Y Cyfarfod Llawn
Plenary
25/10/2023Cynnwys
Contents
Yn y fersiwn ddwyieithog, mae’r golofn chwith yn cynnwys yr iaith a lefarwyd yn y cyfarfod. Mae’r golofn dde yn cynnwys cyfieithiad o’r areithiau hynny.
In the bilingual version, the left-hand column includes the language used during the meeting. The right-hand column includes a translation of those speeches.
Cyfarfu'r Senedd yn y Siambr a thrwy gynhadledd fideo am 13:30 gyda'r Llywydd (Elin Jones) yn y Gadair.
The Senedd met in the Chamber and by video-conference at 13:30 with the Llywydd (Elin Jones) in the Chair.
Prynhawn da a chroeso, bawb, i'r Cyfarfod Llawn y prynhawn yma. Yr eitem gyntaf fydd y cwestiynau i’r Gweinidog Newid Hinsawdd. Mae'r cwestiwn cyntaf i'w ateb gan y Dirprwy Weinidog ac i'w ofyn gan Samuel Kurtz.
Good afternoon and welcome to this afternoon's Plenary session. The first item will be questions to the Minister for Climate Change. The first question is to be answered by the Deputy Minister and to be asked by Samuel Kurtz.
1. Sut mae Llywodraeth Cymru yn cefnogi trafnidiaeth gyhoeddus yng Ngorllewin Caerfyrddin a De Sir Benfro? OQ60156
1. How is the Welsh Government supporting public transport in Carmarthen West and South Pembrokeshire? OQ60156
Thank you. Our national transport delivery plan sets out a range of projects and programmes that will help deliver our vision of better, more reliable and attractive public transport services across south-west Wales.
Diolch. Mae ein cynllun cyflawni cenedlaethol ar gyfer trafnidiaeth yn nodi amrywiaeth o brosiectau a rhaglenni a fydd yn helpu i gyflawni ein gweledigaeth o wasanaethau trafnidiaeth gyhoeddus gwell, mwy dibynadwy a deniadol ar draws de-orllewin Cymru.
Thank you, Deputy Minister, but what on earth is happening with St Clears railway station? I recently visited the site with local MP, Simon Hart, officials from Carmarthenshire County Council and two local county councillors, because we seem to be no further forward with the reopening of this station. In written replies to me, the decision to reopen the railway station now seems conditional on the location of the new hospital in west Wales, when this was never part of the business case in the first instance, which saw the UK Government, the Welsh Government, Transport for Wales, Network Rail and the local community agree together that St Clears needed its railway station. There is talk that, while inflation has played its part, there was a staggering underestimation of the costs by the Welsh Government. So, to reiterate my opening question, Deputy Minister, what on earth is going on with St Clears railway station?
Diolch, Ddirprwy Weinidog, ond beth ar y ddaear sy’n digwydd gyda gorsaf drenau Sanclêr? Ymwelais â’r safle yn ddiweddar gyda’r Aelod Seneddol lleol, Simon Hart, swyddogion o Gyngor Sir Caerfyrddin a dau gynghorydd sir lleol, gan yr ymddengys nad ydym wedi gwneud unrhyw gynnydd gydag ailagor yr orsaf hon. Mewn atebion ysgrifenedig i mi, mae’r penderfyniad i ailagor yr orsaf drenau bellach yn amodol, yn ôl pob golwg, ar leoliad yr ysbyty newydd yng ngorllewin Cymru, er nad oedd hyn erioed yn rhan o’r achos busnes yn y lle cyntaf pan gytunodd Llywodraeth y DU, Llywodraeth Cymru, Trafnidiaeth Cymru, Network Rail a’r gymuned leol gyda’i gilydd fod angen ei gorsaf drenau ar Sanclêr. Er bod chwyddiant wedi chwarae ei ran, mae sôn bod Llywodraeth Cymru wedi tanamcangyfrif y costau'n sylweddol. Felly, i ailadrodd fy nghwestiwn agoriadol, Ddirprwy Weinidog, beth ar y ddaear sy’n digwydd gyda gorsaf drenau Sanclêr?
Well, the challenge is that the business case assumed that it would cost £6 million to reopen St Clears station. That cost has now doubled, but the contribution from the DfT has not. Their contribution remains at £4.5 million. Now, this is rail infrastructure; rail infrastructure is not devolved. Now, there’s an assumption under this scheme that the Welsh Government will match fund, and we were willing to match fund at the lower cost. We simply do not have the funds to match fund at the higher cost. So, that is the truth of the situation and we recognise the need for a station at St Clears and fully support it and want it to happen. I think the reality and the practicalities we face and the choices we have here are that we know there is a plan for a large hospital nearby, public transport connectivity to that is critical and I think we need to be looking at those two developments in tandem. But if the UK Government wants to take its responsibilities for rail infrastructure seriously and provide further funding, we’d be very grateful to work with them.
Wel, yr her yw bod yr achos busnes wedi rhagdybio y byddai’n costio £6 miliwn i ailagor gorsaf Sanclêr. Mae’r gost honno bellach wedi dyblu, ond nid yw’r cyfraniad gan yr Adran Drafnidiaeth wedi dyblu. Mae eu cyfraniad yn parhau i fod yn £4.5 miliwn. Nawr, seilwaith rheilffyrdd yw hyn; nid yw seilwaith rheilffyrdd wedi’i ddatganoli. Nawr, mae rhagdybiaeth o dan y cynllun hwn y bydd Llywodraeth Cymru yn darparu arian cyfatebol, ac roeddem yn fodlon darparu arian cyfatebol ar gyfer y gost is. Yn syml iawn, nid oes gennym yr arian i ddarparu arian cyfatebol ar gyfer y gost uwch. Felly, dyna wirionedd y sefyllfa, ac rydym yn cydnabod yr angen am orsaf yn Sanclêr ac yn llwyr gefnogi'r syniad, ac am i hynny ddigwydd. Credaf mai’r realiti a’r pethau ymarferol sy’n ein hwynebu a’r dewisiadau sydd gennym yma yw ein bod yn gwybod bod cynllun ar y gweill ar gyfer ysbyty mawr gerllaw, mae cysylltedd trafnidiaeth gyhoeddus â'r ysbyty hwnnw’n hollbwysig, a chredaf fod angen inni edrych ar y ddau ddatblygiad gyda'i gilydd. Ond os yw Llywodraeth y DU am gymryd ei chyfrifoldebau dros seilwaith rheilffyrdd o ddifrif a darparu cyllid pellach, byddem yn falch iawn o weithio gyda nhw.
Dirprwy Weinidog, wythnos diwethaf, fe fynychais i gyfarfod gyda'r Aelod dros Geredigion yn Llandysul i drafod dyfodol Fflecsi Bwcabus sydd yn darparu gwasanaeth yn rhannau o Geredigion, sir Benfro a sir Gaerfyrddin. Roedd y lle'n orlawn—yn agos i 100 o bobl yn bresennol—a beth oedd yn amlwg i ni ar y noson honno oedd y dystiolaeth real iawn am yr effaith y mae cael gwared ar y gwasanaeth yma yn mynd i'w chael ar fywydau pobl go iawn. Nid e-byst oedd y rhain, ond tystiolaeth fyw o sut mae pobl sy'n dioddef o epilepsi yn methu â mynd i glinigau; pobl sydd yn dibynnu ar ffisiotherapi wythnosol yn methu â mynd i glinigau ac i ysbytai, methu â mynd i siopa'n wythnosol; rhai yn sôn am orfod dod â swydd i ben oherwydd eu bod nhw'n methu â chyrraedd y swydd arbennig yna. Felly, o fewn pedair wythnos, neu gyda phedair wythnos o rybudd yn unig, fe ddaethoch chi â'r gwasanaeth hwnnw i ben. Sôn am cliff edge i bobl sydd yn gorfod cynllunio eu dyfodol personol nhw eu hunain. Nawr, pan godais i'r mater yma ryw fis yn ôl, fe ddywedoch chi y byddech chi'n gweithio gyda thrafnidiaeth gymunedol ac awdurdodau lleol i geisio achub elfennau o Fflecsi Bwcabus. Gaf i ofyn beth yw'r diweddariad ar hynny, a gaf i ofyn i chi ymateb i'r cais dwi a'r Aelod dros Geredigion wedi gofyn i chi amdano, sef cyfarfod brys rhyngom ni i gynllunio dyfodol Bwcabus yn yr ardaloedd hyn? Gaf i ofyn i chi am gyfarfod, os gwelwch yn dda?
Deputy Minister, last week, I attended a meeting with the Member for Ceredigion in Llandysul to discuss the future of Fflecsi Bwcabus, which provides a service in parts of Ceredigion, Pembrokeshire and Carmarthenshire. The room was full to overflowing, with nearly 100 people in attendance, and what became clear to us on that evening was the very real evidence that scrapping this service is going to have a harmful effect on the lives of real people. These weren't e-mails, but lived evidence of how people suffering from epilepsy can't attend clinics; people who are reliant on physiotherapy on a weekly basis unable to attend their clinics and hospitals, not being able to do the weekly shop; some talking about having to cease employment because they wouldn't be able get to that place of employment. So, within four weeks, or with just four weeks' notice, you decided to end that service. Talk about a cliff edge for people who have to plan their personal futures. Now, when I raised this issue around a month ago, you said that you would work with community transport and local authorities to try and save elements of the Fflecsi Bwcabus. Can I ask for an update on that and can I ask you to respond to the request that I and the Member for Ceredigion have made of you, namely an urgent meeting between us to plan the future of Bwcabus in these areas? Could I ask you for a meeting, please?
Diolch. Of course I'd be very happy to meet you and the other Member to discuss this. There is no easy answer to it, though, unfortunately. I think it's unfair to say that we gave short notice to end the service. The funding for the programme was destined to end when the European funding came to an end. This was a European-funded project. Now, Wales voted for Brexit; there are consequences to that. We were told by the UK Government we would have replacement funding. That hasn't happened. In fact, we are £1 billion down on where we were before we left the EU and its programmes, and that has consequences for our ability to fund public services.
Now, I value the Bwcabus service, and it's been the inspiration for the Fflecsi service that we're now trialling in other parts of Wales, so I need no convincing of the value of the model. I don't think passenger numbers were very strong. It's interesting that 100 people turned up at a meeting; it would be interesting to know how many of those were regular users of it. People often don't want to lose a service, but the very same people often don't support the service. So I think a thing we all need to reflect on as we look at the future of buses is how can we encourage more people to use those services. We are funding very significantly the TrawsCymru service through Ceredigion, which is an excellent service, with modern electric buses, with low fares, and it is very popular. So, we are putting a lot of investment into bus services in rural Wales. Very sadly, because of the funding situation we face in the short term, we were not able to replace the EU funding that has been taken away, and that, I'm afraid, is a fact that there is no easy answer to.
There are, of course, options, and the local authority has a legal duty to provide socially necessary bus services, and they have the option to find funding of their own, if it is as locally valued as the Member says. But they face a similar budgetary situation to what we do. So, it's not that we don't value the service; we simply don't have the money to fund all the things that we do value. But we are going to do our best with TfW and community transport to see what can be done where we have some options, but I'm not going to pretend other than this is a sub-optimal situation, which is deeply regrettable. But I'd be happy to discuss it further with the Member and his colleagues.
Diolch. Wrth gwrs, buaswn yn fwy na pharod i gyfarfod â chi a'r Aelod arall i drafod hyn. Nid oes ateb hawdd i'r mater, serch hynny, yn anffodus. Credaf ei bod yn annheg dweud inni roi rhybudd byr i ddod â’r gwasanaeth i ben. Roedd cyllid y rhaglen bob amser yn mynd i ddod i ben pan ddeuai'r cyllid Ewropeaidd i ben. Roedd hwn yn brosiect a ariannwyd gan Ewrop. Nawr, pleidleisiodd Cymru o blaid Brexit: mae canlyniadau i hynny. Dywedodd Llywodraeth y DU wrthym y byddem yn cael cyllid yn lle'r cyllid Ewropeaidd. Nid yw hynny wedi digwydd. A dweud y gwir, rydym £1 biliwn yn waeth ein byd o gymharu â chyn inni adael yr UE a’i raglenni, ac mae canlyniadau i hynny o ran ein gallu i ariannu gwasanaethau cyhoeddus.
Nawr, rwy'n ystyried bod gwasanaeth Bwcabus yn werthfawr, ac mae wedi ysbrydoli’r gwasanaeth Fflecsi yr ydym yn ei dreialu mewn rhannau eraill o Gymru ar hyn o bryd, felly nid oes angen fy argyhoeddi ynghylch gwerth y model. Ni chredaf fod nifer y teithwyr yn gryf iawn. Mae'n ddiddorol fod 100 o bobl wedi mynychu cyfarfod; byddai'n ddiddorol gwybod faint o'r rheini oedd yn ei ddefnyddio'n rheolaidd. Yn aml, nid yw pobl eisiau colli gwasanaeth, ond yn aml, ni fydd y bobl hynny'n cefnogi'r gwasanaeth. Felly, credaf mai un peth y mae angen i bob un ohonom ei ystyried wrth inni edrych ar ddyfodol bysiau yw sut y gallwn annog mwy o bobl i ddefnyddio'r gwasanaethau hynny. Rydym yn darparu cryn dipyn o gyllid i wasanaeth TrawsCymru drwy Geredigion, sy’n wasanaeth rhagorol, gyda bysiau trydan modern, a thocynnau am bris isel, ac mae’n boblogaidd iawn. Felly, rydym yn buddsoddi llawer o arian mewn gwasanaethau bysiau yng nghefn gwlad Cymru. Yn anffodus, oherwydd y sefyllfa gyllido rydym yn ei hwynebu yn y tymor byr, nid ydym wedi gallu darparu cyllid yn lle cyllid yr UE, ac mae arnaf ofn fod honno'n ffaith nad oes ateb hawdd iddi.
Mae opsiynau, wrth gwrs, ac mae gan yr awdurdod lleol ddyletswydd gyfreithiol i ddarparu gwasanaethau bysiau sy’n gymdeithasol angenrheidiol, ac mae ganddynt opsiwn i ddod o hyd i gyllid eu hunain, os yw mor werthfawr yn lleol ag y dywed yr Aelod. Ond maent yn wynebu sefyllfa gyllidebol debyg i ninnau. Felly, nid yw'n wir nad ydym yn gweld gwerth y gwasanaeth; yn syml, nid oes gennym arian i ariannu'r holl bethau y gwelwn eu gwerth. Ond rydym yn mynd i wneud ein gorau gyda Trafnidiaeth Cymru a thrafnidiaeth gymunedol i weld beth y gellir ei wneud lle mae gennym rywfaint o opsiynau, ond nid wyf am esgus nad yw hon yn sefyllfa anffodus iawn, sy’n drueni mawr. Ond rwy'n fwy na pharod i’w thrafod ymhellach gyda’r Aelod a’i gyd-Aelodau.
What steps is the Minister taking to address any issues caused by the blanket 20 mph speed limit?
Pa gamau y mae'r Gweinidog yn eu cymryd i fynd i'r afael ag unrhyw drafferthion sy'n cael eu hachosi gan y terfyn cyflymder cyffredinol o 20 mya?
Well, as the Member knows, it is not a blanket speed limit, and she does a disservice to herself and the code of ethics that we all sign up to in this Chamber to be truthful and accurate—[Interruption.] It is a default speed limit, as she knows. It is the most significant change to road safety—
Wel, fel y gŵyr yr Aelod, nid yw’n derfyn cyflymder cyffredinol, ac mae’n gwneud cam â hi ei hun a'r cod moeseg y mae pob un ohonom yn ymrwymo iddo yn y Siambr hon i fod yn onest ac yn gywir—[Torri ar draws.] Mae’n derfyn cyflymder diofyn, fel y mae hi'n gwybod. Dyma’r newid mwyaf ystyrlon i ddiogelwch ar y ffyrdd—
Can I just clarify for the Record that the original question did call it a 'default blanket 20 mph speed limit', but it wasn't what you read out. So, if you can read out the question that you actually tabled, it would be useful for the Minister.
A gaf fi egluro ar gyfer y Cofnod fod y cwestiwn gwreiddiol yn ei alw'n 'derfyn cyflymder cyffredinol diofyn o 20 mya', ond nid dyna a ddarllenoch chi. Felly, byddai'n hwyluso pethau i'r Gweinidog os gallwch ddarllen y cwestiwn a gyflwynwyd gennych fel y'i hysgrifennwyd.
2. Pa gamau y mae'r Gweinidog yn eu cymryd i fynd i'r afael ag unrhyw drafferthion sy'n cael eu hachosi gan y terfyn cyflymder cyffredinol diofyn o 20 mya? OQ60167
2. What steps is the Minister taking to address any issues caused by the default blanket 20 mph speed limit? OQ60167
Well, it is a default speed limit, it is not a blanket speed limit, and that's an important distinction, because that is designed to mislead, and it's caused an awful lot of confusion with people that the Conservatives here need to take some responsibility for. It is the most significant change to improve road safety in Wales for decades, and we will continue to work with our partners to monitor implementation.
Wel, mae'n derfyn cyflymder diofyn, nid yw'n derfyn cyflymder cyffredinol, ac mae hwnnw'n wahaniaeth pwysig, gan fod hynny wedi'i gynllunio i gamarwain pobl, ac mae wedi peri cryn ddryswch ymhlith pobl y mae angen i'r Ceidwadwyr yma gymryd rhywfaint o gyfrifoldeb amdano. Dyma’r newid mwyaf ystyrlon i wella diogelwch ar y ffyrdd yng Nghymru ers degawdau, a byddwn yn parhau i weithio gyda’n partneriaid i fonitro ei gweithrediad.
Deputy Minister, we've all seen the widespread disapproval of your new blanket 20 mph speed limit, from bus companies to emergency services, and, of course, the 0.5 million people that have signed the petition, and more. This week, we've even seen a magistrate resign over the issue. Deputy Minister, this policy is clearly deeply unpopular with the people of Wales, and, as elected politicians, we're here to serve the people, not to dictate and impose damaging policies on their lives. Deputy Minister, the issues of this ill-thought-out policy just keep stacking up, and there's no end in sight. Just when will you accept that this many people can't be wrong and commit to reversing this failed and damaging policy?
Ddirprwy Weinidog, mae pob un ohonom wedi gweld y gwrthwynebiad helaeth i'ch terfyn cyflymder cyffredinol newydd o 20 mya, o gwmnïau bysiau i wasanaethau brys, ac wrth gwrs, y 0.5 miliwn a mwy o bobl sydd wedi llofnodi’r ddeiseb. Yr wythnos hon, rydym hyd yn oed wedi gweld ynad yn ymddiswyddo dros y mater. Ddirprwy Weinidog, mae’r polisi hwn yn amlwg yn hynod amhoblogaidd gyda phobl Cymru, ac fel gwleidyddion etholedig, rydym yma i wasanaethu’r bobl, nid i orchymyn a gorfodi polisïau niweidiol ar eu bywydau. Ddirprwy Weinidog, mae'r problemau a achoswyd gan y polisi difeddwl hwn yn dal i bentyrru, ac nid oes diwedd i'w weld. Pryd y byddwch chi'n derbyn na all cymaint â hyn o bobl fod yn anghywir, ac ymrwymo i wrthdroi'r polisi aflwyddiannus a niweidiol hwn?
Well, it is not ill thought out; it has been carefully thought out and worked on for over four and a half years. This has been rolled out in many other places—in London, in Edinburgh, in Spain. Conservative-led Cornwall Council want to roll this out in their area; they certainly don't think it's ill thought out nor that they are dictating or imposing. The party opposite are deliberately using highly charged, prejudicial language, not based on facts, to try and create a social reaction to distract from the fact that they are a party bankrupt of ideas and are morally empty as well. We know what we are doing is working in reducing speeds. Speeds are down, as they are everywhere else it's been brought in. And with speeds coming down, we can expect to see casualties coming down—[Interruption.]—for noise pollution to be reduced, for the benefits that have been shown elsewhere. Now, Andrew R.T. Davies shouts from a sedentary position. The example of Belfast, which he often quotes—. I'm not sure if he's looked at the study. I doubt it very much; he's simply looked at the headline. Because the study does not say what he thinks it says. It in fact supports the approach we are taking, because it calls for an area-wide approach, which is supported by behaviour change and normalisation. So, he should read the report properly and correct—[Interruption.] Well, if he has read it, then he's either misunderstood it, or he's misrepresenting it.
Wel, nid yw'n ddifeddwl; mae wedi cael ei ystyried a'i lunio'n ofalus ers dros bedair blynedd a hanner. Mae wedi cael ei gyflwyno mewn llawer o leoedd eraill—yn Llundain, yng Nghaeredin, yn Sbaen. Mae Cyngor Cernyw, o dan arweiniad y Ceidwadwyr, yn dymuno cyflwyno hyn yn eu hardal; yn sicr, nid ydynt yn meddwl ei fod yn ddifeddwl na'u bod yn ei orchymyn neu'n ei orfodi. Mae'r blaid gyferbyn yn mynd ati'n fwriadol i ddefnyddio iaith herfeiddiol, ragfarnllyd, nad yw'n seiliedig ar ffeithiau, i geisio creu ymateb cymdeithasol i dynnu sylw oddi ar y ffaith eu bod yn blaid heb syniadau, ac yn amddifad o bob moesoldeb hefyd. Gwyddom fod yr hyn a wnawn yn gweithio i leihau cyflymderau. Mae cyflymderau'n is, yn yr un modd ag ym mhobman arall lle cafodd ei gyflwyno. A chyda chyflymderau is, gallwn ddisgwyl gweld nifer yr anafusion yn gostwng—[Torri ar draws.]—llai o lygredd sŵn, a'r manteision a welwyd mewn mannau eraill. Nawr, mae Andrew R. T. Davies yn gweiddi o'i sedd. Mae enghraifft Belfast, y mae’n aml yn ei dyfynnu—. Nid wyf yn siŵr a yw wedi edrych ar yr astudiaeth. Rwy'n amau hynny'n gryf; nid yw ond wedi edrych ar y pennawd. Oherwydd nid yw'r astudiaeth yn dweud yr hyn y cred ef ei bod yn ei ddweud. Mewn gwirionedd, mae'n cefnogi’r un dull o weithredu â ninnau, gan ei bod yn galw am ddull gweithredu ardal gyfan, a ategir gan newid ymddygiad a normaleiddio. Felly, dylai ddarllen yr adroddiad yn iawn ac yn drylwyr—[Torri ar draws.] Wel, os yw wedi ei ddarllen, mae naill ai wedi ei gamddeall, neu mae’n ei gam-gyfleu.
From talking to people, 90 per cent of people support 90 per cent of 20 mph roads. But I have had someone tell me, 'I am an experienced driver and I drive to road conditions. I do not need any speed limit.' Another, 'Deaths and serious injury are a price worth paying to travel at 30 mph.' Most ludicrous, that, '30 mph is suitable for roads of less than 30 metres.' There are, unfortunately, anomalies. Can I suggest to the Minister that A roads' and B roads' speed limits are left to the discretion of councils, with no guidance from the Welsh Government?
O siarad â phobl, mae 90 y cant o bobl yn cefnogi 90 y cant o ffyrdd 20 mya. Ond mae rhywun wedi dweud wrthyf, 'Rwy'n yrrwr profiadol ac rwy'n gyrru'n unol ag amodau'r ffordd. Nid oes angen unrhyw derfyn cyflymder arnaf.' Un arall, 'Mae marwolaethau ac anafiadau difrifol yn bris gwerth ei dalu am deithio ar 30 mya.' Y mwyaf hurt yw bod '30 mya yn addas ar gyfer ffyrdd llai na 30 metr.' Yn anffodus, mae yna anghysondebau. A gaf fi awgrymu wrth y Gweinidog fod terfynau cyflymder ffyrdd A a ffyrdd B yn cael eu gadael i ddisgresiwn cynghorau, heb unrhyw ganllawiau gan Lywodraeth Cymru?
Well, I can confirm that A roads and B roads are at the discretion of local councils, and that's made very clear in the guidance. And, in fact, I met with local authority leaders from across Wales yesterday to discuss the experience they've had in implementing it. And what was telling is that a large number of leaders said that they have had very little correspondence in recent weeks on this, that people are adapting to it, they're getting used to it.
We do think there are some examples, where, with the benefit of hindsight and experience, the wrong decisions have been made, and I've encouraged local authorities to think about how they can use their powers of discretion to make exceptions. They will be exceptions not the rule. So, it'll be, I think, a tidying-up exercise, but we had a very positive and constructive meeting with them yesterday.
We're going to do some more work to understand whether the guidance itself does need to change, or whether or not their confidence levels of how they apply the guidance need to be helped, working with other authorities—his own, for example, I think, has got the largest number of exceptions in Wales. So, obviously, there is an exceptions process; it's not a blanket, because if it was, how could Swansea issue so many exceptions? But there is an unevenness of approach across Wales, and we're working very closely with them to try and work that through. But the fact stands: average speeds are down. People are voting with their feet and are respecting the new speed limit.
Wel, gallaf gadarnhau bod ffyrdd A a ffyrdd B wedi eu gadael i ddisgresiwn cynghorau lleol, ac mae hynny wedi’i nodi'n glir iawn yn y canllawiau. Ac mewn gwirionedd, cyfarfûm ag arweinwyr awdurdodau lleol o bob rhan o Gymru ddoe i drafod y profiad y maent wedi'i gael o roi hyn ar waith. A'r hyn a oedd yn adrodd cyfrolau yw bod nifer fawr o arweinwyr wedi dweud mai ychydig iawn o ohebiaeth a gawsant dros yr wythnosau diwethaf ynglŷn â hyn, fod pobl yn addasu iddo, eu bod yn dod i arfer ag ef.
Credwn fod yna rai enghreifftiau, wrth edrych yn ôl a chael rhywfaint o brofiad, lle gwnaed penderfyniadau anghywir, ac rwyf wedi annog awdurdodau lleol i feddwl sut y gallant ddefnyddio eu pwerau disgresiynol i wneud eithriadau. Eithriadau fydd y rhain, nid y rheol. Felly, credaf y bydd yn golygu rhywfaint o waith tacluso, ond cawsom gyfarfod cadarnhaol ac adeiladol iawn gyda nhw ddoe.
Rydym yn mynd i wneud mwy o waith i ddeall a oes angen i’r canllawiau eu hunain newid, neu a oes angen helpu eu lefelau hyder o ran sut y maent yn rhoi'r canllawiau ar waith, gan weithio gydag awdurdodau eraill—credaf mai ei awdurdod ef, er enghraifft, sydd â'r nifer fwyaf o eithriadau yng Nghymru. Felly, yn amlwg, mae yna broses ar gyfer eithriadau; nid yw’n derfyn cyffredinol, oherwydd pe bai, sut y gallai Abertawe gyhoeddi cymaint o eithriadau? Ond mae'r dull gweithredu ledled Cymru yn anwastad, ac rydym yn gweithio'n agos iawn gyda nhw i geisio gweithio drwy hynny. Ond erys y ffaith bod cyflymderau cyfartalog yn is. Mae pobl yn pleidleisio â'u traed ac yn parchu'r terfyn cyflymder newydd.
Cwestiynau nawr gan lefarwyr y pleidiau. Llefarydd y Ceidwadwyr, Natasha Asghar.
Questions now from the party spokespeople. The Welsh Conservative spokesperson, Natasha Asghar.
Thank you so much, Presiding Officer. Deputy Minister, according to your colleagues, your Government is in a dire financial position, with important budgets like education, economy and finance being slashed as a result. Although that poverty-stricken image your Government portrays doesn't simply add up for me when you look at the eye-watering amounts of cash you've been splashing on vanity projects. Take the £33 million on 20 mph speed limits, or the £120 million being used to expand this place, or the £4.25 million spent buying farms for friends. And then, only days ago, we hear that the Government has managed to pluck £125 million from its magic money tree to give to Transport for Wales, which we all know is owned by the Welsh Labour Government. So, some might say this is an incredibly surprising move for a Government desperately trying to tighten up the purse strings. So, Deputy Minister, just what exactly is this money going to be spent on? And did Transport for Wales put forward a business case, because, quite frankly, I am worried that TfW is turning into the new Cardiff Airport, which has been swallowing up millions of pounds of taxpayers' cash without yielding any positive results so far?
Diolch yn fawr, Lywydd. Ddirprwy Weinidog, yn ôl eich cyd-Aelodau, mae eich Llywodraeth mewn sefyllfa ariannol enbyd, gyda chyllidebau pwysig fel addysg, yr economi a chyllid yn cael eu torri o ganlyniad. Er hynny, nid yw'r ddelwedd dlawd honno y mae eich Llywodraeth yn ei disgrifio yn gwneud synnwyr i mi pan edrychwch ar y symiau syfrdanol o arian yr ydych wedi bod yn eu gwario ar brosiectau porthi balchder. Cymerwch y £33 miliwn ar derfynau cyflymder 20 mya, neu’r £120 miliwn sy’n cael ei ddefnyddio i ehangu’r lle hwn, neu’r £4.25 miliwn sy’n cael ei wario ar brynu ffermydd i ffrindiau. A ddyddiau’n unig yn ôl, clywn fod y Llywodraeth wedi dod o hyd i £125 miliwn ar ei choeden arian hud i’w roi i Trafnidiaeth Cymru, y gŵyr pob un ohonom ei fod yn eiddo i Lywodraeth Lafur Cymru. Felly, efallai y bydd rhai’n dweud bod hwn yn gam hynod o annisgwyl gan Lywodraeth sy’n ceisio’n galed i dynhau ei gwregys. Felly, Ddirprwy Weinidog, ar beth yn union y mae’r arian hwn yn mynd i gael ei wario? Ac a gyflwynodd Trafnidiaeth Cymru achos busnes, oherwydd, a dweud y gwir, rwy’n poeni bod Trafnidiaeth Cymru yn mynd yn debyg iawn i Faes Awyr Caerdydd, sydd wedi bod yn llyncu miliynau o bunnoedd o arian trethdalwyr heb ddarparu unrhyw ganlyniadau cadarnhaol hyd yn hyn?
Well, it's curious, isn't it, that you regard a project to save lives as a vanity project. I don't regard it as a vanity project to reduce the speed limit and save people's lives. And the cost of introducing that will be paid back three times over in the first year from reduced casualties and burden on the NHS. So, I completely reject the characterisation the Member has of that policy.
In terms of the additional money we've made available for TfW, that is not a reflection of any poor decisions or mismanagement by TfW or by the Welsh Government. That's simply a reflection of the fact that the budget that was set at the time of franchising assumed a very dramatic increase in passenger numbers. That has not been possible to do because we've had the pandemic, and the pandemic has reduced patronage, and that has created a financial gap that needed to be filled. And if we didn't fill that, much of the rail network would shut down. Now, not content with wanting to shut down our airport, she seems content with wanting to shut down our rail network. And I do find the contradictory position the Member states—. Last week, she was telling people that she wanted extra money spent on a new train station at Caerleon. This week, she tells us the money spent on rail is a waste of money.
Wel, mae'n rhyfedd, onid yw, eich bod yn ystyried prosiect i achub bywydau yn brosiect porthi balchder. Nid wyf yn ei ystyried yn brosiect porthi balchder i leihau'r terfyn cyflymder ac achub bywydau pobl. A bydd cost cyflwyno hynny'n cael ei thalu'n ôl deirgwaith drosodd yn y flwyddyn gyntaf oherwydd llai o anafusion a llai o faich ar y GIG. Felly, rwy’n gwrthod disgrifiad yr Aelod o’r polisi hwnnw'n llwyr.
O ran yr arian ychwanegol a ddarparwyd gennym ar gyfer Trafnidiaeth Cymru, nid yw hwnnw’n adlewyrchiad o unrhyw benderfyniadau gwael neu gamreoli gan Trafnidiaeth Cymru na chan Lywodraeth Cymru. Yn syml, mae'n adlewyrchiad o'r ffaith bod y gyllideb a osodwyd wrth fasnachfreinio yn rhagdybio cynnydd dramatig iawn yn nifer y teithwyr. Nid yw hynny wedi bod yn bosibl gan ein bod wedi cael y pandemig, ac mae’r pandemig wedi lleihau nifer y defnyddwyr, ac mae hynny wedi creu bwlch ariannol yr oedd angen ei lenwi. A phe na baem yn ei lenwi, byddai llawer o'r rhwydwaith rheilffyrdd yn cau. Nawr, ymddengys nad oedd dymuno cau ein maes awyr yn ddigon iddi, a'i bod bellach yn dymuno cael gwared ar ein rhwydwaith rheilffyrdd. A chredaf fod y safbwynt gwrthgyferbyniol y mae'r Aelod yn ei ddatgan—. Yr wythnos diwethaf, roedd yn dweud wrth bobl ei bod am i arian ychwanegol gael ei wario ar orsaf drenau newydd yng Nghaerllion. Yr wythnos hon, dywed wrthym fod gwario arian ar reilffyrdd yn wastraff arian.
Deputy Minister, firstly, please don't ever misconstrue my words; I know exactly what I've said in this place, and I've always said Cardiff Airport should be sold, it should be making a profit, and it should be advancing. I would love to see more stations across Wales, but, equally, I'm under the impression, and I take on board—and I've said this publicly and privately—that if the health service is failing, if education is failing, I'm more than happy for that money to be spent there, but I cannot fathom where this £125 million is going. But let me go to my question, Presiding Officer.
Deputy Minister, it's been just over a month now since your 20 mph speed limit project came into force. Despite what you and your colleagues are repeatedly saying again and again and again, it's abundantly clear that the public are still not on board with it, no matter how you paint this picture to me. Before 20 mph speed limits were introduced, a poll showed 46 per cent supported the measure, 34 per cent opposed it. Yet, last week a new poll revealed the tide has turned with people now starting to realise just how disastrous your scheme actually is. This new poll showed that nearly 60 per cent of people opposed your £33 million project, with just 29 per cent in favour. You said, Deputy Minister, and I quote:
'we're pretty confident that, as people get used to it, support will rise.'
Well, I hate to be the one to bring you back down to this planet, Deputy Minister, but support isn't rising, because the people of Wales don't want your 20 mph scheme. Deputy Minister, do you now admit you've made a mistake and got this scheme wrong?
Ddirprwy Weinidog, yn gyntaf, os gwelwch yn dda, peidiwch byth â chamddehongli fy ngeiriau; gwn yn union beth yr wyf wedi’i ddweud yn y lle hwn, ac rwyf bob amser wedi dweud y dylid gwerthu Maes Awyr Caerdydd, y dylai fod yn gwneud elw, ac y dylai fod yn gwneud cynnydd. Buaswn wrth fy modd yn gweld mwy o orsafoedd ledled Cymru, ond yn yr un modd, rwyf o dan yr argraff, ac rwy’n derbyn—ac rwyf wedi dweud hyn yn gyhoeddus ac yn breifat—os yw’r gwasanaeth iechyd yn methu, os yw addysg yn methu, rwy'n fwy na bodlon i'r arian hwnnw gael ei wario ar hynny, ond ni allaf ddirnad i ble mae'r £125 miliwn hwn yn mynd. Ond gadewch imi ofyn fy nghwestiwn, Lywydd.
Ddirprwy Weinidog, mae eich prosiect terfyn cyflymder 20 mya bellach wedi bod mewn grym ers ychydig dros fis. Er gwaethaf yr hyn yr ydych chi a’ch cyd-Aelodau yn ei ddweud dro ar ôl tro ar ôl tro, mae’n gwbl amlwg nad yw’r cyhoedd wedi'i dderbyn, ni waeth sut rydych chi'n paentio’r darlun hwn i mi. Cyn i derfynau cyflymder 20 mya gael eu cyflwyno, dangosodd arolwg barn fod 46 y cant yn cefnogi'r mesur, a 34 y cant yn ei wrthwynebu. Ac eto, yr wythnos diwethaf, datgelodd arolwg barn newydd fod y llanw wedi troi, gyda phobl bellach yn dechrau sylweddoli pa mor drychinebus yw eich cynllun mewn gwirionedd. Dangosodd yr arolwg barn newydd hwn fod bron i 60 y cant o bobl yn gwrthwynebu eich prosiect £33 miliwn, gyda dim ond 29 y cant o'i blaid. Fe ddywedoch chi, Ddirprwy Weinidog, ac rwy'n dyfynnu:
'rydym yn eithaf hyderus, wrth i bobl ddod i arfer ag ef, y bydd cefnogaeth i'r mesur yn cynyddu.'
Wel, mae'n gas gennyf fod yr un i ddod â chi nôl i'r blaned hon, Ddirprwy Weinidog, ond nid yw'r gefnogaeth yn cynyddu, gan nad yw pobl Cymru eisiau eich cynllun 20 mya. Ddirprwy Weinidog, a ydych chi bellach yn cyfaddef eich bod wedi gwneud camgymeriad ac wedi gwneud y peth anghywir gyda'r cynllun hwn?
Well, I'm afraid the Conservative spokeswoman on transport doesn't understand how transport works, and that is a real problem for scrutiny and informed criticism in this debate. She says she doesn't want to close the airport, she simply wants to sell it and for it to make a profit. There is hardly an airport in the world that makes a profit. They are not a profit-making entity, and we rescued it from collapse in the private sector, because we thought Wales needs an airport. [Interruption.] Janet Finch-Saunders says it's a waste of taxpayers' money to save an airport. Yet, Conservative mayor Ben Houchen, who is lauded by her and her colleagues, has done exactly the same in the north-east. Airports need support, particularly after COVID when passengers numbers collapsed. So, the idea—. There's nobody who wants to buy a loss-making airport.
Wel, rwy’n ofni nad yw llefarydd trafnidiaeth y Ceidwadwyr yn deall sut mae trafnidiaeth yn gweithio, ac mae honno’n broblem wirioneddol ar gyfer craffu a beirniadaeth wybodus yn y ddadl hon. Dywed nad yw'n dymuno cau'r maes awyr, ei bod yn dymuno'i werthu ac iddo wneud elw. Go brin fod unrhyw faes awyr yn y byd yn gwneud elw. Nid ydynt yn endidau sy’n gwneud elw, ac fe wnaethom ei achub rhag mynd i'r wal yn y sector preifat am ein bod yn meddwl bod angen maes awyr ar Gymru. [Torri ar draws.] Dywed Janet Finch-Saunders fod achub maes awyr yn wastraff arian trethdalwyr. Ac eto, mae’r maer Ceidwadol, Ben Houchen, sy’n cael ei glodfori ganddi hi a’i chyd-Geidwadwyr, wedi gwneud yr un peth yn union yng ngogledd-ddwyrain Lloegr. Mae angen cefnogaeth ar feysydd awyr, yn enwedig ar ôl COVID, pan leihaodd nifer y teithwyr yn sylweddol. Felly, mae'r syniad—. Nid oes unrhyw un yn dymuno prynu maes awyr sy'n gwneud colled.
But you're propping it up though.
Ond rydych chi'n ei gynnal.
We support it because we think it's an important piece of economic and transport infrastructure, and that's why we do it. So, if she simply says, 'Sell it', well, that would mean it would close. So, that's the consequence of her approach and she needs to own that.
In terms of the 20 mph speed limit, it's been just over a month now since it was brought in, and it will take time for people to get used to it and for people to adapt. That was the experience in Spain, that was the experience in London, that was the experience in Edinburgh, and that is the experience we're having. Average speeds are down. Most people are complying. They're not sticking to 20 mph, but the number of people driving over 30 mph has dramatically fallen, and that brings the big road safety gains and we are confident this is the right thing to do.
Rydym yn rhoi cefnogaeth iddo am ein bod yn credu ei fod yn ddarn pwysig o seilwaith economaidd a thrafnidiaeth, a dyna pam ein bod yn gwneud hynny. Felly, os yw hi'n dweud, 'Gwerthwch ef', wel, byddai hynny'n golygu y byddai'n cau. Felly, dyna ganlyniad ei hagwedd hi, ac mae angen iddi gydnabod hynny.
Ar y terfyn cyflymder 20 mya, ychydig dros fis sydd wedi bod ers ei gyflwyno, a bydd yn cymryd amser i bobl ddod i arfer ag ef ac i bobl addasu. Dyna oedd y profiad yn Sbaen, dyna oedd y profiad yn Llundain, dyna oedd y profiad yng Nghaeredin, a dyna'r profiad rydym ni'n ei gael. Mae cyflymderau cyfartalog yn is. Mae'r rhan fwyaf o bobl yn cydymffurfio. Nid ydynt yn cadw at 20 mya, ond mae nifer y bobl sy'n gyrru dros 30 mya wedi gostwng yn ddramatig, ac mae hynny'n darparu'r enillion mawr o ran diogelwch ar y ffyrdd ac rydym yn hyderus mai dyma'r peth iawn i'w wneud.
Wow, Deputy Minister, talk about being delusional today. Deputy Minister, you've repeatedly claimed that introducing 20 mph will add just one minute on to a journey time. Yet, despite your claims, a major bus operator has said that your scheme is, in fact, adding 12 minutes each way on journeys between Caernarfon, Bangor and Llandudno. As a result, Arriva is currently undertaking a large review of the network, with cuts and alterations on the cards, because 20 mph limits are having a big impact on punctuality. And, of course, it's not just public transport that is being affected by the 20 mph speed limits, it's affecting people's journey times, damaging people's livelihoods, slowing down emergency services and delivering a whopping £9 billion blow to the economy. Instead of supporting buses, supporting hard-working residents, supporting businesses, supporting our economy, you are actively choosing to punish them with this 20 mph scheme, and I'm not alone in this verdict. Just take a look at the record-breaking petition, which my colleague Laura Anne Jones did mention, calling for the 20 mph scheme to be scrapped, which has gained more than 460,000 signatures, and the countless protests that have been taking place all around the country. So, Deputy Minister, I accept what you've said that it's just the first month, but when is the next review going to take place? At what point are you going to realise and say, 'You know what, this is the time we need to look back, take stock and do a u-turn on the decision'? And also, aside from that, will you listen to the Welsh public, and actually go ahead and scrap this scheme, before it does any more unnecessary damage? Thank you.
Waw, Ddirprwy Weinidog, sôn am dwyllo eich hun heddiw. Ddirprwy Weinidog, rydych wedi honni dro ar ôl tro mai un funud yn unig y bydd cyflwyno 20 mya yn ei ychwanegu at daith. Ac eto, er gwaethaf eich honiadau, mae gweithredwr bysiau mawr wedi dweud bod eich cynllun yn ychwanegu 12 munud bob ffordd ar deithiau rhwng Caernarfon, Bangor a Llandudno. O ganlyniad, mae Arriva ar hyn o bryd yn cynnal adolygiad mawr o’r rhwydwaith, gyda thoriadau a newidiadau yn yr arfaeth, am fod terfynau 20 mya yn cael effaith fawr ar brydlondeb. Ac wrth gwrs, nid trafnidiaeth gyhoeddus yn unig sy'n cael ei heffeithio gan y terfynau cyflymder 20 mya, mae'n effeithio ar amseroedd teithio pobl, yn niweidio bywoliaeth pobl, yn arafu gwasanaethau brys ac yn rhoi ergyd aruthrol o £9 biliwn i'r economi. Yn lle cefnogi bysiau, cefnogi trigolion gweithgar, cefnogi busnesau, cefnogi ein heconomi, rydych chi'n dewis eu cosbi â’r cynllun 20 mya, ac nid fi'n unig sy'n credu hynny. Edrychwch ar y ddeiseb sydd wedi torri pob record, y soniodd fy nghyd-Aelod Laura Anne Jones amdani, ac sy'n galw am gael gwared ar y cynllun 20 mya, deiseb sydd wedi casglu mwy na 460,000 o lofnodion, a’r protestiadau dirifedi sydd wedi'u cynnal ledled y wlad. Felly, Ddirprwy Weinidog, rwy’n derbyn yr hyn rydych wedi’i ddweud mai dim ond y mis cyntaf yw hwn, ond pryd fydd yr adolygiad nesaf yn cael ei gynnal? Ar ba bwynt y gwnewch chi sylweddoli a dweud, 'Wyddoch chi beth, mae'n bryd inni edrych yn ôl, pwyso a mesur a gwneud tro pedol ar y penderfyniad'? A hefyd, ar wahân i hynny, a wnewch chi wrando ar y cyhoedd yng Nghymru a chael gwared ar y cynllun hwn, cyn iddo wneud mwy o niwed diangen? Diolch.
Llywydd, I'm bound to observe that if I spoke to Natasha Asghar the way she speaks to me she would be the first person to complain. I think there are courtesies in this Chamber we should observe. I know she does these performances for social media, but this really isn't the best way to scrutinise, and I'd ask her to reflect on her behaviour.
On the impact on bus routes, we've been asking the bus companies for data that shows the impact that lower speeds has had on their performance. We've had very little, and we are keen to work with them to understand that. If there are particular corridors the bus routes rely on where the speed is an issue, then, of course, local authorities have the option to look at exemption criteria. They also have the ability to look at bus priority measures, which we are keen to support them on, and we are funding a large number of those this financial year to allow buses to deal with the congestion and travel at a faster pace. I think the truth is that a large number of bus companies were struggling with punctuality in the first place because of bus driver shortages, and they’ve taken the opportunity of both the change in bus funding and the 20 mph to recalibrate their timetables to create more resilient services that are reliable, because they can be confident they can staff them. There is some evidence to show that 20 mph in some areas is impacting journey times, but the picture is incomplete and we’re committed to work with the bus industry to understand it better.
Lywydd, mae'n rhaid imi ddweud, pe bawn yn siarad â Natasha Asghar yn y ffordd y mae'n siarad â mi, hi fyddai'r cyntaf i gwyno. Credaf fod lefel o gwrteisi yn y Siambr hon y dylem gadw ati. Gwn ei bod yn gwneud y perfformiadau hyn ar gyfer y cyfryngau cymdeithasol, ond nid dyma'r ffordd orau o graffu, a hoffwn ofyn iddi ystyried ei hymddygiad.
Ar yr effaith ar lwybrau bysiau, rydym wedi bod yn gofyn i'r cwmnïau bysiau am ddata sy'n dangos yr effaith y mae cyflymderau is wedi'i chael ar eu perfformiad. Ychydig iawn o ddata a gawsom, ac rydym yn awyddus i weithio gyda nhw i ddeall hynny. Os oes coridorau penodol y mae’r llwybrau bysiau yn dibynnu arnynt lle mae’r cyflymder yn broblem, mae gan awdurdodau lleol opsiwn i edrych ar feini prawf ar gyfer eithrio wrth gwrs. Gallant edrych hefyd ar fesurau blaenoriaeth i fysiau, ac rydym yn awyddus i’w cefnogi gyda'r rheini, ac yn ariannu nifer fawr o’r rheini yn y flwyddyn ariannol hon i ganiatáu i fysiau ymdopi â’r tagfeydd a theithio’n gyflymach. Rwy'n credu mai’r gwir amdani yw bod nifer fawr o gwmnïau bysiau wedi cael trafferth gyda phrydlondeb yn y lle cyntaf oherwydd prinder gyrwyr bysiau, ac maent wedi achub ar y cyfle gyda'r newid i gyllid bysiau a’r 20 mya i ailraddnodi eu hamserlenni i greu gwasanaethau mwy gwydn a dibynadwy, oherwydd gallant fod yn hyderus o'u gallu i'w staffio. Ceir peth tystiolaeth i ddangos bod 20 mya yn effeithio ar amseroedd teithio mewn rhai ardaloedd, ond mae’r darlun yn anghyflawn, ac rydym wedi ymrwymo i weithio gyda’r diwydiant bysiau i’w ddeall yn well.
For clarification, there was nothing out of order in Natasha Asghar's contribution there that I heard. If I didn't hear anything in particular that I should have noted, then I'm sure the Deputy Minister will contact me after this session.
Er eglurder, ni chlywais unrhyw beth amhriodol yng nghyfraniad Natasha Asghar. Os na chlywais unrhyw beth penodol y dylwn fod wedi’i nodi, rwy’n siŵr y gwnaiff y Dirprwy Weinidog gysylltu â mi ar ôl y sesiwn hon.
Llefarydd Plaid Cymru nawr—Mabon ap Gwynfor.
Plaid Cymru spokesperson, Mabon ap Gwynfor.
Diolch, Llywydd. The Minister will be aware that Wrexham County Council has voted twice against their draft local development plan, which was intended to chart the course of development in the region, including the allocation of space for thousands of new homes. This rejection has raised concerns regarding the validity of the data on which the plan was based, notably the lack of up-to-date information concerning projected population growth and other critical factors that should inform planning for housing. The implications of this decision go beyond the immediate, affecting the future viability and suitability of housing solutions for generations to come. How can you plan for future housing developments if you don’t know where they’re needed, how many are required and who they’re being built for? So, in light of Wrexham County Council’s rejection of the LDP, partly due to outdated data, can the Minister provide information on what steps the Government is taking to ensure that local authorities have access to the most accurate and up-to-date data when formulating their development plans to ensure housing is fit for future generations?
Diolch, Lywydd. Bydd y Gweinidog yn ymwybodol fod Cyngor Sir Wrecsam wedi pleidleisio ddwywaith yn erbyn eu cynllun datblygu lleol drafft, a fwriadwyd i arwain datblygiad yn y rhanbarth, gan gynnwys dyrannu lle ar gyfer miloedd o gartrefi newydd. Mae'r penderfyniad hwn i wrthod y cynllun wedi codi pryderon ynghylch dilysrwydd y data a oedd yn sail i'r cynllun, yn enwedig y diffyg gwybodaeth gyfredol am y twf a ragwelir yn y boblogaeth a ffactorau allweddol eraill a ddylai lywio unrhyw gynlluniau ar gyfer tai. Mae goblygiadau’r penderfyniad hwn yn mynd y tu hwnt i’r canlyniadau uniongyrchol, gan effeithio ar hyfywedd ac addasrwydd atebion tai am genedlaethau i ddod. Sut y gallwch gynllunio ar gyfer datblygiadau tai yn y dyfodol os nad ydych yn gwybod ble mae eu hangen, faint sydd eu hangen ac ar gyfer pwy y cânt eu hadeiladu? Felly, yng ngoleuni penderfyniad Cyngor Sir Wrecsam i wrthod y CDLl, yn rhannol oherwydd data sydd wedi dyddio, a all y Gweinidog ddarparu gwybodaeth am ba gamau y mae’r Llywodraeth yn eu cymryd i sicrhau bod gan awdurdodau lleol fynediad at y data mwyaf cywir a chyfredol wrth lunio eu cynlluniau datblygu i sicrhau bod tai yn addas ar gyfer cenedlaethau’r dyfodol?
Diolch, Mabon ap Gwynfor. I’m afraid the premise on which you’ve based your question is a little flawed. The LDP process is a process in which a plan, which is the council’s own plan, is subject to public inquiry, has an inspector appointed, goes through all of the stages; the council’s own officers and the inspector appointed to scrutinise the plan have all recommended acceptance to the council. The council has not accepted its own plan—I can’t emphasise enough that it’s its own plan that it hasn’t accepted—and it’s now subject to judicial review proceedings. So, I’m constrained as to what else I can say because of those judicial review proceedings. My understanding, though, is that the council isn’t able to put up a proper defence to those and it remains to be seen what will happen. So, I’m afraid I don’t really accept the basis of the question, Mabon. I’m more than happy to have a discussion with you as I already have had with other members of your group about exactly what’s happening, but I don’t think this is something that we can discuss in any detail in Plenary.
Diolch, Mabon ap Gwynfor. Mae arnaf ofn fod cynsail eich cwestiwn yn anghywir. Mae proses y CDLl yn un lle mae cynllun, sef cynllun y cyngor ei hun, yn destun ymchwiliad cyhoeddus, caiff arolygydd ei benodi, ac mae'n mynd drwy bob un o’r camau; mae swyddogion y cyngor ei hun a’r arolygydd a benodwyd i graffu ar y cynllun oll wedi argymell y dylai’r cyngor ei dderbyn. Nid yw’r cyngor wedi derbyn ei gynllun ei hun—ni allaf bwysleisio digon mai ei gynllun ei hun yw'r hyn nad yw wedi’i dderbyn—ac mae bellach yn destun adolygiad barnwrol. Felly, rwy’n gyfyngedig o ran beth arall y gallaf ei ddweud oherwydd yr adolygiad barnwrol hwnnw. Fy nealltwriaeth i, fodd bynnag, yw nad yw’r cyngor yn gallu sicrhau amddiffyniad priodol i hynny, ac amser a ddengys beth fydd yn digwydd. Felly, mae arnaf ofn nad wyf yn derbyn cynsail eich cwestiwn, Mabon. Rwy’n fwy na pharod i gael trafodaeth gyda chi, fel rwyf eisoes wedi cael gydag aelodau eraill o’ch grŵp, ynglŷn â beth yn union sy’n digwydd, ond ni chredaf fod hyn yn rhywbeth y gallwn ei drafod yn fanwl yn y Cyfarfod Llawn.
Thank you for that response, and I understand that you are restricted with what you can say in this regard. However, when you say that the council has rejected its own plans, it is a democratic body and the democratically elected members have refused the draft proposal. Wrexham County Council evidently voted against the local development plan, in part because they didn’t believe it would serve the needs of local communities. Considering the LDP that returned from inspectors only included a 9 per cent affordable housing component, rejection shouldn’t have come as a surprise. What’s apparent to many—including campaigners, local councillors and myself—is that the minimal commitment to affordable housing in the plan effectively gives free rein to developers to build unaffordable housing that only really benefits them, not the local communities. Even in this case, it’s possible that Welsh Government could force the plan on the local council and the population against the wishes of residents in the area. Local development plans must be used as a tool to serve communities, not to give carte blanche to large developers. Plans must prioritise the delivery of enough truly affordable housing to serve the needs of current and future communities. So, does the Minister agree with that statement?
Diolch am eich ymateb, ac rwy'n deall bod yr hyn y gallwch ei ddweud am hyn yn gyfyngedig. Fodd bynnag, pan ddywedwch fod y cyngor wedi gwrthod ei gynlluniau ei hun, mae’n gorff democrataidd, ac mae’r aelodau a etholwyd yn ddemocrataidd wedi gwrthod y cynnig drafft. Mae Cyngor Sir Wrecsam, yn amlwg, wedi pleidleisio yn erbyn y cynllun datblygu lleol, yn rhannol am nad oeddent yn credu y byddai’n gwasanaethu anghenion cymunedau lleol. O ystyried bod y CDLl a ddaeth yn ôl gan arolygwyr ond yn cynnwys o 9 y cant o dai fforddiadwy, ni ddylai fod yn syndod ei fod wedi'i wrthod. Yr hyn sy’n amlwg i lawer—gan gynnwys ymgyrchwyr, cynghorwyr lleol a minnau—yw bod cyn lleied o ymrwymiad i dai fforddiadwy yn y cynllun fel ei fod, i bob pwrpas, yn rhoi rhwydd hynt i ddatblygwyr adeiladu tai anfforddiadwy sydd ond o fudd iddyn nhw, nid i'r cymunedau lleol. Hyd yn oed yn yr achos hwn, mae’n bosibl y gallai Llywodraeth Cymru orfodi’r cynllun ar y boblogaeth a'r cyngor lleol yn groes i ddymuniadau trigolion yn yr ardal. Mae'n rhaid defnyddio cynlluniau datblygu lleol fel arf i wasanaethu cymunedau, nid i roi rhwydd hynt i ddatblygwyr mawr. Mae'n rhaid i gynlluniau roi blaenoriaeth i ddarparu digon o dai sydd o ddifrif yn fforddiadwy er mwyn gwasanaethu anghenion cymunedau heddiw ac yfory. Felly, a yw’r Gweinidog yn cytuno â’r datganiad hwnnw?
No, I’m afraid I don’t agree with that statement at all. The best way to stop speculative development in an area is to have adopted a proper plan. The lack of the plan is what causes the speculative development, because a council has no plan against which to test its planning applications, and that's self-evident. As I said, I'm not able to discuss the ins and outs of the situation in Wrexham because of the legal situation there, but I cannot emphasise enough that this is a plan that was taken through by the council through all of its systems, it went through the inspection and arrived at the final stage before it was voted against. This is not anything to do with democracy, this is entirely to do with a misunderstanding, I'm afraid, by the leadership of that council as to the actions they've taken and the consequences for their planning system, which are that they have no plan against which to measure any planning application.
Na, mae arnaf ofn nad wyf yn cytuno â'r datganiad hwnnw o gwbl. Y ffordd orau o atal datblygu tybiannol mewn ardal yw mabwysiadu cynllun addas. Diffyg cynllun sy’n achosi’r datblygu tybiannol, gan nad oes gan gyngor gynllun i brofi ei geisiadau cynllunio yn ei erbyn, ac mae hynny’n amlwg. Fel y dywedais, ni allaf drafod manylion y sefyllfa yn Wrecsam oherwydd y sefyllfa gyfreithiol yno, ond ni allaf bwysleisio digon fod hwn yn gynllun a aeth drwy holl systemau'r cyngor, drwy'r arolygiad, a chyrraedd y cam olaf cyn iddynt bleidleisio yn ei erbyn. Nid oes a wnelo hyn â democratiaeth o gwbl, mae a wnelo â chamddealltwriaeth arweinyddiaeth y cyngor hwnnw ynghylch y camau y maent wedi'u cymryd a'r canlyniadau i'w system gynllunio, sef nad oes cynllun ganddynt i fesur unrhyw gais cynllunio yn ei erbyn.
3. Pa asesiad y mae'r Gweinidog wedi'i wneud o hygyrchedd ynni adnewyddadwy i fusnesau? OQ60163
3. What assessment has the Minister made of the accessibility of renewable energy for businesses? OQ60163
Our renewable energy targets commit us to scaling up the deployment of renewable energy to support net zero, our communities and businesses in Wales. We are supporting strategic planning in enabling infrastructure to bring that energy to where it is needed and supporting businesses themselves to invest in renewable energy technologies.
Mae ein targedau ynni adnewyddadwy yn ein hymrwymo i gynyddu’r defnydd o ynni adnewyddadwy i gefnogi sero net, ein cymunedau a’n busnesau yng Nghymru. Rydym yn cefnogi cynllunio strategol i alluogi seilwaith i ddod â’r ynni hwnnw i’r man lle mae ei angen ac yn cefnogi busnesau eu hunain i fuddsoddi mewn technolegau ynni adnewyddadwy.
Thank you, Minister. Minister, recent global events have rightly brought energy security to the top of the agenda. The Welsh Government's net-zero plan has steered the focus towards renewable energy production, and I welcome the steps taken to bolster our capability. However, as you'll know from my recent letter to you about a solar farm and a private wire scheme in my constituency, one that plans to supply electricity to major local businesses, these sorts of local projects that we need to see develop are coming up against real barriers in gaining an export connection agreement to the grid.
The local scheme in my area have been told that a connection agreement won't be available until 2029. Indeed, I've heard that some may have to wait as long as 10 years or more. Clearly, then, these blockages are at total odds with the Government's expectation on carbon reduction. Minister, how do you envisage getting around this impasse, and will you liaise with National Grid to find ways to ensure that local renewable projects can advance?
Diolch, Weinidog. Weinidog, mae digwyddiadau byd-eang diweddar, yn gwbl briodol, wedi codi diogeledd ynni i frig yr agenda. Mae cynllun sero net Llywodraeth Cymru wedi llywio’r ffocws tuag at gynhyrchu ynni adnewyddadwy, ac rwy'n croesawu'r camau a gymerwyd i gryfhau ein gallu. Fodd bynnag, fel y gwyddoch o fy llythyr diweddar atoch am fferm solar a chynllun gwifrenni preifat yn fy etholaeth, un sy’n bwriadu cyflenwi trydan i fusnesau lleol mawr, mae’r mathau hyn o brosiectau lleol y mae angen inni eu gweld yn datblygu yn wynebu rhwystrau gwirioneddol rhag cael cytundeb cysylltu i allforio i'r grid.
Mae’r cynllun lleol yn fy ardal i wedi cael gwybod na fydd cytundeb cysylltu ar gael tan 2029. Yn wir, rwyf wedi clywed efallai y bydd yn rhaid i rai aros cymaint â 10 mlynedd neu fwy. Yn amlwg felly, mae'r rhwystrau hyn yn gwbl groes i ddisgwyliadau'r Llywodraeth ynghylch lleihau allyriadau carbon. Weinidog, sut y rhagwelwch y gellir datrys y broblem hon, ac a wnewch chi gysylltu â’r Grid Cenedlaethol i ddod o hyd i ffyrdd o sicrhau y gall prosiectau adnewyddadwy lleol symud ymlaen?
Thank you, Peter. We do a lot of work with National Grid, and I'm delighted that, after many, many years of resisting the idea of having a holistic network design, the Conservative Government has finally, and at the last moment, realised that a planned grid is something that's necessary, and not one that simply responds to requests to connect, which is what we've had hitherto. We published the 'Future Energy Grids for Wales' report in July of this year, and that report was very clear that we need this new infrastructure and that we need to rewire the country to the twenty-first century, and the infrastructure also needs to be well designed and located sensitively.
We're using the evidence to inform regional and national electricity network plans and delivery programmes, and I'm very hopeful, though it's not yet confirmed, that we'll be able to be a demonstrator for that approach for the UK. I had a very good meeting with Ofgem very recently about the possibility of Wales doing that, and I really hope that that happens. In the meantime, what we clearly need is a lot more investment upfront by the grid in infrastructure so that we can get down these ridiculously long connection times. I have every sympathy with the Member about the length of time it takes to connect to the grid, but this is, I'm afraid, as a result of very serious underinvestment by the UK Government in this sort of infrastructure more generally.
Diolch, Peter. Rydym yn gwneud llawer o waith gyda'r Grid Cenedlaethol, ac rwyf wrth fy modd, ar ôl blynyddoedd lawer o wrthsefyll y syniad o gael cynllun rhwydwaith cyfannol, fod y Llywodraeth Geidwadol o'r diwedd, ac ar y funud olaf, wedi sylweddoli bod grid wedi'i gynllunio yn rhywbeth sy'n angenrheidiol, ac nid yn un sy'n ymateb i geisiadau i gysylltu yn unig, sef yr hyn a oedd gennym hyd yma. Gwnaethom gyhoeddi adroddiad 'Gridiau Ynni'r Dyfodol i Gymru' ym mis Gorffennaf eleni, ac roedd yr adroddiad hwnnw'n nodi'n glir iawn fod angen y seilwaith newydd hwn arnom a bod angen inni ailwifro'r wlad ar gyfer yr unfed ganrif ar hugain, a bod angen i'r seilwaith hefyd fod wedi'i lunio'n dda a'i leoli'n sensitif.
Rydym yn defnyddio'r dystiolaeth i lywio rhaglenni cyflawni a chynlluniau rhwydweithiau trydan rhanbarthol a chenedlaethol, ac rwy'n obeithiol iawn, er nad yw wedi'i gadarnhau eto, y gallwn fod yn arddangoswr y dull hwnnw ar gyfer y DU. Cefais gyfarfod da iawn gydag Ofgem yn ddiweddar iawn ynglŷn â’r posibilrwydd y gallai Cymru wneud hynny, ac rwy’n mawr obeithio y bydd hynny’n digwydd. Yn y cyfamser wrth gwrs, mae angen llawer mwy o fuddsoddiad ymlaen llaw gan y grid mewn seilwaith er mwyn inni allu lleihau'r amseroedd cysylltu chwerthinllyd o hir hyn. Rwy'n cydymdeimlo â’r Aelod am yr amser y mae’n ei gymryd i gysylltu â’r grid, ond mae arnaf ofn fod hyn yn ganlyniad i danfuddsoddi difrifol iawn gan Lywodraeth y DU yn y math hwn o seilwaith yn fwy cyffredinol.
4. A wnaiff y Gweinidog roi diweddariad ar gynnydd o ran gosod cladin sy'n gwrthsefyll tân ar adeiladau yng Nghymru? OQ60135
4. Will the Minister provide an update on progress to install fire-resistant cladding on buildings in Wales? OQ60135
In Wales we continue to progress our remediation programme. The programme is taking a whole-building approach to fire safety, not one that targets cladding in isolation.
Yng Nghymru, rydym yn parhau i ddatblygu ein rhaglen gyweirio. Mae’r rhaglen yn mabwysiadu dull adeilad cyfan mewn perthynas â diogelwch tân, nid un sy’n targedu cladin yn unig.
Thank you for that answer, Minister. Obviously, representing the region of South Wales Central, here in Cardiff Bay we most probably have the greatest density of buildings that are affected by the fire cladding issue. Can you give an indication of how many buildings on which the remediation work has begun that the Welsh Government is supporting? And what work is being undertaken to reach out to buildings and, in particular the leaseholders in those buildings who have yet to see any progress being made in reinstating the fire safety credit worthiness of those buildings?
Diolch am eich ateb, Weinidog. Yn amlwg, a minnau'n cynrychioli rhanbarth Canol De Cymru, yma ym Mae Caerdydd, mae’n debyg mai gennym ni y mae’r trwch mwyaf o adeiladau y mae mater cladin tân yn effeithio arnynt. A allwch chi roi syniad o faint o adeiladau y mae’r gwaith cyweirio wedi dechrau arnynt y mae Llywodraeth Cymru yn eu cefnogi? A pha waith sy'n mynd rhagddo i estyn allan at adeiladau, ac yn enwedig y lesddeiliaid yn yr adeiladau hynny nad ydynt wedi gweld unrhyw gynnydd eto ar adfer cymhwystra'r adeiladau hynny ar gyfer credyd diogelwch tân?
Yes, I can easily do that. Ten of the UK's largest residential housing developers have signed contracts with the Welsh Government committing them to undertake the fire safety works in Wales. Works have started or will have started on 28 of those buildings by the end of this year, with estimated start dates given for 36 buildings. One building has had its work completed, and preliminary works and investigations continue on those remaining. I've also previously announced the orphan building pilot scheme. That's for buildings where the developer has either ceased trading, is unknown, or the building was developed over 30 years ago. Work schedules are being developed ahead of remediation works, which will be funded by the Welsh Government. We've got 30 buildings identified in the first cohort of those buildings. And in the social sector, they've received funding to remediate all fire safety issues, including cladding on buildings over 11m in height. To date, we've spent £94 million to deliver works on over 100 buildings in the social sector. Then, lastly, I did meet with stakeholders in Celestia, which I know Andrew R.T. Davies has raised a number of times, very recently in the last couple of weeks. We had a very productive meeting and we're developing a number of things as a result of that meeting.
Iawn, gallaf wneud hynny'n hawdd. Mae deg o ddatblygwyr tai preswyl mwyaf y DU wedi arwyddo cytundebau gyda Llywodraeth Cymru yn eu hymrwymo i wneud y gwaith diogelwch tân yng Nghymru. Mae gwaith wedi dechrau neu bydd gwaith wedi dechrau ar 28 o'r adeiladau hynny erbyn diwedd eleni, gydag amcangyfrif o ddyddiadau dechrau wedi'u rhoi ar gyfer 36 o adeiladau. Mae gwaith wedi'i gwblhau ar un adeilad, ac mae gwaith rhagarweiniol ac ymchwiliadau'n parhau ar y rhai sy'n weddill. Rwyf hefyd wedi cyhoeddi’r cynllun peilot adeiladau amddifad. Mae hynny ar gyfer adeiladau lle mae'r datblygwr naill ai wedi rhoi'r gorau i fasnachu, yn anhysbys, neu lle cafodd yr adeilad ei ddatblygu dros 30 mlynedd yn ôl. Mae amserlenni gwaith yn cael eu datblygu cyn y gwaith cyweirio, a fydd yn cael ei ariannu gan Lywodraeth Cymru. Mae gennym 30 o adeiladau wedi'u nodi yng ngharfan gyntaf yr adeiladau hynny. Ac yn y sector cymdeithasol, maent wedi derbyn cyllid i gyweirio'r holl broblemau diogelwch tân, gan gynnwys cladin ar adeiladau dros 11m o uchder. Hyd yn hyn, rydym wedi gwario £94 miliwn i wneud gwaith ar dros 100 o adeiladau yn y sector cymdeithasol. Yna, yn olaf, cyfarfûm â rhanddeiliaid yn Celestia, y gwn fod Andrew R.T. Davies wedi'i godi nifer o weithiau, yn ddiweddar iawn yn ystod yr ychydig wythnosau diwethaf. Cawsom gyfarfod cynhyrchiol iawn ac rydym yn datblygu nifer o bethau o ganlyniad i'r cyfarfod hwnnw.
5. Beth y mae Llywodraeth Cymru yn ei wneud i gynyddu nifer gwelyau glaswellt y môr? OQ60141
5. What is the Welsh Government doing to scale up seagrass meadows? OQ60141
The Welsh Government is committed to restoring and enhancing seagrass habitats, recognising their importance to biodiversity, carbon sequestration and flood prevention. Funding opportunities to scale up seagrass meadows have already been made available through the nature networks fund and the marine protected area management grant schemes.
Mae Llywodraeth Cymru wedi ymrwymo i adfer a gwella cynefinoedd morwellt, gan gydnabod eu pwysigrwydd i fioamrywiaeth, atafaelu carbon ac atal llifogydd. Mae cyfleoedd ariannu i gynyddu gwelyau morwellt eisoes ar gael drwy'r gronfa rhwydweithiau natur a'r cynlluniau grant rheoli ardaloedd morol gwarchodedig.
Thank you. We know, don't we, Minister, that over 30 times more animals live within seagrass compared to adjacent sandy habitats. While seagrass occupies only 0.1 per cent of the sea floor, it is responsible for up to 18 per cent of the organic carbon buried in the ocean. As you also know, I believe too that we can make huge strides towards achieving net zero by embracing seagrass and blue carbon. The Wales seagrass network is a network of organisations and individuals with an interest and role in seagrass monitoring, the science, protection and restoration, or any statutory obligation in Wales. They are doing such tremendous innovative ways to grow seagrass and see it returned to piloted areas. It includes the Welsh Government; Natural Resources Wales; the Crown Estate; Swansea, Cardiff and Bangor universities; the two coastal special areas of conservation; the Wildlife Trusts; World Wildlife Fund Cymru; ports; and others. I'm going to drop a soundbite in here for Frankie Hobro of the Anglesey Sea Zoo, who works really hard on this seagrass restoration on a voluntary basis. So, currently, Project Seagrass chair the group, but they need increased and continued funding to keep this momentum going. So, will you commit? I know that finances are tight, but if we're serious about marine conservation and carbon zero, then we should be serious about providing financial support for the Welsh seagrass network, and indeed anybody else working to restore this vital, vital grass.
Diolch. Rydym yn gwybod, onid ydym, Weinidog, fod dros 30 gwaith yn fwy o anifeiliaid yn byw mewn morwellt o'i gymharu â chynefinoedd tywodlyd cyfagos. Er nad yw morwellt ond yn 0.1 y cant o wely'r môr, mae'n gyfrifol am hyd at 18 y cant o'r carbon organig sydd wedi'i gladdu yn y cefnfor. Fel y gwyddoch hefyd, rwy'n credu y gallwn gymryd camau breision tuag at gyflawni sero net drwy wneud yn fawr o forwellt a charbon glas. Mae rhwydwaith morwellt Cymru yn rhwydwaith o sefydliadau ac unigolion sydd â diddordeb a rôl yn y gwaith o fonitro morwellt, yr wyddoniaeth, diogelwch a gwaith adfer, neu unrhyw rwymedigaeth statudol yng Nghymru. Maent yn gwneud gwaith mor arloesol o dyfu morwellt a sicrhau ei fod yn ddychwelyd i ardaloedd peilot. Mae'n cynnwys Llywodraeth Cymru; Cyfoeth Naturiol Cymru; Ystad y Goron; Prifysgolion Abertawe, Caerdydd a Bangor; dwy ardal cadwraeth arbennig arfordirol; yr Ymddiriedolaethau Natur; Cronfa Bywyd Gwyllt y Byd; porthladdoedd; ac eraill. Rwyf am enwi Frankie Hobro o Sw Môr Môn, sy'n gweithio'n galed iawn ar yr adferiad morwellt ar sail wirfoddol. Felly, ar hyn o bryd, mae Prosiect Morwellt yn cadeirio'r grŵp, ond mae angen mwy o gyllid parhaus arnynt i gadw'r momentwm hwn i fynd. A wnewch chi ymrwymo? Rwy'n gwybod bod cyllid yn dynn, ond os ydym o ddifrif am gadwraeth morol a dyfodol di-garbon, dylem fod o ddifrif ynglŷn â darparu cymorth ariannol i rwydwaith morwellt Cymru, ac unrhyw un arall yn wir sy'n gweithio i adfer y glaswellt hanfodol hwn.
Yes. Thank you, Janet. I absolutely do recognise that habitats have important benefits like enhancing biodiversity through increased feeding opportunities and nursery habitats, which are crucial to our response to both the climate and the nature emergency here in Wales. I recently had the real pleasure of visiting the seagrass meadow at Porthdinllaen with Project Seagrass, to see and assist in the collection of seagrass seeds. I met the most delightful set of young people there, who were collecting the seeds—1 million seagrass seeds to be planted around the coast of Wales. They asked a whole series of questions and were very enthused about the project. We're currently exploring options to identify the most appropriate mechanism to deliver the targeted scheme for marine habitat restoration, specifically for seagrass and salt marsh, and we're doing that in conjunction with Project Seagrass, who are absolutely pivotal to this, and I really value the critical work that they do, and that the volunteers that support them do, to help us across Wales.
The nature networks fund is live now, and I would encourage any interested organisation to consider this. The funding is available for both project delivery and capacity building, to support the development of a future pipeline of projects. We've also made additional opportunities available, as I already said, through the MPA management grant scheme, and will continue to do that in the future. NRW are currently undertaking a series of works to identify habitat suitability for a number of habitat types in the Welsh marine environment, including seagrass, to help us in our decision making for where to target seagrass restoration in Wales, and we're doing that in conjunction with Project Seagrass. We've also had a list of key recommendations from the World Wildlife Fund for seagrass, and my officials are meeting with them to discuss how to take prospects forward. So, I think we will have a really good tale to tell about seagrass restoration, Janet, and I look forward to going snorkelling with you to look at the seeds growing any time soon.
Ie. Diolch yn fawr, Janet. Rwy'n cydnabod yn llwyr fod gan gynefinoedd fanteision pwysig fel gwella bioamrywiaeth drwy gynyddu cyfleoedd bwydo a chynefinoedd meithrin, sy'n hanfodol i'n hymateb i'r hinsawdd a'r argyfwng natur yma yng Nghymru. Yn ddiweddar, cefais y pleser o ymweld â gwelyau morwellt ym Mhorth Dinllaen gyda Prosiect Morwellt, i weld a chynorthwyo gyda'r gwaith o gasglu hadau morwellt. Cyfarfûm â'r bobl ifanc fwyaf hyfryd yno, a oedd yn casglu'r hadau—1 filiwn o hadau morwellt i'w plannu o amgylch arfordir Cymru. Fe wnaethant ofyn cyfres o gwestiynau ac roeddent yn frwdfrydig iawn am y prosiect. Ar hyn o bryd rydym yn archwilio opsiynau i nodi'r mecanwaith mwyaf priodol i gyflawni'r cynllun wedi'i dargedu ar gyfer adfer cynefinoedd morol, yn benodol ar gyfer morwellt a morfa heli, ac rydym yn gwneud hynny ar y cyd â Prosiect Morwellt, sy'n gwbl ganolog i hyn, ac rwy'n gwerthfawrogi'r gwaith hanfodol y maent yn ei wneud, ac y mae'r gwirfoddolwyr sy'n eu cefnogi yn ei wneud, i'n helpu ar hyd a lled Cymru.
Mae'r gronfa rhwydweithiau natur yn weithredol nawr, a hoffwn annog unrhyw sefydliad sydd â diddordeb i ystyried gwneud cais. Mae'r cyllid ar gael ar gyfer cyflawni prosiectau ac adeiladu capasiti, i gefnogi datblygiad nifer o brosiectau yn y dyfodol. Rydym hefyd wedi sicrhau bod cyfleoedd ychwanegol ar gael, fel y dywedais eisoes, drwy gynllun grant rheoli ardaloedd morol gwarchodedig, a byddwn yn parhau i wneud hynny yn y dyfodol. Ar hyn o bryd mae Cyfoeth Naturiol Cymru yn ymgymryd â gwaith i nodi addasrwydd cynefinoedd ar gyfer nifer o wahanol fathau o gynefinoedd yn amgylchedd morol Cymru, gan gynnwys morwellt, i'n helpu i wneud penderfyniadau ynglŷn â lle y dylem dargedu gwaith adfer morwellt yng Nghymru, ac rydym yn gwneud hynny ar y cyd â Prosiect Morwellt. Rydym hefyd wedi cael rhestr o argymhellion allweddol gan Gronfa Bywyd Gwyllt y Byd ar gyfer morwellt, ac mae fy swyddogion yn cyfarfod â nhw i drafod sut y gallwn fwrw ymlaen â syniadau. Felly, rwy'n credu y bydd gennym stori dda iawn i'w hadrodd am adfer morwellt, Janet, ac edrychaf ymlaen at fynd i snorclo gyda chi i edrych ar yr hadau'n tyfu rhyw ben yn fuan.
We all want to see the photos. [Laughter.]
Bydd pawb ohonom eisiau gweld y lluniau. [Chwerthin.]
Cwestiwn 6. Mike Hedges.
Question 6. Mike Hedges.
6. Pa gamau y mae Llywodraeth Cymru yn eu cymryd i gynyddu nifer yr unedau tai cydweithredol? OQ60138
6. What action is the Welsh Government taking to increase the number of co-operative housing units? OQ60138
We remain committed to supporting the development of co-operative and community-led housing in Wales and to enabling people to take more control of their housing. Building on historical support, we have increased funding through Cwmpas to £180,000 revenue funding for three years, so that's 2022-23 to 2024-25, into the future.
Rydym yn parhau i fod yn ymrwymedig i gefnogi datblygiad tai cydweithredol a thai dan arweiniad y gymuned yng Nghymru ac i alluogi pobl i gymryd mwy o reolaeth dros eu tai. Gan adeiladu ar gymorth hanesyddol, rydym wedi cynyddu cyllid drwy Cwmpas i £180,000 o gyllid refeniw am dair blynedd, felly 2022-23 i 2024-25, i'r dyfodol.
Thank you, Minister. Co-operative housing is a very popular form of tenure across Europe and north America. John Lennon lived in the Dakota Building, which was a co-operative housing development. It is much less popular in Wales than the rest of Great Britain. I do not believe that we can ignore a form of tenure that is popular throughout the world when we have housing need. They all have Government support and, crucially, had Government support to start up. What new support is the Welsh Government going to give to co-operative housing? And will the Government support the New York model on the conversion of large, empty buildings into co-operative housing?
Diolch yn fawr, Weinidog. Mae tai cydweithredol yn fath poblogaidd iawn o ddeiliadaeth ar draws Ewrop a gogledd America. Roedd John Lennon yn byw yn Adeilad Dakota, a oedd yn ddatblygiad tai cydweithredol. Mae'n llawer llai poblogaidd yng Nghymru na gweddill Prydain. Nid wyf yn credu y gallwn anwybyddu math o ddeiliadaeth sy'n boblogaidd ledled y byd pan fo gennym angen am dai. Mae gan bob un ohonynt gefnogaeth eu Llywodraeth, ac yn hollbwysig, cawsant gefnogaeth eu Llywodraeth o'r dechrau. Pa gymorth newydd y bydd Llywodraeth Cymru yn ei ddarparu i dai cydweithredol? Ac a wnaiff y Llywodraeth gefnogi model Efrog Newydd o droi adeiladau mawr, gwag yn dai cydweithredol?
Diolch, Mike. I share in your enthusiasm for co-operative housing. The Welsh Government has never moved away from our support for co-operative housing and community-led housing, and we've been providing funding to Cwmpas to support co-operative housing ever since 2012. And in 2019, we changed our approach to enable Cwmpas to deliver a broader programme of work, supporting all types of community-led housing, and that allows for local communities to decide on the best form of community-led housing for their area, and that could easily include conversion of a large building. Cwmpas’s Communities Creating Homes programme, since the 2019 change, has been jointly funded by the Welsh Government and the Nationwide Foundation, and it offers support for all community-led housing, with a focus on embedding co-operative principles. More recently, I'm really encouraged by the funding application from Gŵyr Community Land Trust to the land and buildings development fund, and I'm really looking forward to seeing how the project develops. The project, I hope, will demonstrate proof of concept for use of the land and buildings development fund as capital funding for a community-led project, and therefore provide a direct funding route for community-led housing, in addition to all the existing routes through our social housing grant with registered social landlord partners. And that's really close by your constituency, Mike, in the constituency of our colleague Rebecca Evans, and I'm sure they'd welcome a visit by you.
Diolch yn fawr, Mike. Rwy'n rhannu eich brwdfrydedd ynglŷn â thai cydweithredol. Nid yw Llywodraeth Cymru erioed wedi rhoi'r gorau i gefnogi tai cydweithredol a thai dan arweiniad y gymuned, ac rydym wedi bod yn darparu cyllid i Cwmpas i gefnogi tai cydweithredol ers 2012. Ac yn 2019, fe wnaethom newid ein dull gweithredu i alluogi Cwmpas i ddarparu rhaglen ehangach o waith, gan gefnogi pob math o dai dan arweiniad y gymuned, ac mae hynny'n caniatáu i gymunedau lleol benderfynu ar y math gorau o dai dan arweiniad y gymuned ar gyfer eu hardal, a gallai hynny'n hawdd gynnwys addasu adeiladau mawr. Ers y newid yn 2019, mae rhaglen Cymunedau'n Creu Cartrefi Cwmpas wedi'i hariannu ar y cyd gan Lywodraeth Cymru a Sefydliad Nationwide, ac mae'n cynnig cefnogaeth i'r holl dai dan arweiniad y gymuned, gyda ffocws ar ymgorffori egwyddorion cydweithredol. Yn fwy diweddar, mae wedi bod yn galonogol gweld y cais am gyllid gan Ymddiriedolaeth Tir Cymunedol Gŵyr i'r gronfa datblygu tir ac adeiladau, ac rwy'n edrych ymlaen yn fawr at weld sut mae'r prosiect yn datblygu. Bydd y prosiect, gobeithio, yn dangos prawf o gysyniad ar gyfer defnyddio'r gronfa datblygu tir ac adeiladau fel cyllid cyfalaf ar gyfer prosiect dan arweiniad y gymuned, ac felly'n darparu llwybr cyllido uniongyrchol ar gyfer tai dan arweiniad y gymuned, yn ogystal â'r holl lwybrau presennol drwy ein grant tai cymdeithasol gyda phartneriaid landlordiaid cymdeithasol cofrestredig. Ac mae hynny'n agos iawn at eich etholaeth, Mike, yn etholaeth ein cyd-Aelod Rebecca Evans, ac rwy'n siŵr y byddent yn croesawu ymweliad gennych chi.
We all know the real issue surrounding the housing supply in Wales—it's mainly the lack of it. So, it's a shame that councils in South Wales West are continuing to fail to meet housing targets consistently. In the January to March quarter of this year, under Swansea council's watch, just 57 new dwellings were completed. But it gets worse. In Bridgend, it was 23, and in Neath Porth Talbot, only 15. How can Welsh Government and local councils possibly be trusted to support social and co-operative housing when they can't even get the basics right? The law of supply and demand applies equally to housing. We need constructive solutions to reform the planning system and build the beautiful low-carbon homes of the future. Current red tape and complex bureaucracy means the deck is stacked in favour of the big players, shutting out smaller, local companies who should have a huge part to play in the solution. So, Minister, how is the Welsh Government working to improve its record on housing, work with councils to reform the system, and get on with actually building the houses for the future generations will need?
Rydym i gyd yn gwybod beth yw'r broblem go iawn gyda'r cyflenwad tai yng Nghymru—y diffyg cyflenwad, yn bennaf. Felly, mae'n drueni fod cynghorau yng Ngorllewin De Cymru yn parhau i fethu cyrraedd targedau tai yn gyson. Yn ystod y chwarter rhwng mis Ionawr a mis Mawrth eleni, o dan gyngor Abertawe, 57 yn unig o anheddau newydd a gwblhawyd. Ond mae gwaeth i ddod. Ym Mhen-y-bont ar Ogwr, y ffigur oedd 23, a dim ond 15 yng Nghastell-nedd Porth Talbot. Sut yn y byd y gellir ymddiried yn Llywodraeth Cymru a chynghorau lleol i gefnogi tai cymdeithasol a thai cydweithredol pan na allant hyd yn oed gael y pethau sylfaenol yn iawn? Mae'r rheol cyflenwad a galw yr un mor berthnasol i dai. Mae angen atebion adeiladol arnom i ddiwygio'r system gynllunio ac adeiladu cartrefi carbon isel hardd y dyfodol. Mae tâp coch a'r fiwrocratiaeth gymhleth gyfredol yn golygu bod gan y chwaraewyr mawr fantais, gan gau cwmnïau lleol llai o faint allan, pan ddylai fod ganddynt ran enfawr i'w chwarae yn yr ateb. Felly, Weinidog, sut mae Llywodraeth Cymru yn gweithio i wella ei chyflawniad mewn perthynas â thai, gweithio gyda chynghorau i ddiwygio'r system, a bwrw ati i adeiladu'r tai y bydd cenedlaethau'r dyfodol eu hangen?
Well, Llywydd, once again I regret the fact that the Tories only ever want to run down people who are doing their very best in very difficult circumstances, caused almost entirely by the Conservative Party at the UK level, having made it near impossible to get both financing and funding for homes anywhere. The Westminster Government could also assist us by helping us get our vacant land tax through, which they've consistently blocked, which would help us unlock the land that is essential for this kind of community housing to be built. The Conservative Member perhaps hasn't been in the party long enough to remember that it was his Government that prevented councils from building houses for nearly 45 years, and has only very recently, actually, released the caps on the housing revenue account in local authorities that would allow them to build the houses in the first place. I think our councils are doing a splendid job, alongside our registered social landlords and, indeed, the co-operative and community sector, to get house building going, and I need no lessons off him on how to build low-carbon, decent homes and plan for them accordingly.
Wel, Lywydd, unwaith eto rwy'n gresynu at y ffaith nad yw'r Torïaid ond eisiau lladd ar bobl sy'n gwneud eu gorau glas mewn amgylchiadau anodd iawn, a achoswyd bron yn gyfan gwbl gan y Blaid Geidwadol ar lefel y DU, ar ôl iddynt ei gwneud bron iawn yn amhosibl i gael cyllid ar gyfer cartrefi yn unrhyw le. Gallai Llywodraeth San Steffan ein cynorthwyo hefyd drwy ein helpu i gael ein treth ar dir gwag drwodd, treth y maent wedi'i blocio'n gyson, a fyddai'n ein helpu i ddatgloi'r tir sy'n hanfodol er mwyn adeiladu'r math hwn o dai cymunedol. Efallai nad yw'r Aelod Ceidwadol wedi bod yn y blaid yn ddigon hir i gofio mai ei Lywodraeth ef a ataliodd gynghorau rhag adeiladu tai am bron i 45 mlynedd, a dim ond yn ddiweddar iawn y gwnaethant ryddhau'r capiau ar y cyfrif refeniw tai mewn awdurdodau lleol a fyddai'n caniatáu iddynt adeiladu'r tai yn y lle cyntaf. Rwy'n credu bod ein cynghorau yn gwneud gwaith gwych, ochr yn ochr â'n landlordiaid cymdeithasol cofrestredig, ac yn wir, y sector cydweithredol a chymunedol, i fwrw ati i adeiladu tai, ac nid wyf angen unrhyw wersi ganddo ef ar sut i adeiladu cartrefi carbon isel, gweddus a sut i gynllunio ar eu cyfer yn unol â hynny.
7. Sut y bydd Llywodraeth Cymru yn hyrwyddo ymhellach adeiladu tai cymdeithasol? OQ60150
7. How will the Welsh Government further promote the building of social housing? OQ60150
We remain committed to delivering our 20,000 social homes for rent this Government term, underpinned by record levels of funding—almost £1.2 billion over the first four years of this Senedd term. In Flintshire, £12.6 million was spent in 2022-23 and an allocation of £13.3 million for 2023-24 is providing those much-needed homes.
Rydym yn parhau i fod yn ymrwymedig i ddarparu ein 20,000 o gartrefi cymdeithasol i'w rhentu yn ystod tymor y Senedd hon, cynllun sydd wedi'i ategu gan y lefelau uchaf erioed o gyllid—bron i £1.2 biliwn dros y pedair blynedd gyntaf o dymor y Senedd hon. Yn sir y Fflint, gwariwyd £12.6 miliwn yn 2022-23 ac mae dyraniad o £13.3 miliwn ar gyfer 2023-24 yn darparu'r cartrefi mawr eu hangen hynny.
Can I thank the Minister for her answer and the commitment towards promoting social housing? The area I grew up in was mainly council housing, and, if I look back now, I understand the difference good quality, secure and affordable housing made to the life choices and life chances of residents. Minister, I was pleased to see yesterday the news that we are once again improving housing standards, and I congratulate you on this bold decision. We have to be ambitious about the building of more social housing; too many people are on waiting lists in inappropriate, insecure housing. We need to give those families the security that social housing offers. Minister, the planning system can be inconsistent when it comes to social housing applications. What can you do to ensure that social housing applications are not treated harshly and refused for reasons that have no real planning merit?
A gaf fi ddiolch i'r Gweinidog am ei hateb a'i hymrwymiad tuag at hyrwyddo tai cymdeithasol? Tai cyngor yn bennaf oedd i'w cael yn yr ardal y cefais fy magu ynddi, ac os edrychaf yn ôl nawr, rwy'n deall y gwahaniaeth roedd tai diogel a fforddiadwy o ansawdd da yn ei wneud i ddewisiadau bywyd a chyfleoedd bywyd preswylwyr. Weinidog, roeddwn yn falch o weld y newyddion ddoe ein bod unwaith eto yn gwella safonau tai, ac rwy'n eich llongyfarch ar y penderfyniad beiddgar hwn. Rhaid inni fod yn uchelgeisiol ynglŷn ag adeiladu mwy o dai cymdeithasol; mae gormod o bobl ar restrau aros mewn tai amhriodol, ansicr. Mae angen inni ddarparu'r sicrwydd y mae tai cymdeithasol yn ei gynnig i'r teuluoedd hynny. Weinidog, gall y system gynllunio fod yn anghyson mewn perthynas â cheisiadau tai cymdeithasol. Beth y gallwch chi ei wneud i sicrhau nad yw ceisiadau tai cymdeithasol yn cael eu trin yn llym ac yn cael eu gwrthod am resymau nad oes iddynt unrhyw rinwedd cynllunio gwirioneddol?
We've been very clear of the positive impact that good quality, affordable homes that will meet the needs of individuals now and in the future can have. We know that investing in social housing reduces poverty, improves health and helps drive economic growth—that's why we are seeking to increase the provision by 20,000, and we've set out record levels of funding to achieve this, as I've just already said, allocating £1.2 billion over the first four years of this Senedd term. We also recognise the importance of providing social homes through the planning system, and our national planning policy, 'Planning Policy Wales', is very clear about the Welsh Government's policies. The need for social housing is clearly articulated in 'Future Wales', our national plan. We expect all local authorities to prepare a local development plan that includes policies on the delivery of social housing, and we require planning decisions to be taken in line with those plans. A community's need for social housing is one of the most important considerations of the LDP. We continue to support and challenge local authorities for the preparation of their LDP, and we continue to ensure that social housing issues are adequately addressed therein.
Rydym wedi bod yn glir iawn am yr effaith gadarnhaol y gall cartrefi fforddiadwy o ansawdd da ei chael wrth ddiwallu anghenion unigolion nawr ac yn y dyfodol. Gwyddom fod buddsoddi mewn tai cymdeithasol yn lleihau tlodi, yn gwella iechyd ac yn helpu i sbarduno twf economaidd—dyna pam ein bod yn ceisio cynyddu'r ddarpariaeth o 20,000, ac rydym wedi nodi'r lefelau uchaf erioed o gyllid i gyflawni hyn, fel rwyf newydd ei ddweud, gan ddyrannu £1.2 biliwn dros y pedair blynedd gyntaf o dymor y Senedd hon. Rydym hefyd yn cydnabod pwysigrwydd darparu cartrefi cymdeithasol drwy'r system gynllunio, ac mae ein polisi cynllunio cenedlaethol, 'Polisi Cynllunio Cymru', yn glir iawn ynglŷn â pholisïau Llywodraeth Cymru. Mae'r angen am dai cymdeithasol yn cael ei fynegi'n glir yn 'Dyfodol Cymru', ein cynllun cenedlaethol. Rydym yn disgwyl i bob awdurdod lleol baratoi cynllun datblygu lleol sy'n cynnwys polisïau ar ddarparu tai cymdeithasol, ac rydym yn ei gwneud yn ofynnol i benderfyniadau cynllunio gael eu gwneud yn unol â'r cynlluniau hynny. Mae angen cymuned am dai cymdeithasol yn un o ystyriaethau pwysicaf y cynllun datblygu lleol. Rydym yn parhau i gefnogi a herio awdurdodau lleol wrth iddynt baratoi eu cynlluniau datblygu lleol, ac rydym yn parhau i sicrhau bod materion tai cymdeithasol yn cael sylw digonol ynddynt.
Minister, not only do we have to encourage the building of social housing as a matter of some urgency, but we also have to ensure that the housing provided is fit for the future. Minister, whilst I note the introduction of the new Welsh housing quality standard, I question whether it goes far enough. What consideration have you given to ensuring that all future housing is built to passive house standards in order to ensure low or no energy bills, as well as ensuring that every home is readily adaptable to meet future mobility needs for tenants?
Weinidog, nid yn unig y mae'n rhaid inni annog adeiladu tai cymdeithasol fel mater o frys, mae'n rhaid inni sicrhau hefyd fod y tai a ddarperir yn addas ar gyfer y dyfodol. Weinidog, er fy mod yn nodi cyflwyno safon ansawdd tai newydd Cymru, rwy'n cwestiynu a yw'n mynd yn ddigon pell. Pa ystyriaeth rydych chi wedi'i rhoi i sicrhau bod yr holl dai yn y dyfodol yn cael eu hadeiladu i safon tŷ ynni goddefol er mwyn sicrhau biliau ynni isel, neu ddim biliau ynni o gwbl, yn ogystal â sicrhau bod modd addasu pob cartref yn hawdd i ddiwallu anghenion symudedd tenantiaid yn y dyfodol?
Thank you. We already insist that all social housing is built to low-carbon standards. There are three different standards, passive house is one of them, but low-carbon footprints for all of the standards that we accept for new build. We've also done that in the private sector by changing building regulations. Although that's not the subject of this, we do do it across all tenures. I absolutely agree with the Member that houses should be built that are fit for the future, and the Welsh Government is entirely committed to doing both that for the new build, and, indeed, as you heard only yesterday in my statement, bringing existing housing up to the same standard.
Diolch. Rydym eisoes yn mynnu bod pob tŷ cymdeithasol yn cael ei adeiladu i fodloni safonau carbon isel. Ceir tair safon wahanol, mae tŷ ynni goddefol yn un ohonynt, ond mae yna ôl traed carbon isel ar gyfer yr holl safonau a dderbyniwn ar gyfer adeiladau newydd. Rydym hefyd wedi gwneud hynny yn y sector preifat drwy newid rheoliadau adeiladu. Er nad dyna yw pwnc y cwestiwn, rydym yn gwneud hynny ar draws pob deiliadaeth. Rwy'n cytuno'n llwyr â'r Aelod y dylid adeiladu tai sy'n addas ar gyfer y dyfodol, ac mae Llywodraeth Cymru wedi ymrwymo'n llwyr i wneud hynny gydag adeiladau newydd, ac yn wir, fel y clywsoch ddoe ddiwethaf yn fy natganiad, wrth godi tai sy'n bodoli'n barod i'r un safon.
8. A wnaiff y Gweinidog roi'r wybodaeth ddiweddaraf am y sefyllfa ym mhwll glo Ffos-y-frân ym Merthyr? OQ60148
8. Will the Minister provide an update on the situation at Ffos-y-frân mine in Merthyr? OQ60148
Yes. Following service of an enforcement notice on the site operator by Merthyr Tydfil County Borough Council, the company has provided a unilateral undertaking to the council that it will stop operations at the site by 30 November.
Gwnaf. Yn dilyn penderfyniad Cyngor Bwrdeistref Sirol Merthyr Tudful i gyflwyno hysbysiad gorfodi i weithredwr y safle, mae'r cwmni wedi darparu ymrwymiad unochrog i'r cyngor y bydd yn atal gweithrediadau ar y safle erbyn 30 Tachwedd.
Thank you, Minister. For over a year now, the operators at Ffos-y-frân coal mine have been extracting coal illegally, against the decision of the local authority and in direct contravention of planning laws. I've raised in this Chamber before that because of how little money—around £15 million—has been set aside by the mining company to restore the land, we are facing the very real prospect of there being a shortfall of over £100 million when it comes to cleaning up that site when they finally leave. Now, I realise that there's an ongoing legal case, but I'd like the Government, please, to commit to a swift public inquiry after that case to look into how the mining company was allowed to set so little money aside for restoration. The fact that so little money is set aside has fostered the likelihood that the site could be abandoned, with the costs for restoring it being left to the public purse. So, could you give a guarantee, please, to the people of Merthyr Tydfil that the original restoration plan that was promised to them will be completed, instead of a cutback version that will only make the site safe and ensure it doesn't fill with water, because our Valleys really do deserve better than that? And would you commit, Minister, to a swift public inquiry into how this situation was ever allowed to develop?
Diolch yn fawr, Weinidog. Ers dros flwyddyn bellach, mae'r gweithredwyr ym mhwll glo Ffos-y-frân wedi bod yn echdynnu glo yn anghyfreithlon, yn erbyn penderfyniad yr awdurdod lleol ac yn gwbl groes i gyfreithiau cynllunio. Yn y gorffennol, rwyf wedi crybwyll yn y Siambr hon, oherwydd cyn lleied o arian—tua £15 miliwn—sydd wedi'i neilltuo gan y cwmni mwyngloddio i adfer y tir, rydym yn wynebu'r posibilrwydd real iawn y bydd diffyg o dros £100 miliwn ar gyfer glanhau'r safle hwnnw pan fyddant yn gadael yn y pen draw. Nawr, rwy'n sylweddoli bod yna achos cyfreithiol ar y gweill, ond hoffwn i'r Llywodraeth, os gwelwch yn dda, ymrwymo i ymchwiliad cyhoeddus cyflym ar ôl yr achos hwnnw i edrych ar sut y caniatawyd i'r cwmni mwyngloddio osod cyn lleied o arian o'r neilltu ar gyfer gwaith adfer. Mae'r ffaith bod cyn lleied o arian wedi'i neilltuo wedi meithrin y tebygolrwydd y bydd y safle yn cael ei adael i fynd, gyda'r costau ar gyfer gwaith adfer yn dod o'r pwrs cyhoeddus. Felly, a allech chi roi sicrwydd i bobl Merthyr Tudful, os gwelwch yn dda, y bydd y cynllun adfer gwreiddiol a addawyd iddynt yn cael ei gwblhau, yn hytrach na fersiwn wedi'i chwtogi na fydd ond yn gwneud y safle'n ddiogel ac yn sicrhau nad yw'n llenwi â dŵr, oherwydd mae ein Cymoedd yn haeddu gwell na hynny? Ac a wnewch chi ymrwymo, Weinidog, i ymchwiliad cyhoeddus cyflym i ganfod sut y caniatawyd i'r sefyllfa hon ddatblygu yn y lle cyntaf?
I'm afraid, Delyth, I'm really constrained as to what I can and can't say, I'm afraid, still, because despite the unilateral undertaking I mentioned, there is still a live appeal against the enforcement notice, and the Welsh Ministers have a duty to hear that appeal. So, I'm currently giving some consideration to that. I can say that we are supporting the council to work together with NRW and the Coal Authority, to consider the contingency arrangements that are in place and to consider what would happen if the mine were to be abandoned. Restoration, however, remains the responsibility of the mine operator, who's still in place, and I'm very sorry, but I'm very constrained as to what else I can say.
Mae arnaf ofn fy mod yn gyfyngedig iawn, Delyth, o ran yr hyn y gallaf ac na allaf ei ddweud, oherwydd er gwaethaf yr ymrwymiad unochrog a grybwyllais, mae yna apêl fyw o hyd yn erbyn yr hysbysiad gorfodi, ac mae dyletswydd ar Weinidogion Cymru i wrando ar yr apêl honno. Felly, rwy'n ystyried hynny ar hyn o bryd. Gallaf ddweud ein bod yn cefnogi'r cyngor i gydweithio ag CNC a'r Awdurdod Glo i ystyried y trefniadau wrth gefn sydd ar waith ac i ystyried beth fyddai'n digwydd pe bai'r pwll yn cael ei adael i fynd. Fodd bynnag, cyfrifoldeb gweithredwr y gwaith glo, sy'n dal i fod yno, yw'r gwaith adfer, ac mae'n ddrwg iawn gennyf, ond rwy'n gyfyngedig iawn o ran beth arall y gallaf ei ddweud.
9. Pa gynnydd sy'n cael ei wneud i adfer a gwerthu'r 22,000 a mwy o gartrefi gwag hirdymor yng Nghymru i leddfu'r argyfwng tai? OQ60151
9. What progress is being made to restore and sell the more than 22,000 long-term empty homes in Wales to alleviate the housing crisis? OQ60151
We are providing a range of measures and funding packages to reduce the number of long-term empty homes in Wales, and in doing so, we are increasing the supply of homes across all tenures.
Rydym yn darparu ystod o fesurau a phecynnau cyllido i leihau nifer y cartrefi gwag hirdymor yng Nghymru, ac wrth wneud hynny, rydym yn cynyddu'r cyflenwad o gartrefi ar draws pob deiliadaeth.
Diolch, Weinidog. I was very pleased to read, as you know, the homeless White Paper, but whilst that is being slowly implemented, people are still, as you well know, struggling to find accommodation, and in the worst cases, dying on the streets. Cardiff alone has seen an increase of 120 per cent in rough-sleeping. It's such a shame, therefore, that in Cardiff alone, there are 3,288 empty homes, according to council tax data from this year, with 1,897 of those being exempt completely from council tax. Will the Minister investigate reusing these old properties for housing, as a green alternative to building new ones? Diolch yn fawr.
Diolch, Weinidog. Roeddwn yn falch iawn o ddarllen y Papur Gwyn ar ddigartrefedd fel y gwyddoch, ond er bod hwnnw'n cael ei weithredu'n araf, mae pobl yn dal i'w chael hi'n anodd dod o hyd i lety, fel y gwyddoch yn iawn, ac yn yr achosion gwaethaf, yn marw ar y strydoedd. Mae Caerdydd wedi gweld cynnydd o 120 y cant yn y niferoedd sy'n cysgu allan. Mae'n gymaint o drueni, felly, fod 3,288 o gartrefi gwag yng Nghaerdydd yn unig, yn ôl data'r dreth gyngor eleni, gyda 1,897 o'r rheini wedi'u heithrio'n llwyr rhag treth gyngor. A wnaiff y Gweinidog ymchwilio i ailddefnyddio'r hen eiddo hyn fel tai, fel dewis arall gwyrdd yn lle adeiladu rhai newydd? Diolch yn fawr.
Well, yes, absolutely. We agree that empty homes are a blight and can be a nuisance in communities. They attract anti-social behaviour, pose environmental health problems, and contribute to a general decline in the neighbourhoods. But, as you rightly say, Rhys, they are a wasted resource, and that's particularly frustrating, given the current housing supply. We have given local authorities powers to charge council tax premiums of up to 300 per cent on long-term empty dwellings, as well as on second homes, and we've put £50 million investment over three years to bring 2,000 long-term empty properties back into use, to accelerate our work to bring empty properties back into use and complement our existing schemes.
That does include nearly £43 million of recyclable funding that we've given local authorities to provide interest-free property loans for landlords and home owners for home improvements or to renovate empty properties and bring them back into use. And it also includes turning commercial properties—empty commercial properties—into houses or flats, with landlords able to increase loans of up to £35,000 per unit or £250,000 per application. The scheme's being used to bring back around 1,800 units into use from empty properties across Wales, and supported improvements to a further 1,600 homes that were in danger of becoming empty, because they were in such poor condition. So, a total of 3,400 units have been brought back into use so far under the scheme. We've also got 330 town-centre residential units being brought back into use—so, those are the ones above the shops that are often empty—and we're bringing those back into use through our Transforming Towns loan scheme. I was able to go to Newport very recently and have a look at the really excellent scheme around Newport market there that's brought some of those houses back into use.
My only remark on the numbers that you quoted is that it's quite difficult to differentiate houses for sale from houses that are long-term empty from those numbers. So, some of the council tax exemptions, for example, will be because the house is on the market. So, we are looking to see what we can do to better improve the data on what is actually a long-term empty home—or an abandoned home, especially—or one that's actually on the market for sale and might have been on the market for some time.
Wel, ie, yn hollol. Rydym yn cytuno bod cartrefi gwag yn bla ac yn gallu bod yn niwsans mewn cymunedau. Maent yn denu ymddygiad gwrthgymdeithasol, yn achosi problemau iechyd amgylcheddol, ac yn cyfrannu at ddirywiad cyffredinol yn y cymdogaethau. Ond fel rydych yn ei ddweud yn gywir, Rhys, maent yn adnoddau gwastraffus, ac mae hynny'n arbennig o rwystredig, o ystyried y cyflenwad tai presennol. Rydym wedi rhoi pwerau i awdurdodau lleol godi premiymau'r dreth gyngor o hyd at 300 y cant ar anheddau gwag hirdymor, yn ogystal ag ar ail gartrefi, ac rydym wedi buddsoddi £50 miliwn dros dair blynedd i ddod â 2,000 eiddo gwag hirdymor yn ôl i ddefnydd, i gyflymu ein gwaith i ddod ag eiddo gwag yn ôl i ddefnydd ac ategu ein cynlluniau presennol.
Mae hynny'n cynnwys bron i £43 miliwn o gyllid ailgylchadwy a roddwyd gennym i awdurdodau lleol i ddarparu benthyciadau eiddo di-log i landlordiaid a pherchnogion tai ar gyfer gwella cartrefi neu adnewyddu eiddo gwag i'w defnyddio unwaith eto. Ac mae hefyd yn cynnwys troi eiddo masnachol—eiddo masnachol gwag—yn dai neu fflatiau, gyda landlordiaid yn gallu cynyddu benthyciadau o hyd at £35,000 yr uned neu £250,000 fesul cais. Mae'r cynllun yn cael ei ddefnyddio i greu oddeutu 1,800 uned drwy ddod ag eiddo gwag yn ôl i ddefnydd ledled Cymru, ac mae wedi cefnogi gwelliannau i 1,600 o gartrefi eraill a oedd mewn perygl o gael eu gadael yn wag, oherwydd eu bod mewn cyflwr mor wael. Felly, mae cyfanswm o 3,400 uned wedi dod yn ôl i ddefnydd o dan y cynllun hyd yma. Mae gennym hefyd 330 o unedau preswyl canol y dref yn cael eu defnyddio unwaith eto—felly, y rhai uwchben y siopau sy'n aml yn wag—ac rydym yn dod â'r rheini yn ôl i ddefnydd drwy ein cynllun benthyca Trawsnewid Trefi. Euthum i Gasnewydd yn ddiweddar iawn a chael golwg ar y cynllun ardderchog o amgylch marchnad Casnewydd sydd wedi dod â rhai o'r tai hynny yn ôl i ddefnydd.
Fy unig sylw ar y niferoedd a ddyfynnwyd gennych yw ei bod yn eithaf anodd gwahaniaethu rhwng tai sydd ar werth a thai sy'n wag yn hirdymor o'r ffigurau hynny. Felly, bydd rhai o'r eithriadau treth gyngor, er enghraifft, yn bodoli oherwydd bod y tŷ ar y farchnad. Felly, rydym yn edrych i weld beth y gallwn ni ei wneud i wella'r data ar beth sy'n gartref sy'n wag yn hirdymor mewn gwirionedd—neu gartref sydd wedi ei adael i fynd, yn enwedig—neu un sydd ar werth ar y farchnad ac a allai fod wedi bod ar y farchnad ers peth amser.
Cwestiwn 10, yn olaf, Huw Irranca-Davies.
Question 10, finally, Huw Irranca-Davies.
10. A wnaiff y Gweinidog ystyried cynigion newydd ac amgen yn unol â meini prawf yr adolygiad ffyrdd, yn dilyn y penderfyniad i atal cynnydd ar brosiect ffordd osgoi gwreiddiol Llanharan? OQ60137
10. Will the Minister consider new and alternative proposals in line with the roads review criteria, following the decision to halt progress on the original Llanharan bypass project? OQ60137
Thank you. Yes, I've awarded £100,000 of the local transport fund to Rhondda Cynon Taf County Borough Council to revisit the business case for the Llanharan bypass, in line with our response to the roads review recommendations, and I will consider the outcome of this work.
Diolch. Ie, rwyf wedi dyfarnu £100,000 o'r gronfa drafnidiaeth leol i Gyngor Bwrdeistref Sirol Rhondda Cynon Taf i ailedrych ar yr achos busnes dros ffordd osgoi Llanharan, yn unol â'n hymateb i argymhellion yr adolygiad ffyrdd, a byddaf yn ystyried canlyniad y gwaith hwn.
I'm delighted to hear that. Can I thank the Minister and his officials and others who joined me, Andrew Morgan, the leader of Rhondda Cynon Taf, earlier this year in light of the original decision to halt the roads review and the impact on the original Llanharan bypass, and to look at alternative ways forward? And those alternative ways forward could include bus priority measures, could include enhancement of the existing proposals around active travel, could well include, in negotiation with local partners on the ground, enhancement not just of park-and-ride facilities at the train station, but cycle-and-ride facilities as well. But we do need an egress and access point to that development in Llanilid in order to actually recognise its potential, realise its potential as a significant infrastructure development. It isn't only housing; there is a new school there, and other things that are dependent on this. So, I'd welcome another opportunity, along with Andrew Morgan and local councillors, to discuss this, and see if we can put something that does fit the roads review criteria, does reduce demand, congestion and air pollution, but provides a properly coherent way to devise proper travel options for everybody in those communities.
Rwy'n falch iawn o glywed hynny. A gaf fi ddiolch i'r Gweinidog a'i swyddogion ac eraill a ymunodd â mi ac Andrew Morgan, arweinydd Rhondda Cynon Taf, yn gynharach eleni yng ngoleuni'r penderfyniad gwreiddiol i atal yr adolygiad ffyrdd a'r effaith ar ffordd osgoi wreiddiol Llanharan, ac i edrych ar ffyrdd amgen ymlaen? A gallai'r ffyrdd amgen hynny ymlaen gynnwys mesurau blaenoriaeth bysiau, gallai gynnwys gwella'r cynigion presennol ynghylch teithio llesol, gallai gynnwys gwella, drwy drafod gyda phartneriaid lleol ar lawr gwlad, nid yn unig y cyfleusterau parcio a theithio yn yr orsaf drenau ond cyfleusterau beicio a theithio hefyd. Ond rydym angen pwynt i mewn ac allan i'r datblygiad hwnnw yn Llanilid er mwyn cydnabod ei botensial mewn gwirionedd, a gwireddu ei botensial fel datblygiad seilwaith arwyddocaol. Mae'n fwy na thai; mae yna ysgol newydd yno, a phethau eraill sy'n ddibynnol ar hyn. Felly, buaswn yn croesawu cyfle arall, gydag Andrew Morgan a chynghorwyr lleol, i drafod hyn, a gweld a allwn roi rhywbeth ar waith sy'n cyd-fynd â meini prawf yr adolygiad ffyrdd, sy'n lleihau'r galw, tagfeydd a llygredd aer, ond sy'n darparu ffordd gydlynol o ddyfeisio opsiynau teithio priodol i bawb yn y cymunedau hynny.
Thank you, and the Member makes a good case to scotch the lie that we have banned new roads, because that clearly isn't the policy or the case from our new road-building tests. And in the case of the scheme in his constituency, we are working with the local authorities—and he's mentioned we had a very constructive meeting—and then there's now a challenge for us all to look for more creative ways of dealing with congestion and transport problems without the default approach we've had so many times in the past, simply to build a large road, which then quickly refills with traffic and adds to our carbon emissions. So, there is now an opportunity for Transport for Wales to work creatively with the local authority and the regional teams to look at the range of options of different modes of bus, active travel, car sharing, as well as providing an access road, as the Member mentioned. And I'd be very keen to continue a conversation with him to help us to find a way through this challenge.
Diolch, ac mae'r Aelod yn gwneud achos da i atal y celwydd ein bod wedi gwahardd ffyrdd newydd, oherwydd yn amlwg nid dyna yw'r polisi ac nid dyna sy'n digwydd o'n profion adeiladu ffyrdd newydd. Ac yn achos y cynllun yn ei etholaeth, rydym yn gweithio gyda'r awdurdodau lleol—ac mae wedi sôn ein bod wedi cael cyfarfod adeiladol iawn—a bellach mae yna her i ni i gyd chwilio am ffyrdd mwy creadigol o ymdrin â thagfeydd a phroblemau trafnidiaeth gan hepgor y dull diofyn a welsom gymaint o weithiau yn y gorffennol, sef adeiladu ffordd fawr, sydd wedyn yn ail-lenwi â thraffig yn gyflym ac yn ychwanegu at ein hallyriadau carbon. Felly, mae yna gyfle nawr i Trafnidiaeth Cymru weithio'n greadigol gyda'r awdurdod lleol a'r timau rhanbarthol i edrych ar yr ystod o wahanol ddulliau teithio, bysiau, teithio llesol, rhannu ceir, yn ogystal â darparu ffordd fynediad, fel y soniodd yr Aelod. Ac rwy'n awyddus iawn i barhau sgwrs gydag ef i'n helpu i ddod o hyd i ffordd drwy'r her hon.
Diolch i'r Dirprwy Weinidog a'r Gweinidog Newid Hinsawdd.
I thank the Deputy Minister and the Minister for Climate Change.
Y cwestiynau nesaf fydd y cwestiynau i Weinidog y Gymraeg ac Addysg. Y cwestiwn cyntaf gan Rhys ab Owen.
The next set of questions will be to the Minister for Education and the Welsh Language. The first question is from Rhys ab Owen.
1. Pa asesiad y mae'r Gweinidog wedi'i wneud o effaith y toriad o £75 miliwn i gyllideb ei adran ar dargedau addysgol y Llywodraeth a'i thargedau o ran y Gymraeg? OQ60152
1. What assessment has the Minister made of the impact of the £75 million cut to his department’s budget on the Government’s educational and Welsh-language targets? OQ60152
Rwyf wedi diogelu gwasanaethau rheng flaen mewn ysgolion, colegau a phrifysgolion. Mae gostyngiadau refeniw wedi cael eu nodi drwy adolygu cyllidebau seiliedig ar alw a chyllid heb ei ymrwymo ar draws fy mhortffolio. Er mwyn cyfyngu ar yr effaith ar wasanaethau, rwyf wedi penderfynu gostwng ar wariant drwy ailflaenoriaethu neu ohirio gweithgarwch, yn hytrach na thorri rhaglenni neu eu dwyn i ben.
I have protected front-line services in schools, colleges and universities, and revenue reductions have been identified through a review of demand-led budgets and uncommitted funding across my portfolio. To reduce the impact on services, I have made decisions to reduce spending by reprioritising or deferring activity, rather than cutting or ending programmes.
Diolch yn fawr, Gweinidog. Mae'r toriadau dwfn i'r gyllideb yn dangos y broblem fawr o ddiffyg rheolaeth a'r strwythur sydd gyda'r lle hwn dros y gyllideb. Rŷm ni'n orddibynnol ar benderfyniadau ar waelod yr M4, ond mater arall yw hynny.
Mae sawl adran yn y lle hwn wedi dioddef, ond mae'ch adran chi wedi cael ei tharo yn arbennig o wael. O gymharu â'ch £75 miliwn chi, mae toriadau'r adran economi yn £28 miliwn, llywodraeth leol yn £29 miliwn, ac amaeth yn £17 miliwn. Ydy prosiectau a dyheadau fel y miliwn o siaradwyr Cymraeg erbyn 2050 o hyd yn gynaliadwy yn wyneb y fath doriadau o San Steffan? Diolch yn fawr.
Thank you very much, Minister. These deep cuts to the budget do show the great problem in the lack of control and structure that this place has over the budget. We are over-reliant on decisions taken at the other end of the M4, but that's another issue.
There are many departments in this place that have suffered, but yours has been hit particularly hard. Compared to your £75 million, the economy department's cuts are £28 million, local government £29 million, and agriculture £17 million. Are projects and aspirations such as the million Welsh speakers by 2050 still sustainable in light of such cuts from Westminster? Thank you.
Rwy'n diolch i'r Aelod am gydnabod y cyd-destun o ran y pwysau ar ein gwariant ni a'r rhesymau am hynny, ac mi fyddwn i'n cytuno â'i ddadansoddiad e o'r rhesymau. O ran y toriadau, mae'r ffigur o fy adran i, wrth gwrs, yn uwch mewn termau absoliwt oherwydd bod y gyllideb yn llawer uwch mewn termau absoliwt hefyd, ond fel canran mae e ychydig yn llai na rhai adrannau eraill. Ac roedd y Cabinet yn hapus i gytuno bod approach gwahanol yn hynny o beth.
Mae'r pwyslais rwyf wedi ceisio ei ddwyn ar y broses annymunol tu hwnt hon yn un lle roeddwn i'n edrych ar lle roedd tanwariant, yn hytrach na mynd i wneud toriadau penodol i'r math o gynlluniau roedd e'n sôn amdanyn nhw. Yn sgil hynny, rwyf yn ffyddiog bod y nod, fel roedd e'n sôn, o filiwn o siaradwyr, fod y cynlluniau sydd gennym ni ar waith sy'n cyfrannu tuag at y nod hynny ddim yn mynd i gael eu heffeithio yn andwyol gan y datganiadau rwyf wedi gorfod eu gwneud y flwyddyn hon.
I thank the Member for acknowledging the context in terms of the pressures on our expenditure and the reasons for that, and I would agree with his analysis with regard to those reasons. In terms of the cuts, the figures from my department, of course, are higher in absolute terms because the budget is far higher in absolute terms too, but as a percentage it's slightly less than some of the other departments. And the Cabinet was content to agree that there was a different approach in that regard.
The emphasis that I have tried to place on this very undesirable process is one where we were looking at where there was underspend, rather than making specific cuts to the kinds of schemes and plans that he was talking about. As a result of that, I am confident that the aim, as he mentioned, of a million Welsh speakers, that the plans that are currently in train towards that aim won't be detrimentally impacted by the statements I've had to make this year.
Thank you, Minister, for providing some insight into the impact of the education cuts. However, in relation to the target of free school meals roll-out, I still have some reservations over the specific cuts as a result of the reduction in uptake. We know that many councils were predicting to overspend considerably in order to implement the FSM policy—Flintshire by £0.5 million, Gwynedd by £0.5 million, I believe, and Monmouthshire by circa £300,000, just to name a few—overspends that can be attributed to the rising cost of food, the increase in staffing required, and ongoing infrastructure. Councils have expressly told me that the funding model is not working, and unless this is recognised you are asking them to subsidise the increasing costs to fund your free school meals target. Minister, will you pledge today an absolute commitment to fully fund all costs associated with the roll-out of the free school meals policy?
Diolch, Weinidog, am roi rhywfaint o fewnwelediad i effaith y toriadau addysg. Fodd bynnag, mewn perthynas â'r targed o gyflwyno prydau ysgol am ddim, mae gennyf rai amheuon o hyd am y toriadau penodol o ganlyniad i'r gostyngiad yn y nifer sy'n eu derbyn. Gwyddom fod llawer o gynghorau yn rhagweld gorwariant sylweddol er mwyn gweithredu polisi'r prydau ysgol am ddim—gorwariant o £0.5 miliwn yn sir y Fflint, £0.5 miliwn yng Ngwynedd, rwy'n credu, a thua £300,000 yn sir Fynwy, i enwi rhai yn unig—gorwariant y gellir ei briodoli i gost gynyddol bwyd, y cynnydd yn y staff sydd eu hangen, a seilwaith parhaus. Mae cynghorau wedi dweud wrthyf yn bendant nad yw'r model cyllido yn gweithio, ac os na fydd hyn yn cael ei gydnabod rydych yn gofyn iddynt sybsideiddio costau cynyddol i ariannu eich targed prydau ysgol am ddim. Weinidog, a wnewch chi roi ymrwymiad llwyr heddiw i ariannu'r holl gostau sy'n gysylltiedig â chyflwyno'r polisi prydau ysgol am ddim?
I thank the Member for the question. I know that he and his party do not in fact support this policy at all, but just to give some assurance to those who do support the policy, the funding that has been released, which is £11.5 million from a budget of £70 million, relates to the fact that this is a demand-led grant to local authorities, and despite this reduction there remains sufficient budget to cover the current roll-out plans, which remain on track. This partly reflects our phased approach to the roll-out. So, we've effectively reviewed the demand and uptake of the offer in recent weeks to confirm the level of funding that is now required, and the level of funding that could, if you like, safely be made available. So, the funding model that we have has been built to accommodate increases in demand, and our grant offer commits us to paying claims from local authorities based on the level of uptake experienced rather than that projected—so, even where it’s higher than the figures that have been originally anticipated. So, we’ve allowed provision in the new budget to accommodate growth in that, and the Member will know that we have also committed to undertaking a review of the unit rate per meal, which is associated with the commitment, and we will have the outcome of that analysis later in this year, and I’ll be able to speak to our local government colleagues about the implications of that at that time. But I recognise the point that some local authority leaders have made in relation to that.
Diolch i'r Aelod am y cwestiwn. Gwn nad yw ef a'i blaid yn cefnogi'r polisi hwn o gwbl, ond er mwyn rhoi sicrwydd i'r rhai sy'n cefnogi'r polisi, mae'r cyllid sydd wedi'i ryddhau, sef £11.5 miliwn o gyllideb o £70 miliwn, yn ymwneud â'r ffaith bod hwn yn grant sy'n seiliedig ar alw i awdurdodau lleol, ac er gwaethaf y gostyngiad, mae digon o gyllideb o hyd ar gyfer y cynlluniau cyflwyno presennol, sy'n parhau i fod ar y trywydd cywir. Mae hyn yn rhannol yn adlewyrchu ein dull o gyflwyno'r cynllun yn raddol. Felly, rydym i bob pwrpas wedi adolygu'r galw a'r nifer sy'n manteisio ar y cynnig yn ystod yr wythnosau diwethaf i gadarnhau lefel y cyllid sydd ei angen nawr, a lefel y cyllid y gellid ei ddarparu yn ddiogel, os mynnwch. Felly, mae'r model cyllido sydd gennym wedi'i adeiladu i ddarparu ar gyfer cynnydd yn y galw, ac mae ein cynnig grant yn ein hymrwymo i dalu hawliadau gan awdurdodau lleol yn seiliedig ar nifer y bobl sy'n derbyn yn hytrach na'r nifer a ragwelwyd—felly, hyd yn oed lle mae'n uwch na'r ffigurau a ragwelwyd yn wreiddiol. Felly, rydym wedi caniatáu darpariaeth yn y gyllideb newydd i ddarparu ar gyfer twf o ran hynny, a bydd yr Aelod yn gwybod ein bod hefyd wedi ymrwymo i gynnal adolygiad o gyfradd yr uned pryd bwyd, sy'n gysylltiedig â'r ymrwymiad, a byddwn yn cael canlyniad y dadansoddiad hwnnw yn ddiweddarach eleni, a byddaf yn gallu siarad â'n cydweithwyr llywodraeth leol am oblygiadau hynny ar yr adeg honno. Ond rwy'n cydnabod y pwynt y mae rhai arweinwyr awdurdodau lleol wedi'i wneud mewn perthynas â hynny.
2. A wnaiff y Gweinidog ddatganiad am y canfyddiadau yn Adroddiad Blynyddol 2022-2023 Prif Arolygydd Estyn ? OQ60136
2. Will the Minister make a statement on the findings in Estyn's Chief Inspector's Annual Report 2022-2023? OQ60136
Estyn provides an important annual independent assessment of the quality of education and training provision in Wales. I welcome the chief inspector providing an early insight into inspection findings, as last year. It is important that we take time to reflect on the findings of the summary report.
Mae Estyn yn darparu asesiad annibynnol blynyddol pwysig o ansawdd y ddarpariaeth addysg a hyfforddiant yng Nghymru. Rwy'n croesawu'r ffaith bod y prif arolygydd wedi darparu cipolwg cynnar ar ganfyddiadau arolygu, fel y llynedd. Mae'n bwysig ein bod yn rhoi amser i fyfyrio ar ganfyddiadau'r adroddiad cryno.
Thank you, Minister, for that response. Obviously, in these early findings the chief inspector draws people’s attention to the fact that his inspectors in over two thirds of secondary schools found problems with grammar and punctuation. In your response to the press article that covered the interim report, there was confirmation that the Welsh Government had put in place actions to improve these figures in secondary schools, but didn’t go into what those improvements and what those measures were. Can you enlarge this afternoon on what exactly you have done when such a number of secondary schools—as I said, two thirds—found that in the grammar and punctuation there was need for dramatic improvement? I think urgent action is required in this particular area so that the cohort of learners aren’t missing out the opportunity to excel in school.
Diolch yn fawr am yr ateb hwnnw, Weinidog. Yn amlwg, yn y canfyddiadau cynnar hyn mae'r prif arolygydd yn tynnu sylw pobl at y ffaith bod ei arolygwyr, mewn dros ddwy ran o dair o ysgolion uwchradd, wedi canfod problemau gyda gramadeg ac atalnodi. Yn eich ymateb i'r erthygl yn y wasg a oedd yn ymdrin â'r adroddiad interim, cafwyd cadarnhad fod Llywodraeth Cymru wedi rhoi camau ar waith i wella'r ffigurau hyn mewn ysgolion uwchradd, ond nid oedd yn dweud beth oedd y gwelliannau hynny a beth oedd y mesurau hynny. A allwch chi egluro y prynhawn yma beth yn union rydych chi wedi'i wneud o ystyried bod cymaint o ysgolion uwchradd—fel y dywedais, dwy ran o dair—wedi dweud bod angen gwelliant dramatig mewn perthynas â gramadeg ac atalnodi? Rwy'n credu bod angen gweithredu ar frys yn y maes penodol hwn fel nad yw'r garfan o ddysgwyr yn colli'r cyfle i ragori yn yr ysgol.
The Member is absolutely right about how important literacy broadly, but punctuation and grammar as part of that, is. It's absolutely essential that our young people are able to leave school confident in their literacy and in their use of punctuation and grammar. He'll remember that I made a statement to the Senedd a few months ago on our literacy programme more broadly, and I'll be providing a further update in relation to that in the coming weeks.
But there are interventions at all levels of the school journey, including post 16. He'll know in particular about the advanced skills baccalaureate introduced in September, which will be taken by the majority of 16 to 18-year-old A-level learners, for example, and that includes elements in relation to supporting literacy. But I'll be able to report more fully on that in the coming weeks.
Mae'r Aelod yn llygad ei le ynglŷn â pha mor bwysig yw llythrennedd yn gyffredinol, ac atalnodi a gramadeg fel rhan o hynny. Mae'n gwbl hanfodol fod ein pobl ifanc yn gallu gadael yr ysgol yn hyderus yn eu llythrennedd ac yn eu defnydd o atalnodi a gramadeg. Bydd yn cofio fy mod wedi gwneud datganiad i'r Senedd ychydig fisoedd yn ôl ar ein rhaglen llythrennedd yn ehangach, a byddaf yn darparu diweddariad pellach mewn perthynas â hynny yn ystod yr wythnosau nesaf.
Ond mae yna ymyriadau ar bob lefel o daith yr ysgol, gan gynnwys ôl-16. Bydd yn gwybod yn fwyaf arbennig am y fagloriaeth sgiliau uwch a gyflwynwyd ym mis Medi, a fydd yn cael ei dilyn gan y mwyafrif o ddysgwyr Safon Uwch 16 i 18 oed, er enghraifft, ac mae hynny'n cynnwys elfennau i gefnogi llythrennedd. Ond byddaf yn gallu dweud mwy am hynny yn ystod yr wythnosau nesaf.
I drift between amazement and astonishment that there is a belief commonly shared in the Senedd in inspector infallibility. What inspection and external quality control mechanism is the Welsh Government using to ensure that Estyn inspection results are consistent and fair?
Rwy'n gwegian rhwng syndod a sioc fod yna gred a rennir yn gyffredinol yn y Senedd ynghylch anffaeledigrwydd arolygwyr. Pa fecanwaith arolygu a rheoli ansawdd allanol y mae Llywodraeth Cymru yn ei ddefnyddio i sicrhau bod canlyniadau arolygu Estyn yn gyson ac yn deg?
The Member is right: fairness and consistency of inspections obviously are essential to build public confidence in the Welsh education system. The Member obviously knows that Estyn is an independent body, but I'm aware that Estyn has a range of processes in place to ensure that question of consistency, which includes publishing a suite of inspection guidance documents that set out what they expect, what they inspect and how they expect inspectors to do that, which provides clarity and transparency. But there's also a robust ongoing training programme that ensures that all inspectors apply the frameworks consistently. There are annual updates for all its external inspectors. As he knows, most are current practitioners who carry out the role of a peer inspector on every team. And there's an audited quality assurance process for inspections and reports, which includes additional quality assurance and moderation where a provider is placed in follow-up.
Mae'r Aelod yn iawn: mae tegwch a chysondeb arolygiadau yn amlwg yn hanfodol i fagu hyder y cyhoedd yn system addysg Cymru. Mae'r Aelod yn amlwg yn gwybod bod Estyn yn gorff annibynnol, ond rwy'n ymwybodol fod gan Estyn ystod o brosesau ar waith i sicrhau cysondeb, sy'n cynnwys cyhoeddi cyfres o ddogfennau cyfarwyddyd arolygu sy'n nodi'r hyn y maent yn ei ddisgwyl, yr hyn y maent yn ei arolygu a sut y disgwyliant i arolygwyr wneud hynny, er mwyn darparu eglurder a thryloywder. Ond ceir rhaglen hyfforddi barhaus gadarn hefyd i sicrhau bod yr holl arolygwyr yn gweithredu'r fframweithiau'n gyson. Ceir diweddariadau blynyddol ar gyfer ei holl arolygwyr allanol. Fel y mae'n gwybod, addysgwyr cyfredol yw'r rhan fwyaf, sy'n cyflawni rôl arolygwyr cymheiriaid ar bob tîm. A cheir proses sicrhau ansawdd wedi'i harchwilio ar gyfer arolygiadau ac adroddiadau, sy'n cynnwys sicrwydd ansawdd ychwanegol a chymedroli lle bydd darparwr yn wynebu camau dilynol.
Cwestiynau nawr gan lefaryddion y pleidiau. Llefarydd y Ceidwadwyr, Samuel Kurtz.
Questions now from the party spokespeople. The Conservative spokesperson, Samuel Kurtz.
Diolch, Llywydd. Weinidog, rwy’n siŵr eich bod chi, fel llawer ohonom ni, wedi mwynhau’r darllediadau gwych o Gwpan Rygbi’r Byd ar S4C. Mae gallu mwynhau camp rŷch chi yn ei charu yn yr iaith Gymraeg yn rhywbeth arbennig. Mae'n biti garw na wnaeth Cymru bara'n hirach yn y twrnamaint fel y byddwn i wedi gallu gweld rhagor ar S4C. Fodd bynnag, rôn i'n siomedig ynghylch y sylwadau a wnaed i Mike Phillips, o fy etholaeth i, sy'n gyn chwaraewr rhyngwladol, ynghylch safon ei Gymraeg gan, nawr, cyn uwch swyddog S4C. Bwrodd Mike Phillips y sylwadau o'r maes a pharhau i ddadansoddi'n ardderchog yn y Gymraeg. Fodd bynnag, gall sylwadau o'r fath fod yn ergyd i hyder y rheini nad yw eu Cymraeg o bosib yn Gymraeg coeth. Ac os ydym ni am wireddu targedau 2050, mae'n rhaid i’r fath agwedd ddod i ben. Pa gamau rydych chi yn eu cymryd i wneud yn siŵr nad yw agweddau o’r fath yn rhai cyffredin a bod siaradwyr Cymraeg o bob gallu yn cael eu hannog i ddefnyddio’r iaith heb gael eu barnu?
Thank you, Llywydd. Minister, I'm sure that you, like many of us, have enjoyed the excellent coverage of the Rugby World Cup on S4C. Being able to enjoy a sport you love in the Welsh language is something special. I only wish that Wales had lasted longer in the tournament so that there was more S4C coverage. However, I was disappointed about the remarks made to my constituent the former international player Mike Phillips regarding the standard of his Welsh by a now former S4C senior officer. Mike brushed off the comments and provided excellent analysis in Welsh. However, such comments could be damaging to the confidence of those whose Welsh may not be deemed perfect. And if we are to meet the 2050 targets, these kinds of attitudes must end. What action are you taking to ensure that such attitudes are not the main stream and that Welsh speakers of all abilities are encouraged to make use of the language without being judged?
Gaf i ddiolch i’r Aelod am y cwestiwn hwnnw? Mae’n gyson gyda'r pwyslais y mae e yn ei roi, ac rwy’n ei gymeradwyo am hynny, i sicrhau bod y Gymraeg yn hygyrch i bawb a’n bod ni'n sicrhau croeso i bobl sydd yn ceisio dysgu a siarad y Gymraeg. Fel y mae e'n gwybod, rwy'n lladmerydd dros y syniad fod y Gymraeg yn perthyn i bob un ohonom ni, gan gynnwys y rhai sydd efallai yn gwybod ond ychydig o eiriau, ac eraill sy’n siaradwyr hyderus, ac mai'r peth pwysig yw sicrhau ein bod ni’n defnyddio’r hyn o Gymraeg sydd gyda ni bob cyfle posib ac i bawb arall groesawu ymdrechion pobl i wneud hynny. Mae wedi bod yn gysur clywed mwy a mwy o Aelodau yn y Siambr hon yn defnyddio mwy a mwy o Gymraeg yn ein trafodaethau. Felly, mae angen sicrhau ein bod ni'n parhau i ddanfon y neges honno at siaradwyr ym mhob cyfathrebiad ac yn y ffordd rŷn i'n sôn am ac yn trafod yr iaith hefyd. Nid bod yn rhugl yn yr iaith yw'r peth pwysig, ond sicrhau ein bod ni'n defnyddio’r hyn sydd gyda ni a jest dysgu mwy a mwy o eiriau bob dydd os gallwn ni.
First of all, may I thank the Member for that question? It is in line with the emphasis that he gives, and I applaud him for that, in ensuring that the Welsh language is accessible to all and that we welcome everyone who seeks to learn and use the Welsh language. As he knows, I am an advocate for the idea that the Welsh language belongs to each and every one of us, including those who know only a few words, and others who are confident Welsh speakers, and that the important thing is to ensure that we use the Welsh language skills that we have at all possible opportunities and that everyone else should welcome people's efforts in doing that. It's been comforting to hear more and more Members in this Chamber using more Welsh in our discussions. So, we need to continue to send that message to speakers in all communications and in the way that we discuss the language too. It's not being fluent that's important, but ensuring that we use the skills that we have and learn more and more every day if we can.
Diolch i ti, Weinidog, am yr ateb. Ar y pegwn arall wedyn, cawsom y sylw gan yr Athro Nigel Hunt o Brifysgol Wrecsam am arwyddion ffyrdd dwyieithog. Mae'r sylwadau hyn wedi eu beirniadu, yn gwbl briodol, ym mhob cwr, a deallaf nad yw'r athro bellach yn gweithio i’r brifysgol. Mae’r hyn a ddywedodd yn asesiad diog o’r sefyllfa ac yn arddangos anwybodaeth o statws yr iaith yng Nghymru. Fodd bynnag, ac yn anffodus, mae’r safbwyntiau hyn yn taro tant gyda nifer fach o bobl, yn aml y rheini sy’n byw mewn cymunedau sy’n agos at y ffin â Lloegr. Rwy'n anghytuno â nhw ac o'r farn bod yr iaith yn ein gwneud ni'n gryfach fel gwlad. Ond a yw'r Gweinidog yn credu mai diswyddo'r Athro Hunt oedd y cam cywir i'r brifysgol ei gymryd? A beth mae Llywodraeth Cymru yn ei wneud i annog y rheini sy'n parhau i fod yn amheus ynghylch gwerth siarad Cymraeg i ymuno â phrosiect 'Cymraeg 2050'?
Thank you, Minister, for that response. On the other end of the spectrum then, we have the comment by Professor Nigel Hunt from Wrexham University about bilingual road signs. His comments have rightly been criticised across the board. I understand that he now no longer works for the university. What he said is a lazy assessment of the situation and displays an ignorance of the status of the language in Wales. However, and unfortunately, these views do resonate with a small number of people, often those living in communities that are close to the English border. I disagree with them and I believe that the language makes us stronger as a country. But does the Minister believe that the sacking of Professor Hunt was the right course of action for the university to take? And what is the Welsh Government doing to encourage those who remain sceptical about the value of speaking Welsh to get on board with the 'Cymraeg 2050' project?
Mater i'r brifysgol yw'r camau penodol maen nhw wedi eu cymryd, ond, yn sicr, rwy'n anghytuno gyda sylwadau yr athro, fel y mae llawer iawn o bobl eraill wedi'i wneud. Ond beth fyddwn i'n ei ddweud yw, am bob person sy'n barod i chwilio am ffordd o feirniadu'r defnydd o'r Gymraeg, mae llawer mwy o bobl sy'n teimlo cynhesrwydd at yr iaith, a, pa un ai eu bod nhw'n siarad yr iaith ai peidio, yn dymuno clywed a siarad mwy a mwy ohoni. Felly, mae'n gyfle i ni ddathlu a'u croesawu nhw, ynghyd â hefyd sicrhau ein bod ni'n glir nad yw'r math yna o safbwynt yn dderbyniol.
The particular steps that the university took are a matter for them, but, certainly, I disagree with the comments made by the professor, as many others do. But what I would say is that, for every individual who's looking to criticise the use of the Welsh language, there are far more people who feel an affection for the language, and, whether they speak the language or not, do want to hear and speak more and more of it. So it’s an opportunity for us to celebrate and welcome them, as well as ensuring that those kinds of views are unacceptable.
Diolch i ti unwaith eto am yr ateb, Weinidog. Dros y dyddiau diwethaf, cyhoeddwyd bod yr ap iaith poblogaidd Duolingo yn rhoi'r gorau i sawl cwrs iaith, gan gynnwys y Gymraeg. Er na fydd y cwrs yn cael ei ddileu, mae'n golygu na fydd y cynnwys yn cael ei ddiweddaru, ac na fydd modd ychwanegu ato. Dywedodd Duolingo yn 2020 mai Cymraeg oedd yr iaith sy'n tyfu gyflymaf ar ei ap yn y Deyrnas Unedig, gyda dros 1.5 miliwn o bobl yn ei ddefnyddio i ddysgu Cymraeg. Mae'ch adran wedi bod mewn cysylltiad â'r cwmni. Gaf i ofyn pa gynigion y mae Llywodraeth Cymru wedi eu gwneud, ac oes unrhyw ymateb wedi dod i law gan reolwyr Duolingo?
Thank you once again for that response, Minister. Over the last few days, it was announced that the popular language app Duolingo is stopping several language courses, including Welsh. And whilst the course will not be removed, it does mean that the content will not be updated or added to. Duolingo said in 2020 that Welsh was the fastest-growing language on the app in the UK, with over 1.5 million people using the app to learn Welsh. Your department has been in touch with the company. May I ask what proposals the Welsh Government has made, and whether any response has been received from Duolingo management?
Mae Duolingo yn un o'r ffyrdd y mae pobl yn ei defnyddio i ddod at y Gymraeg—un o'r amryw o ffyrdd, wrth gwrs—ac mae'n parhau i fod yn llwybr sydd yn atyniadol, am resymau y byddwn ni'n eu deall. Rwyf wedi ysgrifennu at Duolingo, yn gofyn iddyn nhw ailystyried y penderfyniad maen nhw wedi ei gymryd. Ond fel y gwnaeth yr Aelod ei ddweud, dyw'r Gymraeg ddim yn mynd i ffwrdd o'r platfform—bydd hi'n parhau i fod yna. Fel efallai y bydd e'n ei gofio, mae'r Gymraeg yn un o'r enghreifftiau prin—efallai yr unig enghraifft—lle nad gwirfoddolwyr sy'n creu'r cynnwys y tu hwnt i'r ap. Ers rhyw gyfnod nawr, mae'r Ganolfan Dysgu Cymraeg Genedlaethol wedi bod yn gyfrifol am ddatblygu cynnwys yr ap yn y Gymraeg, yn adeiladu ar y gwaith gloyw a phwysig iawn y gwnaeth gwirfoddolwyr ei wneud cyn hynny. Felly, yn sgil hynny, fy nealltwriaeth i yw bod mwy o ddatblygiad cyflym wedi digwydd i'r cynnwys sydd ar yr ap yn y Gymraeg efallai nag mewn rhai ieithoedd eraill. Felly mae'n bosib y bydd yr effaith yn llai andwyol ar y Gymraeg nag ar rai ieithoedd eraill. Ond byddwn i yn hoffi gweld Duolingo yn newid eu penderfyniad, nid o leiaf am y ffaith bod gennym ni strwythur sydd wedi ei hariannu yma yng Nghymru sydd yn barod i allu parhau i ddatblygu cynnwys ar yr ap.
Duolingo is one of the means that people use to access the Welsh language—one of the many means, of course—and it continues to be an attractive route, for reasons we could fully understand. I have written to Duolingo, asking them to reconsider the decision that they have taken. But as the Member mentioned, the Welsh language won’t be removed from the platform—it will remain there. And as the Member may recall, the Welsh language is one of the few examples—perhaps the only example—where it’s not volunteers that create the content for the app. For some time now, the National Centre for Learning Welsh has been responsible for developing the content of the app in the Welsh language, and they have built on the excellent work done by volunteers prior to that. So, in light of that, my understanding is that there has been more and swifter development for the Welsh language on the app than in some other languages. So it’s possible that the impact will be less detrimental on the Welsh language than on some other languages. But I would like to see Duolingo reversing its decision, not least for the fact that we do have a structure in place that is funded in Wales and is ready to continue to develop content on the app.
Llefarydd Plaid Cymru, Heledd Fychan.
Plaid Cymru spokesperson, Heledd Fychan.
Diolch, Llywydd. Weinidog, os caf i ddychwelyd at yr arbedion a ganfuwyd eleni, ac yn benodol o ran y gyllideb addysg gychwynnol i athrawon. Fel rydych chi'n ymwybodol, mae yna dri chynllun cymell ar gael i fyfyrwyr. Allwch chi amlinellu, os gwelwch yn dda, faint o arbedion a ganfuwyd, ac ym mha rai o'r tri chynllun cymell sydd ar gael?
Minister, if I may return to the savings that were found this year, and specifically with regard to the initial teacher training and education budget. As you are aware, there are three incentive schemes open to students. Can you outline, please, how much savings were identified, and in which of these three incentive schemes that are available?
Dyw'r ffigurau ddim o'm blaen i, ond byddwn i'n hapus i'w rhannu nhw â'r Aelod.
I don’t have those figures in front of me, but I would be happy to share them with the Member.
Diolch yn fawr iawn. Byddai hi'n fuddiol gwybod hynny, oherwydd yn amlwg mae dirfawr angen athrawon arnom ni—dyna pam mae'r cynlluniau hyn yn bodoli. Gan eich bod chi wedi canfod arbedion eleni, mi fyddai hi'n fuddiol gwybod pa un o'r tri, oherwydd yn amlwg rydym ni angen bod yn cael yr athrawon yn y meysydd hyn—mae yna bwrpas pam eich bod chi wedi rhoi cymaint o bwyslais ar hyn. Pam ydych chi'n meddwl bod y nifer sy'n manteisio ar y cymhellion hyn yn is na'r disgwyl, ac a ydych chi wedi asesu eto beth fydd goblygiadau hynny?
Thank you very much. It would be beneficial to know that, because obviously we really do need more teachers—that’s why these schemes exist. Because you have found savings this year, it would be beneficial to know which of those three schemes has been impacted, because we do need to be getting students and teachers into these areas—there is a reason why you’ve placed such emphasis on this. So why do you think that the number who are taking these incentives is lower than expected, and have you assessed yet what the implications of that will be?
Wrth gwrs, mae rhyw berthynas rhwng darparu cymhellion a chynnydd mewn niferoedd—dyw e ddim yn gwbl glir, ond mae'r darlun cyffredinol yn dangos bod perthynas bositif rhwng y ddau. Byddwn i yn dweud mai dyma un o'r ffyrdd rydym ni'n annog pobl i ddod yn athrawon yn y Gymraeg, ac mewn pynciau eraill hefyd. Mae hi'n ffordd bwysig, a byddwn ni'n parhau'r cymhellion y flwyddyn nesaf, wrth gwrs, am y rhesymau hynny. Jest i ddweud, gwahaniaeth rhwng yr hyn roeddem ni'n ei ddarogan a fyddai'n digwydd a'r hyn a wnaeth ddigwydd ar lawr gwlad yw'r arbedion yn yr achos yma, felly dydym ni ddim wedi torri cyfle i unrhyw unigolyn i dderbyn y gefnogaeth hon. Ac mae'r hyn rydym ni'n ei ddarogan o flwyddyn i flwyddyn wrth gwrs yn symud—byddech chi'n disgwyl gweld hynny. Ond byddwn i'n hapus i rannu'r ffigurau penodol gyda'r Aelod.
Of course, there is some relationship between providing incentives and an increase in numbers—it’s not entirely clear, but the general picture does demonstrate that there is a positive interrelationship between the two. I would say that this is one of the ways that we encourage people to become teachers, teaching Welsh, and other subjects too. It’s an important approach, and we will continue with those incentives next year for those reasons. Just to say, it’s the difference between what we anticipated would happen and what happened on the ground—that’s what the savings are in this case. So, we haven’t made cuts or prevented any individual form accessing this support. And what we forecast year to year does shift—you’d expect to see that. But I’d be happy to share those specific figures with the Member.
3. Pa gamau y mae Llywodraeth Cymru yn eu cymryd i hyrwyddo diffiniad Cynghrair Ryngwladol Cofio’r Holocost (IHRA) o wrthsemitiaeth i gael ei fabwysiadu gan y sector addysg bellach ac uwch yng Nghymru? OQ60147
3. What action is the Welsh Government taking to promote the adoption of the International Holocaust Remembrance Alliance definition of antisemitism by the further and higher education sector in Wales? OQ60147
Adoption of the International Holocaust Remembrance Alliance definition of antisemitism—which, as the Member knows, the Welsh Government itself has done—is a matter for universities and FE institutions themselves. However, whilst I respect institutional autonomy, I have been clear with university leaders that I would like to see them adopt the IHRA definition of antisemitism.
Mater i brifysgolion a sefydliadau addysg bellach eu hunain yw mabwysiadu diffiniad Cynghrair Ryngwladol Cofio'r Holocost o wrthsemitiaeth, sydd, fel y gŵyr yr Aelod, yn rhywbeth y mae Llywodraeth Cymru ei hun wedi'i wneud. Fodd bynnag, er fy mod yn parchu annibyniaeth sefydliadol, rwyf wedi bod yn glir gydag arweinwyr prifysgolion yr hoffwn eu gweld yn mabwysiadu diffiniad y gynghrair o wrthsemitiaeth.
I'm very pleased that you've made clear what the Government's position is on this. Earlier this year, the Community Security Trust published a report that showed a 22 per cent increase in university-related antisemitic hate incidents over the past two years, and according to the Campaign Against Antisemitism, there's been a huge surge of 1,350 per cent in antisemitic incidents across the UK since the start of the ongoing hostilities between Israel and Hamas in recent weeks.
We all agree that hate incidents should not be tolerated, particularly at publicly funded institutions. But, regrettably, unlike the overwhelming majority of universities in England and Scotland, the Welsh higher education sector, and the further education sector, is way behind in adopting the IHRA antisemitism definition. I appreciate what you say, that, from a legal perspective, it is a matter for Welsh universities to decide whether they adopt the definition or not, but the Government holds the purse strings for significant sums of income for these organisations. Therefore, can I ask you, will you now take further action on this front by requiring all Welsh further education colleges and all Welsh universities to adopt the IHRA definition as a condition of funding from the Welsh Government?
Rwy'n falch iawn eich bod wedi nodi'n glir beth yw safbwynt y Llywodraeth ar hyn. Yn gynharach eleni, cyhoeddodd yr Ymddiriedolaeth Diogelwch Cymunedol adroddiad a ddangosodd gynnydd o 22 y cant mewn digwyddiadau casineb gwrthsemitig yn gysylltiedig â phrifysgolion dros y ddwy flynedd ddiwethaf, ac yn ôl yr Ymgyrch yn Erbyn Gwrthsemitiaeth, bu ymchwydd enfawr o 1,350 y cant mewn digwyddiadau gwrthsemitig ledled y DU ers dechrau'r ymladd sy'n parhau rhwng Israel a Hamas dros yr wythnosau diwethaf.
Rydym i gyd yn cytuno na ddylid goddef digwyddiadau casineb, yn enwedig mewn sefydliadau a ariennir yn gyhoeddus. Ond yn anffodus, yn wahanol i'r mwyafrif llethol o brifysgolion yn Lloegr a'r Alban, mae sector addysg uwch Cymru, a'r sector addysg bellach, ymhell ar ei hôl hi'n mabwysiadu diffiniad gwrthsemitiaeth Cynghrair Ryngwladol Cofio'r Holocost. Rwy'n deall yr hyn rydych chi'n ei ddweud, o safbwynt cyfreithiol, mai mater i brifysgolion Cymru yw penderfynu a ydynt yn mabwysiadu'r diffiniad ai peidio, ond y Llywodraeth sy'n dal llinynnau'r pwrs ar symiau sylweddol o incwm i'r sefydliadau hyn. Felly, a gaf fi ofyn i chi, a wnewch chi roi camau pellach ar waith nawr yn hyn o beth drwy ei gwneud yn ofynnol i bob coleg addysg bellach yng Nghymru a phob prifysgol yng Nghymru fabwysiadu diffiniad Cynghrair Ryngwladol Cofio'r Holocost fel amod cyllido gan Lywodraeth Cymru?
As the Member, I think, knows from our previous discussions, I met Lord Mann, who is the UK Government's adviser on antisemitism, to discuss the approach in relation to educational institutions. I met also with the Union of Jewish Students, and with the National Union of Students Wales in relation to this, and I've raised this not just with vice-chancellors, but also with university chairs. He knows what my personal position is, and what the Government's position is. Universities in Wales are following the Universities UK guidance in relation to antisemitism and Islamophobia.
I do agree with the Member about the importance of bearing down on incidents of antisemitism, and, indeed, Islamophobia, in our education system generally. There are clear obligations in the anti-racist Wales action plan on all parts of our education system. This week, I'm meeting, together with the Minister for Social Justice, with representatives of the Jewish community in Wales to discuss their concerns about incidents of antisemitism in our education system, and it will be an important opportunity to hear their perspectives and what more we can do to support them in that.
Fel y credaf fod yr Aelod yn gwybod o'n trafodaethau blaenorol, cyfarfûm â'r Arglwydd Mann, sef cynghorydd Llywodraeth y DU ar wrthsemitiaeth, i drafod y dull gweithredu mewn perthynas â sefydliadau addysgol. Cyfarfûm hefyd ag Undeb y Myfyrwyr Iddewig, a chydag Undeb Cenedlaethol Myfyrwyr Cymru mewn perthynas â hyn, ac rwyf wedi codi hyn nid yn unig gydag is-gangellorion, ond gyda chadeiryddion prifysgolion hefyd. Mae'n gwybod beth yw fy safbwynt personol, a beth yw safbwynt y Llywodraeth. Mae prifysgolion yng Nghymru yn dilyn canllawiau Universities UK mewn perthynas â gwrthsemitiaeth ac Islamoffobia.
Rwy'n cytuno â'r Aelod ynglŷn â phwysigrwydd ymateb yn chwyrn i achosion o wrthsemitiaeth, ac Islamoffobia yn wir, yn ein system addysg yn gyffredinol. Mae rhwymedigaethau clir yn y cynllun gweithredu Cymru wrth-hiliol ar bob rhan o'n system addysg. Yr wythnos hon, mae'r Gweinidog Cyfiawnder Cymdeithasol a minnau'n cyfarfod â chynrychiolwyr y gymuned Iddewig yng Nghymru i drafod eu pryderon ynglŷn ag achosion o wrthsemitiaeth yn ein system addysg, a bydd yn gyfle pwysig i glywed eu safbwyntiau a beth arall y gallwn ei wneud i'w cefnogi yn hynny o beth.
4. Pa gamau y mae Llywodraeth Cymru yn eu cymryd i wella'r gefnogaeth i ddisgyblion ag anghenion dysgu ychwanegol? OQ60154
4. What action is the Welsh Government taking to improve support for pupils with additional learning needs? OQ60154
The additional learning needs system changes both the legal framework and practices to help ensure children and young people with ALN receive the support they need to meet their individual needs.
Mae'r system anghenion dysgu ychwanegol yn newid y fframwaith cyfreithiol ac ymarfer i helpu i sicrhau bod plant a phobl ifanc ag ADY yn cael y cymorth sydd ei angen arnynt i ddiwallu eu hanghenion unigol.
Thank you for that response, Minister. Qualifications Wales's recent equalities analysis of the 2023 results found that pupils with ALN are three times less likely to achieve a grade of A/7 or above. These results simply underline the widely held belief that we are failing pupils with additional needs. It is clear that we can't continue on the current path. Minister, you have refused calls for mandatory training in additional learning needs for education staff. Will you now reconsider? How can we possibly hope to improve the education of young people with ALN if teachers fail to grasp the challenges faced by the 20 to 40 per cent of learners who are currently struggling within our education system? Thank you.
Diolch am eich ateb, Weinidog. Canfu dadansoddiad cydraddoldeb diweddar Cymwysterau Cymru o ganlyniadau 2023 fod disgyblion ag ADY dair gwaith yn llai tebygol o gael gradd A/7 neu uwch. Mae'r canlyniadau hyn yn tanlinellu'r gred gyffredinol ein bod yn gwneud cam â disgyblion ag anghenion ychwanegol. Mae'n amlwg na allwn barhau ar y llwybr presennol. Weinidog, rydych chi wedi gwrthod galwadau am hyfforddiant gorfodol mewn anghenion dysgu ychwanegol i staff addysg. A wnewch chi ailystyried nawr? Sut y gallwn ni obeithio gwella addysg pobl ifanc ag ADY os bydd athrawon yn methu deall yr heriau sy'n wynebu'r 20 i 40 y cant o ddysgwyr sy'n ei chael hi'n anodd ar hyn o bryd yn ein system addysg? Diolch.
The results for 2022-23 will be the results of young people who haven't yet been through the education system in its reformed form, with the implementation of the additional learning needs reforms. As the Member knows, we are two years into a four-year transformation programme, which will have the effect of improving outcomes at all levels for young people with additional learning needs, and more closely addressing their particular needs.
In relation to the question of mandatory training, this is a subject that has been discussed in this Chamber on many occasions. You will know, I think, from those earlier discussions that we are tightening the requirements for accreditation for initial teacher education and for induction, and that we've invested in a large programme of professional learning, which is intended to support the workforce in relation to ALN implementation.
As he will know, I'm sure, from the Estyn thematic review most recently, there are some points in that review that we will take into account in relation to what further training and resources we can provide. And I am planning on making a full statement after the half term in relation to how we respond more generally to both our own findings and those from Estyn in relation to the ALN reforms more broadly.
Y canlyniadau ar gyfer 2022-23 fydd canlyniadau pobl ifanc nad ydynt eto wedi bod drwy'r system addysg ar ei ffurf ddiwygiedig, gyda gweithredu'r diwygiadau anghenion dysgu ychwanegol. Fel y gŵyr yr Aelod, rydym ddwy flynedd i mewn i raglen drawsnewid bedair blynedd o hyd, a fydd yn arwain at wella canlyniadau ar bob lefel i bobl ifanc ag anghenion dysgu ychwanegol, ac yn mynd i'r afael yn fanylach â'u hanghenion penodol.
Ar y cwestiwn ynglŷn â hyfforddiant gorfodol, mae hwn yn bwnc a drafodwyd yn y Siambr ar sawl achlysur. Rwy'n credu y byddwch yn gwybod o'r trafodaethau cynharach ein bod yn tynhau'r gofynion ar gyfer achredu addysg gychwynnol athrawon a sefydlu athrawon, a'n bod wedi buddsoddi mewn rhaglen fawr o ddysgu proffesiynol, gyda'r bwriad o gefnogi'r gweithlu mewn perthynas â gweithredu ADY.
Fel y bydd yn gwybod o adolygiad thematig Estyn yn ddiweddar rwy'n siŵr, mae rhai pwyntiau yn yr adolygiad hwnnw y byddwn yn eu hystyried mewn perthynas â pha hyfforddiant ac adnoddau pellach y gallwn eu darparu. Ac rwy'n bwriadu gwneud datganiad llawn ar ôl hanner tymor ynglŷn â sut rydym yn ymateb yn fwy cyffredinol i'n canfyddiadau ein hunain a'r rhai gan Estyn mewn perthynas â'r diwygiadau ADY yn ehangach.
Minister, we have seen a number of petitions recently regarding support for pupils with additional learning needs. The petitions were a wide range, calling for reviews of the Act, calling for reform of the Act and also calling for funding for specialist provision, such as dedicated support plans. I'm aware that my colleague Jayne Bryant is leading an inquiry into the implementation of the ALN Act, as Chair of the Children, Young People and Education Committee, and I await the recommendations with interest, Minister. But what assurances can you give to the petitioners today that their views will be taken into serious consideration, going forward?
Weinidog, rydym wedi gweld nifer o ddeisebau yn ddiweddar ynghylch cymorth i ddisgyblion ag anghenion dysgu ychwanegol. Roedd yna ystod eang o ddeisebau, yn galw am adolygiadau o'r Ddeddf, yn galw am ddiwygio'r Ddeddf a hefyd yn galw am gyllid ar gyfer darpariaeth arbenigol, fel cynlluniau cymorth penodedig. Rwy'n ymwybodol fod fy nghyd-Aelod Jayne Bryant yn arwain ymchwiliad i weithrediad y Ddeddf ADY, fel Cadeirydd y Pwyllgor Plant, Pobl Ifanc ac Addysg, ac rwy'n aros am yr argymhellion gyda diddordeb, Weinidog. Ond pa sicrwydd y gallwch chi ei roi i'r deisebwyr heddiw y bydd eu barn yn cael ei hystyried o ddifrif, wrth symud ymlaen?
Thank you to Jack Sargeant for that question. I'm obviously aware of the petition and the CYPE committee's ongoing inquiry on education reforms. And, just to be clear, I think the insights of parents and carers are absolutely vital and, whatever level of support a petition is getting, I think it's incumbent on us to listen to what we are hearing and to take that fully into account. As I mentioned just now in my response to Altaf Hussain, we are around halfway through the implementation of the new reform programme. And I think the insights of parents and carers have been vital in helping us understand how that is working on the ground, and the insights of the petitioners chime with those we are receiving both from other stakeholders and the parent events that SNAP deliver on our behalf. Also, some of the points made are consistent with the Estyn thematic review, which I also just mentioned.
I think, in hearing the voices of parents and carers in the way that we want to, there are clearly areas in the ALN system that need to be improved on, and we are working with local authorities, with other education stakeholders, to share those insights more broadly across the system and to identify those challenges, but very much informed by the voice of parents and carers as well, so that we can mitigate some of those perhaps unexpected variations that we've seen—there will always be a level of variation, but some of the unexpected variations—and so that we can develop solutions to those particular challenges.
Diolch i Jack Sargeant am y cwestiwn. Rwy'n amlwg yn ymwybodol o'r ddeiseb ac ymchwiliad parhaus y Pwyllgor Plant, Pobl Ifanc ac Addysg ar ddiwygio addysg. Ac i fod yn glir, rwy'n credu bod mewnwelediad rhieni a gofalwyr yn gwbl hanfodol a pha lefel bynnag o gefnogaeth y bydd deiseb yn ei chael, rwy'n credu ei bod yn ddyletswydd arnom i wrando ar yr hyn rydym yn ei glywed ac ystyried hynny'n llawn. Fel y soniais nawr yn fy ymateb i Altaf Hussain, rydym tua hanner ffordd drwy weithredu'r rhaglen ddiwygio newydd. Ac rwy'n credu bod mewnwelediad rhieni a gofalwyr wedi bod yn hanfodol i'n helpu i ddeall sut mae hynny'n gweithio ar lawr gwlad, ac mae mewnwelediad y deisebwyr yn cyd-fynd â'r rhai a gawn gan randdeiliaid eraill a'r digwyddiadau rhieni y mae SNAP yn eu darparu ar ein rhan. Hefyd, mae rhai o'r pwyntiau a wnaed yn cyd-fynd ag adolygiad thematig Estyn, y soniais amdano hefyd.
Wrth glywed lleisiau rhieni a gofalwyr yn y ffordd rydym eisiau ei wneud, rwy'n credu bod yna feysydd yn amlwg yn y system ADY y mae angen eu gwella, ac rydym yn gweithio gydag awdurdodau lleol, gyda rhanddeiliaid addysg eraill, i rannu'r syniadau hynny'n ehangach ar draws y system ac i nodi'r heriau hynny, ond gan gael ein llywio'n bendant iawn gan lais rhieni a gofalwyr hefyd, fel y gallwn liniaru rhai o'r amrywiadau annisgwyl a welsom—bydd yna bob amser lefel o amrywio, ond rhai o'r amrywiadau annisgwyl—ac er mwyn inni allu datblygu atebion i'r heriau penodol hynny.
5. Sut mae Llywodraeth Cymru yn annog plant a phobl ifanc i ddatblygu eu sgiliau llythrennedd? OQ60166
5. How is the Welsh Government encouraging children and young people to develop their literacy skills? OQ60166
Well, literacy is at the heart of the Curriculum for Wales as one of the mandatory cross-curricular skills. Literacy skills are key to our children and young people being able to access learning for life and in breaking down the barriers to reaching their potential in education and beyond.
Wel, mae llythrennedd yn ganolog yn y Cwricwlwm i Gymru fel un o'r sgiliau trawsgwricwlaidd gorfodol. Mae sgiliau llythrennedd yn allweddol i'n plant a'n pobl ifanc allu cael mynediad at ddysgu am oes ac i chwalu'r rhwystrau i gyrraedd eu potensial mewn addysg a thu hwnt.
Thank you for that answer, Minister. We rightly often talk about the whole-school approach to mental health. As reading is so important for all learners as a gateway to learning, there is merit in pursuing a whole-school approach to reading and literacy. What could the Welsh Government do to achieve that? And what assessment has the Minister made of the contribution of phonics to improving literacy and oracy?
Diolch am yr ateb hwnnw, Weinidog. Rydym yn siarad yn aml am y dull ysgol gyfan o ymdrin ag iechyd meddwl. Gan fod darllen mor bwysig i bob dysgwr fel porth i ddysgu, mae rhinwedd mewn dilyn dull ysgol gyfan ar gyfer darllen a llythrennedd. Beth y gallai Llywodraeth Cymru ei wneud i gyflawni hynny? A pha asesiad y mae'r Gweinidog wedi'i wneud o gyfraniad ffoneg i wella llythrennedd a llafaredd?
I thank the Member for that supplementary question. It's absolutely crucial, I think, that we take a whole-system approach to literacy and oracy, reflecting the point that the leader of the opposition asked about earlier as well. The oracy and reading toolkit, which we published in March, provides a package of support to schools and practitioners, so that they can try and identify opportunities to achieve high standards of listening, speaking and reading, and literacy more broadly, where the whole school community is working together in the way that the Member's question highlighted, and doing that in a way that is co-ordinated and consistent, and, importantly, in a very sustained way.
On the question of phonics, the curriculum framework sets out a clear policy approach to the initial teaching of reading and of systematic phonics. But I want to make sure that is being sufficiently emphasised and fully realised, if you like, in schools as they roll out the curriculum. So, we are working during this autumn term with the regions and with others to set out a consistent expectation of the role that phonics can play as part of a broader suite of interventions, and I'll be hoping to make a further statement in relation to that. But I think that role of a consistent national approach towards phonics as part of a broader suite of interventions is a really important aspect of how that whole-school approach can genuinely deliver on literacy for our young people.
Diolch i'r Aelod am y cwestiwn atodol. Rwy'n credu ei bod hi'n gwbl hanfodol ein bod yn mabwysiadu dull system gyfan ar gyfer llythrennedd a llafaredd, gan adlewyrchu'r pwynt y gofynnodd arweinydd yr wrthblaid yn ei gylch yn gynharach hefyd. Mae'r pecyn cymorth llafaredd a darllen, a gyhoeddwyd gennym ym mis Mawrth, yn darparu cymorth i ysgolion ac addysgwyr, fel y gallant geisio nodi cyfleoedd i gyrraedd safonau uchel o wrando, siarad a darllen, a llythrennedd yn ehangach, lle mae cymuned yr ysgol gyfan yn gweithio gyda'i gilydd yn y modd y tynnodd cwestiwn yr Aelod sylw ato, a gwneud hynny mewn ffordd sy'n gydgysylltiedig ac yn gyson, ac yn bwysig, mewn ffordd gynaledig iawn.
Ar ffoneg, mae fframwaith y cwricwlwm yn nodi dull polisi clir ar gyfer addysgu cychwynnol ym maes darllen a ffoneg systematig. Ond rwyf am sicrhau bod hynny'n cael ei bwysleisio'n ddigonol a'i wireddu'n llawn, os mynnwch, mewn ysgolion wrth iddynt gyflwyno'r cwricwlwm. Felly, rydym yn gweithio yn ystod tymor yr hydref gyda'r rhanbarthau a chydag eraill i nodi disgwyliad cyson o'r rôl y gall ffoneg ei chwarae yn rhan o gyfres ehangach o ymyriadau, ac rwy'n gobeithio gwneud datganiad pellach mewn perthynas â hynny. Ond rwy'n credu bod rôl dull cenedlaethol cyson ar gyfer ffoneg fel rhan o gyfres ehangach o ymyriadau yn agwedd bwysig iawn ar sut y gall y dull ysgol gyfan gyflawni'n wirioneddol o ran llythrennedd i'n pobl ifanc.
Minister, I just wanted to come back to the answers you gave to the leader of the opposition surrounding the Estyn chief inspector's comments in his interim annual report. Andrew R.T. Davies, of course, noted that the report mentioned that there were too many primary pupils making basic errors in grammar and punctuation that are not addressed well enough through teacher feedback. In fact, more than six in 10 of the 28 secondaries inspected in the 2022-23 academic year had a recommendation to improve the effectiveness of their teaching, while Estyn found that, in half of all the age-three-to-16 schools inspected, there were too many inconsistencies in the quality of teaching, and three of the seven special schools inspected received a recommendation relating to improving consistency in quality of teaching. Now, I know many teachers, as I'm sure you do as well, and they do a sterling job, I think, on behalf of their pupils, but, for me, there are too many references in that interim report in terms of the quality of teaching, and that is a concern. And ultimately, the Welsh Government, I think, is as responsible for teaching quality as it is for teaching provision. So, in light of the comments in this report, what steps are you taking to improve the quality of teaching that pupils do receive?
Weinidog, roeddwn eisiau dod yn ôl at yr atebion a roddwyd gennych i arweinydd yr wrthblaid ynghylch sylwadau prif arolygydd Estyn yn ei adroddiad blynyddol interim. Nododd Andrew R.T. Davies, wrth gwrs, fod yr adroddiad yn sôn bod gormod o ddisgyblion cynradd yn gwneud camgymeriadau sylfaenol mewn gramadeg ac atalnodi nad ydynt yn cael sylw digonol drwy adborth athrawon. Mewn gwirionedd, roedd gan fwy na chwech o bob 10 o'r 28 ysgol uwchradd a arolygwyd ym mlwyddyn academaidd 2022-23 argymhelliad i wella effeithiolrwydd eu haddysgu, tra canfu Estyn fod gormod o anghysondebau yn ansawdd yr addysgu yn hanner yr holl ysgolion tair i 16 oed a arolygwyd, a chafodd tair o'r saith ysgol arbennig a arolygwyd argymhelliad yn ymwneud â gwella cysondeb ansawdd yr addysgu. Nawr, rwy'n adnabod llawer o athrawon, fel rwy'n siŵr eich bod chithau hefyd, ac maent yn gwneud gwaith rhagorol ar ran eu disgyblion, ond i mi, mae gormod o gyfeiriadau yn yr adroddiad interim am ansawdd yr addysgu, ac mae hynny'n bryder. Ac yn y pen draw, credaf fod Llywodraeth Cymru yr un mor gyfrifol am ansawdd addysgu ag am ddarpariaeth addysgu. Felly, yng ngoleuni'r sylwadau yn yr adroddiad hwn, pa gamau rydych chi'n eu cymryd i wella ansawdd yr addysgu y mae disgyblion yn ei gael?
I do recognise the points the Member is quoting from the report. I think it's also important to say, both in response to the points he's made and that the leader of the opposition made, that this is part of an overall assessment of all parts of our education system, and, perhaps understandably, the Member is highlighting some of the challenges, but I would encourage people with an interest to read the report to see the very, very wide range of very positive things about the work our teachers do day in, day out, which the Estyn inspectorate is also encouraging us to pay attention to.
It's absolutely important to make sure that the quality of teaching and learning is the very highest possible. Our national professional learning entitlement plays an absolutely fundamental role in ensuring that practitioners across Wales have access to high-quality professional learning throughout their career. As part of the work to embed that entitlement, we are introducing a new validation process that will ensure progressively that all the resources available are of the highest possible standard. There's a lot of available support and resources for teachers to identify their training needs in accordance with the professional standards as professionals. The challenge isn't, I think, the quality of the resource; it's sometimes around the navigability—how you go about finding it, in a way—where teachers who are very time poor, if you like, may find that challenging. So, there's a piece of work already under way in relation to that. And he will, I'm sure, know about the new professional learning area on Hwb that is intended to bring all of that together to make it easier for teachers to find. We are absolutely committed to making sure that teacher development, and practitioner development more broadly, is adequately resourced, and he will know that we have dedicated funding that we provide for schools and also time for practitioners to engage with professional learning opportunities, including an additional national professional learning in-service training day, backed up by funding.
Rwy'n cydnabod y pwyntiau y mae'r Aelod yn eu dyfynnu o'r adroddiad. Rwy'n credu ei bod hefyd yn bwysig dweud, mewn ymateb i'r pwyntiau y mae wedi'u gwneud ac y mae arweinydd yr wrthblaid wedi'u gwneud, fod hyn yn rhan o asesiad cyffredinol o bob rhan o'n system addysg, ac yn ddealladwy efallai, mae'r Aelod yn tynnu sylw at rai o'r heriau, ond hoffwn annog pobl sydd â diddordeb i ddarllen yr adroddiad i weld yr ystod eang iawn o bethau cadarnhaol iawn am y gwaith y mae ein hathrawon yn ei wneud o ddydd i ddydd, gwaith y mae arolygiaeth Estyn hefyd yn ein hannog i roi sylw iddo.
Mae'n hynod o bwysig sicrhau bod ansawdd yr addysgu a'r dysgu mor uchel â phosibl. Mae ein hawl genedlaethol ar gyfer dysgu proffesiynol yn chwarae rhan gwbl sylfaenol yn sicrhau bod addysgwyr ledled Cymru yn gallu manteisio ar ddysgu proffesiynol o ansawdd uchel drwy gydol eu gyrfa. Fel rhan o'r gwaith i wreiddio'r hawl honno, rydym yn cyflwyno proses ddilysu newydd a fydd yn sicrhau yn gynyddol fod yr holl adnoddau sydd ar gael o'r safon uchaf posibl. Mae llawer o gymorth ac adnoddau ar gael i athrawon nodi eu hanghenion hyfforddi yn unol â'r safonau proffesiynol fel gweithwyr proffesiynol. Nid ansawdd yr adnodd yw'r her yn fy marn i; weithiau mae'n ymwneud â llywiadwyedd—sut yr ewch chi ati i ddod o hyd iddo, mewn ffordd—lle gallai athrawon sy'n brin iawn o amser ystyried bod hynny'n heriol. Felly, mae gwaith eisoes ar y gweill mewn perthynas â hynny. Ac rwy'n siŵr y bydd yn gwybod am y maes dysgu proffesiynol newydd ar Hwb sydd â'r nod o ddod â hynny i gyd at ei gilydd i'w gwneud yn haws i athrawon ddod o hyd iddo. Rydym wedi ymrwymo'n llwyr i sicrhau bod yna adnoddau digonol ar gyfer datblygu athrawon, a datblygu addysgwyr yn fwy eang, ac fe fydd yn gwybod bod gennym gyllid pwrpasol a ddarparwn i ysgolion a hefyd amser i addysgwyr ymgysylltu â chyfleoedd dysgu proffesiynol, gan gynnwys diwrnod hyfforddiant mewn swydd dysgu proffesiynol cenedlaethol ychwanegol, a chyllid ar ei gyfer.
6. Sut mae’r Llywodraeth yn cefnogi darpariaeth gofal plant trwy gyfrwng y Gymraeg? OQ60164
6. How is the Government supporting Welsh-medium childcare provision? OQ60164
Mae ein cynllun gweithredu 'Cymraeg 2050' yn amlinellu ein hymrwymiad i ehangu darpariaeth feithrin cyfrwng Cymraeg. Rŷn ni'n parhau i weithio yn agos gyda'r Mudiad Meithrin a phartneriaid eraill i dyfu'r sector gofal plant cyfrwng Cymraeg, gan fuddsoddi yn y gweithlu ac adeiladu lleoliadau newydd ymhob rhan o Gymru.
Our 'Cymraeg 2050' action plan sets out our commitment to expanding Welsh-medium nursery provision. We continue to work closely with Mudiad Meithrin and other partners to grow the Welsh-medium childcare sector, investing in the workforce and in building new settings in all parts of Wales.
Diolch yn fawr iawn am yr ateb. Yr wythnos diwethaf, cyflwynodd Democratiaid Rhyddfrydol Cymru ein cynllun i drawsnewid gofal plant a darpariaeth blynyddoedd cynnar ar draws Cymru. Un elfen o'r adroddiad yw darpariaeth cyfrwng Cymraeg a'i bod yn parhau i fod yn brin iawn dros y wlad. Mae ehangu gofal plant cyfrwng Cymraeg yn hanfodol er mwyn cyrraedd dyhead 'Cymraeg 2050'. Mae'r ystadegau yn glir: yn genedlaethol, dim ond 15 y cant o leoliadau sy'n darparu trwy gyfrwng y Gymraeg, a dim ond 10 y cant sy'n cynnig gofal dwyieithog. Mae gennym loteri ar gyfer mynediad dros y wlad at ofal cyfrwng Gymraeg, a does dim dewis gan rai rhieni ond defnyddio darpariaeth Saesneg. Dwi'n siŵr y byddech yn cytuno bod hyn yn gwbl annerbyniol. Dwi'n gobeithio y byddwch yn derbyn yr adroddiad a'r ymateb i'r argymhellion. Ond, sut ydych chi am wella darpariaeth i blant drwy gyfrwng y Gymraeg a hefyd dynnu sylw at y mater hwn?
Thank you for that response. Last week, the Welsh Liberal Democrats introduced our plan to transform childcare and early years' provision across Wales. One element of the report is Welsh-medium provision, which continues to be scarce across the country. Expanding Welsh-medium childcare is crucial in order to reach the aspirations of 'Cymraeg 2050'. The statistics are clear: nationally, only 15 per cent of settings provide through the medium of Welsh, and only 10 per cent offer bilingual care. We have a postcode lottery for Welsh-medium access across the country, and some parents have no choice but to use English-medium provision. I'm sure that you would agree that this is entirely unacceptable. I hope that you would accept our report and respond to its recommendations. But, how are you going to improve provision for children through the medium of Welsh and also highlight the issue?
Wel, byddai gennyf ddiddordeb mewn darllen yr adroddiad. Rwy'n rhannu, wrth gwrs, y flaenoriaeth y mae'r Aelod yn ei gosod ar bwysigrwydd hyn, am resymau y byddem ni'n eu rhannu ar y cyd, o ran ein huchelgais at yr iaith a hefyd ddarpariaeth i’n plant a’n pobl ifanc ni.
Ar ôl cyrraedd y targed blaenorol o 40 grŵp newydd yn y tair blynedd cyntaf, er gwaethaf COVID, mae’r rhaglen Sefydlu a Symud yn awr yn gweithredu i sefydlu 60 lleoliad yn ystod y Senedd hon. Agorwyd 17 lleoliad cyfrwng Cymraeg yn ystod 2022-23 o dan frand, os hoffwch chi, y rhaglen Sefydlu a Symud.
Ers 2022, mae cyllid ychwanegol o jest dan £4 miliwn wedi’i ddyrannu i Cwlwm dros dair blynedd, i ychwanegu at hyfforddiant yn y Gymraeg, gan gynnwys y gweithlu, ac ati. Felly, mae hynny’n cyfrannu tuag at y nod o staffio ychwanegol, ac mae rhyw £70 miliwn o gyfalaf penodol wedi’i ddyrannu i’r sector yng Nghymru, gyda phwyslais arbennig ar gryfhau darpariaeth cyfrwng Cymraeg.
Y mis hwn, roedd 13,000 o blant yn cael mynediad i’r cynnig gofal plant yng Nghymru. O’r rhain, roedd jest dan 3,000, rhyw 22 y cant, yn cael y gwasanaeth hwnnw drwy gyfrwng y Gymraeg.
Well, I'd be very interested to read the report. I share the priority that the Member has placed on the importance of this, for reasons that we would both share in terms of our ambitions for the language and for the provision for our children and young people.
After reaching the previous target of 40 new groups in the first three years, despite COVID, the Set Up and Succeed programme is now moving on to establishing 60 settings during this Senedd. Seventeen settings through the medium of Welsh were opened during 2022-23 under the brand of the Set Up and Succeed programme.
Since 2022, additional funding of just under £4 million has been allocated to Cwlwm over three years to add to the training through the medium of Welsh, as well as for the workforce and so on. That contributes towards the aim of additional staffing, and £70 million-worth of capital has been allocated to the sector in Wales, with a particular emphasis on strengthening provision through the medium of Welsh.
Earlier this month, 13,000 children had access to the childcare offer in Wales and, of these, just under 3,000, or 22 per cent, received that through the medium of Welsh.
While we are on the subject of the Welsh language, I would like to congratulate staff and pupils at Ysgol y Llys in Prestatyn and friends of the cylch on their recent successes in the Mudiad Meithrin awards, which recently carried out its seventh awards ceremony. The whole objective, as you will be aware, of Mudiad Meithrin is to create new Welsh speakers by supporting children and their families to access various education, play and childcare services. So, will you welcome the congratulations for Ysgol y Llys in Prestatyn and friends of the cylch for the fantastic work work that they do to promote the Welsh language and enhance the Welsh language experience in Denbighshire?
Gan ein bod ar bwnc y Gymraeg, hoffwn longyfarch staff a disgyblion Ysgol y Llys ym Mhrestatyn a chyfeillion y cylch meithrin ar eu llwyddiannau diweddar yng ngwobrau'r Mudiad Meithrin, a gynhaliodd ei seithfed seremoni wobrwyo yn ddiweddar. Holl amcan y Mudiad Meithrin, fel y gwyddoch, yw creu siaradwyr Cymraeg newydd drwy gynorthwyo plant a'u teuluoedd i gael mynediad at wasanaethau addysg, chwarae a gofal plant amrywiol. Felly, a wnewch chi groesawu'r llongyfarchiadau i Ysgol y Llys ym Mhrestatyn a chyfeillion y cylch meithrin am y gwaith gwych y maent yn ei wneud ar hyrwyddo'r Gymraeg a gwella profiad o'r Gymraeg yn sir Ddinbych?
Well, I'm sure that they will be very delighted with the fact that you have raised that in the Chamber today—the support that you are providing to your local school—and I'm very happy to endorse and share that. Congratulations to them.
Wel, rwy'n siŵr y byddant wrth eu bodd gyda'r ffaith eich bod wedi rhoi sylw i hynny yn y Siambr heddiw—y gefnogaeth rydych chi'n ei rhoi i'ch ysgol leol—ac rwy'n hapus iawn i gefnogi a rhannu hynny. Llongyfarchiadau iddynt.
Thank you.
Diolch.
I recently attended the opening of Wibli Wobli nursery, based in Rogerstone in my constituency. Founded by Natasha Baker, it is the very first Welsh language day care nursery in Newport. It's a wonderful nursery, and children who are attending do not need to speak any Welsh to join, but will soon gain all the benefits of learning Welsh at a young age. With a shortage of Welsh-speaking childcare professionals, one of the issues that has been raised with me is around the time that it takes to train. I understand that it takes about 18 months to qualify. Is this something that the Welsh Government could look at—whether it is possible to implement some kind of fast-track system? And how can the Welsh Government help support the already qualified childcare professionals who may wish to move across to Welsh-medium provision?
Yn ddiweddar, mynychais agoriad meithrinfa Wibli Wobli, sydd wedi'i lleoli yn Nhŷ-du yn fy etholaeth. Fe'i sefydlwyd gan Natasha Baker, a dyma'r feithrinfa gofal dydd Gymraeg gyntaf yng Nghasnewydd. Mae'n feithrinfa wych, ac nid oes angen i blant sy'n mynychu siarad unrhyw Gymraeg i ymuno, ond yn fuan byddant yn elwa o holl fanteision dysgu Cymraeg yn ifanc. Gyda phrinder gweithwyr gofal plant proffesiynol sy'n siarad Cymraeg, un o'r materion a gafodd eu dwyn i fy sylw yw'r amser y mae'n ei gymryd i hyfforddi. Rwy'n deall ei bod yn cymryd tua 18 mis i fod yn gymwys. A yw hyn yn rhywbeth y gallai Llywodraeth Cymru edrych arno—a oes modd gweithredu rhyw fath o system llwybr cyflym? A sut y gall Llywodraeth Cymru helpu i gefnogi'r gweithwyr gofal plant proffesiynol sydd eisoes â chymwysterau a allai fod eisiau newid i ddarpariaeth cyfrwng Cymraeg?
Well, congratulations to Wibli Wobli, and I'm pleased to hear them acknowledged in the Chamber as well. I think that the Member makes an important point about making every effort that we can to ensure that those who wish to be able to practise and provide important services through the medium of Welsh face as few barriers as possible to do that. I will be very happy to consider further with officials whether there is more that we can do in terms of the time frames that the Member referred to in order to maximise the opportunities for people to do that.FootnoteLink
Wel, llongyfarchiadau i Wibli Wobli, ac rwy'n falch o'u clywed yn cael eu cydnabod yn y Siambr hefyd. Credaf fod yr Aelod yn gwneud pwynt pwysig ynglŷn â gwneud pob ymdrech i sicrhau bod y rhai sy'n dymuno gallu ymarfer a darparu gwasanaethau pwysig drwy gyfrwng y Gymraeg yn wynebu cyn lleied o rwystrau â phosibl i wneud hynny. Byddaf yn hapus iawn i ystyried ymhellach gyda swyddogion a oes mwy y gallwn ei wneud ynghylch y fframiau amser y cyfeiriodd yr Aelod atynt er mwyn gwneud y mwyaf o'r cyfleoedd i bobl wneud hynny.FootnoteLink
7. A wnaiff y Gweinidog roi diweddariad ar y nifer sy'n manteisio ar brentisiaethau gradd? OQ60153
7. Will the Minister provide an update on the uptake of degree apprenticeships? OQ60153
Higher level apprenticeships, as are all other apprenticeships, are the policy responsibility of the Minister for Economy, but we work closely, of course, across portfolios. The latest figures show increases in starts from academic years 2019 to 2022, and we recently launched a new rail engineering degree apprenticeship, which people will be starting from this January.
Cyfrifoldeb polisi Gweinidog yr Economi yw prentisiaethau lefel uwch, fel pob prentisiaeth arall, ond rydym yn gweithio'n agos ar draws y meysydd portffolio wrth gwrs. Mae'r ffigurau diweddaraf yn dangos cynnydd yn y nifer a ddechreuodd ym mlynyddoedd academaidd 2019 i 2022, ac yn ddiweddar fe wnaethom lansio gradd-brentisiaeth newydd mewn peirianneg rheilffyrdd y bydd pobl yn dechrau arni o fis Ionawr eleni.
I would like to thank the Minister for his answer. We all know that going to university isn't for everybody. I recently visited a school in my constituency, and I talked to them there about the importance of going to do degrees—or degree apprenticeships as another option for them to enter the world of work. So, I would be very interested to know what work the Welsh Government is doing with our school leavers to make sure that they know of the range of options that are available to them when they go and leave school, so that they can enter degrees or degree apprenticeships where they can actually learn while working.
Hoffwn ddiolch i'r Gweinidog am ei ateb. Rydym i gyd yn gwybod nad yw mynd i'r brifysgol yn addas i bawb. Yn ddiweddar, ymwelais ag ysgol yn fy etholaeth, a siaradais â nhw yno am bwysigrwydd mynd i wneud graddau—neu radd-brentisiaethau fel opsiwn arall iddynt allu dechrau ym myd gwaith. Felly, byddai gennyf ddiddordeb mawr mewn gwybod pa waith y mae Llywodraeth Cymru yn ei wneud gyda rhai sy'n gadael ysgol i sicrhau eu bod yn gwybod am yr ystod o opsiynau sydd ar gael iddynt pan fyddant yn gadael ysgol, fel y gallant wneud graddau neu radd-brentisiaethau lle gallant ddysgu wrth weithio.
I think the Member makes a very important point. He will, I'm sure, have read the report of Hefin David in relation to transitions from education to employment, which is very much on a similar theme. I know he shares that view and I feel very strongly about that. We have to make sure that our young people are getting the best possible, tailored, bespoke individual advice that relates to their personal circumstances and their personal ambitions. We should absolutely be making it clear that a degree apprenticeship is a very attractive opportunity for many young people. He will know we're consolidating the expansion of degree apprenticeships into new sectors and increasing existing pathways to meet the programme for government commitment that we have. We have prioritised apprenticeship investment into those sectors that we feel will do most to support economic growth and community cohesion, so net zero and the foundation economy are a part of the underlying themes for some of those. And he will know that in addition to the work on the rail apprenticeship, we are currently devising the apprenticeship in the construction sector. So, I hope that will provide opportunities for many more of his constituents and mine and indeed others.
Credaf fod yr Aelod yn gwneud pwynt pwysig iawn. Fe fydd, rwy'n siŵr, wedi darllen adroddiad Hefin David mewn perthynas â phontio o addysg i gyflogaeth, ar thema debyg iawn. Rwy'n gwybod ei fod yn rhannu'r farn honno ac rwy'n teimlo'n gryf iawn am hynny. Mae'n rhaid inni sicrhau bod ein pobl ifanc yn cael y cyngor unigol, pwrpasol gorau posibl wedi'i deilwra i ymwneud â'u hamgylchiadau personol a'u huchelgeisiau personol. Dylem ei gwneud yn gwbl glir fod gradd-brentisiaeth yn gyfle deniadol iawn i lawer o bobl ifanc. Bydd yn gwybod ein bod yn cryfhau'r gwaith o ehangu gradd-brentisiaethau i sectorau newydd ac yn cynyddu llwybrau presennol i gyflawni'r ymrwymiad sydd gennym yn y rhaglen lywodraethu. Rydym wedi blaenoriaethu buddsoddiad mewn prentisiaethau yn y sectorau y teimlwn y byddant yn gwneud y mwyaf i gefnogi twf economaidd a chydlyniant cymunedol, felly mae sero net a'r economi sylfaenol yn rhan o'r themâu sylfaenol ar gyfer rhai o'r rheini. Ac fe fydd yn gwybod, yn ogystal â'r gwaith ar brentisiaeth rheilffyrdd, ein bod ar hyn o bryd yn llunio'r brentisiaeth yn y sector adeiladu. Felly, rwy'n gobeithio y bydd hynny'n rhoi cyfleoedd i lawer mwy o'i etholwyr a fy etholwyr innau ac eraill.
8. Pa gamau y mae'r Gweinidog yn eu cymryd i wreiddio egwyddorion llythrennedd cefnforol mewn addysg? OQ60140
8. What steps is the Minister taking to embed the principles of ocean literacy in education? OQ60140
Learning about the environment is mandatory in the Curriculum for Wales. There are opportunities within the curriculum for schools to include learning about ocean literacy, sustainability and the impact of human action on the environment in their curriculum.
Mae dysgu am yr amgylchedd yn orfodol yn y Cwricwlwm i Gymru. Mae cyfleoedd o fewn y cwricwlwm i ysgolion gynnwys dysgu am lythrennedd cefnforol, cynaliadwyedd ac effaith gweithredoedd dynol ar yr amgylchedd yn eu cwricwlwm.
Thank you. So, an ocean literate person understands the essential principles and fundamental concepts about the ocean. They can communicate about the ocean in a meaningful way and they are able to make informed and responsible decisions regarding the ocean and its resources. Now, a project worked on by the Department for Environment, Food and Rural Affairs, the Scottish Government and Natural Resources Wales found that knowledge gaps exist among young people for several marine terms. For example, 'eutrophication', 'the UN decade of ocean science', 'blue carbon', 'natural capital', 'carbon sequestration', 'ocean literacy', 'marine citizenship', 'ocean acidification', 'ecosystem services' and 'nature-based solutions' are not well understood. Less than 50 per cent of respondents understood each of those terms. So, 43 per cent of people mostly get their information about the ocean from television or radio and the news. We can do better. The National Marine Educators Association and the United Nations Educational, Scientific and Cultural Organization have excellent resources available online for schools. So, what steps could you take to improve ocean literacy throughout the curriculum?
Diolch. Felly, mae person sydd â llythrennedd cefnforol yn deall yr egwyddorion hanfodol a'r cysyniadau sylfaenol am y cefnfor. Gallant gyfathrebu am y cefnfor mewn ffordd ystyrlon a gallant wneud penderfyniadau gwybodus a chyfrifol ynghylch y cefnfor a'i adnoddau. Nawr, fe wnaeth prosiect y gweithiodd Adran yr Amgylchedd, Bwyd a Materion Gwledig, Llywodraeth yr Alban a Cyfoeth Naturiol Cymru arno ganfod bod bylchau gwybodaeth ymhlith pobl ifanc ynghylch sawl term morol. Er enghraifft, nid yw 'ewtroffeiddio', 'degawd gwyddorau'r môr y Cenhedloedd Unedig', 'carbon glas', 'cyfalaf naturiol', 'atafaelu carbon', 'llythrennedd cefnforol', 'dinasyddiaeth forol', 'asideiddio'r cefnfor', 'gwasanaethau ecosystemau' a 'datrysiadau seiliedig ar natur' wedi eu deall yn dda. Roedd llai na 50 y cant o'r ymatebwyr yn deall pob un o'r termau hynny. Felly, mae 43 y cant o bobl yn cael eu gwybodaeth am y cefnfor oddi ar y teledu neu'r radio a'r newyddion yn bennaf. Gallwn wneud yn well. Mae gan y Gymdeithas Genedlaethol Addysgwyr Morol a Sefydliad Addysg, Gwyddoniaeth a Diwylliant y Cenhedloedd Unedig adnoddau rhagorol ar-lein i ysgolion. Felly, pa gamau y gallech eu cymryd i wella llythrennedd cefnforol ar draws y cwricwlwm?
Well, I do recognise that, certainly in the past, the challenges that the Member has articulated today have been very real. But I do feel that the tide is turning. I'm sure that the Member will know that a working group of the Wales Coasts and Seas Partnership, which is led by Natural Resources Wales, to which she referred in her question, is drafting an ocean literacy strategy to connect people with the marine environment and improve its management and resilience. And the action areas in the strategy, importantly, include improving knowledge and skills and embedding ocean literacy into education. She will also, perhaps, be aware that eco-schools have developed a suite of resources titled 'Be the Wave', which covers ocean and seas. Additionally, my officials are currently working with the Wales Coastal Monitoring Centre to publish a suite of resources on climate change and its coastal impact. In her own part of Wales, the GwE consortia are working with BP and with EnBW, who are developing offshore windfarms to support schools with information in relation to subjects related to fixed offshore wind.
Wel, rwy'n cydnabod, yn sicr yn y gorffennol, fod yr heriau y mae'r Aelod wedi'u mynegi heddiw wedi bod yn real iawn. Ond rwy'n teimlo bod y llanw'n troi. Rwy'n siŵr y bydd yr Aelod yn gwybod bod gweithgor o Bartneriaeth Moroedd ac Arfordiroedd Cymru, a arweinir gan Cyfoeth Naturiol Cymru, y cyfeiriodd ato yn ei chwestiwn, yn drafftio strategaeth llythrennedd cefnforol i gysylltu pobl â'r amgylchedd morol a gwella ei reolaeth a'i gydnerthedd. Ac yn bwysig, mae'r meysydd gweithredu yn y strategaeth yn cynnwys gwella gwybodaeth a sgiliau ac ymgorffori llythrennedd cefnforol mewn addysg. Fe fydd hi hefyd, efallai, yn ymwybodol fod eco-ysgolion wedi datblygu cyfres o adnoddau o'r enw 'Ar Frig y Don', sy'n ymdrin â chefnforoedd a moroedd. Yn ogystal, mae fy swyddogion yn gweithio gyda Chanolfan Monitro Arfordirol Cymru ar hyn o bryd i gyhoeddi cyfres o adnoddau ar newid hinsawdd a'i effaith arfordirol. Yn ei rhan hi o Gymru, mae consortia GwE yn gweithio gyda BP a gyda EnBW, sy'n datblygu ffermydd gwynt ar y môr, i gefnogi ysgolion â gwybodaeth am bynciau sy'n gysylltiedig â gwynt sefydlog ar y môr.
9. Sut y mae Llywodraeth Cymru yn cefnogi athrawon i fanteisio ar gyfleoedd ar gyfer dysgu proffesiynol o ansawdd uchel? OQ60145
9. How is the Welsh Government supporting teachers to access opportunities for high-quality professional learning? OQ60145
Ensuring high-quality teaching through career-long professional learning is integral to our vision for education in Wales. I recently announced a new national endorsement process to quality-assure professional learning provision for the education workforce. Professor Ken Jones will lead this work, supported by a panel of experts and practitioners.
Mae sicrhau addysgu o ansawdd uchel drwy ddysgu proffesiynol gydol gyrfa yn rhan annatod o'n gweledigaeth ar gyfer addysg yng Nghymru. Yn ddiweddar, cyhoeddais broses gymeradwyo genedlaethol newydd i sicrhau ansawdd darpariaeth dysgu proffesiynol ar gyfer y gweithlu addysg. Yr Athro Ken Jones fydd yn arwain y gwaith hwn, gyda chymorth panel o arbenigwyr ac addysgwyr.
Thank you for that answer, Minister. I welcome your statement of 14 September and the work of the soon-to-be-established national endorsement panel. Do you agree with me, Minister, that high-quality professional learning is crucially important in supporting the roll-out of the new curriculum, allowing teachers to continually benefit from new developments and approaches in the field of education, and also allowing the sharing of best practice through Hwb?
Diolch am yr ateb hwnnw, Weinidog. Rwy'n croesawu eich datganiad ar 14 Medi a gwaith y panel cymeradwyo cenedlaethol sydd i'w sefydlu cyn bo hir. A ydych chi'n cytuno â mi, Weinidog, fod dysgu proffesiynol o ansawdd uchel yn hanfodol bwysig i gefnogi'r broses o gyflwyno'r cwricwlwm newydd, gan ganiatáu i athrawon elwa'n barhaus ar ddatblygiadau a dulliau newydd ym maes addysg, a hefyd i ganiatáu rhannu arferion gorau drwy Hwb?
I do share that view with some diffidence, given her professional background and her knowledge of this at first-hand. But the professional learning entitlement, which is now a little over a year old, I think is already playing an important role, really, on that journey to making sure that all practitioners have access to quality PL and so that they can make sure that their professional development needs are met. I think the twin challenges that we are trying to resolve, partly through the work that Professor Jones and the other experts will help us with, are, on the one hand, navigability, to make sure that the huge content library that exists can be easily navigated so that practitioners who are short of time can find what they need to find simply and in a way that is curated helpfully for them. Our creation of the new space on Hwb is the beginning of that process. But, secondly, there's that idea of assurance, so that every resource available via those pages on Hwb ultimately are ones in which practitioners can have confidence as having been reviewed by practitioners or by other experts and given the seal of their blessing. So, it's an exciting new stage, I think, in our professional learning journey in Wales, driven by that entitlement, which I should also say is available to teaching assistants in the same way that it is to teachers, which is also a new development.
Rwy'n rhannu'r farn honno gydag ychydig o wyleidd-dra, o ystyried ei chefndir proffesiynol a'i gwybodaeth bersonol am hyn. Ond credaf fod yr hawl i ddysgu proffesiynol, sydd ychydig dros flwydd oed erbyn hyn, eisoes yn chwarae rhan bwysig ar y daith honno i sicrhau bod gan bob addysgwr fynediad at ddysgu proffesiynol o safon ac fel y gallant sicrhau bod eu hanghenion datblygu proffesiynol yn cael eu diwallu. Rwy'n credu mai'r heriau deublyg yr ydym yn ceisio eu datrys, yn rhannol drwy'r gwaith y bydd yr Athro Jones a'r arbenigwyr eraill yn ein helpu gydag ef, yw llywiadwyedd ar y naill law, i sicrhau y gellir llywio'n hawdd drwy'r llyfrgell enfawr o gynnwys sy'n bodoli fel y gall addysgwyr sy'n brin o amser ddod o hyd i'r hyn y maent angen dod o hyd iddo yn syml ac mewn ffordd sy'n cael ei churadu'n ddefnyddiol ar eu cyfer. Creu'r gofod newydd ar Hwb yw dechrau'r broses honno. Ond yn ail, mae'r syniad o sicrwydd, fel bod pob adnodd sydd ar gael drwy'r tudalennau ar Hwb yn y pen draw yn rhai lle gall addysgwyr fod yn hyderus ynddynt fel rhai sydd wedi cael eu hadolygu gan addysgwyr neu gan arbenigwyr eraill sydd wedi rhoi eu sêl bendith iddynt. Felly, rwy'n credu ei fod yn gam newydd cyffrous ar ein taith dysgu proffesiynol yng Nghymru, wedi'i sbarduno gan yr hawl honno, y dylwn ddweud hefyd ei fod ar gael i gynorthwywyr addysgu yn yr un ffordd ag y mae i athrawon, sydd hefyd yn ddatblygiad newydd.
Yn olaf, cwestiwn 10, Adam Price.
Finally, question 10, Adam Price.
10. Pa drafodaethau diweddar mae'r Gweinidog wedi cael gyda sefydliadau addysg uwch ynghylch eu cynaladwyedd ariannol? OQ60159
10. What recent discussions has the Minister had with higher education institutions regarding their financial sustainability? OQ60159
Dros fisoedd yr haf, rwyf wedi cael sgyrsiau gyda chadeiryddion ac arweinwyr sefydliadau addysg uwch, a gyda Chyngor Cyllido Addysg Uwch Cymru, am sefydlogrwydd ariannol y sector addysg uwch yng Nghymru. Mae swyddogion a Gweinidogion yn parhau i gael trafodaethau ar y mater pwysig iawn hwn.
Over the summer months, I have had conversations with higher education institution leaders and chairs, and with the Higher Education Funding Council for Wales, about the financial stability of the higher education sector in Wales. Discussions are ongoing with officials and Ministers on this very important issue.
Rwy'n cael ar ddeall, mewn cyfarfod diweddar o'r sector yr oeddech chi, Gweinidog, yn bresennol ynddo, mi oedd nifer o'r sefydliadau oedd yno wedi dweud eu bod nhw yn ystyried y posibilrwydd o uno mewn ymateb i'r sefyllfa ariannol heriol. Ydych chi'n gallu cadarnhau bod y wybodaeth honno'n gywir a beth yw safbwynt y Llywodraeth am uniadau pellach o fewn y sector addysg uwch yng Nghymru?
I understand that, at a recent meeting of the sector that you, Minister, were present at, a number of the institutions represented there said that they were considering the possibility of merging in response to the challenging financial situation. Can you confirm that that information and impression was correct and what is the Government's stance when it comes to further mergers in the sector in Wales?
Does neb wedi rhoi'r cynnig hwnnw i fi. Mae trafodaethau, wrth gwrs, yn digwydd yn sgil y comisiwn addysg drydyddol ac ymchwil ar sut y gall darparwyr o fewn y sector ôl-16 gydweithio yn well gyda'i gilydd mewn amryw o ffyrdd. Felly, mae hynny'n rhan o'r meddylfryd sydd wrth wraidd y diwygiadau hynny i sicrhau, er budd y dysgwr, fod llawer mwy o gydweithio a phartneriaethau yn digwydd ar draws y sector.
No-one's put that proposal to me. Discussions, of course, are ongoing in light of the tertiary education and research commission on how providers within the post-16 sector can collaborate more effectively in many different ways. That is part of the mindset at the heart of those reforms to ensure, for the benefit of learners, that there is far more collaboration and partnership across the sector.
Diolch i'r Gweinidog am y sesiwn yna.
I thank the Minister for that session.
Eitem 3, felly, yw'r cwestiynau amserol. Mae dau gwestiwn wedi eu derbyn heddiw, a'r cyntaf o'r rheini gan Jack Sargeant.
Item 3 is the topical questions. There were two questions received today. The first is from Jack Sargeant.
1. A wnaiff y Gweinidog ddatganiad am sut y bydd Llywodraeth Cymru yn gweithio gyda phartneriaid i gefnogi cymunedau yn dilyn effaith Storm Babet? TQ887
1. Will the Minister make a statement on how the Welsh Government will work with partners to support communities following the impact of Storm Babet? TQ887
I know the devastation flooding can cause to communities. The full detail of storm Babet's impact on communities in Wales is still emerging, but, once known, I will issue a written statement to Members, as committed by the Trefnydd during yesterday's Plenary business questions.
Rwy'n gwybod am y difrod y gall llifogydd ei achosi i gymunedau. Mae'r manylion llawn am effaith storm Babet ar gymunedau yng Nghymru yn dal i ddod yn amlwg, ond pan fyddant yn hysbys, byddaf yn cyhoeddi datganiad ysgrifenedig i'r Aelodau, fel yr ymrwymodd y Trefnydd yn ystod cwestiynau busnes y Cyfarfod Llawn ddoe.
I thank the Minister for that answer and for the commitment of the written statement in due course. Minister, you'll be aware, over the weekend, the areas of Sandycroft, Mancot, Broughton, Pen-y-ffordd and surrounding communities were badly impacted by storm Babet. This is not the first time that houses in these communities were flooded. Following previous incidents in 2021, in particular, I produced a report that called for a number of sensible steps to mitigate the possibility of future flooding. Now, whilst work has taken place, it’s clear progress has not been quick enough. Responsibility lies with the local authority, with Natural Resources Wales, with Welsh Water and the utility companies, but we do need additional resources to be made available to give householders some certainty about the future. Minister, we also need joined-up working from the agencies I’ve listed responsible. How can you use your office in the ministry for climate change to ensure this happens?
Diolch i'r Gweinidog am yr ateb hwnnw ac am ymrwymo i'r datganiad ysgrifenedig maes o law. Weinidog, fe fyddwch yn ymwybodol, dros y penwythnos, fod ardaloedd Sandycroft, Mancot, Brychdyn, Pen-y-ffordd a'r cymunedau cyfagos wedi cael eu heffeithio'n wael gan storm Babet. Nid dyma'r tro cyntaf i dai yn y cymunedau hyn ddioddef llifogydd. Yn dilyn digwyddiadau blaenorol yn 2021, yn fwyaf arbennig, lluniais adroddiad a oedd yn galw am nifer o gamau synhwyrol i liniaru'r posibilrwydd o lifogydd yn y dyfodol. Nawr, er bod gwaith wedi digwydd, mae'n amlwg na fu cynnydd digon cyflym. Yr awdurdod lleol sy'n gyfrifol, ynghyd â Cyfoeth Naturiol Cymru, Dŵr Cymru a'r cwmnïau cyfleustodau, ond mae angen adnoddau ychwanegol arnom i roi rhywfaint o sicrwydd i ddeiliaid tai am y dyfodol. Weinidog, mae angen hefyd inni gael gweithio cydgysylltiedig gan yr asiantaethau a restrais fel y rhai cyfrifol. Sut y gallwch chi ddefnyddio eich swydd yn y weinyddiaeth newid hinsawdd i sicrhau bod hyn yn digwydd?
Diolch, Jack Sargeant, for that question. We’re obviously working very closely with NRW, with the water companies, with the UK Government, actually, and with local authorities in their role as lead local flood authorities to move to both flood and coastal erosion defence and also mitigation measures. As I know Jack Sargeant knows, the risk management authority—or the local council, as it’s more commonly known by people in the area—needs to put forward schemes to propose them for funding. I know that the local council there has had a number of schemes in the pipeline between 2010 and 2018, and they have applied for a couple of small schemes since then, but we will work with them to make sure that they have got the right pipeline in place for those schemes coming forward.
I also want to highlight that in terms of what the community can do to help itself, Natural Resources Wales does work with local communities to get flood resilience forums going and to make sure that people are aware of how to listen for flood warnings if they’re in a flood-risk area, and then what to do to make sure that they stay out of harm.
I just want to express my deepest sympathy for the families of those who lost their lives in both England and Scotland over the weekend, and indeed to express my gratitude for the large number of public service staff who worked around the clock during the storms in order to try and keep as many people safe as they possibly could.
Diolch am y cwestiwn, Jack Sargeant. Rydym yn amlwg yn gweithio'n agos iawn gydag CNC, gyda'r cwmnïau dŵr, gyda Llywodraeth y DU a chydag awdurdodau lleol yn eu rôl fel awdurdodau llifogydd arweiniol lleol i symud at amddiffyn rhag llifogydd ac erydu arfordirol ac at fesurau lliniaru hefyd. Fel y gwn fod Jack Sargeant yn gwybod, mae angen i'r awdurdod rheoli risg—neu'r cyngor lleol, fel y mae'n cael ei adnabod yn fwy cyffredinol gan bobl yn yr ardal—gyflwyno cynlluniau ar gyfer gwneud ceisiadau am gyllid. Gwn fod nifer o gynlluniau ar y gweill gan y cyngor lleol yno rhwng 2010 a 2018, ac maent wedi gwneud cais am un neu ddau o gynlluniau bach ers hynny, ond byddwn yn gweithio gyda nhw i sicrhau bod ganddynt y llwybrau cywir ar gyfer y cynlluniau sy'n cael eu cyflwyno.
O ran yr hyn y gall y gymuned ei wneud i helpu ei hun, rwyf am nodi bod Cyfoeth Naturiol Cymru yn gweithio gyda chymunedau lleol i ddechrau fforymau cydnerthedd llifogydd a sicrhau bod pobl yn ymwybodol o sut i wrando am rybuddion llifogydd os ydynt mewn ardal lle ceir perygl o lifogydd, a beth i'w wneud i sicrhau eu bod yn cadw'n ddiogel.
Rwyf am fynegi fy nghydymdeimlad dwysaf â theuluoedd y rhai a gollodd eu bywydau yn Lloegr a'r Alban dros y penwythnos, ac yn wir i fynegi fy niolch am y nifer fawr o staff gwasanaethau cyhoeddus a weithiodd ddydd a nos yn ystod y stormydd er mwyn ceisio cadw cymaint o bobl ag y gallent yn ddiogel.
You’ll be aware, Llywydd, that I actually tabled an emergency question yesterday on this matter that was refused, and I am thinking, if storm Babet, with all the terrible deaths and the injuries and everything and the fact that it was just devastating—. What does merit an emergency question? Now, lives, as we mentioned, were lost and my thoughts and prayers go out to all of those families involved. Trains were cancelled, the A483 in Powys, the A55 in Flintshire and other roads were impassable. The fire service received a staggering number of calls. Now, in Llandudno, which of course has low-lying sea levels, and compounded with a high tide, actually—. Three areas in my constituency of Llandudno—well, just in the Llandudno area—were seriously affected: residents trapped, others evacuated, many fighting to hold back water with towels, contradictory information about sandbags, no joined-up plan on the ground, and a fire officer informing me that he couldn’t get hold of Conwy County Borough Council and Welsh Water. What struck me most, however, was the fact that whilst I was in touch with the council leader at Conwy, other rescue services were out and about doing their very best, but when speaking to North Wales Police and the fire service, there didn’t seem to be an apparent plan in place. There was a definite information and communication vacuum. Now, I’ve already taken it upon myself to raise concerns with the council leader, with the view of holding a virtual joined-up meeting of all the multi-agency teams who you would expect to be working in such situations very closely indeed.
So, you’ve previously stated, Minister, that there is this guidance, there are plans in place, so in reiterating the question from Jack Sargeant: what steps are you taking to work with all partner agencies to ensure that there is better joined-up thinking and a plan in place, a strategic approach, when such disasters happen, for now, or next time, or indeed any future storms, and also how we as Members can be kept fully informed correctly through the day? Because we heard lots of rumours the pumping station had packed up; it hadn’t packed up, it was overwhelmed. And in 1993—we're all terrified of that scenario happening again, and people are now still contacting me in fear of what they witnessed again on Friday. So, really, I’m just asking again: we need a strategic joined-up plan, all agencies feeding into it, and whatever help you can give, I’d be very grateful. Diolch.
Fe fyddwch yn ymwybodol, Lywydd, fy mod wedi cyflwyno cwestiwn brys ar y mater hwn ddoe a gafodd ei wrthod, ac rwy'n meddwl, os nad yw storm Babet, gyda'r holl farwolaethau ofnadwy a'r anafiadau ac ati, a'r ffaith ei fod mor ddinistriol—. Beth sy'n haeddu cwestiwn brys? Nawr, fe gollwyd bywydau, fel y nodwyd, ac mae fy meddyliau a fy ngweddïau gyda'r teuluoedd hynny. Cafodd trenau eu canslo, nid oedd modd teithio ar yr A483 ym Mhowys, yr A55 yn sir y Fflint a ffyrdd eraill. Cafodd y gwasanaeth tân nifer syfrdanol o alwadau. Nawr, yn Llandudno, lle ceir tir isel wrth gwrs, ac wedi'i waethygu gyda llanw uchel—. Cafodd tair ardal yn fy etholaeth yn Llandudno—wel, yn ardal Llandudno'n unig—eu heffeithio'n ddifrifol: trigolion yn gaeth, eraill wedi gorfod gadael eu heiddo, llawer yn ymladd i gadw dŵr yn ôl â thywelion, gwybodaeth anghyson am fagiau tywod, dim cynllun cydgysylltiedig ar lawr gwlad, a swyddog tân yn fy hysbysu na allai gael gafael ar Gyngor Bwrdeistref Sirol Conwy a Dŵr Cymru. Yr hyn a'm synnodd fwyaf, fodd bynnag, oedd y ffaith, er fy mod mewn cysylltiad ag arweinydd y cyngor yng Nghonwy, fod gwasanaethau achub eraill allan yn gwneud eu gorau glas, ond wrth siarad â Heddlu Gogledd Cymru a'r gwasanaeth tân, nid oedd hi'n ymddangos bod cynllun amlwg ar waith. Yn sicr, roedd yna fwlch o ran gwybodaeth a chyfathrebu. Nawr, rwyf eisoes wedi mynd ati fy hun i fynegi pryderon wrth arweinydd y cyngor, gyda'r bwriad o gynnal cyfarfod cydgysylltiedig rhithwir gyda'r holl dimau amlasiantaeth y byddech yn disgwyl eu bod yn gweithio'n agos iawn mewn sefyllfaoedd o'r fath.
Rydych wedi dweud o'r blaen, Weinidog, fod yna ganllawiau, fod yna gynlluniau ar waith, felly, i ailadrodd y cwestiwn gan Jack Sargeant: pa gamau rydych chi'n eu cymryd i weithio gyda'r holl asiantaethau partner i sicrhau bod meddwl mwy cydgysylltiedig a chynllun ar waith, dull strategol, pan fydd trychinebau o'r fath yn digwydd, ar gyfer nawr, neu'r tro nesaf, neu'n wir unrhyw stormydd yn y dyfodol, a hefyd sut y gallwn ni fel Aelodau gael ein hysbysu'n llawn ac yn gywir drwy gydol y dydd? Oherwydd clywsom lawer o sïon fod yr orsaf bwmpio wedi torri; nid oedd wedi torri, roedd wedi'i gorlethu. Ac ym 1993—rydym i gyd yn ofni bod y sefyllfa honno'n digwydd eto, ac mae pobl yn dal i gysylltu â mi nawr mewn ofn ynglŷn â'r hyn a welsant eto ddydd Gwener. Felly, rwy'n gofyn eto: mae angen cynllun strategol cydgysylltiedig arnom, a'r holl asiantaethau i gyfrannu ato, a buaswn yn ddiolchgar iawn am unrhyw gymorth y gallwch ei roi. Diolch.
Well, thank you, Janet. As I said, we're still doing the ongoing aftermath investigation, as we always do every time there are severe storms. I just want to make it really clear that nobody in Wales lost their life. I'm very, very sad about the individuals in England and Scotland who did, but I think it's important to be accurate about that.
We did have a co-ordinated response out. As I say, I'm very grateful to all the blue light responders and NRW staff, Dŵr Cymru staff and Hafren Dyfrdwy staff, all of whom worked all through the storm. A number of staff from the electrical companies also worked through, trying to make sure that services stayed connected. We also had the local resilience fora in operation, and a number of the other pan-Wales organisations. I, myself, was getting situation reports throughout the whole of the incident.
But we can, Llywydd, expect more of these incidents as climate change escalates. It is not going to be possible unless we implement severe net zero climate change mitigation and adaptation plans to do anything about this. And I know the Member is sincere in what she says, but it does not help that her party oppose every single thing that we ever do to try to mitigate climate change. We must keep the temperature of the world down below 1.5 degrees over base, or we will be looking at this kind of thing on a very regular basis. So, absolutely, Llywydd, we need to have the best response once these things are happening, but, if we're to mitigate this, we really must act together and be rather more radical than the Member's party would have you believe.
Diolch yn fawr, Janet. Fel y dywedais, rydym yn dal i gynnal yr ymchwiliad parhaus i'r ôl-effeithiau, fel rydym bob amser yn ei wneud bob tro y ceir stormydd difrifol. Rwyf am ei gwneud hi'n hollol glir na chollodd neb yng Nghymru eu bywyd. Rwy'n drist iawn am yr unigolion yn Lloegr a'r Alban lle digwyddodd hynny, ond rwy'n credu ei bod yn bwysig bod yn gywir ynglŷn â hynny.
Fe gawsom ymateb cydgysylltiedig. Fel y dywedaf, rwy'n ddiolchgar iawn i'r holl ymatebwyr golau glas a staff CNC, staff Dŵr Cymru a staff Hafren Dyfrdwy, a fu'n gweithio, bawb ohonynt, drwy gydol y storm. Gweithiodd nifer o staff o'r cwmnïau trydanol drwyddi hefyd, gan geisio sicrhau bod gwasanaethau'n parhau wedi'u cysylltu. Roedd gennym y fforymau cydnerthedd lleol yn gweithredu hefyd, yn ogystal â nifer o'r sefydliadau Cymru-gyfan eraill. Roeddwn i'n cael adroddiadau sefyllfa drwy gydol y digwyddiad.
Ond, Lywydd, gallwn ddisgwyl rhagor o'r digwyddiadau hyn wrth i newid hinsawdd gynyddu. Ni fydd yn bosibl oni bai ein bod yn gweithredu cynlluniau lliniaru ac addasu newid hinsawdd sero net llym i wneud unrhyw beth am hyn. Ac rwy'n gwybod bod yr Aelod yn ddiffuant yn yr hyn y mae'n ei ddweud, ond nid yw'n helpu bod ei phlaid yn gwrthwynebu pob peth a wnawn byth i geisio lliniaru newid hinsawdd. Rhaid inni gadw tymheredd y byd i lawr islaw 1.5 gradd dros y sylfaen, neu byddwn yn gweld y math hwn o beth yn rheolaidd iawn. Felly, yn hollol, Lywydd, mae angen inni gael yr ymateb gorau pan fydd y pethau hyn yn digwydd, ond os ydym am liniaru hyn, mae'n rhaid inni weithredu gyda'n gilydd a bod yn fwy radical nag y byddai plaid yr Aelod am i chi ei gredu.
On Sunday morning, flood defences in Trevalyn near Wrexham weren't fully utilised, leaving, of course, homes ankle deep in water. I know Natural Resources Wales have confirmed that they're investigating why the defences weren't fully used, and residents are quite rightly asking why a slatted barrier and a pump usually used before water levels rise weren't employed. Now, it would be interesting to hear what your understanding is of what went wrong there, or at least by when do you expect Natural Resources Wales to report back to you on what went wrong there. But one of the concerns around the Wrexham local development plan, of course, is that it will allow large housing developments in areas prone to flooding. That's what's happening with key strategic sites on either side of Wrexham, as well as on a site in Rossett that is actually next door to the housing that was inundated with floodwater at the weekend. So, do you still, Minister, think it's appropriate to impose Wrexham's rejected LDP on the area, given the now heightened concerns around flooding on some of the sites that are included in the plan?
Fore Sul, ni chafodd amddiffynfeydd llifogydd yn Nhrefalun ger Wrecsam eu defnyddio'n llawn, gan adael cartrefi o dan ddŵr hyd at y fferau. Rwy'n gwybod bod Cyfoeth Naturiol Cymru wedi cadarnhau eu bod yn ymchwilio pam na chafodd yr amddiffynfeydd eu defnyddio'n llawn, ac mae trigolion yn gofyn yn ddigon teg pam na ddefnyddiwyd rhwystr delltog a phwmp, a ddefnyddir fel arfer cyn i lefelau dŵr godi. Nawr, byddai'n ddiddorol clywed beth yw eich dealltwriaeth o'r hyn a aeth o'i le yno, neu o leiaf erbyn pryd y disgwyliwch gael yr adroddiad gan Cyfoeth Naturiol Cymru am yr hyn a aeth o'i le yno. Ond un o'r pryderon ynghylch cynllun datblygu lleol Wrecsam, wrth gwrs, yw y bydd yn caniatáu datblygiadau tai mawr mewn ardaloedd sy'n dueddol o ddioddef llifogydd. Dyna sy'n digwydd gyda safleoedd strategol allweddol ar y naill ochr a'r llall i Wrecsam, yn ogystal ag ar safle yn yr Orsedd sydd drws nesaf i'r tai a oedd yn llawn o ddŵr llifogydd dros y penwythnos. Felly, a ydych chi'n dal i gredu ei bod hi'n briodol gorfodi'r cynllun datblygu lleol a wrthodwyd yn Wrecsam ar yr ardal, o ystyried y pryderon cynyddol ynghylch llifogydd yn rhai o'r safleoedd sydd wedi'u cynnwys yn y cynllun?
Well, Llywydd, I've already answered several questions on Wrexham's LDP. Nobody's imposing anything on them. This is the council's own LDP. It and its officers took the LDP through all of the stages right to the final point, and the thing that's causing them not to be able to respond to speculative development is the lack of an LDP. So, I fear the Member is badly misinformed about the effect of what happens when you aren't able to adopt your own LDP.
Wel, Lywydd, rwyf eisoes wedi ateb sawl cwestiwn ar gynllun datblygu lleol Wrecsam. Nid oes neb yn gorfodi unrhyw beth arnynt. Dyma gynllun datblygu lleol y cyngor ei hun. Fe wnaethon nhw a'r swyddogion fynd â'r cynllun datblygu lleol drwy'r holl gamau hyd at y pwynt olaf, a'r peth sy'n achosi iddynt beidio â gallu ymateb i ddatblygiadau tybiannol yw diffyg cynllun datblygu lleol. Felly, rwy'n ofni bod yr Aelod dan gamargraff mawr am effaith yr hyn sy'n digwydd pan na allwch fabwysiadu eich cynllun datblygu lleol eich hun.
Thank you, Jack Sargeant, for raising this today. My property was impacted by flooding, and I couldn't get home either to do anything about it because the train lines were flooded as well. Landowners need to take responsibility. They need to make sure that their ditches, culverts are cleared. I see that fields, ditches and everything now pour onto highways, and the highway drains can't cope—the very old Victorian infrastructure.
Very often, people just blame the council and expect the council to provide sandbags, but it's not really their responsibility. Going forward, I was wondering if you could look at the mapping of drains. I know that, at one time, council workers used to know where all the drains and ditches were, but, during 10 years of cuts, that information has not been passed on. They're not able to keep clearing ditches. It's the same with NRW; it's very costly, very expensive, and it is up to landowners under riparian law. So, if we could map where the culverts and ditches are, who is responsible, and if some information could be produced by NRW and the council to give to landowners saying, 'Under riparian law, you are responsible for maintaining your ditches and drains', I think that would be helpful. Thank you.
Diolch yn fawr, Jack Sargeant, am godi hyn heddiw. Effeithiwyd ar fy eiddo i gan lifogydd, ac ni allwn gyrraedd adref ychwaith i wneud unrhyw beth amdano oherwydd bod y rheilffyrdd wedi dioddef llifogydd hefyd. Mae angen i dirfeddianwyr gymryd cyfrifoldeb. Mae angen iddynt sicrhau bod eu ffosydd a'u ceuffosydd yn cael eu clirio. Rwy'n gweld bod caeau, ffosydd a phopeth bellach yn arllwys ar briffyrdd, ac ni all draeniau priffyrdd ymdopi—y seilwaith Fictoraidd hen iawn honno.
Yn aml iawn, mae pobl yn rhoi'r bai ar y cyngor ac yn disgwyl i'r cyngor ddarparu bagiau tywod, ond nid eu cyfrifoldeb nhw yw hynny mewn gwirionedd. Wrth symud ymlaen, roeddwn yn meddwl tybed a allech edrych ar fapio draeniau. Rwy'n gwybod, ar un adeg, fod gweithwyr y cyngor yn arfer gwybod lle roedd yr holl ddraeniau a ffosydd, ond yn ystod 10 mlynedd o doriadau, nid yw'r wybodaeth honno wedi'i throsglwyddo. Nid ydynt yn gallu parhau i glirio ffosydd. Mae'r un peth yn wir am CNC; mae'n gostus iawn, yn ddrud iawn, a mater i dirfeddianwyr yw hynny o dan gyfraith glannau'r afon. Felly, pe gallem fapio lle mae'r ceuffosydd a'r ffosydd, pwy sy'n gyfrifol, a phe gallai CNC a'r cyngor gynhyrchu gwybodaeth i'w rhoi i dirfeddianwyr yn dweud, 'O dan gyfraith glannau'r afon, chi sy'n gyfrifol am gynnal eich ffosydd a'ch draeniau', rwy'n credu y byddai hynny'n ddefnyddiol. Diolch.
Diolch. Diolch, Carolyn. This year alone, we're investing over £74 million in flooding and coastal erosion risk management in Wales. That's the highest ever annual spend on flood risk management in Wales to date. We already know, as you've said, that it's not possible to stop or prevent all coastal erosion and flooding, but we are taking steps to reduce the consequences and help create more resilient communities across Wales. I'm really sorry to hear of your personal experience. I was returning from north Wales myself on Friday, and we were unable to get through quite a lot of the road network because of flooding. It was a very severe storm indeed, and I want to, as I continue to say, thank the emergency services for all the work they were doing. Some extremely wet public servants were out telling us where the roads were blocked and where we could go, and I know that they were there for the rest of that night.
We are doing an extensive mapping service, which, indeed, as you point out, will support better understanding and wider adaptation to protect our communities from risk. I absolutely agree with you about understanding how your home is situated and what your responsibilities are, if you are near any kind of watercourse, to keep that watercourse clear and to make sure that it's functioning properly, and indeed to understand what the alert mechanisms are if there's a sudden deluge. I mean, there was a deluge on Thursday and Friday. We actually watched some of the rivers—. On our journey back from north Wales, we actually watched some of the rivers fill up—it was so fast. So, we need to make sure that we are creating more resilient communities across Wales. I do hope people will take advantage of the resources on NRW's website, and indeed of their community officers, to help get more resilient communities and to help people understand what they themselves can do to keep themselves safe, and indeed what flood resources there are available. We will of course be investigating all of the flooding that occurred, trying to understand what caused it, whether the flood defences were overwhelmed or didn't function properly, and what we can do to increase the adaptation.
Diolch, Carolyn. Eleni yn unig, rydym yn buddsoddi dros £74 miliwn mewn gwaith rheoli risg llifogydd ac erydu arfordirol yng Nghymru. Dyna'r gwariant blynyddol uchaf erioed ar reoli risg llifogydd yng Nghymru hyd yn hyn. Rydym eisoes yn gwybod, fel y dywedoch chi, nad yw'n bosibl stopio neu atal pob erydu arfordirol a llifogydd, ond rydym yn cymryd camau i leihau'r canlyniadau a helpu i greu cymunedau mwy cydnerth ledled Cymru. Mae'n ddrwg gennyf glywed am eich profiad personol. Roeddwn yn dychwelyd o ogledd Cymru fy hun ddydd Gwener, ac nid oedd modd teithio ar gryn dipyn o'r rhwydwaith ffyrdd oherwydd llifogydd. Roedd yn storm ddifrifol iawn yn wir, ac rwyf am ddiolch i'r gwasanaethau brys am yr holl waith a wnaethant, fel rwy'n parhau i ddweud. Roedd yna weision cyhoeddus gwlyb tu hwnt allan yno'n dweud wrthym lle roedd y ffyrdd wedi cau a lle gallem fynd, a gwn eu bod yno am weddill y noson honno.
Rydym yn gwneud gwasanaeth mapio helaeth, a fydd, fel y nodwch, yn cefnogi gwell dealltwriaeth ac addasu ehangach i ddiogelu ein cymunedau rhag risg. Rwy'n cytuno'n llwyr â chi ynglŷn â deall sut mae eich cartref wedi'i leoli a beth yw eich cyfrifoldebau, os ydych yn agos at unrhyw fath o gwrs dŵr, i gadw'r cwrs dŵr hwnnw'n glir ac i sicrhau ei fod yn gweithio'n iawn, ac yn wir i ddeall beth yw'r mecanweithiau rhybuddio os oes dilyw sydyn. Hynny yw, roedd dilyw ddydd Iau a dydd Gwener. Fe welsom rai o'r afonydd—. Ar ein taith yn ôl o ogledd Cymru, fe wnaethom wylio rhai o'r afonydd yn llenwi—roedd mor gyflym. Felly, mae angen inni sicrhau ein bod yn creu cymunedau mwy cydnerth ledled Cymru. Rwy'n gobeithio y bydd pobl yn manteisio ar yr adnoddau ar wefan CNC, ac yn wir ar eu swyddogion cymunedol, i helpu i gael cymunedau mwy cydnerth ac i helpu pobl i ddeall yr hyn y gallant ei wneud eu hunain i gadw eu hunain yn ddiogel, a pha adnoddau llifogydd sydd ar gael. Wrth gwrs, byddwn yn ymchwilio i'r holl lifogydd a ddigwyddodd, gan geisio deall beth a'u hachosodd, a oedd yr amddiffynfeydd rhag llifogydd wedi'u gorlethu neu heb weithredu'n iawn, a'r hyn y gallwn ei wneud i wella'r addasiad.
Well, the Well-being of Future Generations (Wales) Act 2015 is supposed to make public bodies listed in the Act, including local authorities and Natural Resources Wales, NRW, think more about the long term, work better with people and communities and each other, look to prevent problems and take a more joined-up approach. However, a resident of Leeswood, Flintshire, e-mailed, 'Although predicted, extreme rain conditions on 19 and 20 October caused flooding and distress to many, and damage to their property and livelihood. One feature that is ever present is the lack of maintenance to rainwater gullies, which are typically blocked with leaves and sediment. Although this has been reported to NRW, who are responsible for this watercourse, they failed to act in any capacity.'
After I intervened on behalf of flooded residents in Broughton, Flintshire, in 2021, Flintshire County Council detailed the actions they would take, including that priority would be given to elderly and vulnerable residents and known flooding black spots. However, e-mails received last weekend after the same properties flooded again related, amongst others, to a single parent with multiple sclerosis asking why weren't measures taken to provide the residents in the at-risk homes with sandbags.
And a final example: a housing association e-mailed after ground-floor flats in Mold, Flintshire, were again flooded, stating, 'We know that the drains are inadequate and have seen a scheme designed many years ago, which would provide a long-term solution.' This 2017 feasibility study, commissioned by Flintshire County Council, recommended that a copy of the report be submitted to the Welsh Government for confirmation that grant funding was available, but the scheme was never implemented. So, what is the point of the future generations Act if avoidable failures such as these are allowed to continue to devastate lives?
Wel, mae Deddf Llesiant Cenedlaethau'r Dyfodol (Cymru) 2015 i fod i wneud i gyrff cyhoeddus sydd wedi'u rhestru yn y Ddeddf, gan gynnwys awdurdodau lleol a Cyfoeth Naturiol Cymru, feddwl mwy am y tymor hir, gweithio'n well gyda phobl a chymunedau a'i gilydd, ceisio atal problemau a meithrin ymagwedd fwy cydgysylltiedig. Fodd bynnag, fe wnaeth un o drigolion Coed-llai, sir y Fflint, anfon e-bost yn dweud, 'Er ei fod wedi'i ragweld, achosodd glaw eithafol ar 19 a 20 Hydref lifogydd a gofid i lawer, a niwed i'w heiddo a'u bywoliaeth. Un nodwedd sy'n bresennol drwy'r amser yw diffyg gwaith cynnal a chadw ar gwteri dŵr glaw, sydd fel arfer wedi'u blocio â dail a gwaddod. Er bod CNC, sy'n gyfrifol am y cwrs dŵr, wedi cael gwybod am hyn, ni lwyddon nhw i weithredu mewn unrhyw fodd.'
Ar ôl imi ymyrryd ar ran trigolion a brofodd lifogydd ym Mrychdyn, sir y Fflint, yn 2021, rhoddodd Cyngor Sir y Fflint fanylion am y camau y byddent yn eu cymryd, gan gynnwys y byddai blaenoriaeth yn cael ei rhoi i drigolion oedrannus a bregus a mannau y gwyddys eu bod yn agored i berygl llifogydd. Fodd bynnag, roedd un e-byst a ddaeth i law y penwythnos diwethaf ar ôl i'r un adeiladau ddioddef llifogydd unwaith eto yn ymwneud â rhiant sengl â sglerosis ymledol, ymysg eraill, ac yn gofyn pam na roddwyd mesurau ar waith i ddarparu bagiau tywod i'r preswylwyr yn y cartrefi lle ceid perygl o lifogydd.
Ac un enghraifft olaf: ar ôl i fflatiau llawr gwaelod yn yr Wyddgrug, sir y Fflint, ddioddef llifogydd eto, daeth e-bost i law gan gymdeithas dai a ddywedai, 'Gwyddom fod y draeniau'n annigonol ac rydym wedi gweld cynllun a luniwyd flynyddoedd lawer yn ôl a fyddai'n darparu ateb hirdymor.' Argymhellai'r astudiaeth ddichonoldeb hon yn 2017, a gomisiynwyd gan Gyngor Sir y Fflint, y dylid cyflwyno copi o'r adroddiad i Lywodraeth Cymru i gadarnhau bod cyllid grant ar gael, ond ni chafodd y cynllun ei weithredu byth. Felly, beth yw pwynt Deddf cenedlaethau'r dyfodol os caniateir i fethiannau y gellir eu hosgoi fel y rhain barhau i ddifetha bywydau?
Well, thank you, Mark. As I've said a number of time already now, it is early days. We are looking into all of the issues that occurred throughout the flooding, which was widespread as a result of the storm. I will put forward a written statement once we know what the issues were. We will be investigating all of the issues around whether flood defences were inadequate or overwhelmed or not working, where there are additional flood defences required, and we will be talking to the local authorities, in their risk management authority capacity, about the schemes they are bringing forward for flooding. I'm not yet in any position to be able to report back on that, since it's only a few days since the storm.
Wel, diolch, Mark. Fel y dywedais sawl tro eisoes, mae'n ddyddiau cynnar. Rydym yn ymchwilio i'r holl faterion a ddigwyddodd drwy gydol y llifogydd, a oedd yn eang o ganlyniad i'r storm. Byddaf yn cyflwyno datganiad ysgrifenedig pan fyddwn yn gwybod beth oedd y materion a gododd. Byddwn yn ymchwilio i'r holl faterion sy'n codi i weld a oedd amddiffynfeydd rhag llifogydd yn annigonol neu wedi'u gorlethu neu ddim yn gweithio, lle mae angen amddiffynfeydd ychwanegol rhag llifogydd, a byddwn yn siarad â'r awdurdodau lleol, yn rhinwedd eu gwaith fel awdurdodau rheoli risg, am y cynlluniau y maent yn eu cyflwyno ar gyfer llifogydd. Nid wyf mewn unrhyw sefyllfa eto i allu adrodd yn ôl ar hynny, gan mai dim ond ychydig ddyddiau sydd ers y storm.
I'm pleased that this subject has been raised today by Jack Sargeant, as large parts of my constituency are vulnerable to storms, particularly in the areas that run parallel to the River Clwyd in Rhuddlan, St Asaph and also in lower Dyserth, given it has a waterfall and adjoining river that flows through the village. And in previous years, and indeed over the weekend last weekend, the rivers and waters swelled, burst their banks, leaving my constituents' businesses and their properties in a high degree of vulnerability every time we experience a sustained period of rainfall. So, I'd be grateful if the Minister could inform my constituents what steps the Welsh Government are taking to address these environmental realities in the Vale of Clwyd, and what conversations has or will the Minister have with partners and stakeholders in reducing the consequences of adverse weather conditions in Denbighshire so that my constituents can be reassured that the Welsh Government are doing all that they can to mitigate these risks and provide public reassurance as we head into the winter period.
Rwy'n falch fod Jack Sargeant wedi codi'r pwnc hwn heddiw, gan fod rhannau helaeth o fy etholaeth yn agored i stormydd, yn enwedig yn yr ardaloedd sy'n cyfochri ag afon Clwyd yn Rhuddlan, Llanelwy a gwaelod Dyserth hefyd, o ystyried bod rhaeadr yno ac afon gyfagos sy'n llifo drwy'r pentref. Ac mewn blynyddoedd blaenorol, ac yn wir dros y penwythnos diwethaf, cododd yr afonydd a'r dyfroedd, a thorri eu glannau, gan adael busnesau fy etholwyr a'u heiddo'n agored iawn i ddifrod bob tro y byddwn yn profi cyfnod parhaus o law. Felly, buaswn yn ddiolchgar pe gallai'r Gweinidog roi gwybod i fy etholwyr pa gamau y mae Llywodraeth Cymru yn eu cymryd i fynd i'r afael â'r realiti amgylcheddol hon yn Nyffryn Clwyd, a pha sgyrsiau y mae'r Gweinidog wedi eu cael ac yn mynd i'w cael gyda phartneriaid a rhanddeiliaid i leihau canlyniadau tywydd garw yn sir Ddinbych fel y gall fy etholwyr fod yn dawel eu meddwl fod Llywodraeth Cymru yn gwneud popeth yn ei gallu i liniaru'r risgiau hyn a darparu sicrwydd i'r cyhoedd wrth inni wynebu'r gaeaf.
Thank you. So, as I've said, Llywydd, a number of times now, we are in the process of the lessons learned that we always undertake after serious flood events. I would encourage Members though to make sure that they're aware of the resources that are available. We do have advice and support on how to join a community flood group, along with a list of organisations who provide support for flood groups, such as the National Flood Forum and local resilience forums. They're all available on NRW's website. We also have a number of community flood plans across Wales—74 as we speak. There are 37 communities in south Wales, 13 in mid, and 24 in north Wales taking action in terms of those community flood plans, so it's very possible that the Member has a community flood programme already in his area, and I would encourage him and his constituents to get onto NRW's website and make sure that they are taking advantage of all of the available resources.
Diolch. Felly, fel y dywedais nifer o weithiau nawr, Lywydd, rydym yng nghanol y broses o ddysgu gwersi yr ydym bob amser yn ei dilyn ar ôl digwyddiadau llifogydd difrifol. Hoffwn annog yr Aelodau serch hynny i sicrhau eu bod yn ymwybodol o'r adnoddau sydd ar gael. Mae gennym gyngor a chymorth ar sut i ymuno â grŵp llifogydd cymunedol, ynghyd â rhestr o sefydliadau sy'n darparu cefnogaeth i grwpiau llifogydd, megis y Fforwm Llifogydd Cenedlaethol a fforymau cydnerthedd lleol. Maent i gyd ar gael ar wefan CNC. Mae gennym hefyd nifer o gynlluniau llifogydd cymunedol ledled Cymru—74 ar hyn o bryd. Mae 37 cymuned yn ne Cymru, 13 yn y canolbarth a 24 yng ngogledd Cymru yn gweithredu ar y cynlluniau llifogydd cymunedol hynny, felly, mae'n bosibl iawn fod gan yr Aelod raglen llifogydd gymunedol eisoes yn ei ardal, a hoffwn ei annog ef a'i etholwyr i fynd ar wefan CNC a sicrhau eu bod yn manteisio ar yr holl adnoddau sydd ar gael.
Finally, Darren Millar.
Yn olaf, Darren Millar.
Diolch, Llywydd. Minister, I'm afraid I'm not filled with much confidence as a result of the responses that I've heard today. I had areas in my constituency also that experienced flooding over the past weekend, places such as Llanddulas, Mochdre, parts of Colwyn Bay, Pensarn in Abergele, and many roads in the rural communities. It does strike me that one of the problems has been a cutback in the routine maintenance visits by NRW on the areas for which they are responsible. We know that there will now be section 19 reports and, obviously, NRW will need to undertake a review. I have to say, I've had a single e-mail from NRW, as have other Members of the Senedd, since these events. That's not good enough. We've not been offered any virtual briefings with NRW in the wake of what has happened. And I know that you say we're going to learn lessons and that you'll review these things and something will come forward for discussion, but it took two and a half years after the floods in 2020 and 2021 before a report was laid in this Senedd. I don’t want to be waiting two and a half years to see what could have been done to prevent some of the flooding that we all experienced last weekend. So, what assurances can you give us, Minister, that we won't be waiting two and a half years, that this will be a rapid exercise to look at the issues and challenges that people faced, so that we can learn lessons quickly and, more importantly, act more quickly in order that people's properties can be defended in the future?
Diolch, Lywydd. Weinidog, mae arnaf ofn nad wyf yn llawn hyder o ganlyniad i'r ymatebion a glywais heddiw. Roedd gennyf ardaloedd yn fy etholaeth i hefyd a brofodd lifogydd dros y penwythnos diwethaf, llefydd fel Llanddulas, Mochdre, rhannau o Fae Colwyn, Pen-sarn yn Abergele, a llawer o ffyrdd yn y cymunedau gwledig. Mae'n fy nharo mai un o'r problemau fu cwtogi ar yr ymweliadau cynnal a chadw rheolaidd gan CNC â'r ardaloedd y maent yn gyfrifol amdanynt. Rydym yn gwybod y bydd yna adroddiadau adran 19 bellach ac yn amlwg, bydd angen i CNC gynnal adolygiad. Mae'n rhaid imi ddweud, un e-bost a gefais gan CNC, fel Aelodau eraill o'r Senedd, ers y digwyddiadau hyn. Nid yw hynny'n ddigon da. Nid ydym wedi cael cynnig unrhyw sesiynau briffio rhithwir gyda CNC yn sgil yr hyn a ddigwyddodd. Ac rwy'n gwybod eich bod yn dweud ein bod yn mynd i ddysgu gwersi ac y byddwch yn adolygu'r pethau hyn ac y bydd rhywbeth yn cael ei gyflwyno i'w drafod, ond cymerodd ddwy flynedd a hanner ar ôl y llifogydd yn 2020 a 2021 cyn cyflwyno adroddiad yn y Senedd hon. Nid wyf am aros dwy flynedd a hanner i weld beth y gellid bod wedi'i wneud i atal peth o'r llifogydd a brofwyd gennym i gyd y penwythnos diwethaf. Felly, pa sicrwydd y gallwch ei roi inni, Weinidog, na fyddwn yn aros dwy flynedd a hanner, y bydd hwn yn ymarfer cyflym i edrych ar y materion sy'n codi a'r heriau sy'n wynebu pobl, fel y gallwn ddysgu gwersi'n gyflym ac yn bwysicach fyth, gweithredu'n gyflymach er mwyn diogelu eiddo pobl yn y dyfodol?
Daeth y Dirprwy Lywydd (David Rees) i’r Gadair.
The Deputy Presiding Officer (David Rees) took the Chair.