cynulliad ddod i fodolaeth. Mae gwaith y Senedd hon yn rhan ddiwrthwynebiad o'r byd ehangach.
Thank you very much, acting Dirprwy Lywydd. A quarter of a century ago to this month, some of us in this Chamber were part of the electoral campaign for the first National Assembly for Wales. Election of the first Assembly noted a new period for Wales. For the first time, decisions about Wales were being made in Wales by Members of the Assembly elected by the people of Wales, and, 25 years later, the greatest achievement of those that came before us is that devolution is a stable part of the constitutional landscape of the UK. A generation has grown up in Wales knowing only devolution. Now, you have to be well into your forties to have voted in elections before the Assembly came into being. The work of this Senedd is an unambiguous part of the broader world.
Our devolution journey has progressed markedly over the course of those 25 years. This is now a law-making, tax-raising Parliament, as successive Welsh Acts have expanded the devolution settlement. What was once an Assembly is now a Senedd. We are currently debating—and, I believe, are on the verge of passing—the first substantial reforms to our membership and electoral system since our inception. Reform will make this Parliament truly representative of modern Wales, and able properly to respond to all the changes in our devolution settlement. A clear and strengthening majority of people in Wales support devolution and want to see it further developed and entrenched.
Unfortunately, this respect for devolution is not universal. Since the election of Boris Johnson as Prime Minister, the fragilities and shortcomings of our settlement have been exposed. Constitutional norms and conventions have been casually ignored. Powers and funding have been wrestled back to London, and the Sewel convention has been trampled over. This was the background against which the Independent Commission on the Constitutional Future of Wales was established.
There are Members in this Siambr who have previously dismissed the report, and no doubt will today, but the commission is a serious attempt to take seriously some of the most serious questions of our time. It carried out its own extensive research based on conversations with and feedback from thousands of people, and those conversations vividly illustrate just how well people have understood the way that Wales and the way it is run has a direct bearing on their own priorities and on the life of communities and individuals in Wales.
Mae ein taith ddatganoli wedi symud ymlaen yn sylweddol dros y 25 mlynedd hynny. Mae'r Senedd hon nawr yn codi treth, yn deddfu, wrth i Ddeddfau olynol i Gymru ymestyn y setliad datganoli. Aeth yr hyn a oedd yn Gynulliad yn Senedd erbyn hyn. Rydym ni'n dadlau nawr—ac, rwy'n credu, ar fin pasio—ynglŷn â diwygiadau sylweddol cyntaf i'n haelodaeth a'n system etholiadol ers ein sefydlu ni. Fe fydd y diwygio yn gwneud y Senedd hon yn wirioneddol gynrychioliadol o Gymru gyfoes, ac yn gallu ymateb yn briodol i'r holl newidiadau yn ein setliad datganoli. Mae mwyafrif amlwg a chynyddol o bobl yng Nghymru yn cefnogi datganoli ac yn dymuno ei weld yn cael ei ddatblygu ac yn ymwreiddio fwyfwy.
Yn anffodus, nid oes gan bawb y parch hwn at ddatganoli. Ers ethol Boris Johnson yn Brif Weinidog, mae gwendidau a diffygion ein setliad wedi cael eu dinoethi. Mae normau a chonfensiynau cyfansoddiadol wedi cael eu hanwybyddu o bryd i'w gilydd. Mae pwerau a chyllid wedi cael eu cipio yn ôl i Lundain, ac mae confensiwn Sewel wedi cael ei sathru dan draed. Dyma'r cefndir i sefydlu'r Comisiwn Annibynnol ar Ddyfodol Cyfansoddiadol Cymru.
Mae yna Aelodau yn y Siambr hon sydd wedi diystyru'r adroddiad yn flaenorol, ac mae'n siŵr y byddan nhw'n gwneud yr un fath heddiw, ond mae'r comisiwn yn ymgais ddifrifol i ystyried rhai o gwestiynau mwyaf difrifol ein hamser mewn ffordd ddifrifol. Cynhaliodd ei ymchwil eang ei hun yn seiliedig ar sgyrsiau gyda miloedd o bobl a'u hadborth nhw, ac mae'r sgyrsiau hynny'n dangos yn eglur pa mor ddeallus yw pobl o ran y ffordd y cafodd Cymru ei rhedeg a'r ffordd y caiff ei rhedeg a bod hynny ag effaith uniongyrchol ar eu blaenoriaethau nhw ac ar fywyd cymunedau ac unigolion yng Nghymru.
Laura McAllister, one of the commission’s co-chairs, has argued that the separation of constitutional reform from public policy delivery is a deliberate one, and it’s certainly one that disguises the significance of the constitutional foundation of the public services on which people rely in Wales. The constitution matters to people in Wales. It is not a distraction from health or housing or education or transport, but the foundations that underpin those services.
The independent commission published its final report after two years of work. The evidence base from which it drew material to inform its conclusions was broad and convincing. We asked the commission to go beyond those who were already part of the debate, and to hold a direct conversation with the wider people of Wales. The evidence gained from those conversations has ensured that the commission’s conclusions are grounded in the knowledge and experience of those by whom our actions here in the Senedd are directly affected. A considerable strength has been the cross-party nature of its work. That includes the support provided by both this Government and Plaid Cymru as part of our co-operation agreement, as well as the commission’s own membership, membership drawn from all parties represented in this Senedd and far more widely still.
I remember that when the National Assembly was created there was a great deal of discussion about the different politics that we were to see here in Wales, that we were to see a more engaged and in many ways a more consensual style of politics in this new institution. I think that the unanimity of the commission’s conclusions is a testament to the skills of its co-chairs, of course, but also to the different style of politics that we have fostered here in Wales.
I want this afternoon to set out the Welsh Government’s response to the commission’s recommendations. The experience of recent years means that we share the commission’s overarching conclusions that our current settlement can no longer simply be taken for granted. We laid our initial response to each of the recommendations of the commission before the Senedd last week, and while not everyone in this Chamber will agree with every aspect, surely those first recommendations, which aim to strengthen Welsh democracy, are ones that we can all support. The commission noted the threats to representative democracy and the declining trust in democratic institutions around the world. Its proposals help us to use the power we have to improve awareness and to educate citizens, enabling them to participate more effectively in those decisions that affect their lives, and thus giving those decisions greater legitimacy and making them more robust.
The next set of recommendations in the report are about protecting and strengthening the devolution settlement. As I said earlier, the Sewel convention was intended to be a cornerstone for a functioning devolved United Kingdom, and as such it was respected by successive UK Governments, both Labour and Conservative. It embodied respect for this Senedd, established following two referendums as a democratically elected body. The Welsh Government derives our mandate from the electorate and then is held accountable by this Senedd.
But 20 years into devolution, after 2019, the story has changed. The UK Government in this period has turned its back on that Sewel convention. Its repeated willingness to override the refusal of Senedd consent and to legislate in areas that are within the direct devolved authority of Welsh people does not simply disrespect our democratic institutions, but it deprives the people who elected us of the mandate that belongs only in their hands. It's no wonder that the commission has made the entrenchment of Sewel one of its key recommendations. These are profoundly serious matters, perhaps especially so for those of us, like me, who believe that Wales's future is best secured in a successful United Kingdom. I do hope that, in this debate, we will hear contributions that demonstrate a willingness and a capacity to grapple with these issues with the seriousness they require and deserve.
The last four recommendations of the final report aim to strengthen and deepen our constitutional settlement. Our ambition for any extended powers for this Senedd, and for the Welsh Government, must be about having the tools to support our public services, strengthen our economy and improve the well-being of Wales. We make the arguments for the devolution of the Crown Estate because we believe that that will support the development of that vital new renewable energy sector in the Celtic sea, and the supply chains to support it, bringing those new jobs, new skills and prosperity to Wales, while remaining committed to our net-zero targets. We make the case for the devolution of the administration of welfare because we want a more effective system to help, not to harass people back into work. And we must take those first steps towards the devolution of the criminal justice system—not far enough, not fast enough, I know, for many Labour Members in this Chamber, but the essential start to the longer journey to which the report says we must be committed.
Mae Laura McAllister, un o gyd-gadeiryddion y comisiwn, wedi dadlau bod ymwahanu diwygio cyfansoddiadol â'r ddarpariaeth o bolisi cyhoeddus yn rhywbeth bwriadol, ac mae'n sicr ei fod yn rhywbeth sy'n celu arwyddocâd sail gyfansoddiadol y gwasanaethau cyhoeddus y mae pobl yn dibynnu arnyn nhw yng Nghymru. Mae'r cyfansoddiad yn bwysig i bobl yng Nghymru. Nid yw'n tynnu sylw oddi wrth iechyd na thai nac addysg na thrafnidiaeth, ond y sylfeini sy'n cynnal y gwasanaethau hynny.
Cyhoeddodd y comisiwn annibynnol ei adroddiad terfynol wedi dwy flynedd o waith. Roedd sail y dystiolaeth y tynnodd y deunydd ohoni ar gyfer llywio ei gasgliadau yn eang ac argyhoeddiadol. Fe wnaethom ni ofyn i'r comisiwn ymestyn ymhellach na dim ond at rai a oedd yn rhan o'r ddadl eisoes, a chynnal sgwrs uniongyrchol gyda phobl Cymru yn fwy eang. Mae'r dystiolaeth a gafodd ei loffa o'r sgyrsiau hynny wedi sicrhau bod casgliadau'r comisiwn yn seiliedig ar wybodaeth a phrofiad y rhai y mae ein gweithredoedd ni yma yn y Senedd yn effeithio yn uniongyrchol arnyn nhw. Roedd yr agwedd drawsbleidiol ar ei waith yn gadernid sylweddol. Mae hynny'n cynnwys y gefnogaeth a ddarperir gan y Llywodraeth hon a Phlaid Cymru yn rhan o'n cytundeb cydweithio, yn ogystal ag aelodaeth y comisiwn ei hun, aelodaeth a dynnwyd o'r holl bleidiau a gynrychiolir yn y Senedd hon ac yn llawer ehangach fyth.
Rwy'n cofio, pan grëwyd y Cynulliad Cenedlaethol, bod yna lawer iawn o drafodaeth am y wleidyddiaeth amgen y byddem ni'n ei gweld yma yng Nghymru, y gwelwn ni arddull fwy ymgysylltiol a chydsyniol o wleidydda yn y sefydliad newydd hwn mewn llawer ffordd. Rwy'n credu bod unfrydedd casgliadau'r comisiwn yn dyst i sgiliau ei gyd-gadeiryddion, wrth gwrs, ond hefyd i'r ymagwedd amgen tuag at wleidyddiaeth y gwnaethom ni ei meithrin yma yng Nghymru.
Brynhawn heddiw, rwy'n dymuno nodi ymateb Llywodraeth Cymru i argymhellion y comisiwn. Mae profiad y blynyddoedd diwethaf yn golygu ein bod ni'n gytûn o ran casgliadau cyffredinol y comisiwn na ellir cymryd ein setliad presennol ni'n ganiataol mwyach. Fe wnaethom ni gyflwyno ein hymateb cychwynnol i bob un o argymhellion y comisiwn gerbron y Senedd yr wythnos diwethaf, ac er na fydd pawb yn y Siambr hon yn cytuno â phob agwedd, siawns nad yw'r argymhellion cychwynnol hynny, sy'n ceisio grymuso democratiaeth yng Nghymru, yn rhai y gallwn ni i gyd eu cefnogi nhw. Roedd y comisiwn yn nodi'r bygythiadau i ddemocratiaeth gynrychioliadol a'r diffyg cynyddol a welir yn fyd-eang o ran yr ymddiriedaeth sydd gan bobl yn eu sefydliadau democrataidd. Mae ei gynigion yn ein helpu i ddefnyddio'r pŵer sydd gennym ni i wella ymwybyddiaeth ac addysgu dinasyddion, gan eu galluogi nhw i gymryd rhan yn fwy effeithiol yn y penderfyniadau hynny sy'n effeithio ar eu bywydau nhw, a thrwy hynny gyflwyno rhagor o gyfreithlondeb i'r penderfyniadau hynny a'u gwneud nhw'n fwy cadarn.
Mae'r set nesaf o argymhellion yn yr adroddiad yn ymwneud â diogelu a chryfhau'r setliad datganoli. Fel y dywedais i'n gynharach, bwriad confensiwn Sewel oedd bod yn gonglfaen i Deyrnas Unedig ddatganoledig sy'n gweithio, ac o'r herwydd fe gafodd ei barchu gan Lywodraethau olynol y DU, Llafur a Cheidwadol fel ei gilydd. Roedd yn ymgorffori parch at y Senedd hon, a sefydlwyd yn dilyn dau refferendwm yn gorff a etholwyd yn ddemocrataidd. Mae mandad Llywodraeth Cymru yn tarddu o blith ein hetholwyr ac yn atebol i'r Senedd hon wedi hynny.
Ond ar ôl 20 mlynedd o ddatganoli, ar ôl 2019, fe newidiodd y stori. Mae Llywodraeth y DU yn y cyfnod hwn wedi troi ei chefn ar gonfensiwn Sewel fel roedd hwnnw'n arfer gweithio. Dro ar ôl tro, mae ei pharodrwydd i ddiystyru bod y Senedd yn gwrthod ei chydsyniad a deddfu mewn meysydd sydd yn awdurdod datganoledig uniongyrchol pobl Cymru nid yn unig yn amharchu ein sefydliadau democrataidd ni, ond mae hynny'n amddifadu'r bobl a'n dewisodd ni o'r mandad sy'n eiddo i ni o'u herwydd nhw a neb arall. Nid yw hi'n syndod bod y comisiwn wedi gwneud ymwreiddio Sewel yn un o'i argymhellion allweddol. Mae'r rhain yn faterion difrifol iawn, yn enwedig felly i'r rhai ohonom ni, efallai, sy'n credu, fel minnau, mai â Theyrnas Unedig lwyddiannus y sicrheir dyfodol Cymru orau. Rwy'n gobeithio, yn y ddadl hon, y byddwn ni'n clywed cyfraniadau sy'n arddangos parodrwydd a gallu i fynd i'r afael â'r materion hyn gyda'r difrifoldeb angenrheidiol a haeddiannol.
Nod pedwar argymhelliad olaf yr adroddiad terfynol yw cryfhau a dyfnhau ein setliad cyfansoddiadol. Mae'n rhaid i'n huchelgais ar gyfer unrhyw bwerau estynedig i'r Senedd hon, a Llywodraeth Cymru, fod yn ymwneud â chaffael yr arfau i gefnogi ein gwasanaethau cyhoeddus, a chryfhau ein heconomi a gwella llesiant Cymru. Rydym ni'n dadlau dros ddatganoli Ystad y Goron am ein bod ni o'r farn y bydd hynny'n cefnogi datblygiad y sector ynni adnewyddadwy newydd hanfodol hwnnw yn y môr Celtaidd, a'r cadwyni cyflenwi i'w gefnogi, gan ddod â'r swyddi newydd hynny, y sgiliau newydd a'r ffyniant i Gymru, gan barhau i fod yn ymrwymedig i'n nodau sero net. Rydym ni'n dadlau dros ddatganoli gweinyddu lles oherwydd ein bod nid dymuno bod â system fwy effeithiol ar gyfer cynorthwyo pobl, a pheidio â cheisio eu herlid yn ôl i waith. Ac mae'n rhaid i ni gymryd y camau cyntaf hynny tuag at ddatganoli'r system cyfiawnder troseddol—nid yn ddigon pell, nid yn ddigon cyflym, fe wn i, ym marn llawer o'r Aelodau Llafur yn y Siambr hon, ond mae'n ddechrau hanfodol ar y daith bell y mae'r adroddiad yn dweud ei bod hi'n rhaid i ni ymrwymo iddi.
Dwi am gau fy nadl olaf yn y Senedd hon fel Prif Weinidog drwy ddiolch i'r cyd-gadeiryddion, Laura McAllister a Rowan Williams, a holl aelodau'r comisiwn, am yr adroddiad cynhwysfawr ac awdurdodol hwn. Mae hwn yn gyfraniad hanfodol i'n taith datganoli yng Nghymru. Rwy'n annog Aelodau i'w gymeradwyo, ac i gymeradwyo'r cynnig sydd o'n blaenau ni heddiw. Diolch yn fawr.
I want to close my final debate in this Senedd as First Minister by thanking the co-chairs, Laura McAllister and Rowan Williams, and all the members of the commission, for this comprehensive and authoritative report. This is a vital contribution to our devolution journey in Wales, and I encourage Members to approve the report and the motion before us today. Thank you very much.
Mae'r Llywydd wedi dethol y gwelliant i'r cynnig, a dwi'n galw ar Mark Isherwood i gynnig y gwelliant a gyflwynwyd yn enw Darren Millar.
The Llywydd has selected the amendment to the motion, and I call on Mark Isherwood to move the amendment tabled in the name of Darren Millar.
Gwelliant 1—Darren Millar
Dileu 'cymeradwyo' a rhoi 'nodi' yn ei le.
Amendment 1—Darren Millar
Delete 'endorses' and replace with 'notes'.
Cynigiwyd gwelliant 1.
Amendment 1 moved.
Diolch. I move amendment 1. Whilst the Welsh Conservatives are always happy to note a report, we cannot endorse this report. Although UK Conservative Governments have delivered law-making powers, tax-raising powers and a reserved powers model, turning this place into a fully-fledged Parliament, we recognise that further devolution of powers, now or in the foreseeable future, is both unnecessary and unsafe. Whilst the evolving constitutional settlement within our UK should not be determined by the transient policies and personalities of different Governments at any point in time, it should and must be built on the solid foundations provided by representative democracies with functioning checks and balances.
However, the democratic deficit in Wales is still alive and kicking, with many still not understanding where the decisions are taken, who's responsible and how much power the Welsh Government actually has over their lives. As a constituent put it, 'The activities of the Welsh Government are ignored by a large section of the population, and this concerns me because the Welsh Government could, in this way, get away with anything.' The electorate are not acting as checks and balances. This perpetuates the one-sided nature of Welsh politics, allowing the 'we know best' Labour Welsh Government to dodge accountability.
To be effective, the first requirement of any Government is to know that it could be kicked out, but after 25 years in power, this buck-passing Welsh Government no longer believes that this applies to them. Hopefully, the mass petitions and protests of recent times will change this, but unless and until they do, we cannot risk further concentration of power in their hands. The commission's report confirms that, in the event of independence, Wales would face a fiscal deficit, meaning big cuts for many years, and possibly longer, the extent of which would be dependent upon the terms negotiated, which would include decisions surrounding state pensions, proportion of UK debt allocation, what currency Wales would use, defence and overseas representation.
Weaknesses in the commission's report are exposed by its statement that its justice and policing sub-group took the report of the Thomas commission as its starting point. However, when I visited the north-west regional organised crime unit, a collaboration between North Wales Police and five police forces in north-west England, in early 2020, we heard that evidence given to the Thomas commission by the chief constables and police and crime commissioners in Wales was largely ignored in the commission's report, and that 95 per cent or more of crime in north Wales is local or operates on a cross-border, east-west basis. That was senior police officers; clearly, I can't identify them.
In fact, the Thomas commission only includes one reference to any cross-border criminality, in the context of county lines, and the solution it proposes is joint working across the four Welsh forces, but no reference to forces across the border. In the real world, for example, North Wales Police joined forces with Cheshire and British Transport Police to target cross-border criminals as part of Operation Crossbow last March. Only this month, Project Medusa, funded by the Home Office, saw joint operations between Merseyside, north Wales and Cheshire police forces to tackle county lines drug dealing and the criminal exploitation of young people.
As yesterday's Welsh Government-commissioned report, 'Preparing for the Devolution of Policing in Wales', quotes,
'the Thomas report talked about the jagged edge between devolved and non-devolved bodies, and I think if you look at some of the work we've done...we've got none'.
It also reports concern that the
'proximity of Welsh Ministers could lead to situations which may threaten the principle of operational independence'.
Further, given that Labour's shadow Welsh Secretary has rejected calls for the Welsh Government to be given control of policing and adult criminal justice, and that the chair of Labour's Commission on the UK's Future, Gordon Brown, fell short of backing calls for Wales's justice system to be run from Cardiff only two days ago, we must ask why the Welsh Government is devoting so much time and resource to devolution of these matters when it is cutting key budgets elsewhere. Perhaps intentionally, the obsessive-like pursuit of future powers is a distraction from the issues that matter to the people of Wales.
While, of course, there are some interesting aspects of this report that will require further consideration, and the First Minister referred to some of those, the work of the commission will not make ambulances arrive any faster, properly staff our schools or support Welsh businesses. Welsh Labour Ministers and their Plaid Cymru partners should instead be focusing on getting to grips with unacceptable waiting lists, on improving educational outcomes and on better pay for people in Wales, the lowest paid in the UK, after that quarter of a century that the First Minister referred to. Diolch yn fawr.
Diolch. Rwy'n cynnig gwelliant 1. Er bod y Ceidwadwyr Cymreig yn hapus bob amser i nodi adroddiad, ni allwn ni gymeradwyo'r adroddiad hwn. Er bod Llywodraethau Ceidwadol y DU wedi darparu pwerau deddfu, pwerau codi trethi a model pwerau a gadwyd yn ôl, gan droi'r fan hon yn Senedd gyflawn, rydym ni'n cydnabod bod datganoli mwy o bwerau, nawr neu yn y dyfodol rhagweladwy, yn ddiangen ac yn anniogel. Er na ddylai'r setliad cyfansoddiadol sy'n esblygu yn ein DU gael ei bennu gan bolisïau a phersonoliaethau dros dro gwahanol Lywodraethau ar unrhyw adeg arbennig, fe ddylai ac mae'n rhaid i hynny gael ei adeiladu ar y sylfeini cadarn a ddarperir gan ddemocratiaethau cynrychioliadol gyda rhwystrau a gwrthbwysau effeithiol.
Fodd bynnag, mae'r diffyg democrataidd yng Nghymru yn dal ei dir o hyd, gyda llawer fyth heb fod yn deall ym mha le y gwneir y penderfyniadau, pwy sy'n gyfrifol a faint o bŵer sydd gan Lywodraeth Cymru ar eu bywydau. Fel dywedodd un etholwr, 'Mae gweithgareddau Llywodraeth Cymru yn cael eu hanwybyddu gan ran fawr o'r boblogaeth, ac mae hyn yn fy mhryderu oherwydd fe allai Llywodraeth Cymru, oherwydd hynny, ddianc rhag unrhyw beth.' Nid yw'r etholwyr yn weithredol fel rhwystrau a gwrthbwysau. Mae hyn yn cynnal natur unochrog gwleidyddiaeth Cymru, gan ganiatáu i Lywodraeth Lafur Cymru 'y ni sy'n gwybod orau' osgoi atebolrwydd.
Ar gyfer bod yn effeithiol, y gofyniad cyntaf sydd ar unrhyw Lywodraeth yw bod yn ymwybodol y gellid ei throi hi allan, ond ar ôl 25 mlynedd mewn grym, nid yw'r Llywodraeth hon sy'n pasio cyfrifoldeb ar eraill yn credu erbyn hyn bod hynny'n berthnasol iddi hi. Rwy'n gobeithio y bydd deisebau torfol a phrotestiadau'r cyfnod diweddar yn newid hynny, ond oni bai a hyd nes y byddan nhw'n gwneud hynny, nid ydym ni'n gallu peryglu rhoi rhagor o bŵer yn ei dwylo hi. Mae adroddiad y comisiwn yn cadarnhau, pe byddai annibyniaeth yn digwydd, y byddai Cymru yn wynebu prinder cyllidol, sy'n golygu toriadau mawr am flynyddoedd lawer, ac o bosibl yn hwy na hynny, y byddai eu maint nhw'n ddibynnol ar y telerau a gafodd eu trafod, a fyddai'n cynnwys penderfyniadau ynghylch pensiynau'r wladwriaeth, cyfran o ddyraniad dyled y DU, pa arian cyfred y byddai Cymru yn ei ddefnyddio, amddiffyn milwrol a chynrychiolaeth dramor.
Mae gwendidau yn adroddiad y comisiwn yn cael eu datgelu gan ei ddatganiad ynglŷn â bod ei is-grŵp cyfiawnder a phlismona wedi cymryd adroddiad comisiwn Thomas yn fan cychwyn. Er hynny, pan ymwelais i ag uned troseddau cyfundrefnol rhanbarthol y gogledd-orllewin, cydweithrediad rhwng Heddlu Gogledd Cymru a phum llu yng ngogledd-orllewin Lloegr, yn gynnar yn 2020, fe glywsom ni fod y dystiolaeth a roddwyd i gomisiwn Thomas gan y prif gwnstabliaid a chomisiynwyr heddlu a throseddu yng Nghymru wedi cael ei hanwybyddu i raddau helaeth yn adroddiad y comisiwn, a bod 95 y cant neu fwy o droseddau yng ngogledd Cymru yn lleol neu'n digwydd ar draws ffin, i'r dwyrain a'r gorllewin. Uwch swyddogion heddluoedd oedd y rhain; yn amlwg, ni allaf eu henwi nhw.
Mewn gwirionedd, dim ond un cyfeiriad sydd yng nghomisiwn Thomas at unrhyw droseddu trawsffiniol, a hynny yng nghyd-destun llinellau cyffuriau, a'r ateb y mae'n ei gynnig yw cydweithio ar draws y pedwar llu yng Nghymru, ond nid oes unrhyw gyfeiriad at heddluoedd dros y ffin. Yn y byd go iawn, er enghraifft, fe ymunodd Heddlu Gogledd Cymru â Heddlu Swydd Gaer a Heddlu Trafnidiaeth Prydain i dargedu troseddwyr trawsffiniol yn rhan o Operation Crossbow fis Mawrth diwethaf. Yn ystod y mis hwn, fe welodd Project Medusa, a ariannwyd gan y Swyddfa Gartref, weithrediadau ar y cyd rhwng heddluoedd Glannau Mersi, Gogledd Cymru a Swydd Gaer i fynd i'r afael â gwerthu cyffuriau a chamfanteisio troseddol ar bobl ifanc.
Fel mae'r adroddiad ddoe, a gomisiynwyd gan Lywodraeth Cymru, 'Paratoi ar gyfer Datganoli Plismona yng Nghymru', yn ei dyfynnu, roedd
'adroddiad Thomas yn sôn am y rhwyg rhwng cyrff datganoledig a chyrff annatganoledig, ac rwy'n credu os edrychwch chi ar rywfaint o'r gwaith rydyn ni wedi'i wneud...does gennym ni ddim'.
Mae hefyd yn adrodd bod pryder
'y gallai'r agosrwydd...at Weinidogion Cymru arwain at sefyllfaoedd a allai fygwth egwyddor annibyniaeth weithredol'.
At hynny, o ystyried bod Ysgrifennydd Cymru'r wrthblaid, y Blaid Lafur, wedi gwrthod galwadau i Lywodraeth Cymru fod â rheolaeth dros blismona a chyfiawnder troseddol oedolion, a bod cadeirydd Comisiwn Llafur ar Ddyfodol y DU, Gordon Brown, ddeuddydd yn ôl wedi cilio oddi wrth gefnogi system gyfiawnder Cymru i'w rhedeg o Gaerdydd, mae'n rhaid i ni ofyn pam mae Llywodraeth Cymru yn neilltuo cymaint o amser ac adnoddau i ddatganoli'r materion hyn pan yw hi'n torri cyllidebau allweddol mewn mannau eraill. Yn fwriadol efallai, mae mynd ar drywydd pwerau'r dyfodol yn orffwyll yn tynnu sylw oddi wrth y materion sy'n bwysig i bobl Cymru.
Er bod rhai agweddau diddorol ar yr adroddiad hwn y bydd angen eu hystyried eto, ac fe gyfeiriodd y Prif Weinidog at rai o'r rhain, ni fydd gwaith y comisiwn yn peri i ambiwlansys gyrraedd yn gynt o gwbl, nac yn staffio ein hysgolion yn briodol nac yn cefnogi busnesau Cymru. Yn hytrach na hynny, fe ddylai Gweinidogion Llafur Cymru a'u partneriaid ym Mhlaid Cymru fod yn canolbwyntio ar fynd i'r afael â rhestrau aros annerbyniol, ar wella canlyniadau addysgol ac ar gyflogau gwell i bobl yng Nghymru, sydd â rhai o'r cyflogau isaf yn y DU, ar ôl y chwarter canrif hwnnw y soniodd y Prif Weinidog amdano. Diolch yn fawr.
Dwi eisiau rhoi ar gofnod unwaith eto fy nghroeso i i waith y Comisiwn Annibynnol ar Ddyfodol Cyfansoddiadol Cymru. Mae o wedi bod yn drobwynt, dwi'n reit glir am hynny, ar ein taith gyfansoddiadol. Dwi'n falch iawn o allu ailadrodd hynny heddiw, a diolch i'r comisiwn am ei waith. Dwi hefyd am ddiolch i'r Prif Weinidog am y cydweithio sydd wedi bod rhyngom ni ar hyn. Efallai nad ydyn ni'n gytûn ar beth ddylai fod yn ben draw ein taith gyfansoddiadol—dwi'n erfyn arno fo a Llafur, eto, i fod yn fwy uchelgeisiol ar gyfer Cymru. Beth mae'r adroddiad yn ei ddweud am annibyniaeth? Wel, mae o'n rhoi'r gallu yna inni fod yn fwy uchelgeisiol. Ond mae yna sylweddoliad yma o bwysigrwydd cael y sgyrsiau yma am ein dyfodol cyfansoddiadol ni, ac mae hynny'n rhywbeth dwi'n ei groesawu.
Pan gafodd adroddiad terfynol y comisiwn ei gyhoeddi ym mis Ionawr, mi wnes i ddweud bod yn rhaid inni weithio'n galed ac yn gyflym i ddechrau'r broses o weithredu'r argymhellion; dyna y peth lleiaf sydd angen i ni ei wneud er mwyn amddiffyn a chryfhau democratiaeth Gymreig. Mi oedd yr adroddiad ei hun yn berffaith glir o ran y brys i fynd ar drywydd hyn, a dwi'n falch bod gennym ni rŵan ymateb ffurfiol gan y Llywodraeth. Mae o'n dweud wrthym ni lle ydyn ni arni ychydig bach yn fwy clir, o ran bod yn barod i ddechrau ar y gwaith o weithredu.
Eto, dwi eisiau pwysleisio, fel gwnaeth y Prif Weinidog, y cytundeb trawsbleidiol sydd yna fan hyn—y cytundeb trawsbleidiol a gafodd ei gyrraedd gan y comisiwn fod y status quo yn anghynaliadwy a bod angen newid sylfaenol. Mae yna gytundeb hefyd fod rhaid i'r gwaith sydd wedi cael ei ddechrau gan y comisiwn barhau, a dŷn ni wedi sicrhau y bydd rhaglen waith yn dilyn ymlaen o'r comisiwn cyfansoddiadol.
Ond dwi'n meddwl bod yn rhaid inni rŵan wybod yn fuan sut strwythur fydd i hwnnw. Dwi wedi dweud yn barod y buaswn i am i gomisiwn cenedlaethol sefydlog gael ei greu, ond gaf i ofyn, tybed, am ragor o fanylion gan y Prif Weinidog am sut y gallai'r strwythurau perthnasol edrych? Hefyd, mae'r Llywodraeth wedi awgrymu y bydd rhagor o fanylion am y rhaglen waith yn cael eu cyhoeddi yn ddiweddarach eleni. A allaf i ofyn am fwy o eglurder o ran yr amserlen? Pryd yn benodol y gallwn ni ddisgwyl sefydliad olynydd y comisiwn?
I just want to put on record once again my welcome for the work of the Independent Commission on the Constitutional Future of Wales. It has been a turning point, I'm clear on that, in our constitutional journey. I am pleased to be able to repeat that today, and I thank the commission for its work. I also want to thank the First Minister for the collaboration that there has been between us on this. Perhaps we're not entirely agreed on the destination of our constitutional journey—I urge him and Welsh Labour to be more ambitious for Wales. What does the report say about independence? Well, it does provide us with that ability to be more ambitious. But there is a realisation here of the importance of having these conversations about out constitutional future, and that is something that I welcome.
When the commission's final report was published in January, I said that we must work hard and quickly in order to start the process of implementing the recommendations; that's the least we need to do in order to safeguard and protect Welsh democracy. The report was entirely clear about the urgency in taking this forward, and I'm pleased that we now have a formal response from the Government. It tells us where we are a little more clearly, in terms of being prepared to start the work of implementation.
Again, I want to emphasise, as the First Minister did, the cross-party agreement that exists here—the cross-party agreement reached by the commission that the status quo is unsustainable and that we need fundamental change. There's also agreement that the work that has been started by the commission should continue, and we have ensured that a work programme will follow on from the work of the constitutional commission.
But I think we now need to know what structure that will take. I have said already that I would want a standing national commission to be created, but could I ask for more details from the First Minister as to how the relevant structures may look? The Government has also suggested that there will be further details about the work programme published later this year. Can I ask for more clarity in terms of the timetable? When exactly should we expect to see the establishment of the commission's successor?
Now, the Government stressed that securing some specific aspects of the reforms outlined by the commission will require negotiation with the UK Government. Good luck with that with the current Conservative Government. Of course, Mark Isherwood mentioned the democratic deficit; what we've seen is the growing respect deficit over recent years being ramped up by the lack of respect for Welsh democracy. He speaks of bringing more powers to the people of Wales as if it's a bad thing. He's happy enough for the concentration of power in the hands of a croneyism-infested UK Government. He speaks of his lack of understanding about how you could possibly have police working cross-border. Mark Isherwood and others like him will go into meltdown when they hear about Europol and Interpol.
But there are those elements that we need to move on with that will require negotiation with UK Government: inter-governmental relations themselves; the attack on the Sewel convention, the protection of that; and financial constraints, too. Now, in practical terms, given where we're at in relation to the current Government and the likely timing of a general election, negotiation won't be able to happen until after that election. It's hard to disagree that there's little point opening negotiations now with that decaying Tory Government. But I might suggest that the necessary discussions can and should already have started with what is potentially an incoming UK Labour Government. What guarantees have been secured from Keir Starmer that the necessary reforms will be delivered, and over what timescale?
Now, the commission's recommendations on the devolution of justice and policing go further than what was on offer in the Brown commission reports on probation and youth justice. I note that the new First Minister in waiting has indicated that he, too, regards these as the low-hanging fruit. But I would stress that a piecemeal approach to devolving justice powers has the potential to make the edges of devolution more jagged. And, of course, key members of the Labour front bench at Westminster have ruled out any further devolution in this area at all. Has the current First Minister been able to persuade the current shadow Secretary of State for Wales of the case for devolving justice? And if so, how confident is he that the devolution of justice and policing in full can be delivered?
Now, across many of the Government's responses to the commission's recommendations, including on the devolution of the Crown Estate, on broadcasting, on rail infrastructure, detail is still rather thin. But on one of his last opportunities to speak as First Minister, I'll ask him to pad that out a little this afternoon, if he would.
And finally, from what he has learned from the commission's work—and I've certainly learned an awful lot—what timescale would he expect for the delivery of the next stages in strengthening our democracy? The commission's 10 recommendations are the absolute minimum, and we urgently need further clarification as to how and when they will be delivered upon.
Nawr, roedd y Llywodraeth yn pwysleisio y byddai sicrhau rhai agweddau penodol ar y diwygiadau a amlinellwyd gan y comisiwn yn gofyn trafodaeth gyda Llywodraeth y DU. Pob lwc gyda hynny gyda'r Llywodraeth Geidwadol bresennol. Wrth gwrs, roedd Mark Isherwood yn crybwyll y diffyg democrataidd; yr hyn a welsom ni yw'r diffyg parch cynyddol dros y blynyddoedd diwethaf yn cynyddu oherwydd ddiffyg parch tuag at ddemocratiaeth Cymru. Mae ef yn sôn am ddod â mwy o bwerau i bobl Cymru fel pe byddai hynny'n beth drwg. Mae ef yn ddigon hapus i ganolbwyntio grym yn nwylo Llywodraeth y DU sy'n rhemp o ffrindgarwch. Mae ef yn sôn am ei ddiffyg dealltwriaeth ynghylch sut y gallech chi o bosibl fod â heddluoedd yn gweithio yn drawsffiniol. Fe fyddai Mark Isherwood ac eraill tebyg iddo ef yn mynd i dop y caets pan glywan nhw am Europol ac Interpol.
Ond mae yna elfennau yn yr hyn y mae angen i ni ei symud ymlaen y bydd gofyn eu trafod gyda Llywodraeth y DU: y cysylltiadau rhynglywodraethol eu hunain; yr ymosodiad ar gonfensiwn Sewel, amddiffyniad hwnnw; a chyfyngiadau ariannol hefyd. Nawr, yn ymarferol, o ystyried ein sefyllfa ni o ran y Llywodraeth bresennol yn San Steffan ac amseriad tebygol yr etholiad cyffredinol, ni fydd trafodaethau yn gallu digwydd tan ar ôl yr etholiad hwnnw. Mae hi'n anodd anghytuno nad oes llawer o ddiben agor trafodaethau nawr gyda'r Llywodraeth Dorïaidd sy'n mynd i'r gwellt. Ond rwyf i am awgrymu efallai y gallai ac y dylai'r trafodaethau angenrheidiol fod wedi dechrau eisoes gyda'r hyn a allai fod yn Llywodraeth Lafur newydd y DU. Pa warantau a gafwyd gan Keir Starmer y bydd y diwygiadau angenrheidiol yn cael eu cyflawni, a beth fydd yr amserlen?
Nawr, mae argymhellion y comisiwn ar ddatganoli cyfiawnder a phlismona yn mynd ymhellach na'r hyn a oedd ar gael yn adroddiadau Comisiwn Brown ar brawf a chyfiawnder ieuenctid. Rwy'n nodi bod y Prif Weinidog newydd sydd ar ddod wedi arwyddo ei fod yntau, hefyd, yn ystyried y rhain yn enillion rhwydd. Ond fe fyddwn i'n pwysleisio bod gan ddull bratiog o ddatganoli pwerau cyfiawnder y potensial i wneud ymylon datganoli yn fwy garw. Ac, wrth gwrs, mae aelodau allweddol mainc flaen Llafur yn San Steffan wedi diystyru unrhyw ddatganoli pellach yn y maes hwn o gwbl. A yw'r Prif Weinidog presennol wedi gallu perswadio Ysgrifennydd Gwladol yr wrthblaid dros Gymru presennol ynglŷn â'r achos dros ddatganoli cyfiawnder? Ac os felly, pa mor hyderus yw ef y gellir cyflawni datganoli cyfiawnder a phlismona yn gyfan gwbl?
Nawr, ar draws llawer o ymatebion y Llywodraeth i argymhellion y comisiwn, gan gynnwys ar ddatganoli Ystad y Goron, ar ddarlledu, ar seilwaith rheilffyrdd, mae'r manylion yn weddol brin o hyd. Ond ar un o'i gyfleoedd olaf i siarad yn swydd y Prif Weinidog, rwy'n gofyn iddo ef ymhelaethu ychydig ar hynny'r prynhawn yma, pe gallai.
Ac yn olaf, o'r hyn a ddysgodd ef o waith y comisiwn—ac yn sicr fe ddysgais i lawer iawn—pa amserlen a fyddai ef yn ei disgwyl ar gyfer cyflawni'r camau nesaf o ran grymuso ein democratiaeth? Deg argymhelliad y Comisiwn yw'r swm lleiaf un, ac mae angen eglurhad pellach arnom ni ar fyrder ynghylch sut a phryd y byddan nhw'n cael eu cyflawni.
Like others this afternoon, I'd like to thank the commission for their work. I'd like to thank the co-chairs and the staff who supported that, and everybody who took part in the work of the commission. I'd also like to thank the First Minister for the way in which he has pursued constitutional policy over his time in office. There are those people, of course, who will sneer at constitutional law and constitutional politics. They'll tell you it's not important, that it's never been discussed down the Dog and Duck and various other hostelries. Well, to those people, let me tell you this: you need to read Aneurin Bevan. It's no accident that the first chapter of In Place of Fear was all about constitutional law. It was all about power. It was all about where political power rests, whether it's in Bedwellty House, the House of Commons, or the boardrooms of the City of London. Because Nye understood that, unless you're able to use political power, then you will never, ever be able to change the condition of the people that you seek to represent. And it's political power that a constitution should describe—where it is held, how it is held and how it is used. And there are three points that I would like to make in this debate this afternoon.
We are approaching a period of change, both in the United Kingdom with the change of Government here, but also with elections taking place on the European mainland for the next European Parliament. The place of Wales and how Wales is represented in the institutions of the EU is going to be up for grabs over the coming years, and I hope that a Welsh Government, in the next two years, will play a full role in the review of the trade and co-operation agreement and ensure that the institutions of Wales are represented in the institutions of Europe.
Now, there are two other areas that I believe we need to debate and discuss. The report and the Government response focuses in on those functional areas of policy that should either be reserved or held in our national Parliament here. I hope that we'll be able to do more than that. The points that were made by the First Minister in opening this debate were absolutely fundamental about the way in which the Sewel convention has been upended by successive Acts of the current United Kingdom Government. The Sewel convention and the way in which our Parliaments and our Governments work together have been completely eroded to virtual extinction by not just the work of Boris Johnson, but the work of successive UK Parliaments over the last few years. We need to go somewhat further. When I look at how we re-establish a democratic structure in the United Kingdom, I look back to December 1931 and the Statute of Westminster, when the Westminster Parliament, voluntarily and collectively with the dominions that existed in the British empire at the time, handed all residual powers from that Parliament to the Parliaments of those dominions. It's a different circumstance, but the principle is important. What section 4 of the Statute of Westminster said was this:
'No Act of Parliament of the United Kingdom passed after the commencement of this Act shall extend, or be deemed to extend, to a Dominion as part of the law of that Dominion, unless it is expressly declared in that Act that that Dominion has requested, and consented to, the enactment thereof.'
Very, very clear. A clear statement that the Westminster Parliament will not legislate without the consent of the Parliament, either here or elsewhere. And we need to ensure that we do have a democratic structure, a new statute of Westminster, a new democratic relationship between Westminster and ourselves to ensure that we are able to work together collectively without the sort of conflict that we've seen in recent years.
But we also need financial structures to ensure fairness across the United Kingdom. And this is something that has dogged our relationships since the beginning of devolution. I think we all recognise that Barnett is past its time, but we've also seen decisions that have adversely affected Wales made time and time again, and to whom do we appeal those decisions? The Treasury—the very institution that makes those decisions in the first place. And this isn't simply something that's happened over recent years; we remember what happened with the Olympic funding as well. I look to Australia for my inspiration here. The Commonwealth Grants Commission in Australia ensures what they call 'horizontal fiscal equalisation' across the states of Australia to ensure that every Australian, wherever they live, can expect a similar level of services from the state and federal Government. That is what we should have here. It isn't too much to expect that somebody living in Wales can expect to have the same quality of life and level of services as somebody living in Surrey or elsewhere. That doesn't seem to be ludicrous, too radical and impossible to achieve. That should be the minimum that we want, and we need to create, I would say, acting Presiding Officer, more UK structures—[Interruption.]
Fel eraill y prynhawn yma, fe hoffwn i ddiolch i'r comisiwn am eu gwaith. Fe hoffwn i ddiolch i'r cyd-gadeiryddion a'r staff a gefnogodd hwnnw, a phawb a gymerodd ran yng ngwaith y comisiwn. Fe hoffwn i ddiolch hefyd i'r Prif Weinidog am y ffordd y mae ef wedi mynd ar ôl polisi cyfansoddiadol dros ei gyfnod ef yn y swydd. Fe geir y bobl hynny, wrth gwrs, sy'n troi eu trwynau ar gyfraith gyfansoddiadol a gwleidyddiaeth gyfansoddiadol. Fe ddywedan nhw wrthych chi nad yw'n bwysig, ac na chafodd erioed mo'i thrafod yn y dafarn leol nac mewn unrhyw dafarn arall. Wel, i'r bobl hynny, gadewch i mi ddweud hyn wrthych chi: mae angen i chi ddarllen ysgrifeniadau Aneurin Bevan. Nid trwy ddamwain y mae pennod gyntaf In Place of Fear yn ymdrin â chyfraith gyfansoddiadol. Grym yw ystyr y cyfan. Yr holl ystyr oedd lleoliad grym gwleidyddol, boed hynny yn Bedwellty House, Tŷ'r Cyffredin, neu ar fyrddau cyfarwyddwyr Dinas Llundain. Oherwydd roedd Aneurin yn deall, oni bai eich bod chi'n gallu defnyddio grym gwleidyddol, yna ni fyddwch chi fyth bythoedd yn gallu newid amgylchiadau'r bobl yr ydych chi'n ceisio eu cynrychioli nhw. A grym gwleidyddol y dylai cyfansoddiad ei ddisgrifio—ym mha le y mae'n preswylio, sut y caiff ei gadw a sut y caiff ei ymarfer. Ac mae gennyf i dri phwynt yr hoffwn i eu gwneud yn y ddadl hon y prynhawn yma.
Rydym ni'n nesáu at gyfnod o newid, yn y Deyrnas Unedig gyda newid Llywodraeth yma, ond gydag etholiadau yn cael eu cynnal ar gyfandir Ewrop hefyd ar gyfer Senedd nesaf Ewrop. Mae safle Cymru a sut y caiff Cymru ei chynrychioli yn sefydliadau'r UE yn mynd i fod o fewn cyrraedd dros y blynyddoedd nesaf, ac rwy'n gobeithio y bydd gan Lywodraeth Cymru, yn ystod y ddwy flynedd nesaf, ran lawn yn yr adolygiad o'r cytundeb masnach a chydweithredu ac yn sicrhau bod sefydliadau Cymru yn cael eu cynrychioli yn sefydliadau Ewrop.
Nawr, mae yna ddau faes arall yr wyf i o'r farn fod angen i ni eu trin a'u trafod nhw. Mae'r adroddiad ac ymateb y Llywodraeth yn canolbwyntio ar y meysydd polisi swyddogaethol hynny y dylid naill ai eu dal neu eu cadw yn ein Senedd genedlaethol yma. Rwy'n gobeithio y gallwn ni wneud mwy na hynny. Roedd y pwyntiau a wnaeth y Prif Weinidog wrth agor y ddadl hon yn gwbl sylfaenol ynglŷn â'r ffordd y cafodd Confensiwn Sewel ei chwalu gan Ddeddfau olynol gan Lywodraeth bresennol y Deyrnas Unedig. Mae confensiwn Sewel a'r ffordd y mae ein Seneddau a'n Llywodraethau yn gweithio gyda'i gilydd wedi cael eu golchi i ffwrdd yn llwyr i ebargofiant bron iawn nid yn unig trwy waith Boris Johnson, ond drwy waith Seneddau olynol y DU dros yr ychydig flynyddoedd diwethaf. Mae angen i ni fynd ychydig ymhellach. Wrth i mi ystyried sut y byddwn ni'n ailsefydlu strwythur democrataidd yn y Deyrnas Unedig, rwy'n edrych yn ôl at fis Rhagfyr 1931 a Statud San Steffan, pan roddodd Senedd San Steffan, yn wirfoddol ac ar y cyd â'r arglwyddiaethau a oedd yn bodoli yn yr ymerodraeth Brydeinig ar y pryd, yr holl bwerau gweddilliol o'r Senedd honno i Seneddau'r arglwyddiaethau hynny. Mae hon yn sefyllfa wahanol, ond mae'r egwyddor yn bwysig. Yr hyn a ddywedodd adran 4 o Statud San Steffan oedd:
'Ni fydd unrhyw Ddeddf Seneddol y Deyrnas Unedig a basiwyd ar ôl cychwyn y Ddeddf hon yn rhychwantu, neu y bernir ei bod yn rhychwantu, Dominiwn fel rhan o gyfraith y Dominiwn hwnnw, oni ddatgenir yn benodol yn y Ddeddf honno bod y Dominiwn hwnnw wedi gofyn am ei ddeddfiad, ac wedi cydsynio iddo.'
Eglur iawn, iawn. Datganiad eglur na fyddai Senedd San Steffan fyth yn deddfu heb gydsyniad y Senedd, naill ai yn y fan hon neu yn rhywle arall. Ac mae angen i ni sicrhau y bydd gennym ni strwythur democrataidd, statud newydd o San Steffan, perthynas ddemocrataidd newydd rhwng San Steffan a ninnau i sicrhau ein bod ni'n gallu gweithio gyda'n gilydd heb unrhyw wrthdaro o'r math a welsom ni yn ystod y blynyddoedd diwethaf.
Ond mae angen strwythurau ariannol arnom ni hefyd ar gyfer sicrhau cyfiawnder ledled y Deyrnas Unedig. Ac mae hyn yn rhywbeth sydd wedi llethu ein perthynas ni ers dechrau datganoli. Rwy'n credu ein bod ni i gyd yn cydnabod bod Barnett wedi gweld ei ddyddiau gorau, ond rydym ni hefyd wedi gweld penderfyniadau yn cael eu gwneud dro ar ôl tro sydd wedi effeithio yn andwyol ar Gymru, ac ar bwy yr ydym ni'n apelio i wyrdroi'r penderfyniadau hynny? Y Trysorlys—sef yr union sefydliad a wnaeth y penderfyniadau hynny yn y lle cyntaf. Ac nid rhywbeth sydd wedi digwydd dros y blynyddoedd diwethaf yn unig mo hyn; rydym ni'n cofio beth a ddigwyddodd gydag ariannu'r Gemau Olympaidd hefyd. Rwy'n edrych tuag Awstralia am ysbrydoliaeth nawr. Mae Comisiwn Grantiau'r Gymanwlad yn Awstralia yn sicrhau bod yr hyn maen nhw'n ei alw yn 'gydraddoli cyllidol llorweddol' ar draws taleithiau Awstralia yn sicrhau y gall pob Awstraliad, ble bynnag y maen nhw'n byw, ddisgwyl cyfradd gyffelyb o wasanaethau oddi wrth y Llywodraeth wladol a ffederal. Dyna'r hyn y dylem ninnau ei gael yma. Nid yw hi'n ormod i ddisgwyl y gall rhywun sy'n byw yng Nghymru ddisgwyl bod â'r un ansawdd bywyd ac argaeledd gwasanaethau â rhywun sy'n byw yn Surrey neu yn rhywle arall. Nid yw hi'n ymddangos i mi mai rhywbeth chwerthinllyd yw hynny, sy'n rhy radical ac yn amhosibl ei gyflawni. Hynny ddylai fod y peth lleiaf yr ydym yn ei geisio, ac mae angen i ni lunio, yn fy marn i, Llywydd dros dro, ragor o strwythurau i'r DU—[Torri ar draws.]
No.
Na.
—that are shared UK structures, rather than UK structures that are simply under the control of the United Kingdom Government. I'm sorry, I was just finishing.
—sy'n strwythurau a rennir yn y DU, yn hytrach na strwythurau i'r DU sydd dan reolaeth Llywodraeth y Deyrnas Unedig yn unig. Mae'n ddrwg gen i, roeddwn i ar fin gorffen.
The first recommendation, which focuses on democratic innovation, is, to me, the most important of all, because it is the central imperative for any democracy to thrive and, indeed, in today's world, to survive, it seems. It must constantly adapt. It must change to remain relevant and representative. Indeed, Sioned Williams, in responding to an earlier statement, quoted Eleanor Roosevelt, I believe—democracy is never final; the struggle for democracy is never ending. And that's the heart, really, of the whole history of democratic and constitutional reform.
Yr argymhelliad cyntaf, sy'n canolbwyntio ar arloesi democrataidd, yw, i mi, yr un pwysicaf i gyd, oherwydd mae hynny'n gwbl ganolog i ganiatáu ffyniant unrhyw ddemocratiaeth, ac yn wir, yn y byd heddiw, iddi oroesi, i bob golwg. Mae'n rhaid iddi addasu trwy'r amser. Rhaid iddi newid i aros yn berthnasol ac yn gynrychioliadol. Yn wir, wrth ymateb i ddatganiad cynharach, roedd Sioned Williams yn dyfynnu Eleanor Roosevelt, rwy'n credu—nid yw democratiaeth fyth yn rhywbeth terfynol; nid yw'r frwydr dros ddemocratiaeth fyth yn gorffen. A dyna galon, mewn gwirionedd, holl hanes diwygio democrataidd a chyfansoddiadol.
The report puts a particular meaning on that in our current moment, because, even though we are about to embark on some incredibly transformative changes in our democracy in Wales in terms of the voting system, the size of the Senedd and, absolutely crucially, gender balance and representation in the wider sense, in some senses, even with those changes, if you looked at the way we do politics now compared to the early twentieth century and the late nineteenth century, it hasn't changed that much, has it? It's still people, every four or five years, taking a manifesto to an electorate, having a mandate and then taking decisions on people's behalf. And there seems something that is out of kilter with modern culture and society in that, where people want to be directly involved and engaged in the decision making that affects their lives. And there is a challenge there, which the commission sets to us, which is how we can reinvent democracy, whereby we are not just a group providing all the answers, but we are helping society to frame questions and involving citizens themselves in providing some of those answers, and we're listening as much as lecturing, and we're making our decisions informed by a societal conversation, a societal deliberation, and the different ways in which that can be made effective.
I think there's a role for us as a Senedd, and, indeed, the suggestion in the recommendation is that we need now to see ways in which we can introduce this democratic innovation in our work here. And we need to look outside as well—the excellent work of the Democracy Box, the Talking Shops. Why not create, as they suggested, democratic hubs across Wales in every one of these 16 new constituencies—physical places, but also online information sources—using the power of story to actually communicate what democracy is all about for our citizens?
And the First Minister referenced the work of the National Assembly advisory group in 1998. I think we need something like that now. I think, actually, the creation of this new Senedd, if I can put it like that, is a fantastic opportunity for us to say, 'What does the new politics, as we called it then, look like now? What could it mean to us today?' And I don't think we should wait for the seventh Senedd. I've always been a person in a hurry. I think there's some work now, in the remaining two years, even with the First Minister possibly contributing from the backbenches, of getting ourselves ready to maximise this great opportunity that we have, working cross-party, including groups in the Senedd that aren't convinced by Senedd reform but need to be part of the conservation of how we maximise its positive effect.
And could I just say in closing, particularly on this day of all: I think that there's something about democratic reform, isn't there, there's a kind of wonderful contradiction, because, in some ways, it's trying to do something new all the time, but giving new form to enduring values? And when we think about our own democracy here, it's that sense of the truth that dare not speak its name, but should be spoken more often, that, actually, what unites us is often far more important, far more enduring, than what divides us. As somebody once said to Saunders Lewis, First Minister, it's been a pleasure disagreeing with you, in the right sense. We haven't agreed on—. We've had disagreements, but the disagreements will often be forgotten. What endures is what you build together. And I'd like to commend you on the way that you've conducted your politics—always the search for the common ground for the common good.
And I'd like to end, because both you and I share a love for what used to be called Anglo-Welsh poetry—Welsh writing in English—by quoting one of your favourite poets, which captures, possibly—. Sometimes, politics is capricious, isn't it, buffeted by the winds, focused on the daily worries et cetera, but, actually, at its heart, it's about leaving a legacy. And you leave a powerful legacy, First Minister. So, I'd like to end with these words of Vernon Watkins:
'Life changes, breaks, scatters. There is no sheet-anchor. / Time reigns; yet the kingdom of love is every moment, / Whose citizens do not age in each other’s eyes. / In a time of darkness the pattern of life is restored / By men who make all transience seem an illusion.'
Mae'r adroddiad yn rhoi ystyr arbennig i hynny yn yr amser presennol i ni, oherwydd, er ein bod ni ar fin dechrau ar rai newidiadau trawsnewidiol tu hwnt yn ein democratiaeth yng Nghymru o ran y system bleidleisio, maint y Senedd ac, yn gwbl allweddol, cydbwysedd a chynrychiolaeth y rhywiau yn yr ystyr fwy eang, mewn rhai ffyrdd, hyd yn oed gyda'r newidiadau hynny, os edrychwch chi ar y ffordd yr ydym ni'n ymwneud â gwleidyddiaeth nawr o'i gymharu â dechrau'r ugeinfed ganrif a diwedd y bedwaredd ganrif ar bymtheg, nid yw hynny wedi newid cymaint â chymaint, onid yw e'? Sef y bydd pobl, bob rhyw bedair neu bum mlynedd, yn cyflwyno maniffesto gerbron etholwyr, yn cael mandad ac yna'n gwneud penderfyniadau ar ran pobl eraill. Ac mae hi'n ymddangos bod rhywbeth sy'n anghydnaws â diwylliant modern a chymdeithas gyfoes yn hynny, pan yw pobl yn awyddus i gyfranogi yn uniongyrchol a bod â rhan yn y broses o wneud penderfyniadau sy'n effeithio ar eu bywydau nhw. Ac mae her yn hyn, y mae'r comisiwn yn ei nodi ar ein cyfer ni, sef sut y byddwn ni'n ail-lunio democratiaeth, lle nad un grŵp yn unig sy'n darparu'r atebion i gyd, ond ein bod ni'n cynorthwyo'r gymdeithas i fframio cwestiynau a chynnwys y dinasyddion eu hunain wrth ddarparu rhai o'r atebion hynny, a'n bod ni'n gwrando lawn cymaint â darlithio, a'n bod ni'n gwneud ein penderfyniadau dan arweiniad y sgwrs gymdeithasol, y drafodaeth gymdeithasol, a'r gwahanol ffyrdd y gellir gwneud hynny'n effeithiol.
Rwy'n credu bod swyddogaeth i ni yn y Senedd, ac, yn wir, yr awgrym yn yr argymhelliad yw bod angen i ni weld ffyrdd y gallwn gyflwyno'r arloesedd democrataidd hwn yn ein gwaith ni yma nawr. Ac mae angen i ni edrych y tu allan hefyd—gwaith rhagorol The Democracy Box, y Talking Shops. Beth am greu, fel awgrymodd y rhain, hybiau democrataidd ledled Cymru ym mhob un o'r 16 etholaeth newydd hyn—mannau yn y byd go iawn, ond ffynonellau o wybodaeth ar-lein hefyd—gan ddefnyddio grym hanesion i gyfleu'r hyn yw pwrpas democratiaeth i'n dinasyddion ni mewn gwirionedd?
Ac roedd y Prif Weinidog yn cyfeirio at waith grŵp cynghori'r Cynulliad Cenedlaethol ym 1998. Rwy'n credu bod angen rhywbeth fel hyn arnom ni nawr. Rwyf i o'r farn, mewn gwirionedd, fod creu'r Senedd newydd hon, os caf ei rhoi hi felly, yn gyfle gwych i ni ddweud, 'Sut olwg sydd am fod ar y wleidyddiaeth newydd, fel roeddem ni'n ei galw hi bryd hynny, nawr? Beth allai hyn ei olygu i ni heddiw?' Ac nid wyf i'n credu y dylem ni aros am y seithfed Senedd. Rwyf i bob amser wedi bod yn unigolyn sydd ar frys. Rwy'n credu bod rhywfaint o waith nawr, yn ystod y ddwy flynedd sydd yn weddill, hyd yn oed gyda'r Prif Weinidog yn cyfrannu o'r meinciau cefn o bosibl, i baratoi ein hunain i fanteisio hyd yr eithaf ar y cyfle gwych hwn sydd gennym ni, gan weithio yn drawsbleidiol, gan gynnwys y grwpiau yn y Senedd nad argyhoeddir nhw gan ddiwygio'r Senedd ond y mae angen iddyn nhw fod yn rhan o'r drafodaeth ynglŷn â'r ffordd i ni wneud yn fawr o'r effaith gadarnhaol.
Ac a gaf i ddweud wrth ddiweddu, yn arbennig felly heddiw o bob diwrnod: rwy'n credu bod rhywbeth rhyfedd am ddiwygio democrataidd, onid oes, rhyw fath o wrth-ddweud hyfryd, oherwydd, mewn rhai ffyrdd, dyma ymgais i wneud rhywbeth newydd drwy'r amser, ond gan roi ffurf newydd ar werthoedd oesol? A phan fyddwn ni'n meddwl am ein democratiaeth ein hunain yma, yr ymdeimlad hwnnw o'r gwirionedd nad yw'n meiddio ynganu ei enw, ond y dylid ei ynganu yn fwy mynych, sef fod yr hyn sy'n ein huno ni'n aml yn llawer pwysicach, yn llawer mwy parhaol, na'r hyn sy'n ein rhannu ni. Fel dywedodd rhywun wrth Saunders Lewis un tro, Prif Weinidog, mae hi wedi bod yn bleser anghytuno â chi, yn yr ystyr orau. Nid ydym ni wedi cytuno—. Rydym ni wedi anghytuno lawer gwaith, ond fe fydd yr anghytundebau yn cael eu hanghofio yn aml. Yr hyn sy'n para yw'r hyn yr ydych chi'n ei feithrin gyda'ch gilydd. Ac fe hoffwn eich canmol chi am ymarweddiad eich gwleidyddiaeth—yn chwilio bob amser am dir cyffredin er lles pawb.
Ac fe hoffwn i orffen, oherwydd eich bod chi a minnau yn rhannu hoffter o'r hyn a arferai gael ei alw yn farddoniaeth Eingl-Gymreig—gweithiau Cymreig yn Saesneg—trwy ddyfynnu un o'ch hoff feirdd chi, sy'n crisialu, o bosibl—. Weithiau, mae gwleidyddiaeth yn fympwyol, onid yw, yn cael ei chwythu gan bob gwynt, yn canolbwyntio ar y pryderon dyddiol ac ati, ond, mewn gwirionedd, yn ei hanfod, ystyr hyn yw gadael gwaddol. Ac rydych chi'n gadael gwaddol grymus ar eich ôl, Prif Weinidog. Felly, fe hoffwn i orffen gyda'r geiriau hyn gan Vernon Watkins:
'Mae bywyd yn newid, yn torri, gwasgaru. Nid oes hwylraff. / Mae amser yn teyrnasu; ac eto y mae teyrnas gariad ym mhob eiliad, / Nid yw ei dinasyddion yn heneiddio yng ngolwg ei gilydd. / Mewn cyfnod o dywyllwch adferir patrwm bywyd / Gan ddynion sy'n gwneud i ddarfodedigrwydd ymddangos yn rhith.'
Diolch yn fawr iawn i chi, Brif Weinidog.
Thank you very much, First Minister.
Gaf fi ddechrau fy nghyfraniad i’r ddadl drwy nodi fy niolch i’r comisiwn, a hefyd nodi pa mor bwysig yw eu gwaith ar gyfer archwilio'r modd y gellid sicrhau bod strwythurau ein llywodraethiant, ein democratiaeth a'n cymdeithas yn cynnig y dyfodol gorau posibl i'n dinasyddion? I fi, mae gwir bwysigrwydd y gwaith yma yn deillio o’r ffaith ei fod e wedi’i wreiddio mewn dros 15,000 o ymgysylltiadau â phobl ledled Cymru, gan gynnwys â phobl sy’n aml yn cael eu heithrio o ddadleuon cyfansoddiadol. A'r hyn y mae'r ymgysylltiadau hyn â Chymry o bob math yn ei ddangos yw bod pobl yn poeni am gwestiynau cyfansoddiadol, yn deall eu cysylltiad â’r materion bara menyn sy’n effeithio ar eu bywydau bob dydd, ac yn gwybod bod angen dybryd am newid.
I'd like to begin my contribution to this debate by expressing my thanks to the commission, and also by noting how important its work has been in terms of examining how the structures of our governance, our democracy and our society do offer the best possible future for our citizens. For me, the real importance of this work stems from the fact that it is rooted in over 15,000 engagements with people across Wales, including those people who are often excluded from constitutional debates. And what these engagements with Welsh people of all kinds show is that people do care about constitutional questions, they do understand their connection to the bread-and-butter issues that affect their daily lives, and they do know that there is an urgent need for change.
Because I'm sorry, Andrew R.T. Davies, but the constitution is not just for the anoraks, actually, it's for all of us. And there can be nothing more important for Government, for this Senedd, than listening to those we represent, to the voices of our citizens who took part in this true national conversation about how they see the future of our nation. And 'urgency', as Rhun pointed out, is the critical word here; we don't have the luxury of dawdling any longer than we already have done over the implementation of the commission’s recommendations.
I'm Plaid Cymru's spokesperson on social justice, and it doesn't get much more bread and butter than that. The issues that I speak on are the ones that directly affect people, the most vulnerable people, from day to day in our country. But when I question the Government on anti-poverty measures, on its ability to incorporate human rights legislation, on how it can ensure equity and equality, how often do we hear that the levers, the powers, the potential for change is out of reach? And that's frustrating policy and practice, depriving our citizens of opportunities and stifling momentum for change. We on these benches are absolutely clear that the commission’s recommendations are the absolute minimum required to underpin any ambition we may have to build a more socially just society and to protect and strengthen our democracy in Wales, the structure by which those voices can be heard loud and clear.
I would use the opportunity of this debate to emphasise that independence is ultimately the only way to guard against those who would look to wipe out Welsh democracy completely, deliver the full suite of powers we need to transform Wales's economic fortunes and deliver real fairness for its people. I would also remind the Government today that they have already committed to going further than is outlined in their response to the commission’s report. We've had prior commitments from the Government, for example, around the devolution of welfare. Can I take it that the work around this will continue? And can I stress again the urgent need—as outlined by the Bevan Foundation and others—for the creation of a made-in-Wales benefits system, one that is responsive to the particular social and economic challenges we face and values we hold?
Fuel poverty remains, inexcusably, a critical and chronic issue in Wales. Locally produced renewable energy holds part of the solution, but, as the commission has noted, this is being held back by the terms of the current devolution settlement. The commission has recommended the creation of an expert group to oversee relevant reforms that would allow Wales to maximise the local generation of renewable energy. So, could I ask, please, for a timeline on the establishment of this group? Also key to the reform of energy in Wales is the devolution of the Crown Estate, and this is something that the incoming First Minister has stressed is a personal priority for him. So can I ask, then, what guarantees have been secured from the UK Labour frontbench around this? When will an incoming Labour Government devolve the Crown Estate to Wales, what will that devolution look like, and how will the Government ensure that it delivers greater fairness for Wales?
There are other areas on which we hope to see far greater detail very, very soon—fair funding, devolution of justice and policing and rail infrastructure. So, while I welcome the Government’s response to the commission’s recommendations today, I would end by reminding the First Minister and the next First Minister that this is not the end of the matter, rather, it is the beginning. We must remember the prophetic words of the great civil rights leader A. Philip Randolph:
'Justice is never given; it is exacted'.
And I would also like to echo the words of the writer and activist Audre Lorde,
'the master's tools will never dismantle the master's house.'
Oherwydd mae'n ddrwg gennyf i, Andrew R.T. Davies, ond nid rhywbeth i ddiddori ystadegwyr yn unig yw'r cyfansoddiad, mewn gwirionedd, mae ar gyfer pob un ohonom. Ac ni all fod unrhyw beth pwysicach i'r Llywodraeth, i'r Senedd hon, na gwrando ar y rhai yr ydym ni'n eu cynrychioli nhw, ar leisiau'r dinasyddion a gymerodd ran yn y sgwrs genedlaethol wirioneddol hon ynglŷn â'r ffordd y maen nhw'n gweld dyfodol ein cenedl. A'r gair 'brys', fel nododd Rhun, yw'r gair tyngedfennol yn hyn; ni allwn fforddio oedi yn hwy nag y gwnaethom eisoes gyda rhoi argymhellion y Comisiwn ar waith.
Y fi yw llefarydd Plaid Cymru ar gyfiawnder cymdeithasol, ac nid oes llawer o feysydd eraill sy'n fwy hanfodol i fywydau pobl na hwnnw. Y materion yr wyf i'n siarad amdanyn nhw yw'r rhai sy'n effeithio ar bobl yn uniongyrchol, ar y bobl fwyaf agored i niwed, o ddydd i ddydd yn ein cenedl. Ond pan fyddaf i'n holi'r Llywodraeth ynglŷn â mesurau yn erbyn tlodi, ynglŷn â'i gallu hi i ymgorffori deddfwriaeth hawliau dynol, ynglŷn â sut y gall hi sicrhau tegwch a chydraddoldeb, pa mor aml y byddwn ni'n clywed bod yr ysgogiadau, y pwerau, y posibilrwydd o newid y tu hwnt i'n gafael? A pholisi ac ymarfer rhwystredig yw'r rhain, sy'n amddifadu ein dinasyddion ni o gyfleoedd ac sy'n llesteirio'r momentwm am newid. Rydym ni ar y meinciau hyn yn gwbl eglur mai argymhellion y comisiwn yw'r isafswm lleiaf un sy'n angenrheidiol i ategu unrhyw uchelgais y gallai fod gennym ni ar gyfer meithrin cymdeithas fwy cyfiawn yn gymdeithasol ac amddiffyn ac atgyfnerthu ein democratiaeth yng Nghymru, y strwythur sy'n caniatáu clywed y lleisiau hynny'n uchel ac yn hyglyw.
Rwyf i am ddal ar y cyfle yn y ddadl hon i bwysleisio mai annibyniaeth yw'r unig ffordd yn y pen draw a fydd yn amddiffyn yn erbyn y rhai a garai ddistrywio democratiaeth Cymru yn llwyr, cyflawni'r gyfres lawn o bwerau sydd eu hangen arnom i drawsnewid ffyniant economaidd Cymru a sicrhau tegwch gwirioneddol i'w phobl. Rwy'n atgoffa'r Llywodraeth heddiw ei bod wedi ymrwymo eisoes i fynd ymhellach nag a amlinellir yn ei hymateb i adroddiad y comisiwn. Fe gawsom ni ymrwymiadau blaenorol gan y Llywodraeth, er enghraifft, ynghylch datganoli lles. A gaf i gymryd y bydd y gwaith ynglŷn â hyn yn parhau? Ac a gaf i bwysleisio unwaith eto'r angen ar frys—fel amlinellwyd gan Sefydliad Bevan ac eraill—ar gyfer llunio system fudd-daliadau a wnaed yng Nghymru, un sy'n ymateb i'r heriau cymdeithasol ac economaidd penodol sy'n ein hwynebu ni a'r gwerthoedd sydd gennym ni?
Mae tlodi tanwydd yn parhau, yn anfaddeuol, i fod yn fater hanfodol a chronig yng Nghymru. Mae ynni adnewyddadwy a gynhyrchir yn lleol yn cynnig rhan o'r ateb, ond, fel nododd y comisiwn, mae hyn yn cael ei ddal yn ôl gan delerau'r setliad datganoli cyfredol. Mae'r comisiwn wedi argymell creu grŵp arbenigol i oruchwylio diwygiadau perthnasol a fyddai'n caniatáu i Gymru wneud y mwyaf o gynhyrchiant ynni adnewyddadwy yn lleol. Felly, a gaf i ofyn, os gwelwch yn dda, am amserlen ar gyfer sefydlu'r grŵp hwn? Mae Ystad y Goron yn allweddol hefyd wrth ddiwygio ynni yng Nghymru, ac mae hyn yn rhywbeth y mae'r darpar Prif Weinidog wedi ei bwysleisio fel blaenoriaeth bersonol iddo ef. Felly, a gaf i ofyn, felly, pa warantau a sicrhawyd oddi wrth fainc flaen Llafur y DU yn hyn o beth? Pryd fydd Llywodraeth Lafur sy'n dod i mewn yn datganoli Ystad y Goron i Gymru, sut wedd fydd ar y datganoli hwnnw, a sut fydd y Llywodraeth yn sicrhau ei bod yn cael mwy o degwch i Gymru?
Mae meysydd eraill yr ydym ni'n gobeithio gweld llawer mwy o fanylion amdanyn nhw, yn fuan iawn—cyllid teg, datganoli cyfiawnder a phlismona a seilwaith y rheilffyrdd. Felly, er fy mod i'n croesawu ymateb y Llywodraeth i argymhellion y comisiwn heddiw, rwyf i am orffen trwy atgoffa'r Prif Weinidog a'r Prif Weinidog nesaf nad dyma ddiwedd y mater, yn hytrach, y dechrau yw hwn.
Mae rhaid cofio geiriau proffwydol yr arweinydd hawliau sifil mawr A. Philip Randolph:
'Nid yw cyfiawnder fyth yn cael ei roi; cael ei hawlio y mae.'
Ac fe hoffwn i adleisio geiriau'r awdur a'r actifydd Audre Lorde hefyd,
'Ni wnaiff cyfarpar y meistr fyth ddymchwel tŷ'r meistr.'
Daeth y Dirprwy Lywydd i’r Gadair.
The Deputy Presiding Officer took the Chair.
A galwaf ar y Prif Weinidog i ymateb i'r ddadl.
I call on the First Minister to reply to the debate.
Wel, Dirprwy Lywydd, diolch yn fawr. Diolch yn fawr i bob un sydd wedi cyfrannu at y ddadl.
Well, thank you very much, Dirprwy Lywydd. Thank you to everyone who has contributed to the debate.
It's been a very interesting debate to listen to. I thank everybody who's taken part in it. We heard only one contribution from the Conservative benches. You won't be surprised that I was disappointed at it. I was sorry that Mark Isherwood and his colleagues weren't able to welcome the report. It's a report where a Conservative representative sat on the commission and played such a lively and committed contribution to it. I was astonished to hear the word 'unsafe' being attached to the report's conclusions.
The status quo is indefensible, no matter how hard the Conservatives attempt to defend it. Look at the constitutional settlement we have. In this Senedd term, the UK Government has taken back into its own hands the future of the Welsh tennis court. Now, there's a matter of great public debate, but, in their determination to undermine the settlement, the future of the Welsh tennis court is now decided in Whitehall, rather than in Wales. The 2017 Act means that we are, in this Chamber, responsible for road, for rail, for cycling, but we're explicitly prevented from taking control of the Welsh hovercraft. Now—[Interruption.] Well, I see marches up and down Wales. [Laughter.] But the absurdity of the current settlement simply means that it cannot be defended in the way that Mark Isherwood attempted.
I was sorry to hear that old chestnut being trotted out about the one-sided nature of Welsh politics. There is a very easy answer to that, isn't there? And it's just for the Welsh Conservative Party to get better at winning elections, because the reason why Labour has been in power for the last 25 years, as I say so, is not because we won it in a raffle, but because we persuaded people in Wales to vote for it. Of course, I'll take—.
Mae hon wedi bod yn drafodaeth ddiddorol iawn i wrando arni. Diolch i bawb sydd wedi cymryd rhan. Dim ond un cyfraniad a glywsom ni o feinciau'r Ceidwadwyr. Ni fyddwch chi'n synnu fawr fy mod i wedi fy siomi gan hynny. Roedd hi'n ofid i mi na allai Mark Isherwood na'i gydweithwyr groesawu'r adroddiad. Mae hwn yn adroddiad gan gomisiwn yr oedd cynrychiolydd o'r Ceidwadwyr yn eistedd arno ac yn cyfranogi mewn ffordd fywiog ac ymroddedig. Fe gefais i fy synnu o glywed y gair 'anniogel' yn cael ei ddodi ar gasgliadau'r adroddiad.
Ni ellir amddiffyn y sefyllfa bresennol, ni waeth pa mor galed mae'r Ceidwadwyr yn ceisio gwneud hynny. Edrychwch ar y setliad cyfansoddiadol sydd gennym ni. Yn nhymor y Senedd hon, mae Llywodraeth y DU wedi cymryd dyfodol cwrt tennis Cymru yn ôl i'w dwylo ei hunain. Nawr, dyna bwnc mawr i'w drafod â'r cyhoedd, ond, wrth iddyn nhw fod mor benderfynol o danseilio'r setliad, mae dyfodol cwrt tennis Cymru yn cael ei benderfynu yn Whitehall erbyn hyn, yn hytrach nag yng Nghymru. Mae Deddf 2017 yn golygu ein bod ni, yn y Siambr hon, yn gyfrifol am y ffyrdd, am y rheilffyrdd, am feicio, ond fe gawn ni ein rhwystro yn benodol rhag bod â rheolaeth ar hofrenfad Cymru. Nawr—[Torri ar draws.] Wel, rwy'n gweld gorymdeithiau yn digwydd ar hyd a lled Cymru. [Chwerthin.] Ond mae hurtrwydd y setliad presennol yn golygu na ellir ei amddiffyn yn y ffordd y ceisiodd Mark Isherwood wneud hynny.
Mae'n ddrwg gen i glywed yr hen ystrydeb honno'n cael ei llefaru unwaith eto ynglŷn â natur unochrog gwleidyddiaeth Cymru. Mae yna ateb syml iawn i honno, onid oes? A mater i'r Blaid Geidwadol yng Nghymru yn unig yw ceisio bod yn well am ennill etholiadau, oherwydd nid am ein bod ni wedi ennill mewn raffl yw'r rheswm pam mae Llafur wedi bod mewn grym am y 25 mlynedd diwethaf, fel rwy'n dweud, nid oherwydd ein bod ni wedi ennill hynny mewn raffl, ond am ein bod ni wedi dwyn perswâd ar bobl yng Nghymru i bleidleisio dros hynny. Wrth gwrs, fe gymeraf i—.
Do you recognise that even in your Cabinet you've got Members who were elected with less than 40 per cent turnout in the last Welsh general election? That is a direct deficit. [Interruption.] People across Wales—[Interruption.]—people across Wales, after 25 years still—
A ydych chi'n cydnabod hyd yn oed yn eich Cabinet chi fod gennych chi Aelodau a etholwyd gyda llai na 40 y cant o'r nifer a oedd â phleidlais yn etholiad cyffredinol diwethaf Cymru? Mae hwnnw'n ddiffyg uniongyrchol. [Torri ar draws.] Mae pobl ledled Cymru—[Torri ar draws.]—pobl ledled Cymru, ar ôl 25 mlynedd yn dal—
Please allow Mark Isherwood to speak.
Rhowch gyfle i Mark Isherwood siarad.
—feel disengaged from the process and ill-informed about how accountability should really be operating here.
—yn teimlo eu bod wedi'u datgyweddu o'r broses ac yn anneallus ynghylch sut y dylai atebolrwydd fod yn gweithredu yn y sefyllfa hon mewn gwirionedd.
Well, if the Member were to come forward with a proposition to exclude any councillor in Wales who was elected on a plurality below a certain percentage, we would be able to listen to it, but, of course, he won't, because he makes a simply mistaken argument about the nature of our democracy. Of course, the report, as many other colleagues have said, is all about strengthening democracy in Wales, and we certainly want to see that. But one of the ways in which Welsh politics and Welsh debate could be strengthened would be by having an opposition party that genuinely offered the Welsh public a credible opposition, and they quite certainly do not do that.
Can I turn for a moment to the points that Rhun ap Iorwerth raised? I completely agree with him. Too often, debates on these matters in Wales have been evidence thin. That's why this report is so important, because it assembles that credible and depth of evidence behind the arguments that it puts forward. It says, as he said, that the status quo is unsustainable. There is money in the budget in the next financial year for us to take forward those recommendations at the start of the report that are about strengthening the way in which democracy can operate here in Wales, a deliberative form of democracy in which we engage people in debate, not a dipstick form of democracy, in which you ask people on a particular day what they think, but in which we engage them in the complexity of debate. That's what the commission did. They went out, they didn't simply hand people a piece of paper and say, 'Tell us the answer', they had a discussion with them and the more the discussion deepened, the more useful and interesting those ideas became.
We're not in favour of a piecemeal approach to criminal justice, we're in favour of a journey to the devolution of the criminal justice system, but one which allows the Senedd to absorb those responsibilities in an orderly way, which allows the people who work in that service to see that there is a pathway there, but doesn't mean that we take on everything in one big bang all on the first day.
I really enjoyed Alun Davies's contribution, as ever, Llywydd. I can't respond to everything that he said, but he reminded us of one of the towering figures of Welsh politics of the twentieth and twenty-first century, because it was Elystan Morgan who constantly argued that dominion status was an option for devolution in Wales that hadn't been properly explored, that ought to be put back on the table. I thought it was really useful of Alun to have reminded us of that debate this afternoon.
The Gordon Brown report, Dirprwy Lywydd, has a lot of useful things to say on the equalisation principle and the way in which resources across the United Kingdom ought to be dispensed in a way that gives every citizen a guarantee that certain basic citizenship rights will come their way as a result of their membership of the United Kingdom.
I wanted to thank Adam Price, Dirprwy Lywydd, for the contribution he has made to the wider debate about the nature of our democracy. He's right, of course, Senedd reform, it's a step that has eluded the Senedd for 20 years, but it's not the end of the debate about how we reinvigorate democracy here in Wales, reinventing it through innovation, to make it relevant, representative and fit for the sort of place we want Wales to be. I wish that I had had some better quotations available to me, as Members on benches have offered this afternoon, but it was wonderful to hear Vernon Watkins quoted once again on the floor of this Senedd.
Apologies to those Members whose contributions I haven't been able to refer to, but just to sum up, the constitutional commission in Wales has done us an enormous service. It has done us a service in the seriousness of the work that it has done, the depth of the engagement that it has had with Welsh citizens, and the fact that it has left us with just 10 recommendations to take into the future. How often my heart has sunk here to see yet another committee report bristling with 70 or 80 recommendations, almost all of them guaranteed never to be pursued because of the number of them. Here, there are only 10. That means the Welsh Government can be held to account, and we've made a start on that journey. As I say, there is money set aside for next year, there are practical actions that we will want to take, particularly in those early recommendations, and then we can use the rest of the report as the basis for the next step on a journey that many of us here have been involved in for the last 25 years. Dirprwy Lywydd, diolch yn fawr.
Wel, pe byddai'r Aelod yn cyflwyno cynnig i wahardd unrhyw gynghorydd yng Nghymru a etholwyd ar sail mwyafrif cymharol o dan ganran benodol, fe fyddem ni'n gallu gwrando arno, ond, wrth gwrs, ni fydd yn gwneud hynny, am ei fod ef yn dadlau yn anghywir ynghylch natur ein democratiaeth ni. Wrth gwrs, mae'r adroddiad, fel dywedodd llawer o gyd-Aelodau eraill, yn ymdrin â chryfhau democratiaeth yng Nghymru, ac rydym ni'n sicr yn dymuno gweld hynny. Ond un o'r ffyrdd y gellid cryfhau gwleidyddiaeth Cymru a'r dadleuon a geir yma fyddai bod â gwrthblaid sy'n wir yn cynnig gwrthwynebiad credadwy i'r cyhoedd yng Nghymru, ac yn sicr iawn nid ydyn nhw'n cynnig dim o'r fath.
A gaf i droi am eiliad at y pwyntiau a gododd Rhun ap Iorwerth? Rwy'n cytuno yn llwyr ag ef. Yn rhy aml, mae dadleuon ar y materion hyn yng Nghymru wedi bod yn brin o ran y dystiolaeth. Dyna pam mae'r adroddiad hwn mor bwysig, oherwydd mae'n crynhoi'r dystiolaeth gredadwy ac eang i ategu'r dadleuon y mae'n eu cyflwyno. Mae'n dweud, fel dywedodd ef, na ellir cynnal y sefyllfa gyfredol. Mae yna arian yn y gyllideb ar gyfer y flwyddyn ariannol nesaf i ni fwrw ymlaen â'r argymhellion hynny ar ddechrau'r adroddiad sy'n sôn am gryfhau'r ffordd y gall democratiaeth weithredu yma yng Nghymru, gyda ffurf ddeallusol o ddemocratiaeth a fydd yn caniatáu i ni ymgysylltu â phobl yn ein dadl, nid ffurf o ddemocratiaeth fel ffon fesur, pan ydych chi'n gofyn i bobl ar ddiwrnod arbennig beth maen nhw'n ei feddwl, ond pan fyddwn ni'n ymgysylltu â nhw yng nghymhlethdod y ddadl. Dyna a wnaeth y comisiwn. Fe aethon nhw allan, nid oedden nhw dim ond yn rhoi darn o bapur i bobl a dweud wrthyn nhw, 'Rhowch yr ateb i ni', ond fe gafwyd trafodaeth a po fwyaf yr aeth y drafodaeth i'r manylion, y mwyaf defnyddiol a diddorol yr aeth y syniadau hynny.
Nid ydym ni'n cefnogi ymagwedd dameidiog o ymdrin â chyfiawnder troseddol, rydym ni'n awyddus i fynd ar daith hyd at ddatganoli'r system cyfiawnder troseddol, ond un a fydd yn caniatáu i'r Senedd amsugno'r cyfrifoldebau hynny mewn ffordd drefnus, ac yn caniatáu i'r bobl sy'n gweithio yn y gwasanaeth hwnnw weld bod llwybr i'w deithio, ond heb fwriadu ymgymryd â phopeth ar unwaith ac am byth ar y diwrnod cyntaf.
Fe wnes i fwynhau cyfraniad Alun Davies yn fawr, fel pob amser, Llywydd. Ni allaf i ymateb i bopeth a ddywedodd ef, ond fe atgoffodd ni o un o ffigyrau amlycaf gwleidyddiaeth Cymru'r ugeinfed ganrif a'r unfed ganrif ar hugain, oherwydd Elystan Morgan oedd yr un yn a fu'n dadlau yn gyson bod statws dominiwm yn ddewis ar gyfer datganoli yng Nghymru na chafodd ei archwilio yn llawn, ac y dylid ei roi yn ôl ar y bwrdd. Roeddwn i'n credu mai rhywbeth defnyddiol iawn oedd i Alun ein hatgoffa ni o'r ddadl honno'r prynhawn yma.
Mae gan adroddiad Gordon Brown, Dirprwy Lywydd, lawer o bethau defnyddiol i'w dweud am egwyddor gydraddoli a'r ffordd y dylid dosbarthu adnoddau ledled y Deyrnas Unedig mewn ffordd a fyddai'n warant i bob dinesydd y bydd rhai hawliau sylfaenol o ran dinasyddiaeth yn dod i'w meddiant o ganlyniad i'w haelodaeth o'r Deyrnas Unedig.
Fe hoffwn i ddiolch i Adam Price, Dirprwy Lywydd, am y cyfraniad a wnaeth i'r ddadl ehangach am natur ein democratiaeth ni. Mae ef yn gywir, wrth gwrs, ynglŷn â diwygio'r Senedd, cam yw hwnnw sydd wedi dianc o ddwylo'r Senedd ers 20 mlynedd, ond nid dyma ddiwedd y ddadl ynghylch sut y byddwn ni'n adfywio democratiaeth yma yng Nghymru, gan ei ailddyfeisio trwy arloesi, a'i gwneud yn berthnasol, yn gynrychioliadol ac yn addas i'r fath o genedl y carem ni i Gymru fod. Fe fyddai hi'n dda gennyf i pe byddai dyfyniadau gwell ar gael i mi, fel dyfynnodd Aelodau ar y meinciau'r prynhawn yma, ond roedd hi'n braf iawn cael clywed Vernon Watkins yn cael ei ddyfynnu unwaith eto ar lawr y Senedd hon.
Rwy'n ymddiheuro i'r Aelodau hynny nad wyf i wedi gallu cyfeirio atyn nhw, ond ar gyfer crynhoi, mae'r comisiwn cyfansoddiadol yng Nghymru wedi rhoi gwasanaeth enfawr i ni. Mae wedi rhoi gwasanaeth i ni o ran difrifoldeb y gwaith a wnaeth, dyfnder ei ymgysylltiad gyda dinasyddion Cymru, a'r ffaith ei fod wedi ein gadael gyda dim ond 10 argymhelliad i'w dwyn i'r dyfodol. Pa mor aml y mae fy nghalon i wedi suddo yma i weld adroddiad pwyllgor arall yn frith o 70 neu 80 o argymhellion, a bron pob un ohonyn nhw'n sicr o beidio byth â chael ei ddilyn oherwydd eu bod mor lluosog. Dim ond 10 sydd yma. Mae hynny'n golygu y gellir dwyn Llywodraeth Cymru i gyfrif, ac rydym ni wedi dechrau ar y daith honno. Fel dywedais i, neilltuwyd yr arian ar gyfer y flwyddyn nesaf, mae yna gamau ymarferol y byddwn ni'n eu cymryd, yn enwedig ynglŷn â'r argymhellion cynnar hynny, ac yna fe allwn ni ddefnyddio gweddill yr adroddiad yn sylfaen ar gyfer y cam nesaf ar daith y mae llawer ohonom ni wedi bod yn rhan ohoni am y 25 mlynedd diwethaf. Dirprwy Lywydd, diolch yn fawr.
Y cwestiwn yw: a ddylid derbyn y gwelliant? A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu?
The proposal is to agree the amendment. Does any Member object?
Object.
Gwrthwynebu.
I'm asking about the amendment that the Conservative Party put forward. [Laughter.]
Rwy'n holi ynglŷn â'r gwelliant a gyflwynodd y Blaid Geidwadol. [Chwerthin.]
I just was checking to make sure you knew what I said. [Laughter.]
Dim ond gwneud yn siŵr yr oeddwn i eich bod chi'n gwybod beth ddywedais i. [Chwerthin.]
So, does any Member object? [Objection.] There is an objection.
Felly, a oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? [Gwrthwynebiad.] Mae yna wrthwynebiad.
Felly, gohiriaf y bleidlais o dan yr eitem hon tan y cyfnod pleidleisio.
I will, therefore, defer voting under this item until voting time.
Gohiriwyd y pleidleisio tan y cyfnod pleidleisio.
Voting deferred until voting time.
Eitem 4 heddiw yw datganiad gan y Prif Weinidog: datganiad ymddiswyddo. Galwaf ar Brif Weinidog Cymru, Mark Drakeford. [Cymeradwyaeth.]
Item 4 this afternoon is a statement by the First Minister: resignation statement. I call on the First Minister, Mark Drakeford. [Applause.]
Dirprwy Lywydd, diolch yn fawr. Yn hwyrach heno, byddaf yn cyflwyno fy ymddiswyddiad fel Prif Weinidog Cymru i'r Brenin. Wrth i fi wneud y datganiad olaf hwn i'r Senedd, byddaf wedi bod yn siarad bron yn barhaus y prynhawn yma ers i'r sesiwn ddechrau am 1.30 p.m.. Byddaf i wedi ymateb i fy FMQs diwethaf, ac wedi agor a chau fy nadl olaf fel Prif Weinidog.
Dirprwy Lywydd, thank you very much. Later this evening, I will submit my resignation as First Minister of Wales to the King. As I make this final statement to the Senedd, I will have been speaking almost continuously this afternoon since this session started at 1.30 p.m.. I will have answered my last First Minister's questions, and opened and closed my final debate as First Minister.
Dirprwy Lywydd, the advice to any performer is always to leave them wanting more. [Laughter.] After this afternoon, everybody here will be looking forward to hearing quite a bit less from me, I'm sure of that.
It was just before Christmas in 2018, though, I first spoke in this Siambr as the First Minister. At that time, we were still very much in the grip of austerity, but it was certainly impossible to predict the state of permacrisis that we were about to enter. In 2019, we were dealing with the prospect of a no-deal Brexit, to be followed by the reality of a very bad-deal Brexit. As 2020 dawned, Wales was devastated, as we've heard this afternoon, by storms Ciara and Dennis, to be followed so quickly by the pandemic, which cost so many people their lives. By 2022, we were facing a war in Ukraine, a war on our borders here in Europe, and by 2023, we've been wrestling with the cost-of-living crisis and a conflict in the middle east that continues to dominate our thoughts into 2024.
The turbulence that we've seen abroad has been matched by political turbulence closer to home. In the five years that I've been First Minister, I've worked with four Prime Ministers, five Chancellors of the Exchequer, six Chancellors of the Duchy of Lancaster and I’ve lost count of the different Ministers further down the pecking order that we have had to deal with as a ministerial team.
There have been changes here too. I’ve answered questions from six different party leaders over the last five years, and my term has spanned both a Senedd election and the development of a co-operation agreement unique to our circumstances here in Wales.
My aim throughout, as First Minister, has been to use the mandate that my party and my Government secured to keep the promises we made to people across Wales, and to do so with the Well-being of Future Generations (Wales) Act 2015 always as our guiding principle. That has meant being prepared to do the things that are difficult today, because we know that the benefits will lie in the lives of the generations to come.
If you set out to be that radical, reforming Government, then you have to be prepared for opposition, as we've heard this afternoon. No ground was ever gained without a struggle for a progressive cause, even when the case for change is so clear or the object of that change so apparently innocuous, because in politics you will always face vested interests, some of them benign, others determined not to surrender their own positions of power and of privilege.
That has been a feature of the whole of my time as First Minister. The first major decision that I faced was whether or not to proceed with an M4 relief road. The easy decision would have been to say, 'Go ahead.' The powerful voices in Wales were lined up in support of it. My decision, having spent many, many days reading and thinking about it, was that that was not in the long-term interests of Wales. Even in this last couple of weeks, the debates that we have been having about reforming council tax, reforming the school year and eliminating profit from the care of looked-after children, every one of those will be opposed. We know that. But if you're in the business of progressive politics and if you're in the business of using the opportunity that comes your way, your job is to stick to the things that you believe will make the greatest difference today, of course, but especially for the generations ahead of us.
Llywydd, as my time as First Minister comes to an end, I'm looking forward to continuing to play my part from the backbenches, to supporting the new First Minister and the Welsh Government, and to work with others to see how the beliefs and values of the great Welsh radical tradition—I’m a socialist myself, I always have been, I always will be. But the work is to see how we can continue to make relevant that tradition to the nature of Wales today.
In this, my last statement as First Minister, Dirprwy Lywydd, of course there are thanks that need to be offered to so many people. Thanks to all of those who work to help keep Ministers on their feet and in their place, the civil servants that we have the privilege to work with every day, the team of special advisers who do so much to help us to make sure that the mandate we have is translated into executive action. And thanks to all of you in the Chamber as well.
Dirprwy Lywydd, y cyngor i unrhyw berfformiwr yw eu gadael nhw eisiau mwy bob amser. [Chwerthin.] Ar ôl y prynhawn yma, bydd pawb yn y fan yma yn edrych ymlaen at glywed tipyn bach llai gen i, rwy'n siŵr o hynny.
Ychydig cyn y Nadolig yn 2018 oedd hi, serch hynny, pan siaradais i yn gyntaf yn y Siambr hon fel Prif Weinidog. Bryd hynny, roeddem ni'n dal i fod yng ngafael cadarn cyni, ond yn sicr roedd yn amhosibl rhagweld y cyflwr o argyfwng parhaus yr oeddem ni ar fin mynd iddo. Yn 2019, roeddem ni'n delio â'r posibilrwydd o Brexit heb gytundeb, ac yna realiti bargen Brexit wael iawn. Wrth i 2020 wawrio, cafodd Cymru ei distrywio, fel y clywsom y prynhawn yma, gan stormydd Ciara a Dennis, i'w dilyn mor gyflym gan y pandemig, a gymerodd fywydau cymaint o bobl. Erbyn 2022, roeddem ni'n wynebu rhyfel yn Wcráin, rhyfel ar ein ffiniau ni yma yn Ewrop, ac erbyn 2023, rydyn ni wedi bod yn ymgodymu â'r argyfwng costau byw a gwrthdaro yn y dwyrain canol sy'n parhau i ddominyddu ein meddyliau i mewn i 2024.
Mae'r ansefydlogrwydd yr ydym wedi'i weld dramor wedi ei gyfateb gan ansefydlogrwydd gwleidyddol yn agosach at adref. Yn y pum mlynedd yr wyf i wedi bod yn Brif Weinidog, rwyf wedi gweithio gyda phedwar Prif Weinidog, pum Canghellor y Trysorlys, chwe Changhellor Dugiaeth Caerhirfryn ac rwyf wedi colli cyfrif ar y gwahanol Weinidogion ymhellach i lawr y llinell reoli yr ydym wedi gorfod delio â nhw fel tîm gweinidogol.
Mae newidiadau wedi digwydd yma hefyd. Rwyf wedi ateb cwestiynau gan chwe gwahanol arweinydd pleidiau dros y pum mlynedd diwethaf, ac mae fy nhymor wedi cynnwys etholiad Senedd a datblygu cytundeb cydweithredu sy'n unigryw i'n hamgylchiadau ni yma yng Nghymru.
Fy nod drwy gydol y broses, fel Prif Weinidog, oedd defnyddio'r mandad a sicrhaodd fy mhlaid a fy Llywodraeth i gadw'r addewidion a wnaethom i bobl ledled Cymru, ac i wneud hynny gyda Deddf Llesiant Cenedlaethau'r Dyfodol (Cymru) 2015 bob amser fel ein hegwyddor arweiniol. Mae hynny wedi golygu bod yn barod i wneud y pethau sy'n anodd heddiw, oherwydd rydyn ni'n gwybod y bydd y manteision ym mywydau'r cenedlaethau i ddod.
Os ydych chi'n bwriadu bod yn Llywodraeth radical sy'n diwygio, yna mae'n rhaid i chi fod yn barod am wrthsafiad, fel rydyn ni wedi ei glywed y prynhawn yma. Ni enillwyd unrhyw dir erioed heb frwydr dros achos blaengar, hyd yn oed pan fo'r achos dros newid mor glir neu amcan y newid hwnnw mor ymddangosiadol ddiniwed, oherwydd mewn gwleidyddiaeth byddwch bob amser yn wynebu buddiannau breintiedig, rhai ohonynt yn ddiniwed, eraill yn benderfynol o beidio ag ildio eu sefyllfaoedd eu hunain o rym a braint.
Mae hynny wedi bod yn nodwedd o fy holl amser fel Prif Weinidog. Y penderfyniad mawr cyntaf a wynebais oedd a ddylid bwrw ymlaen â ffordd liniaru'r M4 ai peidio. Y penderfyniad hawdd fyddai dweud, 'Ewch amdani.' Roedd y lleisiau pwerus yng Nghymru yn barod i'w gefnogi. Fy mhenderfyniad i, wedi treulio llawer iawn o ddyddiau'n darllen ac yn meddwl amdano, oedd nad oedd hynny er lles hirdymor Cymru. Hyd yn oed yn ystod yr ychydig wythnosau diwethaf hyn, y dadleuon yr ydym wedi bod yn eu cael ynghylch diwygio'r dreth gyngor, diwygio'r flwyddyn ysgol a dileu elw o ofal plant sy'n derbyn gofal, bydd pob un o'r rheini'n cael eu gwrthwynebu. Rydyn ni'n gwybod hynny. Ond os ydych chi yn ceisio bod yn flaengar ac os ydych chi eisiau defnyddio'r cyfle sy'n dod eich ffordd, eich gwaith chi yw cadw at y pethau rydych chi'n credu fydd yn gwneud y gwahaniaeth mwyaf heddiw, wrth gwrs, ond yn enwedig i'r cenedlaethau sydd o'n blaenau.
Llywydd, wrth i fy nghyfnod fel Prif Weinidog ddod i ben, rwy'n edrych ymlaen at barhau i chwarae fy rhan o'r meinciau cefn, i gefnogi'r Prif Weinidog newydd a Llywodraeth Cymru, ac i weithio gydag eraill i weld sut mae credoau a gwerthoedd y traddodiad radical Cymreig gwych—rwy'n sosialydd fy hun, rwyf bob amser wedi bod a byddaf bob amser. Ond y gwaith yw gweld sut y gallwn ni barhau i wneud y traddodiad hwnnw yn berthnasol i natur Cymru heddiw.
Yn hwn, fy natganiad olaf fel Prif Weinidog, Dirprwy Lywydd, wrth gwrs mae yna ddiolch sydd angen ei gynnig i gymaint o bobl. Diolch i bawb sy'n gweithio i helpu i gadw Gweinidogion ar eu traed ac yn eu lle, y gweision sifil y mae gennym y fraint o weithio gyda nhw bob dydd, y tîm o gynghorwyr arbennig sy'n gwneud cymaint i'n helpu i sicrhau bod y mandad sydd gennym yn cael ei drosi yn gamau gweithredol. A diolch i chi i gyd yn y Siambr hefyd.
For me, personally, the last 12 months have been the hardest and the saddest of my life, and people will not see beyond the Chamber those small acts of kindness that happen every day, from people in every part of this Chamber, that help someone to get through those very, very difficult times. We debate, as the leader of the opposition said, vigorously and with the conviction of our own beliefs, but as human beings, in this Chamber, we are always, I believe, amongst friends, amongst people who understand the demands of the jobs that we do and the small things that make such a difference to you.
Thanks most of all, though, to the people across Wales. I’ve been asked many times recently for my most enduring memories of my time as First Minister in those many, many thousands of encounters, and what sometimes seem like hundreds of thousands of photographs that are taken these days wherever you go. This afternoon, and to end, I wanted to offer just one of those very many memories.
In 2021, at the depths of the pandemic, I attended an event at Aberfan to remember again the events of nearly 60 years ago. We stood outside in the pouring rain, while Bishop June of Llandaff prayed for the lives of those children and adults who had been lost. I sat afterwards in the hall next door to Sir Mansel Aylward, one of the great public servants produced by Wales. He told me how, as a young medical student from Merthyr, he had gone to Aberfan that afternoon to help in the rescue effort. An experience so traumatic that, for decades, he wasn’t able to tell even his closest family members that he had been there on that day.
And I remember the most being introduced to two ladies, both now well on in life, and being told that, as young people in their 20s, both had been teachers, present in the school on that dreadful day when over 100 primary school children lost their lives. And in that moment, that extraordinary moment, as I was speaking directly to them, I really did feel our history, our Welsh history echoing down those years. That sense of solidarity and of suffering, a determination never to forget what has made us what we are today, that sense, as so many people did on that day in 1966, of a duty of care, not simply to our friends and our neighbours, but to people who we will never know and will never meet, but where deep in the Welsh experience, we understand that their fates are bound up in our fates, and that the future of any one of us is bound up in the future of us all.
There that day, there was that determination never to forget what has made us what we are today, but equally determined to live in today’s world, caring about the people who need the collective effort of Government the most, knowing that together we will always do more than we can ever do apart. These are the great strengths of the nation that we are. They have sustained me in the most difficult times that we faced over that period. I'm grateful to all those people who help, I'm grateful to all the colleagues here, and I'm most grateful of all to the people who we are lucky enough to serve. [Applause.]
I mi, yn bersonol, y 12 mis diwethaf fu'r anoddaf a'r tristaf yn fy mywyd, ac ni fydd pobl yn gweld y tu hwnt i'r Siambr y gweithredoedd bach caredig hynny sy'n digwydd bob dydd, gan bobl ym mhob rhan o'r Siambr hon, sy'n helpu rhywun i ddod drwy'r cyfnod anodd iawn, iawn hwnnw. Rydym yn dadlau, fel y dywedodd arweinydd yr wrthblaid, yn egnïol a chydag argyhoeddiad ein credoau ein hunain, ond fel bodau dynol, yn y Siambr hon, rydym bob amser, rwy'n credu, ymhlith ffrindiau, ymhlith pobl sy'n deall gofynion y swyddi a wnawn a'r pethau bach sy'n gwneud cymaint o wahaniaeth i chi.
Diolch yn bennaf oll, serch hynny, i'r bobl ledled Cymru. Gofynnwyd i mi sawl gwaith yn ddiweddar am fy atgofion mwyaf parhaus o fy nghyfnod fel Prif Weinidog yn y miloedd lawer o gyfarfyddiadau, a'r hyn sy'n ymddangos weithiau fel cannoedd ar filoedd o ffotograffau sy'n cael eu tynnu y dyddiau hyn ble bynnag yr ewch chi. Y prynhawn yma, ac i orffen, roeddwn i eisiau cynnig dim ond un o'r atgofion niferus hynny.
Yn 2021, yn nyfnderoedd y pandemig, es i i ddigwyddiad yn Aberfan i gofio eto am ddigwyddiadau bron i 60 mlynedd yn ôl. Safom y tu allan yn y glaw trwm, tra bod Esgob June Llandaf yn gweddïo am fywydau'r plant a'r oedolion hynny a gollwyd. Eisteddais wedyn yn y neuadd drws nesaf i Syr Mansel Aylward, un o'r gweision cyhoeddus gwych a gynhyrchwyd gan Gymru. Dywedodd wrthyf sut, fel myfyriwr meddygol ifanc o Ferthyr, yr oedd wedi mynd i Aberfan y prynhawn hwnnw i helpu yn yr ymdrech achub. Profiad mor drawmatig nad fu modd iddo, am ddegawdau, allu dweud wrth hyd yn oed aelodau agosaf ei deulu ei fod wedi bod yno ar y diwrnod hwnnw.
A'r hyn rwy'n ei gofio fwyaf oedd cael fy nghyflwyno i ddwy fenyw, y ddwy erbyn hynny ymhell ymlaen mewn bywyd, a chael gwybod, fel pobl ifanc yn eu 20au, bod y ddwy wedi bod yn athrawon, yn bresennol yn yr ysgol ar y diwrnod ofnadwy hwnnw pan gollodd dros 100 o blant ysgol gynradd eu bywydau. Ac yn y foment honno, y foment ryfeddol honno, fel roeddwn i'n siarad yn uniongyrchol â nhw, roeddwn i wir yn teimlo ein hanes, hanes Cymru yn adleisio o'r blynyddoedd hynny. Yr ymdeimlad hwnnw o undod a dioddefaint, bod yn benderfynol o beidio byth ag anghofio'r hyn sydd wedi ein gwneud yr hyn yr ydym ni heddiw, yr ymdeimlad hwnnw, fel y gwnaeth cymaint o bobl ar y diwrnod hwnnw ym 1966, o ddyletswydd gofal, nid yn unig i'n ffrindiau a'n cymdogion, ond i bobl na fyddwn ni byth yn eu hadnabod ac na fyddwn ni byth yn cwrdd â nhw, ond lle yn ddwfn yn y profiad Cymreig, y deallwn ni fod eu tynged ynghlwm â'n tynged ni, a bod dyfodol unrhyw un ohonom ni ynghlwm yn nyfodol pob un ohonom.
Yno y diwrnod hwnnw, roeddem yn benderfynol o beidio byth ag anghofio'r hyn sydd wedi ein gwneud yr hyn yr ydym heddiw, ond yr un mor benderfynol o fyw yn y byd sydd ohoni, gan ofalu am y bobl y mae angen ymdrech ar y cyd y Llywodraeth fwyaf, gan wybod y byddwn ni gyda'n gilydd bob amser yn gwneud mwy nag y gallwn ni fyth ei wneud ar wahân. Dyma gryfderau mawr y genedl yr ydym ni. Maen nhw wedi fy nghynnal i yn ystod yr adegau anoddaf a wynebwyd gennym dros y cyfnod hwnnw. Rwy'n ddiolchgar i'r holl bobl hynny sy'n helpu, rwy'n ddiolchgar i'r holl gyd-Aelodau yma, ac rwy'n ddiolchgar iawn i'r bobl yr ydym yn ddigon ffodus i'w gwasanaethu. [Cymeradwyaeth.]
First Minister, you encapsulated there why you are so successful at elections, in fairness. You encapsulated your ability to empathise with communities the length and breadth of Wales, and one of the iconic tragedies that has afflicted this country in the last 50 years or so, Aberfan. The sentiment that you expressed in your resignation statement there has identified the strong traits of public service that you have brought not just to the role of First Minister, which your statement addressed, but also the key roles that you have played in the devolution journey over the last 25 years: as a senior adviser to the late First Minister Rhodri Morgan, in your role as an MS—I believe you used to sit in Peter Fox's chair when you first came here; I'm not sure whether there might be some swapping around going on in the coming days, but that might become evident—and then, obviously, as a Minister in a series of portfolios, and then, ultimately, to the role of First Minister.
You touched on the point about when you took the role of First Minister in 2018 when this Parliament had just been hit by its biggest tragedy and the fallout of that tragedy—the loss of our very dear friend Carl Sargeant. It is wonderful to see his son taking his seat here and doing such a marvellous job. You managed to knit together not just the Labour Party and the Labour group here, but the Senedd as a whole—or the Assembly as it was at that time. That was an important point of leadership that we should all be very, very grateful for. Because those of us who were here then really felt the pain that that tragedy brought amongst us all and afflicted us all, but also the magnitude that it afflicted the Sargeant family and the loss that they felt.
And then, obviously, we had the COVID pandemic, which touched every corner of Wales and every citizen across this whole nation of ours, and, indeed, the world. Obviously, on policy areas, we disagreed—that is the nature of politics and standing in this debating Chamber; it would be wrong to be agreeing on everything—but you showed that stern leadership in a positive way, which gave direction and function to Government and to civil society to get us through that crisis, and, ultimately come out the other end. I'm sure your Cabinet colleagues will recall, and others, that there might have been days where you thought, 'Will we ever come out the other end of this?', because there were things happening to society and to our country that none of us ever thought that we would have seen in our lifetime. I thank you for that leadership. As I said, that's not saying I agree with everything you did, but the leadership that you showed benefited this country in coming through some of its darkest hours.
And then we had the crisis in Ukraine, which you touched on, and the new Senedd after the election that you won. As you said in the previous debate that we just had on constitutional change, we do need to start winning elections, the Welsh Conservatives do; it's just a simple fact. One of the things that I can recall in the 2021 election was when you, Adam Price and I were doing the leaders' debate at the ITV studio across the way. We were each in our own little plastic cubicle—I was in the middle, you were to my left and Adam was to my right—and we were having to knock on the sides of the panels to give effect to the debate that was going on. That was the world we were living in at that time. It is a world that those who lost their lives will never forget, but those who came through it will want to rebuild and regroup and re-energise this great country of ours, of Wales, which is such an important part of all our lives.
It is a tribute to the fact of your public service that you have brought such dedication and professionalism to the role of First Minister, which has earned that respect from leaders across the United Kingdom and beyond. When I go home on a Tuesday night and I say to the family, 'Did you see FMQs today—how did it go?', well, nine times out of 10 we're knocked out by the snooker or crown green bowls or sometimes the darts, and I get the response, 'Didn't see it', but the other times when they have seen it, they do make the point about the passion, the conviction and the dedication that they can see coming from you as First Minister, but indeed other public servants and other politicians in this building. And one of the things that I find so disturbing in modern politics is—. People recall that point where you and I had that heated exchange, and they say, 'You must really hate each other.' 'Hate' is a terrible word. It is a really poisonous, infectious word in a negative way. That's not hate. That is passion, that is conviction. That is what politics should be about, and that is what you have brought to the role of First Minister.
I also thank you for the kindness you showed me when you personally wrote to me during my illness. That kindness was greatly appreciated and meant a lot to me at the time. I thank you sincerely for what you've done as First Minister. I wish you well in your retirement, and in particular, you will not be leaving the stage in the next two years so I'm sure we will continue to have many an exchange across this Chamber. Your predecessor, Rhodri Morgan, took to the backbenches and was echoing his sentiments right to the very end, and I'm sure we will see that with your good self. But thank you on behalf of the Welsh Conservatives for what you have done, for me personally but also for the country of Wales and for this institution and Parliament. Thank you, First Minister. [Applause.]
Prif Weinidog, fe wnaethoch chi grynhoi yn y fan yna pam rydych chi mor llwyddiannus mewn etholiadau, er tegwch. Fe wnaethoch chi grynhoi'ch gallu i gydymdeimlo â chymunedau ar hyd a lled Cymru, ac un o'r trychinebau eiconig sydd wedi effeithio ar y wlad hon yn ystod y 50 mlynedd diwethaf, Aberfan. Mae'r teimlad a fynegwyd gennych yn eich datganiad ymddiswyddiad yn y fan yna wedi nodi'r nodweddion cryf o wasanaeth cyhoeddus yr ydych wedi'u cynnwys nid yn unig yn rôl Prif Weinidog Cymru, yr oedd eich datganiad yn ymdrin ag ef, ond hefyd y rolau allweddol rydych chi wedi'u cyflawni ar y daith ddatganoli dros y 25 mlynedd diwethaf: fel uwch ymgynghorydd i'r diweddar Brif Weinidog Rhodri Morgan, yn eich rôl fel AS—rwy'n credu eich bod yn arfer eistedd yng nghadair Peter Fox pan ddaethoch chi yma gyntaf; dydw i ddim yn siŵr a allai fod rhywfaint o symud o gwmpas yn digwydd yn y dyddiau nesaf, ond gallai hynny ddod yn amlwg—ac yna, yn amlwg, fel Gweinidog mewn cyfres o bortffolios, ac yna, yn y pen draw, i rôl y Prif Weinidog.
Fe wnaethoch chi gyffwrdd ar y pwynt ynglŷn â phryd y gwnaethoch chi ymgymryd â rôl Prif Weinidog Cymru yn 2018 pan oedd y Senedd hon newydd gael ei tharo gan ei thrychineb fwyaf a chanlyniad y drasiedi honno—colli ein ffrind annwyl iawn Carl Sargeant. Mae'n hyfryd gweld ei fab yn cymryd ei sedd yma ac yn gwneud gwaith mor wych. Fe lwyddoch chi i uno gyda'ch gilydd nid yn unig y Blaid Lafur a'r grŵp Llafur yma, ond y Senedd yn ei chyfanrwydd—neu'r Cynulliad fel yr oedd bryd hynny. Roedd honno'n adeg bwysig o arweinyddiaeth y dylem ni i gyd fod yn ddiolchgar iawn amdani. Oherwydd, roedd y rhai hynny ohonom a oedd yma ar y pryd wir yn teimlo'r boen a ddaeth yn sgil y drasiedi honno yn ein plith ni ac a effeithiodd arnom ni i gyd, ond hefyd maint yr effaith ar y teulu Sargeant a'r golled yr oeddent yn ei theimlo.
Ac yna, yn amlwg, cawsom y pandemig COVID, a gyffyrddodd â phob cornel o Gymru a phob dinesydd ar draws y genedl gyfan hon o'n gwlad ni, ac, yn wir, y byd. Yn amlwg, ar feysydd polisi, roeddem ni'n anghytuno—dyna natur gwleidyddiaeth a sefyll yn y Siambr drafod hon; byddai'n anghywir cytuno ar bopeth—ond fe ddangosoch chi yr arweinyddiaeth gadarn honno mewn ffordd gadarnhaol, a roddodd gyfarwyddyd a swyddogaeth i'r Llywodraeth ac i gymdeithas sifil i'n cael trwy'r argyfwng hwnnw, ac, yn y pen draw, dod allan y pen arall. Rwy'n siŵr y bydd eich cyd-Weinidogion yn y Cabinet yn cofio, ac eraill, y gallai fod yna ddyddiau pan allai fod diwrnodau pan oeddech chi'n meddwl, 'A fyddwn ni byth yn dod allan y pen arall o hyn?', oherwydd roedd pethau'n digwydd i gymdeithas ac i'n gwlad nad oedd yr un ohonom erioed wedi meddwl y byddem wedi'u gweld yn ystod ein hoes. Diolch i chi am yr arweiniad hwnnw. Ac fel y dywedais i, nid yw hynny'n dweud fy mod i'n cytuno â phopeth a wnaethoch chi, ond roedd yr arweinyddiaeth a ddangosoch chi fudd i'r wlad hon wrth ddod trwy rai o'i horiau tywyllaf.
Ac yna fe gawson ni'r argyfwng yn Wcráin, y gwnaethoch chi gyffwrdd arno, a'r Senedd newydd ar ôl yr etholiad y gwnaethoch chi ei ennill. Fel y dywedoch chi yn y ddadl flaenorol yr ydym ni newydd ei chael ar newid cyfansoddiadol, mae angen i ni ddechrau ennill etholiadau, mae angen i'r Ceidwadwyr Cymreig wneud hynny; mae'n ffaith syml. Un o'r pethau y gallaf ei gofio yn etholiad 2021 oedd pan oeddech chi, Adam Price a minnau yn gwneud dadl yr arweinwyr yn stiwdio ITV dros y ffordd. Roeddem ni i gyd yn ein ciwbicl plastig bach ein hunain—roeddwn i yn y canol, roeddech chi ar fy ochr chwith ac roedd Adam ar fy ochr dde—ac roedden ni'n gorfod cnocio ar ochrau'r paneli i roi effaith i'r ddadl oedd yn mynd rhagddi. Dyna'r byd yr oeddem ni'n byw ynddo ar y pryd. Mae'n fyd na fydd y rhai a gollodd eu bywydau byth yn ei anghofio, ond bydd y rhai a ddaeth drwyddo eisiau ailadeiladu ac ail-ymgynnull ac ailfywiogi'r wlad wych hon sydd gennym, Cymru, sy'n rhan mor bwysig o'n bywydau ni i gyd.
Mae'n deyrnged i'ch gwasanaeth cyhoeddus eich bod wedi dod ag ymroddiad a phroffesiynoldeb o'r fath i rôl y Prif Weinidog, sydd wedi ennyn y parch hwnnw gan arweinwyr ar draws y Deyrnas Unedig a thu hwnt. Pan fyddaf yn mynd adref ar nos Fawrth ac yn dweud wrth y teulu, 'Welsoch chi gwestiynau'r Prif Weinidog heddiw—sut aeth e?', wel, naw gwaith allan o 10 rydyn ni'n cael ein hepgor am y snwcer neu'r bowls lawnt neu weithiau'r darts, ac rwy'n cael yr ymateb, 'Weles i ddim ohono fe', ond yr adegau eraill pan fyddan nhw wedi ei weld, maen nhw'n gwneud y pwynt am yr angerdd, yr argyhoeddiad a'r ymroddiad y gallan nhw ei weld gennych chi fel Prif Weinidog, ond yn wir gweision cyhoeddus eraill a gwleidyddion eraill yn yr adeilad hwn. Ac un o'r pethau yr wyf yn ei weld mor annifyr mewn gwleidyddiaeth gyfoes yw—. Mae pobl yn cofio'r adeg honno pan gawsoch chi a fi y cyfnewid tanllyd hwnnw, ac maen nhw'n dweud, 'Mae'n rhaid eich bod chi wir yn casáu eich gilydd.' Mae 'casineb' yn air ofnadwy. Mae'n air gwirioneddol wenwynig, heintus mewn ffordd negyddol. Nid casineb yw hynny. Angerdd yw hynny, argyhoeddiad yw hynny. Dyna beth ddylai gwleidyddiaeth fod amdano, a dyna beth rydych chi wedi'i roi i rôl y Prif Weinidog.
Diolch i chi hefyd am y caredigrwydd a ddangosoch i mi pan wnaethoch chi ysgrifennu'n bersonol ataf yn ystod fy salwch. Gwerthfawrogwyd y caredigrwydd hwnnw'n fawr ac roedd yn golygu llawer i mi ar y pryd. Rwy'n diolch i chi yn ddiffuant am yr hyn yr ydych chi wedi'i wneud fel Prif Weinidog. Rwy'n dymuno'n dda i chi yn eich ymddeoliad, ac yn arbennig, ni fyddwch yn gadael y llwyfan yn ystod y ddwy flynedd nesaf felly rwy'n siŵr y byddwn yn parhau i gael tipyn o gyfnewid ar draws y Siambr hon. Aeth eich rhagflaenydd, Rhodri Morgan, i'r meinciau cefn ac roedd yn adleisio ei deimladau hyd at y diwedd un, ac rwy'n siŵr y gwelwn ni hynny gyda chi. Ond diolch ar ran y Ceidwadwyr Cymreig am yr hyn yr ydych chi wedi'i wneud, i mi'n bersonol ond hefyd dros Cymru ein gwlad a dros y sefydliad hwn a'r Senedd hon. Diolch yn fawr, Prif Weinidog. [Cymeradwyaeth.]
Pan fydd unrhyw gyfnod gwleidyddol o bwys yn dod i ben, mae o wastad yn werth mynd yn ôl i edrych ar lle ddechreuon ni. Mi ges i fy atgoffa yr wythnos yma o beth gafodd ei ddweud yn ystod yr ornest am arweinyddiaeth y Blaid Lafur yn 2018. Mewn cyfweliad efo'r BBC, mi ddywedodd yr ymgeisydd ar y pryd, Mark Drakeford:
When any important political era comes to an end, it's always worth while looking back to where we started. I was reminded this week of what was said during the contest for the Labour leadership in 2018. In an interview with the BBC, the then candidate, Mark Drakeford, said:
'I did grow up in the Assembly, in Rhodri Morgan's office when he was First Minister. In that sense, I wanted to say to people that I know what it's like to be First Minister, from the inside.' Now, as he looks back, and knowing first-hand, I hope it was all he wanted it to be. There's no question that moving from adviser to chief decision maker will have brought many unexpected challenges and a far greater burden of responsibility, and, of course, exposure and public scrutiny.
We know the metaphors: we have exchanged blows, we have crossed swords. But I've been fortunate also to get to know the First Minister through—at times, difficult, but always constructive—co-operation too. In that time I've seen for myself what I am absolutely sure we all have come to appreciate: that he has been, without doubt, a dedicated public servant, a serious First Minister for serious times. The world when he took over was very different, and no doubt his direction of travel was derailed somewhat by the COVID pandemic. The many challenges facing Wales pre pandemic still remain.
His successor will take on significant challenges on health, on the economy, on education—challenges I hope he will commit to without distractions. I remain concerned that the lessons of COVID have not been able to be learnt fully. But in those tough days, even when there were decisions that we can question, Mark guided Wales with empathy, concern and kindness, in stark contrast to UK Governments, demonstrating the personal qualities we demand of those who seek the highest office. In 2021, he won a mandate to govern, but not a majority, another reminder that the need for cross-party working has been a hallmark of devolution from its outset, not just of his time in office.
'Cefais fy magu yn y Cynulliad, yn swyddfa Rhodri Morgan pan oedd yn Brif Weinidog. Yn yr ystyr hwnnw, roeddwn i eisiau dweud wrth bobl fy mod i'n gwybod sut beth yw bod yn Brif Weinidog, o'r tu mewn.' Nawr, wrth iddo edrych yn ôl, gan wybod yn uniongyrchol, rwy'n gobeithio y bu y cyfan yr oedd am iddo fod. Nid oes amheuaeth y bydd symud o ymgynghorydd i brif benderfynwyr wedi dod â llawer o heriau annisgwyl a baich llawer mwy o gyfrifoldeb, ac, wrth gwrs, amlygrwydd a chraffu cyhoeddus.
Rydyn ni'n gwybod y trosiadau: rydyn ni wedi cyfnewid ergydion, rydyn ni wedi croesi cleddyfau. Ond rwyf wedi bod yn ffodus hefyd i ddod i adnabod y Prif Weinidog drwy—ar adegau, anodd, ond bob amser yn adeiladol—gydweithio hefyd. Yn y cyfnod hwnnw rwyf wedi gweld drosof fy hun yr hyn rwy'n hollol siŵr ein bod ni i gyd wedi dod i'w werthfawrogi: y bu, heb os, yn was cyhoeddus ymroddedig, yn Brif Weinidog difrifol ar gyfer adeg difrifol. Roedd y byd pan gymerodd yr awenau yn wahanol iawn, ac mae'n siŵr bod ei gyfeiriad teithio wedi'i ddargyfeirio rywfaint gan bandemig COVID. Mae'r heriau niferus sy'n wynebu Cymru cyn y pandemig yn parhau.
Bydd ei olynydd yn ymgymryd â heriau sylweddol ym maes iechyd, yr economi, addysg—heriau rwy'n gobeithio y bydd yn ymrwymo iddyn nhw heb wrthdyniad. Rwy'n dal i bryderu nad yw gwersi COVID wedi gallu cael eu dysgu'n llawn. Ond yn y dyddiau anodd hynny, hyd yn oed pan oedd penderfyniadau y gallwn ni eu cwestiynu, arweiniodd Mark Gymru gydag empathi, gofal a charedigrwydd, mewn cyferbyniad llwyr â llywodraethau'r DU, gan ddangos y rhinweddau personol yr ydym yn gofyn amdanyn nhw gan y rhai sy'n ceisio am y swydd uchaf. Yn 2021, enillodd fandad i lywodraethu, ond nid mwyafrif, atgof arall bod yr angen am weithio trawsbleidiol wedi bod yn nodwedd o ddatganoli o'r cychwyn cyntaf, nid dim ond ei gyfnod yn y swydd.
Dwi’n falch iawn o’r hyn mae fy mhlaid i a’i Lywodraeth o wedi'i gyflawni efo’n gilydd—Senedd gryfach ar y ffordd, a pholisïau beiddgar fydd yn newid bywydau er gwell i'r rhai wnaeth ein hethol ni i gyd i'r lle yma. Ac i'r perwyl hwnnw, dwi'n sicr ein bod ni yn gytûn mai dyna ydy hanfod gwleidyddiaeth. Mae ambell sgwrs digon anodd wedi bod rhyngom ni—minnau’n ysgwyd fy mhen fan hyn, yntau’n fflicio’r ffeil fan draw—ond yn gwbl ddiffuant. Mi hoffwn i ddiolch am y parch sydd wedi bod yno, nid yn unig yn ystod ei gyfnod o fel Prif Weinidog, ond drwy gydol yr amser yr ydym ni wedi bod yn y Siambr yma efo’n gilydd.
I am very proud of what my party and his Government have achieved together—a stronger Senedd, bold policies that will change the lives of those who elected us to this place for the better. And to that end, I am certain that we are agreed that that is the foundation of politics. There have been some difficult conversations between us—me shaking my head here, him flicking his file over there—but doing so entirely sincerely. I would like to thank him for the respect shown, not only during his time as First Minister, but throughout the time that we have been in this Chamber together.
As I said, the First Minister and I had pretty robust exchanges in this Chamber. As a cheese lover myself, I hope those exchanges have been less salty than his beloved Caerphilly cheese, but they have been honest exchanges, reflective of our differing priorities, policy platforms and vision for Wales. At a time of political challenges and the deepest personal adversity, Mark brought thoughtfulness and good grace to public life, at a time when such qualities were needed the most. I know that he will continue to make a valuable and insightful contribution, in this Chamber and beyond. And you never know, if Ken Skates is up for it, there might even be some spare time for another James Bond film. But if I could end by putting a positive spin on your own words, Mark, I sincerely wish you all the best as you feel the wind on your face and in the air around you, and for the sun to shine on your Sophia Gardens summer.
Fel y dywedais i, buodd y Prif Weinidog a minnau'n cyfnewid geiriau eithaf cadarn yn y Siambr hon. Fel rhywun sy'n dwlu ar gaws fy hun, rwy'n gobeithio bod y cyfnewidiadau hynny wedi bod yn llai hallt na'i gaws Caerffili annwyl, ond maen nhw wedi bod yn gyfnewidiadau gonest, yn adlewyrchu ein blaenoriaethau gwahanol, llwyfannau polisi a'n gweledigaeth ar gyfer Cymru. Ar adeg o heriau gwleidyddol a'r adfyd personol dyfnaf, daeth Mark â meddylgarwch a gras da i fywyd cyhoeddus, ar adeg pan oedd angen rhinweddau o'r fath fwyaf. Rwy'n gwybod y bydd yn parhau i wneud cyfraniad gwerthfawr a chraff, yn y Siambr hon a thu hwnt. A dydych chi byth yn gwybod, os yw Ken Skates yn barod amdani, efallai y bydd hyd yn oed rhywfaint o amser sbâr ar gyfer ffilm James Bond arall. Ond pe bawn i'n gallu gorffen trwy roi sbin cadarnhaol ar eich geiriau eich hun, Mark, rwy'n dymuno'r gorau i chi wrth i chi deimlo'r gwynt ar eich wyneb ac yn yr awyr o'ch cwmpas, ac i'r haul ddisgleirio ar eich haf yng Ngerddi Soffia.
Gan bawb o grŵp Plaid Cymru, dymuniadau gorau. [Cymeradwyaeth.]
From all in the Plaid Cymru group, best wishes. [Applause.]
I haven't known you and haven't worked with you as long as other leaders in the Senedd, but it's a great privilege and an honour for me to be able to say a few words here this afternoon on behalf of the Welsh Liberal Democrats. We first met when you kindly gave me half an hour of your time in Cathays Park when I became the leader of the Welsh Liberal Democrats, and I did enter that office with a great deal of trepidation and anxiety. I guess I was thinking, 'What on earth do we talk about?' We started off talking about our backgrounds—me as a social worker, you as a probation officer—and then we got on to universal basic income, which we are both passionate about and committed to. We see its transformational qualities, not just here in Wales, but further afield.
And do you know what? I virtually skipped out of Cathays Park. I was so chuffed to find somebody who not only knew about universal basic income, but actually wanted it to happen. And that's what you've done. You have made it happen for our care-experienced young people. You have changed their lives for the better. Along with your colleague Jane Hutt you've been so committed to seeing one of the most vulnerable groups of people that we are responsible for having things change in their lives. Your passion and commitment to our young people, particularly our care-experienced young people, has been so evident, and I do thank you for that. I know many of us have had the opportunity to speak to those young people on the pilot, to learn how their lives have changed so dramatically. You have carried that through, and that has been a real quality that I have seen. I thank you for that.
I know things have not been easy in the last couple of years, and COVID, I'm sure, took a terrible toll, and was so stressful, not just for you, but I know for your colleagues as well. Although we may disagree on certain elements and issues within that, I know that you led this country to a place that I think was better than maybe some other countries, and in fact, I spoke to some people in my community at the time, and surprisingly, some of them, who I would have thought were not of your political party, said to me, 'I'm so pleased I live in Wales. I'm so pleased I have Mark Drakeford'—that they probably hadn't recognised as First Minister before—'as our leader.' That was such a quality. And I know, during COVID, you had with you, as the education Minister, Kirsty Williams, and I have a few words from her from this morning:
'Mark was a tough opponent, but the very best of colleagues, both in and out of Government.'
Kirsty wanted me to pass on her thanks and regards and respect to you.
I just want to finish by telling you a short tale from when I was elected. I'd got lots of phone calls from journalists who had worked out the maths, and they said, 'Have you had a phone call from Mark Drakeford yet?', and I got so fed up of these requests that I actually coined a phrase that I think became a strapline, which was, 'No, I haven't had a friend request from Mark Drakeford on Facebook', but, actually, I didn't need a friend request, because just how you've been with me, how you've been with me personally, so respectful, so kind, so generous, so friendly, reaching out to me, telling me things when there were developments and clear need to communicate with me—you have phoned me, you have met with me, and I have valued that so much. I feel proud to have been in this Senedd with you as leader. You have raised the bar in terms of your arguments, in terms of intellect, in terms of challenge, and I do wish you all the best for the future.
Nid wyf wedi eich adnabod ac nid wyf wedi gweithio gyda chi cyhyd ag arweinwyr eraill yn y Senedd, ond mae'n fraint ac yn anrhydedd mawr i mi allu dweud ychydig eiriau yma y prynhawn yma ar ran Democratiaid Rhyddfrydol Cymru. Fe wnaethom ni gyfarfod am y tro cyntaf pan roddoch chi hanner awr o'ch amser i mi ym Mharc Cathays pan ddes i yn arweinydd Democratiaid Rhyddfrydol Cymru, ac fe wnes i fynd i mewn i'r swydd honno gyda llawer iawn o anesmwythder a phryder. Mae'n debyg fy mod i'n meddwl, 'Beth ar y ddaear wnawn ni siarad amdano?' Dechreuom ni siarad am ein cefndir—fi fel gweithiwr cymdeithasol, chi fel swyddog prawf—ac yna fe wnaethom ni fynd ymlaen i incwm sylfaenol cyffredinol, yr ydym ni'n angerddol amdano ac yr ydym yn ymrwymo iddo. Rydyn ni'n gweld ei rinweddau trawsnewidiol, nid yn unig yma yng Nghymru, ond ymhellach i ffwrdd.
A wyddoch chi beth? Roeddwn i bron yn sgipio allan o Barc Cathays. Roeddwn i mor hapus i ddod o hyd i rywun a oedd nid yn unig yn gwybod am incwm sylfaenol cyffredinol, ond eisiau iddo ddigwydd, mewn gwirionedd. A dyna beth rydych chi wedi'i wneud. Rydych chi wedi gwneud iddo ddigwydd i'n pobl ifanc sydd â phrofiad o ofal. Rydych chi wedi newid eu bywydau er gwell. Ynghyd â'ch cyd-Aelod Jane Hutt rydych chi wedi bod mor ymrwymedig i weld un o'r grwpiau mwyaf agored i niwed o bobl yr ydym yn gyfrifol amdanynt yn cael pethau wedi'u newid yn eu bywydau. Mae eich angerdd a'ch ymrwymiad i'n pobl ifanc, yn enwedig ein pobl ifanc â phrofiad o ofal, wedi bod mor amlwg, ac rwy'n diolch i chi am hynny. Rwy'n gwybod bod llawer ohonom wedi cael y cyfle i siarad â'r bobl ifanc hynny ar y cynllun peilot, i ddysgu sut mae eu bywydau wedi newid mor ddramatig. Rydych chi wedi cario hynny drwodd, ac mae hynny wedi bod yn rhinwedd go iawn yr ydw i wedi'i weld. Rwy'n diolch i chi am hynny.
Rwy'n gwybod nad yw pethau wedi bod yn hawdd dros y blynyddoedd diwethaf, ac mae COVID, rwy'n siŵr, wedi cael effaith ofnadwy, ac roedd mor llawn straen, nid yn unig i chi, ond rwy'n gwybod i'ch cyd-Aelodau hefyd. Er efallai y byddwn ni'n anghytuno ar rai elfennau a materion o fewn hynny, rwy'n gwybod eich bod chi wedi arwain y wlad hon i le yr wyf i'n meddwl oedd yn well na rhai gwledydd eraill, ac mewn gwirionedd, siaradais i â rhai pobl yn fy nghymuned ar y pryd, ac yn rhyfeddol, rhai ohonyn nhw, y byddwn i wedi meddwl nad oedden nhw o'ch plaid wleidyddol chi, a ddywedodd wrthyf, 'Rwyf mor falch fy mod yn byw yng Nghymru. Rwyf mor falch bod gen i Mark Drakeford'—nad oedden nhw fwy na thebyg wedi ei gydnabod yn Brif Weinidog o'r blaen—'fel ein harweinydd.' Roedd hynny'n gymaint o rinwedd. Ac rwy'n gwybod, yn ystod COVID, y bu gennych chi, yn Weinidog addysg, Kirsty Williams, ac mae gen i ychydig o eiriau ganddi o'r bore yma:
'Roedd Mark yn wrthwynebydd caled, ond y gorau o blith cydweithwyr, i mewn ac allan o'r Llywodraeth.'
Roedd Kirsty eisiau i mi basio ei diolch a'i pharch i chi.
Rwyf eisiau gorffen drwy ddweud stori fer wrthych o'r adeg y cefais fy ethol. Roeddwn i wedi cael llawer o alwadau ffôn gan newyddiadurwyr a oedd wedi gweithio allan y fathemateg, a dywedon nhw, 'Ydych chi wedi cael galwad ffôn gan Mark Drakeford eto?', ac fe wnes i ddiflasu cymaint ar y ceisiadau hyn nes i mi fathu ymadrodd a ddaeth yn strapline rwy'n credu, sef 'Na, dydw i ddim wedi cael cais ffrind gan Mark Drakeford ar Facebook', ond, a dweud y gwir, doedd dim angen cais ffrind arnaf i, oherwydd sut rydych chi wedi bod gyda mi, sut rydych chi wedi bod gyda mi yn bersonol, mor barchus, mor garedig, mor hael, mor gyfeillgar, estyn allan ataf, yn dweud pethau wrthyf i pan oedd datblygiadau ac angen clir i gyfathrebu â mi—rydych chi wedi fy ffonio i, rydych chi wedi cwrdd â mi, ac roeddwn i'n gwerthfawrogi hynny'n fawr. Rwy'n falch fy mod wedi bod yn y Senedd hon gyda chi fel arweinydd. Rydych wedi codi'r safon o ran eich dadleuon, o ran deallusrwydd, o ran her, ac rwy'n dymuno'r gorau i chi ar gyfer y dyfodol.
Pob bendith, a phob dymuniad i chi i'r dyfodol. Diolch yn fawr iawn. [Cymeradwyaeth.]
I wish you well for the future. Thank you very much. [Applause.]
Ac yn olaf, Vikki Howells.
Finally, Vikki Howells.
Diolch, Dirprwy Lywydd. It is a real privilege to make this contribution on behalf of the Welsh Labour group to mark the last day of Mark Drakeford's term as First Minister of Wales.
For the most part, Mark will forever be remembered for the calm and honest way that he guided us and Wales through that darkest of times during the pandemic, for the cool-headed decisions that he made to steer Wales through those terrible two years, for his steady hand and reassuring manner as he updated us about the state of the virus, and carefully explained the latest guidance and restrictions to keep Wales safe.
The pandemic may have been the defining moment of his five years as First Minister, and certainly made Mark the most popular leader in the UK, but it wasn't the only moment that stands out. Mark led our party to a historic win in the 2021 Senedd election, returning 30 seats for Welsh Labour in this Siambr, a majority of them for women Members. A year later, he led us to a fantastic result in the local government elections, results we hope that we can build on in this year's general election.
Under Mark's leadership, and against the backdrop of turmoil in the UK and further afield, he has delivered on the promises that we made to people across Wales. That includes extending childcare to two-year-olds and parents in training and education, finding new and innovative ways of working differently to deliver change. I enjoyed our visit just a few weeks ago with Dawn Bowden to see progress on dualling the A465, a project that offers substantial economic safety and environmental benefits to the region, and that was only made possible thanks, First Minister, to a funding model that you personally devised. We've also passed 21 Acts, including ending the defence of reasonable punishment, banning the use of cruel and unnecessary snares, and much-needed reform for people who rent.
Thank you, First Minister, for your service, and for all that you have achieved for the people of Wales. [Applause.]
Diolch, Dirprwy Lywydd. Mae'n fraint wirioneddol cael gwneud y cyfraniad hwn ar ran grŵp Llafur Cymru i nodi diwrnod olaf cyfnod Mark Drakeford fel Prif Weinidog Cymru.
Ar y cyfan, bydd Mark yn cael ei gofio am byth am y ffordd dawel a gonest y bu'n ein tywys ni a Chymru drwy'r cyfnod tywyllaf hwnnw yn ystod y pandemig, am y penderfyniadau ystyriol a wnaeth i lywio Cymru drwy'r ddwy flynedd ofnadwy hynny, am ei ffordd sefydlog a'i ddull a oedd yn tawelu meddyliau wrth iddo ein diweddaru am gyflwr y feirws, ac egluro'n ofalus y canllawiau a'r cyfyngiadau diweddaraf i gadw Cymru'n ddiogel.
Efallai mai'r pandemig oedd adeg ddiffiniol ei bum mlynedd fel Prif Weinidog, ac yn sicr fe wnaeth hynny Mark yr arweinydd mwyaf poblogaidd yn y DU, ond nid dyma'r unig foment sy'n sefyll allan. Arweiniodd Mark ein plaid at fuddugoliaeth hanesyddol yn etholiad Senedd 2021, gan ddychwelyd 30 sedd i Lafur Cymru yn y Siambr hon, y mwyafrif ohonynt yn Aelodau benywaidd. Flwyddyn yn ddiweddarach, arweiniodd ni at ganlyniad gwych yn yr etholiadau llywodraeth leol, canlyniadau yr ydym yn gobeithio y gallwn adeiladu arnynt yn yr etholiad cyffredinol eleni.
O dan arweinyddiaeth Mark, ac yn erbyn cefndir cythrwfl yn y DU a thu hwnt, mae wedi cyflawni'r addewidion a wnaethom i bobl ledled Cymru. Mae hynny'n cynnwys ymestyn gofal plant i blant dwy oed a rhieni mewn hyfforddiant ac addysg, dod o hyd i ffyrdd newydd ac arloesol o weithio'n wahanol i sicrhau newid. Mwynheais ein hymweliad ychydig wythnosau yn ôl gyda Dawn Bowden i weld cynnydd o ran deuoli'r A465, prosiect sy'n cynnig manteision diogelwch economaidd ac amgylcheddol sylweddol i'r rhanbarth, a gwnaed hwnnw'n bosibl, Prif Weinidog, dim ond diolch i fodel ariannu a ddyfeisiwyd gennych chi yn bersonol. Rydym hefyd wedi pasio 21 o Ddeddfau, gan gynnwys dod â'r amddiffyniad cosb resymol i ben, gwahardd defnyddio maglau creulon a diangen, a diwygio mawr ei angen ar gyfer pobl sy'n rhentu.
Diolch i chi, Prif Weinidog, am eich gwasanaeth, ac am bopeth rydych chi wedi'i gyflawni dros bobl Cymru. [Cymeradwyaeth.]
Y Prif Weinidog i ymateb.
The First Minister to respond.
Dirprwy Lywydd, diolch yn fawr. Well, what can I say, really? Just 'thank you' to everybody for the generosity of what you've said, and for the touching nature of it. Thank you for reminding us of some other friends. I was hugely privileged to have that experience of 10 years working alongside Rhodri Morgan, and I think so much of what I've learnt, if I've learnt anything, about statecraft comes from sitting there and watching him at work. I think of him a lot on Tuesdays because, unlike me, who has to spend long hours at weekends making sure I'm as prepared as I can be for these encounters, Rhodri would essentially start on a Tuesday morning. And we would gather in his office, and he would go through the questions and he would say to me, 'Now, I need more on this and I need more on that', and my job was then to go out into the outer office and phone people at Cathays to find, of course, that there was nobody ever in Cathays: they were on holiday, they were on leave, they were on a course, they had left the country—they were never there when you needed them to answer the question. So, I would drag myself back in there later in the morning to try to offer him what information I could. And I've told some of you this story before, about how, even when you are the best prepared you can be, the nature of questions is that you can always be taken by surprise. And I'm probably still scarred by the moment that I was sent in to tell Rhodri, at 1.10 p.m. on a Tuesday afternoon, that the BBC were just reporting a story of a group of civil servants who'd been found in a sauna in Llandovery, on what the BBC were calling a 'bonding exercise'. [Laughter.] I'm walking to the lift with him, trying to work out what he might say to, as he was, the then leader of the Welsh Conservatives, about what the Welsh Government was doing spending money on exercises of that sort. So, thank you for reminding me and reminding us all of that giant of Welsh politics.
Dirprwy Lywydd, diolch yn fawr. Beth alla i ei ddweud, mewn gwirionedd? Dim ond 'diolch' i bawb am haelioni'r hyn rydych chi wedi'i ddweud, ac am ei natur deimladwy. Diolch am ein hatgoffa ni o ffrindiau eraill. Cefais y fraint enfawr o gael y profiad hwnnw o 10 mlynedd yn gweithio ochr yn ochr â Rhodri Morgan, ac rwy'n credu bod cymaint o'r hyn rydw i wedi'i ddysgu, os ydw i wedi dysgu unrhyw beth, am grefft wladwriaeth yn dod o eistedd yno a'i wylio yn gweithio. Rwy'n meddwl amdano lawer iawn ar ddydd Mawrth oherwydd, yn wahanol i fi, sy'n gorfod treulio oriau hir ar benwythnosau yn gwneud yn siŵr fy mod i mor barod ag y gallaf fod ar gyfer y cyfarfyddiadau yma, byddai Rhodri yn cychwyn fore Mawrth yn y bôn. A byddem ni'n ymgynnull yn ei swyddfa, a byddai'n mynd drwy'r cwestiynau a byddai'n dweud wrthyf i, 'Nawr, mae angen mwy arnaf ar hyn ac mae angen mwy ar hynna', a fy ngwaith i wedyn oedd mynd allan i'r swyddfa allanol a ffonio pobl yn Cathays i ddarganfod, wrth gwrs, nad oedd neb byth yn Cathays: roedden nhw ar wyliau, roedden nhw i ffwrdd o'r gwaith, roedden nhw ar gwrs, roedden nhw wedi gadael y wlad—doedden nhw byth yno pan oeddech chi angen iddyn nhw ateb y cwestiwn. Felly, byddwn yn llusgo fy hun yn ôl i mewn yno yn ddiweddarach yn y bore i geisio cynnig iddo yr wybodaeth y gallwn i. Ac rwyf wedi dweud wrth rai ohonoch chi y stori hon o'r blaen, am sut, hyd yn oed pan fyddwch chi y mwyaf parod y gallwch chi fod, natur y cwestiynau yw y gallwch chi bob amser gael eich synnu. Ac mae'n debyg fy mod i'n dal wedi fy nghreithio gan y foment y cefais fy anfon i mewn i ddweud wrth Rhodri, am 1.10 p.m. brynhawn dydd Mawrth, bod y BBC yn adrodd stori am grŵp o weision sifil a oedd wedi eu canfod mewn sawna yn Llanymddyfri, ar yr hyn yr oedd y BBC yn ei alw'n 'ymarfer bondio'. [Chwerthin.] Rwy'n cerdded i'r lifft gydag ef, yn ceisio gweithio allan yr hyn y gallai ei ddweud wrth, fel yr oedd ef, arweinydd y Ceidwadwyr Cymreig ar y pryd, am yr hyn yr oedd Llywodraeth Cymru yn ei wneud yn gwario arian ar ymarferion o'r math hwnnw. Felly, diolch i chi am fy atgoffa ac am ein hatgoffa ni i gyd o'r cawr hwnnw o wleidyddiaeth Cymru.
I sat in the back there, as Andrew R.T. has said; I sat next door to Gwyn Price, a wonderful colleague. I was thinking of Gwyn only last week during Cheltenham Festival week, because Gwyn's dedicated interest in who had won the 3.45 at Market Rasen kept us going on many a long Wednesday afternoon, sitting there together. And, Andrew, thank you for remembering Carl Sargeant, who was such a big part of our lives. I can hear him now, as you would get to your feet, when the Llywydd had called the leader of the opposition, and, 'Paul Davies'—I can hear him saying it, I can hear him saying it now. He was an enormous part of our lives, those of us who knew him, and you're right, it had a profound effect on those of us who were here at that time.
We've heard a lot about COVID and, of course, the five years I've spent doing this job will always be remembered as the COVID period. I hope that we did, as I think Jane said, led a way through COVID that made people in Wales feel that they were being kept safe, that they had a Government that was determined to look after them, that even in those really dark times, it was their interests that were always in the minds of people here. For the COVID inquiry, Dirprwy Lywydd, I've had to reread quite a lot of the debates we held on the floor of the Senedd here, and it's not an easy experience, in some ways. I read the debate of 24 March, the day after we went into lockdown—there were very few people in the Chamber because of the nature of the times, and the feeling of fear is absolutely palpable. You can feel it in the contributions that people made and, in some ways, we have forgotten a bit just how fearful people were, just how much that sense of being safe in Wales really did matter to people.
Can I end with a couple of thoughts that people have offered about kindness and the nature of politics? I would occasionally phone my mother after First Minister's questions, and she would say to me on the phone, 'Oh, saw you on the tv today', and I would say to her, 'Was it any good?', and she'd say, 'Oh, I wasn't listening.' [Laughter.] As though it had never occurred to her that she might stop to listen. In some ways, we need to be reminded of that, don't we? We get very bound up in the debates that we have, and you step outside the building and people are going about their ordinary lives. They may see us but they're not always listening, that is for sure.
And, Andrew, you talked about kindness and the fact that people don't know that beyond the nature of politics, we know each other in different sorts of ways. I have not forgotten the sight of you careering across four lanes of traffic on Cowbridge Road about 11 o'clock on a hot election morning, when you were driving, I guess, out somewhere to the Vale, and you came across the traffic to say to me, 'Good luck with the election here today.' And I thought at the time that that sums up something about the nature of our politics, that while we are fiercely attached to our own values and our beliefs and are prepared to argue them out here passionately, on that personal level we do live out a bit that sense of a kinder, gentler politics that we would like to see being more characteristic of the world that we live in.
I look forward very much to being a nuisance to you all from the back benches, other than the First Minister, of course, who I will only ever treat with the deepest of respect. [Laughter.] But I'm going to be here and I'm looking forward to being with you all and using the freedom of the back benches for some of those more imaginative contributions, which, when you're doing this job, you're a bit constrained from offering.
Roeddwn yn eistedd yn y cefn yn y fan yna, fel y dywedodd Andrew R.T; roeddwn i'n eistedd drws nesaf i Gwyn Price, cyd-Aelod gwych. Dim ond wythnos diwethaf, yn ystod wythnos Gŵyl Cheltenham, roeddwn i'n meddwl am Gwyn, oherwydd gwnaeth diddordeb arbennig Gwyn mewn pwy oedd wedi ennill y 3.45 yn Market Rasen ein cadw ni i fynd ar lawer brynhawn dydd Mercher hir, yn eistedd yno gyda'n gilydd. Ac, Andrew, diolch am gofio Carl Sargeant, a oedd yn rhan mor fawr o'n bywydau. Gallaf ei glywed nawr, fel y byddech yn codi ar eich traed, pan oedd y Llywydd wedi galw arweinydd yr wrthblaid, a, 'Paul Davies'—gallaf ei glywed yn ei ddweud, gallaf ei glywed yn ei ddweud nawr. Roedd yn rhan enfawr o'n bywydau, y rhai hynny ohonom oedd yn ei adnabod, ac rydych chi'n iawn, fe gafodd effaith ddofn ar y rhai hynny ohonom ni a oedd yma bryd hynny.
Rydyn ni wedi clywed llawer am COVID ac, wrth gwrs, bydd y pum mlynedd rydw i wedi'u treulio yn gwneud y swydd hon bob amser yn cael eu cofio fel cyfnod COVID. Rwy'n gobeithio y gwnaethom ni, fel y dywedodd Jane rwy'n credu, arwain ffordd drwy COVID a oedd yn gwneud i bobl yng Nghymru deimlo eu bod yn cael eu cadw'n ddiogel, bod ganddyn nhw Lywodraeth a oedd yn benderfynol o ofalu amdanyn nhw, hyd yn oed yn yr amseroedd tywyll iawn hynny, eu buddiannau nhw oedd bob amser ym meddyliau pobl yma. Ar gyfer yr ymchwiliad COVID, Dirprwy Lywydd, bu'n rhaid i mi ailddarllen cryn dipyn o'r dadleuon a gynhaliwyd gennym ar lawr y Senedd yma, ac nid yw'n brofiad hawdd, mewn rhai ffyrdd. Darllenais y ddadl ar 24 Mawrth, y diwrnod ar ôl i ni fynd i'r cyfyngiadau symud—ychydig iawn o bobl a oedd yn y Siambr oherwydd natur yr adeg honno, ac mae'r teimlad o ofn yn gwbl amlwg. Gallwch chi ei deimlo yn y cyfraniadau a wnaeth pobl ac, mewn rhai ffyrdd, rydyn ni wedi anghofio i raddau pa mor ofnus oedd pobl, cymaint oedd yr ymdeimlad hwnnw o fod yn ddiogel yng Nghymru o bwys gwirioneddol i bobl.
A gaf i orffen gydag ychydig o feddyliau y mae pobl wedi'u cynnig am garedigrwydd a natur gwleidyddiaeth? Byddwn yn ffonio fy mam o bryd i'w gilydd ar ôl cwestiynau'r Prif Weinidog, a byddai'n dweud wrthyf i ar y ffôn, 'O, welais i ti ar y teledu heddiw', a byddwn i'n dweud wrthi hi, 'Oedd e'n iawn?', a byddai hi'n dweud, 'O, doeddwn i ddim yn gwrando.' [Chwerthin.] Fel pe na bai erioed wedi ei tharo hi y gallai hi aros i wrando. Mewn rhai ffyrdd, mae angen i ni gael ein hatgoffa o hynny, on'd oes e? Rydyn ni'n mynd ynghlwm iawn i'r dadleuon a gawn ni, ac rydych chi'n camu y tu allan i'r adeilad ac mae pobl yn mynd o gwmpas eu bywydau cyffredin. Efallai eu bod nhw'n ein gweld ni ond dydyn nhw ddim bob amser yn gwrando, mae hynny'n sicr.
Ac, Andrew, fe wnaethoch chi sôn am garedigrwydd a'r ffaith nad yw pobl yn gwybod, y tu hwnt i natur gwleidyddiaeth, ein bod ni'n adnabod ein gilydd mewn gwahanol ffyrdd. Dydw i ddim wedi anghofio eich gweld chi yn croesi ar draws pedair lôn o draffig ar Heol y Bont-faen tua 11 o'r gloch ar fore etholiad poeth, pan oeddech chi'n gyrru, mae'n debyg, allan rhywle i'r Fro, a daethoch chi ar draws y traffig i ddweud wrthyf, 'Pob lwc gyda'r etholiad yma heddiw.' Ac roeddwn i'n meddwl ar y pryd bod hynny'n crynhoi rhywbeth am natur ein gwleidyddiaeth, er ein bod ni ynghlwm yn ffyrnig â'n gwerthoedd ein hunain a'n credoau ac yn barod i ddadlau amdanyn nhw yma yn angerddol, ar y lefel bersonol honno rydyn ni'n byw ychydig o'r ymdeimlad hwnnw o wleidyddiaeth garedig, addfwyn yr hoffem ei gweld yn fwy nodweddiadol o'r byd rydyn ni'n byw ynddo.
Rwy'n edrych ymlaen yn fawr at fod yn niwsans i chi i gyd o'r meinciau cefn, ac eithrio'r Prif Weinidog, wrth gwrs, y byddaf ond yn ei drin â'r parch dyfnaf. [Chwerthin.] Ond rydw i'n mynd i fod yma ac rwy'n edrych ymlaen at fod gyda chi i gyd a defnyddio rhyddid y meinciau cefn ar gyfer rhai o'r cyfraniadau mwy dychmygus hynny, yr ydych chi, pan fyddwch chi'n gwneud y swydd hon, wedi eich rhwystro ryw ychydig rhag eu cynnig.
Diolch yn fawr. Diolch o galon i chi gyd. [Cymeradwyaeth.]
Thank you very much to you all. [Applause.]
I was going to thank him for his diligence and his commitment. I was also going to ask him not to be a trouble for Chairs when he's on the back benches as well, but there we are.
Roeddwn i'n mynd i ddiolch iddo am ei ddiwydrwydd a'i ymrwymiad. Ro'n i hefyd yn mynd i ofyn iddo beidio â bod yn drafferth i Gadeiryddion pan fydd e ar y meinciau cefn hefyd, ond dyna ni.
Byddwn yn awr yn cymryd egwyl o bum munud cyn trafodion Cyfnod 3.
We will know take a five-minute break before Stage 3 proceedings.
Ataliwyd y Cyfarfod Llawn am 16:28.
Ailymgynullodd y Senedd am 16:40, gyda'r Dirprwy Lywydd yn y Gadair.
Plenary was suspended at 16:28.
The Senedd reconvened at 16:40, with the Deputy Presiding Officer in the Chair.
Croeso nôl. Eitem 5 heddiw yw Cyfnod 3 y Bil Seilwaith (Cymru).
Welcome back. Item 5 today is the Stage 3 consideration of the Infrastructure (Wales) Bill.
The first group of amendments relates to Part 1—significant infrastructure projects: energy. The lead amendment in this group is amendment 34. I call on Delyth Jewell to move and speak to the amendment and other amendments in that group—Delyth Jewell.
Mae'r grŵp cyntaf o welliannau yn ymwneud â Rhan 1—prosiectau seilwaith arwyddocaol: Ynni. Y prif welliant yn y grŵp hwn yw gwelliant 34. Rwy'n galw ar Delyth Jewell i gynnig a siarad am y gwelliant a gwelliannau eraill yn y grŵp hwnnw—Delyth Jewell.
Cynigiwyd gwelliant 34 (Delyth Jewell).
Amendment 34 (Delyth Jewell) moved.
Diolch, Dirprwy Lywydd. Can I say at the outset that I realise that this debate isn't happening in a vacuum? This may be the last piece of legislation where I'll be addressing the current make-up of the Cabinet. If that is the case, I'd like to commend the Minister for her efforts not just with this Bill, but how she has always worked with me in this role. Her collaborative approach has been instrumental in shaping this legislation. Her dedication to working with us on crucial amendments underscores our shared commitment to tackling the pressing issues of our time. I hope that this is not the last time and that she will still be in this post to see this legislation through.
At the heart of this Bill there lies a dual imperative: facilitating the timely and effective delivery of major infrastructure projects and ensuring that we meet our net-zero emissions goals. Whilst we champion this progress towards a sustainable future, it is imperative that we do so with an unwavering commitment to balance the needs of our climate with the preservation of our natural world. We must remain vigilant against actions that prioritise expedience at the expense of biodiversity and ecological integrity. Expediting the construction of large-scale developments, be they grid enhancements or solar farms, must not come at the detriment of our precious natural habitats. It is our responsibility to ensure that any development aligns with principles of environmental stewardship and sustainable growth. Those are some of the tensions inherent in this legislation.
Furthermore, it's imperative that this legislation reflects the diverse voices and concerns of our communities. We have tirelessly pursued amendments and advocated for changes to democratise the planning system, making it more accessible and responsive to the needs of our constituents, empowering communities to participate actively in decision-making processes to ensure development initiatives are not only effective, Dirprwy Lywydd, but also reflective of local values and aspirations.
I speak to amendments 34 and 35, tabled in my name in this group, and the consequential amendments to them. The purpose of these amendments is to prompt a debate on strengthening existing policy guidance and the approach relating to community ownership and local ownership. Now, there is a suggestion put forward by the Institute of Welsh Affairs that between 5 per cent and 33 per cent community or local ownership should be attained for these projects. There is currently a target for community ownership, so it has been argued that specifying a percentage of community and local ownership in legislation would strengthen this policy, and this is because, at present, some developers are perhaps cynically trying to game the system by establishing local bases in Wales to meet the requirements.
Now, we have decided against this approach because it would mean that the significant infrastructure project regime would be accommodating a much larger number of smaller scale energy-generating projects. Now, these 5 MW to 49 MW projects may also become unviable for developers to pursue due to the requirements of the SIP process. There may be a number of unintended consequences from this approach that we don't know about. So, Dirprwy Lywydd, we have opted for an amendment on regulation-making powers to specify a percentage of local or community ownership in subordinate legislation. This would, I hope, allow the Government to agree to the principle of the amendments without the risk that the specified percentage is something they cannot agree to.
The definition of local ownership could also be strengthened. Currently, we are seeing large companies with majority shareholders outside of Wales—outside of the UK—registering a business in Cardiff, as I've said, to meet the requirements currently in place. It could be that a minimum of 51 per cent should be owned by persons residing in Wales or corporate bodies that are established in Wales. This would also apply to persons of significant control, if they exist. The desired effect of the amendment would be to increase community ownership and local ownership of renewable energy schemes in Wales. It supports the retention of wealth within local communities in Wales. It also enables Welsh communities to benefit meaningfully from the transition to net zero.
I would ask the Minister, when responding, if it is the case that—. Because I know that, when we had discussions on this at Stage 2, the Minister had pointed out that this legislation is meant to be process legislation and not policy legislation. If there are to be other enabling provisions that would be brought forward, I would welcome hearing about that. I commend, as well, Adam Price's work in this area. He will be speaking to some of the other amendments in this group, and I look forward very much to hearing from other Members on the amendments in this group. Diolch yn fawr iawn.
Diolch, Dirprwy Lywydd. A gaf i ddweud ar y dechrau fy mod yn sylweddoli nad yw'r ddadl hon yn digwydd mewn gwactod? Efallai mai hwn fydd y darn olaf o ddeddfwriaeth lle byddaf yn annerch cyfansoddiad presennol y Cabinet. Os felly, hoffwn ganmol y Gweinidog am ei hymdrechion nid yn unig gyda'r Bil hwn, ond am sut mae hi wedi gweithio gyda mi yn y rôl hon erioed. Mae ei dull cydweithredol wedi bod yn allweddol wrth lunio'r ddeddfwriaeth hon. Mae ei hymroddiad i weithio gyda ni ar welliannau hanfodol yn tanlinellu ein hymrwymiad cyffredin i fynd i'r afael â materion dybryd ein hoes. Rwy'n gobeithio nad dyma'r tro olaf ac y bydd yn dal yn y swydd hon i weld y ddeddfwriaeth hon yn mynd trwodd.
Wrth wraidd y Bil hwn mae dau anghenraid: hwyluso cyflawni prosiectau seilwaith mawr yn amserol ac effeithiol a sicrhau ein bod yn cyflawni ein nodau allyriadau sero net. Er ein bod yn hyrwyddo'r cynnydd hwn tuag at ddyfodol cynaliadwy, mae'n hanfodol ein bod yn gwneud hynny gydag ymrwymiad diwyro i gydbwyso anghenion ein hinsawdd â gwarchod ein byd naturiol. Rhaid i ni fod yn wyliadwrus o weithredoedd sy'n blaenoriaethu hwylustod ar draul bioamrywiaeth ac uniondeb ecolegol. Ni ddylai cyflymu adeiladu datblygiadau ar raddfa fawr, boed yn welliannau i'r grid neu ffermydd solar, ddigwydd ar draul ein cynefinoedd naturiol gwerthfawr. Ein cyfrifoldeb ni yw sicrhau bod unrhyw ddatblygiad yn cyd-fynd ag egwyddorion stiwardiaeth amgylcheddol a thwf cynaliadwy. Dyna rai o'r tensiynau sy'n gynhenid yn y ddeddfwriaeth hon.
Ar ben hynny, mae'n hanfodol bod y ddeddfwriaeth hon yn adlewyrchu lleisiau a phryderon amrywiol ein cymunedau. Rydym wedi dilyn gwelliannau yn ddiflino ac wedi eirioli dros newidiadau i ddemocrateiddio'r system gynllunio, gan ei gwneud yn fwy hygyrch ac ymatebol i anghenion ein hetholwyr, gan rymuso cymunedau i gymryd rhan weithredol mewn prosesau gwneud penderfyniadau i sicrhau bod mentrau datblygu nid yn unig yn effeithiol, Dirprwy Lywydd, ond hefyd yn adlewyrchu gwerthoedd a dyheadau lleol.
Rwy'n siarad am welliannau 34 a 35, a gyflwynwyd yn fy enw yn y grŵp hwn, a'r gwelliannau canlyniadol iddynt. Pwrpas y gwelliannau hyn yw ysgogi trafodaeth ar gryfhau'r canllawiau polisi presennol a'r dull sy'n ymwneud â pherchnogaeth gymunedol a pherchnogaeth leol. Nawr, mae awgrym gan y Sefydliad Materion Cymreig y dylid sicrhau rhwng 5 y cant a 33 y cant o berchnogaeth gymunedol neu leol ar gyfer y prosiectau hyn. Ar hyn o bryd mae targed ar gyfer perchnogaeth gymunedol, felly dadleuwyd y byddai nodi canran o berchnogaeth gymunedol a lleol mewn deddfwriaeth yn cryfhau'r polisi hwn, a hynny oherwydd, ar hyn o bryd, efallai fod rhai datblygwyr yn ceisio camddefnyddio'r system yn sinigaidd trwy sefydlu canolfannau lleol yng Nghymru i fodloni'r gofynion.
Nawr, rydym wedi penderfynu gwrthod y dull hwn oherwydd byddai'n golygu y byddai trefn y prosiect seilwaith arwyddocaol yn darparu ar gyfer nifer mwy o lawer o brosiectau cynhyrchu ynni ar raddfa lai. Nawr, gall y prosiectau 5 MW i 49 MW hyn hefyd ddod yn anhyfyw i ddatblygwyr fwrw ymlaen â nhw oherwydd gofynion y broses prosiectau seilwaith arwyddocaol, SIP. Efallai y bydd nifer o ganlyniadau anfwriadol yn deillio o'r dull hwn nad ydym yn gwybod amdanynt. Felly, Dirprwy Lywydd, rydym wedi dewis diwygio pwerau rheoleiddio i bennu canran o berchnogaeth leol neu gymunedol mewn is-ddeddfwriaeth. Byddai hyn, gobeithio, yn caniatáu i'r Llywodraeth gytuno i egwyddor y gwelliannau heb y risg bod y ganran benodedig yn rhywbeth na allant gytuno iddo.
Gellid cryfhau'r diffiniad o berchnogaeth leol hefyd. Ar hyn o bryd, rydyn ni'n gweld cwmnïau mawr sydd â mwyafrif o gyfranddalwyr y tu allan i Gymru—y tu allan i'r DU—yn cofrestru busnes yng Nghaerdydd, fel rydw i wedi'i ddweud, i fodloni'r gofynion sydd ar waith ar hyn o bryd. Efallai y dylai lleiafswm o 51 y cant fod yn eiddo i bersonau sy'n byw yng Nghymru neu gyrff corfforaethol sydd wedi'u sefydlu yng Nghymru. Byddai hyn hefyd yn berthnasol i bobl sydd â rheolaeth sylweddol, os ydynt yn bodoli. Effaith ddymunol y gwelliant fyddai cynyddu perchnogaeth gymunedol a pherchenogaeth leol ar gynlluniau ynni adnewyddadwy yng Nghymru. Mae'n cefnogi cadw cyfoeth o fewn cymunedau lleol yng Nghymru. Mae hefyd yn galluogi cymunedau Cymru i elwa'n ystyrlon ar y newid i sero net.
Byddwn yn gofyn i'r Gweinidog, wrth ymateb, os felly—. Oherwydd rwy'n gwybod, pan gawsom drafodaethau ar hyn yng Nghyfnod 2, fod y Gweinidog wedi tynnu sylw at y ffaith mai deddfwriaeth broses yw'r ddeddfwriaeth hon ac nid deddfwriaeth bolisi. Os oes darpariaethau galluogi eraill i'w cyflwyno, byddwn yn croesawu clywed am hynny. Rwy'n cymeradwyo gwaith Adam Price yn y maes hwn hefyd. Bydd yn siarad am rai o'r gwelliannau eraill yn y grŵp hwn, ac edrychaf ymlaen yn fawr at glywed gan Aelodau eraill am y gwelliannau yn y grŵp hwn. Diolch yn fawr iawn.
I would also like to take this opportunity to thank everybody who's been involved in the development of this legislation so far: of course, in particular, Minister, you for your co-operation and, indeed, for accepting some of our amendments, your officials and those giving evidence, and from our side of things, Mostyn Jones, Molly Skates and, of course, Katie Wyatt has been very helpful. Their helpful advice has been greatly appreciated and has facilitated what has been a significant effort by the Welsh Conservative group to strengthen this legislation.
Indeed, during Stages 2 and 3, I have tabled 125 amendments. That volume is a consequence of the fact that the Bill does actually fail to deliver the best possible streamlined and unified process and empower communities to better understand and engage. Incredibly, the original Bill had 35 instances where detailed provisions would be included in regulations, and we are set to see more added today, because Delyth's amendment 35 makes it a requirement for developments to demonstrate that they have satisfied the minimum local ownership requirement. It's a fascinating amendment, but the problem is that the definition of local ownership is to be set out in the regulations.
As my colleague Joel James highlighted in Stage 2, I genuinely think that this Bill would be more likely to achieve its aim if all the sections requiring secondary legislation were put out to consultation and then the Bill amended based on those responses. We should consider what would happen if an energy project did not have local ownership. It would likely stay with the local authority to determine, which is a problem because of their own challenges with determining such applications. Of course, there would be an opportunity for local residents to request that Welsh Ministers call in the application, so it would end up with the Welsh Government, ultimately.
Another problem is that, in the absence of a definition of local ownership, we do not know the impact on major companies that are investing in the Welsh energy sector. Would RWE, EDF Renewables or Bute Energy be classified as local? If not, would their investment be deterred and the requirements become a barrier to Wales achieving its energy potential? During Stage 2, Plaid Cymru advised that the amendment was deliberately focused on electricity-generating projects because that's where the policy debate and focus around the question of local ownership is concentrated at this stage. This Bill should be fit, not just for the present, but for the future too. So, I do believe that the limitation of the amendment to energy is a weakness. On the basis that we do not know what 'local' means, we will be voting against 34, 35 and 38 today.
Amendment 4 stems from the concerns raised by the Llanarthne and Area Community Pylon Group. They highlighted the exclusion of certain types of electrical lines both above and below ground from the Bill's definitions. I acknowledge that if we brought the undergrounding of electric cables in their entirety into this regime, we could increase planning cycles where they are currently permitted development. Nonetheless, I do not doubt that there will be instances where the development, which includes undergrounding, should be brought under this new regime.
Finally, Llanarthne and Area Community Pylon Group also expressed uncertainty surrounding why certain electrical line voltages were included or excluded, and how this might affect the overall objective of simplifying the application process and, consequently, amendment 5 leaves out 132 kW. As you know, the amendment does not take the Bill out of Senedd competence, but would require applicants to refer to the Government of Wales Act 2006. Bearing in mind that so much of this Bill leaves detail to secondary legislation, I do not see why there should be an objection to an amendment that would necessitate understanding of other legislation too. Diolch.
Hoffwn hefyd achub ar y cyfle hwn i ddiolch i bawb sydd wedi bod yn rhan o ddatblygu'r ddeddfwriaeth hon hyd yn hyn: wrth gwrs, yn benodol, Gweinidog, chi am eich cydweithrediad ac, yn wir, am dderbyn rhai o'n gwelliannau, eich swyddogion a'r rhai sy'n rhoi tystiolaeth, ac o'n hochr ni, Mostyn Jones, Molly Skates ac wrth gwrs, mae Katie Wyatt wedi bod yn help mawr. Mae eu cyngor defnyddiol wedi cael ei werthfawrogi'n fawr ac wedi hwyluso'r hyn a fu'n ymdrech sylweddol gan grŵp y Ceidwadwyr Cymreig i gryfhau'r ddeddfwriaeth hon.
Yn wir, yn ystod Cyfnodau 2 a 3, rwyf wedi cyflwyno 125 o welliannau. Mae'r swmp hwnnw'n ganlyniad i'r ffaith nad yw'r Bil yn cyflawni'r broses symlach ac unedig orau bosibl a grymuso cymunedau i ddeall ac ymgysylltu'n well. Yn anhygoel, roedd gan y Bil gwreiddiol 35 o achosion lle byddai darpariaethau manwl yn cael eu cynnwys mewn rheoliadau, ac rydym yn disgwyl gweld mwy yn cael eu hychwanegu heddiw, oherwydd mae gwelliant 35 Delyth yn ei gwneud yn ofynnol i ddatblygiadau ddangos eu bod wedi bodloni'r gofyniad perchnogaeth leol gofynnol. Mae'n welliant diddorol iawn, ond y broblem yw bod y diffiniad o berchnogaeth leol i'w nodi yn y rheoliadau.
Fel yr amlygodd fy nghyd-Aelod, Joel James, yng Nghyfnod 2, rwy'n credu'n wirioneddol y byddai'r Bil hwn yn fwy tebygol o gyflawni ei nod pe bai'r holl adrannau sydd angen is-ddeddfwriaeth yn cael eu rhoi allan i ymgynghoriad ac yna diwygio'r Bil ar sail yr ymatebion hynny. Dylem ystyried beth fyddai'n digwydd pe na bai gan brosiect ynni berchnogaeth leol. Mae'n debygol y byddai'r penderfyniad yn aros gyda'r awdurdod lleol, sy'n broblem oherwydd eu heriau eu hunain wrth benderfynu ar geisiadau o'r fath. Wrth gwrs, byddai cyfle i drigolion lleol ofyn i Weinidogion Cymru alw'r cais i mewn, felly yn y pendraw byddai'n gyfrifoldeb Llywodraeth Cymru.
Problem arall yw, yn absenoldeb diffiniad o berchnogaeth leol, nid ydym yn gwybod beth fyddai'r effaith ar gwmnïau mawr sy'n buddsoddi yn sector ynni Cymru. A fyddai RWE, EDF Renewables neu Bute Energy yn cael eu dosbarthu fel rhai lleol? Os na fyddent, a fyddai hynny'n atal eu buddsoddiad a'r gofynion yn dod yn rhwystr rhag i Gymru gyflawni ei photensial ynni? Yn ystod Cyfnod 2, dywedodd Plaid Cymru fod y gwelliant yn canolbwyntio'n fwriadol ar brosiectau cynhyrchu trydan oherwydd dyna yw canolbwynt y ddadl ar bolisi a'r ffocws ynghylch y cwestiwn o berchnogaeth leol ar hyn o bryd. Dylai'r Bil hwn fod yn addas, nid yn unig ar gyfer y presennol, ond ar gyfer y dyfodol hefyd. Felly, credaf fod cyfyngu'r gwelliant i ynni yn wendid. Ar y sail nad ydym yn gwybod beth yw ystyr 'lleol', byddwn yn pleidleisio yn erbyn 34, 35 a 38 heddiw.
Mae gwelliant 4 yn deillio o'r pryderon a godwyd gan Grŵp Cymunedol Llanarthne a'r Cylch yn erbyn Peilonau. Fe wnaethant dynnu sylw at eithrio rhai mathau o linellau trydan uwchben ac o dan y ddaear o ddiffiniadau'r Bil. Rwy'n cydnabod, pe byddem yn dod â thanddaearu ceblau trydan yn eu cyfanrwydd i'r drefn hon, y gallem gynyddu cylchoedd cynllunio lle maent yn ddatblygiadau a ganiateir ar hyn o bryd. Serch hynny, nid wyf yn amau y bydd yna achosion lle dylid dod â'r datblygiad, sy'n cynnwys tanddaearu, o dan y drefn newydd hon.
Yn olaf, mynegodd Grŵp Cymunedol Llanarthne a'r Cylch yn erbyn Peilonau ansicrwydd ynghylch pam y cafodd rhai folteddau llinellau trydan eu cynnwys neu eu hepgor, a sut y gallai hyn effeithio ar yr amcan cyffredinol o symleiddio'r broses ymgeisio ac, o ganlyniad, mae gwelliant 5 yn hepgor 132 kW. Fel y gwyddoch chi, nid yw'r gwelliant yn tynnu'r Bil o gymhwysedd y Senedd, ond byddai'n ei gwneud yn ofynnol i ymgeiswyr gyfeirio at Ddeddf Llywodraeth Cymru 2006. O gofio bod cymaint o'r Bil hwn yn gadael manylder i is-ddeddfwriaeth, nid wyf yn gweld pam y dylai fod gwrthwynebiad i welliant a fyddai'n golygu bod angen dealltwriaeth o ddeddfwriaeth arall hefyd. Diolch.
Fel roedd Delyth Jewell wedi'i ddweud ar y dechrau, mae gwelliannau 34, 35 a 38 yn ceisio rhoi mwy o fin, a dweud y gwir, mwy o allu i sicrhau bod polisi presennol y Llywodraeth yn cael ei wireddu. Ers 2020, mae'r Llywodraeth wedi dweud eu bod nhw am weld pob project sydd yn generadu trydan yng Nghymru â chyfran o berchnogaeth leol. Felly, dyna'r polisi ar hyn o bryd. Y drafferth yw, fel a dweud y gwir y mae Comisiwn Seilwaith Cenedlaethol Cymru, NICW, yn pwyntio mas yn eu hadroddiad diweddaraf nhw ar ynni adnewyddol, does yna ddim pwerau ar hyn o bryd i sicrhau bod y nod yna yn cael ei wireddu.
Mae yna wledydd eraill lle mae'r hyn mae'r gwelliant yma yn ei awgrymu yn cael ei roi mewn deddfwriaeth. Felly, yn Nenmarc, er enghraifft, mae'n rhaid i bob project sydd yn generadu trydan gynnig cyfran o berchnogaeth leol i drigolion lleol. Dwi'n credu ei fod yn 20 y cant yn achos Denmarc. Mae'r un math o drefniant yn bodoli mewn rhannau o Wlad Belg yn ogystal.
Mae Comisiwn Seilwaith Cenedlaethol Cymru, yn eu hargymhellion nhw, yn awgrymu dylai'r isafswm cyffredinol fod ar lefel o 20 y cant, fel yn Nenmarc, ond maen nhw yn awgrymu ar gyfer y math hwn o broject, sydd yn mynd i fynd trwy'r broses fwy chwim o ran cynllunio, y dylai fod yna drothwy mwy ar gyfer hynny. Hynny yw, er mwyn i chi fanteisio, felly, ar broses gyflymach, dylai fod trothwy o 40 y cant, gydag 20 y cant ar gyfer trigolion lleol sy'n byw yn agos i'r project dan sylw ac wedi hynny 20 y cant ychwanegol o ran diffiniad mwy eang o ran perchnogaeth leol, yn cynnwys, er enghraifft, awdurdodau lleol.
Dwi'n credu bod y manylion hynny yn esbonio'r rheswm pam ŷn ni'n awgrymu trwy'r gwelliant yma y dylid datblygu ymhellach yr union fanylion o ran sut mae'r cynnig yn mynd i gael ei wneud a beth yw'r diffiniad o ran 'perchnogaeth leol', oherwydd, yn amlwg, mae angen cael trafodaeth ehangach ynglŷn â hynny.
As Delyth Jewell said at the outset, amendments 34, 35 and 38 seek to provide greater clarity and more ability to ensure that the Government's current policy is delivered. Since 2020, the Government have stated that they want to see all electricity-generating projects in Wales having a percentage of local ownership. So, that's the current policy. The problem is, as the National Infrastructure Commission for Wales, NICW, points out in its recent report on renewable energy, that there are no powers at present to ensure that that policy objective is delivered.
There are other nations where what this amendment seeks to achieve is already included in legislation. So, in Denmark, for example, every project that generates electricity must offer a percentage of local ownership to local people. I think, in the case of Denmark, it is 20 per cent, and the same kind of arrangement exists in parts of Belgium too.
The National Infrastructure Commission for Wales, in its recommendations, does suggest that the general minimum level should be set at 20 per cent, reflecting what happens in Denmark, but they suggest that for this kind of project, which is going to go through an accelerated planning process, there should be a higher threshold. That is, in order for you to benefit from an accelerated process, there should be a threshold of 40 per cent, with 20 per cent for local people who live near the relevant project, and then an additional 20 per cent in terms of a broader definition of local ownership, including, for example, local authorities.
I think those details explain why we are suggesting through this amendment that we should further develop the exact minutiae in terms of how the offer is to be made and what the definition of 'local ownership' is, because, clearly, there needs to be a broader discussion on those points.
I think that the Minister, in her remarks in the committee, was very adamant that this was a process Bill not a policy Bill, and I'm sure we'll probably return to that argument shortly. I'm wondering if there is a possible way forward here, because I know that the Minister is very sympathetic towards the goal. And I'm very disappointed to hear the Conservatives not supporting the principle of local ownership here, when I hear people who are Conservative Party members saying that we can't have a situation where externally owned companies are exploiting Wales's natural resources. Well, here is a policy solution to that very problem, and yet you're saying you're not supporting it.
By the way, I should have probably done this at the beginning of my remarks, but I should declare an interest, Deputy Presiding Officer, in that I'm a resident of the Tywi valley and there is a particular project that is exercising our minds being proposed for the Tywi valley at the moment. But here is a solution.
A potential way forward to implement or achieve the policy goal the Government has had now for four years would be to do what the National Infrastructure Commission for Wales is suggesting, which is not to do it here via this amendment, but actually to bring forward a separate Bill on renewable energy that would have within it, then, as in Denmark, as in some of the provinces of Belgium, a mandatory requirement for all electricity-generating developments to have a minimum share of local ownership, offered in the ways that I've described.
Indeed, that Bill could also address other areas, couldn't it, that the community sector within renewable energy have been calling for, to give the power for community-owned projects to actually provide electricity to the grid, to be involved in local supply. So, that would enable us to begin to create smart energy systems, local energy systems, that were locally owned, locally embedded, where the benefit was actually delivered and maintained for those local residents.
So, there may be other ways in which we can achieve the goal, but the current system, Deputy Presiding Officer, the current policy, doesn’t work. The voluntary system isn’t working to the extent that we would want, because there are plenty of examples of existing, or projects in the pipeline, that do not have substantial elements of local ownership. And one of the consequences of that is that it is obviously leading to opposition to renewable energy, because people see history repeating itself: Wales’s fantastic natural resources once again being exploited, not for the benefit of citizens in Wales, but often—as is the case—externally owned companies, with all of that profit leaving Wales. And that means that, actually, we will then face a more uphill struggle in terms of the very necessary task in terms of decarbonisation.
There’s plenty of evidence internationally that community ownership is one of the best means possible of accelerating the path towards decarbonisation, because then citizens are actually involved in the process and they support it. So, I will listen with interest to what the Minister has to say, but is the Minister prepared to make a commitment to bring forward a Bill, as suggested by NICW, which would have essentially what we’re trying to achieve in this amendment at the heart of that Bill?
In terms of amendment 4, which is creating a sort of parity in terms of allowing undergrounding of electricity lines to be included as significant infrastructure projects, I heard what the Minister said during committee in terms of permitted development rights, but I think it is right in terms of large-scale underground lines, and I think the view within the Plaid Cymru group is that it would be clearer to have this contained within the Bill. I realise that the Minister, through section 22, can add categories to it, but I think it is the right thing to do to support that.
In terms of amendment 5, and the latest conversation I had with the Llanarthne group, I understand the purpose of the amendment, Janet, but I think maybe the wording might not be the correct one. Because I think there is a case for including within the SIP definition 66 kV—my electrical engineering knowledge is being tested here—and 33 kV, potentially, as SIPS. I think when you get down to the level of 11 kV on wooden poles, then actually you might be making it quite difficult for projects that really don’t need this route. So, I understand what you’re trying to achieve, but on that basis, I think it would possibly be better if the Minister would undertake to consider whether there is a case for including those more medium voltages using the section 22—I think, if I’m correct, Minister—powers. So, maybe, Minister, if you could address that in your comments. Diolch yn fawr.
Rwy'n credu bod y Gweinidog, yn ei sylwadau yn y pwyllgor, yn bendant iawn mai Bil proses nid Bil polisi oedd hwn, ac rwy'n siŵr y byddwn yn dychwelyd i'r ddadl honno yn fuan. Rwy'n meddwl tybed a oes ffordd bosibl ymlaen yma, oherwydd gwn fod y Gweinidog yn cydymdeimlo'n fawr â'r nod. Ac rwy'n siomedig iawn o glywed nad yw'r Ceidwadwyr yn cefnogi'r egwyddor o berchnogaeth leol yma, pan glywaf bobl sy'n aelodau o'r Blaid Geidwadol yn dweud na allwn ni gael sefyllfa lle mae cwmnïau sydd dan berchnogaeth allanol yn manteisio ar adnoddau naturiol Cymru. Wel, dyma ateb polisi i'r union broblem honno, ac eto rydych chi'n dweud nad ydych chi'n ei gefnogi.
Gyda llaw, mae'n debyg y dylwn i fod wedi gwneud hyn ar ddechrau fy sylwadau, ond dylwn ddatgan buddiant, Dirprwy Lywydd, gan fy mod yn byw yn nyffryn Tywi ac mae yna brosiect penodol sy'n fyw yn ein meddyliau yn cael ei gynnig ar gyfer dyffryn Tywi ar hyn o bryd. Ond dyma ddatrysiad.
Ffordd bosibl ymlaen i weithredu neu gyflawni nod y polisi sydd gan y Llywodraeth ers pedair blynedd bellach fyddai gwneud yr hyn y mae Comisiwn Seilwaith Cenedlaethol Cymru yn ei awgrymu, sef peidio â'i wneud yma drwy'r gwelliant hwn, ond mewn gwirionedd cyflwyno Bil ar wahân ar ynni adnewyddadwy a fyddai'n cynnwys, wedyn, fel yn Nenmarc, fel yn rhai o daleithiau Gwlad Belg, gofyniad gorfodol i bob datblygiad sy'n cynhyrchu trydan fod â lleiafswm o ran cyfran o berchnogaeth leol, a gynigir yn y ffyrdd yr wyf wedi'u disgrifio.
Yn wir, gallai'r Bil hwnnw hefyd fynd i'r afael â meysydd eraill, oni allai, y mae'r sector cymunedol o fewn ynni adnewyddadwy wedi bod yn galw amdanynt, i roi'r pŵer i brosiectau sy'n eiddo i'r gymuned i ddarparu trydan i'r grid mewn gwirionedd, i fod yn rhan o'r cyflenwad lleol. Felly, byddai hynny'n ein galluogi i ddechrau creu systemau ynni clyfar, systemau ynni lleol, mewn perchnogaeth leol, wedi'u gwreiddio'n lleol, lle byddai'r budd yn cael ei gyflawni a'i gynnal ar gyfer y trigolion lleol hynny.
Felly, efallai fod ffyrdd eraill y gallwn gyflawni'r nod, ond nid yw'r system bresennol, y polisi presennol, Dirprwy Lywydd, yn gweithio. Nid yw'r system wirfoddol yn gweithio i'r graddau y byddem yn dymuno, oherwydd mae digon o enghreifftiau o brosiectau presennol neu brosiectau ar y gweill, nad oes ganddynt elfennau sylweddol o berchnogaeth leol. Ac un o ganlyniadau hynny yw ei fod yn amlwg yn arwain at wrthwynebiad i ynni adnewyddadwy, oherwydd bod pobl yn gweld hanes yn ailadrodd ei hun: adnoddau naturiol gwych Cymru unwaith eto yn cael eu hecsbloetio, nid er budd dinasyddion yng Nghymru, ond yn aml—fel sy'n digwydd—cwmnïau dan berchnogaeth allanol, gyda'r holl elw hwnnw'n gadael Cymru. Ac mae hynny'n golygu, mewn gwirionedd, y byddwn wedyn yn wynebu brwydr galed iawn o ran y dasg hollol angenrheidiol o ddatgarboneiddio.
Mae digon o dystiolaeth yn rhyngwladol mai perchnogaeth gymunedol yw un o'r ffyrdd gorau posibl o gyflymu'r llwybr tuag at ddatgarboneiddio, oherwydd yna mae dinasyddion yn ymwneud â'r broses ac maen nhw'n ei chefnogi. Felly, byddaf yn gwrando â diddordeb ar yr hyn sydd gan y Gweinidog i'w ddweud, ond a yw'r Gweinidog yn barod i ymrwymo i gyflwyno Bil, fel yr awgrymwyd gan Gomisiwn Seilwaith Cenedlaethol Cymru (CSCC), a fyddai yn y bôn â'r hyn yr ydym yn ceisio'i gyflawni yn y gwelliant hwn wrth wraidd y Bil hwnnw?
O ran gwelliant 4, sy'n creu rhyw fath o gydraddoldeb o ran caniatáu cynnwys tanddaearu llinellau trydan fel prosiectau seilwaith arwyddocaol, clywais yr hyn a ddywedodd y Gweinidog yn ystod y pwyllgor o ran hawliau datblygu a ganiateir, ond rwy'n credu ei bod yn iawn o ran llinellau tanddaearol ar raddfa fawr, ac rwy'n credu mai'r farn o fewn grŵp Plaid Cymru yw y byddai'n gliriach cael hyn o fewn y Bil. Rwy'n sylweddoli y gall y Gweinidog, drwy adran 22, ychwanegu categorïau ato, ond credaf mai'r peth iawn i'w wneud yw cefnogi hynny.
O ran gwelliant 5, a'r sgwrs ddiweddaraf a gefais gyda grŵp Llanarthne, rwy'n deall diben y gwelliant, Janet, ond rwy'n credu efallai nad y geiriad yw'r un cywir. Gan fy mod yn credu bod achos dros gynnwys 66kV o fewn y diffiniad SIP 66—mae fy ngwybodaeth peirianneg drydanol yn cael ei phrofi yma—a 33 kV, o bosib, fel SIPS. Rwy'n credu pan fyddwch chi'n mynd i lawr i lefel 11 kV ar bolion pren, yna mewn gwirionedd efallai eich bod chi'n ei gwneud hi'n eithaf anodd i brosiectau nad ydyn nhw wir angen y llwybr hwn. Felly, rwy'n deall yr hyn rydych chi'n ceisio'i gyflawni, ond ar y sail honno, rwy'n credu y byddai'n well o bosib petai'r Gweinidog yn ymrwymo i ystyried a oes achos dros gynnwys y folteddau mwy canolig hynny gan ddefnyddio'r adran 22—rwy'n credu, os ydw i'n gywir, Gweinidog—pwerau. Felly, efallai, Gweinidog, pe gallech chi fynd i'r afael â hynny yn eich sylwadau. Diolch yn fawr.
Galwaf ar y Gweinidog.
I call on the Minister.
Diolch, Dirprwy Lywydd. I just want to start by welcoming the opportunity to debate these amendments to the Infrastructure (Wales) Bill today, and to start by expressing my thanks to all Members for the scrutiny of this Bill, and particularly those Members who have tabled amendments to the Bill and have worked with us to table amendments to the Bill as well.
I want to place on record my assurance to Members that I’ve considered carefully each and every amendment tabled, and it’s not possible to support all the amendments, but I think there are a number of opportunities where the intention behind the amendments can be reflected within the subordinate legislation going forward. And I’m sure that the Government will be very keen to work with people on that subordinate legislation to make sure that those shared goals are reflected there.
I’m going to speak on amendments 34, 35 and 38 together, as all the amendments are concerned with local ownership requirements for energy generation projects. Amendment 35 would provide that electricity generating stations within 2(1)(a) to (d) of the Bill must demonstrate they meet requirements for local ownership, the definition of which would be contained in regulations. The amendment includes that regulations must set rules by which offers of local ownership must be made, and amendments 34 and 38 are consequential to that.
I’m afraid I don’t support the amendments, but I am happy to support amendment 32, tabled by Delyth Jewell, which although not part of this group, I think achieves much the same objective in a more appropriate way. As predicted by Adam Price there, I don’t support amendments 34 and 35, as local ownership requirements are matters of policy. And I just want to say, Dirprwy Lywydd—I'm going to be saying this a lot through the Bill—that this is a Bill about the procedure and process for infrastructure consenting and is not at all concerned with the content of policies used to make decisions on those infrastructure consents. Policy issues are deliberately excluded from the Bill so that whatever the policy of any future Government, this remains a suitable process. Including policy commitments on the face of this Bill would entirely change that and would mean we would probably face additional primary legislation in order to just change a process, which we have tried to avoid. So, this is very much about futureproofing the process of the Bill regardless of the policy.
Diolch, Dirprwy Lywydd. Rwyf eisiau dechrau drwy groesawu'r cyfle i drafod y gwelliannau hyn i'r Bil Seilwaith (Cymru) heddiw, a dechrau drwy fynegi fy niolch i'r holl Aelodau am graffu ar y Bil hwn, ac yn enwedig yr Aelodau hynny sydd wedi cyflwyno gwelliannau i'r Bil ac sydd wedi gweithio gyda ni i gyflwyno gwelliannau i'r Bil hefyd.
Rwyf eisiau rhoi ar y cofnod fy sicrwydd i'r Aelodau fy mod wedi ystyried yn ofalus bob gwelliant a gyflwynwyd, ac nid yw'n bosibl cefnogi'r holl welliannau, ond credaf fod nifer o gyfleoedd lle gellir adlewyrchu'r bwriad y tu ôl i'r gwelliannau yn yr is-ddeddfwriaeth wrth symud ymlaen. Ac rwy'n siŵr y bydd y Llywodraeth yn awyddus iawn i weithio gyda phobl ar yr is-ddeddfwriaeth honno i sicrhau bod y nodau a rennir hynny'n cael eu hadlewyrchu yno.
Rwy'n mynd i siarad am welliannau 34, 35 a 38 gyda'i gilydd, gan fod yr holl welliannau yn ymwneud â gofynion perchnogaeth leol ar gyfer prosiectau cynhyrchu ynni. Byddai gwelliant 35 yn darparu bod yn rhaid i orsafoedd cynhyrchu trydan o fewn 2(1)(a) i (d) o'r Bil ddangos eu bod yn bodloni'r gofynion ar gyfer perchnogaeth leol, a byddai'r diffiniad ohono wedi'i gynnwys mewn rheoliadau. Mae'r gwelliant yn cynnwys y rheidrwydd i reoliadau osod rheolau ar gyfer gwneud cynigion o berchnogaeth leol, ac mae gwelliannau 34 a 38 yn ganlyniadol i hynny.
Mae arnaf ofn nad wyf yn cefnogi'r gwelliannau, ond rwy'n hapus i gefnogi gwelliant 32, a gyflwynwyd gan Delyth Jewell, sydd, er nad yw'n rhan o'r grŵp hwn, rwy'n credu yn cyflawni'r un amcan mewn ffordd fwy priodol. Fel y rhagwelwyd gan Adam Price, nid wyf yn cefnogi gwelliannau 34 a 35, gan fod gofynion perchnogaeth leol yn faterion polisi. Ac rwyf ond eisiau dweud, Dirprwy Lywydd—rwy'n mynd i fod yn dweud hyn yn aml drwy'r Bil—mai Bil ar gyfer trefn a'r broses o gydsynio seilwaith yw hwn ac nad yw'n ymwneud o gwbl â chynnwys polisïau a ddefnyddir i wneud penderfyniadau ar y cydsyniadau seilwaith hynny. Caiff materion polisi eu heithrio'n fwriadol o'r Bil felly beth bynnag yw polisi unrhyw Lywodraeth yn y dyfodol, mae hyn yn parhau i fod yn broses addas. Byddai cynnwys ymrwymiadau polisi ar wyneb y Bil hwn yn newid hynny'n llwyr a byddai'n golygu y byddem yn debygol o wynebu deddfwriaeth sylfaenol ychwanegol er mwyn newid proses yn unig, yr ydym wedi ceisio ei hosgoi. Felly, mae hyn yn ymwneud â diogelu proses y Bil yn y dyfodol beth bynnag fo'r polisi.
I think our policy is clear. We support a lot of work through Ynni Cymru and Trydan Gwyrdd Cymru to encourage local ownership in the community. We do think this is the right approach to balance the requirement to retain value in Wales, but to progress the scale of new renewable development we need. I am more than happy to talk about policy, but the policy should not be in a Bill about process. I think the amendments have positive intentions, but I just don't think this is the appropriate mechanism to bring that intention forward. I've also mentioned I'm supportive of amendment 32, which I believe achieves the same aim as amendments 34, 35 and 38 without the unintended consequences of legislating for policy in this Bill.
I will just briefly touch on amendment 32 here to set out why I think it's a better solution. Because although it's not part of this grouping, it does place a requirement on developers to set out their proposals for community benefit during the pre-application consultation period, and for developers to show how they have taken account of those proposals. The pre-application consultation report will ensure applicants follow the process set out in our local ownership guidance and consider community benefits from the outset. It will also make it clear to the public how that process has been undertaken and what account has been taken of their views. I do think this is the best approach to require applicants to demonstrate that they have explored the option of local ownership in a meaningful way in line with the current guidance. It also applies to all projects and ensures matters of policy are outside of the Bill.
There is an issue about the process anyway, as we did discuss at great length in the committee, but just to repeat it here—and Janet did touch a little bit on it—it would simply mean that projects that didn't meet the local ownership threshold just weren't part of this process; it doesn't stop them coming forward. And I think, actually, exploring a point of policy where we might discourage them coming forward at all would be a better way forward. What would actually happen here—and I think Janet mentioned this specifically—is that the application that didn't contain whatever the local ownership threshold was would simply go to the local authority, the local authority would probably not have the skills to do it properly, and actually they would probably end up being taken to court for non-determination of the application. So, I think you'd possibly set up a negative circle that was unintended. But I do understand the intention of the amendment and I very much favour it. I do think there will be appropriate points in time to bring that forward in a way that doesn't have that unintended loop consequence, which I think this one would have.
On amendment 4, the amendment would mean underground electricity cables are subject to consent under the Bill, and I just don't support this amendment. 'Planning Policy Wales' already states our preferred position is, where possible, that new power lines should be undergrounded to reduce the visual impact. We support that policy as it's often the case that underground electric lines are permitted development. I also note that technology on the construction of underground lines is advancing all the time, meaning it's less disruptive than it once was. As I'm sure everyone in the Chamber is very aware, planning policy is kept under review permanently and is flexible to further changes.
We are currently planning to convene an independent group to look at the evidence on undergrounding and to develop wider principles for new grid infrastructure in Wales. This work will continue to inform our planning policy. Ien fact, as everyone in the Chamber, I think, knows, there's been a recent development on the electricity system operator process, which will mean that this is very much in the forefront of any Government's mind.
I do think that bringing underground cables into the regime in the way proposed would mean the costs of undergrounding might actually increase and might reduce the likelihood of the method being used, somewhat counterproductively. We think it's sufficiently clear on underground electric cables already and amending the Bill to include this could cause unintended consequences. The issue is about the threshold, as Adam Price said. It would be about what length of undergrounding do we think should be included. That's not possible here. And, at the moment, if you wanted to underground electric cable from the pavement to your house, for example, it would be a permitted development; we don't want to inadvertently bring that into the planning regime. So, I'm more than happy to work on the regulations going forward, but I do think we should reject the amendment as it's currently drafted—that's amendment 4.
Amendment 5 removes reference to electricity infrastructure falling under the Bill being required to have a nominal voltage of 132 kV. There's no legal effect to this change, and it makes the drafting less clear. I don't support the amendment. The Senedd only has competence for those lines having a nominal voltage of 132 kV. Removal of the words would make the Bill less clear, as the reader would need to read the Bill and the Government of Wales Act 2006 to understand the projects that fall under the Bill. So, it wouldn't change anything, but it would mean they would have to look up a different Act to see what was covered. We think that reduces access to Welsh law, and therefore we call on Members to reject the amendment. So, just to be clear, Dirprwy Lywydd, I call on Members to reject amendments 34, 4, 5, 35 and 38 in this group. Diolch.
Rwy'n credu bod ein polisi yn glir. Rydym yn cefnogi llawer o waith drwy Ynni Cymru a Trydan Gwyrdd Cymru i annog perchnogaeth leol yn y gymuned. Rydym yn credu mai dyma'r dull cywir o gydbwyso'r gofyniad i gadw gwerth yng Nghymru, ond i symud ymlaen â graddfa datblygiad adnewyddadwy newydd sydd ei angen arnom. Rwy'n fwy na pharod i siarad am bolisi, ond ni ddylai'r polisi fod mewn Bil am broses. Rwy'n credu bod gan y gwelliannau fwriadau cadarnhaol, ond nid wyf yn credu mai dyma'r mecanwaith priodol i gyflwyno'r bwriad hwnnw. Rwyf hefyd wedi sôn fy mod yn gefnogol i welliant 32, sydd, yn fy marn i, yn cyflawni'r un nod â gwelliannau 34, 35 a 38 heb ganlyniadau anfwriadol deddfu ar gyfer polisi yn y Bil hwn.
Rwyf am sôn yn fyr am welliant 32 yma i nodi pam yr wyf yn credu ei fod yn ateb gwell. Er nad yw'n rhan o'r grŵp hwn, mae'n ei gwneud yn ofynnol i ddatblygwyr nodi eu cynigion ar gyfer budd cymunedol yn ystod y cyfnod ymgynghori cyn gwneud cais, ac i ddatblygwyr ddangos sut y maent wedi ystyried y cynigion hynny. Bydd yr adroddiad ymgynghori cyn gwneud cais yn sicrhau bod ymgeiswyr yn dilyn y broses a nodir yn ein canllawiau perchnogaeth leol ac yn ystyried buddion cymunedol o'r cychwyn cyntaf. Bydd hefyd yn ei gwneud yn glir i'r cyhoedd sut y mae'r broses honno wedi'i chynnal a pha ystyriaeth sydd wedi'i chymryd o'u barn. Rwy'n credu mai dyma'r dull gorau o ofyn i ymgeiswyr ddangos eu bod wedi archwilio'r opsiwn o berchnogaeth leol mewn ffordd ystyrlon yn unol â'r canllawiau cyfredol. Mae hefyd yn berthnasol i bob prosiect ac yn sicrhau bod materion polisi y tu allan i'r Bil.
Mae problem ynghylch y broses beth bynnag, fel y gwnaethom drafod yn helaeth iawn yn y pwyllgor, ond dim ond i'w hailadrodd yma—a gwnaeth Janet grybwyll ychydig ohoni—byddai'n golygu yn syml nad oedd prosiectau nad oeddent yn cyrraedd trothwy'r berchnogaeth leol yn rhan o'r broses hon; nid yw'n eu hatal rhag dod ymlaen. Ac rwy'n credu, mewn gwirionedd, y byddai archwilio pwynt polisi lle gallem eu hannog i beidio â dod ymlaen o gwbl yn ffordd well ymlaen. Beth fyddai'n digwydd yma mewn gwirionedd—a chredaf i Janet grybwyll hyn yn benodol—yw y byddai'r cais nad oedd yn cynnwys beth bynnag oedd y trothwy perchnogaeth leol yn mynd i'r awdurdod lleol, mae'n debyg na fyddai gan yr awdurdod lleol y sgiliau i'w wneud yn iawn, ac mewn gwirionedd mae'n debyg y byddent yn cael eu dwyn i'r llys am beidio â phenderfynu ar y cais. Felly, rwy'n credu y byddech o bosibl yn sefydlu cylch negyddol a oedd yn anfwriadol. Ond rwyf yn deall bwriad y gwelliant ac rwy'n ei ffafrio'n fawr. Rwy'n credu y bydd cyfnodau priodol i gyflwyno hwnnw mewn ffordd nad oes ganddo'r canlyniad dolen anfwriadol hwnnw, y credaf y byddai'n digwydd yn yr achos hwn.
O ran gwelliant 4, byddai'r gwelliant yn golygu bod ceblau trydan tanddaearol yn ddarostyngedig i gydsyniad o dan y Bil, ac nid wyf yn cefnogi'r gwelliant hwn. Mae 'Polisi Cynllunio Cymru' eisoes yn datgan mai'r sefyllfa a ffefrir gennym yw, lle bo hynny'n bosibl, y dylid tanddaearu llinellau pŵer newydd i leihau'r effaith weledol. Rydym yn cefnogi'r polisi hwnnw gan ei bod yn aml yn wir fod llinellau trydan tanddaearol yn ddatblygiad a ganiateir. Sylwaf hefyd fod technoleg adeiladu llinellau tanddaearol yn datblygu drwy'r amser, sy'n golygu ei fod yn llai aflonyddol nag yr oedd ar un adeg. Fel rwy'n siŵr fod pawb yn y Siambr yn ymwybodol iawn, mae polisi cynllunio yn cael ei adolygu'n barhaol ac mae'n hyblyg i newidiadau pellach.
Ar hyn o bryd rydym yn bwriadu cynnull grŵp annibynnol i edrych ar y dystiolaeth ar danddaearu ac i ddatblygu egwyddorion ehangach ar gyfer seilwaith grid newydd yng Nghymru. Bydd y gwaith hwn yn parhau i lywio ein polisi cynllunio. Yn wir, fel y mae pawb yn y Siambr, rwy'n credu, yn gwybod, bu datblygiad diweddar ar broses gweithredwr y system drydan, a fydd yn golygu bod hyn yn flaenllaw iawn ym meddwl unrhyw Lywodraeth.
Rwy'n credu y byddai dod â cheblau tanddaearol i'r drefn yn y ffordd a gynigiwyd yn golygu y gallai costau tanddaearu ceblau gynyddu mewn gwirionedd ac y gallent leihau'r tebygolrwydd y bydd y dull yn cael ei ddefnyddio, sydd ychydig yn wrthgynhyrchiol. Credwn ei fod yn ddigon clir ynghylch ceblau trydan tanddaearol yn barod a gallai diwygio'r Bil i gynnwys hyn arwain at ganlyniadau anfwriadol. Mae'r mater yn ymwneud â'r trothwy, fel y dywedodd Adam Price. Byddai'n ymwneud â pha hyd o geblau tanddaearol y credwn y dylid ei gynnwys. Nid yw hynny'n bosibl yma. Ac, ar hyn o bryd, pe byddech chi eisiau cebl trydan tanddaearol o'r palmant i'ch tŷ, er enghraifft, byddai'n ddatblygiad a ganiateir; nid ydym am ddod â hynny i mewn i'r drefn gynllunio yn anfwriadol. Felly, rwy'n fwy na pharod i weithio ar y rheoliadau wrth symud ymlaen, ond rwy'n credu y dylem wrthod y gwelliant fel y mae wedi'i ddrafftio ar hyn o bryd—gwelliant 4 yw hwnnw.
Mae gwelliant 5 yn dileu'r cyfeiriad at seilwaith trydan sy'n dod o dan y Bil y mae'n ofynnol iddo gael foltedd enwol o 132 kV. Nid oes unrhyw effaith gyfreithiol i'r newid hwn, ac mae'n gwneud y drafftio'n llai eglur. Nid wyf yn cefnogi'r newid. Dim ond ar gyfer llinellau 132 kV y mae gan y Senedd gymhwysedd. Byddai dileu'r geiriau yn gwneud y Bil yn llai eglur, gan y byddai angen i'r darllenydd ddarllen y Bil a Deddf Llywodraeth Cymru 2006 i ddeall y prosiectau sy'n dod o dan y Bil. Felly, ni fyddai'n newid dim, ond byddai'n golygu y byddai'n rhaid iddynt edrych ar Ddeddf wahanol i weld beth oedd yn cael ei drafod. Credwn fod hynny'n lleihau mynediad at gyfraith Cymru, ac felly rydym yn galw ar Aelodau i wrthod y gwelliant. Felly, i fod yn glir, Dirprwy Lywydd, galwaf ar Aelodau i wrthod gwelliannau 34, 4, 5, 35 a 38 yn y grŵp hwn. Diolch.
Galwaf ar Delyth Jewell i ymateb i'r ddadl.
I call on Delyth Jewell to reply to the debate.
Diolch, Dirprwy Lywydd. Diolch i bawb sydd wedi cymryd rhan yn y ddadl yma.
Thank you, Dirprwy Lywydd. I thank everybody who has taken part in this debate.
Thank you, Janet, for saying that one of our amendments is 'fascinating'. As you'll know, I and we tend to prefer that things would be on the face of the Bill. I hope that I have set out already why in this instance we took this particular tack. The amendments in my name in this group are an attempt to start a conversation, as I had said. The principle of local ownership must be safeguarded.
Diolch, Janet, am ddweud bod un o'n gwelliannau yn 'ddiddorol iawn'. Fel y gwyddoch chi, mae'n well gennym ni fod pethau ar wyneb y Bil. Rwy'n gobeithio fy mod eisoes wedi nodi pam yn yr achos hwn y gwnaethom gymryd y cyfeiriad penodol hwn. Mae'r gwelliannau yn fy enw i yn y grŵp hwn yn ymgais i ddechrau sgwrs, fel roeddwn i wedi dweud. Rhaid diogelu'r egwyddor o berchnogaeth leol.
Siaradodd Adam am yr ysgogiad tu ôl i'r gwelliannau hyn, ac fel mae NICW wedi pwyntio mas, does dim modd sicrhau bod y polisi sydd gan y Llywodraeth yn cael ei wireddu. Felly, sialens, mewn ffordd, neu gyfle, ydy'r rhain i wireddu'r egwyddor yna.
Adam talked about the inspiration behind these amendments, but as NICW has pointed out, there is no way to ensure that the policy that the Government has is delivered. So, this is a challenge or an opportunity, in a way, to deliver on that principle.
Every chance to help and to empower our communities should be exploited. Our landscapes and communities themselves should not be. We cannot allow history to be repeated or the tales of Wales's past to be dragged into her future. I do welcome what the Minister said about trying to cover these principles in subordinate legislation. I would still press, for much of the reasons that Adam had set our as well, for primary legislation here. It's what NICW have said as well. Unless I misunderstood the Minister, I don't think that that is being proposed explicitly in the immediate future, so we will still be pushing these to a vote, but we would of course welcome the opportunity to pursue these principles further with the Government. I'm grateful to Members and the Minister for their remarks. Diolch yn fawr.
Dylid manteisio ar bob cyfle i helpu ac i rymuso ein cymunedau. Ni ddylid ecsbloetio ein tirweddau a'n cymunedau eu hunain. Ni allwn ganiatáu i hanes gael ei ailadrodd na gadael i hanesion gorffennol Cymru gael eu llusgo i'w dyfodol. Rwy'n croesawu'r hyn a ddywedodd y Gweinidog am geisio ymdrin â'r egwyddorion hyn mewn is-ddeddfwriaeth. Byddwn yn dal i bwyso, am lawer o'r rhesymau yr oedd Adam wedi eu nodi hefyd, am ddeddfwriaeth sylfaenol yma. Dyna'r hyn y mae comisiwn seilwaith cenedlaethol Cymru wedi'i ddweud hefyd. Oni bai fy mod wedi camddeall y Gweinidog, nid wyf yn credu bod hynny'n cael ei gynnig yn benodol yn y dyfodol agos, felly byddwn yn dal i wthio'r rhain i bleidlais, ond byddem wrth gwrs yn croesawu'r cyfle i ddilyn yr egwyddorion hyn ymhellach gyda'r Llywodraeth. Rwy'n ddiolchgar i'r Aelodau a'r Gweinidog am eu sylwadau. Diolch yn fawr.
Y cwestiwn yw: a ddylid derbyn gwelliant 34? A oes unrhyw wrthwynebiad? [Gwrthwynebiad.]
The question is that amendment 34 be agreed to. Does any Member object? [Objection.]
There is, and therefore we will proceed to a vote. Open the vote. Close the vote.
Mae un, ac felly byddwn yn bwrw ymlaen i bleidlais. Agor y bleidlais. Cau'r bleidlais.
O blaid 11, neb yn ymatal, 41 yn erbyn.
In favour 11, no abstentions, 41 against.
Therefore, the amendment falls.
Felly, mae'r gwelliant wedi methu.
Gwelliant 34: O blaid: 11, Yn erbyn: 41, Ymatal: 0
Gwrthodwyd y gwelliant
Amendment 34: For: 11, Against: 41, Abstain: 0
Amendment has been rejected
Janet Finch-Saunders, amendment 4, do you move?
Janet Finch-Saunders, gwelliant 4, ydych chi'n cynnig?
Cynigiwyd gwelliant 4 (Janet Finch-Saunders).
Amendment 4 (Janet Finch-Saunders) moved.
I move.
Rwy'n cynnig.
Y cwestiwn yw: a ddylid derbyn gwelliant 4? A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? [Gwrthwynebiad.]
The question is that amendment 4 be agreed to. Does any Member object? [Objection.]
Yes. Let's go to a vote, please. Open the vote. Close the vote.
Ie. Gadewch i ni fynd i bleidlais, os gwelwch yn dda. Agor y bleidlais. Cau'r bleidlais.
O blaid 25, neb yn ymatal, 27 yn erbyn.
In favour 25, no abstentions, 27 against.
And therefore, amendment 4 falls.
Felly, mae gwelliant 4 yn methu.
Gwelliant 4: O blaid: 25, Yn erbyn: 27, Ymatal: 0
Gwrthodwyd y gwelliant
Janet, amendment 5.
Janet, gwelliant 5.
Cynigiwyd gwelliant 5 (Janet Finch-Saunders).
Amendment 5 (Janet Finch-Saunders) moved.
I move.
Rwy'n cynnig.
Is there an objection to amendment 5? [Objection.] There is, therefore we move to a vote. Open the vote. Close the vote. In favour 14, 11 abstentions, and 27 against, therefore amendment 5 falls.
A oes gwrthwynebiad i welliant 5? [Gwrthwynebiad.] Oes, felly, rydym yn symud i bleidlais. Agor y bleidlais. Cau'r bleidlais. O blaid 14, 11 yn ymatal, a 27 yn erbyn, felly mae gwelliant 5 yn methu.
Gwelliant 5: O blaid: 14, Yn erbyn: 27, Ymatal: 11
Gwrthodwyd y gwelliant
Amendment 5: For: 14, Against: 27, Abstain: 11
Amendment has been rejected
Delyth, gwelliant 35.
Delyth, amendment 35.
Cynigiwyd gwelliant 35 (Delyth Jewell).
Amendment 35 (Delyth Jewell) moved.
Y cwestiwn yw: a ddylid derbyn gwelliant 35? A oes unrhyw wrthwynebiad? [Gwrthwynebiad.]
The question is that amendment 35 be agreed to. Does any Member object? [Objection.]
Then we will move to a vote. Open the vote. Close the vote.
Felly fe wnawn ni symud i bleidlais. Agor y bleidlais. Cau'r bleidlais.
O blaid 11, neb yn ymatal, 41 yn erbyn.
In favour 11, no abstentions, 41 against.
Therefore, amendment 35 falls, as does amendment 38.
Felly, mae gwelliant 35 yn methu, felly hefyd gwelliant 38.
Gwelliant 35: O blaid: 11, Yn erbyn: 41, Ymatal: 0
Gwrthodwyd y gwelliant
Amendment 35: For: 11, Against: 41, Abstain: 0
Amendment has been rejected
Methodd gwelliant 38.
Amendment 38 fell.
We move now on to group 2, Part 1—significant infrastructure projects, other amendments. The lead amendment in this group is amendment 6, and I call on Janet Finch-Saunders to move and speak to the lead amendment and other amendments in the group.
Symudwn yn awr at grŵp 2, Rhan 1—prosiectau seilwaith arwyddocaol, gwelliannau eraill. Y prif welliant yn y grŵp hwn yw gwelliant 6, ac rwy'n galw ar Janet Finch-Saunders i gynnig a siarad am y prif welliant a gwelliannau eraill yn y grŵp.
Cynigiwyd gwelliant 6 (Janet Finch-Saunders).
Amendment 6 (Janet Finch-Saunders) moved.
Thank you. I move amendment 6 in my name. Amendment 6 makes it so developments relating to the transfer of water resources is a significant infrastructure project if the development does or does not relate to the transfer of drinking water. During Stage 2, you highlighted that any water pipes, including those supplying houses on a new housing estate, would need to be considered in case they fell within the threshold. I'm yet to see any reason as to why pipes carrying drinking water should be excluded. If the new regime is effective, it should not lead to any delays.
Amendment 7 makes provision for the following developments to be a SIP: the construction of a waste water treatment plant; the construction of infrastructure for the transfer or storage of waste water; the alteration of a waste water treatment plant; and the alteration of infrastructure for the transfer or storage of waste water. Building on Stage 2, I've added an additional subsection to provide that infrastructure, including pipeline replacement, will be a SIP if the replaced infrastructure has a storage capacity exceeding 350,000 cu m. That is in line with the volume provided by you in section 14.
Amendment 8 will ensure that the power to add, vary or remove projects should only be used following consultation with stakeholders.
The final amendment, amendment 9, addresses the potential complexity of cross-border projects. For example, RenewableUK Cymru highlighted the challenges for future cross-border projects where concurrent applications to the Welsh and English consent processes might be necessary according to NRW. To navigate these complexities successfully, all involved parties would need to be well informed about the requirements of different regimes. What my amendment would do for such circumstances is set a requirement in law for Welsh Ministers to consult with the United Kingdom Government to seek to agree an approach in respect of cross-border projects. During Stage 2, the Minister highlighted that early engagement with our English counterparts will be essential to striking the right balance and ensuring co-operation between determining authorities. So important is that co-operation that it should be included in Welsh law. Diolch.
Diolch. Rwy'n cynnig gwelliant 6 yn fy enw i. Mae gwelliant 6 yn golygu bod datblygiadau sy'n ymwneud â throsglwyddo adnoddau dŵr yn brosiect seilwaith arwyddocaol os yw'r datblygiad yn ymwneud â throsglwyddo dŵr yfed neu beidio. Yn ystod Cyfnod 2, fe wnaethoch amlygu y byddai angen ystyried unrhyw bibelli dŵr, gan gynnwys y rhai sy'n cyflenwi tai ar stad dai newydd, rhag ofn eu bod yn dod o fewn y trothwy. Nid wyf eto wedi gweld unrhyw reswm pam y dylid eithrio pibellau sy'n cario dŵr yfed. Os yw'r drefn newydd yn effeithiol, ni ddylai arwain at unrhyw oedi.
Mae gwelliant 7 yn gwneud darpariaeth i'r datblygiadau canlynol fod yn SIP: adeiladu gwaith trin dŵr gwastraff; adeiladu seilwaith ar gyfer trosglwyddo neu storio dŵr gwastraff; newid gwaith trin dŵr gwastraff; a newid seilwaith ar gyfer trosglwyddo neu storio dŵr gwastraff. Gan adeiladu ar Gyfnod 2, rwyf wedi ychwanegu is-adran ychwanegol i ddarparu y bydd seilwaith, gan gynnwys ailosod piblinellau, yn SIP os oes gan y seilwaith newydd gapasiti storio sy'n fwy na 350,000 metr ciwbig. Mae hynny'n unol â'r cyfaint a ddarparwyd gennych yn adran 14.
Bydd gwelliant 8 yn sicrhau mai dim ond ar ôl ymgynghori â rhanddeiliaid y dylid defnyddio'r pŵer i ychwanegu, amrywio neu ddileu prosiectau.
Mae'r gwelliant terfynol, gwelliant 9, yn mynd i'r afael â chymhlethdod posibl prosiectau trawsffiniol. Er enghraifft, tynnodd RenewableUK Cymru sylw at yr heriau o ran prosiectau trawsffiniol yn y dyfodol lle gallai fod angen ceisiadau cydamserol i brosesau cydsyniad Cymru a Lloegr yn ôl CNC. Er mwyn llywio drwy'r cymhlethdodau hyn yn llwyddiannus, byddai angen i bob parti dan sylw fod â gwybodaeth dda am ofynion gwahanol gyfundrefnau. Yr hyn y byddai fy ngwelliant i yn ei wneud ar gyfer amgylchiadau o'r fath yw ei gwneud yn ofynnol yn ôl y gyfraith i Weinidogion Cymru ymgynghori â Llywodraeth y Deyrnas Unedig i geisio cytuno ar ddull gweithredu mewn cysylltiad â phrosiectau trawsffiniol. Yn ystod Cyfnod 2, amlygodd y Gweinidog y bydd ymgysylltu cynnar â'n cymheiriaid yn Lloegr yn hanfodol er mwyn sicrhau'r cydbwysedd cywir a sicrhau cydweithrediad rhwng awdurdodau a fydd yn gwneud penderfyniadau. Mor bwysig yw'r cydweithio hwnnw, dylid ei gynnwys yng nghyfraith Cymru. Diolch.
Galwaf ar y Gweinidog.
I call on the Minister.
Diolch, Dirprwy Lywydd. I'd like to thank Janet Finch-Saunders for tabling the amendments in this group.
I'll speak on amendment 6 first. This amendment would result in infrastructure projects for the transfer of drinking water falling within the remit of the Bill, but the Planning Act 2008 sets a precedent for determining a threshold for this type of project, and the Bill just replicates that precedent. I see no evidence at all that the threshold in the Bill is inappropriate, and there are potential unintended consequences to amending the threshold. So, I see no reason for the threshold to be altered at this time. The amendment would mean that any water pipe, including those going to houses, would need to be considered in case they fell within the threshold. This would mean a change to the Bill that has not been considered, and I would want to consult stakeholders before even considering that change. I just think it's unnecessary, and adds complexity where none is necessary. I would always, of course, be happy to consider evidence on these types of projects and whether they should fall within the new regime, but we have simply not seen such evidence, and I therefore call on Members to reject the amendment.
Amendment 7 would insert the word 'replacement' infrastructure for the transfer of water storage. We do not consider this is needed or necessary. During Stage 2, I did indeed outline that I was not certain what the amendment is intended to capture. Is this the entire replacement of a project, or replacement of part of that project? So, for example, would replacement of 100m of pipe mean the whole system would fall within the Bill? It remains my view that the amendment is not necessary. I consider 'replacement' would just be a construction of new infrastructure to replace the old, or possibly an alteration of the old infrastructure, depending on the extent of the alteration. I would not want to capture 100m of pipe being replaced, as that would be clearly disproportionate, but I would consider where the project was above the threshold replacement would be captured. I just don't think the amendment is therefore required. It would effectively have no legal effect, and I therefore call on Members to reject it.
Amendment 8 seeks to require the Welsh Ministers to consult parties before adding, varying or removing a project from the face of the Bill. I do understand where the amendment is coming from, but we already have a commitment to consult in accordance with general public law principles and in line with our consultation policy. Further, this provision is also subject to the draft affirmative procedure, as set out in section 137(3) and (4). This will mean a further level of scrutiny and Senedd approval of any changes.
In terms of the specific amendment, I feel the wording would need to be reconsidered in the interests of clear law, for example there is uncertainty over who determines what persons are necessarily to be consulted. This could lead to many unintended consequences, and I call on Members to reject the amendment.
Turning to amendment 9, the amendment would require the Welsh Ministers to consult with the UK Government to agree an approach in relation to a cross-border project. I do understand again the intent of the amendment. Early engagement with English counterparts would be essential to strike the right balance and to ensure co-operation between determining authorities, but I don't think it's necessary to place that requirement on the face of the Bill.
In the spirit of the principles set out in the jointly agreed review of inter-governmental relations, officials work closely with their counterparts within the UK Government. For example, officials have been discussing the review of the nationally significant infrastructure project consenting system and the overlap with how our statutory consultees engage with the two processes. Planning and Environment Decisions Wales also have engagement with the Planning Inspectorate in England, to the benefit of both of our systems.
The review of inter-governmental relations also provides a clear mechanism for England to engage with us where needed. I do understand, therefore, the intent, but for me this is not a matter for legislation, but good practice between consenting bodies, supported by the review of inter-governmental relations, which would cover any breakdown that may happen in our positive working relationships on consenting.
Therefore, Dirprwy Lywydd, I call on Members to reject amendments 6, 7, 8 and 9. Diolch.
Diolch, Dirprwy Lywydd. Hoffwn ddiolch i Janet Finch-Saunders am gyflwyno'r gwelliannau yn y grŵp hwn.
Fe wnaf siarad am welliant 6 yn gyntaf. Byddai'r gwelliant hwn yn arwain at brosiectau seilwaith ar gyfer trosglwyddo dŵr yfed yn dod o fewn cylch gwaith y Bil, ond mae Deddf Cynllunio 2008 yn gosod cynsail ar gyfer pennu trothwy ar gyfer y math hwn o brosiect, ac mae'r Bil yn ailadrodd y cynsail hwnnw. Ni welaf unrhyw dystiolaeth o gwbl fod y trothwy yn y Bil yn amhriodol, ac mae canlyniadau anfwriadol posibl wrth ddiwygio'r trothwy. Felly, ni welaf unrhyw reswm dros newid y trothwy ar hyn o bryd. Byddai'r gwelliant yn golygu y byddai angen ystyried unrhyw bibell ddŵr, gan gynnwys y rhai sy'n mynd i dai, rhag ofn iddynt ddisgyn o fewn y trothwy. Byddai hyn yn golygu newid i'r Bil nad yw wedi cael ei ystyried, a byddwn angen ymgynghori â rhanddeiliaid cyn hyd yn oed ystyried y newid hwnnw. Rwy'n credu ei fod yn ddiangen, ac yn ychwanegu cymhlethdod lle nad oes angen hynny. Byddwn bob amser, wrth gwrs, yn hapus i ystyried tystiolaeth ar y mathau hyn o brosiectau a pha un a ddylent ddod o fewn y drefn newydd, ond yn syml, nid ydym wedi gweld tystiolaeth o'r fath, ac felly rwy'n galw ar Aelodau i wrthod y gwelliant.
Byddai gwelliant 7 yn mewnosod y gair seilwaith 'amnewid' ar gyfer trosglwyddo storio dŵr. Nid ydym yn credu bod hyn yn angenrheidiol. Yn ystod Cyfnod 2, amlinellais yn wir nad oeddwn yn siŵr beth yw bwriad y gwelliant. A yw hyn yn amnewid prosiect cyfan neu amnewid rhan o'r prosiect hwnnw? Felly, er enghraifft, a fyddai amnewid 100m o bibell yn golygu y byddai'r system gyfan yn dod o fewn y Bil? Rwy'n dal i gredu nad yw'r gwelliant yn angenrheidiol. Rwy'n credu y byddai 'amnewid' yn golygu adeiladu seilwaith newydd i gymryd lle'r hen un, neu o bosibl altro'r hen seilwaith, yn dibynnu ar faint y newid. Ni fyddwn eisiau gweld amnewid 100m o bibell gan y byddai hynny'n amlwg yn anghymesur, ond byddwn i'n ystyried lle roedd y prosiect uwchben y trothwy y byddai amnewid yn cael ei gofnodi. Nid wyf yn credu bod angen y gwelliant felly. Ni fyddai'n cael unrhyw effaith gyfreithiol i bob pwrpas, ac felly rwy'n galw ar Aelodau i'w wrthod.
Mae gwelliant 8 yn ceisio ei gwneud yn ofynnol i Weinidogion Cymru ymgynghori â phartïon cyn ychwanegu, amrywio neu ddileu prosiect o wyneb y Bil. Rwy'n deall o ble mae'r gwelliant yn dod, ond mae gennym ymrwymiad eisoes i ymgynghori yn unol ag egwyddorion cyfraith gyhoeddus gyffredinol ac yn unol â'n polisi ymgynghori. Hefyd, mae'r ddarpariaeth hon yn ddarostyngedig i'r weithdrefn gadarnhaol ddrafft, fel y nodir yn adran 137(3) a (4). Bydd hyn yn golygu lefel arall o graffu a chymeradwyaeth y Senedd ar gyfer unrhyw newidiadau.
O ran y gwelliant penodol, rwy'n teimlo y byddai angen ailystyried y geiriad er budd cyfraith glir, er enghraifft mae ansicrwydd ynghylch pwy sy'n penderfynu pa bersonau y mae angen ymgynghori â nhw. Gallai hyn arwain at lawer o ganlyniadau anfwriadol, ac rwy'n galw ar Aelodau i wrthod y gwelliant.
Gan droi at welliant 9, byddai'r gwelliant yn ei gwneud yn ofynnol i Weinidogion Cymru ymgynghori â Llywodraeth y DU i gytuno ar ddull mewn cysylltiad â phrosiect trawsffiniol. Rwy'n deall eto beth yw bwriad y gwelliant. Byddai ymgysylltu'n gynnar â chymheiriaid yn Lloegr yn hanfodol er mwyn sicrhau'r cydbwysedd cywir a sicrhau cydweithrediad rhwng awdurdodau sy'n gwneud penderfyniadau, ond nid wyf yn credu ei bod yn angenrheidiol i osod y gofyniad hwnnw ar wyneb y Bil.
Yn ysbryd yr egwyddorion a nodir yn yr adolygiad y cytunwyd arno ar y cyd o gysylltiadau rhynglywodraethol, mae swyddogion yn gweithio'n agos gyda'u cymheiriaid o fewn Llywodraeth y DU. Er enghraifft, mae swyddogion wedi bod yn trafod yr adolygiad o'r system cydsynio prosiectau seilwaith o arwyddocâd cenedlaethol a'r gorgyffwrdd â sut mae ein hymgyngoreion statudol yn ymgysylltu â'r ddwy broses. Mae gan Penderfyniadau Cynllunio ac Amgylchedd Cymru hefyd ymgysylltiad â'r Arolygiaeth Gynllunio yn Lloegr, er budd ein dwy system.
Mae'r adolygiad o gysylltiadau rhynglywodraethol hefyd yn darparu mecanwaith clir i Loegr ymgysylltu â ni lle bo angen. Rwy'n deall, felly, y bwriad, ond i mi nid mater ar gyfer deddfwriaeth yw hwn, ond arfer da rhwng cyrff cydsynio, gyda chefnogaeth yr adolygiad o gysylltiadau rhynglywodraethol, a fyddai'n ymdrin ag unrhyw fethiant a allai ddigwydd yn ein perthynas waith gadarnhaol ar gydsynio.
Felly, Dirprwy Lywydd, galwaf ar Aelodau i wrthod gwelliannau 6, 7, 8 a 9. Diolch.
I call on Janet Finch-Saunders to reply to the debate.
Galwaf ar Janet Finch-Saunders i ymateb i'r ddadl.
Let's move to the vote, please.
Gadewch i ni symud i bleidlais os gwelwch yn dda.
The question is that amendment 6 be agreed. Does any Member object? [Objection.] There is an objection, therefore we'll proceed to a vote. Open the vote.
Y cwestiwn yw: a ddylid derbyn gwelliant 6? A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? [Gwrthwynebiad.] Mae gwrthwynebiad, felly symudwn i bleidlais. Agor y bleidlais.
Cau'r bleidlais. O blaid 14, neb yn ymatal, 38 yn erbyn.
Close the vote. In favour 14, no abstentions, 38 against.
Therefore, amendment 6 is not agreed.
Felly, mae gwelliant 6 wedi'i wrthod.
Gwelliant 6: O blaid: 14, Yn erbyn: 38, Ymatal: 0
Gwrthodwyd y gwelliant
Janet, amendment—
Janet, gwelliant—
Cynigiwyd gwelliant 7 (Janet Finch-Saunders).
Amendment 7 (Janet Finch-Saunders) moved.
I move amendment 7.
Rwy'n cynnig gwelliant 7.
Thank you. The question is that amendment 7 be agreed. Does any Member object? [Objection.] Then we will now move to a vote.
Diolch. Y cwestiwn yw: a ddylid derbyn gwelliant 7? A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? [Gwrthwynebiad.] Yna fe symudwn ni nawr i bleidlais.
Agor y bleidlais. Cau'r bleidlais. O blaid 14, neb yn ymatal, 38 yn erbyn.
Open the vote. Close the vote. In favour 14, no abstentions, 38 against.
Therefore, amendment 7 is not agreed.
Felly, mae gwelliant 7 wedi'i wrthod.
Gwelliant 7: O blaid: 14, Yn erbyn: 38, Ymatal: 0
Gwrthodwyd y gwelliant
Janet, amendment 8.
Janet, gwelliant 8.
Cynigiwyd gwelliant 8 (Janet Finch-Saunders).
Amendment 8 (Janet Finch-Saunders) moved.
I move.
Rwy'n cynnig.
Y cwestiwn yw: a ddylid derbyn gwelliant 8? A oes unrhyw wrthwynebiad? [Gwrthwynebiad.]
The question is that amendment 8 be agreed. Does any Member object? [Objection.]
There is an objection, therefore we'll move to a vote.
Mae gwrthwynebiad, felly fe symudwn ni i bleidlais.
Agor y bleidlais. Cau'r bleidlais. O blaid 14, neb yn ymatal, 38 yn erbyn.
Open the vote. Close the vote. In favour 14, no abstentions, 38 against.
Amendment 8 is not agreed.
Mae gwelliant 8 wedi'i wrthod.
Gwelliant 8: O blaid: 14, Yn erbyn: 38, Ymatal: 0
Gwrthodwyd y gwelliant
Cynigiwyd gwelliant 9 (Janet Finch-Saunders).
Amendment 9 (Janet Finch-Saunders) moved.
I move amendment 9.
Rwy'n cynnig gwelliant 9.
Therefore, the question is: is there an objection to amendment 9? [Objection.] There is, therefore we'll move to a vote on amendment 9.
Felly, y cwestiwn yw: a oes gwrthwynebiad i welliant 9? [Gwrthwynebiad.] Oes, felly, byddwn yn symud i bleidlais ar welliant 9.
Agor y bleidlais. Cau'r bleidlais.
Open the vote. Close the vote.
In favour 14, no abstentions, 38 against. Therefore, amendment 9 is not agreed.
O blaid 14, neb yn ymatal, 38 yn erbyn. Felly, mae gwelliant 9 wedi'i wrthod.
Gwelliant 9: O blaid: 14, Yn erbyn: 38, Ymatal: 0
Gwrthodwyd y gwelliant
We will now move on to group 3, and this third group of amendments relates to Part 3, applying for infrastructure consent: assistance for applicants. The lead amendment in this group is amendment 25, and I call on Janet Finch-Saunders to move and speak to the lead amendment and others in this group.
Symudwn nawr i grŵp 3, ac mae'r trydydd grŵp hwn o welliannau yn ymwneud â Rhan 3, gwneud cais am gydsyniad seilwaith: cymorth i geisyddion. Y prif welliant yn y grŵp hwn yw gwelliant 25, ac rwy'n galw ar Janet Finch-Saunders i gynnig a siarad am y prif welliant ac eraill yn y grŵp hwn.
Cynigiwyd gwelliant 25 (Janet Finch-Saunders).
Amendment 25 (Janet Finch-Saunders) moved.
Thank you. Diolch, Dirprwy Lywydd. Amendment 25 relates to pre-application services, and in particular the resource burden for those offering services. At Stage 2, I submitted an amendment to remove local planning authorities from section 27 so that only Welsh Ministers would be required to provide assistance to applicants. Local planning authorities are already hugely stretched, primarily due to a lack of resources. For example, whilst planning permission should typically be determined within eight weeks, Bridgend takes an average of 26 weeks. During Stage 2, our colleague Huw Irranca-Davies MS agreed with the point that our local government planning officers and planning departments are already overstretched. Understandably, there needs to be a wider discussion about that, but it is important, too, that the legislation does not ignore the challenging context as we do create this new regime for Wales.
As such, I have listened to what the Minister has to say and so changed the amendment to focus on making sure that there is regard for Welsh Ministers to ensure assistance and resources are provided to planning authorities or Natural Resources Wales to assist with the provision of pre-application services. I hope that is a solid central ground that we can all agree on.
Finally, amendment 10 attempts to provide more information on pre-application services. This is an amendment to further our intention for the Welsh Ministers to publish details regarding information about fees on a website owned and maintained by them. During Stage 2, the Minister agreed that making information available is vitally important, including for pre-application services. I hope, then, you can support the amendment today. Diolch.
Diolch Dirprwy Lywydd. Mae gwelliant 25 yn ymwneud â gwasanaethau cyn gwneud cais, ac yn arbennig y baich adnoddau ar gyfer y rhai sy'n cynnig gwasanaethau. Yng Nghyfnod 2, cyflwynais ddiwygiad i symud awdurdodau cynllunio lleol o adran 27 fel mai Gweinidogion Cymru yn unig fyddai eu hangen i ddarparu cymorth i geisyddion. Mae awdurdodau cynllunio lleol eisoes dan bwysau aruthrol, yn bennaf oherwydd diffyg adnoddau. Er enghraifft, er y dylid penderfynu ar ganiatâd cynllunio o fewn wyth wythnos fel arfer, mae Pen-y-bont ar Ogwr yn cymryd 26 wythnos ar gyfartaledd. Yn ystod Cyfnod 2, cytunodd ein cyd-Aelod Huw Irranca-Davies AS â'r pwynt bod ein swyddogion cynllunio llywodraeth leol a'n hadrannau cynllunio eisoes o dan bwysau mawr. Yn ddealladwy, mae angen trafodaeth ehangach am hynny, ond mae'n bwysig, hefyd, nad yw'r ddeddfwriaeth yn anwybyddu'r cyd-destun heriol wrth i ni greu'r drefn newydd hon i Gymru.
O'r herwydd, rwyf wedi gwrando ar yr hyn sydd gan y Gweinidog i'w ddweud ac felly wedi newid y gwelliant i ganolbwyntio ar sicrhau y bydd Gweinidogion Cymru yn sicrhau bod cymorth ac adnoddau'n cael eu darparu i awdurdodau cynllunio neu Cyfoeth Naturiol Cymru i gynorthwyo gyda darparu gwasanaethau cyn gwneud cais. Gobeithio bod hon yn sail ganolog gadarn y gallwn ni i gyd gytuno arni.
Yn olaf, mae gwelliant 10 yn ceisio darparu mwy o wybodaeth am wasanaethau cyn gwneud cais. Mae hwn yn welliant i hyrwyddo ein bwriad i Weinidogion Cymru gyhoeddi manylion ynghylch gwybodaeth am ffioedd ar wefan sy'n eiddo iddynt ac yn cael ei chynnal ganddynt. Yn ystod Cyfnod 2, cytunodd y Gweinidog fod sicrhau bod gwybodaeth ar gael yn hanfodol bwysig, gan gynnwys ar gyfer gwasanaethau cyn gwneud cais. Rwy'n gobeithio, felly, y gallwch gefnogi'r gwelliant heddiw. Diolch.
Galwaf ar y Gweinidog.
I call on the Minister.
Diolch, Dirprwy Lywydd. I would like to thank Janet and other Members for their comments, both during Stage 2, where we had quite a long debate on this point, and Janet today. Amendment 25 would allow regulations relating to the provision of pre-application services to specify what assistance and resources could be provided to local planning authorities and Natural Resources Wales by the Welsh Ministers to help them undertake this duty, where requested by applicants. I do, of course, acknowledge the significant issue of resourcing, but I have ensured the Bill has made provision for the charging of fees, which will allow these bodies to recover their full costs for providing these pre-application services. I am also very committed to working with local authorities, Natural Resources Wales and other relevant stakeholders to determine what the fee levels should be to ensure their costs can be fully recovered. And there will be a consultation paper issued later in the spring, which will seek views and recommendations on appropriate fee levels.
Regarding providing assistance, again I acknowledge both local authorities and Natural Resources Wales do need to have the capability and capacity to provide appropriate and timely advice, particularly on very specialist matters. However, the pre-application services provided by local planning authorities and Natural Resources Wales will ultimately deal with matters based on their local knowledge and expertise of their respective areas and therefore I do not envisage the need for assistance to be required on a regular basis. It's also the case that, if we remove them through the Bill, the only way the Welsh Ministers could actually do what Janet suggests is by asking the local authorities to assist them with local knowledge. So, all it does is put another layer in. I don't really think it achieves what you're attempting to achieve.
Local authorities already provide pre-application services for certain projects consented through the Bill. So, for example, developments of national significance, and they are already familiar with what sort of information and advice they would likely be required to provide to prospective applicants. However, the Government is committed to working closely with local authorities and Natural Resources Wales to discuss how certain specialist knowledge and expertise in specific matters can be potentially shared. That's not a matter for legislation, but it does help towards both resourcing and assistance when providing pre-application services. So, because of the reasons I've set out, Dirprwy Lywydd, I do not support this amendment and I'd encourage Members not to support the amendment either.
Amendment 10 would require the Welsh Ministers to publish the pre-application services offered, along with a list of fees, on a website owned and maintained by them. But it would also remove any requirement for local planning authorities and Natural Resources Wales to undertake such an activity. The fundamental issue here is the removal of local planning authorities and Natural Resources Wales from the pre-application service process. I do completely agree that making information available regarding what pre-application services are offered, along with any relevant fees, is vitally important for clarity and transparency, and in fact, the existing provision at section 27 of the Bill already does just that. However, local planning authorities and Natural Resources Wales must also be required to provide pre-application services if requested, because of their knowledge and expertise in their respective areas. They can offer certain details and information that would be beneficial to developers that the Welsh Ministers simply may not have. I would therefore ask Members not to support this amendment. Diolch.
Diolch, Dirprwy Lywydd. Hoffwn ddiolch i Janet ac Aelodau eraill am eu sylwadau, yn ystod Cyfnod 2, pryd cawsom ddadl eithaf hir ar y pwynt hwn, a Janet heddiw. Byddai gwelliant 25 yn caniatáu i reoliadau sy'n ymwneud â darparu gwasanaethau cyn gwneud cais bennu pa gymorth ac adnoddau y gellid eu darparu i awdurdodau cynllunio lleol a Chyfoeth Naturiol Cymru gan Weinidogion Cymru i'w helpu i ymgymryd â'r ddyletswydd hon, pan fo ceisyddion yn gofyn amdanynt. Wrth gwrs, rwy'n cydnabod y mater sylweddol o adnoddau, ond rwyf wedi sicrhau bod y Bil wedi gwneud darpariaeth ar gyfer codi ffioedd, a fydd yn caniatáu i'r cyrff hyn adennill eu costau llawn ar gyfer darparu'r gwasanaethau cyn gwneud cais hyn. Rwyf hefyd wedi ymrwymo i weithio gydag awdurdodau lleol, Cyfoeth Naturiol Cymru a rhanddeiliaid perthnasol eraill i benderfynu beth ddylai lefelau'r ffioedd fod i sicrhau y gellir adennill eu costau'n llawn. A bydd papur ymgynghori yn cael ei gyhoeddi yn ddiweddarach yn y gwanwyn, a fydd yn gofyn am farn ac argymhellion ar lefelau ffioedd priodol.
O ran darparu cymorth, unwaith eto, rwy'n cydnabod bod angen i awdurdodau lleol a Cyfoeth Naturiol Cymru fod â'r gallu a'r capasiti i ddarparu cyngor priodol ac amserol, yn enwedig ar faterion arbenigol iawn. Fodd bynnag, bydd y gwasanaethau cyn gwneud cais a ddarperir gan awdurdodau cynllunio lleol a Chyfoeth Naturiol Cymru yn y pen draw yn ymdrin â materion yn seiliedig ar eu gwybodaeth a'u harbenigedd lleol o'u priod feysydd ac felly nid wyf yn rhagweld bod angen cymorth yn rheolaidd. Mae hefyd yn wir, os byddwn yn eu dileu drwy'r Bil, yr unig ffordd y gallai Gweinidogion Cymru wneud yr hyn y mae Janet yn ei awgrymu mewn gwirionedd yw drwy ofyn i'r awdurdodau lleol eu cynorthwyo gyda gwybodaeth leol. Felly, y cyfan y mae'n ei wneud yw rhoi haen arall i mewn. Nid wyf yn credu ei fod yn cyflawni'r hyn rydych chi'n ceisio'i gyflawni.
Mae awdurdodau lleol eisoes yn darparu gwasanaethau cyn gwneud cais ar gyfer prosiectau penodol a gydsynnir drwy'r Bil. Felly, er enghraifft, datblygiadau o arwyddocâd cenedlaethol, ac maent eisoes yn gyfarwydd â pha fath o wybodaeth a chyngor y byddai'n debygol y bydd angen iddynt eu darparu i ddarpar geisyddion. Fodd bynnag, mae'r Llywodraeth wedi ymrwymo i weithio'n agos gydag awdurdodau lleol a Cyfoeth Naturiol Cymru i drafod sut y gellid rhannu gwybodaeth ac arbenigedd arbenigol penodol mewn materion penodol. Nid mater i ddeddfwriaeth yw hynny, ond mae'n helpu tuag at adnoddau a chymorth wrth ddarparu gwasanaethau cyn gwneud cais. Felly, oherwydd y rhesymau rwyf wedi'u nodi, Dirprwy Lywydd, nid wyf yn cefnogi'r gwelliant hwn a byddwn yn annog Aelodau i beidio â chefnogi'r gwelliant chwaith.
Byddai gwelliant 10 yn ei gwneud yn ofynnol i Weinidogion Cymru gyhoeddi'r gwasanaethau cyn gwneud cais a gynigir, ynghyd â rhestr o ffioedd, ar wefan sy'n eiddo iddynt ac yn cael ei chynnal ganddynt. Ond byddai hefyd yn dileu unrhyw ofyniad i awdurdodau cynllunio lleol a Chyfoeth Naturiol Cymru ymgymryd â gweithgaredd o'r fath. Y mater sylfaenol yma yw cael gwared ar awdurdodau cynllunio lleol a Chyfoeth Naturiol Cymru o'r broses gwasanaeth cyn gwneud cais. Rwy'n cytuno'n llwyr fod sicrhau bod gwybodaeth ar gael ynghylch pa wasanaethau cyn gwneud cais sy'n cael eu cynnig, ynghyd ag unrhyw ffioedd perthnasol, yn hanfodol bwysig ar gyfer eglurder a thryloywder, ac mewn gwirionedd, mae'r ddarpariaeth bresennol yn adran 27 o'r Bil eisoes yn gwneud hynny. Fodd bynnag, mae'n rhaid iddi fod yn ofynnol i awdurdodau cynllunio lleol a Cyfoeth Naturiol Cymru ddarparu gwasanaethau cyn gwneud cais os gofynnir amdanynt, oherwydd eu gwybodaeth a'u harbenigedd yn eu priod feysydd. Gallant gynnig manylion a gwybodaeth benodol a fyddai'n fuddiol i ddatblygwyr nad oes gan Weinidogion Cymru. Felly, gofynnaf i'r Aelodau beidio â chefnogi'r gwelliant hwn. Diolch.
Janet, do you wish to reply?
Janet, a hoffech chi ateb?
Move to the vote, please.
Symud i'r bleidlais os gwelwch yn dda.
Therefore, the question is that amendment 25 be agreed. Does any Member object? [Objection.] There is an objection, therefore we will proceed to a vote. Open the vote.
Felly, y cwestiwn yw: a ddylid derbyn gwelliant 25? A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? [Gwrthwynebiad.] Mae gwrthwynebiad, felly byddwn yn symud i bleidlais. Agor y bleidlais.
Cau'r bleidlais.
Close the vote.
In favour 14, 11 abstentions and 27 against. Therefore, amendment 25 is not agreed.
O blaid 14, 11 yn ymatal a 27 yn erbyn. Felly, mae gwelliant 25 wedi'i wrthod.
Gwelliant 25: O blaid: 14, Yn erbyn: 27, Ymatal: 11
Gwrthodwyd y gwelliant
Amendment 25: For: 14, Against: 27, Abstain: 11
Amendment has been rejected
Janet, amendment 10.
Janet, gwelliant 10.
Cynigiwyd gwelliant 10 (Janet Finch-Saunders).
Amendment 10 (Janet Finch-Saunders) moved.
I move.
Rwy'n cynnig.
The question is that amendment 10 be agreed. Does any Member object? [Objection.] There is an objection, therefore we will proceed to a vote.
Y cwestiwn yw: a ddylid derbyn gwelliant 10? A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? [Gwrthwynebiad.] Mae gwrthwynebiad, felly byddwn yn symud i bleidlais.
Agor y bleidlais. Cau'r bleidlais.
Open the vote. Close the vote.
In favour 14, 11 abstentions and 27 against. Therefore, amendment 10 is not agreed.
O blaid 14, 11 yn ymatal a 27 yn erbyn. Felly, mae gwelliant 10 wedi'i wrthod.
Gwelliant 10: O blaid: 14, Yn erbyn: 27, Ymatal: 11
Gwrthodwyd y gwelliant
Amendment 10: For: 14, Against: 27, Abstain: 11
Amendment has been rejected
We will now move on to group 4, and the fourth group of amendments relates to Part 3, applying for infrastructure consent: pre-application and application procedure. The lead amendment in this group is amendment 26, and I call on Janet Finch-Saunders to move and speak to the lead amendment and others in this group.
Fe symudwn nawr i grŵp 4, ac mae'r pedwerydd grŵp o welliannau yn ymwneud â Rhan 3, gwneud cais am gydsyniad seilwaith: y weithdrefn cyn gwneud cais a'r weithdrefn gwneud cais. Y prif welliant yn y grŵp hwn yw gwelliant 26, ac rwy'n galw ar Janet Finch-Saunders i gynnig a siarad am y prif welliant ac eraill yn y grŵp hwn.
Cynigiwyd gwelliant 26 (Janet Finch-Saunders).
Amendment 26 (Janet Finch-Saunders) moved.
Thank you. Amendment 26 aims to amend section 29 of the Bill to require the applicant to provide a statement of proposals to consult with the local community. I submitted a similar amendment at Stage 2 and have listened to the Minister's feedback. As such, the requirement for a form to be published by Welsh Ministers has been removed. The Minister was also critical of the drafting of local community living in the vicinity of the land on which the proposed development is located, at Stage 2, so we proposed amending this at Stage 3. However, it is difficult to precisely define who the local community are, as this will vary from development to development, and will be impacted on by the type of development and the scale of it. As such, I have replicated the drafting style from section 99(3) of the Environmental Protection Act 1990, which includes the wording:
'to consult with the persons or representatives of persons who appear to the authority to be persons who will be affected by the application'.
Now, unlike in group 1 this afternoon, where there was no definition of 'local', I have endeavoured to provide a practical and workable solution. The same is true for amendment 27, which would include more detail on the face of the Bill rather than rely again on regulations. Similarly, amendment 28 places more information on the face of the Bill. At Stage 2, I replaced section 30 of the Bill with Chapter 2 of the Planning Act 2008, as a probing amendment. To address the Minister's comments, I did remove subsection (2) from the prior amendment, the 'have regard' duty. The Minister did seem sympathetic to the idea of published guidance, so a simple power to do so is being proposed. I have no objection to amendments 32 and 33 by Delyth Jewell, nor amendment 1 by Julie James. And I would also like to take this opportunity to thank the Minister for her kind co-operation, so thank you, Minister.
I've been pleased to work with you and your team on amendment 11. The amendment places a requirement on Welsh Ministers to publish a statement of reasons where a specified deadline for submitting representations on an application for infrastructure consent is extended. The statement of reasons published must be given to those notified under section 33(2) of the Bill. Section 33(8) is also amended so that, if a direction was previously issued, a further direction must be issued. This further direction would require the applicant to issue a further notice to the same persons as the original notice, and undertake further publicity in the same way that was previously required. Diolch.
Diolch. Nod gwelliant 26 yw diwygio adran 29 o'r Bil i'w gwneud yn ofynnol i'r ceisydd ddarparu datganiad o gynigion i ymgynghori â'r gymuned leol. Cyflwynais welliant tebyg yng Nghyfnod 2 ac rwyf wedi gwrando ar adborth y Gweinidog. O'r herwydd, mae'r gofyniad i ffurflen gael ei chyhoeddi gan Weinidogion Cymru wedi'i ddileu. Roedd y Gweinidog hefyd yn feirniadol o geisio cyfranogiad y gymuned leol sy'n byw yng nghyffiniau'r tir y mae'r datblygiad arfaethedig wedi'i leoli arno, yng Nghyfnod 2, felly cynigiwyd diwygio hyn yng Nghyfnod 3. Fodd bynnag, mae'n anodd diffinio'n union pwy yw'r gymuned leol, gan y bydd hyn yn amrywio o ddatblygiad i ddatblygiad, a bydd y math o ddatblygiad a'i raddfa'n effeithio arno. O'r herwydd, rwyf wedi ailadrodd yr arddull ddrafftio o adran 99(3) o Ddeddf Diogelu'r Amgylchedd 1990, sy'n cynnwys y geiriad:
'ymgynghori â phersonau neu gynrychiolwyr personau sy'n ymddangos i'r awdurdod eu bod yn bersonau y bydd y cais yn effeithio arnynt'.
Nawr, yn wahanol i grŵp 1 y prynhawn yma, lle nad oedd diffiniad o 'lleol', rwyf wedi ymdrechu i ddarparu ateb ymarferol a dichonadwy. Mae'r un peth yn wir am welliant 27, a fyddai'n cynnwys mwy o fanylion ar wyneb y Bil yn hytrach na dibynnu eto ar reoliadau. Yn yr un modd, mae gwelliant 28 yn rhoi mwy o wybodaeth ar wyneb y Bil. Yng Nghyfnod 2, fe wnes i ddisodli adran 30 o'r Bil gyda Phennod 2 o Ddeddf Cynllunio 2008, fel gwelliant ymchwilgar. I fynd i'r afael â sylwadau'r Gweinidog, tynnais is-adran (2) o'r gwelliant blaenorol, y ddyletswydd 'ystyried'. Roedd y Gweinidog yn ymddangos fel pe bai'n cydymdeimlo â'r syniad o ganllawiau cyhoeddedig, felly cynigir pŵer syml i wneud hynny. Does gen i ddim gwrthwynebiad i welliannau 32 a 33 gan Delyth Jewell, na gwelliant 1 gan Julie James. A hoffwn hefyd fanteisio ar y cyfle hwn i ddiolch i'r Gweinidog am ei chydweithrediad caredig, felly diolch, Gweinidog.
Rwyf wedi bod yn falch o weithio gyda chi a'ch tîm ar welliant 11. Mae'r diwygiad yn ei gwneud yn ofynnol i Weinidogion Cymru gyhoeddi datganiad o resymau lle estynnir dyddiad cau penodedig ar gyfer cyflwyno sylwadau ar gais am gydsyniad seilwaith. Rhaid rhoi'r datganiad o'r rhesymau a gyhoeddir i'r rhai a hysbyswyd o dan adran 33(2) o'r Bil. Diwygir adran 33(8) hefyd fel bod yn rhaid rhoi cyfarwyddyd pellach os cyhoeddwyd cyfarwyddyd yn flaenorol. Byddai'r cyfarwyddyd pellach hwn yn ei gwneud yn ofynnol i'r ceisydd roi hysbysiad pellach i'r un personau â'r hysbysiad gwreiddiol, ac ymgymryd â chyhoeddusrwydd pellach yn yr un modd ag yr oedd ei angen yn flaenorol. Diolch.
I rise briefly to speak to and to move amendments 32 and 33. Now, these amendments, though they're tabled in my name, were developed in conjunction with Adam Price—between Adam Price and the Welsh Government, I should say. Now, Adam will be speaking to them in greater depth. Adam's thoughts on this were the catalyst for this work.
Rwy'n codi i siarad yn fyr am welliannau 32 a 33 a'u cynnig. Nawr, datblygwyd y gwelliannau hyn, er eu bod yn cael eu cyflwyno yn fy enw i, ar y cyd ag Adam Price—rhwng Adam Price a Llywodraeth Cymru, dylwn ddweud. Nawr, bydd Adam yn siarad amdanyn nhw yn fwy manwl. Myfyrdodau Adam ynghylch hyn oedd y catalydd ar gyfer y gwaith hwn.
Rwyf wir yn croesawu'r gwaith mae Adam wedi bod yn ei wneud gyda'r ddeddfwriaeth hon. Rwy'n edrych ymlaen at glywed ei sylwadau pellach. Ond mae'r gwelliannau yma wedi eu hysgogi unwaith eto gan yr angen i ymbweru cymunedau, sef y cyfle mawr sydd gennym ni gyda'r ddeddfwriaeth yma. Felly, rwy'n edrych ymlaen at glywed beth fydd gan Aelodau eraill i'w ddweud, yn enwedig Adam, ar y gwelliannau hyn.
I truly welcome the work that Adam's been doing on this legislation. I look forward to hearing his further comments. But these amendments have been inspired once again by the need to empower communities, which is the major opportunity we have with this legislation. So, I look forward to hearing what other Members have to say, particularly Adam, on these amendments.
First, I'd like to remind Members of my declared interests in both Siemens and Awel Aman Tawe, both of whom are involved in the business of renewable energy generation. I'd also like to add my tribute to Julie James for her ably leading on this infrastructure Bill, whose intention is to streamline the process for handling of significant infrastructure projects and increase the transparency of how significant applications are to be scrutinised. It's absolutely essential for the well-being of Wales, its prosperity and our obligations to meet our net-zero commitments that we make the transition away from fossil fuels as quickly and as prudently as possible, without undermining rigorous scrutiny of what are normally multimillion-pound proposals.
Both in the oral evidence that the Climate Change, Environment and Infrastructure Committee took, and in the stakeholder events that I attended, one of the most important messages we heard is the importance of using modern communications technology to ensure that any and all documents relating to significant infrastructure development, both on a specific application and any inevitable changes in the planning framework, all need to be held in a single portal for reasons of both efficiency as well as transparency, so that the citizen as well as the experts can consider any and all relevant aspects of a specific proposal.
I know that the Counsel General, Mick Antoniw, has done a lot of preparatory work to rationalise Welsh law to make it more accessible, and I wish him luck with the continuance of that venture, but it follows that any tidying up of Welsh law will obviously mean changes in Welsh law. And if the laws of our land are so impenetrable that they can only be understood by a bevy of lawyers, then they're obviously not passing the transparency test. The aim of the Bill must be to make the process intelligible to the citizen as well as being cost effective for the applicant.
So, on the principle as well as the specifics of section 30—and I support amendment 32—I'd like some assurance as to how the regulations that are going to be linked to the process of handling this Bill are going to apply those principles. Many of the clauses that we've already inserted are very specific on, for example, that each Member of the Senedd representing an area potentially affected by a development has to be informed, but not on the how. So, while I accept that any Minister will be keen to achieve cost effectiveness in whatever regulations are laid, I want to probe the Minister as to why it's not been possible to be specific in the Bill to ensure that this single portal for any relevant piece of legislation will be accessible to the citizen when they're thinking about how they might wish to support or object to a specific project in their area.
Yn gyntaf, hoffwn atgoffa'r Aelodau o'm buddiannau datganedig yn Siemens ac Awel Aman Tawe, y mae'r ddau ohonynt yn ymwneud â busnes cynhyrchu ynni adnewyddadwy. Hoffwn hefyd ychwanegu fy nheyrnged i Julie James am arwain mor fedrus ar y Bil seilwaith hwn, a'i bwriad yw symleiddio'r broses ar gyfer ymdrin â phrosiectau seilwaith arwyddocaol a chynyddu tryloywder o ran sut y dylid craffu ar geisiadau arwyddocaol. Mae'n gwbl hanfodol i lesiant Cymru, ei ffyniant a'n rhwymedigaethau i gyflawni ein hymrwymiadau sero net ein bod yn trosglwyddo o danwydd ffosil mor gyflym ac ochelgar â phosibl, heb danseilio craffu trylwyr ar yr hyn sydd fel arfer yn gynigion gwerth miliynau o bunnau.
Yn y dystiolaeth lafar a gymerodd y Pwyllgor Newid Hinsawdd, yr Amgylchedd a Seilwaith, ac yn y digwyddiadau i randdeiliaid a fynychais, un o'r negeseuon pwysicaf a glywsom yw pwysigrwydd defnyddio technoleg gyfathrebu fodern i sicrhau bod unrhyw ddogfennau a'r holl ddogfennau sy'n ymwneud â datblygu seilwaith arwyddocaol, ar gais penodol ac unrhyw newidiadau anochel yn y fframwaith cynllunio, yn cael eu cadw mewn un porth am resymau effeithlonrwydd yn ogystal â thryloywder, fel y gall y dinesydd yn ogystal â'r arbenigwyr ystyried unrhyw un agwedd a phob agwedd berthnasol ar gynnig penodol.
Gwn fod y Cwnsler Cyffredinol, Mick Antoniw, wedi gwneud llawer o waith paratoi i resymoli cyfraith Cymru i'w gwneud yn fwy hygyrch, ac rwy'n dymuno pob lwc iddo gyda pharhad y fenter honno, ond mae'n dilyn y bydd unrhyw waith tacluso cyfraith Cymru yn amlwg yn golygu newidiadau yng nghyfraith Cymru. Ac os yw cyfreithiau ein tir mor astrus fel mai dim ond criw o gyfreithwyr sy'n eu deall, yna mae'n amlwg nad ydyn nhw'n pasio'r prawf tryloywder. Nod y Bil yw gwneud y broses yn ddealladwy i'r dinesydd yn ogystal â bod yn gost-effeithiol i'r ceisydd.
Felly, o ran egwyddor yn ogystal â manylion adran 30—ac rwy'n cefnogi gwelliant 32—hoffwn gael rhywfaint o sicrwydd ynghylch sut mae'r rheoliadau sy'n mynd i gael eu cysylltu â'r broses o drin y Bil hwn yn mynd i gymhwyso'r egwyddorion hynny. Mae llawer o'r cymalau yr ydym eisoes wedi'u mewnosod yn benodol iawn ynghylch, er enghraifft, bod yn rhaid hysbysu pob Aelod o'r Senedd sy'n cynrychioli ardal y gallai datblygiad effeithio arni, ond nid ynghylch sut. Felly, er fy mod yn derbyn y bydd unrhyw Weinidog yn awyddus i sicrhau effeithlonrwydd cost ym mha bynnag reoliadau a osodir, rwyf eisiau holi'r Gweinidog ynghylch pam na fu'n bosibl bod yn benodol yn y Bil i sicrhau y bydd y porth unigol hwn ar gyfer unrhyw ddarn perthnasol o ddeddfwriaeth yn hygyrch i'r dinesydd pan fydd yn ystyried sut y gallai gefnogi neu wrthwynebu prosiect penodol yn ei ardal.
Hoffwn i siarad i welliannau 32 a 33 yn enw fy nghyd-Aelod Delyth Jewell. Fel roedd Delyth wedi'i ddweud, tarddiad y gwelliannau hyn oedd y drafodaeth a gawsom ni mewn grŵp arall yn ymwneud â pherchnogaeth leol. Mae’r gwelliannau yma o leiaf yn gwneud cyfraniad tuag at hwyluso’r broses honno o annog a galluogi mwy o bobl leol i fod ag elfen o berchnogaeth leol.
I'd like to speak to amendments 32 and 33 in the name of my fellow Member Delyth Jewell. As Delyth has said, these amendments emerged from the discussion that we had in another group relating to local ownership. These amendments at least make a contribution to facilitating that process of encouraging and facilitating more local people to take an element of community ownership.
Mae gwelliant 32 yn cymryd y model, y templed, o’r adroddiad buddion cydweithredol—collaborative benefits report—sydd eisoes yn bodoli yng nghyd-destun y broses gyfatebol bresennol, sef y datblygiadau o arwyddocâd cenedlaethol, y DNS. Ond mae hwnna’n wirfoddol ar hyn o bryd. Felly, mae yna rai datblygwyr yn penderfynu crynhoi’r hyn sydd gyda nhw i’w gynnig o ran buddion cymunedol mewn adroddiad, ac mae yna rai sydd yn penderfynu i beidio â gwneud hynny. Beth mae’r gwelliant yma, yn syml iawn, yn ei wneud ydy ei wneud e’n ofynnol i gynhyrchu adroddiad sydd yn crynhoi buddion cymunedol ac, fel roedd y Gweinidog wedi'i ddweud yn ei sylwadau blaenorol, mi allwn ni wedyn gynnwys perchnogaeth leol.
Felly, mantais o ran tryloywedd, sef un o amcanion y Bil yma, ydy sicrhau bod dinasyddion, pobl leol, pawb, yn gallu cael mynediad hawdd at yr holl wybodaeth er mwyn asesu a barnu project a bwriadau’r datblygwr o ran popeth o dan bennawd buddion cymunedol. Felly, mae yn gam arwyddocaol ymlaen. Dwi’n meddwl mai Cymru fydd y cyntaf i’w wneud e’n ofynnol—efallai fod y Gweinidog â gwybodaeth pellach ynglŷn â hynny. Felly, mae’n gam arwyddocaol, ac rwy’n ddiolchgar i swyddogion y Llywodraeth ac i’r Gweinidog am weithio gyda ni i gael y gwelliant yma yn iawn.
Dwi hefyd, gan mai dyma fydd fy sylwadau olaf yn ystod y cyfnod yma, eisiau diolch yn gyffredinol i’r Gweinidog am y ffordd mae’n ymwneud ag Aelodau, a’i pharodrwydd bob amser i gwrdd ag Aelodau ac i edrych yn adeiladol bob amser ar syniadau, edrych arnyn nhw yn deg ac yn rhesymol, a gweld a oes modd cydweithio i gyrraedd y nod, weithiau mewn dulliau eraill. Felly, dwi yn ddiolchgar iawn am y ffordd mae’r Gweinidog wedi ymwneud â’r mater yma, a’r materion hefyd o dan ei chyfrifoldeb.
Mae gwelliant 33 hefyd yn berthnasol i’r thema yma o sut ŷn ni’n annog neu hwyluso mwy o berchnogaeth leol, sut ŷn ni’n ymrymuso cymunedau lleol i fod yn berchnogion, rhan berchnogion o leiaf, o brojectau. Ac yn syml iawn—hynny yw, mae’n swnio bach yn dechnegol achos mae ychydig bach yn dechnegol, ond yn syml iawn—beth mae e’n ei gyflawni ydy sicrhau, os oes yna newid ym mherchnogaeth project, hynny yw, yn ecwiti, felly, project, yn ystod y broses cyn-ymgeisio, fel rhan o’r broses cyn-ymgeisio, hynny yw, mae’r cyfran o berchnogaeth leol trwy’r broses yna wedi mynd mewn i ddwylo lleol, does dim rhaid i chi ddechrau’r holl broses eto. Achos mae hwnna yn creu rhwystr ar hyn o bryd, oherwydd mae’n golygu cost ac mae’n creu efallai rhwystr ym meddyliau datblygwyr, oherwydd eu bod nhw’n meddwl, ‘Wel, os ŷn ni yn rhyddhau cyfran o’r berchnogaeth i fynd yn lleol, mae’n rhaid i ni fynd trwy’r holl broses eto.'
Felly, mae’r gwelliant yma yn syml iawn yn cael gwared â’r rhwystr hwnnw. Mae’n golygu, os yw natur meddiant y project yn esblygu yn ystod y broses honno oherwydd bod yna berchnogion lleol, fod modd i’r project dal i gadw ymlaen o ran ble mae e yn y broses. Felly, mae’r ddau welliant yma yn sicr yn gyfraniad, dwi’n credu, tuag at y nod rŷn ni'n ei rannu o ran sicrhau ein bod ni'n cyrraedd lefel mwy o berchnogaeth leol. Felly, rwy'n ddiolchgar iawn am help y Llywodraeth hyd yma, a gobeithio bydd modd i'r Senedd gadarnhau ei chefnogaeth i'r ddau welliant.
Amendment 32 takes the model or the template provided by the collaborative benefits report, which already exists in the context of the current, matching process, which is DNS, the developments of national significance. But that is on a voluntary basis at the moment. So, there are some developers who do decide to consolidate what they have in terms of community benefits in a report, and there are some that decide not to do that. What this amendment does very simply is to make it mandatory to produce a report that does summarise those community benefits and, as the Minister said in her previous comments, that can then include local ownership.
So, there’s a benefit in terms of transparency, which is one of the objectives of this Bill, in that this ensures that citizens, local people, everyone in fact, can have easy access to all of the information in order to assess and to judge a project and the intentions of developers in terms of everything that’s included under that heading of community benefits. So, it is a significant step forward. I think Wales would be the first to make it mandatory—perhaps the Minister has further information on that. So, it is a significant step forward, and I am grateful to Government officials and the Minister for working with us to get this amendment right.
Also, as this will be my final contribution to this debate, I want to give my general thanks to the Minister for the way that she has engaged with Members, and her willingness always to meet with Members and to look constructively on all occasions at any new ideas, and to consider them fairly and reasonably, and to see whether co-operation is appropriate in reaching our aims, in other ways on occasion. So, I’m grateful for the Minister’s approach to this issue and other issues within her remit.
Amendment 33 is also pertinent to this theme of how we encourage or facilitate more local ownership, how we empower local communities to become owners, or part-owners at least, of projects. And quite simply—it does sound slightly technical because it is technical, but, quite simply—what it delivers is to ensure that, if there is a change of ownership in the equity of a project during that pre-application process, or as part of the pre-application process, that is, a percentage of ownership has gone into local hands, then you don’t have to start the whole process over again. Because that does create a barrier at the moment, because it leads to additional costs and it creates a disincentive in the minds of developers, because they think that, 'If we do release a percentage of ownership to the local level, we’ll have to go through that whole process again.'
So, this amendment simply removes that barrier. It means that, if the nature of the ownership of the project evolves during that process because there is local ownership, the project can still be driven forward in terms of where it is in the process at that given time. So, these two amendments are certainly a contribution, I think, towards the aim that we share in terms of ensuring that we do reach a greater level of local ownership. So, I am particularly grateful for the Government's assistance to date, and I hope that the Senedd will confirm its support for these amendments too.
Galwaf ar y Gweinidog.
I call on the Minister.
Diolch, Dirprwy Lywydd. I just want to thank all the Members as well. We have actually worked very collaboratively across this, and it's been a real pleasure to be able to do so.
I'll first deal with the Government amendment. Amendment 1 makes a minor amendment to section 33 of the Bill by inserting the word 'and' after 'section' on page 24, line 4. This is clearly a technical drafting amendment only; the amendment ensures clarity, and I'd encourage Members to accept the amendment.
Turning to the non-Government amendments, and amendment 26, the purpose of this amendment is to require applicants to submit a statement of how they intend to carry out pre-application consultation with their notification of an application. I do understand what the proposal is trying to do. It's trying to require applicants to set out what they tend to do, and who they will engage with, as part of their pre-application consultation. However, it raises serious concerns that the easiest way for applicants to do that is to simply state they intend to undertake the statutory minimum requirements and offer nothing further. This completely defeats the purpose of the proposed amendment and, furthermore, as section 29 of the Bill already works as intended, and this proposed amendment could be delivered by subordinate legislation, I propose to retain the existing drafting, which, I think, does the same thing. And as I have mentioned, I do see the merit in the amendment, although I have real concerns that it will just discourage more innovation by developers, because the easiest way to do it would simply be to say, 'We will do the statutory minimum.' However, the Government is committing to consulting on this as part of our proposals for a suite of subordinate legislation, so that industry and community can identify how and where this would be beneficial. So, I'd ask Members not to support the amendment now, but to ensure that we do consult on it as part of the subordinate legislation, which will set out in detail what the pre-application process should look like.
Amendment 27 would set out on the face of the Bill certain parties who must be consulted as part of the pre-application consultation and publicity procedure. Again, I understand the intention behind this, particularly by involving those likely to be affected by an application in the process in an open and transparent manner. There are, however, two issues that it raises. Firstly, specifying who must be consulted as part of a pre-application consultation on the face of the Bill will need to apply to all developments consented by the Bill, both on land and in the Welsh marine area. So, for example, the amendment as proposed specifies consulting Natural Resources Wales in all cases, when this may not be appropriate or proportionate, particularly for developments in the sea, or in an area that doesn't concern NRW. Secondly, the amendment proposes that applicants must consult persons or their representatives
'who appear to the applicant to be persons who will be affected by the application'.
I do thank the Member for seeking to refine the wording. I can see that she has sought to do so following Stage 2. But I'm afraid there are legal issues remaining, because it could easily appear to an applicant—and that's the wording—that a person, group or community would not be likely to be affected by the application, whereas that person, group or community might feel very strongly that they are affected by the application. So, you can see that there's a legal challenge, potentially, there straight away. It might be completely unfair if the applicant was genuine in their assessment, or it might leave a person, group or community out, because the applicant can genuinely feel that, and they genuinely feel that they are affected. So, I think there is, I'm afraid, Janet, still an issue with the wording there, and I can't support the amendment as is, and I ask Members not to support that amendment. Again, we can have a look at the regulations, to make sure that we can get that wording. I understand what you're trying to achieve, so I think the regulations can do it.
Amendment 32 will allow regulations relating to pre-application consultation to specify requirements for the consideration of the benefits a proposed development will have on the local community. I did touch briefly on this amendment when I was speaking in group 1. I believe the amendment as proposed offers the best means for local communities and others to understand the wider benefits of a development. So, for example, the development of a reservoir could provide access to the water for recreational purposes, if appropriate, or, for something like a port development, offering educational opportunities at local schools may offer a positive benefit to the community. I'm therefore happy to support this amendment, and I would encourage other Members to do the same.
Amendment 28 will allow the Welsh Ministers to publish guidance on how applicants can comply with pre-application requirements specified in the Bill. Although I see the merit and completely agree with the idea of publishing guidance and support to provide support to applicants and other stakeholders in relation to the consenting process, I don't believe this amendment actually achieves anything, because there's no duty to provide the guidance. It simply states the Welsh Ministers 'may' publish guidance. As I've previously mentioned, it's always been the Government's intention to publish guidance relating to the consenting process as a whole, and this will, of course, include matters relating to the pre-application process. I think that there's a real issue that, by including this amendment, it might cause confusion about the ability to publish guidance for other areas of the Bill not specifically mentioned. So, there's a statutory interpretation issue there, and I'm afraid, on that basis, I don't support that amendment and I would encourage other Members not to support the amendment.
Amendment 33 is linked to amendment 32. The amendment seeks to address a gap in the Bill relating to potential changes in ownership and therefore, potentially, the identity of the person proposing to apply for infrastructure consent. I see the merits in this amendment, and as it provides legal clarification and does not affect the principles of the Bill, I am very happy to support these amendments and I encourage other Members to do the same.
Amendment 11 will offer greater transparency in the process by requiring the Welsh Ministers to specify their reasons where the period for submitting representations in relation to an application is extended. It also addresses a gap in the process by ensuring that, where the Welsh Ministers have directed another person—for example, the applicant—to undertake certain publicity and notification requirements and subsequently extend the deadline for representations to be made, the Welsh Ministers can direct that person to re-notify those who were originally notified of an application about that extension of time. I do believe that this amendment improves the consenting process, and I am very happy to support it and would therefore encourage other Members to do the same. Diolch.
Diolch, Dirprwy Lywydd. Hoffwn ddiolch i'r holl Aelodau hefyd. Rydym wedi gweithio'n gydweithredol iawn ar draws hyn, ac mae wedi bod yn bleser gwirioneddol gallu gwneud hynny.
Fe wnaf ymdrin â gwelliant y Llywodraeth yn gyntaf. Mae gwelliant 1 yn gwneud gwelliant bach i adran 33 o'r Bil drwy fewnosod y gair 'a' ar ôl 'hon' ar dudalen 24, llinell 5. Mae'n amlwg mai gwelliant drafftio technegol yn unig yw hwn; mae'r gwelliant yn sicrhau eglurder, a byddwn yn annog Aelodau i dderbyn y gwelliant.
Gan droi at y gwelliannau nad ydynt yn rhai'r Llywodraeth, a gwelliant 26, diben y gwelliant hwn yw ei gwneud yn ofynnol i geisyddion gyflwyno datganiad ar sut y maent yn bwriadu cynnal ymgynghoriad cyn gwneud cais gyda'u hysbysiad o gais. Rwy'n deall yr hyn y mae'r cynnig yn ceisio'i wneud. Mae'n ceisio ei gwneud yn ofynnol i geisyddion nodi'r hyn y maent yn bwriadu ei wneud, a gyda phwy y byddant yn ymgysylltu, fel rhan o'u hymgynghoriad cyn gwneud cais. Fodd bynnag, mae'n codi pryderon difrifol gan mai'r ffordd hawsaf i geisyddion wneud hynny yw dweud yn syml eu bod yn bwriadu ymgymryd â'r gofynion gofynnol statudol a chynnig dim byd pellach. Mae hyn yn mynd yn groes i ddiben y gwelliant arfaethedig yn llwyr ac, ar ben hynny, gan fod adran 29 o'r Bil eisoes yn gweithio fel y bwriadwyd, a gallai'r gwelliant arfaethedig hwn gael ei gyflawni gan is-ddeddfwriaeth, rwy'n cynnig cadw'r drafftio presennol, sydd, rwy'n credu, yn gwneud yr un peth. Ac fel yr wyf wedi crybwyll, rwy'n gweld rhinwedd y gwelliant, er bod gennyf i bryderon gwirioneddol y bydd yn annog llai o arloesi gan ddatblygwyr, oherwydd y ffordd hawsaf o wneud hynny fyddai dweud, 'Byddwn yn gwneud y lleiafswm statudol.' Fodd bynnag, mae'r Llywodraeth yn ymrwymo i ymgynghori ar hyn fel rhan o'n cynigion ar gyfer cyfres o is-ddeddfwriaeth, fel y gall diwydiant a chymuned nodi sut a ble y byddai hyn o fudd. Felly, byddwn yn gofyn i'r Aelodau beidio â chefnogi'r gwelliant nawr, ond sicrhau ein bod yn ymgynghori arno fel rhan o'r is-ddeddfwriaeth, a fydd yn nodi'n fanwl sut y dylai'r broses cyn gwneud cais edrych.
Byddai gwelliant 27 yn nodi ar wyneb y Bil rhai partïon y mae'n rhaid ymgynghori â nhw fel rhan o'r weithdrefn ymgynghori a chyhoeddusrwydd cyn gwneud cais. Unwaith eto, rwy'n deall y bwriad y tu ôl i hyn, yn enwedig drwy gynnwys y rhai yr effeithir arnynt o bosib gan gais yn y broses mewn modd agored a thryloyw. Fodd bynnag, mae dau fater yn codi. Yn gyntaf, bydd nodi pwy y mae'n rhaid ymgynghori â nhw fel rhan o ymgynghoriad cyn gwneud cais ar wyneb y Bil yn gorfod bod yn berthnasol i'r holl ddatblygiadau a gydsynir gan y Bil, ar dir ac yn ardal forol Cymru. Felly, er enghraifft, mae'r gwelliant fel y'i cynigir yn nodi ymgynghori â Cyfoeth Naturiol Cymru ym mhob achos, pan na fydd hyn yn briodol neu'n gymesur, yn enwedig ar gyfer datblygiadau yn y môr, neu mewn ardal nad yw'n ymwneud â CNC. Yn ail, mae'r gwelliant yn cynnig bod yn rhaid i geisyddion ymgynghori â phersonau neu eu cynrychiolwyr
'y mae’n ymddangos i’r ceisydd eu bod yn bersonau y bydd y cais yn effeithio arnynt'.
Diolch i'r Aelod am geisio mireinio'r geiriad. Gallaf weld ei bod wedi ceisio gwneud hynny ar ôl Cyfnod 2. Ond mae gen i ofn bod materion cyfreithiol yn parhau, oherwydd gallai'n hawdd ymddangos i geisydd—a dyna'r geiriad—na fyddai'n debygol i'r cais effeithio ar berson, grŵp neu gymuned, tra gallai'r person hwnnw, grŵp hwnnw neu gymuned honno deimlo'n gryf iawn bod y cais yn effeithio arnyn nhw. Felly, gallwch weld bod her gyfreithiol, o bosibl, yno ar unwaith. Gallai fod yn gwbl annheg pe bai'r ceisydd yn ddiffuant yn ei asesiad, neu ei fod yn hepgor person, grŵp neu gymuned, oherwydd gall y ceisydd wir deimlo hynny mewn gwirionedd, a’u bod wir yn teimlo yr effeithir arnynt. Felly, rwy'n credu, mae arnaf ofn, Janet, fod problem yn parhau o ran y geiriad, ac ni allaf gefnogi'r gwelliant fel y mae, ac rwy'n gofyn i'r Aelodau beidio â chefnogi'r gwelliant hwnnw. Unwaith eto, gallwn edrych ar y rheoliadau, er mwyn sicrhau y gallwn gael y geiriad hwnnw. Rwy'n deall yr hyn rydych chi'n ceisio'i gyflawni, felly rwy'n credu y gall y rheoliadau ei wneud.
Bydd gwelliant 32 yn caniatáu i reoliadau sy'n ymwneud ag ymgynghori cyn gwneud cais nodi gofynion ar gyfer ystyried y manteision y bydd datblygiad arfaethedig yn eu cynnig i'r gymuned leol. Fe wnes i sôn yn fyr am y gwelliant hwn pan oeddwn i'n siarad yng ngrŵp 1. Credaf fod y gwelliant fel y'i cynigir yn cynnig y ffordd orau i gymunedau lleol ac eraill ddeall manteision ehangach datblygiad. Felly, er enghraifft, gallai datblygu cronfa ddŵr ddarparu mynediad at ddŵr at ddibenion hamdden, os yw'n briodol, neu, ar gyfer rhywbeth fel datblygiad porthladd, gall gynnig cyfleoedd addysgol mewn ysgolion lleol gynnig budd cadarnhaol i'r gymuned. Felly, rwy'n hapus i gefnogi'r gwelliant hwn, a byddwn yn annog Aelodau eraill i wneud yr un peth.
Bydd gwelliant 28 yn caniatáu i Weinidogion Cymru gyhoeddi canllawiau ar sut y gall ceisyddion gydymffurfio â gofynion cyn gwneud cais a nodir yn y Bil. Er fy mod yn gweld y rhinwedd ac yn cytuno'n llwyr â'r syniad o gyhoeddi canllawiau a chymorth i ddarparu cymorth i geisyddion a rhanddeiliaid eraill mewn perthynas â'r broses gydsynio, nid wyf yn credu bod y gwelliant hwn yn cyflawni unrhyw beth mewn gwirionedd, oherwydd nid oes dyletswydd i ddarparu'r canllawiau. Yn syml, mae'n datgan y 'gall' Gweinidogion Cymru gyhoeddi canllawiau. Fel yr wyf wedi sôn o'r blaen, bwriad y Llywodraeth erioed oedd cyhoeddi canllawiau sy'n ymwneud â'r broses gydsynio yn ei chyfanrwydd, a bydd hyn, wrth gwrs, yn cynnwys materion yn ymwneud â'r broses cyn gwneud cais. Credaf fod yna broblem wirioneddol, drwy gynnwys y gwelliant hwn, y gallai achosi dryswch ynghylch y gallu i gyhoeddi canllawiau ar gyfer meysydd eraill o'r Bil na soniwyd amdanynt yn benodol. Felly, mae mater o ddehongli statudol yno, ac mae arnaf ofn, ar y sail honno, nid wyf yn cefnogi'r gwelliant hwnnw a byddwn yn annog Aelodau eraill i beidio â chefnogi'r gwelliant.
Mae gwelliant 33 yn gysylltiedig â gwelliant 32. Mae'r gwelliant yn ceisio mynd i'r afael â bwlch yn y Bil mewn perthynas â newidiadau posibl mewn perchnogaeth ac felly, o bosibl, hunaniaeth y person sy'n bwriadu gwneud cais am gydsyniad seilwaith. Rwy'n gweld rhinweddau y gwelliant hwn, a gan ei fod yn darparu eglurhad cyfreithiol ac nad yw'n effeithio ar egwyddorion y Bil, rwy'n hapus iawn i gefnogi'r gwelliannau hyn ac rwy'n annog Aelodau eraill i wneud yr un peth.
Bydd gwelliant 11 yn cynnig mwy o dryloywder yn y broses drwy ei gwneud yn ofynnol i Weinidogion Cymru nodi eu rhesymau pan fo'r cyfnod ar gyfer cyflwyno sylwadau mewn perthynas â chais yn cael ei ymestyn. Mae hefyd yn mynd i'r afael â bwlch yn y broses drwy sicrhau, pan fo Gweinidogion Cymru wedi cyfarwyddo person arall—er enghraifft, y ceisydd—i ymgymryd â gofynion cyhoeddusrwydd a hysbysu penodol ac wedi hynny ymestyn y dyddiad cau i gyflwyno sylwadau, gall Gweinidogion Cymru gyfarwyddo'r person hwnnw i ail-hysbysu'r rhai a hysbyswyd yn wreiddiol am gais am yr estyniad hwnnw o amser. Credaf fod y gwelliant hwn yn gwella'r broses gydsynio, ac rwy'n hapus iawn i'w gefnogi ac felly byddwn yn annog Aelodau eraill i wneud yr un peth. Diolch.
I call on Janet Finch-Saunders to reply to the debate.
Galwaf ar Janet Finch-Saunders i ymateb i'r ddadl.
Just to thank the Minister, because, obviously, the co-operation is there, but I still think we should move to the vote this evening.
Dim ond i ddiolch i'r Gweinidog, oherwydd, yn amlwg, mae yna gydweithrediad, ond rwy'n dal i feddwl y dylem ni symud i'r bleidlais heno.
The question is that amendment 26 be agreed. Does any Member object? [Objection.] There is an objection, therefore, we will proceed to a vote on amendment 26. Open the vote. Close the vote. In favour 14, 11 abstentions and 27 against. Therefore, amendment 26 is not agreed.
Y cwestiwn yw: a ddylid dderbyn gwelliant 26? A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? [Gwrthwynebiad.] Mae gwrthwynebiad, felly, byddwn yn symud i bleidlais ar welliant 26. Agor y bleidlais. Cau'r bleidlais. O blaid 14, 11 yn ymatal a 27 yn erbyn. Felly, mae gwelliant 26 yn cael ei wrthod.
Gwelliant 26: O blaid: 14, Yn erbyn: 27, Ymatal: 11
Gwrthodwyd y gwelliant
Amendment 26: For: 14, Against: 27, Abstain: 11
Amendment has been rejected
Janet, amendment 27.
Janet, gwelliant 27.
Cynigiwyd gwelliant 27 (Janet Finch-Saunders).
Amendment 27 (Janet Finch-Saunders) moved.
Move.
Cynnig.
The question is that amendment 27 be agreed. Does any Member object? [Objection.] There is an objection, therefore, we will proceed to a vote.
Y cwestiwn yw: a dylid derbyn gwelliant 27? A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? [Gwrthwynebiad.] Mae gwrthwynebiad, felly, byddwn yn symud i bleidlais.
Agor y bleidlais. Cau'r bleidlais.
Open the vote. Close the vote.
In favour 14, 11 abstentions and 27 against. Therefore, amendment 27 is not agreed.
O blaid 14, 11 yn ymatal a 27 yn erbyn. Felly, mae gwelliant 27 wedi ei wrthod.
Gwelliant 27: O blaid: 14, Yn erbyn: 27, Ymatal: 11
Gwrthodwyd y gwelliant
Amendment 27: For: 14, Against: 27, Abstain: 11
Amendment has been rejected
Delyth, amendment 32.
Delyth, gwelliant 32.
Cynigiwyd gwelliant 32 (Delyth Jewell).
Amendment 32 (Delyth Jewell) moved.
The question is that amendment 32 be agreed. Does any Member object? There are no objections. Therefore, amendment 32 is agreed.
Y cwestiwn yw: a ddylid derbyn gwelliant 32? A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? Nid oes gwrthwynebiad. Felly, mae gwelliant 32 wedi ei dderbyn.
Derbyniwyd y gwelliant yn unol â Rheol Sefydlog 12.36.
Amendment agreed in accordance with Standing Order 12.36.
Janet, amendment 28.
Janet, gwelliant 28.
Cynigiwyd gwelliant 28 (Janet Finch-Saunders).
Amendment 28 (Janet Finch-Saunders) moved.
I move.
Cynnig.
The question is that amendment 28 be agreed. Does any Member object? [Objection.] There is an objection, therefore, we will proceed to a vote on amendment 28.
Y cwestiwn yw: a ddylid derbyn gwelliant 28? A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? [Gwrthwynebiad.] Mae gwrthwynebiad, felly, byddwn yn symud i bleidlais ar welliant 28.
Agor y bleidlais. Cau'r bleidlais.
Open the vote. Close the vote.
In favour 14, no abstentions and 38 against. Therefore, amendment 28 is not agreed.
O blaid 14, neb yn ymatal a 38 yn erbyn. Felly, mae gwelliant 28 wedi ei wrthod.
Gwelliant 28: O blaid: 14, Yn erbyn: 38, Ymatal: 0
Gwrthodwyd y gwelliant
Amendment 28: For: 14, Against: 38, Abstain: 0
Amendment has been rejected
Delyth, amendment 33.
Delyth, gwelliant 33.
Cynigiwyd gwelliant 33 (Delyth Jewell).
Amendment 33 (Delyth Jewell) moved.
The question is that amendment 33 be agreed. Does any Member object? There are no objections. Therefore, amendment 33 is agreed.
Y cwestiwn yw: a ddylid derbyn gwelliant 33? A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? Nid oes gwrthwynebiad. Felly, mae gwelliant 33 wedi ei dderbyn.
Derbyniwyd y gwelliant yn unol â Rheol Sefydlog 12.36.
Amendment agreed in accordance with Standing Order 12.36.
Minister, amendment 1.
Gweinidog, gwelliant 1.
Cynigiwyd gwelliant 1 (Julie James).
Amendment 1 (Julie James) moved.
I move.
Cynnig.
The question is that amendment 1 be agreed. Does any Member object? There are no objections. Therefore, amendment 1 is agreed.
Y cwestiwn yw: a ddylid derbyn gwelliant 1? A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? Nid oes gwrthwynebiad. Felly, mae gwelliant 1 wedi ei dderbyn.
Derbyniwyd y gwelliant yn unol â Rheol Sefydlog 12.36.
Amendment agreed in accordance with Standing Order 12.36.
Janet, amendment 11.
Janet, gwelliant 11.
Cynigiwyd gwelliant 11 (Janet Finch-Saunders).
Amendment 11 (Janet Finch-Saunders) moved.
I move.
Cynnig.
The question is that amendment 11 be agreed to. Does any Member object? There are no objections. Therefore, amendment 11 is agreed.
Y cwestiwn yw: a ddylid derbyn gwelliant 11? A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? Nid oes gwrthwynebiad. Felly, mae gwelliant 11 yn cael ei dderbyn.
Derbyniwyd y gwelliant yn unol â Rheol Sefydlog 12.36.
Amendment agreed in accordance with Standing Order 12.36.
We move on to group 5, and the fifth group of amendments relates to Part 4, examining applications. The lead amendment in this group is amendment 29 and I call on Janet Finch-Saunders to move and speak to the lead amendment and other amendments in this group.
Symudwn ymlaen i grŵp 5, ac mae'r pumed grŵp o welliannau yn ymwneud â Rhan 4, sef archwilio ceisiadau. Y prif welliant yn y grŵp hwn yw gwelliant 29 ac rwy'n galw ar Janet Finch-Saunders i gynnig a siarad am y prif welliant a gwelliannau eraill yn y grŵp hwn.
Cynigiwyd gwelliant 29 (Janet Finch-Saunders).
Amendment 29 (Janet Finch-Saunders) moved.
Thank you. Amendment 29 relates to the choice of inquiry—hearing or written procedure—for determining an application. Stage 2 was fascinating, because it highlighted that, whilst I wanted the written procedure to be the default, Delyth wanted the opposite. I will share with you the rationale for my line.
As some here know, I have been directly involved in a number of planning inquiries and hearings. In speaking on behalf of the community, I have previously faced significant barristers, and the applicants have had lawyers, barristers, specialists in the sector, and in one incident, I have to be honest, I was cross-examined for more than an hour, and whilst holding my ground and eventually finding a very old document that meant we won—the hearing went in our favour—nonetheless, it's fair to say I did feel a bit shaken after an hour with a barrister who really knew his stuff. Had that been a member of the community, though—. They were terrified for me, and I was saying, 'No, no, I'm fine.' But they were saying, 'I could not have done what you have done.'
I do believe that, too often, in these hearings and inspections, very well-paid barristers are put forward by developers, and the community have very little expert knowledge other than their elected Members. I just believe that there was all the trouble and the cost of the hearing, and the same positive conclusion reached through writing.
Bearing in mind the passionate views put forward at Stage 2 in favour of hearings, I've tried to find some centre ground by submitting an amendment that would require the examining body to publish reasons why they have chosen the particular method of determination. The same rationale is behind amendment 30. Despite my preference for written determination, we will support amendments 22, 23 and 24 by Delyth.
Amendment 12 is concerned with protecting objectors from the cost of objecting to SIPs. My ambition is to see Welsh Ministers, by regulation, create a fund to enable persons opposed to an application for infrastructure consent to take part in the decision-making process in respect of that application. Provision is made in section 49 for legal assistance to be provided to the examining authority in connection with its examination of an application, but we need to bring some equilibrium into this. We should be establishing a fund to help objectors access professional legal advice, otherwise the process may become dominated by, in some instances, wealthy developers or wealthy organisations who can afford the best possible representation, at any cost, to push forward their clients' application.
Finally, amendment 13 does place a requirement on Welsh Ministers to publish a statement of reason where a direction is made to reopen the examination of an application following the submission of the examining authority's report. Again, I thank the Minister for her co-operation on the latter and sincerely hope that all of you can support the changes we have brought forward in this group. Diolch.
Diolch. Mae gwelliant 29 yn ymwneud â'r dewis o ymholiad—gwrandawiad neu weithdrefn ysgrifenedig—o ran penderfynu ar gais. Roedd Cyfnod 2 yn hynod ddiddorol, oherwydd iddo amlygu, er bod arnaf i eisiau i'r weithdrefn ysgrifenedig fod y dull diofyn, fod ar Delyth eisiau'r gwrthwyneb. Byddaf yn rhannu gyda chi y rhesymeg dros fy safbwynt.
Fel y mae rhai yma'n gwybod, rwyf wedi bod yn ymwneud yn uniongyrchol â nifer o ymchwiliadau a gwrandawiadau cynllunio. Wrth siarad ar ran y gymuned, rwyf wedi wynebu bargyfreithwyr sylweddol o'r blaen, ac mae'r ymgeiswyr wedi cael cyfreithwyr, bargyfreithwyr, arbenigwyr yn y sector, ac mewn un digwyddiad, mae'n rhaid i mi fod yn onest, cefais fy nghroesholi am fwy nag awr, ac wrth ddal fy nhir ac yn y pen draw dod o hyd i ddogfen hen iawn a olygai ein bod ni wedi ennill—aeth y gwrandawiad o'n plaid—serch hynny, mae'n deg dweud mod i'n teimlo wedi fy ysgwyd braidd ar ôl awr gyda bargyfreithiwr oedd wir yn gwybod ei bethau. Pe bai wedi bod yn aelod o'r gymuned, serch hynny—. Roedden nhw wedi dychryn drosof i, ac roeddwn i'n dweud, 'Na, na, rwy'n iawn.' Ond roedden nhw'n dweud, 'Ni allwn i fod wedi gwneud yr hyn rydych chi wedi'i wneud.'
Rwy'n credu, yn rhy aml, yn y gwrandawiadau a'r arolygiadau hyn, fod bargyfreithwyr ar gyflogau mawrion yn cael eu cyflwyno gan ddatblygwyr, ac ychydig iawn o wybodaeth arbenigol sydd gan y gymuned heblaw eu Haelodau etholedig. Credaf y cafwyd holl drafferth a chost y gwrandawiad, a daethpwyd i'r un casgliad trwy ysgrifennu.
O gofio'r safbwyntiau angerddol a gyflwynwyd yng Nghyfnod 2 o blaid gwrandawiadau, rwyf wedi ceisio dod o hyd i rywfaint o dir canol trwy gyflwyno gwelliant a fyddai'n ei gwneud hi'n ofynnol i'r corff archwilio gyhoeddi rhesymau pam eu bod wedi dewis y dull penodol o benderfynu. Mae'r un rhesymeg yn sail i welliant 30. Er y byddai'n well gen i weld penderfyniad ysgrifenedig, byddwn yn cefnogi gwelliannau 22, 23 a 24 gan Delyth.
Mae gwelliant 12 yn ymwneud ag amddiffyn gwrthwynebwyr rhag y gost o wrthwynebu SIPs. Fy uchelgais yw gweld Gweinidogion Cymru, drwy reoleiddio, yn creu cronfa i alluogi pobl sy'n gwrthwynebu cais am ganiatâd seilwaith i gymryd rhan yn y broses o wneud penderfyniadau mewn perthynas â'r cais hwnnw. Gwneir darpariaeth yn adran 49 er mwyn darparu cymorth cyfreithiol i'r awdurdod archwilio o ran archwilio cais, ond mae angen i ni gyflwyno rhywfaint o gydbwysedd i hyn. Dylem fod yn sefydlu cronfa i helpu gwrthwynebwyr i gael cyngor cyfreithiol proffesiynol, neu fel arall gall y broses fod yn rheolaeth lwyr, mewn rhai achosion, datblygwyr cyfoethog neu sefydliadau cyfoethog sy'n gallu fforddio'r gynrychiolaeth orau bosibl, ar unrhyw gost, i wthio cais eu cleientiaid.
Yn olaf, mae gwelliant 13 yn ei gwneud hi'n ofynnol i Weinidogion Cymru gyhoeddi datganiad o reswm lle gwneir cyfarwyddyd i ailagor archwiliad cais yn dilyn cyflwyno adroddiad yr awdurdod archwilio. Unwaith eto, diolchaf i'r Gweinidog am ei chydweithrediad ar y pwynt olaf hwnnw ac rwy'n mawr obeithio y gall pob un ohonoch chi gefnogi'r newidiadau rydym ni wedi'u cyflwyno yn y grŵp hwn. Diolch.
I speak to amendments 22, 23 and 24. Amendment 22 and those consequential to it were amendments that we worked on in collaboration with the Minister, and, again, I'd like to put on record our thanks for this approach. I hope that there will be support for these amendments.
Amendment 22 ensures that a regulation-making power would be placed on the Bill that would allow for open-floor hearings as part of an examination in prescribed circumstances. The amendment would ensure that regulations may set procedures for the handling of open-floor hearings. Open-floor hearings are a fundamentally important way of democratising the planning process, which can be opaque to so many groups of people.
At Stage 2, I argued that it would be inconceivable for a major infrastructure project to be decided by written representations. This would go against all the principles of allowing a fair hearing for those communities and persons affected. It would undermine trust, transparency and public legitimacy for the decision makers concerned. It would mean, perversely, that there would be fewer rights to be heard for people in Wales when compared with England, as there is no mandatory open-floor hearing.
At present, and I said at Stage 2, there are no minimum requirements for allowing participants to respond and to be able to engage. This is hugely detrimental to a fair and objective approach to the evidence. It demonstrates that speed and not quality would be the governing principle behind procedures. Provisions (e) and (f), in particular, would undermine this process. There's no minimum time frame set; decisions can be made if no representations are received in a time frame that could be completely impossible to meet, for example, by interested parties and local communities.
I would draw attention, Dirprwy Lywydd, to the case of the Covanta incinerator application in Merthyr Tydfil between 2010 and 2011, where the community had six weeks to respond once an application was accepted, and the clock immediately started ticking. Thirteen thousand people's names were put on a petition that was submitted to the Welsh Government alongside thousands of representations. Now, some of the community complained about the difficulty of dealing with the paper forms; they would have preferred to register their objections verbally. Around 100 community representatives attended a pre-examination meeting to make their views heard on the important matters to be dealt with by the examination. Dirprwy Lywydd, the open-floor hearing is a crucial part of listening to local voices, just like the opportunity to speak at planning committee. It is important. I think it is vital for democracy that people feel that their voice has been heard, that their voices are heard, and I really hope that the amendment will receive support.
Amendment 24 is again an amendment that we worked on in collaboration with the Minister and her team, so we’re thankful for that approach. The amendment would ensure regulation-making power is included in the Bill at section 42 to allow Welsh Ministers to make subordinate legislation relating to the venue of any in-person inquiry or hearing. Now, by placing this in subordinate legislation, this would allow time to consult and to define what is meant by the locality of the development, and issues that would need time to consider would include criteria like accessibility, the ability to travel by public transport to that venue, the suitability of the venue to enable live streaming and so on. Again, all of these measures are just aimed at increasing transparency and the democratisation of the process. And I hope that they will receive support. Diolch yn fawr.
Rwy'n siarad am welliannau 22, 23 a 24. Roedd gwelliant 22 a'r rhai a oedd yn ganlyniadol iddo yn welliannau y buom ni'n gweithio arnyn nhw mewn cydweithrediad â'r Gweinidog, ac unwaith eto, hoffwn ddiolch ar goedd am allu mynd ati yn y ffordd yna. Rwy'n gobeithio y bydd cefnogaeth i'r gwelliannau hyn.
Mae gwelliant 22 yn sicrhau y rhoddid pŵer deddfu ar y Bil a fyddai'n caniatáu gwrandawiadau llawr agored yn rhan o archwiliad o dan amgylchiadau penodol. Byddai'r gwelliant yn sicrhau y gall rheoliadau gyflwyno gweithdrefnau ar gyfer trin gwrandawiadau llawr agored. Mae gwrandawiadau llawr agored yn ffordd sylfaenol bwysig o ddemocrateiddio'r broses gynllunio, a all fod yn anhryloyw i gynifer o grwpiau o bobl.
Yng Nghyfnod 2, dadleuais y byddai'n annirnadwy i brosiect seilwaith mawr gael ei benderfynu gan sylwadau ysgrifenedig. Byddai hyn yn mynd yn groes i'r holl egwyddorion o ganiatáu gwrandawiad teg i'r cymunedau a'r unigolion hynny yr effeithir arnyn nhw. Byddai'n tanseilio ymddiriedaeth, tryloywder a dilysrwydd cyhoeddus i'r rhai sy'n gwneud y penderfyniadau dan sylw. Byddai'n golygu, i'r gwrthwyneb, y byddai llai o hawliau i bobl gael gwrandawiad yng Nghymru o'i gymharu â Lloegr, gan nad oes gwrandawiad llawr agored gorfodol.
Ar hyn o bryd, a dywedais yng Nghyfnod 2, nid oes unrhyw ofynion sylfaenol ar gyfer caniatáu i gyfranogwyr ymateb a gallu ymgysylltu. Mae hyn yn niweidiol iawn i drin y dystiolaeth mewn modd teg a gwrthrychol. Mae'n dangos mai cyflymder ac nid ansawdd fyddai'r egwyddor lywodraethol y tu ôl i weithdrefnau. Byddai darpariaethau (e) a (f), yn benodol, yn tanseilio'r broses hon. Nid oes lleiafswm amser wedi'i gosod; gellir gwneud penderfyniadau os na dderbynnir unrhyw sylwadau mewn amserlen a allai fod yn gwbl amhosibl ei bodloni, er enghraifft, gan bartïon â diddordeb a chymunedau lleol.
Hoffwn dynnu sylw, Dirprwy Lywydd, at achos cais llosgydd Covanta ym Merthyr Tudful rhwng 2010 a 2011, lle roedd gan y gymuned chwe wythnos i ymateb ar ôl derbyn cais, a dechreuodd y cloc ar unwaith. Rhoddwyd 13,000 o enwau pobl ar ddeiseb a gyflwynwyd i Lywodraeth Cymru ochr yn ochr â miloedd o gynrychioliadau. Nawr, cwynodd rhai o'r gymuned am yr anhawster o ddelio â'r ffurflenni papur; byddai'n well ganddyn nhw wrthwynebu ar lafar. Daeth tua 100 o gynrychiolwyr cymunedol i gyfarfod cyn yr archwiliad i leisio eu barn am y materion pwysig roedd yr archwiliad yn ymdrin â nhw. Dirprwy Lywydd, mae'r gwrandawiad llawr agored yn rhan hanfodol o wrando ar leisiau lleol, yn union fel y cyfle i siarad yn y pwyllgor cynllunio. Mae yn bwysig. Rwy'n credu ei bod hi'n hanfodol i ddemocratiaeth fod pobl yn teimlo y gwrandawyd ar eu llais, y gwrandewir ar eu lleisiau, ac rwy'n mawr obeithio y bydd cefnogaeth i'r gwelliant.
Mae gwelliant 24 unwaith eto yn welliant y buom yn gweithio arno mewn cydweithrediad â'r Gweinidog a'i thîm, felly rydym yn ddiolchgar am allu mynd ati fel yna. Byddai'r diwygiad yn sicrhau y cynhwysid pŵer i wneud rheoliadau yn y Bil yn adran 42 i ganiatáu i Weinidogion Cymru wneud is-ddeddfwriaeth sy'n ymwneud â lleoliad unrhyw ymchwiliad neu wrandawiad personol. Nawr, drwy osod hyn mewn is-ddeddfwriaeth, byddai hyn yn caniatáu amser i ymgynghori a diffinio'r hyn a olygir gan ardal y datblygiad, a byddai materion y byddai angen amser i'w hystyried yn cynnwys meini prawf fel hygyrchedd, y gallu i deithio ar drafnidiaeth gyhoeddus i'r lleoliad hwnnw, addasrwydd y lleoliad i alluogi ffrydio byw ac yn y blaen. Unwaith eto, nod yr holl fesurau hyn yw cynyddu tryloywder a democrateiddio'r broses. Rwy'n gobeithio y bydd cefnogaeth iddyn nhw. Diolch yn fawr.
Galwaf ar y Gweinidog.
I call on the Minister.
Diolch, Dirprwy Lywydd. And I want again to thank the Members for outlining their proposed amendments to Part 4 of the Bill, and I’ll go through each of the amendments in turn.
Amendment 12 is proposed by Janet Finch-Saunders and it proposes to insert a new section in the Bill. The section would provide a regulation-making power, allowing the Welsh Ministers to create a fund for objectors to take part in the decision-making process for infrastructure applications. This amendment does follow a similar one made by the Member at Stage 2, as she said. My views on the principle of making such an amendment to the Bill have not changed, however.
The provisions in the Bill and supporting regulations will allow for individuals and organisations to input into the decision-making process through comprehensive consultations that will be required to be carried out by developers at the pre-application and submission stages. The proposed amendment would weigh in favour of objectors, and I think would not result in a fair and balanced process, allowing comments to be given equal weight on an application. I don’t think cost is a barrier to involvement; Janet herself gave a very good example of her acting on behalf of her constituents at no cost. The system will not impose a cost for those with an interest to make their views heard, as developers will be required to go over and above in their engagement to ensure that local communities and others with an interest can appropriately respond. And indeed, if individuals do need further support in participating, there are tools out there and support will be available. Planning Aid Wales already provides an excellent service that provides communities with invaluable advice and information on how to engage in development proposals.
Further, as always, we encourage individuals to get involved in the policy-making processes, including in any future updates to national development frameworks and 'Planning Policy Wales'. The policy framework determines where infrastructure development can take place, therefore involvement in policy making will allow individuals to shape the type and location of infrastructure development at the earliest possible stage. In other words, we need to have engagement in policy making as well as the public making their views known at the application stages of a specific development. We do carry out extensive engagement on all our draft policy documents. For example, officials undertake extensive engagement with stakeholders on the first national development framework, and the same will occur as part of any future revision. Therefore, for those reasons, I’m afraid I don’t, Janet, support this amendment and call on Members to reject it.
Amendment 13 is again proposed by Janet Finch-Saunders and it inserts a new subsection into section 51, which provides the power to direct further examination. The amendment would require the examining authority to publish a statement of their reasons for reopening the examination of an infrastructure application. This follows on from a similar amendment tabled by the Member at Stage 2, and I fully agree with the principle of making the reasons for the reopening of an examination clear and transparent. This amendment provides a more appropriate form of drafting that meets those objectives. The drafting has been revised since Stage 2, and I’m very happy, Janet, to support your amendment and call on Members to do the same.
Amendment 22, proposed by Delyth Jewell, would add a new regulation-making power to the Bill that would allow for an open-floor hearing to be held as part of the examination of a significant infrastructure project. Amendments 21 and 23 are consequential to the amendment. The proposed amendments follow on from that proposed by Delyth at Stage 2 to make it a requirement for the examining authority to hold an open-floor hearing on an application where at least one interested party requests to do so. I did not accept that amendment due to drafting concerns regarding the administration of the new process, but I've very much taken on board the views of the Member and recognise that, for this new process, there must be sufficient opportunities for interested parties to get involved in the examination of that application. Whilst other mechanisms, such as written representations, will allow for interested parties to have their say on schemes, an open-floor hearing could provide another mechanism for doing so—in this case, in person—and therefore will allow for some degree of flexibility.
The procedure for carrying out an open-floor hearing will, however, warrant detailed consideration to ensure it is compatible with the examination process. For example, matters such as a request by an interested party for an open-floor hearing to take place must be made within a suitable period of time. We can all imagine the issues that it would cause if someone was able to request one day before the application was due to be determined that there was an open-floor hearing. So, the Member's proposal to set out the power in the Bill that will allow clear criteria for open-floor hearings to be prescribed through subordinate legislation is a sensible one as it will allow for those detailed matters to be given appropriate consideration. This should result in public participation in the examination process through this mechanism being carried out in the appropriate way. I do, therefore, support the Member's proposed amendments 21, 22 and 23 to add a regulation-making power for open-floor hearings on the face of the Bill, and I ask Members to do the same, and I thank the Member for her very constructive engagement on the process.
Amendment 24, proposed by Delyth Jewell, would also insert a new subsection into section 42. This section provides for regulations to make provision about the procedure to be followed in connection with the examination of an application. The amendment would enable the Welsh Ministers to make provision in subordinate legislation about the location of any in-person examination event. This amendment follows on from a similar amendment tabled by the Member at Stage 2 that would have required the location of an inquiry to be held as close to the development site as is reasonably practicable. I could not support that amendment due to drafting issues with the wording and some unintended consequences that may have arisen—for example, it did not take into account where events might only be able to be held virtually. Nevertheless, I completely recognise the advantages of hosting in-person examinations in appropriate locations that are close to the proposed development.
I consider the proposed amendment to place this requirement in subordinate legislation alongside other powers for examinations would allow time to consult on what is needed to define suitable locations for examinations, including criteria such as accessibility, ability to travel to the venue by public transport and the suitability of the venue to enable live streaming. I therefore consider the proposed amendment offers the right flexibility to determine how the location of a hearing or inquiry should be defined, and I therefore support it. I commit to involving Members in future work on subordinate legislation regarding this matter and I ask you all to support the amendment.
Amendments 29 and 30 amend section 41 on the choice of inquiry, hearing or written procedure, and section 45 on power of the examining authority to hold a local inquiry. This would make it a requirement for the examining authority to publish their reasons for choosing a particular procedure to examine an application for infrastructure consent. These amendments are not technically required as public law principles covers them generally, where giving reasons for making decisions is as important as making the decision itself. This applies to the examining authority choosing the procedure for examining an application. Current practice for inspectors choosing the examination procedure for developments of national significance requires them to follow that advice in deciding the procedure, which they can reference if people question why a particular procedure has been chosen. Rather than being prescriptive on this requirement in legislation and requiring the examining authority to publish their reasons for choosing an examination procedure for each and every application, it's considered appropriate to keep those details on procedure as a matter for supporting procedural advice or guidance that inspectors are required to follow under the new consenting regime. Therefore, I do not support that amendment and I ask Members to reject it. Diolch.
Diolch, Dirprwy Lywydd. A hoffwn ddiolch eto i'r Aelodau am amlinellu eu gwelliannau arfaethedig i Ran 4 o'r Bil, ac fe rof sylw i bob un o'r gwelliannau yn eu tro.
Mae gwelliant 12 yn cael ei gynnig gan Janet Finch-Saunders ac mae'n cynnig mewnosod adran newydd yn y Bil. Byddai'r adran yn darparu pŵer i wneud rheoliadau, gan ganiatáu i Weinidogion Cymru greu cronfa i wrthwynebwyr gymryd rhan yn y broses o wneud penderfyniadau ar gyfer ceisiadau seilwaith. Mae'r gwelliant hwn yn dilyn un tebyg a wnaed gan yr Aelod yng Nghyfnod 2, fel y dywedodd. Fodd bynnag, nid yw fy safbwyntiau ar yr egwyddor o wneud y fath welliant i'r Bil wedi newid.
Bydd y darpariaethau yn y Bil a'r rheoliadau ategol yn caniatáu i unigolion a sefydliadau gyfrannu at y broses o wneud penderfyniadau drwy ymgynghoriadau cynhwysfawr y bydd yn ofynnol i ddatblygwyr eu cynnal yn y camau cyn ymgeisio a chyflwyno. Byddai'r gwelliant arfaethedig yn pwyso o blaid gwrthwynebwyr, ac rwy'n credu na fyddai'n arwain at broses deg a chytbwys, gan ganiatáu i sylwadau gael pwysau cyfartal ar gais. Nid wyf yn credu bod cost yn rhwystr i gymryd rhan; rhoddodd Janet ei hun enghraifft dda iawn ohoni yn gweithredu ar ran ei hetholwyr heb unrhyw gost. Ni fydd y system yn rhoi costau ar y rhai hoffai gael gwrandawiad, gan y bydd yn ofynnol i ddatblygwyr fynd gam ymhellach yn eu hymgysylltiad i sicrhau y gall cymunedau lleol ac eraill sydd â diddordeb ymateb yn briodol. Ac yn wir, os oes angen cymorth pellach ar unigolion i gymryd rhan, mae yna offer ar gael a bydd cymorth ar gael. Mae Cymorth Cynllunio Cymru eisoes yn darparu gwasanaeth rhagorol sy'n rhoi cyngor a gwybodaeth amhrisiadwy i gymunedau ar sut i gymryd rhan mewn cynigion datblygu.
Ymhellach, fel bob amser, rydym yn annog unigolion i gymryd rhan yn y prosesau llunio polisïau, gan gynnwys mewn unrhyw ddiweddariadau yn y dyfodol i fframweithiau datblygu cenedlaethol a 'Polisi Cynllunio Cymru'. Mae'r fframwaith polisi yn pennu lle y gellir datblygu seilwaith, felly bydd cymryd rhan mewn llunio polisïau yn caniatáu i unigolion ddylanwadu ar fath a lleoliad datblygiad seilwaith cyn gynted â phosibl. Hynny yw, mae angen i ni gael cymryd rhan mewn llunio polisïau yn ogystal â'r cyhoedd yn mynegi eu barn yng nghyfnodau ymgeisio am ddatblygiad penodol. Rydym yn ymgysylltu'n helaeth â'n holl ddogfennau polisi drafft. Er enghraifft, mae swyddogion yn ymgysylltu'n helaeth â rhanddeiliaid ar y fframwaith datblygu cenedlaethol cyntaf, a bydd yr un peth yn digwydd fel rhan o unrhyw adolygiad yn y dyfodol. Felly, am y rhesymau hynny, rwy'n ofni nad wyf i, Janet, yn cefnogi'r gwelliant hwn ac rwy'n galw ar Aelodau i'w wrthod.
Cynigir gwelliant 13 eto gan Janet Finch-Saunders ac mae'n mewnosod is-adran newydd yn adran 51, sy'n rhoi'r pŵer i ofyn am archwiliad pellach. Byddai'r gwelliant yn ei gwneud hi'n ofynnol i'r awdurdod archwilio gyhoeddi datganiad o'u rhesymau dros ailagor archwiliad cais seilwaith. Mae hyn yn dilyn gwelliant tebyg a gyflwynwyd gan yr Aelod yng Nghyfnod 2, ac rwy'n cytuno'n llwyr â'r egwyddor o wneud y rhesymau dros ailagor archwiliad yn glir ac yn dryloyw. Mae'r gwelliant hwn yn darparu ffurf fwy priodol o ddrafftio sy'n cyflawni'r amcanion hynny. Mae'r drafftio wedi cael ei ddiwygio ers Cyfnod 2, ac rwy'n hapus iawn, Janet, i gefnogi eich gwelliant ac yn galw ar Aelodau i wneud yr un peth.
Byddai gwelliant 22, a gynigiwyd gan Delyth Jewell, yn ychwanegu pŵer deddfu newydd at y Bil a fyddai'n caniatáu cynnal gwrandawiad llawr agored fel rhan o'r gwaith o archwilio prosiect seilwaith sylweddol. Mae gwelliannau 21 a 23 yn ganlyniad i'r diwygiad. Mae'r gwelliannau arfaethedig yn dilyn ymlaen o'r hyn a gynigiwyd gan Delyth yng Nghyfnod 2 i'w gwneud hi'n ofynnol i'r awdurdod archwilio gynnal gwrandawiad llawr agored ar gais lle mae o leiaf un parti â diddordeb yn gofyn am wneud hynny. Ni dderbyniais y gwelliant hwnnw oherwydd pryderon drafftio ynghylch gweinyddu'r broses newydd, ond rwyf wedi rhoi ystyriaeth ddwys iawn i farn yr Aelod ac rwy'n cydnabod, ar gyfer y broses newydd hon, fod yn rhaid cael digon o gyfleoedd i bartïon â diddordeb gymryd rhan yn archwilio'r cais hwnnw. Er y bydd mecanweithiau eraill, megis sylwadau ysgrifenedig, yn caniatáu i bartïon â diddordeb leisio eu barn ar gynlluniau, gallai gwrandawiad llawr agored ddarparu mecanwaith arall ar gyfer gwneud hynny—yn yr achos hwn, yn bersonol—ac felly bydd yn caniatáu rhywfaint o hyblygrwydd.
Bydd y weithdrefn ar gyfer cynnal gwrandawiad llawr agored, fodd bynnag, yn gwarantu ystyriaeth fanwl i sicrhau ei bod yn gydnaws â'r broses archwilio. Er enghraifft, rhaid i faterion fel cais gan barti â buddiant i wrandawiad llawr agored gael ei gynnal o fewn cyfnod addas o amser. Gallwn i gyd ddychmygu'r problemau y byddai'n eu hachosi pe bai rhywun yn gallu gofyn un diwrnod cyn i'r cais gael ei benderfynu bod gwrandawiad llawr agored. Felly, mae cynnig yr Aelod i ddisgrifio'r pŵer yn y Bil a fydd yn caniatáu gosod meini prawf clir ar gyfer gwrandawiadau llawr agored drwy is-ddeddfwriaeth yn un synhwyrol gan y bydd yn caniatáu i'r materion manwl hynny gael ystyriaeth briodol. Dylai hyn arwain at y cyhoedd yn cymryd rhan briodol yn y broses archwilio drwy'r mecanwaith hwn. Felly, rwy'n cefnogi gwelliannau arfaethedig 21, 22 a 23 yr Aelod i ychwanegu pŵer i wneud rheoliadau ar gyfer gwrandawiadau llawr agored ar wyneb y Bil, a gofynnaf i'r Aelodau wneud yr un peth, a diolchaf i'r Aelod am ei hymgysylltiad adeiladol iawn ar y broses.
Byddai gwelliant 24, a gynigiwyd gan Delyth Jewell, hefyd yn mewnosod is-adran newydd yn adran 42. Mae'r adran hon yn darparu bod rheoliadau yn gwneud darpariaeth ynghylch y weithdrefn i'w dilyn mewn cysylltiad ag archwilio cais. Byddai'r gwelliant yn galluogi Gweinidogion Cymru i wneud darpariaeth mewn is-ddeddfwriaeth ynghylch lleoliad unrhyw archwiliad yn y cnawd. Mae'r gwelliant hwn yn dilyn gwelliant tebyg a gyflwynwyd gan yr Aelod yng Nghyfnod 2 a fyddai wedi golygu bod lleoliad ymchwiliad mor agos at y safle datblygu ag sy'n rhesymol ymarferol. Ni allwn gefnogi'r gwelliant hwnnw oherwydd materion drafftio gyda'r geiriad a rhai canlyniadau anfwriadol a allai fod wedi codi—er enghraifft, ni roddwyd ystyriaeth i sefyllfaoedd ble gellid cynnal digwyddiadau yn rhithiol yn unig. Serch hynny, rwy'n cydnabod yn llwyr fanteision cynnal ymchwiliadau personol mewn lleoliadau priodol sy'n agos at y datblygiad arfaethedig.
Rwy'n ystyried y byddai'r gwelliant arfaethedig i osod y gofyniad hwn mewn is-ddeddfwriaeth ochr yn ochr â phwerau eraill ar gyfer archwiliadau yn caniatáu amser i ymgynghori ar yr hyn sydd ei angen i ddiffinio lleoliadau addas ar gyfer archwiliadau, gan gynnwys meini prawf fel hygyrchedd, y gallu i deithio i'r lleoliad ar drafnidiaeth gyhoeddus ac addasrwydd y lleoliad i alluogi ffrydio byw. Felly, rwy'n ystyried bod y gwelliant arfaethedig yn cynnig yr hyblygrwydd cywir i benderfynu sut y dylid diffinio lleoliad gwrandawiad neu ymchwiliad, ac felly rwy'n ei gefnogi. Rwy'n ymrwymo i gynnwys Aelodau wrth weithio yn y dyfodol ar is-ddeddfwriaeth ynghylch y mater hwn a gofynnaf i chi i gyd gefnogi'r gwelliant.
Mae gwelliannau 29 a 30 yn diwygio adran 41 ar y dewis o ymchwiliad, gwrandawiad neu weithdrefn ysgrifenedig, ac adran 45 ar bŵer yr awdurdod archwilio i gynnal ymchwiliad lleol. Byddai hyn yn ei gwneud hi'n ofynnol i'r awdurdod archwilio gyhoeddi ei resymau dros ddewis gweithdrefn benodol i archwilio cais am gydsyniad isadeiledd. Nid oes angen y gwelliannau hyn yn dechnegol gan fod egwyddorion cyfraith gyhoeddus yn eu cynnwys yn gyffredinol, lle mae rhoi rhesymau dros wneud penderfyniadau yr un mor bwysig â gwneud y penderfyniad ei hun. Mae hyn yn berthnasol i'r awdurdod archwilio sy'n dewis y weithdrefn ar gyfer archwilio cais. Mae'r arfer presennol ar gyfer arolygwyr sy'n dewis y weithdrefn archwilio ar gyfer datblygiadau o arwyddocâd cenedlaethol yn ei gwneud hi'n ofynnol iddyn nhw ddilyn y cyngor hwnnw wrth benderfynu ar y weithdrefn, y gallant gyfeirio ato os yw pobl yn cwestiynu pam y dewiswyd gweithdrefn benodol. Yn hytrach na bod yn gaeth ar y gofyniad hwn mewn deddfwriaeth a'i gwneud hi'n ofynnol i'r awdurdod archwilio gyhoeddi ei resymau dros ddewis gweithdrefn archwilio ar gyfer pob cais, ystyrir ei bod yn briodol cadw'r manylion hynny ar y weithdrefn fel mater o gefnogi cyngor gweithdrefnol neu arweiniad y mae'n ofynnol i arolygwyr eu dilyn o dan y drefn gydsynio newydd. Felly, nid wyf yn cefnogi'r gwelliant hwnnw ac rwy'n gofyn i'r Aelodau ei wrthod. Diolch.
A galwaf ar Janet Finch-Saunders i ymateb i'r ddadl.
I call on Janet Finch-Saunders to respond to the debate.
To the vote, please.
I'r bleidlais, os gwelwch yn dda.
The question is that amendment 29 be agreed. Does any Member object? [Objection.] There is an objection, therefore, we'll proceed to a vote.
Y cwestiwn yw: a ddylid derbyn gwelliant 29? A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? [Gwrthwynebiad.] Mae gwrthwynebiad, felly, byddwn yn symud i bleidlais.
Agor y bleidlais. Cau'r bleidlais.
Open the vote. Close the vote.
In favour 25, no abstentions, 27 against. Therefore, amendment 29 is not agreed.
O blaid 25, neb yn ymatal, 27 yn erbyn. Felly, mae gwelliant 29 yn cael ei wrthod.
Gwelliant 29: O blaid: 25, Yn erbyn: 27, Ymatal: 0
Gwrthodwyd y gwelliant
Amendment 29: For: 25, Against: 27, Abstain: 0
Amendment has been rejected
Delyth, amendment 21.
Delyth, gwelliant 21.
Cynigiwyd gwelliant 21 (Delyth Jewell).
Amendment 21 (Delyth Jewell) moved.
The question is that amendment 21 be agreed. Does any Member object? There are no objections. Therefore, amendment 21 is agreed.
Y cwestiwn yw: a ddylid derbyn gwelliant 21? A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? Does dim gwrthwynebiad. Felly, mae gwelliant 21 yn cael ei dderbyn.
Derbyniwyd y gwelliant yn unol â Rheol Sefydlog 12.36.
Amendment agreed in accordance with Standing Order 12.36.
Delyth, amendment 22.
Delyth, gwelliant 22.
Cynigiwyd gwelliant 22 (Delyth Jewell).
Amendment 22 (Delyth Jewell) moved.
Yes, please.
Ie, os gwelwch yn dda.
If amendment 22 is not agreed, amendment 23 falls. The question is that amendment 22 be agreed. Does any Member object? There are no objections. Therefore, amendment 22 is agreed.
Os na dderbynnir gwelliant 22, bydd gwelliant 23 yn methu. Y cwestiwn yw: a ddylid derbyn gwelliant 22. A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? Nid oes gwrthwynebiad. Felly, mae gwelliant 22 yn cael ei dderbyn.
Derbyniwyd y gwelliant yn unol â Rheol Sefydlog 12.36.
Amendment agreed in accordance with Standing Order 12.36.
Amendment 23, Delyth.
Gwelliant 23, Delyth.
Cynigiwyd gwelliant 23 (Delyth Jewell).
Amendment 23 (Delyth Jewell) moved.
The question is that amendment 23 be agreed. Does any Member object? There are no objections. Therefore, amendment 23 is agreed.
Y cwestiwn yw: a ddylid derbyn gwelliant 23? A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? Nid oes gwrthwynebiad. Felly, mae gwelliant 23 yn cael ei dderbyn.
Derbyniwyd y gwelliant yn unol â Rheol Sefydlog 12.36.
Amendment agreed in accordance with Standing Order 12.36.
Delyth, amendment 24.
Delyth, gwelliant 24.
Cynigiwyd gwelliant 24 (Delyth Jewell).
Amendment 24 (Delyth Jewell) moved.
The question is that amendment 24 be agreed. Does any Member object? There are no objections. Therefore, amendment 24 is agreed.
Y cwestiwn yw: a ddylid derbyn gwelliant 24? A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? Nid oes gwrthwynebiad. Felly, mae gwelliant 24 yn cael ei dderbyn.
Derbyniwyd y gwelliant yn unol â Rheol Sefydlog 12.36.
Amendment agreed in accordance with Standing Order 12.36.
Janet, amendment 30.
Janet, gwelliant 30.
Cynigiwyd gwelliant 30 (Janet Finch-Saunders).
Amendment 30 (Janet Finch-Saunders) moved.
I move.
Cynnig.
The question is that amendment 30 be agreed. Does any Member object? [Objection.] There is an objection and, therefore, we'll go to a vote.
Y cwestiwn yw: a ddylid derbyn gwelliant 30? A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? [Gwrthwynebiad.] Mae yna wrthwynebiad ac, felly, fe wnawn ni bleidleisio.
Agor y bleidlais. Cau'r bleidlais.
Open the vote. Close the vote.
In favour 25, no abstentions, 27 against. Therefore, amendment 30 is not agreed.
O blaid 25, neb yn ymatal, 27 yn erbyn. Felly, mae gwelliant 30 yn cael ei wrthod.
Gwelliant 30: O blaid: 25, Yn erbyn: 27, Ymatal: 0
Gwrthodwyd y gwelliant
Amendment 30: For: 25, Against: 27, Abstain: 0
Amendment has been rejected
Janet, amendment 12.
Janet, gwelliant 12.
Cynigiwyd gwelliant 12 (Janet Finch-Saunders).
Amendment 12 (Janet Finch-Saunders) moved.
I move.
Cynnig.
The question is that amendment 12 be agreed. Does any Member object? [Objection.] There's an objection. Therefore, we'll proceed to a vote.
Y cwestiwn yw: a ddylid derbyn gwelliant 12? A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? [Gwrthwynebiad.] Mae yna wrthwynebiad. Felly, byddwn yn symud i bleidlais.
Agor y bleidlais. Cau'r bleidlais.
Open the vote. Close the vote.
In favour 14, no abstentions, 38 against. Therefore, amendment 12 is not agreed.
O blaid 14, neb yn ymatal, 38 yn erbyn. Felly, mae gwelliant 12 yn cael ei wrthod.
Gwelliant 12: O blaid: 14, Yn erbyn: 38, Ymatal: 0
Gwrthodwyd y gwelliant
Amendment 12: For: 14, Against: 38, Abstain: 0
Amendment has been rejected
Janet, amendment 13.
Janet, gwelliant 13.
Cynigiwyd gwelliant 13 (Janet Finch-Saunders).
Amendment 13 (Janet Finch-Saunders) moved.
I move.
Cynnig.
The question is that amendment 13 be agreed. Does any Member object? There are no objections. Therefore, amendment 13 is agreed.
Y cwestiwn yw: a ddylid derbyn gwelliant 13? A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? Nid oes gwrthwynebiad. Felly, mae gwelliant 13 yn cael ei dderbyn.
Derbyniwyd y gwelliant yn unol â Rheol Sefydlog 12.36.
Amendment agreed in accordance with Standing Order 12.36.
The sixth group of amendments relates to Part 5—statutory policies and other relevant information. The lead amendment in this group is amendment 14, and I call on Janet Finch-Saunders to move and speak to that amendment and others in the group.
Mae'r chweched grŵp o welliannau yn ymwneud â Rhan 5—polisïau statudol a gwybodaeth berthnasol arall. Gwelliant 14 yw'r prif welliant yn y grŵp hwn, ac rwy'n galw ar Janet Finch-Saunders i gynnig a siarad am y gwelliant hwnnw ac eraill yn y grŵp.
Cynigiwyd gwelliant 14 (Janet Finch-Saunders).
Amendment 14 (Janet Finch-Saunders) moved.
Amendment 14 relates to our wish to see the Welsh Government pursue nature-positive development policy in Wales. The amendment would insert a new section: a national marine infrastructure development plan for Wales. It would create a legal requirement for there to be a plan prepared and published by the Welsh Ministers, to be known as the 'national marine infrastructure development plan for Wales'. The Welsh Parliament has previously supported my legislative proposal on this matter, and, additionally, our own climate change committee has heard evidence, such as from the Royal Society for the Protection of Birds Cymru, who felt the existing marine plan wasn't comprehensive enough for marine environment decisions. Along with the Marine Conservation Society, they advocated for a marine development plan. As Huw Irranca-Davies MS pointed out in Stage 2, it's been a long-running issue and a long-running campaign to drive forward our marine planning to get the whole thing in place, and I know that my colleague Joyce Watson has spoken up many times on this issue. Yet, this Welsh Government still has not delivered. We need to do proper planning in the marine environment as we do with terrestrial planning. Environmental organisations, this Senedd, our climate change committee, and me included, have called for a stronger approach to marine planning. This amendment provides an opportunity to transform marine planning for the benefit of all.
Turning to the amendments by Delyth, I am pleased to be able to support 36 and 37. Diolch.
Mae gwelliant 14 yn ymwneud â'n dymuniad i weld Llywodraeth Cymru yn dilyn polisi datblygu natur-gadarnhaol yng Nghymru. Byddai'r gwelliant yn mewnosod adran newydd: cynllun datblygu seilwaith morol cenedlaethol Cymru. Byddai'n creu gofyniad cyfreithiol i gael cynllun a baratowyd ac a gyhoeddwyd gan Weinidogion Cymru, i'w alw'n 'gynllun datblygu seilwaith morol cenedlaethol Cymru'. Mae Senedd Cymru eisoes wedi cefnogi fy nghynnig deddfwriaethol ar y mater hwn, ac, yn ogystal, mae ein pwyllgor newid hinsawdd ein hunain wedi clywed tystiolaeth, megis gan y Gymdeithas Frenhinol er Gwarchod Adar Cymru, a oedd yn teimlo nad oedd y cynllun morol presennol yn ddigon cynhwysfawr ar gyfer penderfyniadau amgylcheddol morol. Ynghyd â'r Gymdeithas Cadwraeth Forol, roeddent yn eirioli dros gynllun datblygu morol. Fel y nododd Huw Irranca-Davies AS yng Nghyfnod 2, bu datblygu ein cynllunio morol yn fater hirhoedlog ac yn ymgyrch hirhoedlog i gael yr holl beth yn ei le, a gwn fod fy nghyd-Aelod, Joyce Watson, wedi siarad droeon ar y mater hwn. Ac eto, nid yw'r Llywodraeth hon wedi cyflawni o hyd. Mae angen i ni wneud cynllunio priodol yn yr amgylchedd morol fel y gwnawn gyda chynllunio daearol. Mae sefydliadau amgylcheddol, y Senedd hon, ein pwyllgor newid hinsawdd, a minnau hefyd, wedi galw am ddull cryfach o gynllunio morol. Mae'r gwelliant hwn yn rhoi cyfle i drawsnewid cynllunio morol er budd pawb.
Gan droi at y gwelliannau gan Delyth, rwy'n falch o allu cefnogi 36 a 37. Diolch.
I speak to amendment 36 and those consequential to it. Amendment 36 is a probing amendment. It was tabled with the aim of bringing about a debate on the guidance that's available that relates to natural capital and other green policy considerations. Now, if this amendment were passed, it would require the HM Treasury Green Book to be considered when making decisions on the granting of infrastructure consent. This is a UK Treasury document that pertains to the appraisal of policies, programmes and projects. We have decided to futureproof this amendment against the possibility of the Green Book no longer being used and some other resource being used instead. Now, Dirprwy Lywydd, as I'm sure you'd expect me to say, ultimately, Plaid Cymru would of course prefer to see Welsh-made guidance that would ensure sufficient resource allocation, transparent decision making, and systematic appraisal of options based on cost, benefits and societal impacts. We've tabled this because, at present, there isn't a direct Welsh equivalent. Now, the Green Book is an example of guidance that optimises project outcomes, it enhances public trust by ensuring decisions are evidence based and accountable, or at least it should if it were adhered to, which is seldom, or frequently is not. By adhering to the Green Book, Welsh infrastructure planning could prioritise projects effectively, compare options fairly, and justify decisions to stakeholders. Overall, integrating the Green Book into Welsh infrastructure planning would ensure that public investments would require maximum societal benefits whilst maintaining accountability and transparency in decision-making processes. And I would just say again that we would, obviously and evidently, far prefer there to be a Welsh-made equivalent of that, so this would be a stopgap that we are proposing. Diolch yn fawr iawn.
Rwy'n siarad am welliant 36 a'r rhai sy'n ganlyniadol iddo. Mae gwelliant 36 yn welliant treiddgar. Fe'i cyflwynwyd gyda'r nod o esgor ar ddadl ar y canllawiau sydd ar gael sy'n ymwneud â chyfalaf naturiol ac ystyriaethau polisi gwyrdd eraill. Nawr, pe bai'r gwelliant hwn yn cael ei basio, byddai'n ei gwneud hi'n ofynnol ystyried Llyfr Gwyrdd Trysorlys Ei Fawrhydi wrth wneud penderfyniadau ar roi cydsyniad seilwaith. Mae hon yn ddogfen gan Drysorlys y DU sy'n ymwneud ag arfarnu polisïau, rhaglenni a phrosiectau. Rydym ni wedi penderfynu diogelu'r gwelliant hwn yn y dyfodol rhag y posibilrwydd na chaiff y Llyfr Gwyrdd ei ddefnyddio mwyach a defnyddio rhywfaint o adnoddau eraill yn lle. Nawr, Dirprwy Lywydd, fel rwy'n siŵr y byddech chi'n disgwyl i mi ddweud, yn y pen draw, byddai'n well gan Blaid Cymru weld canllawiau a luniwyd yng Nghymru a fyddai'n sicrhau digon o ddyrannu adnoddau, gwneud penderfyniadau tryloyw, ac arfarniad systematig o ddewisiadau yn seiliedig ar gost, buddiannau ac effeithiau cymdeithasol. Rydym ni wedi cyflwyno hyn oherwydd, ar hyn o bryd, nid oes fersiwn gyfwerth uniongyrchol gan Gymru. Nawr, mae'r Llyfr Gwyrdd yn enghraifft o ganllawiau sy'n gwneud y gorau o ganlyniadau'r prosiect, mae'n gwella ymddiriedaeth y cyhoedd trwy sicrhau bod penderfyniadau'n seiliedig ar dystiolaeth ac yn atebol, neu o leiaf y dylen nhw fod pe cedwir ato, sy'n beth prin iawn, neu na wneir hynny'n aml. Drwy gadw at y Llyfr Gwyrdd, gallai cynllunio seilwaith Cymru flaenoriaethu prosiectau'n effeithiol, cymharu dewisiadau'n deg, a chyfiawnhau penderfyniadau i randdeiliaid. At ei gilydd, byddai integreiddio'r Llyfr Gwyrdd i gynllunio seilwaith Cymru yn sicrhau y byddai angen y buddion cymdeithasol mwyaf posibl ar fuddsoddiadau cyhoeddus gan gynnal atebolrwydd a thryloywder ar yr un pryd wrth wneud penderfyniadau. Ac rydw i'n dweud eto y byddai'n llawer gwell gennym ni, yn amlwg ac yn eglur, fod yna fersiwn o hynny ar gyfer Cymru, felly byddai hyn yr ydym ni'n ei gynnig yn fodd o unioni'r diffyg. Diolch yn fawr iawn.
Galwaf ar y Gweinidog.
I call the Minister.
Diolch, Dirprwy Llywydd, and I again thank the Members for outlining their proposed amendments to the statutory policies section of the Bill and will address each of the amendments in turn.
Amendments 14 and 15 are proposed by Janet Finch-Saunders and follow similar amendments tabled by the Member at Stage 2. They would, in combination, require a new national marine infrastructure development plan to be prepared and for it to be a statutory consideration in determining applications under a new consenting regime. Again, I must again reiterate my priorities for marine planning, which I did set out in the March 2023 written statement. We already have an existing marine plan in place, which is based on an extensive evidence base and stakeholder engagement, and has many important policies, including those for the enhancement of our marine environment. It would be, in my view, a complete waste of time and resource to duplicate the existing marine planning process, and there's no substantive justification for the approach. I'm committed to delivering benefits through the existing plan, and my officials are working with stakeholders to that effect.
But even if there was a need to deliver specific policy on infrastructure in respect of the marine environment, including on the spatial direction for development, we already have the means by which we can use existing policy tools to do this. We could either publish supplementary marine planning guidance alongside our existing statutory policies, or we could use our power to create an infrastructure policy statement. Therefore, I think this duplicates existing powers, and I do not support the proposed amendments.
Amendments 36 and 37 update section 54, which sets out the plans and framework in which an application for infrastructure consent must be decided against. The amendment, as Delyth said, would require the examining authority or the Welsh Ministers to apply the HM Treasury Green Book, or any more up-to-date equivalent guidance, as a consideration in deciding an application for infrastructure consent. I believe the intention of the amendments is to ensure all relevant impacts of developments are fully considered. Sections 54 and 55 of the Bill as drafted operate in tandem and already ensure that all relevant considerations will be taken into account in deciding an application for infrastructure consent. To enable this to happen, development will be accompanied by assessments, such as the environmental impact assessment and habitats regulation assessment, as well as other documentation on the effects of the development. These include the economic, social, environmental and cultural impacts the scheme will have.
The Green Book is not a plan or policy consideration that could be applied to making decisions on individual projects. Applications will be determined in accordance with the policy documents set out in section 54, such as the NDF or marine plan, unless there are relevant considerations that indicated otherwise. Therefore, as all relevant impacts of development are already taken into account in decision making through the considerations listed under sections 54 and 55 of the Bill, and the Green Book actually can't be applied in the same way as those considerations already listed, I'm afraid I do not support the amendments, and I call on Members to reject them. Diolch.
Diolch, Dirprwy Lywydd, a diolch unwaith eto i'r Aelodau am amlinellu eu gwelliannau arfaethedig i adran polisïau statudol y Bil a byddaf yn mynd i'r afael â phob un o'r gwelliannau yn eu tro.
Cynigir gwelliannau 14 a 15 gan Janet Finch-Saunders ac maen nhw'n dilyn gwelliannau tebyg a gyflwynwyd gan yr Aelod yng Nghyfnod 2. Byddent yn ei gwneud hi'n ofynnol i gynllun datblygu seilwaith morol cenedlaethol newydd gael ei baratoi ac iddo fod yn ystyriaeth statudol wrth benderfynu ar geisiadau o dan drefn gydsynio newydd. Unwaith eto, rhaid imi ailadrodd fy mlaenoriaethau ar gyfer cynllunio morol, y gwnes i eu hamlinellu yn natganiad ysgrifenedig Mawrth 2023. Mae gennym ni eisoes gynllun morol presennol ar waith, sy'n seiliedig ar sylfaen dystiolaeth helaeth ac ymgysylltiad rhanddeiliaid, ac mae gennym ni lawer o bolisïau pwysig, gan gynnwys y rhai ar gyfer gwella ein hamgylchedd morol. Byddai, yn fy marn i, yn wastraff amser ac adnoddau llwyr i ddyblygu'r broses gynllunio morol bresennol, ac nid oes cyfiawnhad sylweddol i fynd ati fel yna. Rwyf wedi ymrwymo i sicrhau buddion drwy'r cynllun presennol, ac mae fy swyddogion yn gweithio gyda rhanddeiliaid i'r perwyl hwnnw.
Ond hyd yn oed os oedd angen cyflwyno polisi penodol ar seilwaith mewn perthynas â'r amgylchedd morol, gan gynnwys ar y cyfeiriad gofodol ar gyfer datblygu, mae gennym ni eisoes y modd y gallwn ni ddefnyddio offer polisi presennol i wneud hyn. Fe allem ni naill ai gyhoeddi canllawiau cynllunio morol atodol ochr yn ochr â'n polisïau statudol presennol, neu fe allem ni ddefnyddio ein pŵer i greu datganiad polisi seilwaith. Felly, rwy'n credu bod hyn yn dyblygu pwerau presennol, ac nid wyf yn cefnogi'r gwelliannau arfaethedig.
Mae gwelliannau 36 a 37 yn diweddaru adran 54, sy'n nodi'r cynlluniau a'r fframwaith lle mae'n rhaid penderfynu ar gais am gydsyniad seilwaith. Byddai'r gwelliant, fel y dywedodd Delyth, yn ei gwneud hi'n ofynnol i'r awdurdod archwilio neu Weinidogion Cymru gymhwyso Llyfr Gwyrdd Trysorlys Ei Fawrhydi, neu unrhyw ganllawiau cyfatebol mwy cyfoes, fel ystyriaeth wrth benderfynu ar gais am gydsyniad seilwaith. Credaf mai bwriad y gwelliannau yw sicrhau bod holl effeithiau perthnasol datblygiadau yn cael eu hystyried yn llawn. Mae adrannau 54 a 55 o'r Bil fel y'u drafftiwyd yn gweithredu ochr yn ochr ac eisoes yn sicrhau y rhoddir sylw i'r holl ystyriaethau perthnasol wrth benderfynu ar gais am gydsyniad seilwaith. Er mwyn galluogi i hyn ddigwydd, bydd asesiadau yn cyd-fynd â'r datblygiad, megis yr asesiad o'r effaith amgylcheddol a'r asesiad o reoleiddio cynefinoedd, yn ogystal â dogfennaeth arall ar effeithiau'r datblygiad. Mae'r rhain yn cynnwys effeithiau economaidd, cymdeithasol, amgylcheddol a diwylliannol y cynllun.
Nid yw'r Llyfr Gwyrdd yn gynllun nac ystyriaeth bolisi y gellid ei chymhwyso i wneud penderfyniadau ar brosiectau unigol. Bydd ceisiadau'n cael eu penderfynu yn unol â'r dogfennau polisi a nodir yn adran 54, megis y fframwaith neu'r cynllun morol, oni bai bod ystyriaethau perthnasol a nodir fel arall. Felly, gan fod holl effeithiau perthnasol y datblygiad eisoes yn cael sylw wrth wneud penderfyniadau drwy'r ystyriaethau a restrir o dan adrannau 54 a 55 y Bil, ac ni ellir cymhwyso'r Llyfr Gwyrdd yn yr un ffordd â'r ystyriaethau hynny a restrwyd eisoes, mae arnaf ofn nad wyf yn cefnogi'r gwelliannau, ac rwy'n galw ar Aelodau i'w gwrthod. Diolch.
Janet, do you wish to reply to the debate?
Janet, hoffech chi ymateb i'r ddadl?
Sorry, I missed—
Mae'n ddrwg gennyf, fe wnes i golli—
Do you wish to reply to the debate?
Hoffech chi ymateb i'r ddadl?
I'd like to move amendment 14.
Hoffwn gynnig gwelliant 14.
Okay. Before we vote on amendment 14 or I ask the question, if amendment 14 is not agreed, amendment 15 falls. The question is that amendment 14 be agreed. Does any Member object? [Objection.] There is an objection, therefore we'll proceed to a vote on amendment 14.
Iawn. Cyn i ni bleidleisio ar welliant 14 neu imi ofyn y cwestiwn, os na derbynnir gwelliant 14, bydd gwelliant 15 yn methu. Y cwestiwn yw: a ddylid derbyn gwelliant 14? A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? [Gwrthwynebiad.] Mae gwrthwynebiad, felly byddwn yn symud i bleidlais ar welliant 14.
Agor y bleidlais. Cau'r bleidlais.
Open the vote. Close the vote.
In favour 14, 11 abstentions, 27 against. Therefore, amendment 14 is not agreed, and amendment 15 falls.
O blaid 14, 11 yn ymatal, 27 yn erbyn. Felly, mae gwelliant 14 yn cael ei wrthod, ac mae gwelliant 15 yn methu.
Gwelliant 14: O blaid: 14, Yn erbyn: 27, Ymatal: 11
Gwrthodwyd y gwelliant
Amendment 14: For: 14, Against: 27, Abstain: 11
Amendment has been rejected
Methodd gwelliant 15.
Amendment 15 fell.
Delyth, amendment 36.
Delyth, gwelliant 36.
Cynigiwyd gwelliant 36 (Delyth Jewell).
Amendment 36 (Delyth Jewell) moved.
Symud.
I move.
If amendment 36 is not agreed, amendment 37 falls. The question is that amendment 36 be agreed. Does any Member object? [Objection.] There is an objection, therefore we'll proceed to a vote.
Os na dderbynir gwelliant 36, bydd gwelliant 37 yn methu. Y cwestiwn yw: a ddylid derbyn gwelliant 36? A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? [Gwrthwynebiad.] Mae gwrthwynebiad, felly byddwn yn symud i bleidlais.
Agor y bleidlais. Cau'r bleidlais.
Open the vote. Close the vote.
In favour 25, no abstentions, 27 against. Therefore, amendment 36 falls, as does amendment 37.
O blaid 25, neb yn ymatal, 27 yn erbyn. Felly, mae gwelliant 36 yn cael ei wrthod, a gwelliant 37 yn methu.
Gwelliant 36: O blaid: 25, Yn erbyn: 27, Ymatal: 0
Gwrthodwyd y gwelliant
Amendment 36: For: 25, Against: 27, Abstain: 0
Amendment has been rejected
Methodd gwelliant 37.
Amendment 37 fell.
Group 7 is next. The seventh group of amendments relates to Part 5—the decision. There's only one amendment in this group, amendment 16. I call on Janet Finch-Saunders to speak to that amendment and move it.
Grŵp 7 sydd nesaf. Mae'r seithfed grŵp o welliannau yn ymwneud â Rhan 5—y penderfyniad. Dim ond un gwelliant sydd yn y grŵp hwn, gwelliant 16. Rwy'n galw ar Janet Finch-Saunders i gynnig a siarad am y gwelliant hwnnw.
Cynigiwyd gwelliant 16 (Janet Finch-Saunders).
Amendment 16 (Janet Finch-Saunders) moved.
Thank you. This amendment ensures those who participated in the application procedures are notified of the decision. I'm sure we would all agree that transparency in the planning process, certainly on infrastructure projects, is essential. Across Wales, there are now residents and town and community councils responding to planning applications and yet hearing nothing further. The planning process should go further, and individuals' involvement should not finish simply when they submit their objections; they should be updated at least once when a final decision has been made. I hope you'll be able to agree to that transparency by backing my amendment. Diolch.
Diolch. Mae'r gwelliant hwn yn sicrhau bod y rhai a gymerodd ran yn y gweithdrefnau ymgeisio yn cael eu hysbysu o'r penderfyniad. Rwy'n siŵr y byddem i gyd yn cytuno bod tryloywder yn y broses gynllunio, yn sicr ar brosiectau seilwaith, yn hanfodol. Ar draws Cymru, erbyn hyn mae trigolion a chynghorau tref a chymuned yn ymateb i geisiadau cynllunio ac eto heb glywed dim pellach. Dylai'r broses gynllunio fynd ymhellach, ac ni ddylai cyfranogiad unigolion orffen dim ond pan fyddant yn cyflwyno eu gwrthwynebiadau; dylid eu diweddaru o leiaf unwaith pan fydd penderfyniad terfynol wedi'i wneud. Rwy'n gobeithio y byddwch yn gallu cytuno i'r tryloywder hwnnw trwy gefnogi fy ngwelliant. Diolch.
Galwaf ar y Gweinidog.
I call on the Minister.
Diolch, Dirprwy Lywydd. I would like to thank Janet Finch-Saunders for her comments on this proposed amendment. The amendment amends section 60, which covers the reasons for a decision to grant or refuse infrastructure consent. The amendment follows a similar amendment tabled by Janet at Stage 2, and requires the Welsh Ministers to notify all persons who participated in the application procedure of the decision.
My views on the amendment remain the same as they were at Stage 2. Whilst I completely agree that there needs to be transparency in decision making, this amendment would require each and every person who participated in the application process to have provided their contact details in order to inform them of the final decision. Practically, I just cannot see this amendment working as it would likely place undue and unachievable notification requirements on the Welsh Ministers.
However, I do completely agree we should be notifying persons where appropriate. The power under subsection 3 to provide a copy of the statement of reasons to persons specified in regulations will allow us to specify those individuals that it would be possible to notify whilst enabling us to respond to different procedures of examination, such as a hearing or written representations. It also allows for updates in future if deemed necessary. So, for those reasons, whilst I understand the intention, I don't support the amendment, and ask Members not to support it either.
Diolch, Dirprwy Lywydd. Hoffwn ddiolch i Janet Finch-Saunders am ei sylwadau ar y gwelliant arfaethedig hwn. Mae'r diwygiad yn diwygio adran 60, sy'n ymdrin â'r rhesymau dros benderfyniad i roi neu wrthod cydsyniad seilwaith. Daw'r gwelliant yn dilyn gwelliant tebyg a gyflwynwyd gan Janet yng Nghyfnod 2, ac mae'n ei gwneud hi'n ofynnol i Weinidogion Cymru hysbysu pawb a gymerodd ran yn y weithdrefn ymgeisio am y penderfyniad.
Mae fy marn ar y gwelliant yr un fath ag yr oedd yng Nghyfnod 2. Er fy mod yn cytuno'n llwyr bod angen tryloywder wrth wneud penderfyniadau, byddai'r gwelliant hwn yn ei gwneud hi'n ofynnol i bawb a gymerodd ran yn y broses ymgeisio fod wedi darparu eu manylion cyswllt er mwyn rhoi gwybod iddyn nhw am y penderfyniad terfynol. Yn ymarferol, ni allaf weld y gwelliant hwn yn gweithio gan y byddai'n debygol o osod gofynion hysbysu diangen ac anghyraeddadwy ar Weinidogion Cymru.
Fodd bynnag, rwy'n cytuno'n llwyr y dylem ni fod yn hysbysu pobl lle bo hynny'n briodol. Bydd y pŵer o dan is-adran 3 i ddarparu copi o'r datganiad o'r rhesymau i'r bobl hynny a bennir mewn rheoliadau yn fodd i ni wybod pwy yw'r bobl hynny y byddai'n bosibl eu hysbysu gan ein galluogi i ymateb i wahanol weithdrefnau archwilio, megis gwrandawiad neu sylwadau ysgrifenedig. Mae hefyd yn fodd o'u diweddaru yn y dyfodol os bernir bod angen. Felly, am y rhesymau hynny, er fy mod yn deall y bwriad, nid wyf yn cefnogi'r gwelliant, a gofynnaf i'r Aelodau beidio â'i gefnogi chwaith.
Janet, do you wish to move straight to the vote, or say anything else?
Janet, hoffech chi droi'n syth i'r bleidlais, neu ddweud unrhyw beth arall?
Straight to the vote. Thanks.
Yn syth i'r bleidlais. Diolch.
The question is that amendment 16 be agreed. Does any Member object? [Objection.] There is an objection, therefore we'll move to a vote.
Y cwestiwn yw: a ddylid derbyn gwelliant 16? A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? [Gwrthwynebiad.] Mae gwrthwynebiad, felly byddwn yn symud i bleidlais.
Agor y bleidlais. Cau'r bleidlais.
Open the vote. Close the vote.
In favour 25, no abstentions, 27 against. Therefore, amendment 16 is not agreed.
O blaid 25, neb yn ymatal, 27 yn erbyn. Felly, ni chytunir ar welliant 16.
Gwelliant 16: O blaid: 25, Yn erbyn: 27, Ymatal: 0
Gwrthodwyd y gwelliant
Amendment 16: For: 25, Against: 27, Abstain: 0
Amendment has been rejected
The eighth group of amendments relates to Part 6—infrastructure consent Orders. The lead amendment in this group is amendment 31, and I call on Janet Finch-Saunders to move and speak to the lead amendment and other amendments in this group.
Mae'r wythfed grŵp o welliannau yn ymwneud â Rhan 6—Gorchmynion cydsyniad seilwaith. Y prif welliant yn y grŵp hwn yw gwelliant 31, ac rwy'n galw ar Janet Finch-Saunders i gynnig a siarad am y prif welliant a gwelliannau eraill yn y grŵp hwn.
Cynigiwyd gwelliant 31 (Janet Finch-Saunders).
Amendment 31 (Janet Finch-Saunders) moved.
Thank you. Amendment 31 ensures that tolls cannot be authorised on highways that are considered a significant infrastructure project. This is a clear reflection of the public view that road charges should not be placed on motorists in Wales. Over 10,000 people have signed a petition titled 'Cease all further planning for road charging in Wales'. Having considered what the Minister said in Stage 2, I see that the comments relate to the principle of not including a toll as part of the SIP process, rather than the drafting or inclusion of particular provisions to seek to achieve the objective. As such, I've decided to pursue the same amendment at Stage 3. By voting in favour of the change, I'm proposing that this Welsh Parliament will show that it is listening to all those many concerns now being raised across Wales about a series of strikes against motorists by this Government.
Amendment 17 is practical. It allows the applicant to check for any mistakes prior to the publication of an infrastructure consent Order. Such a change is in line with what the climate change committee heard from RWE. They cited their prior experiences with the Planning Act 2008. Where finalised development consent Orders often contained minor mistakes, they found the procedure of needing an applicant to ask for corrections inefficient, suggesting that to reduce such delays, the Welsh Ministers might share the prospective final version of an infrastructure consent Order with the applicant to address any minor drafting issues. The Minister has raised concerns that the amendment would raise an unnecessary level of process. That level could be cleared quickly and it would actually save time, because it would allow small errors to be addressed immediately.
Transparency is at the heart of amendments 18 and 19. They would require Welsh Ministers to give reasons as to why they have changed or revoked an infrastructure consent Order. I will be supporting the amendments tabled by the Minister. Diolch.
Diolch. Mae gwelliant 31 yn sicrhau na ellir awdurdodi tollau ar briffyrdd sy'n cael eu hystyried yn brosiect seilwaith sylweddol. Mae hyn yn adlewyrchiad clir o'r farn gyhoeddus na ddylid codi tâl ar fodurwyr yng Nghymru. Mae dros 10,000 o bobl wedi arwyddo deiseb o'r enw 'Atal unrhyw gynllunio pellach ar gyfer codi tâl ar ddefnyddwyr ffyrdd yng Nghymru'. Ar ôl ystyried yr hyn a ddywedodd y Gweinidog yng Nghyfnod 2, gwelaf fod y sylwadau'n ymwneud â'r egwyddor o beidio â chynnwys toll fel rhan o'r broses SIP, yn hytrach na drafftio neu gynnwys darpariaethau penodol i geisio cyflawni'r amcan. O'r herwydd, rwyf wedi penderfynu cyflwyno'r un gwelliant yng Nghyfnod 3. Drwy bleidleisio o blaid y newid, rwy'n cynnig y bydd y Senedd hon sydd gan Gymru yn dangos ei bod yn gwrando ar yr holl bryderon niferus hynny sydd bellach yn cael eu codi ledled Cymru am gyfres o fesurau yn erbyn modurwyr gan y Llywodraeth hon.
Mae gwelliant 17 yn ymarferol. Mae'n caniatáu i'r ymgeisydd wirio am unrhyw gamgymeriadau cyn cyhoeddi Gorchymyn cydsyniad seilwaith. Mae newid o'r fath yn cyd-fynd â'r hyn a glywodd y pwyllgor newid hinsawdd gan RWE. Fe wnaethant nodi eu profiadau blaenorol gyda Deddf Cynllunio 2008. Pan oedd gorchmynion cydsyniad datblygu terfynol yn aml yn cynnwys mân gamgymeriadau, roeddent yn canfod bod y broses o fod angen i'r ymgeisydd ofyn am gywiriadau yn aneffeithlon, gan awgrymu y gallai Gweinidogion Cymru rannu'r fersiwn derfynol arfaethedig o Orchymyn cydsyniad seilwaith gyda'r ymgeisydd i fynd i'r afael ag unrhyw fân faterion drafftio. Mae'r Gweinidog wedi mynegi pryderon y byddai'r gwelliant yn arwain at broses ddiangen. Gellid ymdrin â'r broses honno'n gyflym a byddai'n arbed amser mewn gwirionedd, oherwydd byddai'n caniatáu mynd i'r afael â mân wallau ar unwaith.
Mae tryloywder wrth wraidd gwelliannau 18 a 19. Byddent yn ei gwneud hi'n ofynnol i Weinidogion Cymru roi rhesymau pam eu bod wedi newid neu ddirymu Gorchymyn cydsyniad seilwaith. Byddaf yn cefnogi'r gwelliannau a gyflwynwyd gan y Gweinidog. Diolch.
Galwaf ar y Gweinidog.
I call on the Minister.
Dealing with the non-Government amendments first, I normally thank you, Janet, for tabling amendments, but I'm not entirely certain I'm thanking you for tabling this one. I don't support amendment 31 in relation to the charging of tolls on highways. You're making it some kind of weird culture war, whereas in fact it's about an application consenting process. The Welsh Ministers could clearly only introduce the charging of tolls in relation to highways where that was part of an original application for infrastructure consent that went through the process. So, your amendment is just nonsensical. You may as well say that we can't put windmills in the middle of the highway. It's just not a thing that we're trying to do. So, it's just nonsense. It just doesn't mean anything at all. The amendment removes the one-stop shop. It doesn't remove the power for Welsh Ministers to charge tolls in relation to highways, which already exists in lots of other legislation, and so the amendment does nothing and would result in serious system abuse. So, I call on Members to reject the amendment, which I think is just weird, frankly.
Following a similar amendment to amendment 17 tabled by the Member at Stage 2, this would suggest a new section being added to the Bill that will make it a requirement to share a draft of an infrastructure consent Order with the applicant prior to it being published. Again, Janet, I understand entirely why you are proposing this amendment, in order to ensure developers are made fully aware of the proposed Order. But we do have the same drafting issues here as arose at Stage 2, which we discussed there. If the Welsh Ministers propose no changes from those contained in the submitted application, what's the need to consult an applicant that's getting the application that they asked for? So, you're adding complexity and an unnecessary layer to a process when the whole purpose of this Bill is to streamline the process.
Where the Welsh Ministers propose to make an Order that is materially different to the application, there are already regulation-making powers under section 57 that would specify the procedure to be followed in those circumstances. For example, if we were to look at procedure for sharing a draft Order with the applicant, it may also be appropriate to share it with other statutory bodies to ensure a fair and equitable process. I must also emphasise that the nature of the consenting process will mean that the Welsh Ministers and the examining authority would engage with the applicant where issues in the drafting of a proposed consent are identified. So, the process allows for appropriate engagement with the applicant to ensure those issues can be resolved and ultimately the application is granted and the consent is correctly drafted. I do not see a need to legislate for the sharing of a draft Order in this way, and so I don't accept the amendment and call on Members to reject it.
Turning to amendment 18, there are occasions where a decision document may contain an obvious and correctable error. It is important that there is a procedure in place to ensure the speedy correction of a decision document. The amendment is not necessary as an error will always be corrected in the interests of clarity. However, if it was considered to be desirable to require Welsh Ministers to make a statement explaining the reasons for correcting an error, this can be set in subordinate legislation. I therefore call on Members to reject this amendment also.
Amendment 19 amends section 85, which is the power to change or revoke infrastructure consent Orders. The amendment intends to place a duty on Welsh Ministers to publish a statement of their reasons for changing or revoking an infrastructure consent Order. As with other notification requirements throughout the consenting regime, I do agree it's important applicants and other relevant parties are informed of the Welsh Ministers’ or the appointed person's decision in a timely manner. To promote transparency and reach as wide an audience as possible, I consider it appropriate for the Welsh Ministers or the appointed person to publish reasons for a decision. But the purpose of the amendment can be facilitated through the requirements of section 89, and therefore this amendment is unnecessary and I call on Members to reject it.
Turning to Government amendments 2 and 3, these amendments are technical, drafting amendments only, and have no effect on the policy contained within the Bill. The amendments merely ensure consistency in drafting across relevant planning legislation. Diolch.
Gan ymdrin yn gyntaf â'r gwelliannau na ddaethon nhw gan y Llywodraeth, rwyf fel arfer yn diolch i chi, Janet, am gyflwyno gwelliannau, ond nid wyf yn hollol sicr fy mod yn diolch ichi am gyflwyno'r un yma. Nid wyf yn cefnogi gwelliant 31 o ran codi tollau ar briffyrdd. Rydych chi'n gwneud y mater yn rhyw fath o ryfel diwylliant rhyfedd, ond mewn gwirionedd mae'n ymwneud â phroses gydsynio i gais. Yn amlwg, dim ond o ran priffyrdd y gallai Gweinidogion Cymru gyflwyno tollau lle roedd hynny'n rhan o gais gwreiddiol am gydsyniad seilwaith a aeth drwy'r broses. Felly, mae eich gwelliant yn syml yn ffwlbri. Waeth ichi ddweud na allwn ni roi melinau gwynt yng nghanol y briffordd. Nid yw'n rhywbeth yr ydym yn ceisio ei wneud. Felly, dydy e'n ddim byd ond ffwlbri. Nid yw'n golygu dim byd o gwbl. Mae'r gwelliant yn dileu'r un agwedd gynhwysfawr. Nid yw'n dileu'r pŵer i Weinidogion Cymru godi tollau mewn perthynas â phriffyrdd, sydd eisoes yn bodoli mewn llawer o ddeddfwriaeth arall, ac felly nid yw'r gwelliant yn gwneud dim a byddai'n arwain at gam-ddefnyddio difrifol ar y system. Felly, rwy'n galw ar Aelodau i wrthod y gwelliant, y credaf sy'n un od iawn yn fy marn i, a dweud y gwir.
Yn dilyn gwelliant tebyg i welliant 17 a gyflwynwyd gan yr Aelod yng Nghyfnod 2, byddai hyn yn awgrymu bod adran newydd yn cael ei hychwanegu at y Bil a fydd yn ei gwneud hi'n ofynnol rhannu drafft o Orchymyn cydsyniad seilwaith gyda'r ceisydd cyn ei gyhoeddi. Unwaith eto, Janet, rwy'n deall yn llwyr pam eich bod yn cynnig y gwelliant hwn, er mwyn sicrhau bod datblygwyr yn gwbl ymwybodol o'r Gorchymyn arfaethedig. Ond mae gennym ni yr un materion drafftio yma ag a gododd yng Nghyfnod 2, a drafodwyd gennym ni bryd hynny. Os nad yw Gweinidogion Cymru yn cynnig unrhyw newidiadau i'r rhai sydd wedi'u cynnwys yn y cais a gyflwynwyd, beth yw'r angen i ymgynghori â cheisydd sy'n cael y cais y gofynnon nhw amdano? Felly, rydych chi'n ychwanegu cymhlethdod a haen ddiangen at broses pan mai holl ddiben y Bil hwn yw symleiddio'r broses.
Pan fo Gweinidogion Cymru yn bwriadu gwneud Gorchymyn sy'n sylweddol wahanol i'r cais, mae pwerau llunio rheoliadau eisoes o dan adran 57 a fyddai'n pennu'r weithdrefn sydd i'w dilyn o dan yr amgylchiadau hynny. Er enghraifft, pe baem ni'n edrych ar y weithdrefn ar gyfer rhannu Gorchymyn drafft gyda'r ceisydd, efallai y byddai'n briodol ei rannu hefyd â chyrff statudol eraill er mwyn sicrhau proses deg a chyfiawn. Rhaid i mi bwysleisio hefyd y bydd natur y broses gydsynio yn golygu y byddai Gweinidogion Cymru a'r awdurdod archwilio yn ymgysylltu â'r ceisydd lle nodir materion wrth ddrafftio cydsyniad arfaethedig. Felly, mae'r broses yn caniatáu ymgysylltu'n briodol â'r ceisydd i sicrhau y gellir datrys y materion hynny ac yn y pen draw y cymeradwyir y cais a bod y cydsyniad wedi'i ddrafftio'n gywir. Nid wyf yn gweld angen deddfu ar gyfer rhannu Gorchymyn drafft fel hyn, ac felly nid wyf yn derbyn y gwelliant ac yn galw ar Aelodau i'w wrthod.
Gan droi at welliant 18, mae yna adegau lle gall dogfen benderfynu gynnwys gwall amlwg y mae modd ei gywiro. Mae'n bwysig bod gweithdrefn ar waith i sicrhau cywiro dogfen benderfyniad yn gyflym. Nid oes angen y gwelliant gan y bydd gwall bob amser yn cael ei gywiro er mwyn eglurder. Fodd bynnag, os ystyriwyd ei bod yn ddymunol ei gwneud hi'n ofynnol i Weinidogion Cymru wneud datganiad yn esbonio'r rhesymau dros gywiro gwall, gellir gosod hyn mewn is-ddeddfwriaeth. Galwaf felly, ar Aelodau i wrthod y gwelliant hwn hefyd.
Mae gwelliant 19 yn diwygio adran 85, sef y pŵer i newid neu ddirymu Gorchmynion cydsyniad seilwaith. Bwriad y gwelliant yw gosod dyletswydd ar Weinidogion Cymru i gyhoeddi datganiad o'u rhesymau dros newid neu ddirymu Gorchymyn Cydsyniad Seilwaith. Fel gyda gofynion hysbysu eraill drwy gydol y drefn gydsynio, rwy'n cytuno ei bod hi'n bwysig bod ceisyddion a phartïon perthnasol eraill yn cael gwybod am benderfyniad Gweinidogion Cymru neu'r person penodedig mewn modd amserol. Er mwyn hyrwyddo tryloywder a chyrraedd cynulleidfa mor eang â phosibl, rwy'n ystyried ei bod hi'n briodol i Weinidogion Cymru neu'r person penodedig gyhoeddi rhesymau dros benderfyniad. Ond gellir hwyluso diben y gwelliant trwy ofynion adran 89, ac felly mae'r gwelliant hwn yn ddiangen ac rwy'n galw ar Aelodau i'w wrthod.
Gan droi at welliannau 2 a 3 gan y Llywodraeth, mae'r gwelliannau hyn yn welliannau drafftio, technegol yn unig, ac nid ydynt yn cael unrhyw effaith ar y polisi a gynhwysir yn y Bil. Mae'r gwelliannau ond yn sicrhau cysondeb wrth ddrafftio ar draws deddfwriaeth gynllunio berthnasol. Diolch.
I call on Janet to—
Galwaf ar Janet i—
Yes, I would like to respond on this. Do you know, so far, this has been a really good introduction of legislation, and it's shown cross-party support, but I have to draw the line at your comments about putting an amendment forward to be 'weird'. We have taken advice from our professional lawyers here. I've worked with some fantastic researchers, and I stand by the amendment that I put forward. I do think it is quite insulting and offensive to describe an amendment as 'weird' that has been written up by a professional lawyer. I've got to put that on record. I just think it taints bringing forward a Bill where we work cross-party, so I would just ask the Minister to maybe think twice before coming out with comments such as that. Anyway, let's move to the vote.
Ie, hoffwn ymateb i hyn. Wyddoch chi, hyd yn hyn, bu'r broses hon o gyflwyno deddfwriaeth yn un dda iawn, a gwelwyd cefnogaeth drawsbleidiol, ond mae eich sylwadau bod cyflwyno gwelliant yn 'od' gam yn rhy bell. Rydym ni wedi derbyn cyngor gan ein cyfreithwyr proffesiynol ar hyn. Rwyf wedi gweithio gydag ymchwilwyr gwych, ac rwy'n arddel y gwelliant a gyflwynais. Rwy'n credu ei bod hi'n eithaf sarhaus a dilornus disgrifio gwelliant yn 'od' sydd wedi cael ei ysgrifennu gan gyfreithiwr proffesiynol. Mae'n rhaid i mi ddweud hynny ar goedd. Rwy'n credu ei fod yn llychwino cyflwyno Bil lle'r ydym ni'n gweithio'n drawsbleidiol, felly byddwn yn gofyn i'r Gweinidog feddwl ddwywaith cyn cyflwyno sylwadau fel yna. Beth bynnag, gadewch i ni symud i'r bleidlais.
The question is that amendment 31 be agreed. Does any Member object? [Objection.] There is an objection, therefore we'll proceed to a vote.
Y cwestiwn yw: a ddylid derbyn gwelliant 31? A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? [Gwrthwynebiad.] Mae gwrthwynebiad, felly byddwn yn symud i bleidlais.
Agor y bleidlais. Cau'r bleidlais.
Open the vote. Close the vote.
In favour 14, no abstentions, 38 against. Therefore, amendment 31 is not agreed.
O blaid 14, neb yn ymatal, 38 yn erbyn. Felly, mae gwelliant 31 yn cael ei wrthod.
Gwelliant 31: O blaid: 14, Yn erbyn: 38, Ymatal: 0
Gwrthodwyd y gwelliant
Amendment 31: For: 14, Against: 38, Abstain: 0
Amendment has been rejected
Janet, amendment 17.
Janet, gwelliant 17.
Cynigiwyd gwelliant 17 (Janet Finch-Saunders).
Amendment 17 (Janet Finch-Saunders) moved.
Yes, move.
Ie, cynnig.
The question is that amendment 17 be agreed. Does any Member object? [Objection.] There's an objection. Therefore, we'll proceed to a vote.
Y cwestiwn yw: a ddylid derbyn gwelliant 17? A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? [Gwrthwynebiad.] Mae yna wrthwynebiad. Felly, byddwn yn symud i bleidlais.
Agor y bleidlais. Cau'r bleidlais.
Open the vote. Close the vote.
In favour 25, no abstentions, 27 against. Therefore, amendment 17 is not agreed.
O blaid 25, neb yn ymatal, 27 yn erbyn. Felly, mae gwelliant 17 yn cael ei wrthod.
Gwelliant 17: O blaid: 25, Yn erbyn: 27, Ymatal: 0
Gwrthodwyd y gwelliant
Amendment 17: For: 25, Against: 27, Abstain: 0
Amendment has been rejected
Janet, amendment 18.
Janet, gwelliant 18.
Cynigiwyd gwelliant 18 (Janet Finch-Saunders).
Amendment 18 (Janet Finch-Saunders) moved.
I move.
Rwy'n cynnig.
The question is that amendment 18 be agreed. Does any Member object? [Objection.] There is an objection. Therefore, we'll proceed to a vote.
Y cwestiwn yw: a ddylid derbyn gwelliant 18? A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? [Gwrthwynebiad.] Mae yna wrthwynebiad. Felly, byddwn yn symud i bleidlais.
Agor y bleidlais. Cau'r bleidlais.
Open the vote. Close the vote.
In favour 25, no abstentions, 27 against. Therefore, amendment 18 is not agreed.
O blaid 25, neb yn ymatal, 27 yn erbyn. Felly, mae gwelliant 18 yn cael ei wrthod.
Gwelliant 18: O blaid: 25, Yn erbyn: 27, Ymatal: 0
Gwrthodwyd y gwelliant
Amendment 18: For: 25, Against: 27, Abstain: 0
Amendment has been rejected
Janet, amendment 19.
Janet, gwelliant 19.
Cynigiwyd gwelliant 19 (Janet Finch-Saunders).
Amendment 19 (Janet Finch-Saunders) moved.
Move.
Cynnig.
The question is that amendment 19 be agreed. Does any Member object? [Objection.] There's an objection. Therefore, we'll proceed to a vote.
Y cwestiwn yw: a ddylid derbyn gwelliant 19? A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? [Gwrthwynebiad.] Mae yna wrthwynebiad. Felly, byddwn yn symud i bleidlais.
Agor y bleidlais. Cau'r bleidlais.
Open the vote. Close the vote.
In favour 25, no abstentions, 27 against. Therefore, amendment 19 is not agreed.
O blaid 25, neb yn ymatal, 27 yn erbyn. Felly, mae gwelliant 19 yn cael ei wrthod.
Gwelliant 19: O blaid: 25, Yn erbyn: 27, Ymatal: 0
Gwrthodwyd y gwelliant
Amendment 19: For: 25, Against: 27, Abstain: 0
Amendment has been rejected
Minister, amendment 3.
Gweinidog, gwelliant 3.
Cynigiwyd gwelliant 3 (Julie James).
Amendment 3 (Julie James) moved.
Moved.
Wedi cynnig.
The question is that amendment 3 be agreed. Does any Member object? There is no objection. Therefore, amendment 3 is agreed.
Y cwestiwn yw: a ddylid derbyn gwelliant 3? A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? Nid oes gwrthwynebiad. Felly, mae gwelliant 3 yn cael ei dderbyn.
Derbyniwyd y gwelliant yn unol â Rheol Sefydlog 12.36.
Amendment agreed in accordance with Standing Order 12.36.
Minister, amendment 2.
Gweinidog, gwelliant 2.
Cynigiwyd gwelliant 2 (Julie James).
Amendment 2 (Julie James) moved.
Moved.
Wedi cynnig.
The question is that amendment 2 be agreed. Does any Member object? There is no objection. Therefore, amendment 2 is agreed.
Y cwestiwn yw: a ddylid derbyn gwelliant 2? A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? Nid oes gwrthwynebiad. Felly, mae gwelliant 2 yn cael ei dderbyn.
Derbyniwyd y gwelliant yn unol â Rheol Sefydlog 12.36.
Amendment agreed in accordance with Standing Order 12.36.
The ninth and final group of amendments relates to Part 8—supplementary functions: infrastructure policy statements. The only amendment in this group is amendment 20, and I call on Janet Finch-Saunders to move and speak to the amendment.
Mae'r nawfed a'r grŵp olaf o welliannau yn ymwneud â Rhan 8—swyddogaethau atodol: datganiadau polisi seilwaith. Yr unig welliant yn y grŵp hwn yw gwelliant 20, ac rwy'n galw ar Janet Finch-Saunders i gynnig a siarad am y gwelliant.
Cynigiwyd gwelliant 20 (Janet Finch-Saunders).
Amendment 20 (Janet Finch-Saunders) moved.
I would like to thank the Minister, nevertheless, for her co-operation on this amendment. Where Welsh Ministers publish a new infrastructure policy statement under section 125, Senedd Members must be notified. As the Minister said in Stage 2,
'I agree the Senedd should be made aware of any statutory policy prepared to support a new consenting regime.'
The change is to the advantage of this Welsh Parliament and our democratic oversight. And I won't be speaking any more on this tonight. We'll be moving straight to the vote. Thank you.
Hoffwn ddiolch i'r Gweinidog, serch hynny, am ei chydweithrediad ar y gwelliant hwn. Pan fo Gweinidogion Cymru yn cyhoeddi datganiad polisi seilwaith newydd o dan adran 125, rhaid hysbysu Aelodau'r Senedd. Fel y dywedodd y Gweinidog yng Nghyfnod 2,
'Rwy'n cytuno y dylid hysbysu'r Senedd am unrhyw bolisi statudol a baratowyd i gefnogi cyfundrefn gydsynio newydd.'
Mae'r newid er mantais i Senedd Cymru a'n goruchwyliaeth ddemocrataidd. Ac ni fyddaf yn siarad mwy am hyn heno. Trown yn syth at y bleidlais. Diolch.
Minister.
Gweinidog.
Diolch, Dirprwy Lywydd. Can I thank Janet for her co-operation on this, and can I also thank Delyth and Adam, who co-operated with us on the amendments to this Bill? It has been a real pleasure to work on this Bill, actually. It's been a real team effort. We've done some really good work. I thank Jenny for her help at Stage 2 as well, and Huw in the committee, and others. We had a really good debate about it. We're about to agree this amendment, because I agree with it; Janet, we've worked very hard on it together.
I just want, Dirprwy Lywydd, to—if you'd indulge me for a moment—just thank my Bill team, who have been exceptional, and who have worked with everyone across the Chamber to make sure that we have a process that is fit for a global development process. I want very much to thank my policy officials, who have laboured long and hard into the nights to make sure that this holds together in a way that really will make Wales a welcoming place for infrastructure development, whilst protecting our natural environment in the way that it ought to be protected.
So, Dirprwy Lywydd, this amendment inserts a new subsection into section 125. This section covers the making of infrastructure policy statements. I would like to thank the Member for tabling the amendment, which will require the Welsh Ministers to notify Senedd Members when a new infrastructure policy statement is published or withdrawn. As this amendment will offer greater transparency in the consenting process where a new infrastructure policy statement is published, I absolutely support the proposed amendment and encourage all other Members to vote in its favour. Diolch.
Diolch, Dirprwy Lywydd. A gaf i ddiolch i Janet am ei chydweithrediad ar hyn, ac a gaf i ddiolch hefyd i Delyth ac Adam, a fu'n cydweithio gyda ni ar y gwelliannau i'r Bil hwn? Bu hi'n bleser amheuthun gweithio ar y Bil hwn, mewn gwirionedd. Bu mewn difrif yn ymdrech tîm. Rydym ni wedi gwneud gwaith da iawn. Diolch i Jenny am ei chymorth yng Nghyfnod 2 hefyd, a Huw yn y pwyllgor, ac eraill. Cawsom ddadl dda iawn am hyn. Rydym ar fin cytuno ar y gwelliant hwn, oherwydd rwy'n cytuno ag ef; Janet, rydym ni wedi gweithio'n galed iawn arno gyda'n gilydd.
Hoffwn, Dirprwy Lywydd—os caniatewch ennyd imi—dim ond diolch i dîm y Bil sydd gen i, sydd wedi bod yn eithriadol, ac sydd wedi gweithio gyda phawb ar draws y Siambr i wneud yn siŵr bod gennym ni broses sy'n addas ar gyfer proses ddatblygu fyd-eang. Hoffwn ddiolch yn fawr iawn i'm swyddogion polisi, sydd wedi llafurio'n hir ac yn galed i berfeddion y nos i sicrhau bod hyn yn cyd-blethu mewn ffordd a fydd wir yn gwneud Cymru yn lle croesawgar ar gyfer datblygu seilwaith, gan warchod ein hamgylchedd naturiol yn y ffordd y dylai gael ei gwarchod.
Felly, Dirprwy Lywydd, mae'r diwygiad hwn yn mewnosod is-adran newydd yn adran 125. Mae'r adran hon yn ymdrin â gwneud datganiadau polisi seilwaith. Hoffwn ddiolch i'r Aelod am gyflwyno'r gwelliant, a fydd yn ei gwneud hi'n ofynnol i Weinidogion Cymru hysbysu Aelodau'r Senedd pan fydd datganiad polisi seilwaith newydd yn cael ei gyhoeddi neu ei dynnu'n ôl. Gan y bydd y gwelliant hwn yn cynnig mwy o dryloywder yn y broses gydsynio lle cyhoeddir datganiad polisi seilwaith newydd, rwy'n cefnogi'r gwelliant arfaethedig yn llwyr ac yn annog pob Aelod arall i bleidleisio o'i blaid. Diolch.
Janet, do you want to say anything else?
Janet, ydych chi eisiau dweud unrhyw beth arall?
Yes. I'll move. And I'll take this opportunity, because I obviously don't know what's going to happen with the Cabinet, to thank you, Minister. We've worked on some interesting legislation coming forward, and it's really good when we can work cross-party like this to try and improve the nature of the legislation. But good luck, in whatever you do going forward. Diolch.
Ydw. Rwy'n cynnig. Ac rwyf am fanteisio ar y cyfle hwn, oherwydd yn amlwg nid wyf yn gwybod beth sy'n mynd i ddigwydd o ran y Cabinet, i ddiolch i chi, Gweinidog. Rydyn ni wedi gweithio ar rai deddfwriaethau diddorol sy'n cael eu cyflwyno, ac mae'n dda iawn pan allwn ni weithio'n drawsbleidiol fel hyn i geisio gwella natur y ddeddfwriaeth. Pob lwc gyda beth bynnag a wnewch chi yn y dyfodol. Diolch.
The question is that amendment 20 be agreed to. Does any Member object? There are no objections. Therefore amendment 20 is agreed.
Y cwestiwn yw: a ddylid derbyn gwelliant 20? A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? Nid oes gwrthwynebiad. Felly, mae gwelliant 20 wedi'i dderbyn.
Derbyniwyd y gwelliant yn unol â Rheol Sefydlog 12.36.
Amendment agreed in accordance with Standing Order 12.36.
Just to remind Members, amendment 38 has already fallen. Therefore, we have now reached the end of our Stage 3 consideration of the Infrastructure (Wales) Bill. I declare that all sections of and Schedules to the Bill are deemed agreed. And that concludes Stage 3 proceedings on the Bill.
Er mwyn atgoffa'r Aelodau, mae gwelliant 38 eisoes wedi methu. Felly, rydym bellach wedi cyrraedd diwedd ein hystyriaeth Cyfnod 3 o Fil Seilwaith (Cymru). Rwy'n datgan bod pob adran o'r Bil ac Atodlenni'r Bil wedi'u derbyn. Ac mae hynny'n dod â thrafodion Cyfnod 3 o'r Bil i ben.
Barnwyd y cytunwyd ar bob adran o’r Bil.
All sections of the Bill deemed agreed.
We'll now move on to item 6 on the agenda.
Symudwn ymlaen yn awr i eitem 6 ar yr agenda.
Ac mae eitem 6 wedi cael ei thynnu yn ôl.
And item 6 is withdrawn.
Ac mae eitem 7 wedi ei thynnu yn ôl.
And item 7 is withdrawn.
Felly, eitem 8, Rheoliadau Gwasanaethau Rheoleiddiedig (Darparwyr Gwasanaethau ac Unigolion Cyfrifol) (Cymru) (Diwygio) 2024. A galwaf ar y Dirprwy Weinidog Gwasanaethau Cymdeithasol i wneud y cynnig—Julie Morgan.
So, we'll move to item 8, the Regulated Services (Service Providers and Responsible Individuals) (Wales) (Amendment) Regulations 2024. And I call on the Deputy Minister for Social Services to move the motion—Julie Morgan.
Cynnig NDM8520 Lesley Griffiths
Cynnig bod y Senedd, yn unol â Rheol Sefydlog 27.5, yn cymeradwyo bod y fersiwn ddrafft o Reoliadau Gwasanaethau Rheoleiddiedig (Darparwyr Gwasanaethau ac Unigolion Cyfrifol) (Cymru) (Diwygio) 2024 yn cael ei llunio yn unol â’r fersiwn ddrafft a osodwyd yn y Swyddfa Gyflwyno ar 27 Chwefror 2024.
Motion NDM8520 Lesley Griffiths
To propose that the Senedd, in accordance with Standing Order 27.5, approves that the draft The Regulated Services (Service Providers and Responsible Individuals) (Wales) (Amendment) Regulations 2024 is made in accordance with the draft laid in the Table Office on 27 February 2024.
Cynigiwyd y cynnig.
Motion moved.
Diolch, Dirprwy Llywydd. I move the motion. These regulations amend the Regulated Services (Service Providers and Responsible Individuals) (Wales) Regulations 2017, which place requirements on providers and responsible individuals of care home services, domiciliary support services, secure accommodation services and residential family centre services. The regulations exempt local authority-run intermediate care services provided in extra care settings from the definition of a care home service. They will continue to be regulated as domiciliary support services. The regulations also ensure that providers of any accommodation-based services who reconfigure their premises to create additional capacity must comply with the enhanced environmental standards applying to services accommodating five or more people. This includes having appropriate room sizes and en-suite facilities for the additional bedrooms, as well as sufficient communal space and accessible outdoor space. These regulations make minor amendments to the 2017 regulations to reflect updated terminology. These regulations will come into force on 30 March 2024, and I commend them to Members.
Diolch, Dirprwy Lywydd. Rwy'n cynnig y cynnig. Mae'r rheoliadau hyn yn diwygio Rheoliadau Gwasanaethau Rheoleiddiedig (Darparwyr Gwasanaethau ac Unigolion Cyfrifol) (Cymru) 2017, sy'n gosod gofynion ar ddarparwyr ac unigolion cyfrifol gwasanaethau cartrefi gofal, gwasanaethau cymorth cartref, gwasanaethau llety diogel a gwasanaethau canolfannau preswyl i deuluoedd. Mae'r rheoliadau yn eithrio gwasanaethau gofal canolradd a gynhelir gan yr awdurdod lleol a ddarperir mewn lleoliadau gofal ychwanegol o'r diffiniad o wasanaeth cartref gofal. Byddant yn parhau i gael eu rheoleiddio fel gwasanaethau cymorth cartref. Mae'r rheoliadau hefyd yn sicrhau bod yn rhaid i ddarparwyr unrhyw wasanaethau sy'n seiliedig ar lety sy'n ad-drefnu eu safleoedd i greu capasiti ychwanegol gydymffurfio â'r safonau amgylcheddol uwch sy'n berthnasol i wasanaethau sy'n darparu ar gyfer pump neu fwy o bobl. Mae hyn yn cynnwys bod ag ystafelloedd o faint priodol a chyfleusterau en-suite ar gyfer yr ystafelloedd gwely ychwanegol, yn ogystal â digon o le cymunedol a mannau awyr agored hygyrch. Mae'r rheoliadau hyn yn gwneud mân ddiwygiadau i reoliadau 2017 i adlewyrchu terminoleg wedi'i diweddaru. Daw'r rheoliadau hyn i rym ar 30 Mawrth 2024, ac rwy'n eu cymeradwyo i'r Aelodau.
Galwaf ar Gadeirydd y Pwyllgor Deddfwriaeth, Cyfiawnder a’r Cyfansoddiad.
I call on the Chair of the Legislation, Justice and Constitution Committee.
Diolch, Dirprwy Lywydd. A couple of Members have said to me this evening, 'Be brief', so I'll do my very best to curry favour with them and comply. [Laughter.] So, our report contains one technical reporting point, highlighting potential defective drafting, and three merits reporting points. The single technical reporting point notes that we're unclear why the order of the alphabet has not been followed when adding the new sub-paragraph after sub-paragraph (j) in relation to 2(1) of the 2017 regulations, which these regulations seek to amend. So, the Welsh Government response to our report provides a lengthy and helpful explanation, which I would draw to Members' attention and also students of our committee's deliberations as well for consideration. I simply note that the Government considers that the drafting is appropriate and adheres to its own guidance.
Our first merits reporting point highlights a matter relevant to drafting convention. At the beginning of the regulations, there is reference to the dates the regulations are made, laid and come into force. However, for draft affirmative instruments such as these, the convention is to refer only to the dates the regulations are made and come into force and not the laying date. Now, the Government has told us it will take steps to correct this non-substantive error prior to the instrument being made, and we're grateful for that. At this point, just to put a brief marker down that, in the next debate, which I'll be speaking very briefly on as well, should I be called to speak, Dirprwy Lywydd, I'll be talking about corrections 'prior to making' in a little bit more detail.
Dirprwy Lywydd, my final comments will be on our second merits reporting point. The Regulation and Inspection of Social Care (Wales) Act 2016 requires the Welsh Ministers to consult before making these regulations and to publish a statement about the consultation. The 2016 Act also requires Welsh Ministers to lay a copy of the statement before Senedd Cymru. The preamble to these regulations states that the Welsh Ministers have laid a copy of this statement, however we are not aware that that has actually happened.
So, in response, the Welsh Government has confirmed that it did undertake a 12-week public consultation between May and August of 2023, and a summary of responses to the consultation was published on the Welsh Government's website in October 2023. And the Welsh Government has said that it will ensure that a copy of the statement required in accordance with the requirements of the 2016 Act is laid before the Senedd before the draft regulations are made. So, Minister, diolch yn fawr iawn.
Diolch, Dirprwy Lywydd. Mae cwpl o Aelodau wedi dweud wrthyf i heno 'Byddwch yn fyr', felly gwnaf fy ngorau glas i geisio'u plesio nhw a chydymffurfio. [Chwerthin.] Felly, mae ein hadroddiad yn cynnwys un pwynt adrodd technegol, gan dynnu sylw at ddrafftio diffygiol posibl, a thri phwynt adrodd ar rinweddau. Mae'r pwynt adrodd technegol sengl yn nodi nad ydym yn glir pam na ddilynwyd trefn yr wyddor wrth ychwanegu'r is-baragraff newydd ar ôl is-baragraff (j) mewn perthynas â 2(1) o reoliadau 2017, y mae'r rheoliadau hyn yn ceisio eu diwygio. Felly, mae ymateb Llywodraeth Cymru i'n hadroddiad yn darparu esboniad hir a defnyddiol, y byddwn yn ei amlygu i Aelodau a hefyd myfyrwyr trafodaethau ein pwyllgor hefyd i'w ystyried. Nodaf yn syml fod y Llywodraeth yn ystyried bod y drafftio yn briodol ac yn glynu wrth ei chanllawiau ei hun.
Mae ein pwynt adrodd ar rinweddau cyntaf yn tynnu sylw at fater sy'n berthnasol i gonfensiwn drafftio. Ar ddechrau'r rheoliadau, mae cyfeiriad at y dyddiadau y mae'r rheoliadau'n cael eu gwneud, eu gosod a'u dwyn i rym. Fodd bynnag, ar gyfer offerynnau cadarnhaol drafft fel y rhain, y confensiwn yw cyfeirio at y dyddiadau y gwneir y rheoliadau a dyddiadau dod i rym yn unig ac nid y dyddiad gosod. Nawr, mae'r Llywodraeth wedi dweud wrthym y bydd yn cymryd camau i gywiro'r gwall di-sylwedd hwn cyn i'r offeryn gael ei wneud, ac rydym yn ddiolchgar am hynny. Ar yr adeg hon, dim ond i nodi yn y ddadl nesaf y byddaf yn siarad yn fyr iawn ynddi hefyd, os caf fy ngalw i siarad, Dirprwy Lywydd, byddaf yn siarad am gywiriadau 'cyn gwneud' ychydig yn fwy manwl.
Dirprwy Lywydd, bydd fy sylwadau terfynol ar ein hail bwynt adrodd ar rinweddau. Mae Deddf Rheoleiddio ac Arolygu Gofal Cymdeithasol (Cymru) 2016 yn ei gwneud yn ofynnol i Weinidogion Cymru ymgynghori cyn gwneud y rheoliadau hyn a chyhoeddi datganiad am yr ymgynghoriad. Mae Deddf 2016 hefyd yn ei gwneud yn ofynnol i Weinidogion Cymru osod copi o'r datganiad gerbron Senedd Cymru. Mae'r rhagymadrodd i'r rheoliadau hyn yn nodi bod Gweinidogion Cymru wedi gosod copi o'r datganiad hwn, fodd bynnag, nid ydym yn ymwybodol fod hynny wedi digwydd mewn gwirionedd.
Felly, mewn ymateb, mae Llywodraeth Cymru wedi cadarnhau ei bod wedi cynnal ymgynghoriad cyhoeddus 12 wythnos rhwng Mai ac Awst 2023, a chyhoeddwyd crynodeb o'r ymatebion i'r ymgynghoriad ar wefan Llywodraeth Cymru ym mis Hydref 2023. Ac mae Llywodraeth Cymru wedi dweud y bydd yn sicrhau bod copi o'r datganiad sy'n ofynnol yn unol â gofynion Deddf 2016 yn cael ei osod gerbron y Senedd cyn i'r rheoliadau drafft gael eu gwneud. Felly, Gweinidog, diolch yn fawr iawn.
Galwaf ar y Dirprwy Weinidog i ymateb i'r ddadl.
I call on the Deputy Minister to reply to the debate.
I'm grateful to the Chair of the Legislation, Justice and Constitution Committee for his points, which I believe the Government has responded to. Diolch.
Rwy'n ddiolchgar i Gadeirydd y Pwyllgor Deddfwriaeth, Cyfiawnder a'r Cyfansoddiad am ei bwyntiau, yr wyf yn credu bod y Llywodraeth wedi ymateb iddynt. Diolch.
Y cwestiwn yw: a ddylid derbyn y cynnig? A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? Nac oes. Felly, derbynnir y cynnig yn unol â Rheol Sefydlog 12.36.
The proposal is to agree the motion. Does any Member object? No. The motion is therefore agreed in accordance with Standing Order 12.36.
Derbyniwyd y cynnig yn unol â Rheol Sefydlog 12.36.
Motion agreed in accordance with Standing Order 12.36.
Eitem 9, Rheoliadau Gwastraff Pecynwaith (Casglu ac Adrodd am Ddata) (Cymru) (Diwygio) 2024. Galwaf ar y Gweinidog Newid Hinsawdd i wneud y cynnig—Julie James.
We'll move now to item 9, the Packaging Waste (Data Collection and Reporting) (Wales) (Amendment) Regulations 2024. I call on the Minister for Climate Change to move the motion—Julie James.
Cynnig NDM8521 Lesley Griffiths
Cynnig bod y Senedd, yn unol â Rheol Sefydlog 27.5, yn cymeradwyo bod y fersiwn ddrafft o Reoliadau Gwastraff Pecynwaith (Casglu ac Adrodd am Ddata) (Cymru) (Diwygio) 2024 yn cael ei llunio yn unol â’r fersiwn ddrafft a osodwyd yn y Swyddfa Gyflwyno ar 20 Chwefror 2024.
Motion NDM8521 Lesley Griffiths
To propose that the Senedd, in accordance with Standing Order 27.5, approves that the draft the Packaging Waste (Data Collection and Reporting) (Wales) (Amendment) Regulations 2024 is made in accordance with the draft laid in the Table Office on 20 February 2024.
Cynigiwyd y cynnig.
Motion moved.
Diolch, Dirprwy Lywydd. I move the motion. I thank the Legislation, Justice and Constitution Committee for its work in scrutinising the statutory instrument. These regulations make amendments to the regulations passed last year, which obliged packaging producers to collect and report data on the amount and type of packaging they place on the market. This supports our programme for government commitment to introduce extended producer responsibility. The changes clarify the law and better align it with the original policy, rather than changing the policy intent of the regulations.
One of the amendments is to change the reporting requirements of drink containers, which would've been included in the Scottish deposit-return scheme and now need to be covered by the packaging extended responsibility. This arises due to the collapse of the Scottish deposit-return scheme, which was due to go live this month, which was as a result of the actions of the UK Government in seeking to place conditions on the scheme using the United Kingdom Internal Market Act 2020. These actions have made the implementation of a deposit-return scheme harder for all. In Scotland there were direct economic costs with the loss of jobs and companies that had been preparing for the scheme, losing millions of pounds of investment, covering physical infrastructure, as well as significant amounts of staff time. And added to this, delays in implementation of direct environmental costs, with fewer cans and bottles being collected and recycled.
As a Government, we remain unwavering in our commitment to introduce extended producer responsibility and a deposit-return scheme and have been consistent in our policy throughout, with both schemes being vital in increasing resource efficiency and our levels of recycling and reuse and tackling litter, and crucial to action on the climate and nature emergencies. This data is needed to calculated the fees that producers will pay under the packaging reforms. As these reforms are being introduced across the UK, it is important that there is alignment on the data collection and reporting requirements, with equivalent amendments being introduced in England, Scotland and Northern Ireland. Each nation's data reporting regulations will be in place for an interim period before being replaced by the regulations implementing the wider extended producer responsibility for packaging scheme.
So, Dirprwy Lywydd, in summary, these amending regulations are being brought in to support the implementation of the extended producer responsibility for packaging scheme, a programme for government commitment, which is a key step in contributing to the move to a circular net-zero carbon economy. It will not only help improve resource efficiency, but by incentivising better design will support further progress on recycling, whilst tackling litter, keeping materials in use and reducing the use of virgin raw materials—a key driver of the climate and nature emergencies. Diolch.
Diolch, Dirprwy Lywydd. Rwy'n cynnig y cynnig. Diolch i'r Pwyllgor Deddfwriaeth, Cyfiawnder a'r Cyfansoddiad am ei waith yn craffu ar yr offeryn statudol. Mae'r rheoliadau hyn yn gwneud diwygiadau i'r rheoliadau a basiwyd y llynedd, a oedd yn ei gwneud yn ofynnol i gynhyrchwyr deunydd pecynnu gasglu ac adrodd ar ddata am faint a'r math o ddeunydd pecynnu y maent yn ei roi ar y farchnad. Mae hyn yn cefnogi ymrwymiad ein rhaglen lywodraethu i gyflwyno cyfrifoldeb estynedig cynhyrchwyr. Mae'r newidiadau yn egluro'r gyfraith ac yn ei halinio'n well â'r polisi gwreiddiol, yn hytrach na newid bwriad polisi'r rheoliadau.
Un o'r gwelliannau yw newid gofynion adrodd o ran cynwysyddion diod, a fyddai wedi'u cynnwys yng nghynllun dychwelyd ernes yr Alban ac sydd bellach angen ei gwmpasu yn y cyfrifoldeb estynedig ar ddeunydd pecynnu. Mae hyn yn codi oherwydd i gynllun dychwelyd ernes yr Alban chwalu, cynllun a oedd i fod yn weithredol y mis hwn, a hynny o ganlyniad i weithredoedd Llywodraeth y DU wrth geisio gosod amodau ar y cynllun gan ddefnyddio Deddf Marchnad Fewnol y Deyrnas Unedig 2020. Mae'r camau hyn wedi gwneud gweithredu cynllun dychwelyd ernes yn anoddach i bawb. Yn yr Alban roedd costau economaidd uniongyrchol gyda cholli swyddi a chwmnïau a oedd wedi bod yn paratoi ar gyfer y cynllun, gan golli miliynau o bunnau o fuddsoddiad, a oedd yn cynnwys seilwaith ffisegol, yn ogystal ag amser sylweddol staff. Ac ar ben hyn, oedi wrth weithredu costau amgylcheddol uniongyrchol, gyda llai o ganiau a photeli yn cael eu casglu a'u hailgylchu.
Fel Llywodraeth, rydym yn parhau i fod yn ddiwyro yn ein hymrwymiad i gyflwyno cyfrifoldeb estynedig cynhyrchwyr a chynllun dychwelyd ernes ac rydym wedi bod yn gyson yn ein polisi drwyddi draw, gyda'r ddau gynllun yn hanfodol i gynyddu effeithlonrwydd adnoddau a'n lefelau ailgylchu ac ailddefnyddio a mynd i'r afael â sbwriel, ac yn hanfodol er mwyn gweithredu ar yr argyfyngau hinsawdd a natur. Mae angen y data hwn i gyfrifo'r ffioedd y bydd cynhyrchwyr yn eu talu o dan y diwygiadau deunydd pecynnu. Gan fod y diwygiadau hyn yn cael eu cyflwyno ledled y DU, mae'n bwysig bod y gofynion casglu ac adrodd data yn alinio, gyda diwygiadau cyfatebol yn cael eu cyflwyno yn Lloegr, yr Alban a Gogledd Iwerddon. Bydd rheoliadau adrodd data pob cenedl ar waith am gyfnod dros dro cyn cael eu disodli gan y rheoliadau sy'n gweithredu'r cynllun cyfrifoldeb estynedig cynhyrchwyr ehangach ar gyfer deunydd pecynnu.
Felly, Dirprwy Lywydd, i grynhoi, mae'r rheoliadau diwygio hyn yn cael eu cyflwyno i gefnogi'r gwaith o weithredu'r cynllun cyfrifoldeb estynedig cynhyrchwyr ar gyfer deunydd pecynnu, sef ymrwymiad rhaglen lywodraethol, sy'n gam allweddol wrth gyfrannu at symud tuag at economi garbon sero net gylchol. Bydd nid yn unig yn helpu i wella effeithlonrwydd adnoddau, ond trwy gymell gwell dylunio bydd yn cefnogi cynnydd pellach mewn ailgylchu, wrth fynd i'r afael â sbwriel, defnyddio deunyddiau am gyfnodau hwy a lleihau'r defnydd o ddeunyddiau crai—un o ysgogwyr allweddol yr argyfyngau hinsawdd a natur. Diolch.
I'll try and make a few comments and keep them brief, again. But I think Ministers and colleagues will understand why our committee needs to put these on record there. And just to say, as well, thank you for the constructive engagement that we've had on this, because there are elements of progress that I want to comment on, as well as things we'll probably push for a little bit more, going forward.
As the Minister said, the regulations amend the principal regulations from 2023. Our report contains 12 technical reporting points, five of which highlight potential defective drafting, two highlight inconsistencies across the English and Welsh texts, and five raise matters where we consider that the form or meaning of a provision require further explanation. And we also have four merits reporting points in our report. So, just to encourage Members to look at the report for more detail.
But the comments I have this afternoon are going to focus on a developing issue, which my committee discussed most recently at our meeting yesterday afternoon. So, as a committee, we always take seriously our responsibility for scrutinising subordinate legislation like this laid before the Senedd. It is important, we believe, that this Senedd, and any parliament, passes well-made law that is drafted soundly and properly. So, when we highlight to the Welsh Government potential defective drafting or inconsistencies across English and Welsh texts, we genuinely do so in the spirit of trying to be a constructively critical partner in the overall legislation-making process. In the sixth Senedd, the Welsh Ministers, and the Counsel General in particular, have worked with us to ensure better clarity and transparency around the correction of Welsh statutory instruments, and we really welcome that.
Recently the Welsh Government has, indeed, put in place new arrangements, which it's worth drawing to the attention of the Senedd. Government responses to reports by the LJC committee now include a table setting out any corrections the Government intends to make to the statutory instrument after this Chamber has voted on it, but before it is signed into law. This is very welcome. Ministers will also now inform Members of any changes to be made during the debates, which we've just heard, indeed, from the Minister in her opening remarks.
So, as a committee, we indeed initially saw the positives in these new arrangements. But in our welcoming of these new processes, we weren't meant to be providing support for substantive corrections being made to an instrument after Members have given it their approval. This is what I just want to touch on today.
When the Welsh Government seeks correction slips from the SI registrar to instruments already made, there are, we are told, very strict criteria that must be adhered to. The corrections must be minor and obvious. We were under the impression, initially, that the Welsh Government would apply such criteria when it proposed to make amendments to draft affirmative instruments after my committee had scrutinised them and after this Senedd voted on them, but prior to them being made. Now, this is not what we believe we might be seeing in some cases.
As an example, in response to our ninth reporting point on these regulations, the Government is proposing to replace an entire sub-paragraph in regulation 10. Now, our question is: is that a minor and obvious correction? We're not convinced that it is, but maybe the Minister can persuade us that it is.
Should the Senedd approve these regulations this afternoon, the Government is planning on making 10 corrections to address nine of the LJC committee’s reporting points, as well as correcting other minor issues, 'prior to making'. That is a significant number of corrections. So, I'd just ask the Minister to reflect on these matters as they relate to the regulations in her closing remarks. Now, more broadly, we'll be writing to the Counsel General—and we thank the Counsel General for his engagement on this as well—seeking confirmation that the Welsh Government is applying the same criteria for correction 'prior to making' that the SI registrar applies for correction slips, if that's clear, Counsel General.
Finally, Dirprwy Lywydd, I'd like to explain why my committee wanted to highlight this issue this afternoon. Aside from being important for transparency, there is also a vires point, that is a question of something being lawful. The draft affirmative procedure is a statutory requirement. It is set out in the enabling Act. The Welsh Ministers may not make such regulations unless a draft of the statutory instrument has been laid before, and approved by, the Senedd. There may come a point at which proposed corrections are so substantive that the Senedd cannot be said to have ‘approved’ a draft of the instrument signed into law, if you understand the point that I'm making here. That's the vires point, the point of lawfulness or not being lawful. So, we'd welcome any response from the Minister that she may have today on this matter in closing remarks, and also in continued engagement with the Counsel General and Welsh Government. Diolch yn fawr iawn.
Fe wnaf geisio gwneud ychydig o sylwadau a'u cadw'n fyr, eto. Ond rwy'n credu y bydd Gweinidogion a chyd-Aelodau yn deall pam fod angen i'n pwyllgor roi'r rhain ar y cofnod. I ddweud hefyd, diolch i chi am yr ymgysylltiad adeiladol rydyn ni wedi'i gael ar hyn, oherwydd mae yna elfennau o gynnydd rydw i eisiau rhoi sylwadau arnyn nhw, yn ogystal â phethau y byddwn ni'n pwyso ychydig mwy amdanynt, wrth symud ymlaen.
Fel y dywedodd y Gweinidog, mae'r rheoliadau'n diwygio'r prif reoliadau o 2023. Mae ein hadroddiad yn cynnwys 12 pwynt adrodd technegol, pump ohonynt yn tynnu sylw at ddrafftio diffygiol posibl, dau yn amlygu anghysondeb ar draws testunau Cymraeg a Saesneg, ac mae pump yn codi materion lle rydym o'r farn bod angen esboniad pellach ar ffurf neu ystyr darpariaeth. Ac mae gennym hefyd bedwar pwynt adrodd ar rinweddau yn ein hadroddiad. Felly, dim ond i annog Aelodau i edrych ar yr adroddiad am fwy o fanylion.
Ond mae'r sylwadau sydd gen i y prynhawn yma yn mynd i ganolbwyntio ar fater sy'n datblygu, a drafododd fy mhwyllgor yn fwyaf diweddar yn ein cyfarfod brynhawn ddoe. Felly, fel pwyllgor, rydym bob amser yn cymryd o ddifrif ein cyfrifoldeb dros graffu ar is-ddeddfwriaeth fel hon a osodwyd gerbron y Senedd. Mae'n bwysig, rydym yn credu, bod y Senedd hon, ac unrhyw senedd, yn pasio cyfraith wedi'i gwneud yn dda sy'n cael ei drafftio'n gadarn ac yn briodol. Felly, pan fyddwn yn amlygu drafftio diffygiol neu anghysondebau posibl ar draws testunau Cymraeg a Saesneg i Lywodraeth Cymru, rydym yn gwneud hynny mewn ysbryd o geisio bod yn bartner beirniadol adeiladol yn y broses o lunio deddfwriaeth yn gyffredinol. Yn y chweched Senedd, mae Gweinidogion Cymru, a'r Cwnsler Cyffredinol yn arbennig, wedi gweithio gyda ni i sicrhau gwell eglurder a thryloywder ynghylch cywiro offerynnau statudol Cymru, ac rydym yn croesawu hynny'n fawr.
Yn ddiweddar, mae Llywodraeth Cymru, yn wir, wedi rhoi trefniadau newydd ar waith, ac mae'n werth eu hamlygu i Senedd Cymru. Mae ymatebion y llywodraeth i adroddiadau gan y pwyllgor deddfwriaeth, cyfiawnder a'r cyfansoddiad yn cynnwys tabl yn nodi unrhyw gywiriadau y mae'r Llywodraeth yn bwriadu eu gwneud i'r offeryn statudol ar ôl i'r Siambr hon bleidleisio arno ond cyn iddo ddod yn rhan o gyfraith. Mae hyn i'w groesawu'n fawr. Bydd Gweinidogion hefyd yn rhoi gwybod i'r Aelodau am unrhyw newidiadau sydd i'w gwneud yn ystod y trafodaethau, yr ydym newydd eu clywed, yn wir, gan y Gweinidog yn ei sylwadau agoriadol.
Felly, fel pwyllgor, gwelsom y pethau cadarnhaol yn y trefniadau newydd hyn i ddechrau. Ond wrth groesawu'r prosesau newydd hyn, nid oeddem i fod i ddarparu cefnogaeth ar gyfer cywiriadau sylweddol a oedd yn cael eu gwneud i offeryn ar ôl i'r Aelodau roi eu cymeradwyaeth iddo. Dyma beth rydw i eisiau sôn amdano heddiw.
Pan fydd Llywodraeth Cymru yn ceisio slipiau cywiro oddi wrth y cofrestrydd offerynnau statudol ar gyfer offerynnau sydd eisoes wedi'u gwneud, dywedir wrthym fod meini prawf llym iawn y mae'n rhaid glynu wrthynt. Rhaid i'r cywiriadau fod yn fach ac yn amlwg. Roeddem o dan yr argraff, i ddechrau, y byddai Llywodraeth Cymru yn cymhwyso meini prawf o'r fath pan gynigiodd wneud diwygiadau i offerynnau cadarnhaol drafft ar ôl i fy mhwyllgor graffu arnynt ac ar ôl i'r Senedd hon bleidleisio arnynt, ond cyn iddynt gael eu gwneud. Nawr, nid dyna'r hyn yr ydym yn credu y gallem fod yn ei weld mewn rhai achosion.
Er enghraifft, mewn ymateb i'n nawfed pwynt adrodd ar y rheoliadau hyn, mae'r Llywodraeth yn cynnig disodli is-baragraff cyfan yn rheoliad 10. Nawr, ein cwestiwn yw: a yw hynny'n gywiriad bach ac amlwg? Nid ydym yn argyhoeddedig ei fod ef, ond efallai y gall y Gweinidog ein perswadio fel arall.
Pe bai'r Senedd yn cymeradwyo'r rheoliadau hyn y prynhawn yma, mae'r Llywodraeth yn bwriadu gwneud 10 cywiriad i fynd i'r afael â naw o bwyntiau adrodd y pwyllgor deddfwriaeth, cyfiawnder a'r cyfansoddiad, yn ogystal â chywiro mân faterion eraill, 'cyn gwneud'. Mae hynny'n nifer sylweddol o gywiriadau. Felly, hoffwn ofyn i'r Gweinidog fyfyrio ar y materion hyn gan eu bod yn ymwneud â'r rheoliadau yn ei sylwadau terfynol. Nawr, yn ehangach, byddwn ni'n ysgrifennu at y Cwnsler Cyffredinol—a diolchwn i'r Cwnsler Cyffredinol am ei ymgysylltiad ar hyn hefyd—i ofyn am gadarnhad bod Llywodraeth Cymru yn cymhwyso'r un meini prawf ar gyfer cywiro 'cyn gwneud' â'r rhai y byddai'r cofrestrydd offerynnau statudol yn eu cymhwyso ar gyfer slipiau cywiro, os yw hynny'n glir, Cwnsler Cyffredinol.
Yn olaf, Dirprwy Lywydd, hoffwn egluro pam roedd fy mhwyllgor am dynnu sylw at y mater hwn y prynhawn yma. Ar wahân i fod yn bwysig ar gyfer tryloywder, mae yna hefyd bwynt vires, sef a yw rhywbeth yn gyfreithlon. Mae'r weithdrefn gadarnhaol ddrafft yn ofyniad statudol. Mae'n cael ei nodi yn y Ddeddf alluogi. Ni chaiff Gweinidogion Cymru wneud rheoliadau o'r fath oni bai fod drafft o'r offeryn statudol wedi'i osod gerbron y Senedd, a'i gymeradwyo ganddi. Efallai y daw pwynt lle mae cywiriadau arfaethedig mor sylweddol fel na ellir dweud bod y Senedd wedi 'cymeradwyo' drafft o'r offeryn sydd wedi dod yn rhan o gyfraith, os ydych yn deall y pwynt rwy'n ei wneud yma. Dyna'r pwynt vires, pwynt cyfreithlondeb neu beidio â bod yn gyfreithlon. Felly, byddem yn croesawu unrhyw ymateb gan y Gweinidog a fyddai ganddi heddiw ar y mater hwn wrth ddod â sylwadau i ben, a hefyd mewn ymgysylltiad parhaus â'r Cwnsler Cyffredinol a Llywodraeth Cymru. Diolch yn fawr iawn.
Galwaf ar y Gweinidog i ymateb i'r ddadl.
I call on the Minister to reply to the debate.
Diolch, Dirprwy Lywydd. I take the point that the Chair is making, and, obviously, if we were changing a substantive point in the regulations, there would indeed be a vires point, but there are quite a few corrections and they're all technical and they are all basically changing the numerical order of something, because what we're doing is amending a different set of regulations for a different numerical order. So, I think the Senedd, in the light of the Chair's remarks there, should actually hear what the substantive amendment actually is.
So, the substantive amendment is:
'In regulation 10, sub-paragraph (b) will be replaced as set out below.
'Current sub-paragraph (b)
“(b) in paragraph (2), for “paragraph (6)”, substitute “paragraph (5)(b)(iii), (6) or (7)”;”
'That's going to be replaced with
“(b) in paragraph (2)—
'(i) for “paragraph (6)”, substitute “paragraph (5)(b)(iii), (6) or (7);
'(ii) for “paragraph (4)”, substitute “paragraphs (3) and (12A)”;”'
I would submit to you that those are very technical and the likelihood of any Member of the Senedd thinking that that has substantively changed the policy intent of the regulations is zero. So, whilst I take the point you're making, in this particular case, I think it isn't with merit. Diolch.
Diolch, Dirprwy Lywydd. Rwy'n derbyn y pwynt y mae'r Cadeirydd yn ei wneud, ac, yn amlwg, pe byddem yn newid pwynt sylweddol yn y rheoliadau, yn wir, byddai yna bwynt vires, ond mae cryn dipyn o gywiriadau ac maen nhw i gyd yn dechnegol ac maen nhw i gyd yn y bôn yn newid trefn rifiadol rhywbeth, oherwydd yr hyn rydyn ni'n ei wneud yw diwygio set wahanol o reoliadau ar gyfer trefn rifiadol wahanol. Felly, rwy'n credu y dylai'r Senedd, yng ngoleuni sylwadau'r Cadeirydd, glywed mewn gwirionedd beth yw'r gwelliant sylweddol.
Felly, y gwelliant sylweddol yw:
'Yn rheoliad 10, bydd is-baragraff (b) yn cael ei ddisodli fel y nodir isod.
'Is-baragraff cyfredol (b)
"(b) ym mharagraff (2), yn lle "paragraff (6)", rhoddir "paragraff (5)(b)(iii), (6) neu (7)";"
'Bydd yn cael ei disodli gan
"(b) ym mharagraff (2)—
'(i) yn lle "paragraff (6)", rhoddir "paragraff (5)(b)(iii), (6) neu (7);
'(ii) yn lle "paragraff (4)", rhoddir "paragraffau (3) a (12A)";"'
Byddwn yn awgrymu i chi fod y rheini'n dechnegol iawn ac mae'r tebygolrwydd y bydd unrhyw Aelod o'r Senedd yn credu bod hynny wedi newid bwriad polisi'r rheoliadau yn sero. Felly, er fy mod yn derbyn y pwynt rydych chi'n ei wneud, yn yr achos penodol hwn, rwy'n credu nad yw â rhinwedd. Diolch.
Y cwestiwn yw: a ddylid derbyn y cynnig? A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? Nac oes. Felly derbynnir y cynnig yn unol â Rheol Sefydlog 12.36.
The proposal is to agree the motion. Does any Member object? No. The motion is therefore agreed in accordance with Standing Order 12.36.
Derbyniwyd y cynnig yn unol â Rheol Sefydlog 12.36.
Motion agreed in accordance with Standing Order 12.36.
Eitem 10, cynnig i atal Rheolau Sefydlog dros dro, i ganiatáu eitemau 11 a 12, cynigion cydsyniad deddfwriaethol ar y Bil Masnach (Cytundeb Cynhwysfawr a Blaengar ar gyfer Partneriaeth y Môr Tawel), a galwaf ar y Cwnsler Cyffredinol a Gweinidog y Cyfansoddiad i wneud y cynnig, Mick Antoniw.
Item 10, motion to suspend Standing Orders, to allow items 11 and 12, legislative consent motions on the Trade (Comprehensive and Progressive Agreement for Trans-Pacific Partnership) Bill to be debated and I call on the Counsel General and Minister for the Constitution to move the motion, Mick Antoniw.
Diolch, Dirprwy Lywydd. I move the motions. Members will be aware that a vote was held on two legislative consent motions in Plenary on 12 March. I'm bringing today a further vote to seek clarification on the legislative consent motions for the Trade (Comprehensive and Progressive Agreement for Trans-Pacific Partnership) Bill to address the—
Diolch, Dirprwy Lywydd. Rwy'n cynnig y cynigion. Bydd yr Aelodau'n ymwybodol y cynhaliwyd pleidlais ar ddau gynnig cydsyniad deddfwriaethol yn y Cyfarfod Llawn ar 12 Mawrth. Rwy'n dod â phleidlais bellach heddiw i ofyn am eglurhad ar y cynigion cydsyniad deddfwriaethol ar gyfer Bil Masnach (Cytundeb Cynhwysfawr a Blaengar ar gyfer Partneriaeth y Môr Tawel) i fynd i'r afael â'r—
Counsel General, are you moving the motion to suspend Standing Orders?
Cwnsler Cyffredinol, a ydych chi'n cynnig y cynnig i atal Rheolau Sefydlog?
Cynnig NNDM8528 Mick Antoniw
Cynnig bod y Senedd, yn unol â Rheolau Sefydlog 33.6 a 33.8:
Yn atal Rheol Sefydlog 12.20(i) a'r rhan honno o Reol Sefydlog 11.16 sy'n ei gwneud yn ofynnol bod y cyhoeddiad wythnosol o dan Reol Sefydlog 11.11 yn darparu’r amserlen ar gyfer busnes yn y Cyfarfod Llawn am yr wythnos ganlynol, er mwyn caniatáu i ddadl ar NNDM8526 a NNDM8527 gael ei hystyried yn y Cyfarfod Llawn ddydd Mawrth, 19 Mawrth 2024.
Motion NNDM8528 Mick Antoniw
To propose that the Senedd, in accordance with Standing Orders 33.6 and 33.8:
Suspends Standing Order 12.20(i) and that part of Standing Order 11.16 that requires the weekly announcement under Standing Order 11.11 to constitute the timetable for business in Plenary for the following week, to allow a debate on NNDM8526 and NNDM8527 to be considered in Plenary on Tuesday, 19 March 2024.
Cynigiwyd y cynnig.
Motion moved.
Oh, I beg your pardon. Yes, I am indeed.
O mae'n ddrwg gennyf. Ydw, yn wir.
Thank you. [Laughter.] That's the first step. [Laughter.] You can continue now, because, clearly, under the Standing Orders—. Where am I? [Laughter.] Before I move on, is there an objection to the temporary Standing Order change? There are no objections, therefore we will accept that.
Diolch. [Chwerthin.] Dyma'r cam cyntaf. [Chwerthin.] Gallwch barhau nawr, oherwydd, yn amlwg, o dan y Rheolau Sefydlog—. Ble ydw i? [Chwerthin.] Cyn i mi symud ymlaen, a oes gwrthwynebiad i'r newid dros dro yn y Rheol Sefydlog? Nid oes unrhyw wrthwynebiadau, felly rydym yn derbyn hwnnw.
Derbyniwyd y cynnig yn unol â Rheol Sefydlog 12.36.
Motion agreed in accordance with Standing Order 12.36.
I will continue—
Fe af ymlaen—
Before you move on, let me do the business first, Counsel General.
In accordance with Standing Order 12.24, unless a Member objects, the two motions under items 11 and 12 will be grouped for debate but with separate votes. Are there any objections to that? No.
Cyn i chi fynd ymlaen, gadewch i mi wneud y busnes yn gyntaf, Cwnsler Cyffredinol.
Yn unol â Rheol Sefydlog 12.24, oni bai bod Aelod yn gwrthwynebu, bydd y ddau gynnig o dan eitemau 11 a 12 yn cael eu grwpio i'w trafod ond gyda phleidleisiau ar wahân. A oes unrhyw wrthwynebiadau i hynny? Na.
So, I will now call on the Counsel General to actually move those two motions.
Felly, galwaf ar y Cwnsler Cyffredinol i gynnig y ddau gynnig mewn gwirionedd.
Cynnig NNDM8526 Mick Antoniw
Cynnig bod y Senedd, yn unol â Rheol Sefydlog 29.6, yn cytuno y dylai Senedd y DU ystyried y darpariaethau yn y Bil Masnach (Cytundeb Cynhwysfawr a Blaengar ar gyfer Partneriaeth y Môr Tawel), sef, cymal 3 sy'n ymwneud â chaffael cyhoeddus, a chymal 4 sy'n ymwneud â dynodiadau tarddiad a dynodiadau daearyddol, i'r graddau y maent yn dod o fewn cymhwysedd deddfwriaethol y Senedd.
Motion NNDM8526 Mick Antoniw
To propose that the Senedd, in accordance with Standing Order 29.6, agrees that provisions in the Trade (CPTPP) Bill, namely, clause 3 relating to public procurement, and clause 4 relating to designations of origin and geographical indications, in so far as they fall within the legislative competence of the Senedd, should be considered by the UK Parliament.
Cynnig NNDM8527 Mick Antoniw
Cynnig bod y Senedd, yn unol â Rheol Sefydlog 29.6, yn cytuno y dylai Senedd y DU ystyried y darpariaethau yn y Bil Masnach (Cytundeb Cynhwysfawr a Blaengar ar gyfer Partneriaeth y Môr Tawel), sef, cymal 2, trin cyrff asesu cydymffurfiaeth etc., i’r graddau y maent yn dod o fewn cymhwysedd deddfwriaethol y Senedd.
Motion NNDM8527 Mick Antoniw
To propose that the Senedd, in accordance with Standing Order 29.6 agrees that provision in the Trade (CPTPP) Bill, namely, clause 2, treatment of conformity assessment bodies etc., in so far as it falls within the legislative competence of the Senedd, should be considered by the UK Parliament.
Cynigiwyd y cynigion.
Motions moved.
I'm bringing a further vote for clarification on the Trade (Comprehensive and Progressive Agreement for Trans-Pacific Partnership) Bill, to address the administrative uncertainty with the order in which the motions were presented in last week's Plenary, so, for the reasons set out in our legislative consent memoranda, I recommend Members support the motion relating to clauses 3 and 4, which is motion 1, and I recommend Members withhold consent for the motion relating to clause 2, which is motion 2. The issue, as Members will know, is that the way the motions were tabled and addressed at the last session, they actually appeared in a different order, so this is just important for ensuring that there is the clarity of that voting. I move.
Rwy'n dod â phleidlais arall er mwyn cael eglurhad ar y Bil Masnach (Cytundeb Cynhwysfawr a Blaengar ar gyfer Partneriaeth y Môr Tawel), i fynd i'r afael â'r ansicrwydd gweinyddol gyda'r drefn y cyflwynwyd y cynigion yn y Cyfarfod Llawn yr wythnos diwethaf, felly, am y rhesymau a nodir yn ein memoranda cydsyniad deddfwriaethol, argymhellaf i'r Aelodau gefnogi'r cynnig sy'n ymwneud â chymalau 3 a 4, sef cynnig 1, ac argymhellaf i'r Aelodau beidio â rhoi cydsyniad i'r cynnig sy'n ymwneud â chymal 2, sef cynnig 2. Y mater, fel y bydd yr Aelodau yn gwybod, yw'r ffordd y cafodd y cynigion eu cyflwyno a'u trafod yn y sesiwn ddiwethaf, mewn gwirionedd roeddent yn ymddangos mewn trefn wahanol, felly mae hyn yn bwysig ar gyfer sicrhau bod eglurder o ran y pleidleisio hwnnw. Rwy'n cynnig.
I have no other speakers, and Counsel General, do you wish to add anything else, or just move?
Does gen i ddim siaradwyr eraill, a Chwnsler Cyffredinol, ydych chi am ychwanegu unrhyw beth arall, neu gynnig yn unig?
Nothing at all, Dirprwy Lywydd. [Laughter.]
Dim byd o gwbl, Dirprwy Lywydd. [Chwerthin.]
Y cwestiwn yw: a ddylid derbyn y cynnig o dan eitem 11? A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? [Gwrthwynebiad.] Oes. Gohiriaf y bleidlais o dan yr eitem hon tan y cyfnod pleidleisio.
The proposal is to agree the motion under item 11. Does any Member object? [Objection.] Yes, there are objections. I will therefore defer voting under this item until voting time.
Gohiriwyd y pleidleisio tan y cyfnod pleidleisio.
Voting deferred until voting time.
Nesaf, y cwestiwn yw: a ddylid derbyn y cynnig o dan eitem 12? A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? [Gwrthwynebiad.] Oes. Gohiriaf y bleidlais o dan yr eitem hon tan y cyfnod pleidleisio.
Next, the proposal is to agree the motion under item 12. Does any Member object? [Objection.] Yes, there are objections. We will therefore defer voting until voting time.
Gohiriwyd y pleidleisio tan y cyfnod pleidleisio.
Voting deferred until voting time.
A daw hynny â ni at y cyfnod pleidleisio. Oni bai fod tri Aelod yn dymuno i mi ganu'r gloch, symudaf yn syth i'r cyfnod pleidleisio.
Mae'r eitem gyntaf yn bleidlais ar eitem 3, dadl ar adroddiad terfynol y Comisiwn Annibynnol ar Ddyfodol Cyfansoddiadol Cymru. Galwaf am bleidlais ar welliant 1, a gyflwynwyd yn enw Darren Millar. Agor y bleidlais. Cau'r bleidlais. O blaid 14, neb yn ymatal, 38 yn erbyn. Felly, mae gwelliant 1 wedi ei wrthod.
And that brings us to voting time. And unless three Members wish for the bell to be rung, I will move immediately to voting time.
The first vote is on item 3, the final report of the Independent Commission on the Constitutional Future of Wales. I call for a vote on amendment 1, tabled in the name of Darren Millar. Open the vote. Close the vote. In favour 14, no abstentions, and 38 against. And therefore amendment 1 is not agreed.
Eitem 3. Dadl: Adroddiad terfynol y Comisiwn Annibynnol ar Ddyfodol Cyfansoddiadol Cymru. Gwelliant 1, cyflwynwyd yn enw Darren Millar: O blaid: 14, Yn erbyn: 38, Ymatal: 0
Gwrthodwyd y gwelliant
Item 3. Debate: Final report of the Independent Commission on the Constitutional Future of Wales. Amendment 1, tabled in the name of Darren Millar: For: 14, Against: 38, Abstain: 0
Amendment has been rejected
Galwaf am bleidlais ar y cynnig nawr, a gyflwynwyd yn enw Lesley Griffiths. Agor y bleidlais. Cau'r bleidlais. O blaid 38, neb yn ymatal, 14 yn erbyn. Felly, mae'r cynnig wedi ei dderbyn.
I now call for a vote on the motion, tabled in the name of Lesley Griffiths. Open the vote. Close the vote. In favour 38, no abstentions, and 14 against. Therefore, the motion is agreed.
Eitem 4. Dadl: Adroddiad terfynol y Comisiwn Annibynnol ar Ddyfodol Cyfansoddiadol Cymru. Cynnig: O blaid: 38, Yn erbyn: 14, Ymatal: 0
Derbyniwyd y cynnig
Item 3. Debate: Final report of the Independent Commission on the Constitutional Future of Wales. Motion: For: 38, Against: 14, Abstain: 0
Motion has been agreed
Nesaf, y bleidlais ar eitem 11. Galwaf am bleidlais ar y cynnig a gyflwynwyd yn enw Mick Antoniw. Agor y bleidlais. Cau'r bleidlais. O blaid 41, neb yn ymatal, 11 yn erbyn. Felly, mae'r cynnig wedi ei dderbyn.
We now move to a vote on item 11. I call for a vote on the motion tabled in the name of Mick Antoniw. Open the vote. Close the vote. In favour 41, no abstentions, and 11 against. Therefore, the motion is agreed.
Eitem 11. Cynnig Cydsyniad Deddfwriaethol ar y Bil Masnach (Cytundeb Cynhwysfawr a Blaengar ar gyfer Partneriaeth y Môr Tawel) – cynnig 1: O blaid: 41, Yn erbyn: 11, Ymatal: 0
Derbyniwyd y cynnig
Item 11. LCM on the Trade (Comprehensive and Progressive Agreement for Trans-Pacific Partnership) Bill – motion 1: For: 41, Against: 11, Abstain: 0
Motion has been agreed
Ac yn olaf, y bleidlais ar eitem 12. Galwaf am bleidlais ar y cynnig a gyflwynwyd yn enw Mick Antoniw. Agor y bleidlais. Cau'r bleidlais. O blaid 15, neb yn ymatal, 37 yn erbyn. Felly, mae'r cynnig wedi ei wrthod.
We will now move to a vote on item 12. I call for a vote on the motion under item 12 tabled in the name of Mick Antoniw. Open the vote. Close the vote. In favour 15, no abstentions and 37 against. Therefore, the motion is not agreed.
Eitem 12. Cynnig Cydsyniad Deddfwriaethol ar y Bil Masnach (Cytundeb Cynhwysfawr a Blaengar ar gyfer Partneriaeth y Môr Tawel) – cynnig 2: O blaid: 15, Yn erbyn: 37, Ymatal: 0
Gwrthodwyd y cynnig
Item 12. LCM on the Trade (Comprehensive and Progressive Agreement for Trans-Pacific Partnership) Bill – motion 2: For: 15, Against: 37, Abstain: 0
Motion has been rejected
A daw hynny â thrafodion heddiw i ben.
And that brings today's proceedings to a close.
Daeth y cyfarfod i ben am 18:51.
The meeting ended at 18:51.