Cynulliad Cenedlaethol Cymru

Good afternoon and welcome to this afternoon's Plenary session. The first item will be questions to the Minister for Climate Change. The first question is to be answered by the Deputy Minister and to be asked by Samuel Kurtz.

Diolch. Mae ein cynllun cyflawni cenedlaethol ar gyfer trafnidiaeth yn nodi amrywiaeth o brosiectau a rhaglenni a fydd yn helpu i gyflawni ein gweledigaeth o wasanaethau trafnidiaeth gyhoeddus gwell, mwy dibynadwy a deniadol ar draws de-orllewin Cymru.

Diolch, Ddirprwy Weinidog, ond beth ar y ddaear sy’n digwydd gyda gorsaf drenau Sanclêr? Ymwelais â’r safle yn ddiweddar gyda’r Aelod Seneddol lleol, Simon Hart, swyddogion o Gyngor Sir Caerfyrddin a dau gynghorydd sir lleol, gan yr ymddengys nad ydym wedi gwneud unrhyw gynnydd gydag ailagor yr orsaf hon. Mewn atebion ysgrifenedig i mi, mae’r penderfyniad i ailagor yr orsaf drenau bellach yn amodol, yn ôl pob golwg, ar leoliad yr ysbyty newydd yng ngorllewin Cymru, er nad oedd hyn erioed yn rhan o’r achos busnes yn y lle cyntaf pan gytunodd Llywodraeth y DU, Llywodraeth Cymru, Trafnidiaeth Cymru, Network Rail a’r gymuned leol gyda’i gilydd fod angen ei gorsaf drenau ar Sanclêr. Er bod chwyddiant wedi chwarae ei ran, mae sôn bod Llywodraeth Cymru wedi tanamcangyfrif y costau'n sylweddol. Felly, i ailadrodd fy nghwestiwn agoriadol, Ddirprwy Weinidog, beth ar y ddaear sy’n digwydd gyda gorsaf drenau Sanclêr?

Wel, yr her yw bod yr achos busnes wedi rhagdybio y byddai’n costio £6 miliwn i ailagor gorsaf Sanclêr. Mae’r gost honno bellach wedi dyblu, ond nid yw’r cyfraniad gan yr Adran Drafnidiaeth wedi dyblu. Mae eu cyfraniad yn parhau i fod yn £4.5 miliwn. Nawr, seilwaith rheilffyrdd yw hyn; nid yw seilwaith rheilffyrdd wedi’i ddatganoli. Nawr, mae rhagdybiaeth o dan y cynllun hwn y bydd Llywodraeth Cymru yn darparu arian cyfatebol, ac roeddem yn fodlon darparu arian cyfatebol ar gyfer y gost is. Yn syml iawn, nid oes gennym yr arian i ddarparu arian cyfatebol ar gyfer y gost uwch. Felly, dyna wirionedd y sefyllfa, ac rydym yn cydnabod yr angen am orsaf yn Sanclêr ac yn llwyr gefnogi'r syniad, ac am i hynny ddigwydd. Credaf mai’r realiti a’r pethau ymarferol sy’n ein hwynebu a’r dewisiadau sydd gennym yma yw ein bod yn gwybod bod cynllun ar y gweill ar gyfer ysbyty mawr gerllaw, mae cysylltedd trafnidiaeth gyhoeddus â'r ysbyty hwnnw’n hollbwysig, a chredaf fod angen inni edrych ar y ddau ddatblygiad gyda'i gilydd. Ond os yw Llywodraeth y DU am gymryd ei chyfrifoldebau dros seilwaith rheilffyrdd o ddifrif a darparu cyllid pellach, byddem yn falch iawn o weithio gyda nhw.

Deputy Minister, last week, I attended a meeting with the Member for Ceredigion in Llandysul to discuss the future of Fflecsi Bwcabus, which provides a service in parts of Ceredigion, Pembrokeshire and Carmarthenshire. The room was full to overflowing, with nearly 100 people in attendance, and what became clear to us on that evening was the very real evidence that scrapping this service is going to have a harmful effect on the lives of real people. These weren't e-mails, but lived evidence of how people suffering from epilepsy can't attend clinics; people who are reliant on physiotherapy on a weekly basis unable to attend their clinics and hospitals, not being able to do the weekly shop; some talking about having to cease employment because they wouldn't be able get to that place of employment. So, within four weeks, or with just four weeks' notice, you decided to end that service. Talk about a cliff edge for people who have to plan their personal futures. Now, when I raised this issue around a month ago, you said that you would work with community transport and local authorities to try and save elements of the Fflecsi Bwcabus. Can I ask for an update on that and can I ask you to respond to the request that I and the Member for Ceredigion have made of you, namely an urgent meeting between us to plan the future of Bwcabus in these areas? Could I ask you for a meeting, please?

Diolch. Wrth gwrs, buaswn yn fwy na pharod i gyfarfod â chi a'r Aelod arall i drafod hyn. Nid oes ateb hawdd i'r mater, serch hynny, yn anffodus. Credaf ei bod yn annheg dweud inni roi rhybudd byr i ddod â’r gwasanaeth i ben. Roedd cyllid y rhaglen bob amser yn mynd i ddod i ben pan ddeuai'r cyllid Ewropeaidd i ben. Roedd hwn yn brosiect a ariannwyd gan Ewrop. Nawr, pleidleisiodd Cymru o blaid Brexit: mae canlyniadau i hynny. Dywedodd Llywodraeth y DU wrthym y byddem yn cael cyllid yn lle'r cyllid Ewropeaidd. Nid yw hynny wedi digwydd. A dweud y gwir, rydym £1 biliwn yn waeth ein byd o gymharu â chyn inni adael yr UE a’i raglenni, ac mae canlyniadau i hynny o ran ein gallu i ariannu gwasanaethau cyhoeddus.

Nawr, rwy'n ystyried bod gwasanaeth Bwcabus yn werthfawr, ac mae wedi ysbrydoli’r gwasanaeth Fflecsi yr ydym yn ei dreialu mewn rhannau eraill o Gymru ar hyn o bryd, felly nid oes angen fy argyhoeddi ynghylch gwerth y model. Ni chredaf fod nifer y teithwyr yn gryf iawn. Mae'n ddiddorol fod 100 o bobl wedi mynychu cyfarfod; byddai'n ddiddorol gwybod faint o'r rheini oedd yn ei ddefnyddio'n rheolaidd. Yn aml, nid yw pobl eisiau colli gwasanaeth, ond yn aml, ni fydd y bobl hynny'n cefnogi'r gwasanaeth. Felly, credaf mai un peth y mae angen i bob un ohonom ei ystyried wrth inni edrych ar ddyfodol bysiau yw sut y gallwn annog mwy o bobl i ddefnyddio'r gwasanaethau hynny. Rydym yn darparu cryn dipyn o gyllid i wasanaeth TrawsCymru drwy Geredigion, sy’n wasanaeth rhagorol, gyda bysiau trydan modern, a thocynnau am bris isel, ac mae’n boblogaidd iawn. Felly, rydym yn buddsoddi llawer o arian mewn gwasanaethau bysiau yng nghefn gwlad Cymru. Yn anffodus, oherwydd y sefyllfa gyllido rydym yn ei hwynebu yn y tymor byr, nid ydym wedi gallu darparu cyllid yn lle cyllid yr UE, ac mae arnaf ofn fod honno'n ffaith nad oes ateb hawdd iddi.

Mae opsiynau, wrth gwrs, ac mae gan yr awdurdod lleol ddyletswydd gyfreithiol i ddarparu gwasanaethau bysiau sy’n gymdeithasol angenrheidiol, ac mae ganddynt opsiwn i ddod o hyd i gyllid eu hunain, os yw mor werthfawr yn lleol ag y dywed yr Aelod. Ond maent yn wynebu sefyllfa gyllidebol debyg i ninnau. Felly, nid yw'n wir nad ydym yn gweld gwerth y gwasanaeth; yn syml, nid oes gennym arian i ariannu'r holl bethau y gwelwn eu gwerth. Ond rydym yn mynd i wneud ein gorau gyda Trafnidiaeth Cymru a thrafnidiaeth gymunedol i weld beth y gellir ei wneud lle mae gennym rywfaint o opsiynau, ond nid wyf am esgus nad yw hon yn sefyllfa anffodus iawn, sy’n drueni mawr. Ond rwy'n fwy na pharod i’w thrafod ymhellach gyda’r Aelod a’i gyd-Aelodau.

Pa gamau y mae'r Gweinidog yn eu cymryd i fynd i'r afael ag unrhyw drafferthion sy'n cael eu hachosi gan y terfyn cyflymder cyffredinol o 20 mya?

Wel, fel y gŵyr yr Aelod, nid yw’n derfyn cyflymder cyffredinol, ac mae’n gwneud cam â hi ei hun a'r cod moeseg y mae pob un ohonom yn ymrwymo iddo yn y Siambr hon i fod yn onest ac yn gywir—[Torri ar draws.] Mae’n derfyn cyflymder diofyn, fel y mae hi'n gwybod. Dyma’r newid mwyaf ystyrlon i ddiogelwch ar y ffyrdd—

A gaf fi egluro ar gyfer y Cofnod fod y cwestiwn gwreiddiol yn ei alw'n 'derfyn cyflymder cyffredinol diofyn o 20 mya', ond nid dyna a ddarllenoch chi. Felly, byddai'n hwyluso pethau i'r Gweinidog os gallwch ddarllen y cwestiwn a gyflwynwyd gennych fel y'i hysgrifennwyd.

Wel, mae'n derfyn cyflymder diofyn, nid yw'n derfyn cyflymder cyffredinol, ac mae hwnnw'n wahaniaeth pwysig, gan fod hynny wedi'i gynllunio i gamarwain pobl, ac mae wedi peri cryn ddryswch ymhlith pobl y mae angen i'r Ceidwadwyr yma gymryd rhywfaint o gyfrifoldeb amdano. Dyma’r newid mwyaf ystyrlon i wella diogelwch ar y ffyrdd yng Nghymru ers degawdau, a byddwn yn parhau i weithio gyda’n partneriaid i fonitro ei gweithrediad.

Ddirprwy Weinidog, mae pob un ohonom wedi gweld y gwrthwynebiad helaeth i'ch terfyn cyflymder cyffredinol newydd o 20 mya, o gwmnïau bysiau i wasanaethau brys, ac wrth gwrs, y 0.5 miliwn a mwy o bobl sydd wedi llofnodi’r ddeiseb. Yr wythnos hon, rydym hyd yn oed wedi gweld ynad yn ymddiswyddo dros y mater. Ddirprwy Weinidog, mae’r polisi hwn yn amlwg yn hynod amhoblogaidd gyda phobl Cymru, ac fel gwleidyddion etholedig, rydym yma i wasanaethu’r bobl, nid i orchymyn a gorfodi polisïau niweidiol ar eu bywydau. Ddirprwy Weinidog, mae'r problemau a achoswyd gan y polisi difeddwl hwn yn dal i bentyrru, ac nid oes diwedd i'w weld. Pryd y byddwch chi'n derbyn na all cymaint â hyn o bobl fod yn anghywir, ac ymrwymo i wrthdroi'r polisi aflwyddiannus a niweidiol hwn?

Wel, nid yw'n ddifeddwl; mae wedi cael ei ystyried a'i lunio'n ofalus ers dros bedair blynedd a hanner. Mae wedi cael ei gyflwyno mewn llawer o leoedd eraill—yn Llundain, yng Nghaeredin, yn Sbaen. Mae Cyngor Cernyw, o dan arweiniad y Ceidwadwyr, yn dymuno cyflwyno hyn yn eu hardal; yn sicr, nid ydynt yn meddwl ei fod yn ddifeddwl na'u bod yn ei orchymyn neu'n ei orfodi. Mae'r blaid gyferbyn yn mynd ati'n fwriadol i ddefnyddio iaith herfeiddiol, ragfarnllyd, nad yw'n seiliedig ar ffeithiau, i geisio creu ymateb cymdeithasol i dynnu sylw oddi ar y ffaith eu bod yn blaid heb syniadau, ac yn amddifad o bob moesoldeb hefyd. Gwyddom fod yr hyn a wnawn yn gweithio i leihau cyflymderau. Mae cyflymderau'n is, yn yr un modd ag ym mhobman arall lle cafodd ei gyflwyno. A chyda chyflymderau is, gallwn ddisgwyl gweld nifer yr anafusion yn gostwng—[Torri ar draws.]—llai o lygredd sŵn, a'r manteision a welwyd mewn mannau eraill. Nawr, mae Andrew R. T. Davies yn gweiddi o'i sedd. Mae enghraifft Belfast, y mae’n aml yn ei dyfynnu—. Nid wyf yn siŵr a yw wedi edrych ar yr astudiaeth. Rwy'n amau hynny'n gryf; nid yw ond wedi edrych ar y pennawd. Oherwydd nid yw'r astudiaeth yn dweud yr hyn y cred ef ei bod yn ei ddweud. Mewn gwirionedd, mae'n cefnogi’r un dull o weithredu â ninnau, gan ei bod yn galw am ddull gweithredu ardal gyfan, a ategir gan newid ymddygiad a normaleiddio. Felly, dylai ddarllen yr adroddiad yn iawn ac yn drylwyr—[Torri ar draws.] Wel, os yw wedi ei ddarllen, mae naill ai wedi ei gamddeall, neu mae’n ei gam-gyfleu.

O siarad â phobl, mae 90 y cant o bobl yn cefnogi 90 y cant o ffyrdd 20 mya. Ond mae rhywun wedi dweud wrthyf, 'Rwy'n yrrwr profiadol ac rwy'n gyrru'n unol ag amodau'r ffordd. Nid oes angen unrhyw derfyn cyflymder arnaf.' Un arall, 'Mae marwolaethau ac anafiadau difrifol yn bris gwerth ei dalu am deithio ar 30 mya.' Y mwyaf hurt yw bod '30 mya yn addas ar gyfer ffyrdd llai na 30 metr.' Yn anffodus, mae yna anghysondebau. A gaf fi awgrymu wrth y Gweinidog fod terfynau cyflymder ffyrdd A a ffyrdd B yn cael eu gadael i ddisgresiwn cynghorau, heb unrhyw ganllawiau gan Lywodraeth Cymru?

Wel, gallaf gadarnhau bod ffyrdd A a ffyrdd B wedi eu gadael i ddisgresiwn cynghorau lleol, ac mae hynny wedi’i nodi'n glir iawn yn y canllawiau. Ac mewn gwirionedd, cyfarfûm ag arweinwyr awdurdodau lleol o bob rhan o Gymru ddoe i drafod y profiad y maent wedi'i gael o roi hyn ar waith. A'r hyn a oedd yn adrodd cyfrolau yw bod nifer fawr o arweinwyr wedi dweud mai ychydig iawn o ohebiaeth a gawsant dros yr wythnosau diwethaf ynglŷn â hyn, fod pobl yn addasu iddo, eu bod yn dod i arfer ag ef.

Credwn fod yna rai enghreifftiau, wrth edrych yn ôl a chael rhywfaint o brofiad, lle gwnaed penderfyniadau anghywir, ac rwyf wedi annog awdurdodau lleol i feddwl sut y gallant ddefnyddio eu pwerau disgresiynol i wneud eithriadau. Eithriadau fydd y rhain, nid y rheol. Felly, credaf y bydd yn golygu rhywfaint o waith tacluso, ond cawsom gyfarfod cadarnhaol ac adeiladol iawn gyda nhw ddoe.

Rydym yn mynd i wneud mwy o waith i ddeall a oes angen i’r canllawiau eu hunain newid, neu a oes angen helpu eu lefelau hyder o ran sut y maent yn rhoi'r canllawiau ar waith, gan weithio gydag awdurdodau eraill—credaf mai ei awdurdod ef, er enghraifft, sydd â'r nifer fwyaf o eithriadau yng Nghymru. Felly, yn amlwg, mae yna broses ar gyfer eithriadau; nid yw’n derfyn cyffredinol, oherwydd pe bai, sut y gallai Abertawe gyhoeddi cymaint o eithriadau? Ond mae'r dull gweithredu ledled Cymru yn anwastad, ac rydym yn gweithio'n agos iawn gyda nhw i geisio gweithio drwy hynny. Ond erys y ffaith bod cyflymderau cyfartalog yn is. Mae pobl yn pleidleisio â'u traed ac yn parchu'r terfyn cyflymder newydd.

Questions now from the party spokespeople. The Welsh Conservative spokesperson, Natasha Asghar. 

Diolch yn fawr, Lywydd. Ddirprwy Weinidog, yn ôl eich cyd-Aelodau, mae eich Llywodraeth mewn sefyllfa ariannol enbyd, gyda chyllidebau pwysig fel addysg, yr economi a chyllid yn cael eu torri o ganlyniad. Er hynny, nid yw'r ddelwedd dlawd honno y mae eich Llywodraeth yn ei disgrifio yn gwneud synnwyr i mi pan edrychwch ar y symiau syfrdanol o arian yr ydych wedi bod yn eu gwario ar brosiectau porthi balchder. Cymerwch y £33 miliwn ar derfynau cyflymder 20 mya, neu’r £120 miliwn sy’n cael ei ddefnyddio i ehangu’r lle hwn, neu’r £4.25 miliwn sy’n cael ei wario ar brynu ffermydd i ffrindiau. A ddyddiau’n unig yn ôl, clywn fod y Llywodraeth wedi dod o hyd i £125 miliwn ar ei choeden arian hud i’w roi i Trafnidiaeth Cymru, y gŵyr pob un ohonom ei fod yn eiddo i Lywodraeth Lafur Cymru. Felly, efallai y bydd rhai’n dweud bod hwn yn gam hynod o annisgwyl gan Lywodraeth sy’n ceisio’n galed i dynhau ei gwregys. Felly, Ddirprwy Weinidog, ar beth yn union y mae’r arian hwn yn mynd i gael ei wario? Ac a gyflwynodd Trafnidiaeth Cymru achos busnes, oherwydd, a dweud y gwir, rwy’n poeni bod Trafnidiaeth Cymru yn mynd yn debyg iawn i Faes Awyr Caerdydd, sydd wedi bod yn llyncu miliynau o bunnoedd o arian trethdalwyr heb ddarparu unrhyw ganlyniadau cadarnhaol hyd yn hyn?

Wel, mae'n rhyfedd, onid yw, eich bod yn ystyried prosiect i achub bywydau yn brosiect porthi balchder. Nid wyf yn ei ystyried yn brosiect porthi balchder i leihau'r terfyn cyflymder ac achub bywydau pobl. A bydd cost cyflwyno hynny'n cael ei thalu'n ôl deirgwaith drosodd yn y flwyddyn gyntaf oherwydd llai o anafusion a llai o faich ar y GIG. Felly, rwy’n gwrthod disgrifiad yr Aelod o’r polisi hwnnw'n llwyr.

O ran yr arian ychwanegol a ddarparwyd gennym ar gyfer Trafnidiaeth Cymru, nid yw hwnnw’n adlewyrchiad o unrhyw benderfyniadau gwael neu gamreoli gan Trafnidiaeth Cymru na chan Lywodraeth Cymru. Yn syml, mae'n adlewyrchiad o'r ffaith bod y gyllideb a osodwyd wrth fasnachfreinio yn rhagdybio cynnydd dramatig iawn yn nifer y teithwyr. Nid yw hynny wedi bod yn bosibl gan ein bod wedi cael y pandemig, ac mae’r pandemig wedi lleihau nifer y defnyddwyr, ac mae hynny wedi creu bwlch ariannol yr oedd angen ei lenwi. A phe na baem yn ei lenwi, byddai llawer o'r rhwydwaith rheilffyrdd yn cau. Nawr, ymddengys nad oedd dymuno cau ein maes awyr yn ddigon iddi, a'i bod bellach yn dymuno cael gwared ar ein rhwydwaith rheilffyrdd. A chredaf fod y safbwynt gwrthgyferbyniol y mae'r Aelod yn ei ddatgan—. Yr wythnos diwethaf, roedd yn dweud wrth bobl ei bod am i arian ychwanegol gael ei wario ar orsaf drenau newydd yng Nghaerllion. Yr wythnos hon, dywed wrthym fod gwario arian ar reilffyrdd yn wastraff arian.

Ddirprwy Weinidog, yn gyntaf, os gwelwch yn dda, peidiwch byth â chamddehongli fy ngeiriau; gwn yn union beth yr wyf wedi’i ddweud yn y lle hwn, ac rwyf bob amser wedi dweud y dylid gwerthu Maes Awyr Caerdydd, y dylai fod yn gwneud elw, ac y dylai fod yn gwneud cynnydd. Buaswn wrth fy modd yn gweld mwy o orsafoedd ledled Cymru, ond yn yr un modd, rwyf o dan yr argraff, ac rwy’n derbyn—ac rwyf wedi dweud hyn yn gyhoeddus ac yn breifat—os yw’r gwasanaeth iechyd yn methu, os yw addysg yn methu, rwy'n fwy na bodlon i'r arian hwnnw gael ei wario ar hynny, ond ni allaf ddirnad i ble mae'r £125 miliwn hwn yn mynd. Ond gadewch imi ofyn fy nghwestiwn, Lywydd.

Ddirprwy Weinidog, mae eich prosiect terfyn cyflymder 20 mya bellach wedi bod mewn grym ers ychydig dros fis. Er gwaethaf yr hyn yr ydych chi a’ch cyd-Aelodau yn ei ddweud dro ar ôl tro ar ôl tro, mae’n gwbl amlwg nad yw’r cyhoedd wedi'i dderbyn, ni waeth sut rydych chi'n paentio’r darlun hwn i mi. Cyn i derfynau cyflymder 20 mya gael eu cyflwyno, dangosodd arolwg barn fod 46 y cant yn cefnogi'r mesur, a 34 y cant yn ei wrthwynebu. Ac eto, yr wythnos diwethaf, datgelodd arolwg barn newydd fod y llanw wedi troi, gyda phobl bellach yn dechrau sylweddoli pa mor drychinebus yw eich cynllun mewn gwirionedd. Dangosodd yr arolwg barn newydd hwn fod bron i 60 y cant o bobl yn gwrthwynebu eich prosiect £33 miliwn, gyda dim ond 29 y cant o'i blaid. Fe ddywedoch chi, Ddirprwy Weinidog, ac rwy'n dyfynnu:

'rydym yn eithaf hyderus, wrth i bobl ddod i arfer ag ef, y bydd cefnogaeth i'r mesur yn cynyddu.'

Wel, mae'n gas gennyf fod yr un i ddod â chi nôl i'r blaned hon, Ddirprwy Weinidog, ond nid yw'r gefnogaeth yn cynyddu, gan nad yw pobl Cymru eisiau eich cynllun 20 mya. Ddirprwy Weinidog, a ydych chi bellach yn cyfaddef eich bod wedi gwneud camgymeriad ac wedi gwneud y peth anghywir gyda'r cynllun hwn?

Wel, rwy’n ofni nad yw llefarydd trafnidiaeth y Ceidwadwyr yn deall sut mae trafnidiaeth yn gweithio, ac mae honno’n broblem wirioneddol ar gyfer craffu a beirniadaeth wybodus yn y ddadl hon. Dywed nad yw'n dymuno cau'r maes awyr, ei bod yn dymuno'i werthu ac iddo wneud elw. Go brin fod unrhyw faes awyr yn y byd yn gwneud elw. Nid ydynt yn endidau sy’n gwneud elw, ac fe wnaethom ei achub rhag mynd i'r wal yn y sector preifat am ein bod yn meddwl bod angen maes awyr ar Gymru. [Torri ar draws.] Dywed Janet Finch-Saunders fod achub maes awyr yn wastraff arian trethdalwyr. Ac eto, mae’r maer Ceidwadol, Ben Houchen, sy’n cael ei glodfori ganddi hi a’i chyd-Geidwadwyr, wedi gwneud yr un peth yn union yng ngogledd-ddwyrain Lloegr. Mae angen cefnogaeth ar feysydd awyr, yn enwedig ar ôl COVID, pan leihaodd nifer y teithwyr yn sylweddol. Felly, mae'r syniad—. Nid oes unrhyw un yn dymuno prynu maes awyr sy'n gwneud colled.

Ond rydych chi'n ei gynnal.

Rydym yn rhoi cefnogaeth iddo am ein bod yn credu ei fod yn ddarn pwysig o seilwaith economaidd a thrafnidiaeth, a dyna pam ein bod yn gwneud hynny. Felly, os yw hi'n dweud, 'Gwerthwch ef', wel, byddai hynny'n golygu y byddai'n cau. Felly, dyna ganlyniad ei hagwedd hi, ac mae angen iddi gydnabod hynny.

Ar y terfyn cyflymder 20 mya, ychydig dros fis sydd wedi bod ers ei gyflwyno, a bydd yn cymryd amser i bobl ddod i arfer ag ef ac i bobl addasu. Dyna oedd y profiad yn Sbaen, dyna oedd y profiad yn Llundain, dyna oedd y profiad yng Nghaeredin, a dyna'r profiad rydym ni'n ei gael. Mae cyflymderau cyfartalog yn is. Mae'r rhan fwyaf o bobl yn cydymffurfio. Nid ydynt yn cadw at 20 mya, ond mae nifer y bobl sy'n gyrru dros 30 mya wedi gostwng yn ddramatig, ac mae hynny'n darparu'r enillion mawr o ran diogelwch ar y ffyrdd ac rydym yn hyderus mai dyma'r peth iawn i'w wneud.

Waw, Ddirprwy Weinidog, sôn am dwyllo eich hun heddiw. Ddirprwy Weinidog, rydych wedi honni dro ar ôl tro mai un funud yn unig y bydd cyflwyno 20 mya yn ei ychwanegu at daith. Ac eto, er gwaethaf eich honiadau, mae gweithredwr bysiau mawr wedi dweud bod eich cynllun yn ychwanegu 12 munud bob ffordd ar deithiau rhwng Caernarfon, Bangor a Llandudno. O ganlyniad, mae Arriva ar hyn o bryd yn cynnal adolygiad mawr o’r rhwydwaith, gyda thoriadau a newidiadau yn yr arfaeth, am fod terfynau 20 mya yn cael effaith fawr ar brydlondeb. Ac wrth gwrs, nid trafnidiaeth gyhoeddus yn unig sy'n cael ei heffeithio gan y terfynau cyflymder 20 mya, mae'n effeithio ar amseroedd teithio pobl, yn niweidio bywoliaeth pobl, yn arafu gwasanaethau brys ac yn rhoi ergyd aruthrol o £9 biliwn i'r economi. Yn lle cefnogi bysiau, cefnogi trigolion gweithgar, cefnogi busnesau, cefnogi ein heconomi, rydych chi'n dewis eu cosbi â’r cynllun 20 mya, ac nid fi'n unig sy'n credu hynny. Edrychwch ar y ddeiseb sydd wedi torri pob record, y soniodd fy nghyd-Aelod Laura Anne Jones amdani, ac sy'n galw am gael gwared ar y cynllun 20 mya, deiseb sydd wedi casglu mwy na 460,000 o lofnodion, a’r protestiadau dirifedi sydd wedi'u cynnal ledled y wlad. Felly, Ddirprwy Weinidog, rwy’n derbyn yr hyn rydych wedi’i ddweud mai dim ond y mis cyntaf yw hwn, ond pryd fydd yr adolygiad nesaf yn cael ei gynnal? Ar ba bwynt y gwnewch chi sylweddoli a dweud, 'Wyddoch chi beth, mae'n bryd inni edrych yn ôl, pwyso a mesur a gwneud tro pedol ar y penderfyniad'? A hefyd, ar wahân i hynny, a wnewch chi wrando ar y cyhoedd yng Nghymru a chael gwared ar y cynllun hwn, cyn iddo wneud mwy o niwed diangen? Diolch.

Lywydd, mae'n rhaid imi ddweud, pe bawn yn siarad â Natasha Asghar yn y ffordd y mae'n siarad â mi, hi fyddai'r cyntaf i gwyno. Credaf fod lefel o gwrteisi yn y Siambr hon y dylem gadw ati. Gwn ei bod yn gwneud y perfformiadau hyn ar gyfer y cyfryngau cymdeithasol, ond nid dyma'r ffordd orau o graffu, a hoffwn ofyn iddi ystyried ei hymddygiad.

Ar yr effaith ar lwybrau bysiau, rydym wedi bod yn gofyn i'r cwmnïau bysiau am ddata sy'n dangos yr effaith y mae cyflymderau is wedi'i chael ar eu perfformiad. Ychydig iawn o ddata a gawsom, ac rydym yn awyddus i weithio gyda nhw i ddeall hynny. Os oes coridorau penodol y mae’r llwybrau bysiau yn dibynnu arnynt lle mae’r cyflymder yn broblem, mae gan awdurdodau lleol opsiwn i edrych ar feini prawf ar gyfer eithrio wrth gwrs. Gallant edrych hefyd ar fesurau blaenoriaeth i fysiau, ac rydym yn awyddus i’w cefnogi gyda'r rheini, ac yn ariannu nifer fawr o’r rheini yn y flwyddyn ariannol hon i ganiatáu i fysiau ymdopi â’r tagfeydd a theithio’n gyflymach. Rwy'n credu mai’r gwir amdani yw bod nifer fawr o gwmnïau bysiau wedi cael trafferth gyda phrydlondeb yn y lle cyntaf oherwydd prinder gyrwyr bysiau, ac maent wedi achub ar y cyfle gyda'r newid i gyllid bysiau a’r 20 mya i ailraddnodi eu hamserlenni i greu gwasanaethau mwy gwydn a dibynadwy, oherwydd gallant fod yn hyderus o'u gallu i'w staffio. Ceir peth tystiolaeth i ddangos bod 20 mya yn effeithio ar amseroedd teithio mewn rhai ardaloedd, ond mae’r darlun yn anghyflawn, ac rydym wedi ymrwymo i weithio gyda’r diwydiant bysiau i’w ddeall yn well.

Er eglurder, ni chlywais unrhyw beth amhriodol yng nghyfraniad Natasha Asghar. Os na chlywais unrhyw beth penodol y dylwn fod wedi’i nodi, rwy’n siŵr y gwnaiff y Dirprwy Weinidog gysylltu â mi ar ôl y sesiwn hon.

Plaid Cymru spokesperson, Mabon ap Gwynfor.

Diolch, Lywydd. Bydd y Gweinidog yn ymwybodol fod Cyngor Sir Wrecsam wedi pleidleisio ddwywaith yn erbyn eu cynllun datblygu lleol drafft, a fwriadwyd i arwain datblygiad yn y rhanbarth, gan gynnwys dyrannu lle ar gyfer miloedd o gartrefi newydd. Mae'r penderfyniad hwn i wrthod y cynllun wedi codi pryderon ynghylch dilysrwydd y data a oedd yn sail i'r cynllun, yn enwedig y diffyg gwybodaeth gyfredol am y twf a ragwelir yn y boblogaeth a ffactorau allweddol eraill a ddylai lywio unrhyw gynlluniau ar gyfer tai. Mae goblygiadau’r penderfyniad hwn yn mynd y tu hwnt i’r canlyniadau uniongyrchol, gan effeithio ar hyfywedd ac addasrwydd atebion tai am genedlaethau i ddod. Sut y gallwch gynllunio ar gyfer datblygiadau tai yn y dyfodol os nad ydych yn gwybod ble mae eu hangen, faint sydd eu hangen ac ar gyfer pwy y cânt eu hadeiladu? Felly, yng ngoleuni penderfyniad Cyngor Sir Wrecsam i wrthod y CDLl, yn rhannol oherwydd data sydd wedi dyddio, a all y Gweinidog ddarparu gwybodaeth am ba gamau y mae’r Llywodraeth yn eu cymryd i sicrhau bod gan awdurdodau lleol fynediad at y data mwyaf cywir a chyfredol wrth lunio eu cynlluniau datblygu i sicrhau bod tai yn addas ar gyfer cenedlaethau’r dyfodol?

Diolch, Mabon ap Gwynfor. Mae arnaf ofn fod cynsail eich cwestiwn yn anghywir. Mae proses y CDLl yn un lle mae cynllun, sef cynllun y cyngor ei hun, yn destun ymchwiliad cyhoeddus, caiff arolygydd ei benodi, ac mae'n mynd drwy bob un o’r camau; mae swyddogion y cyngor ei hun a’r arolygydd a benodwyd i graffu ar y cynllun oll wedi argymell y dylai’r cyngor ei dderbyn. Nid yw’r cyngor wedi derbyn ei gynllun ei hun—ni allaf bwysleisio digon mai ei gynllun ei hun yw'r hyn nad yw wedi’i dderbyn—ac mae bellach yn destun adolygiad barnwrol. Felly, rwy’n gyfyngedig o ran beth arall y gallaf ei ddweud oherwydd yr adolygiad barnwrol hwnnw. Fy nealltwriaeth i, fodd bynnag, yw nad yw’r cyngor yn gallu sicrhau amddiffyniad priodol i hynny, ac amser a ddengys beth fydd yn digwydd. Felly, mae arnaf ofn nad wyf yn derbyn cynsail eich cwestiwn, Mabon. Rwy’n fwy na pharod i gael trafodaeth gyda chi, fel rwyf eisoes wedi cael gydag aelodau eraill o’ch grŵp, ynglŷn â beth yn union sy’n digwydd, ond ni chredaf fod hyn yn rhywbeth y gallwn ei drafod yn fanwl yn y Cyfarfod Llawn.

Diolch am eich ymateb, ac rwy'n deall bod yr hyn y gallwch ei ddweud am hyn yn gyfyngedig. Fodd bynnag, pan ddywedwch fod y cyngor wedi gwrthod ei gynlluniau ei hun, mae’n gorff democrataidd, ac mae’r aelodau a etholwyd yn ddemocrataidd wedi gwrthod y cynnig drafft. Mae Cyngor Sir Wrecsam, yn amlwg, wedi pleidleisio yn erbyn y cynllun datblygu lleol, yn rhannol am nad oeddent yn credu y byddai’n gwasanaethu anghenion cymunedau lleol. O ystyried bod y CDLl a ddaeth yn ôl gan arolygwyr ond yn cynnwys o 9 y cant o dai fforddiadwy, ni ddylai fod yn syndod ei fod wedi'i wrthod. Yr hyn sy’n amlwg i lawer—gan gynnwys ymgyrchwyr, cynghorwyr lleol a minnau—yw bod cyn lleied o ymrwymiad i dai fforddiadwy yn y cynllun fel ei fod, i bob pwrpas, yn rhoi rhwydd hynt i ddatblygwyr adeiladu tai anfforddiadwy sydd ond o fudd iddyn nhw, nid i'r cymunedau lleol. Hyd yn oed yn yr achos hwn, mae’n bosibl y gallai Llywodraeth Cymru orfodi’r cynllun ar y boblogaeth a'r cyngor lleol yn groes i ddymuniadau trigolion yn yr ardal. Mae'n rhaid defnyddio cynlluniau datblygu lleol fel arf i wasanaethu cymunedau, nid i roi rhwydd hynt i ddatblygwyr mawr. Mae'n rhaid i gynlluniau roi blaenoriaeth i ddarparu digon o dai sydd o ddifrif yn fforddiadwy er mwyn gwasanaethu anghenion cymunedau heddiw ac yfory. Felly, a yw’r Gweinidog yn cytuno â’r datganiad hwnnw?

Na, mae arnaf ofn nad wyf yn cytuno â'r datganiad hwnnw o gwbl. Y ffordd orau o atal datblygu tybiannol mewn ardal yw mabwysiadu cynllun addas. Diffyg cynllun sy’n achosi’r datblygu tybiannol, gan nad oes gan gyngor gynllun i brofi ei geisiadau cynllunio yn ei erbyn, ac mae hynny’n amlwg. Fel y dywedais, ni allaf drafod manylion y sefyllfa yn Wrecsam oherwydd y sefyllfa gyfreithiol yno, ond ni allaf bwysleisio digon fod hwn yn gynllun a aeth drwy holl systemau'r cyngor, drwy'r arolygiad, a chyrraedd y cam olaf cyn iddynt bleidleisio yn ei erbyn. Nid oes a wnelo hyn â democratiaeth o gwbl, mae a wnelo â chamddealltwriaeth arweinyddiaeth y cyngor hwnnw ynghylch y camau y maent wedi'u cymryd a'r canlyniadau i'w system gynllunio, sef nad oes cynllun ganddynt i fesur unrhyw gais cynllunio yn ei erbyn.

Mae ein targedau ynni adnewyddadwy yn ein hymrwymo i gynyddu’r defnydd o ynni adnewyddadwy i gefnogi sero net, ein cymunedau a’n busnesau yng Nghymru. Rydym yn cefnogi cynllunio strategol i alluogi seilwaith i ddod â’r ynni hwnnw i’r man lle mae ei angen ac yn cefnogi busnesau eu hunain i fuddsoddi mewn technolegau ynni adnewyddadwy.

Diolch, Weinidog. Weinidog, mae digwyddiadau byd-eang diweddar, yn gwbl briodol, wedi codi diogeledd ynni i frig yr agenda. Mae cynllun sero net Llywodraeth Cymru wedi llywio’r ffocws tuag at gynhyrchu ynni adnewyddadwy, ac rwy'n croesawu'r camau a gymerwyd i gryfhau ein gallu. Fodd bynnag, fel y gwyddoch o fy llythyr diweddar atoch am fferm solar a chynllun gwifrenni preifat yn fy etholaeth, un sy’n bwriadu cyflenwi trydan i fusnesau lleol mawr, mae’r mathau hyn o brosiectau lleol y mae angen inni eu gweld yn datblygu yn wynebu rhwystrau gwirioneddol rhag cael cytundeb cysylltu i allforio i'r grid.

Mae’r cynllun lleol yn fy ardal i wedi cael gwybod na fydd cytundeb cysylltu ar gael tan 2029. Yn wir, rwyf wedi clywed efallai y bydd yn rhaid i rai aros cymaint â 10 mlynedd neu fwy. Yn amlwg felly, mae'r rhwystrau hyn yn gwbl groes i ddisgwyliadau'r Llywodraeth ynghylch lleihau allyriadau carbon. Weinidog, sut y rhagwelwch y gellir datrys y broblem hon, ac a wnewch chi gysylltu â’r Grid Cenedlaethol i ddod o hyd i ffyrdd o sicrhau y gall prosiectau adnewyddadwy lleol symud ymlaen?

Diolch, Peter. Rydym yn gwneud llawer o waith gyda'r Grid Cenedlaethol, ac rwyf wrth fy modd, ar ôl blynyddoedd lawer o wrthsefyll y syniad o gael cynllun rhwydwaith cyfannol, fod y Llywodraeth Geidwadol o'r diwedd, ac ar y funud olaf, wedi sylweddoli bod grid wedi'i gynllunio yn rhywbeth sy'n angenrheidiol, ac nid yn un sy'n ymateb i geisiadau i gysylltu yn unig, sef yr hyn a oedd gennym hyd yma. Gwnaethom gyhoeddi adroddiad 'Gridiau Ynni'r Dyfodol i Gymru' ym mis Gorffennaf eleni, ac roedd yr adroddiad hwnnw'n nodi'n glir iawn fod angen y seilwaith newydd hwn arnom a bod angen inni ailwifro'r wlad ar gyfer yr unfed ganrif ar hugain, a bod angen i'r seilwaith hefyd fod wedi'i lunio'n dda a'i leoli'n sensitif.

Rydym yn defnyddio'r dystiolaeth i lywio rhaglenni cyflawni a chynlluniau rhwydweithiau trydan rhanbarthol a chenedlaethol, ac rwy'n obeithiol iawn, er nad yw wedi'i gadarnhau eto, y gallwn fod yn arddangoswr y dull hwnnw ar gyfer y DU. Cefais gyfarfod da iawn gydag Ofgem yn ddiweddar iawn ynglŷn â’r posibilrwydd y gallai Cymru wneud hynny, ac rwy’n mawr obeithio y bydd hynny’n digwydd. Yn y cyfamser wrth gwrs, mae angen llawer mwy o fuddsoddiad ymlaen llaw gan y grid mewn seilwaith er mwyn inni allu lleihau'r amseroedd cysylltu chwerthinllyd o hir hyn. Rwy'n cydymdeimlo â’r Aelod am yr amser y mae’n ei gymryd i gysylltu â’r grid, ond mae arnaf ofn fod hyn yn ganlyniad i danfuddsoddi difrifol iawn gan Lywodraeth y DU yn y math hwn o seilwaith yn fwy cyffredinol.

Yng Nghymru, rydym yn parhau i ddatblygu ein rhaglen gyweirio. Mae’r rhaglen yn mabwysiadu dull adeilad cyfan mewn perthynas â diogelwch tân, nid un sy’n targedu cladin yn unig.

Diolch am eich ateb, Weinidog. Yn amlwg, a minnau'n cynrychioli rhanbarth Canol De Cymru, yma ym Mae Caerdydd, mae’n debyg mai gennym ni y mae’r trwch mwyaf o adeiladau y mae mater cladin tân yn effeithio arnynt. A allwch chi roi syniad o faint o adeiladau y mae’r gwaith cyweirio wedi dechrau arnynt y mae Llywodraeth Cymru yn eu cefnogi? A pha waith sy'n mynd rhagddo i estyn allan at adeiladau, ac yn enwedig y lesddeiliaid yn yr adeiladau hynny nad ydynt wedi gweld unrhyw gynnydd eto ar adfer cymhwystra'r adeiladau hynny ar gyfer credyd diogelwch tân?

Iawn, gallaf wneud hynny'n hawdd. Mae deg o ddatblygwyr tai preswyl mwyaf y DU wedi arwyddo cytundebau gyda Llywodraeth Cymru yn eu hymrwymo i wneud y gwaith diogelwch tân yng Nghymru. Mae gwaith wedi dechrau neu bydd gwaith wedi dechrau ar 28 o'r adeiladau hynny erbyn diwedd eleni, gydag amcangyfrif o ddyddiadau dechrau wedi'u rhoi ar gyfer 36 o adeiladau. Mae gwaith wedi'i gwblhau ar un adeilad, ac mae gwaith rhagarweiniol ac ymchwiliadau'n parhau ar y rhai sy'n weddill. Rwyf hefyd wedi cyhoeddi’r cynllun peilot adeiladau amddifad. Mae hynny ar gyfer adeiladau lle mae'r datblygwr naill ai wedi rhoi'r gorau i fasnachu, yn anhysbys, neu lle cafodd yr adeilad ei ddatblygu dros 30 mlynedd yn ôl. Mae amserlenni gwaith yn cael eu datblygu cyn y gwaith cyweirio, a fydd yn cael ei ariannu gan Lywodraeth Cymru. Mae gennym 30 o adeiladau wedi'u nodi yng ngharfan gyntaf yr adeiladau hynny. Ac yn y sector cymdeithasol, maent wedi derbyn cyllid i gyweirio'r holl broblemau diogelwch tân, gan gynnwys cladin ar adeiladau dros 11m o uchder. Hyd yn hyn, rydym wedi gwario £94 miliwn i wneud gwaith ar dros 100 o adeiladau yn y sector cymdeithasol. Yna, yn olaf, cyfarfûm â rhanddeiliaid yn Celestia, y gwn fod Andrew R.T. Davies wedi'i godi nifer o weithiau, yn ddiweddar iawn yn ystod yr ychydig wythnosau diwethaf. Cawsom gyfarfod cynhyrchiol iawn ac rydym yn datblygu nifer o bethau o ganlyniad i'r cyfarfod hwnnw.

Mae Llywodraeth Cymru wedi ymrwymo i adfer a gwella cynefinoedd morwellt, gan gydnabod eu pwysigrwydd i fioamrywiaeth, atafaelu carbon ac atal llifogydd. Mae cyfleoedd ariannu i gynyddu gwelyau morwellt eisoes ar gael drwy'r gronfa rhwydweithiau natur a'r cynlluniau grant rheoli ardaloedd morol gwarchodedig.

Diolch. Rydym yn gwybod, onid ydym, Weinidog, fod dros 30 gwaith yn fwy o anifeiliaid yn byw mewn morwellt o'i gymharu â chynefinoedd tywodlyd cyfagos. Er nad yw morwellt ond yn 0.1 y cant o wely'r môr, mae'n gyfrifol am hyd at 18 y cant o'r carbon organig sydd wedi'i gladdu yn y cefnfor. Fel y gwyddoch hefyd, rwy'n credu y gallwn gymryd camau breision tuag at gyflawni sero net drwy wneud yn fawr o forwellt a charbon glas. Mae rhwydwaith morwellt Cymru yn rhwydwaith o sefydliadau ac unigolion sydd â diddordeb a rôl yn y gwaith o fonitro morwellt, yr wyddoniaeth, diogelwch a gwaith adfer, neu unrhyw rwymedigaeth statudol yng Nghymru. Maent yn gwneud gwaith mor arloesol o dyfu morwellt a sicrhau ei fod yn ddychwelyd i ardaloedd peilot. Mae'n cynnwys Llywodraeth Cymru; Cyfoeth Naturiol Cymru; Ystad y Goron; Prifysgolion Abertawe, Caerdydd a Bangor; dwy ardal cadwraeth arbennig arfordirol; yr Ymddiriedolaethau Natur; Cronfa Bywyd Gwyllt y Byd; porthladdoedd; ac eraill. Rwyf am enwi Frankie Hobro o Sw Môr Môn, sy'n gweithio'n galed iawn ar yr adferiad morwellt ar sail wirfoddol. Felly, ar hyn o bryd, mae Prosiect Morwellt yn cadeirio'r grŵp, ond mae angen mwy o gyllid parhaus arnynt i gadw'r momentwm hwn i fynd. A wnewch chi ymrwymo? Rwy'n gwybod bod cyllid yn dynn, ond os ydym o ddifrif am gadwraeth morol a dyfodol di-garbon, dylem fod o ddifrif ynglŷn â darparu cymorth ariannol i rwydwaith morwellt Cymru, ac unrhyw un arall yn wir sy'n gweithio i adfer y glaswellt hanfodol hwn.

Ie. Diolch yn fawr, Janet. Rwy'n cydnabod yn llwyr fod gan gynefinoedd fanteision pwysig fel gwella bioamrywiaeth drwy gynyddu cyfleoedd bwydo a chynefinoedd meithrin, sy'n hanfodol i'n hymateb i'r hinsawdd a'r argyfwng natur yma yng Nghymru. Yn ddiweddar, cefais y pleser o ymweld â gwelyau morwellt ym Mhorth Dinllaen gyda Prosiect Morwellt, i weld a chynorthwyo gyda'r gwaith o gasglu hadau morwellt. Cyfarfûm â'r bobl ifanc fwyaf hyfryd yno, a oedd yn casglu'r hadau—1 filiwn o hadau morwellt i'w plannu o amgylch arfordir Cymru. Fe wnaethant ofyn cyfres o gwestiynau ac roeddent yn frwdfrydig iawn am y prosiect. Ar hyn o bryd rydym yn archwilio opsiynau i nodi'r mecanwaith mwyaf priodol i gyflawni'r cynllun wedi'i dargedu ar gyfer adfer cynefinoedd morol, yn benodol ar gyfer morwellt a morfa heli, ac rydym yn gwneud hynny ar y cyd â Prosiect Morwellt, sy'n gwbl ganolog i hyn, ac rwy'n gwerthfawrogi'r gwaith hanfodol y maent yn ei wneud, ac y mae'r gwirfoddolwyr sy'n eu cefnogi yn ei wneud, i'n helpu ar hyd a lled Cymru.

Mae'r gronfa rhwydweithiau natur yn weithredol nawr, a hoffwn annog unrhyw sefydliad sydd â diddordeb i ystyried gwneud cais. Mae'r cyllid ar gael ar gyfer cyflawni prosiectau ac adeiladu capasiti, i gefnogi datblygiad nifer o brosiectau yn y dyfodol. Rydym hefyd wedi sicrhau bod cyfleoedd ychwanegol ar gael, fel y dywedais eisoes, drwy gynllun grant rheoli ardaloedd morol gwarchodedig, a byddwn yn parhau i wneud hynny yn y dyfodol. Ar hyn o bryd mae Cyfoeth Naturiol Cymru yn ymgymryd â gwaith i nodi addasrwydd cynefinoedd ar gyfer nifer o wahanol fathau o gynefinoedd yn amgylchedd morol Cymru, gan gynnwys morwellt, i'n helpu i wneud penderfyniadau ynglŷn â lle y dylem dargedu gwaith adfer morwellt yng Nghymru, ac rydym yn gwneud hynny ar y cyd â Prosiect Morwellt. Rydym hefyd wedi cael rhestr o argymhellion allweddol gan Gronfa Bywyd Gwyllt y Byd ar gyfer morwellt, ac mae fy swyddogion yn cyfarfod â nhw i drafod sut y gallwn fwrw ymlaen â syniadau. Felly, rwy'n credu y bydd gennym stori dda iawn i'w hadrodd am adfer morwellt, Janet, ac edrychaf ymlaen at fynd i snorclo gyda chi i edrych ar yr hadau'n tyfu rhyw ben yn fuan.

Bydd pawb ohonom eisiau gweld y lluniau. [Chwerthin.]

Question 6. Mike Hedges.

Rydym yn parhau i fod yn ymrwymedig i gefnogi datblygiad tai cydweithredol a thai dan arweiniad y gymuned yng Nghymru ac i alluogi pobl i gymryd mwy o reolaeth dros eu tai. Gan adeiladu ar gymorth hanesyddol, rydym wedi cynyddu cyllid drwy Cwmpas i £180,000 o gyllid refeniw am dair blynedd, felly 2022-23 i 2024-25, i'r dyfodol. 

Diolch yn fawr, Weinidog. Mae tai cydweithredol yn fath poblogaidd iawn o ddeiliadaeth ar draws Ewrop a gogledd America. Roedd John Lennon yn byw yn Adeilad Dakota, a oedd yn ddatblygiad tai cydweithredol. Mae'n llawer llai poblogaidd yng Nghymru na gweddill Prydain. Nid wyf yn credu y gallwn anwybyddu math o ddeiliadaeth sy'n boblogaidd ledled y byd pan fo gennym angen am dai. Mae gan bob un ohonynt gefnogaeth eu Llywodraeth, ac yn hollbwysig, cawsant gefnogaeth eu Llywodraeth o'r dechrau. Pa gymorth newydd y bydd Llywodraeth Cymru yn ei ddarparu i dai cydweithredol? Ac a wnaiff y Llywodraeth gefnogi model Efrog Newydd o droi adeiladau mawr, gwag yn dai cydweithredol?

Diolch yn fawr, Mike. Rwy'n rhannu eich brwdfrydedd ynglŷn â thai cydweithredol. Nid yw Llywodraeth Cymru erioed wedi rhoi'r gorau i gefnogi tai cydweithredol a thai dan arweiniad y gymuned, ac rydym wedi bod yn darparu cyllid i Cwmpas i gefnogi tai cydweithredol ers 2012. Ac yn 2019, fe wnaethom newid ein dull gweithredu i alluogi Cwmpas i ddarparu rhaglen ehangach o waith, gan gefnogi pob math o dai dan arweiniad y gymuned, ac mae hynny'n caniatáu i gymunedau lleol benderfynu ar y math gorau o dai dan arweiniad y gymuned ar gyfer eu hardal, a gallai hynny'n hawdd gynnwys addasu adeiladau mawr. Ers y newid yn 2019, mae rhaglen Cymunedau'n Creu Cartrefi Cwmpas wedi'i hariannu ar y cyd gan Lywodraeth Cymru a Sefydliad Nationwide, ac mae'n cynnig cefnogaeth i'r holl dai dan arweiniad y gymuned, gyda ffocws ar ymgorffori egwyddorion cydweithredol. Yn fwy diweddar, mae wedi bod yn galonogol gweld y cais am gyllid gan Ymddiriedolaeth Tir Cymunedol Gŵyr i'r gronfa datblygu tir ac adeiladau, ac rwy'n edrych ymlaen yn fawr at weld sut mae'r prosiect yn datblygu. Bydd y prosiect, gobeithio, yn dangos prawf o gysyniad ar gyfer defnyddio'r gronfa datblygu tir ac adeiladau fel cyllid cyfalaf ar gyfer prosiect dan arweiniad y gymuned, ac felly'n darparu llwybr cyllido uniongyrchol ar gyfer tai dan arweiniad y gymuned, yn ogystal â'r holl lwybrau presennol drwy ein grant tai cymdeithasol gyda phartneriaid landlordiaid cymdeithasol cofrestredig. Ac mae hynny'n agos iawn at eich etholaeth, Mike, yn etholaeth ein cyd-Aelod Rebecca Evans, ac rwy'n siŵr y byddent yn croesawu ymweliad gennych chi.

Rydym i gyd yn gwybod beth yw'r broblem go iawn gyda'r cyflenwad tai yng Nghymru—y diffyg cyflenwad, yn bennaf. Felly, mae'n drueni fod cynghorau yng Ngorllewin De Cymru yn parhau i fethu cyrraedd targedau tai yn gyson. Yn ystod y chwarter rhwng mis Ionawr a mis Mawrth eleni, o dan gyngor Abertawe, 57 yn unig o anheddau newydd a gwblhawyd. Ond mae gwaeth i ddod. Ym Mhen-y-bont ar Ogwr, y ffigur oedd 23, a dim ond 15 yng Nghastell-nedd Porth Talbot. Sut yn y byd y gellir ymddiried yn Llywodraeth Cymru a chynghorau lleol i gefnogi tai cymdeithasol a thai cydweithredol pan na allant hyd yn oed gael y pethau sylfaenol yn iawn? Mae'r rheol cyflenwad a galw yr un mor berthnasol i dai. Mae angen atebion adeiladol arnom i ddiwygio'r system gynllunio ac adeiladu cartrefi carbon isel hardd y dyfodol. Mae tâp coch a'r fiwrocratiaeth gymhleth gyfredol yn golygu bod gan y chwaraewyr mawr fantais, gan gau cwmnïau lleol llai o faint allan, pan ddylai fod ganddynt ran enfawr i'w chwarae yn yr ateb. Felly, Weinidog, sut mae Llywodraeth Cymru yn gweithio i wella ei chyflawniad mewn perthynas â thai, gweithio gyda chynghorau i ddiwygio'r system, a bwrw ati i adeiladu'r tai y bydd cenedlaethau'r dyfodol eu hangen?

Wel, Lywydd, unwaith eto rwy'n gresynu at y ffaith nad yw'r Torïaid ond eisiau lladd ar bobl sy'n gwneud eu gorau glas mewn amgylchiadau anodd iawn, a achoswyd bron yn gyfan gwbl gan y Blaid Geidwadol ar lefel y DU, ar ôl iddynt ei gwneud bron iawn yn amhosibl i gael cyllid ar gyfer cartrefi yn unrhyw le. Gallai Llywodraeth San Steffan ein cynorthwyo hefyd drwy ein helpu i gael ein treth ar dir gwag drwodd, treth y maent wedi'i blocio'n gyson, a fyddai'n ein helpu i ddatgloi'r tir sy'n hanfodol er mwyn adeiladu'r math hwn o dai cymunedol. Efallai nad yw'r Aelod Ceidwadol wedi bod yn y blaid yn ddigon hir i gofio mai ei Lywodraeth ef a ataliodd gynghorau rhag adeiladu tai am bron i 45 mlynedd, a dim ond yn ddiweddar iawn y gwnaethant ryddhau'r capiau ar y cyfrif refeniw tai mewn awdurdodau lleol a fyddai'n caniatáu iddynt adeiladu'r tai yn y lle cyntaf. Rwy'n credu bod ein cynghorau yn gwneud gwaith gwych, ochr yn ochr â'n landlordiaid cymdeithasol cofrestredig, ac yn wir, y sector cydweithredol a chymunedol, i fwrw ati i adeiladu tai, ac nid wyf angen unrhyw wersi ganddo ef ar sut i adeiladu cartrefi carbon isel, gweddus a sut i gynllunio ar eu cyfer yn unol â hynny.

Rydym yn parhau i fod yn ymrwymedig i ddarparu ein 20,000 o gartrefi cymdeithasol i'w rhentu yn ystod tymor y Senedd hon, cynllun sydd wedi'i ategu gan y lefelau uchaf erioed o gyllid—bron i £1.2 biliwn dros y pedair blynedd gyntaf o dymor y Senedd hon. Yn sir y Fflint, gwariwyd £12.6 miliwn yn 2022-23 ac mae dyraniad o £13.3 miliwn ar gyfer 2023-24 yn darparu'r cartrefi mawr eu hangen hynny.

A gaf fi ddiolch i'r Gweinidog am ei hateb a'i hymrwymiad tuag at hyrwyddo tai cymdeithasol? Tai cyngor yn bennaf oedd i'w cael yn yr ardal y cefais fy magu ynddi, ac os edrychaf yn ôl nawr, rwy'n deall y gwahaniaeth roedd tai diogel a fforddiadwy o ansawdd da yn ei wneud i ddewisiadau bywyd a chyfleoedd bywyd preswylwyr. Weinidog, roeddwn yn falch o weld y newyddion ddoe ein bod unwaith eto yn gwella safonau tai, ac rwy'n eich llongyfarch ar y penderfyniad beiddgar hwn. Rhaid inni fod yn uchelgeisiol ynglŷn ag adeiladu mwy o dai cymdeithasol; mae gormod o bobl ar restrau aros mewn tai amhriodol, ansicr. Mae angen inni ddarparu'r sicrwydd y mae tai cymdeithasol yn ei gynnig i'r teuluoedd hynny. Weinidog, gall y system gynllunio fod yn anghyson mewn perthynas â cheisiadau tai cymdeithasol. Beth y gallwch chi ei wneud i sicrhau nad yw ceisiadau tai cymdeithasol yn cael eu trin yn llym ac yn cael eu gwrthod am resymau nad oes iddynt unrhyw rinwedd cynllunio gwirioneddol?

Rydym wedi bod yn glir iawn am yr effaith gadarnhaol y gall cartrefi fforddiadwy o ansawdd da ei chael wrth ddiwallu anghenion unigolion nawr ac yn y dyfodol. Gwyddom fod buddsoddi mewn tai cymdeithasol yn lleihau tlodi, yn gwella iechyd ac yn helpu i sbarduno twf economaidd—dyna pam ein bod yn ceisio cynyddu'r ddarpariaeth o 20,000, ac rydym wedi nodi'r lefelau uchaf erioed o gyllid i gyflawni hyn, fel rwyf newydd ei ddweud, gan ddyrannu £1.2 biliwn dros y pedair blynedd gyntaf o dymor y Senedd hon. Rydym hefyd yn cydnabod pwysigrwydd darparu cartrefi cymdeithasol drwy'r system gynllunio, ac mae ein polisi cynllunio cenedlaethol, 'Polisi Cynllunio Cymru', yn glir iawn ynglŷn â pholisïau Llywodraeth Cymru. Mae'r angen am dai cymdeithasol yn cael ei fynegi'n glir yn 'Dyfodol Cymru', ein cynllun cenedlaethol. Rydym yn disgwyl i bob awdurdod lleol baratoi cynllun datblygu lleol sy'n cynnwys polisïau ar ddarparu tai cymdeithasol, ac rydym yn ei gwneud yn ofynnol i benderfyniadau cynllunio gael eu gwneud yn unol â'r cynlluniau hynny. Mae angen cymuned am dai cymdeithasol yn un o ystyriaethau pwysicaf y cynllun datblygu lleol. Rydym yn parhau i gefnogi a herio awdurdodau lleol wrth iddynt baratoi eu cynlluniau datblygu lleol, ac rydym yn parhau i sicrhau bod materion tai cymdeithasol yn cael sylw digonol ynddynt. 

Weinidog, nid yn unig y mae'n rhaid inni annog adeiladu tai cymdeithasol fel mater o frys, mae'n rhaid inni sicrhau hefyd fod y tai a ddarperir yn addas ar gyfer y dyfodol. Weinidog, er fy mod yn nodi cyflwyno safon ansawdd tai newydd Cymru, rwy'n cwestiynu a yw'n mynd yn ddigon pell. Pa ystyriaeth rydych chi wedi'i rhoi i sicrhau bod yr holl dai yn y dyfodol yn cael eu hadeiladu i safon tŷ ynni goddefol er mwyn sicrhau biliau ynni isel, neu ddim biliau ynni o gwbl, yn ogystal â sicrhau bod modd addasu pob cartref yn hawdd i ddiwallu anghenion symudedd tenantiaid yn y dyfodol?

Diolch. Rydym eisoes yn mynnu bod pob tŷ cymdeithasol yn cael ei adeiladu i fodloni safonau carbon isel. Ceir tair safon wahanol, mae tŷ ynni goddefol yn un ohonynt, ond mae yna ôl traed carbon isel ar gyfer yr holl safonau a dderbyniwn ar gyfer adeiladau newydd. Rydym hefyd wedi gwneud hynny yn y sector preifat drwy newid rheoliadau adeiladu. Er nad dyna yw pwnc y cwestiwn, rydym yn gwneud hynny ar draws pob deiliadaeth. Rwy'n cytuno'n llwyr â'r Aelod y dylid adeiladu tai sy'n addas ar gyfer y dyfodol, ac mae Llywodraeth Cymru wedi ymrwymo'n llwyr i wneud hynny gydag adeiladau newydd, ac yn wir, fel y clywsoch ddoe ddiwethaf yn fy natganiad, wrth godi tai sy'n bodoli'n barod i'r un safon.

Gwnaf. Yn dilyn penderfyniad Cyngor Bwrdeistref Sirol Merthyr Tudful i gyflwyno hysbysiad gorfodi i weithredwr y safle, mae'r cwmni wedi darparu ymrwymiad unochrog i'r cyngor y bydd yn atal gweithrediadau ar y safle erbyn 30 Tachwedd.

Diolch yn fawr, Weinidog. Ers dros flwyddyn bellach, mae'r gweithredwyr ym mhwll glo Ffos-y-frân wedi bod yn echdynnu glo yn anghyfreithlon, yn erbyn penderfyniad yr awdurdod lleol ac yn gwbl groes i gyfreithiau cynllunio. Yn y gorffennol, rwyf wedi crybwyll yn y Siambr hon, oherwydd cyn lleied o arian—tua £15 miliwn—sydd wedi'i neilltuo gan y cwmni mwyngloddio i adfer y tir, rydym yn wynebu'r posibilrwydd real iawn y bydd diffyg o dros £100 miliwn ar gyfer glanhau'r safle hwnnw pan fyddant yn gadael yn y pen draw. Nawr, rwy'n sylweddoli bod yna achos cyfreithiol ar y gweill, ond hoffwn i'r Llywodraeth, os gwelwch yn dda, ymrwymo i ymchwiliad cyhoeddus cyflym ar ôl yr achos hwnnw i edrych ar sut y caniatawyd i'r cwmni mwyngloddio osod cyn lleied o arian o'r neilltu ar gyfer gwaith adfer. Mae'r ffaith bod cyn lleied o arian wedi'i neilltuo wedi meithrin y tebygolrwydd y bydd y safle yn cael ei adael i fynd, gyda'r costau ar gyfer gwaith adfer yn dod o'r pwrs cyhoeddus. Felly, a allech chi roi sicrwydd i bobl Merthyr Tudful, os gwelwch yn dda, y bydd y cynllun adfer gwreiddiol a addawyd iddynt yn cael ei gwblhau, yn hytrach na fersiwn wedi'i chwtogi na fydd ond yn gwneud y safle'n ddiogel ac yn sicrhau nad yw'n llenwi â dŵr, oherwydd mae ein Cymoedd yn haeddu gwell na hynny? Ac a wnewch chi ymrwymo, Weinidog, i ymchwiliad cyhoeddus cyflym i ganfod sut y caniatawyd i'r sefyllfa hon ddatblygu yn y lle cyntaf?

Mae arnaf ofn fy mod yn gyfyngedig iawn, Delyth, o ran yr hyn y gallaf ac na allaf ei ddweud, oherwydd er gwaethaf yr ymrwymiad unochrog a grybwyllais, mae yna apêl fyw o hyd yn erbyn yr hysbysiad gorfodi, ac mae dyletswydd ar Weinidogion Cymru i wrando ar yr apêl honno. Felly, rwy'n ystyried hynny ar hyn o bryd. Gallaf ddweud ein bod yn cefnogi'r cyngor i gydweithio ag CNC a'r Awdurdod Glo i ystyried y trefniadau wrth gefn sydd ar waith ac i ystyried beth fyddai'n digwydd pe bai'r pwll yn cael ei adael i fynd. Fodd bynnag, cyfrifoldeb gweithredwr y gwaith glo, sy'n dal i fod yno, yw'r gwaith adfer, ac mae'n ddrwg iawn gennyf, ond rwy'n gyfyngedig iawn o ran beth arall y gallaf ei ddweud.

Rydym yn darparu ystod o fesurau a phecynnau cyllido i leihau nifer y cartrefi gwag hirdymor yng Nghymru, ac wrth wneud hynny, rydym yn cynyddu'r cyflenwad o gartrefi ar draws pob deiliadaeth.

Diolch, Weinidog. Roeddwn yn falch iawn o ddarllen y Papur Gwyn ar ddigartrefedd fel y gwyddoch, ond er bod hwnnw'n cael ei weithredu'n araf, mae pobl yn dal i'w chael hi'n anodd dod o hyd i lety, fel y gwyddoch yn iawn, ac yn yr achosion gwaethaf, yn marw ar y strydoedd. Mae Caerdydd wedi gweld cynnydd o 120 y cant yn y niferoedd sy'n cysgu allan. Mae'n gymaint o drueni, felly, fod 3,288 o gartrefi gwag yng Nghaerdydd yn unig, yn ôl data'r dreth gyngor eleni, gyda 1,897 o'r rheini wedi'u heithrio'n llwyr rhag treth gyngor. A wnaiff y Gweinidog ymchwilio i ailddefnyddio'r hen eiddo hyn fel tai, fel dewis arall gwyrdd yn lle adeiladu rhai newydd? Diolch yn fawr.

Wel, ie, yn hollol. Rydym yn cytuno bod cartrefi gwag yn bla ac yn gallu bod yn niwsans mewn cymunedau. Maent yn denu ymddygiad gwrthgymdeithasol, yn achosi problemau iechyd amgylcheddol, ac yn cyfrannu at ddirywiad cyffredinol yn y cymdogaethau. Ond fel rydych yn ei ddweud yn gywir, Rhys, maent yn adnoddau gwastraffus, ac mae hynny'n arbennig o rwystredig, o ystyried y cyflenwad tai presennol. Rydym wedi rhoi pwerau i awdurdodau lleol godi premiymau'r dreth gyngor o hyd at 300 y cant ar anheddau gwag hirdymor, yn ogystal ag ar ail gartrefi, ac rydym wedi buddsoddi £50 miliwn dros dair blynedd i ddod â 2,000 eiddo gwag hirdymor yn ôl i ddefnydd, i gyflymu ein gwaith i ddod ag eiddo gwag yn ôl i ddefnydd ac ategu ein cynlluniau presennol.

Mae hynny'n cynnwys bron i £43 miliwn o gyllid ailgylchadwy a roddwyd gennym i awdurdodau lleol i ddarparu benthyciadau eiddo di-log i landlordiaid a pherchnogion tai ar gyfer gwella cartrefi neu adnewyddu eiddo gwag i'w defnyddio unwaith eto. Ac mae hefyd yn cynnwys troi eiddo masnachol—eiddo masnachol gwag—yn dai neu fflatiau, gyda landlordiaid yn gallu cynyddu benthyciadau o hyd at £35,000 yr uned neu £250,000 fesul cais. Mae'r cynllun yn cael ei ddefnyddio i greu oddeutu 1,800 uned drwy ddod ag eiddo gwag yn ôl i ddefnydd ledled Cymru, ac mae wedi cefnogi gwelliannau i 1,600 o gartrefi eraill a oedd mewn perygl o gael eu gadael yn wag, oherwydd eu bod mewn cyflwr mor wael. Felly, mae cyfanswm o 3,400 uned wedi dod yn ôl i ddefnydd o dan y cynllun hyd yma. Mae gennym hefyd 330 o unedau preswyl canol y dref yn cael eu defnyddio unwaith eto—felly, y rhai uwchben y siopau sy'n aml yn wag—ac rydym yn dod â'r rheini yn ôl i ddefnydd drwy ein cynllun benthyca Trawsnewid Trefi. Euthum i Gasnewydd yn ddiweddar iawn a chael golwg ar y cynllun ardderchog o amgylch marchnad Casnewydd sydd wedi dod â rhai o'r tai hynny yn ôl i ddefnydd.

Fy unig sylw ar y niferoedd a ddyfynnwyd gennych yw ei bod yn eithaf anodd gwahaniaethu rhwng tai sydd ar werth a thai sy'n wag yn hirdymor o'r ffigurau hynny. Felly, bydd rhai o'r eithriadau treth gyngor, er enghraifft, yn bodoli oherwydd bod y tŷ ar y farchnad. Felly, rydym yn edrych i weld beth y gallwn ni ei wneud i wella'r data ar beth sy'n gartref sy'n wag yn hirdymor mewn gwirionedd—neu gartref sydd wedi ei adael i fynd, yn enwedig—neu un sydd ar werth ar y farchnad ac a allai fod wedi bod ar y farchnad ers peth amser.

Question 10, finally, Huw Irranca-Davies.

Diolch. Ie, rwyf wedi dyfarnu £100,000 o'r gronfa drafnidiaeth leol i Gyngor Bwrdeistref Sirol Rhondda Cynon Taf i ailedrych ar yr achos busnes dros ffordd osgoi Llanharan, yn unol â'n hymateb i argymhellion yr adolygiad ffyrdd, a byddaf yn ystyried canlyniad y gwaith hwn.

Rwy'n falch iawn o glywed hynny. A gaf fi ddiolch i'r Gweinidog a'i swyddogion ac eraill a ymunodd â mi ac Andrew Morgan, arweinydd Rhondda Cynon Taf, yn gynharach eleni yng ngoleuni'r penderfyniad gwreiddiol i atal yr adolygiad ffyrdd a'r effaith ar ffordd osgoi wreiddiol Llanharan, ac i edrych ar ffyrdd amgen ymlaen? A gallai'r ffyrdd amgen hynny ymlaen gynnwys mesurau blaenoriaeth bysiau, gallai gynnwys gwella'r cynigion presennol ynghylch teithio llesol, gallai gynnwys gwella, drwy drafod gyda phartneriaid lleol ar lawr gwlad, nid yn unig y cyfleusterau parcio a theithio yn yr orsaf drenau ond cyfleusterau beicio a theithio hefyd. Ond rydym angen pwynt i mewn ac allan i'r datblygiad hwnnw yn Llanilid er mwyn cydnabod ei botensial mewn gwirionedd, a gwireddu ei botensial fel datblygiad seilwaith arwyddocaol. Mae'n fwy na thai; mae yna ysgol newydd yno, a phethau eraill sy'n ddibynnol ar hyn. Felly, buaswn yn croesawu cyfle arall, gydag Andrew Morgan a chynghorwyr lleol, i drafod hyn, a gweld a allwn roi rhywbeth ar waith sy'n cyd-fynd â meini prawf yr adolygiad ffyrdd, sy'n lleihau'r galw, tagfeydd a llygredd aer, ond sy'n darparu ffordd gydlynol o ddyfeisio opsiynau teithio priodol i bawb yn y cymunedau hynny.

Diolch, ac mae'r Aelod yn gwneud achos da i atal y celwydd ein bod wedi gwahardd ffyrdd newydd, oherwydd yn amlwg nid dyna yw'r polisi ac nid dyna sy'n digwydd o'n profion adeiladu ffyrdd newydd. Ac yn achos y cynllun yn ei etholaeth, rydym yn gweithio gyda'r awdurdodau lleol—ac mae wedi sôn ein bod wedi cael cyfarfod adeiladol iawn—a bellach mae yna her i ni i gyd chwilio am ffyrdd mwy creadigol o ymdrin â thagfeydd a phroblemau trafnidiaeth gan hepgor y dull diofyn a welsom gymaint o weithiau yn y gorffennol, sef adeiladu ffordd fawr, sydd wedyn yn ail-lenwi â thraffig yn gyflym ac yn ychwanegu at ein hallyriadau carbon. Felly, mae yna gyfle nawr i Trafnidiaeth Cymru weithio'n greadigol gyda'r awdurdod lleol a'r timau rhanbarthol i edrych ar yr ystod o wahanol ddulliau teithio, bysiau, teithio llesol, rhannu ceir, yn ogystal â darparu ffordd fynediad, fel y soniodd yr Aelod. Ac rwy'n awyddus iawn i barhau sgwrs gydag ef i'n helpu i ddod o hyd i ffordd drwy'r her hon.

I thank the Deputy Minister and the Minister for Climate Change.

The next set of questions will be to the Minister for Education and the Welsh Language. The first question is from Rhys ab Owen.

I have protected front-line services in schools, colleges and universities, and revenue reductions have been identified through a review of demand-led budgets and uncommitted funding across my portfolio. To reduce the impact on services, I have made decisions to reduce spending by reprioritising or deferring activity, rather than cutting or ending programmes.

Thank you very much, Minister. These deep cuts to the budget do show the great problem in the lack of control and structure that this place has over the budget. We are over-reliant on decisions taken at the other end of the M4, but that's another issue.

There are many departments in this place that have suffered, but yours has been hit particularly hard. Compared to your £75 million, the economy department's cuts are £28 million, local government £29 million, and agriculture £17 million. Are projects and aspirations such as the million Welsh speakers by 2050 still sustainable in light of such cuts from Westminster? Thank you.

I thank the Member for acknowledging the context in terms of the pressures on our expenditure and the reasons for that, and I would agree with his analysis with regard to those reasons. In terms of the cuts, the figures from my department, of course, are higher in absolute terms because the budget is far higher in absolute terms too, but as a percentage it's slightly less than some of the other departments. And the Cabinet was content to agree that there was a different approach in that regard.

The emphasis that I have tried to place on this very undesirable process is one where we were looking at where there was underspend, rather than making specific cuts to the kinds of schemes and plans that he was talking about. As a result of that, I am confident that the aim, as he mentioned, of a million Welsh speakers, that the plans that are currently in train towards that aim won't be detrimentally impacted by the statements I've had to make this year. 

Diolch, Weinidog, am roi rhywfaint o fewnwelediad i effaith y toriadau addysg. Fodd bynnag, mewn perthynas â'r targed o gyflwyno prydau ysgol am ddim, mae gennyf rai amheuon o hyd am y toriadau penodol o ganlyniad i'r gostyngiad yn y nifer sy'n eu derbyn. Gwyddom fod llawer o gynghorau yn rhagweld gorwariant sylweddol er mwyn gweithredu polisi'r prydau ysgol am ddim—gorwariant o £0.5 miliwn yn sir y Fflint, £0.5 miliwn yng Ngwynedd, rwy'n credu, a thua £300,000 yn sir Fynwy, i enwi rhai yn unig—gorwariant y gellir ei briodoli i gost gynyddol bwyd, y cynnydd yn y staff sydd eu hangen, a seilwaith parhaus. Mae cynghorau wedi dweud wrthyf yn bendant nad yw'r model cyllido yn gweithio, ac os na fydd hyn yn cael ei gydnabod rydych yn gofyn iddynt sybsideiddio costau cynyddol i ariannu eich targed prydau ysgol am ddim. Weinidog, a wnewch chi roi ymrwymiad llwyr heddiw i ariannu'r holl gostau sy'n gysylltiedig â chyflwyno'r polisi prydau ysgol am ddim?

Diolch i'r Aelod am y cwestiwn. Gwn nad yw ef a'i blaid yn cefnogi'r polisi hwn o gwbl, ond er mwyn rhoi sicrwydd i'r rhai sy'n cefnogi'r polisi, mae'r cyllid sydd wedi'i ryddhau, sef £11.5 miliwn o gyllideb o £70 miliwn, yn ymwneud â'r ffaith bod hwn yn grant sy'n seiliedig ar alw i awdurdodau lleol, ac er gwaethaf y gostyngiad, mae digon o gyllideb o hyd ar gyfer y cynlluniau cyflwyno presennol, sy'n parhau i fod ar y trywydd cywir. Mae hyn yn rhannol yn adlewyrchu ein dull o gyflwyno'r cynllun yn raddol. Felly, rydym i bob pwrpas wedi adolygu'r galw a'r nifer sy'n manteisio ar y cynnig yn ystod yr wythnosau diwethaf i gadarnhau lefel y cyllid sydd ei angen nawr, a lefel y cyllid y gellid ei ddarparu yn ddiogel, os mynnwch. Felly, mae'r model cyllido sydd gennym wedi'i adeiladu i ddarparu ar gyfer cynnydd yn y galw, ac mae ein cynnig grant yn ein hymrwymo i dalu hawliadau gan awdurdodau lleol yn seiliedig ar nifer y bobl sy'n derbyn yn hytrach na'r nifer a ragwelwyd—felly, hyd yn oed lle mae'n uwch na'r ffigurau a ragwelwyd yn wreiddiol. Felly, rydym wedi caniatáu darpariaeth yn y gyllideb newydd i ddarparu ar gyfer twf o ran hynny, a bydd yr Aelod yn gwybod ein bod hefyd wedi ymrwymo i gynnal adolygiad o gyfradd yr uned pryd bwyd, sy'n gysylltiedig â'r ymrwymiad, a byddwn yn cael canlyniad y dadansoddiad hwnnw yn ddiweddarach eleni, a byddaf yn gallu siarad â'n cydweithwyr llywodraeth leol am oblygiadau hynny ar yr adeg honno. Ond rwy'n cydnabod y pwynt y mae rhai arweinwyr awdurdodau lleol wedi'i wneud mewn perthynas â hynny. 

Mae Estyn yn darparu asesiad annibynnol blynyddol pwysig o ansawdd y ddarpariaeth addysg a hyfforddiant yng Nghymru. Rwy'n croesawu'r ffaith bod y prif arolygydd wedi darparu cipolwg cynnar ar ganfyddiadau arolygu, fel y llynedd. Mae'n bwysig ein bod yn rhoi amser i fyfyrio ar ganfyddiadau'r adroddiad cryno.

Diolch yn fawr am yr ateb hwnnw, Weinidog. Yn amlwg, yn y canfyddiadau cynnar hyn mae'r prif arolygydd yn tynnu sylw pobl at y ffaith bod ei arolygwyr, mewn dros ddwy ran o dair o ysgolion uwchradd, wedi canfod problemau gyda gramadeg ac atalnodi. Yn eich ymateb i'r erthygl yn y wasg a oedd yn ymdrin â'r adroddiad interim, cafwyd cadarnhad fod Llywodraeth Cymru wedi rhoi camau ar waith i wella'r ffigurau hyn mewn ysgolion uwchradd, ond nid oedd yn dweud beth oedd y gwelliannau hynny a beth oedd y mesurau hynny. A allwch chi egluro y prynhawn yma beth yn union rydych chi wedi'i wneud o ystyried bod cymaint o ysgolion uwchradd—fel y dywedais, dwy ran o dair—wedi dweud bod angen gwelliant dramatig mewn perthynas â gramadeg ac atalnodi? Rwy'n credu bod angen gweithredu ar frys yn y maes penodol hwn fel nad yw'r garfan o ddysgwyr yn colli'r cyfle i ragori yn yr ysgol.

Mae'r Aelod yn llygad ei le ynglŷn â pha mor bwysig yw llythrennedd yn gyffredinol, ac atalnodi a gramadeg fel rhan o hynny. Mae'n gwbl hanfodol fod ein pobl ifanc yn gallu gadael yr ysgol yn hyderus yn eu llythrennedd ac yn eu defnydd o atalnodi a gramadeg. Bydd yn cofio fy mod wedi gwneud datganiad i'r Senedd ychydig fisoedd yn ôl ar ein rhaglen llythrennedd yn ehangach, a byddaf yn darparu diweddariad pellach mewn perthynas â hynny yn ystod yr wythnosau nesaf.

Ond mae yna ymyriadau ar bob lefel o daith yr ysgol, gan gynnwys ôl-16. Bydd yn gwybod yn fwyaf arbennig am y fagloriaeth sgiliau uwch a gyflwynwyd ym mis Medi, a fydd yn cael ei dilyn gan y mwyafrif o ddysgwyr Safon Uwch 16 i 18 oed, er enghraifft, ac mae hynny'n cynnwys elfennau i gefnogi llythrennedd. Ond byddaf yn gallu dweud mwy am hynny yn ystod yr wythnosau nesaf.

Rwy'n gwegian rhwng syndod a sioc fod yna gred a rennir yn gyffredinol yn y Senedd ynghylch anffaeledigrwydd arolygwyr. Pa fecanwaith arolygu a rheoli ansawdd allanol y mae Llywodraeth Cymru yn ei ddefnyddio i sicrhau bod canlyniadau arolygu Estyn yn gyson ac yn deg?

Mae'r Aelod yn iawn: mae tegwch a chysondeb arolygiadau yn amlwg yn hanfodol i fagu hyder y cyhoedd yn system addysg Cymru. Mae'r Aelod yn amlwg yn gwybod bod Estyn yn gorff annibynnol, ond rwy'n ymwybodol fod gan Estyn ystod o brosesau ar waith i sicrhau cysondeb, sy'n cynnwys cyhoeddi cyfres o ddogfennau cyfarwyddyd arolygu sy'n nodi'r hyn y maent yn ei ddisgwyl, yr hyn y maent yn ei arolygu a sut y disgwyliant i arolygwyr wneud hynny, er mwyn darparu eglurder a thryloywder. Ond ceir rhaglen hyfforddi barhaus gadarn hefyd i sicrhau bod yr holl arolygwyr yn gweithredu'r fframweithiau'n gyson. Ceir diweddariadau blynyddol ar gyfer ei holl arolygwyr allanol. Fel y mae'n gwybod, addysgwyr cyfredol yw'r rhan fwyaf, sy'n cyflawni rôl arolygwyr cymheiriaid ar bob tîm. A cheir proses sicrhau ansawdd wedi'i harchwilio ar gyfer arolygiadau ac adroddiadau, sy'n cynnwys sicrwydd ansawdd ychwanegol a chymedroli lle bydd darparwr yn wynebu camau dilynol.

Questions now from the party spokespeople. The Conservative spokesperson, Samuel Kurtz.

Thank you, Llywydd. Minister, I'm sure that you, like many of us, have enjoyed the excellent coverage of the Rugby World Cup on S4C. Being able to enjoy a sport you love in the Welsh language is something special. I only wish that Wales had lasted longer in the tournament so that there was more S4C coverage. However, I was disappointed about the remarks made to my constituent the former international player Mike Phillips regarding the standard of his Welsh by a now former S4C senior officer. Mike brushed off the comments and provided excellent analysis in Welsh. However, such comments could be damaging to the confidence of those whose Welsh may not be deemed perfect. And if we are to meet the 2050 targets, these kinds of attitudes must end. What action are you taking to ensure that such attitudes are not the main stream and that Welsh speakers of all abilities are encouraged to make use of the language without being judged?

First of all, may I thank the Member for that question? It is in line with the emphasis that he gives, and I applaud him for that, in ensuring that the Welsh language is accessible to all and that we welcome everyone who seeks to learn and use the Welsh language. As he knows, I am an advocate for the idea that the Welsh language belongs to each and every one of us, including those who know only a few words, and others who are confident Welsh speakers, and that the important thing is to ensure that we use the Welsh language skills that we have at all possible opportunities and that everyone else should welcome people's efforts in doing that. It's been comforting to hear more and more Members in this Chamber using more Welsh in our discussions. So, we need to continue to send that message to speakers in all communications and in the way that we discuss the language too. It's not being fluent that's important, but ensuring that we use the skills that we have and learn more and more every day if we can. 

Thank you, Minister, for that response. On the other end of the spectrum then, we have the comment by Professor Nigel Hunt from Wrexham University about bilingual road signs. His comments have rightly been criticised across the board. I understand that he now no longer works for the university. What he said is a lazy assessment of the situation and displays an ignorance of the status of the language in Wales. However, and unfortunately, these views do resonate with a small number of people, often those living in communities that are close to the English border. I disagree with them and I believe that the language makes us stronger as a country. But does the Minister believe that the sacking of Professor Hunt was the right course of action for the university to take? And what is the Welsh Government doing to encourage those who remain sceptical about the value of speaking Welsh to get on board with the 'Cymraeg 2050' project?

The particular steps that the university took are a matter for them, but, certainly, I disagree with the comments made by the professor, as many others do. But what I would say is that, for every individual who's looking to criticise the use of the Welsh language, there are far more people who feel an affection for the language, and, whether they speak the language or not, do want to hear and speak more and more of it. So it’s an opportunity for us to celebrate and welcome them, as well as ensuring that those kinds of views are unacceptable.

Thank you once again for that response, Minister. Over the last few days, it was announced that the popular language app Duolingo is stopping several language courses, including Welsh. And whilst the course will not be removed, it does mean that the content will not be updated or added to. Duolingo said in 2020 that Welsh was the fastest-growing language on the app in the UK, with over 1.5 million people using the app to learn Welsh. Your department has been in touch with the company. May I ask what proposals the Welsh Government has made, and whether any response has been received from Duolingo management?

Duolingo is one of the means that people use to access the Welsh language—one of the many means, of course—and it continues to be an attractive route, for reasons we could fully understand. I have written to Duolingo, asking them to reconsider the decision that they have taken. But as the Member mentioned, the Welsh language won’t be removed from the platform—it will remain there. And as the Member may recall, the Welsh language is one of the few examples—perhaps the only example—where it’s not volunteers that create the content for the app. For some time now, the National Centre for Learning Welsh has been responsible for developing the content of the app in the Welsh language, and they have built on the excellent work done by volunteers prior to that. So, in light of that, my understanding is that there has been more and swifter development for the Welsh language on the app than in some other languages. So it’s possible that the impact will be less detrimental on the Welsh language than on some other languages. But I would like to see Duolingo reversing its decision, not least for the fact that we do have a structure in place that is funded in Wales and is ready to continue to develop content on the app.

Plaid Cymru spokesperson, Heledd Fychan.

Minister, if I may return to the savings that were found this year, and specifically with regard to the initial teacher training and education budget. As you are aware, there are three incentive schemes open to students. Can you outline, please, how much savings were identified, and in which of these three incentive schemes that are available?

I don’t have those figures in front of me, but I would be happy to share them with the Member.

Thank you very much. It would be beneficial to know that, because obviously we really do need more teachers—that’s why these schemes exist. Because you have found savings this year, it would be beneficial to know which of those three schemes has been impacted, because we do need to be getting students and teachers into these areas—there is a reason why you’ve placed such emphasis on this. So why do you think that the number who are taking these incentives is lower than expected, and have you assessed yet what the implications of that will be?

Of course, there is some relationship between providing incentives and an increase in numbers—it’s not entirely clear, but the general picture does demonstrate that there is a positive interrelationship between the two. I would say that this is one of the ways that we encourage people to become teachers, teaching Welsh, and other subjects too. It’s an important approach, and we will continue with those incentives next year for those reasons. Just to say, it’s the difference between what we anticipated would happen and what happened on the ground—that’s what the savings are in this case. So, we haven’t made cuts or prevented any individual form accessing this support. And what we forecast year to year does shift—you’d expect to see that. But I’d be happy to share those specific figures with the Member.

Mater i brifysgolion a sefydliadau addysg bellach eu hunain yw mabwysiadu diffiniad Cynghrair Ryngwladol Cofio'r Holocost o wrthsemitiaeth, sydd, fel y gŵyr yr Aelod, yn rhywbeth y mae Llywodraeth Cymru ei hun wedi'i wneud. Fodd bynnag, er fy mod yn parchu annibyniaeth sefydliadol, rwyf wedi bod yn glir gydag arweinwyr prifysgolion yr hoffwn eu gweld yn mabwysiadu diffiniad y gynghrair o wrthsemitiaeth.

Rwy'n falch iawn eich bod wedi nodi'n glir beth yw safbwynt y Llywodraeth ar hyn. Yn gynharach eleni, cyhoeddodd yr Ymddiriedolaeth Diogelwch Cymunedol adroddiad a ddangosodd gynnydd o 22 y cant mewn digwyddiadau casineb gwrthsemitig yn gysylltiedig â phrifysgolion dros y ddwy flynedd ddiwethaf, ac yn ôl yr Ymgyrch yn Erbyn Gwrthsemitiaeth, bu ymchwydd enfawr o 1,350 y cant mewn digwyddiadau gwrthsemitig ledled y DU ers dechrau'r ymladd sy'n parhau rhwng Israel a Hamas dros yr wythnosau diwethaf. 

Rydym i gyd yn cytuno na ddylid goddef digwyddiadau casineb, yn enwedig mewn sefydliadau a ariennir yn gyhoeddus. Ond yn anffodus, yn wahanol i'r mwyafrif llethol o brifysgolion yn Lloegr a'r Alban, mae sector addysg uwch Cymru, a'r sector addysg bellach, ymhell ar ei hôl hi'n mabwysiadu diffiniad gwrthsemitiaeth Cynghrair Ryngwladol Cofio'r Holocost. Rwy'n deall yr hyn rydych chi'n ei ddweud, o safbwynt cyfreithiol, mai mater i brifysgolion Cymru yw penderfynu a ydynt yn mabwysiadu'r diffiniad ai peidio, ond y Llywodraeth sy'n dal llinynnau'r pwrs ar symiau sylweddol o incwm i'r sefydliadau hyn. Felly, a gaf fi ofyn i chi, a wnewch chi roi camau pellach ar waith nawr yn hyn o beth drwy ei gwneud yn ofynnol i bob coleg addysg bellach yng Nghymru a phob prifysgol yng Nghymru fabwysiadu diffiniad Cynghrair Ryngwladol Cofio'r Holocost fel amod cyllido gan Lywodraeth Cymru?

Fel y credaf fod yr Aelod yn gwybod o'n trafodaethau blaenorol, cyfarfûm â'r Arglwydd Mann, sef cynghorydd Llywodraeth y DU ar wrthsemitiaeth, i drafod y dull gweithredu mewn perthynas â sefydliadau addysgol. Cyfarfûm hefyd ag Undeb y Myfyrwyr Iddewig, a chydag Undeb Cenedlaethol Myfyrwyr Cymru mewn perthynas â hyn, ac rwyf wedi codi hyn nid yn unig gydag is-gangellorion, ond gyda chadeiryddion prifysgolion hefyd. Mae'n gwybod beth yw fy safbwynt personol, a beth yw safbwynt y Llywodraeth. Mae prifysgolion yng Nghymru yn dilyn canllawiau Universities UK mewn perthynas â gwrthsemitiaeth ac Islamoffobia. 

Rwy'n cytuno â'r Aelod ynglŷn â phwysigrwydd ymateb yn chwyrn i achosion o wrthsemitiaeth, ac Islamoffobia yn wir, yn ein system addysg yn gyffredinol. Mae rhwymedigaethau clir yn y cynllun gweithredu Cymru wrth-hiliol ar bob rhan o'n system addysg. Yr wythnos hon, mae'r Gweinidog Cyfiawnder Cymdeithasol a minnau'n cyfarfod â chynrychiolwyr y gymuned Iddewig yng Nghymru i drafod eu pryderon ynglŷn ag achosion o wrthsemitiaeth yn ein system addysg, a bydd yn gyfle pwysig i glywed eu safbwyntiau a beth arall y gallwn ei wneud i'w cefnogi yn hynny o beth.  

Mae'r system anghenion dysgu ychwanegol yn newid y fframwaith cyfreithiol ac ymarfer i helpu i sicrhau bod plant a phobl ifanc ag ADY yn cael y cymorth sydd ei angen arnynt i ddiwallu eu hanghenion unigol.

Diolch am eich ateb, Weinidog. Canfu dadansoddiad cydraddoldeb diweddar Cymwysterau Cymru o ganlyniadau 2023 fod disgyblion ag ADY dair gwaith yn llai tebygol o gael gradd A/7 neu uwch. Mae'r canlyniadau hyn yn tanlinellu'r gred gyffredinol ein bod yn gwneud cam â disgyblion ag anghenion ychwanegol. Mae'n amlwg na allwn barhau ar y llwybr presennol. Weinidog, rydych chi wedi gwrthod galwadau am hyfforddiant gorfodol mewn anghenion dysgu ychwanegol i staff addysg. A wnewch chi ailystyried nawr? Sut y gallwn ni obeithio gwella addysg pobl ifanc ag ADY os bydd athrawon yn methu deall yr heriau sy'n wynebu'r 20 i 40 y cant o ddysgwyr sy'n ei chael hi'n anodd ar hyn o bryd yn ein system addysg? Diolch. 

Y canlyniadau ar gyfer 2022-23 fydd canlyniadau pobl ifanc nad ydynt eto wedi bod drwy'r system addysg ar ei ffurf ddiwygiedig, gyda gweithredu'r diwygiadau anghenion dysgu ychwanegol. Fel y gŵyr yr Aelod, rydym ddwy flynedd i mewn i raglen drawsnewid bedair blynedd o hyd, a fydd yn arwain at wella canlyniadau ar bob lefel i bobl ifanc ag anghenion dysgu ychwanegol, ac yn mynd i'r afael yn fanylach â'u hanghenion penodol. 

Ar y cwestiwn ynglŷn â hyfforddiant gorfodol, mae hwn yn bwnc a drafodwyd yn y Siambr ar sawl achlysur. Rwy'n credu y byddwch yn gwybod o'r trafodaethau cynharach ein bod yn tynhau'r gofynion ar gyfer achredu addysg gychwynnol athrawon a sefydlu athrawon, a'n bod wedi buddsoddi mewn rhaglen fawr o ddysgu proffesiynol, gyda'r bwriad o gefnogi'r gweithlu mewn perthynas â gweithredu ADY.

Fel y bydd yn gwybod o adolygiad thematig Estyn yn ddiweddar rwy'n siŵr, mae rhai pwyntiau yn yr adolygiad hwnnw y byddwn yn eu hystyried mewn perthynas â pha hyfforddiant ac adnoddau pellach y gallwn eu darparu. Ac rwy'n bwriadu gwneud datganiad llawn ar ôl hanner tymor ynglŷn â sut rydym yn ymateb yn fwy cyffredinol i'n canfyddiadau ein hunain a'r rhai gan Estyn mewn perthynas â'r diwygiadau ADY yn ehangach.

Weinidog, rydym wedi gweld nifer o ddeisebau yn ddiweddar ynghylch cymorth i ddisgyblion ag anghenion dysgu ychwanegol. Roedd yna ystod eang o ddeisebau, yn galw am adolygiadau o'r Ddeddf, yn galw am ddiwygio'r Ddeddf a hefyd yn galw am gyllid ar gyfer darpariaeth arbenigol, fel cynlluniau cymorth penodedig. Rwy'n ymwybodol fod fy nghyd-Aelod Jayne Bryant yn arwain ymchwiliad i weithrediad y Ddeddf ADY, fel Cadeirydd y Pwyllgor Plant, Pobl Ifanc ac Addysg, ac rwy'n aros am yr argymhellion gyda diddordeb, Weinidog. Ond pa sicrwydd y gallwch chi ei roi i'r deisebwyr heddiw y bydd eu barn yn cael ei hystyried o ddifrif, wrth symud ymlaen?

Diolch i Jack Sargeant am y cwestiwn. Rwy'n amlwg yn ymwybodol o'r ddeiseb ac ymchwiliad parhaus y Pwyllgor Plant, Pobl Ifanc ac Addysg ar ddiwygio addysg. Ac i fod yn glir, rwy'n credu bod mewnwelediad rhieni a gofalwyr yn gwbl hanfodol a pha lefel bynnag o gefnogaeth y bydd deiseb yn ei chael, rwy'n credu ei bod yn ddyletswydd arnom i wrando ar yr hyn rydym yn ei glywed ac ystyried hynny'n llawn. Fel y soniais nawr yn fy ymateb i Altaf Hussain, rydym tua hanner ffordd drwy weithredu'r rhaglen ddiwygio newydd. Ac rwy'n credu bod mewnwelediad rhieni a gofalwyr wedi bod yn hanfodol i'n helpu i ddeall sut mae hynny'n gweithio ar lawr gwlad, ac mae mewnwelediad y deisebwyr yn cyd-fynd â'r rhai a gawn gan randdeiliaid eraill a'r digwyddiadau rhieni y mae SNAP yn eu darparu ar ein rhan. Hefyd, mae rhai o'r pwyntiau a wnaed yn cyd-fynd ag adolygiad thematig Estyn, y soniais amdano hefyd. 

Wrth glywed lleisiau rhieni a gofalwyr yn y ffordd rydym eisiau ei wneud, rwy'n credu bod yna feysydd yn amlwg yn y system ADY y mae angen eu gwella, ac rydym yn gweithio gydag awdurdodau lleol, gyda rhanddeiliaid addysg eraill, i rannu'r syniadau hynny'n ehangach ar draws y system ac i nodi'r heriau hynny, ond gan gael ein llywio'n bendant iawn gan lais rhieni a gofalwyr hefyd, fel y gallwn liniaru rhai o'r amrywiadau annisgwyl a welsom—bydd yna bob amser lefel o amrywio, ond rhai o'r amrywiadau annisgwyl—ac er mwyn inni allu datblygu atebion i'r heriau penodol hynny. 

Wel, mae llythrennedd yn ganolog yn y Cwricwlwm i Gymru fel un o'r sgiliau trawsgwricwlaidd gorfodol. Mae sgiliau llythrennedd yn allweddol i'n plant a'n pobl ifanc allu cael mynediad at ddysgu am oes ac i chwalu'r rhwystrau i gyrraedd eu potensial mewn addysg a thu hwnt.

Diolch am yr ateb hwnnw, Weinidog. Rydym yn siarad yn aml am y dull ysgol gyfan o ymdrin ag iechyd meddwl. Gan fod darllen mor bwysig i bob dysgwr fel porth i ddysgu, mae rhinwedd mewn dilyn dull ysgol gyfan ar gyfer darllen a llythrennedd. Beth y gallai Llywodraeth Cymru ei wneud i gyflawni hynny? A pha asesiad y mae'r Gweinidog wedi'i wneud o gyfraniad ffoneg i wella llythrennedd a llafaredd?

Diolch i'r Aelod am y cwestiwn atodol. Rwy'n credu ei bod hi'n gwbl hanfodol ein bod yn mabwysiadu dull system gyfan ar gyfer llythrennedd a llafaredd, gan adlewyrchu'r pwynt y gofynnodd arweinydd yr wrthblaid yn ei gylch yn gynharach hefyd. Mae'r pecyn cymorth llafaredd a darllen, a gyhoeddwyd gennym ym mis Mawrth, yn darparu cymorth i ysgolion ac addysgwyr, fel y gallant geisio nodi cyfleoedd i gyrraedd safonau uchel o wrando, siarad a darllen, a llythrennedd yn ehangach, lle mae cymuned yr ysgol gyfan yn gweithio gyda'i gilydd yn y modd y tynnodd cwestiwn yr Aelod sylw ato, a gwneud hynny mewn ffordd sy'n gydgysylltiedig ac yn gyson, ac yn bwysig, mewn ffordd gynaledig iawn.

Ar ffoneg, mae fframwaith y cwricwlwm yn nodi dull polisi clir ar gyfer addysgu cychwynnol ym maes darllen a ffoneg systematig. Ond rwyf am sicrhau bod hynny'n cael ei bwysleisio'n ddigonol a'i wireddu'n llawn, os mynnwch, mewn ysgolion wrth iddynt gyflwyno'r cwricwlwm. Felly, rydym yn gweithio yn ystod tymor yr hydref gyda'r rhanbarthau a chydag eraill i nodi disgwyliad cyson o'r rôl y gall ffoneg ei chwarae yn rhan o gyfres ehangach o ymyriadau, ac rwy'n gobeithio gwneud datganiad pellach mewn perthynas â hynny. Ond rwy'n credu bod rôl dull cenedlaethol cyson ar gyfer ffoneg fel rhan o gyfres ehangach o ymyriadau yn agwedd bwysig iawn ar sut y gall y dull ysgol gyfan gyflawni'n wirioneddol o ran llythrennedd i'n pobl ifanc.

Weinidog, roeddwn eisiau dod yn ôl at yr atebion a roddwyd gennych i arweinydd yr wrthblaid ynghylch sylwadau prif arolygydd Estyn yn ei adroddiad blynyddol interim. Nododd Andrew R.T. Davies, wrth gwrs, fod yr adroddiad yn sôn bod gormod o ddisgyblion cynradd yn gwneud camgymeriadau sylfaenol mewn gramadeg ac atalnodi nad ydynt yn cael sylw digonol drwy adborth athrawon. Mewn gwirionedd, roedd gan fwy na chwech o bob 10 o'r 28 ysgol uwchradd a arolygwyd ym mlwyddyn academaidd 2022-23 argymhelliad i wella effeithiolrwydd eu haddysgu, tra canfu Estyn fod gormod o anghysondebau yn ansawdd yr addysgu yn hanner yr holl ysgolion tair i 16 oed a arolygwyd, a chafodd tair o'r saith ysgol arbennig a arolygwyd argymhelliad yn ymwneud â gwella cysondeb ansawdd yr addysgu. Nawr, rwy'n adnabod llawer o athrawon, fel rwy'n siŵr eich bod chithau hefyd, ac maent yn gwneud gwaith rhagorol ar ran eu disgyblion, ond i mi, mae gormod o gyfeiriadau yn yr adroddiad interim am ansawdd yr addysgu, ac mae hynny'n bryder. Ac yn y pen draw, credaf fod Llywodraeth Cymru yr un mor gyfrifol am ansawdd addysgu ag am ddarpariaeth addysgu. Felly, yng ngoleuni'r sylwadau yn yr adroddiad hwn, pa gamau rydych chi'n eu cymryd i wella ansawdd yr addysgu y mae disgyblion yn ei gael?

Rwy'n cydnabod y pwyntiau y mae'r Aelod yn eu dyfynnu o'r adroddiad. Rwy'n credu ei bod hefyd yn bwysig dweud, mewn ymateb i'r pwyntiau y mae wedi'u gwneud ac y mae arweinydd yr wrthblaid wedi'u gwneud, fod hyn yn rhan o asesiad cyffredinol o bob rhan o'n system addysg, ac yn ddealladwy efallai, mae'r Aelod yn tynnu sylw at rai o'r heriau, ond hoffwn annog pobl sydd â diddordeb i ddarllen yr adroddiad i weld yr ystod eang iawn o bethau cadarnhaol iawn am y gwaith y mae ein hathrawon yn ei wneud o ddydd i ddydd, gwaith y mae arolygiaeth Estyn hefyd yn ein hannog i roi sylw iddo.

Mae'n hynod o bwysig sicrhau bod ansawdd yr addysgu a'r dysgu mor uchel â phosibl. Mae ein hawl genedlaethol ar gyfer dysgu proffesiynol yn chwarae rhan gwbl sylfaenol yn sicrhau bod addysgwyr ledled Cymru yn gallu manteisio ar ddysgu proffesiynol o ansawdd uchel drwy gydol eu gyrfa. Fel rhan o'r gwaith i wreiddio'r hawl honno, rydym yn cyflwyno proses ddilysu newydd a fydd yn sicrhau yn gynyddol fod yr holl adnoddau sydd ar gael o'r safon uchaf posibl. Mae llawer o gymorth ac adnoddau ar gael i athrawon nodi eu hanghenion hyfforddi yn unol â'r safonau proffesiynol fel gweithwyr proffesiynol. Nid ansawdd yr adnodd yw'r her yn fy marn i; weithiau mae'n ymwneud â llywiadwyedd—sut yr ewch chi ati i ddod o hyd iddo, mewn ffordd—lle gallai athrawon sy'n brin iawn o amser ystyried bod hynny'n heriol. Felly, mae gwaith eisoes ar y gweill mewn perthynas â hynny. Ac rwy'n siŵr y bydd yn gwybod am y maes dysgu proffesiynol newydd ar Hwb sydd â'r nod o ddod â hynny i gyd at ei gilydd i'w gwneud yn haws i athrawon ddod o hyd iddo. Rydym wedi ymrwymo'n llwyr i sicrhau bod yna adnoddau digonol ar gyfer datblygu athrawon, a datblygu addysgwyr yn fwy eang, ac fe fydd yn gwybod bod gennym gyllid pwrpasol a ddarparwn i ysgolion a hefyd amser i addysgwyr ymgysylltu â chyfleoedd dysgu proffesiynol, gan gynnwys diwrnod hyfforddiant mewn swydd dysgu proffesiynol cenedlaethol ychwanegol, a chyllid ar ei gyfer.

Our 'Cymraeg 2050' action plan sets out our commitment to expanding Welsh-medium nursery provision. We continue to work closely with Mudiad Meithrin and other partners to grow the Welsh-medium childcare sector, investing in the workforce and in building new settings in all parts of Wales.

Thank you for that response. Last week, the Welsh Liberal Democrats introduced our plan to transform childcare and early years' provision across Wales. One element of the report is Welsh-medium provision, which continues to be scarce across the country. Expanding Welsh-medium childcare is crucial in order to reach the aspirations of 'Cymraeg 2050'. The statistics are clear: nationally, only 15 per cent of settings provide through the medium of Welsh, and only 10 per cent offer bilingual care. We have a postcode lottery for Welsh-medium access across the country, and some parents have no choice but to use English-medium provision. I'm sure that you would agree that this is entirely unacceptable. I hope that you would accept our report and respond to its recommendations. But, how are you going to improve provision for children through the medium of Welsh and also highlight the issue?

Well, I'd be very interested to read the report. I share the priority that the Member has placed on the importance of this, for reasons that we would both share in terms of our ambitions for the language and for the provision for our children and young people.

After reaching the previous target of 40 new groups in the first three years, despite COVID, the Set Up and Succeed programme is now moving on to establishing 60 settings during this Senedd. Seventeen settings through the medium of Welsh were opened during 2022-23 under the brand of the Set Up and Succeed programme.

Since 2022, additional funding of just under £4 million has been allocated to Cwlwm over three years to add to the training through the medium of Welsh, as well as for the workforce and so on. That contributes towards the aim of additional staffing, and £70 million-worth of capital has been allocated to the sector in Wales, with a particular emphasis on strengthening provision through the medium of Welsh.

Earlier this month, 13,000 children had access to the childcare offer in Wales and, of these, just under 3,000, or 22 per cent, received that through the medium of Welsh.

Gan ein bod ar bwnc y Gymraeg, hoffwn longyfarch staff a disgyblion Ysgol y Llys ym Mhrestatyn a chyfeillion y cylch meithrin ar eu llwyddiannau diweddar yng ngwobrau'r Mudiad Meithrin, a gynhaliodd ei seithfed seremoni wobrwyo yn ddiweddar. Holl amcan y Mudiad Meithrin, fel y gwyddoch, yw creu siaradwyr Cymraeg newydd drwy gynorthwyo plant a'u teuluoedd i gael mynediad at wasanaethau addysg, chwarae a gofal plant amrywiol. Felly, a wnewch chi groesawu'r llongyfarchiadau i Ysgol y Llys ym Mhrestatyn a chyfeillion y cylch meithrin am y gwaith gwych y maent yn ei wneud ar hyrwyddo'r Gymraeg a gwella profiad o'r Gymraeg yn sir Ddinbych?

Wel, rwy'n siŵr y byddant wrth eu bodd gyda'r ffaith eich bod wedi rhoi sylw i hynny yn y Siambr heddiw—y gefnogaeth rydych chi'n ei rhoi i'ch ysgol leol—ac rwy'n hapus iawn i gefnogi a rhannu hynny. Llongyfarchiadau iddynt.

Diolch.

Yn ddiweddar, mynychais agoriad meithrinfa Wibli Wobli, sydd wedi'i lleoli yn Nhŷ-du yn fy etholaeth. Fe'i sefydlwyd gan Natasha Baker, a dyma'r feithrinfa gofal dydd Gymraeg gyntaf yng Nghasnewydd. Mae'n feithrinfa wych, ac nid oes angen i blant sy'n mynychu siarad unrhyw Gymraeg i ymuno, ond yn fuan byddant yn elwa o holl fanteision dysgu Cymraeg yn ifanc. Gyda phrinder gweithwyr gofal plant proffesiynol sy'n siarad Cymraeg, un o'r materion a gafodd eu dwyn i fy sylw yw'r amser y mae'n ei gymryd i hyfforddi. Rwy'n deall ei bod yn cymryd tua 18 mis i fod yn gymwys. A yw hyn yn rhywbeth y gallai Llywodraeth Cymru edrych arno—a oes modd gweithredu rhyw fath o system llwybr cyflym? A sut y gall Llywodraeth Cymru helpu i gefnogi'r gweithwyr gofal plant proffesiynol sydd eisoes â chymwysterau a allai fod eisiau newid i ddarpariaeth cyfrwng Cymraeg?

Wel, llongyfarchiadau i Wibli Wobli, ac rwy'n falch o'u clywed yn cael eu cydnabod yn y Siambr hefyd. Credaf fod yr Aelod yn gwneud pwynt pwysig ynglŷn â gwneud pob ymdrech i sicrhau bod y rhai sy'n dymuno gallu ymarfer a darparu gwasanaethau pwysig drwy gyfrwng y Gymraeg yn wynebu cyn lleied o rwystrau â phosibl i wneud hynny. Byddaf yn hapus iawn i ystyried ymhellach gyda swyddogion a oes mwy y gallwn ei wneud ynghylch y fframiau amser y cyfeiriodd yr Aelod atynt er mwyn gwneud y mwyaf o'r cyfleoedd i bobl wneud hynny.FootnoteLink

Cyfrifoldeb polisi Gweinidog yr Economi yw prentisiaethau lefel uwch, fel pob prentisiaeth arall, ond rydym yn gweithio'n agos ar draws y meysydd portffolio wrth gwrs. Mae'r ffigurau diweddaraf yn dangos cynnydd yn y nifer a ddechreuodd ym mlynyddoedd academaidd 2019 i 2022, ac yn ddiweddar fe wnaethom lansio gradd-brentisiaeth newydd mewn peirianneg rheilffyrdd y bydd pobl yn dechrau arni o fis Ionawr eleni.

Hoffwn ddiolch i'r Gweinidog am ei ateb. Rydym i gyd yn gwybod nad yw mynd i'r brifysgol yn addas i bawb. Yn ddiweddar, ymwelais ag ysgol yn fy etholaeth, a siaradais â nhw yno am bwysigrwydd mynd i wneud graddau—neu radd-brentisiaethau fel opsiwn arall iddynt allu dechrau ym myd gwaith. Felly, byddai gennyf ddiddordeb mawr mewn gwybod pa waith y mae Llywodraeth Cymru yn ei wneud gyda rhai sy'n gadael ysgol i sicrhau eu bod yn gwybod am yr ystod o opsiynau sydd ar gael iddynt pan fyddant yn gadael ysgol, fel y gallant wneud graddau neu radd-brentisiaethau lle gallant ddysgu wrth weithio.

Credaf fod yr Aelod yn gwneud pwynt pwysig iawn. Fe fydd, rwy'n siŵr, wedi darllen adroddiad Hefin David mewn perthynas â phontio o addysg i gyflogaeth, ar thema debyg iawn. Rwy'n gwybod ei fod yn rhannu'r farn honno ac rwy'n teimlo'n gryf iawn am hynny. Mae'n rhaid inni sicrhau bod ein pobl ifanc yn cael y cyngor unigol, pwrpasol gorau posibl wedi'i deilwra i ymwneud â'u hamgylchiadau personol a'u huchelgeisiau personol. Dylem ei gwneud yn gwbl glir fod gradd-brentisiaeth yn gyfle deniadol iawn i lawer o bobl ifanc. Bydd yn gwybod ein bod yn cryfhau'r gwaith o ehangu gradd-brentisiaethau i sectorau newydd ac yn cynyddu llwybrau presennol i gyflawni'r ymrwymiad sydd gennym yn y rhaglen lywodraethu. Rydym wedi blaenoriaethu buddsoddiad mewn prentisiaethau yn y sectorau y teimlwn y byddant yn gwneud y mwyaf i gefnogi twf economaidd a chydlyniant cymunedol, felly mae sero net a'r economi sylfaenol yn rhan o'r themâu sylfaenol ar gyfer rhai o'r rheini. Ac fe fydd yn gwybod, yn ogystal â'r gwaith ar brentisiaeth rheilffyrdd, ein bod ar hyn o bryd yn llunio'r brentisiaeth yn y sector adeiladu. Felly, rwy'n gobeithio y bydd hynny'n rhoi cyfleoedd i lawer mwy o'i etholwyr a fy etholwyr innau ac eraill.

Mae dysgu am yr amgylchedd yn orfodol yn y Cwricwlwm i Gymru. Mae cyfleoedd o fewn y cwricwlwm i ysgolion gynnwys dysgu am lythrennedd cefnforol, cynaliadwyedd ac effaith gweithredoedd dynol ar yr amgylchedd yn eu cwricwlwm.

Diolch. Felly, mae person sydd â llythrennedd cefnforol yn deall yr egwyddorion hanfodol a'r cysyniadau sylfaenol am y cefnfor. Gallant gyfathrebu am y cefnfor mewn ffordd ystyrlon a gallant wneud penderfyniadau gwybodus a chyfrifol ynghylch y cefnfor a'i adnoddau. Nawr, fe wnaeth prosiect y gweithiodd Adran yr Amgylchedd, Bwyd a Materion Gwledig, Llywodraeth yr Alban a Cyfoeth Naturiol Cymru arno ganfod bod bylchau gwybodaeth ymhlith pobl ifanc ynghylch sawl term morol. Er enghraifft, nid yw 'ewtroffeiddio', 'degawd gwyddorau'r môr y Cenhedloedd Unedig', 'carbon glas', 'cyfalaf naturiol', 'atafaelu carbon', 'llythrennedd cefnforol', 'dinasyddiaeth forol', 'asideiddio'r cefnfor', 'gwasanaethau ecosystemau' a 'datrysiadau seiliedig ar natur' wedi eu deall yn dda. Roedd llai na 50 y cant o'r ymatebwyr yn deall pob un o'r termau hynny. Felly, mae 43 y cant o bobl yn cael eu gwybodaeth am y cefnfor oddi ar y teledu neu'r radio a'r newyddion yn bennaf. Gallwn wneud yn well. Mae gan y Gymdeithas Genedlaethol Addysgwyr Morol a Sefydliad Addysg, Gwyddoniaeth a Diwylliant y Cenhedloedd Unedig adnoddau rhagorol ar-lein i ysgolion. Felly, pa gamau y gallech eu cymryd i wella llythrennedd cefnforol ar draws y cwricwlwm?

Wel, rwy'n cydnabod, yn sicr yn y gorffennol, fod yr heriau y mae'r Aelod wedi'u mynegi heddiw wedi bod yn real iawn. Ond rwy'n teimlo bod y llanw'n troi. Rwy'n siŵr y bydd yr Aelod yn gwybod bod gweithgor o Bartneriaeth Moroedd ac Arfordiroedd Cymru, a arweinir gan Cyfoeth Naturiol Cymru, y cyfeiriodd ato yn ei chwestiwn, yn drafftio strategaeth llythrennedd cefnforol i gysylltu pobl â'r amgylchedd morol a gwella ei reolaeth a'i gydnerthedd. Ac yn bwysig, mae'r meysydd gweithredu yn y strategaeth yn cynnwys gwella gwybodaeth a sgiliau ac ymgorffori llythrennedd cefnforol mewn addysg. Fe fydd hi hefyd, efallai, yn ymwybodol fod eco-ysgolion wedi datblygu cyfres o adnoddau o'r enw 'Ar Frig y Don', sy'n ymdrin â chefnforoedd a moroedd. Yn ogystal, mae fy swyddogion yn gweithio gyda Chanolfan Monitro Arfordirol Cymru ar hyn o bryd i gyhoeddi cyfres o adnoddau ar newid hinsawdd a'i effaith arfordirol. Yn ei rhan hi o Gymru, mae consortia GwE yn gweithio gyda BP a gyda EnBW, sy'n datblygu ffermydd gwynt ar y môr, i gefnogi ysgolion â gwybodaeth am bynciau sy'n gysylltiedig â gwynt sefydlog ar y môr.

Mae sicrhau addysgu o ansawdd uchel drwy ddysgu proffesiynol gydol gyrfa yn rhan annatod o'n gweledigaeth ar gyfer addysg yng Nghymru. Yn ddiweddar, cyhoeddais broses gymeradwyo genedlaethol newydd i sicrhau ansawdd darpariaeth dysgu proffesiynol ar gyfer y gweithlu addysg. Yr Athro Ken Jones fydd yn arwain y gwaith hwn, gyda chymorth panel o arbenigwyr ac addysgwyr.

Diolch am yr ateb hwnnw, Weinidog. Rwy'n croesawu eich datganiad ar 14 Medi a gwaith y panel cymeradwyo cenedlaethol sydd i'w sefydlu cyn bo hir. A ydych chi'n cytuno â mi, Weinidog, fod dysgu proffesiynol o ansawdd uchel yn hanfodol bwysig i gefnogi'r broses o gyflwyno'r cwricwlwm newydd, gan ganiatáu i athrawon elwa'n barhaus ar ddatblygiadau a dulliau newydd ym maes addysg, a hefyd i ganiatáu rhannu arferion gorau drwy Hwb?

Rwy'n rhannu'r farn honno gydag ychydig o wyleidd-dra, o ystyried ei chefndir proffesiynol a'i gwybodaeth bersonol am hyn. Ond credaf fod yr hawl i ddysgu proffesiynol, sydd ychydig dros flwydd oed erbyn hyn, eisoes yn chwarae rhan bwysig ar y daith honno i sicrhau bod gan bob addysgwr fynediad at ddysgu proffesiynol o safon ac fel y gallant sicrhau bod eu hanghenion datblygu proffesiynol yn cael eu diwallu. Rwy'n credu mai'r heriau deublyg yr ydym yn ceisio eu datrys, yn rhannol drwy'r gwaith y bydd yr Athro Jones a'r arbenigwyr eraill yn ein helpu gydag ef, yw llywiadwyedd ar y naill law, i sicrhau y gellir llywio'n hawdd drwy'r llyfrgell enfawr o gynnwys sy'n bodoli fel y gall addysgwyr sy'n brin o amser ddod o hyd i'r hyn y maent angen dod o hyd iddo yn syml ac mewn ffordd sy'n cael ei churadu'n ddefnyddiol ar eu cyfer. Creu'r gofod newydd ar Hwb yw dechrau'r broses honno. Ond yn ail, mae'r syniad o sicrwydd, fel bod pob adnodd sydd ar gael drwy'r tudalennau ar Hwb yn y pen draw yn rhai lle gall addysgwyr fod yn hyderus ynddynt fel rhai sydd wedi cael eu hadolygu gan addysgwyr neu gan arbenigwyr eraill sydd wedi rhoi eu sêl bendith iddynt. Felly, rwy'n credu ei fod yn gam newydd cyffrous ar ein taith dysgu proffesiynol yng Nghymru, wedi'i sbarduno gan yr hawl honno, y dylwn ddweud hefyd ei fod ar gael i gynorthwywyr addysgu yn yr un ffordd ag y mae i athrawon, sydd hefyd yn ddatblygiad newydd.

Finally, question 10, Adam Price.

Over the summer months, I have had conversations with higher education institution leaders and chairs, and with the Higher Education Funding Council for Wales, about the financial stability of the higher education sector in Wales. Discussions are ongoing with officials and Ministers on this very important issue.

I understand that, at a recent meeting of the sector that you, Minister, were present at, a number of the institutions represented there said that they were considering the possibility of merging in response to the challenging financial situation. Can you confirm that that information and impression was correct and what is the Government's stance when it comes to further mergers in the sector in Wales?

No-one's put that proposal to me. Discussions, of course, are ongoing in light of the tertiary education and research commission on how providers within the post-16 sector can collaborate more effectively in many different ways. That is part of the mindset at the heart of those reforms to ensure, for the benefit of learners, that there is far more collaboration and partnership across the sector.

I thank the Minister for that session.

Item 3 is the topical questions. There were two questions received today. The first is from Jack Sargeant.

Rwy'n gwybod am y difrod y gall llifogydd ei achosi i gymunedau. Mae'r manylion llawn am effaith storm Babet ar gymunedau yng Nghymru yn dal i ddod yn amlwg, ond pan fyddant yn hysbys, byddaf yn cyhoeddi datganiad ysgrifenedig i'r Aelodau, fel yr ymrwymodd y Trefnydd yn ystod cwestiynau busnes y Cyfarfod Llawn ddoe.

Diolch i'r Gweinidog am yr ateb hwnnw ac am ymrwymo i'r datganiad ysgrifenedig maes o law. Weinidog, fe fyddwch yn ymwybodol, dros y penwythnos, fod ardaloedd Sandycroft, Mancot, Brychdyn, Pen-y-ffordd a'r cymunedau cyfagos wedi cael eu heffeithio'n wael gan storm Babet. Nid dyma'r tro cyntaf i dai yn y cymunedau hyn ddioddef llifogydd. Yn dilyn digwyddiadau blaenorol yn 2021, yn fwyaf arbennig, lluniais adroddiad a oedd yn galw am nifer o gamau synhwyrol i liniaru'r posibilrwydd o lifogydd yn y dyfodol. Nawr, er bod gwaith wedi digwydd, mae'n amlwg na fu cynnydd digon cyflym. Yr awdurdod lleol sy'n gyfrifol, ynghyd â Cyfoeth Naturiol Cymru, Dŵr Cymru a'r cwmnïau cyfleustodau, ond mae angen adnoddau ychwanegol arnom i roi rhywfaint o sicrwydd i ddeiliaid tai am y dyfodol. Weinidog, mae angen hefyd inni gael gweithio cydgysylltiedig gan yr asiantaethau a restrais fel y rhai cyfrifol. Sut y gallwch chi ddefnyddio eich swydd yn y weinyddiaeth newid hinsawdd i sicrhau bod hyn yn digwydd?

Diolch am y cwestiwn, Jack Sargeant. Rydym yn amlwg yn gweithio'n agos iawn gydag CNC, gyda'r cwmnïau dŵr, gyda Llywodraeth y DU a chydag awdurdodau lleol yn eu rôl fel awdurdodau llifogydd arweiniol lleol i symud at amddiffyn rhag llifogydd ac erydu arfordirol ac at fesurau lliniaru hefyd. Fel y gwn fod Jack Sargeant yn gwybod, mae angen i'r awdurdod rheoli risg—neu'r cyngor lleol, fel y mae'n cael ei adnabod yn fwy cyffredinol gan bobl yn yr ardal—gyflwyno cynlluniau ar gyfer gwneud ceisiadau am gyllid. Gwn fod nifer o gynlluniau ar y gweill gan y cyngor lleol yno rhwng 2010 a 2018, ac maent wedi gwneud cais am un neu ddau o gynlluniau bach ers hynny, ond byddwn yn gweithio gyda nhw i sicrhau bod ganddynt y llwybrau cywir ar gyfer y cynlluniau sy'n cael eu cyflwyno.

O ran yr hyn y gall y gymuned ei wneud i helpu ei hun, rwyf am nodi bod Cyfoeth Naturiol Cymru yn gweithio gyda chymunedau lleol i ddechrau fforymau cydnerthedd llifogydd a sicrhau bod pobl yn ymwybodol o sut i wrando am rybuddion llifogydd os ydynt mewn ardal lle ceir perygl o lifogydd, a beth i'w wneud i sicrhau eu bod yn cadw'n ddiogel.

Rwyf am fynegi fy nghydymdeimlad dwysaf â theuluoedd y rhai a gollodd eu bywydau yn Lloegr a'r Alban dros y penwythnos, ac yn wir i fynegi fy niolch am y nifer fawr o staff gwasanaethau cyhoeddus a weithiodd ddydd a nos yn ystod y stormydd er mwyn ceisio cadw cymaint o bobl ag y gallent yn ddiogel.

Fe fyddwch yn ymwybodol, Lywydd, fy mod wedi cyflwyno cwestiwn brys ar y mater hwn ddoe a gafodd ei wrthod, ac rwy'n meddwl, os nad yw storm Babet, gyda'r holl farwolaethau ofnadwy a'r anafiadau ac ati, a'r ffaith ei fod mor ddinistriol—. Beth sy'n haeddu cwestiwn brys? Nawr, fe gollwyd bywydau, fel y nodwyd, ac mae fy meddyliau a fy ngweddïau gyda'r teuluoedd hynny. Cafodd trenau eu canslo, nid oedd modd teithio ar yr A483 ym Mhowys, yr A55 yn sir y Fflint a ffyrdd eraill. Cafodd y gwasanaeth tân nifer syfrdanol o alwadau. Nawr, yn Llandudno, lle ceir tir isel wrth gwrs, ac wedi'i waethygu gyda llanw uchel—. Cafodd tair ardal yn fy etholaeth yn Llandudno—wel, yn ardal Llandudno'n unig—eu heffeithio'n ddifrifol: trigolion yn gaeth, eraill wedi gorfod gadael eu heiddo, llawer yn ymladd i gadw dŵr yn ôl â thywelion, gwybodaeth anghyson am fagiau tywod, dim cynllun cydgysylltiedig ar lawr gwlad, a swyddog tân yn fy hysbysu na allai gael gafael ar Gyngor Bwrdeistref Sirol Conwy a Dŵr Cymru. Yr hyn a'm synnodd fwyaf, fodd bynnag, oedd y ffaith, er fy mod mewn cysylltiad ag arweinydd y cyngor yng Nghonwy, fod gwasanaethau achub eraill allan yn gwneud eu gorau glas, ond wrth siarad â Heddlu Gogledd Cymru a'r gwasanaeth tân, nid oedd hi'n ymddangos bod cynllun amlwg ar waith. Yn sicr, roedd yna fwlch o ran gwybodaeth a chyfathrebu. Nawr, rwyf eisoes wedi mynd ati fy hun i fynegi pryderon wrth arweinydd y cyngor, gyda'r bwriad o gynnal cyfarfod cydgysylltiedig rhithwir gyda'r holl dimau amlasiantaeth y byddech yn disgwyl eu bod yn gweithio'n agos iawn mewn sefyllfaoedd o'r fath.

Rydych wedi dweud o'r blaen, Weinidog, fod yna ganllawiau, fod yna gynlluniau ar waith, felly, i ailadrodd y cwestiwn gan Jack Sargeant: pa gamau rydych chi'n eu cymryd i weithio gyda'r holl asiantaethau partner i sicrhau bod meddwl mwy cydgysylltiedig a chynllun ar waith, dull strategol, pan fydd trychinebau o'r fath yn digwydd, ar gyfer nawr, neu'r tro nesaf, neu'n wir unrhyw stormydd yn y dyfodol, a hefyd sut y gallwn ni fel Aelodau gael ein hysbysu'n llawn ac yn gywir drwy gydol y dydd? Oherwydd clywsom lawer o sïon fod yr orsaf bwmpio wedi torri; nid oedd wedi torri, roedd wedi'i gorlethu. Ac ym 1993—rydym i gyd yn ofni bod y sefyllfa honno'n digwydd eto, ac mae pobl yn dal i gysylltu â mi nawr mewn ofn ynglŷn â'r hyn a welsant eto ddydd Gwener. Felly, rwy'n gofyn eto: mae angen cynllun strategol cydgysylltiedig arnom, a'r holl asiantaethau i gyfrannu ato, a buaswn yn ddiolchgar iawn am unrhyw gymorth y gallwch ei roi. Diolch.

Diolch yn fawr, Janet. Fel y dywedais, rydym yn dal i gynnal yr ymchwiliad parhaus i'r ôl-effeithiau, fel rydym bob amser yn ei wneud bob tro y ceir stormydd difrifol. Rwyf am ei gwneud hi'n hollol glir na chollodd neb yng Nghymru eu bywyd. Rwy'n drist iawn am yr unigolion yn Lloegr a'r Alban lle digwyddodd hynny, ond rwy'n credu ei bod yn bwysig bod yn gywir ynglŷn â hynny. 

Fe gawsom ymateb cydgysylltiedig. Fel y dywedaf, rwy'n ddiolchgar iawn i'r holl ymatebwyr golau glas a staff CNC, staff Dŵr Cymru a staff Hafren Dyfrdwy, a fu'n gweithio, bawb ohonynt, drwy gydol y storm. Gweithiodd nifer o staff o'r cwmnïau trydanol drwyddi hefyd, gan geisio sicrhau bod gwasanaethau'n parhau wedi'u cysylltu. Roedd gennym y fforymau cydnerthedd lleol yn gweithredu hefyd, yn ogystal â nifer o'r sefydliadau Cymru-gyfan eraill. Roeddwn i'n cael adroddiadau sefyllfa drwy gydol y digwyddiad.

Ond, Lywydd, gallwn ddisgwyl rhagor o'r digwyddiadau hyn wrth i newid hinsawdd gynyddu. Ni fydd yn bosibl oni bai ein bod yn gweithredu cynlluniau lliniaru ac addasu newid hinsawdd sero net llym i wneud unrhyw beth am hyn. Ac rwy'n gwybod bod yr Aelod yn ddiffuant yn yr hyn y mae'n ei ddweud, ond nid yw'n helpu bod ei phlaid yn gwrthwynebu pob peth a wnawn byth i geisio lliniaru newid hinsawdd. Rhaid inni gadw tymheredd y byd i lawr islaw 1.5 gradd dros y sylfaen, neu byddwn yn gweld y math hwn o beth yn rheolaidd iawn. Felly, yn hollol, Lywydd, mae angen inni gael yr ymateb gorau pan fydd y pethau hyn yn digwydd, ond os ydym am liniaru hyn, mae'n rhaid inni weithredu gyda'n gilydd a bod yn fwy radical nag y byddai plaid yr Aelod am i chi ei gredu. 

Fore Sul, ni chafodd amddiffynfeydd llifogydd yn Nhrefalun ger Wrecsam eu defnyddio'n llawn, gan adael cartrefi o dan ddŵr hyd at y fferau. Rwy'n gwybod bod Cyfoeth Naturiol Cymru wedi cadarnhau eu bod yn ymchwilio pam na chafodd yr amddiffynfeydd eu defnyddio'n llawn, ac mae trigolion yn gofyn yn ddigon teg pam na ddefnyddiwyd rhwystr delltog a phwmp, a ddefnyddir fel arfer cyn i lefelau dŵr godi. Nawr, byddai'n ddiddorol clywed beth yw eich dealltwriaeth o'r hyn a aeth o'i le yno, neu o leiaf erbyn pryd y disgwyliwch gael yr adroddiad gan Cyfoeth Naturiol Cymru am yr hyn a aeth o'i le yno. Ond un o'r pryderon ynghylch cynllun datblygu lleol Wrecsam, wrth gwrs, yw y bydd yn caniatáu datblygiadau tai mawr mewn ardaloedd sy'n dueddol o ddioddef llifogydd. Dyna sy'n digwydd gyda safleoedd strategol allweddol ar y naill ochr a'r llall i Wrecsam, yn ogystal ag ar safle yn yr Orsedd sydd drws nesaf i'r tai a oedd yn llawn o ddŵr llifogydd dros y penwythnos. Felly, a ydych chi'n dal i gredu ei bod hi'n briodol gorfodi'r cynllun datblygu lleol a wrthodwyd yn Wrecsam ar yr ardal, o ystyried y pryderon cynyddol ynghylch llifogydd yn rhai o'r safleoedd sydd wedi'u cynnwys yn y cynllun?

Wel, Lywydd, rwyf eisoes wedi ateb sawl cwestiwn ar gynllun datblygu lleol Wrecsam. Nid oes neb yn gorfodi unrhyw beth arnynt. Dyma gynllun datblygu lleol y cyngor ei hun. Fe wnaethon nhw a'r swyddogion fynd â'r cynllun datblygu lleol drwy'r holl gamau hyd at y pwynt olaf, a'r peth sy'n achosi iddynt beidio â gallu ymateb i ddatblygiadau tybiannol yw diffyg cynllun datblygu lleol. Felly, rwy'n ofni bod yr Aelod dan gamargraff mawr am effaith yr hyn sy'n digwydd pan na allwch fabwysiadu eich cynllun datblygu lleol eich hun. 

Diolch yn fawr, Jack Sargeant, am godi hyn heddiw. Effeithiwyd ar fy eiddo i gan lifogydd, ac ni allwn gyrraedd adref ychwaith i wneud unrhyw beth amdano oherwydd bod y rheilffyrdd wedi dioddef llifogydd hefyd. Mae angen i dirfeddianwyr gymryd cyfrifoldeb. Mae angen iddynt sicrhau bod eu ffosydd a'u ceuffosydd yn cael eu clirio. Rwy'n gweld bod caeau, ffosydd a phopeth bellach yn arllwys ar briffyrdd, ac ni all draeniau priffyrdd ymdopi—y seilwaith Fictoraidd hen iawn honno. 

Yn aml iawn, mae pobl yn rhoi'r bai ar y cyngor ac yn disgwyl i'r cyngor ddarparu bagiau tywod, ond nid eu cyfrifoldeb nhw yw hynny mewn gwirionedd. Wrth symud ymlaen, roeddwn yn meddwl tybed a allech edrych ar fapio draeniau. Rwy'n gwybod, ar un adeg, fod gweithwyr y cyngor yn arfer gwybod lle roedd yr holl ddraeniau a ffosydd, ond yn ystod 10 mlynedd o doriadau, nid yw'r wybodaeth honno wedi'i throsglwyddo. Nid ydynt yn gallu parhau i glirio ffosydd. Mae'r un peth yn wir am CNC; mae'n gostus iawn, yn ddrud iawn, a mater i dirfeddianwyr yw hynny o dan gyfraith glannau'r afon. Felly, pe gallem fapio lle mae'r ceuffosydd a'r ffosydd, pwy sy'n gyfrifol, a phe gallai CNC a'r cyngor gynhyrchu gwybodaeth i'w rhoi i dirfeddianwyr yn dweud, 'O dan gyfraith glannau'r afon, chi sy'n gyfrifol am gynnal eich ffosydd a'ch draeniau', rwy'n credu y byddai hynny'n ddefnyddiol. Diolch.

Diolch, Carolyn. Eleni yn unig, rydym yn buddsoddi dros £74 miliwn mewn gwaith rheoli risg llifogydd ac erydu arfordirol yng Nghymru. Dyna'r gwariant blynyddol uchaf erioed ar reoli risg llifogydd yng Nghymru hyd yn hyn. Rydym eisoes yn gwybod, fel y dywedoch chi, nad yw'n bosibl stopio neu atal pob erydu arfordirol a llifogydd, ond rydym yn cymryd camau i leihau'r canlyniadau a helpu i greu cymunedau mwy cydnerth ledled Cymru. Mae'n ddrwg gennyf glywed am eich profiad personol. Roeddwn yn dychwelyd o ogledd Cymru fy hun ddydd Gwener, ac nid oedd modd teithio ar gryn dipyn o'r rhwydwaith ffyrdd oherwydd llifogydd. Roedd yn storm ddifrifol iawn yn wir, ac rwyf am ddiolch i'r gwasanaethau brys am yr holl waith a wnaethant, fel rwy'n parhau i ddweud. Roedd yna weision cyhoeddus gwlyb tu hwnt allan yno'n dweud wrthym lle roedd y ffyrdd wedi cau a lle gallem fynd, a gwn eu bod yno am weddill y noson honno.

Rydym yn gwneud gwasanaeth mapio helaeth, a fydd, fel y nodwch, yn cefnogi gwell dealltwriaeth ac addasu ehangach i ddiogelu ein cymunedau rhag risg. Rwy'n cytuno'n llwyr â chi ynglŷn â deall sut mae eich cartref wedi'i leoli a beth yw eich cyfrifoldebau, os ydych yn agos at unrhyw fath o gwrs dŵr, i gadw'r cwrs dŵr hwnnw'n glir ac i sicrhau ei fod yn gweithio'n iawn, ac yn wir i ddeall beth yw'r mecanweithiau rhybuddio os oes dilyw sydyn. Hynny yw, roedd dilyw ddydd Iau a dydd Gwener. Fe welsom rai o'r afonydd—. Ar ein taith yn ôl o ogledd Cymru, fe wnaethom wylio rhai o'r afonydd yn llenwi—roedd mor gyflym. Felly, mae angen inni sicrhau ein bod yn creu cymunedau mwy cydnerth ledled Cymru. Rwy'n gobeithio y bydd pobl yn manteisio ar yr adnoddau ar wefan CNC, ac yn wir ar eu swyddogion cymunedol, i helpu i gael cymunedau mwy cydnerth ac i helpu pobl i ddeall yr hyn y gallant ei wneud eu hunain i gadw eu hunain yn ddiogel, a pha adnoddau llifogydd sydd ar gael. Wrth gwrs, byddwn yn ymchwilio i'r holl lifogydd a ddigwyddodd, gan geisio deall beth a'u hachosodd, a oedd yr amddiffynfeydd rhag llifogydd wedi'u gorlethu neu heb weithredu'n iawn, a'r hyn y gallwn ei wneud i wella'r addasiad.

Wel, mae Deddf Llesiant Cenedlaethau'r Dyfodol (Cymru) 2015 i fod i wneud i gyrff cyhoeddus sydd wedi'u rhestru yn y Ddeddf, gan gynnwys awdurdodau lleol a Cyfoeth Naturiol Cymru, feddwl mwy am y tymor hir, gweithio'n well gyda phobl a chymunedau a'i gilydd, ceisio atal problemau a meithrin ymagwedd fwy cydgysylltiedig. Fodd bynnag, fe wnaeth un o drigolion Coed-llai, sir y Fflint, anfon e-bost yn dweud, 'Er ei fod wedi'i ragweld, achosodd glaw eithafol ar 19 a 20 Hydref lifogydd a gofid i lawer, a niwed i'w heiddo a'u bywoliaeth. Un nodwedd sy'n bresennol drwy'r amser yw diffyg gwaith cynnal a chadw ar gwteri dŵr glaw, sydd fel arfer wedi'u blocio â dail a gwaddod. Er bod CNC, sy'n gyfrifol am y cwrs dŵr, wedi cael gwybod am hyn, ni lwyddon nhw i weithredu mewn unrhyw fodd.'

Ar ôl imi ymyrryd ar ran trigolion a brofodd lifogydd ym Mrychdyn, sir y Fflint, yn 2021, rhoddodd Cyngor Sir y Fflint fanylion am y camau y byddent yn eu cymryd, gan gynnwys y byddai blaenoriaeth yn cael ei rhoi i drigolion oedrannus a bregus a mannau y gwyddys eu bod yn agored i berygl llifogydd. Fodd bynnag, roedd un e-byst a ddaeth i law y penwythnos diwethaf ar ôl i'r un adeiladau ddioddef llifogydd unwaith eto yn ymwneud â rhiant sengl â sglerosis ymledol, ymysg eraill, ac yn gofyn pam na roddwyd mesurau ar waith i ddarparu bagiau tywod i'r preswylwyr yn y cartrefi lle ceid perygl o lifogydd.

Ac un enghraifft olaf: ar ôl i fflatiau llawr gwaelod yn yr Wyddgrug, sir y Fflint, ddioddef llifogydd eto, daeth e-bost i law gan gymdeithas dai a ddywedai, 'Gwyddom fod y draeniau'n annigonol ac rydym wedi gweld cynllun a luniwyd flynyddoedd lawer yn ôl a fyddai'n darparu ateb hirdymor.' Argymhellai'r astudiaeth ddichonoldeb hon yn 2017, a gomisiynwyd gan Gyngor Sir y Fflint, y dylid cyflwyno copi o'r adroddiad i Lywodraeth Cymru i gadarnhau bod cyllid grant ar gael, ond ni chafodd y cynllun ei weithredu byth. Felly, beth yw pwynt Deddf cenedlaethau'r dyfodol os caniateir i fethiannau y gellir eu hosgoi fel y rhain barhau i ddifetha bywydau?

Wel, diolch, Mark. Fel y dywedais sawl tro eisoes, mae'n ddyddiau cynnar. Rydym yn ymchwilio i'r holl faterion a ddigwyddodd drwy gydol y llifogydd, a oedd yn eang o ganlyniad i'r storm. Byddaf yn cyflwyno datganiad ysgrifenedig pan fyddwn yn gwybod beth oedd y materion a gododd. Byddwn yn ymchwilio i'r holl faterion sy'n codi i weld a oedd amddiffynfeydd rhag llifogydd yn annigonol neu wedi'u gorlethu neu ddim yn gweithio, lle mae angen amddiffynfeydd ychwanegol rhag llifogydd, a byddwn yn siarad â'r awdurdodau lleol, yn rhinwedd eu gwaith fel awdurdodau rheoli risg, am y cynlluniau y maent yn eu cyflwyno ar gyfer llifogydd. Nid wyf mewn unrhyw sefyllfa eto i allu adrodd yn ôl ar hynny, gan mai dim ond ychydig ddyddiau sydd ers y storm.

Rwy'n falch fod Jack Sargeant wedi codi'r pwnc hwn heddiw, gan fod rhannau helaeth o fy etholaeth yn agored i stormydd, yn enwedig yn yr ardaloedd sy'n cyfochri ag afon Clwyd yn Rhuddlan, Llanelwy a gwaelod Dyserth hefyd, o ystyried bod rhaeadr yno ac afon gyfagos sy'n llifo drwy'r pentref. Ac mewn blynyddoedd blaenorol, ac yn wir dros y penwythnos diwethaf, cododd yr afonydd a'r dyfroedd, a thorri eu glannau, gan adael busnesau fy etholwyr a'u heiddo'n agored iawn i ddifrod bob tro y byddwn yn profi cyfnod parhaus o law. Felly, buaswn yn ddiolchgar pe gallai'r Gweinidog roi gwybod i fy etholwyr pa gamau y mae Llywodraeth Cymru yn eu cymryd i fynd i'r afael â'r realiti amgylcheddol hon yn Nyffryn Clwyd, a pha sgyrsiau y mae'r Gweinidog wedi eu cael ac yn mynd i'w cael gyda phartneriaid a rhanddeiliaid i leihau canlyniadau tywydd garw yn sir Ddinbych fel y gall fy etholwyr fod yn dawel eu meddwl fod Llywodraeth Cymru yn gwneud popeth yn ei gallu i liniaru'r risgiau hyn a darparu sicrwydd i'r cyhoedd wrth inni wynebu'r gaeaf.

Diolch. Felly, fel y dywedais nifer o weithiau nawr, Lywydd, rydym yng nghanol y broses o ddysgu gwersi yr ydym bob amser yn ei dilyn ar ôl digwyddiadau llifogydd difrifol. Hoffwn annog yr Aelodau serch hynny i sicrhau eu bod yn ymwybodol o'r adnoddau sydd ar gael. Mae gennym gyngor a chymorth ar sut i ymuno â grŵp llifogydd cymunedol, ynghyd â rhestr o sefydliadau sy'n darparu cefnogaeth i grwpiau llifogydd, megis y Fforwm Llifogydd Cenedlaethol a fforymau cydnerthedd lleol. Maent i gyd ar gael ar wefan CNC. Mae gennym hefyd nifer o gynlluniau llifogydd cymunedol ledled Cymru—74 ar hyn o bryd. Mae 37 cymuned yn ne Cymru, 13 yn y canolbarth a 24 yng ngogledd Cymru yn gweithredu ar y cynlluniau llifogydd cymunedol hynny, felly, mae'n bosibl iawn fod gan yr Aelod raglen llifogydd gymunedol eisoes yn ei ardal, a hoffwn ei annog ef a'i etholwyr i fynd ar wefan CNC a sicrhau eu bod yn manteisio ar yr holl adnoddau sydd ar gael.

Yn olaf, Darren Millar.

Diolch, Lywydd. Weinidog, mae arnaf ofn nad wyf yn llawn hyder o ganlyniad i'r ymatebion a glywais heddiw. Roedd gennyf ardaloedd yn fy etholaeth i hefyd a brofodd lifogydd dros y penwythnos diwethaf, llefydd fel Llanddulas, Mochdre, rhannau o Fae Colwyn, Pen-sarn yn Abergele, a llawer o ffyrdd yn y cymunedau gwledig. Mae'n fy nharo mai un o'r problemau fu cwtogi ar yr ymweliadau cynnal a chadw rheolaidd gan CNC â'r ardaloedd y maent yn gyfrifol amdanynt. Rydym yn gwybod y bydd yna adroddiadau adran 19 bellach ac yn amlwg, bydd angen i CNC gynnal adolygiad. Mae'n rhaid imi ddweud, un e-bost a gefais gan CNC, fel Aelodau eraill o'r Senedd, ers y digwyddiadau hyn. Nid yw hynny'n ddigon da. Nid ydym wedi cael cynnig unrhyw sesiynau briffio rhithwir gyda CNC yn sgil yr hyn a ddigwyddodd. Ac rwy'n gwybod eich bod yn dweud ein bod yn mynd i ddysgu gwersi ac y byddwch yn adolygu'r pethau hyn ac y bydd rhywbeth yn cael ei gyflwyno i'w drafod, ond cymerodd ddwy flynedd a hanner ar ôl y llifogydd yn 2020 a 2021 cyn cyflwyno adroddiad yn y Senedd hon. Nid wyf am aros dwy flynedd a hanner i weld beth y gellid bod wedi'i wneud i atal peth o'r llifogydd a brofwyd gennym i gyd y penwythnos diwethaf. Felly, pa sicrwydd y gallwch ei roi inni, Weinidog, na fyddwn yn aros dwy flynedd a hanner, y bydd hwn yn ymarfer cyflym i edrych ar y materion sy'n codi a'r heriau sy'n wynebu pobl, fel y gallwn ddysgu gwersi'n gyflym ac yn bwysicach fyth, gweithredu'n gyflymach er mwyn diogelu eiddo pobl yn y dyfodol?