Y Cyfarfod Llawn
Plenary
11/07/2023Cynnwys
Contents
Yn y fersiwn ddwyieithog, mae’r golofn chwith yn cynnwys yr iaith a lefarwyd yn y cyfarfod. Mae’r golofn dde yn cynnwys cyfieithiad o’r areithiau hynny.
In the bilingual version, the left-hand column includes the language used during the meeting. The right-hand column includes a translation of those speeches.
Cyfarfu'r Senedd yn y Siambr a thrwy gynhadledd fideo am 13:30 gyda'r Dirprwy Lywydd (David Rees) yn y Gadair.
The Senedd met in the Chamber and by video-conference at 13:30 with the Deputy Presiding Officer (David Rees) in the Chair.
Croeso, bawb, i'r Cyfarfod Llawn. Yr eitem gyntaf o fusnes heddiw fydd y cwestiynau i'r Prif Weinidog, ac mae'r cwestiwn cyntaf gan Huw Irranca-Davies.
Welcome, all, to this Plenary meeting. The first item of business today will be questions to the First Minister, and the first question is from Huw Irranca-Davies.
1. Pa sylwadau fydd y Prif Weinidog yn eu gwneud i Lywodraeth y DU i gefnogi'r achos dros gadw swyddi Zimmer Biomet ym Mhen-y-bont ar Ogwr? OQ59813
1. What representations will the First Minister make to the UK Government to support the case for retaining Zimmer Biomet jobs in Bridgend? OQ59813
Dirprwy Lywydd, a meeting is being arranged between the Minister for Economy and the Secretary of State at the Department for Business and Trade to discuss the proposed closure of the Zimmer Biomet Bridgend plant. The Welsh Government’s priority is to do all we can to safeguard as many jobs as possible.
Dirprwy Lywydd, mae cyfarfod yn cael ei drefnu rhwng Gweinidog yr Economi a'r Ysgrifennydd Gwladol yn yr Adran Busnes a Masnach i drafod y bwriad i gau ffatri Zimmer Biomet ym Mhen-y-bont ar Ogwr. Blaenoriaeth Llywodraeth Cymru yw gwneud popeth o fewn ein gallu i ddiogelu cymaint o swyddi â phosibl.
First Minister, I'm delighted to hear that active engagement, because, buoyed by sales of knee and hip replacements and improving procedure rates, Zimmer Biomet started this year with,
'a phenomenal quarter where pretty much everything went better than expected',
the CEO, Bryan Hanson, said back in May. The company reported a 10 per cent increase in revenue and net income 16 times what it was a year earlier. It subsequently increased its top and bottom line forecast for 2023, now expecting revenue to increase by 5 to 6 per cent, compared to its previous expectations of a 1.5 to 3.5 per cent increase. Happy days for Zimmer Biomet. So, First Minister, we're even more in the dark about the reasons for the shock announcement by them to consult on withdrawing over 540 manufacturing jobs from their long-standing base in Bridgend. We suspect this is a decision made in the USA, in a very distant boardroom. So, could you and Ministers do all you can to urge UK Ministers to join the calls for this hugely profitable global corporation, which seems to have lost its moral compass, to think again, show loyalty to the workforce and the locality that has shown its loyalty for decades? And if they fail to listen, as they've failed to engage throughout this saga so far, then can you assure these employees that every support from Employability Wales will be given to ensure those skills are not wasted, their years of experience count for something and the workers can go on to fruitful employment with other companies, who might treat them with the respect and the decency that surely every worker deserves?
Prif Weinidog, rwy'n falch iawn o glywed am yr ymgysylltiad gweithredol hwnnw, oherwydd, ar ôl cael ei galonogi gan werthiannau o bengliniau a chluniau newydd a chyfraddau triniaeth a oedd yn gwella, dechreuodd Zimmer Biomet eleni gyda,
'chwarter rhyfeddol lle'r aeth fwy neu lai popeth yn well na'r disgwyl',
yn ôl y Prif Swyddog Gweithredol, Bryan Hanson, yn ôl ym mis Mai. Adroddodd y cwmni gynnydd o 10 y cant mewn refeniw ac incwm net 16 gwaith yr hyn yr oedd flwyddyn ynghynt. Yn dilyn hynny, cynyddodd ei ragolwg o elw uchaf ac isaf ar gyfer 2023, gan ddisgwyl bellach i refeniw gynyddu 5 i 6 y cant, o'i gymharu â'i ddisgwyliadau blaenorol sef cynnydd o rhwng 1.5 a 3.5 y cant. Dyddiau braf i Zimmer Biomet. Felly, Prif Weinidog, rydym ni hyd yn oed yn fwy yn y tywyllwch ynghylch y rhesymau am y cyhoeddiad annisgwyl ganddyn nhw i ymgynghori ar gael gwared ar dros 540 o swyddi gweithgynhyrchu o'u canolfan hirsefydlog ym Mhen-y-bont ar Ogwr. Rydym yn amau mai penderfyniad a wnaed yn yr Unol Daleithiau, mewn ystafell bwrdd bell iawn, yw hwn. Felly, a allech chi a Gweinidogion wneud popeth o fewn eich gallu i annog Gweinidogion y DU i ymuno â'r galwadau i'r gorfforaeth fyd-eang hynod broffidiol hon, y mae'n ymddangos ei bod wedi colli ei chwmpawd moesol, ailystyried, dangos teyrngarwch i'r gweithlu a'r ardal sydd wedi dangos ei theyrngarwch ers degawdau? Ac os byddan nhw'n methu â gwrando, fel y maen nhw wedi methu ag ymgysylltu drwy gydol y saga hyd yma, yna a allwch chi sicrhau'r gweithwyr hyn y bydd pob cefnogaeth gan Cyflogadwyedd Cymru yn cael ei rhoi i sicrhau nad yw'r sgiliau hynny'n cael eu gwastraffu, bod eu blynyddoedd o brofiad yn cyfrif am rywbeth ac y gall y gweithwyr fynd ymlaen i gyflogaeth fuddiol gyda chwmnïau eraill a fydd, o bosibl, yn eu trin gyda'r parch a'r cwrteisi does bosib nad yw pob gweithiwr yn eu haeddu?
Well, Dirprwy Lywydd, the Member for Ogmore raises a whole series of very important points there on behalf of that very loyal and very successful workforce, and, indeed, that sense of a company that has rather lost its way in recent times in the proper conduct of its relations with both the Welsh Government and with other public authorities. Not only has the Minister arranged to meet the Minister of state at the Department for Business and Trade, but he wrote to the senior vice-president of the company immediately on the news, and met the management team at the factory on 6 July. As my colleague Vaughan Gething said here on the floor of the Senedd last week, our aim is to try to save jobs, rather than accept that jobs are going. And in that, there is an echo in the letter that we received from the senior vice-president, dated the very end of June, when he says at the very start of his letter,
'We have not yet reached a decision'.
And that is very important, because that gives us six months in order to understand better the background to the proposals and then to try to influence it to a different conclusion. We will of course mobilise all the help that is there for workers who find themselves in this situation, should the need arise, but our focus for the immediate future is on direct conversations with the company, better understanding of their position, and then the effort to move things in a different direction.
Wel, Dirprwy Lywydd, mae'r Aelod dros Ogwr yn codi cyfres lawn o bwyntiau pwysig iawn yn y fan yna ar ran y gweithlu teyrngar iawn a llwyddiannus iawn hwnnw, ac, yn wir, y synnwyr hwnnw o gwmni sydd wedi colli ei ffordd braidd yn ddiweddar o ran cynnal ei gysylltiadau yn briodol â Llywodraeth Cymru a chydag awdurdodau cyhoeddus eraill. Nid yn unig y mae'r Gweinidog wedi trefnu i gyfarfod â'r Gweinidog gwladol yn yr Adran Busnes a Masnach, ond ysgrifennodd at uwch is-lywydd y cwmni ar unwaith o glywed y newyddion, a chafodd gyfarfod gyda'r tîm rheoli yn y ffatri ar 6 Gorffennaf. Fel y dywedodd fy nghyd-Weinidog, Vaughan Gething, yma ar lawr y Senedd yr wythnos diwethaf, ein nod yw ceisio achub swyddi, yn hytrach na derbyn bod swyddi'n mynd. Ac yn hynny, mae adlais yn y llythyr a gawsom gan yr uwch is-lywydd, dyddiedig ddiwedd mis Mehefin, lle mae'n dweud ar ddechrau ei lythyr,
'Dydyn ni ddim wedi gwneud penderfyniad eto'.
Ac mae hynny'n bwysig iawn, oherwydd mae hynny'n rhoi chwe mis i ni ddeall cefndir y cynigion yn well ac yna ceisio dylanwadu arno i ddod i wahanol gasgliad. Byddwn wrth gwrs yn defnyddio'r holl gymorth sydd yno i weithwyr sy'n cael eu hunain yn y sefyllfa hon, os bydd yr angen yn codi, ond yr hyn y byddwn ni'n canolbwyntio arno yn y dyfodol agos fydd sgyrsiau uniongyrchol gyda'r cwmni, gwell dealltwriaeth o'u sefyllfa, ac yna'r ymdrech i symud pethau i wahanol gyfeiriad.
First Minister, the Zimmer Biomet proposals were also a huge shock to the UK Government. Like you, they had no prior knowledge of the company's intentions. As I told the economy Minister last week, these jobs are vital to my region, but the products are also vital to our NHS, as pointed out by Huw—and I'm thankful to him for raising this question. We must do everything we can to persuade Zimmer to keep the jobs here in Wales. Can you expand upon the discussions you have already had, and plan to have, with UK Government Ministers about the situation in Bridgend, and will you pledge to work constructively with UK Government Ministers to ensure every possible avenue is explored in order to retain the manufacturing jobs here in Bridgend? Thank you.
Prif Weinidog, roedd cynigion Zimmer Biomet yn sioc enfawr i Lywodraeth y DU hefyd . Fel chi, nid oedd ganddyn nhw unrhyw wybodaeth flaenorol am fwriadau'r cwmni. Fel y dywedais wrth Weinidog yr economi yr wythnos diwethaf, mae'r swyddi hyn yn hanfodol i'm rhanbarth, ond mae'r cynhyrchion hefyd yn hanfodol i'n GIG, fel y nodwyd gan Huw—ac rwy'n ddiolchgar iddo am godi'r cwestiwn hwn. Mae'n rhaid i ni wneud popeth o fewn ein gallu i berswadio Zimmer i gadw'r swyddi yma yng Nghymru. A allwch chi ymhelaethu ar y trafodaethau yr ydych chi eisoes wedi eu cael, ac yn bwriadu eu cael, gyda Gweinidogion Llywodraeth y DU am y sefyllfa ym Mhen-y-bont ar Ogwr, ac a wnewch chi addo i weithio'n adeiladol gyda Gweinidogion Llywodraeth y DU i sicrhau bod pob llwybr posibl yn cael ei archwilio er mwyn cadw'r swyddi gweithgynhyrchu yma ym Mhen-y-bont ar Ogwr? Diolch.
Llywydd, I thank the Member for that further question. I’ve seen the letter signed by Lord Johnson, the Minister for Investment at the Department for Business and Trade, jointly with the Secretary of State for Wales to the company, asking them to make themselves available for a meeting as soon as possible. So, I’ve no doubt that UK Ministers are engaged in this matter, and I think if anybody looked at the history of the way in which a response was mounted to the decision of the Ford Motor Company to leave Bridgend, you will see there that it was a genuine cross-Government effort, mobilising help from the UK Government, from the Welsh Government and from the local authority as well. And, of course, in the meeting that Minister Gething here will have with the Minister of State at the Department for Business and Trade, that will be an opportunity to map out how we can work together in this instance as well.
Llywydd, diolchaf i'r Aelod am y cwestiwn pellach yna. Rwyf i wedi gweld y llythyr a lofnodwyd gan yr Arglwydd Johnson, y Gweinidog Buddsoddi yn yr Adran Busnes a Masnach, ar y cyd ag Ysgrifennydd Gwladol Cymru i'r cwmni, yn gofyn iddyn nhw fod ar gael ar gyfer cyfarfod cyn gynted â phosibl. Felly, does gen i ddim amheuaeth bod Gweinidogion y DU yn ymwneud â'r mater hwn, ac rwy'n credu pe bai unrhyw un yn edrych ar hanes y ffordd y cafodd ymateb ei roi i benderfyniad y Ford Motor Company i adael Pen-y-bont ar Ogwr, byddwch chi'n gweld yno ei bod hi'n ymdrech drawslywodraethol wirioneddol, gyda chymorth gan Lywodraeth y DU, gan Lywodraeth Cymru a chan yr awdurdod lleol hefyd. Ac, wrth gwrs, yn y cyfarfod y bydd Gweinidog Gething yma yn ei gael gyda'r Gweinidog Gwladol yn yr Adran Busnes a Masnach, bydd hwnnw'n gyfle i fapio sut y gallwn ni weithio gyda'n gilydd yn yr achos hwn hefyd.
I'd like to thank Huw for raising this today, and of course my solidarity is with the workers who now face uncertainty through no fault of their own, as we've already heard—Biomet having a better than expected time. Now, Biomet's proposal speaks of manufacturing, but there are of course other jobs on the site, such as research and development. Now, R&D doesn't necessarily demand a supply chain, so what assurances has the Government had that, if this proposal was to happen, the non-manufacturing jobs would be retained on the site?
And I have to say as well, First Minister, as someone who is in their late 20s, I am incredibly concerned for the future of my generation and the generations after mine. We often talk about keeping young people in our communities, but that is becoming more difficult as good-quality jobs continue to disappear. I am worried, of course, about an increase in attitudes amongst my peers that the best option for them now is to move out of Wales. So far, there's very little evidence of prospects for my generation changing. What exactly is the Government offering the young people of Wales, because, from our point of view, the picture continues to be bleak?
Hoffwn ddiolch i Huw am godi hyn heddiw, ac wrth gwrs rwy'n un â'r gweithwyr sydd bellach yn wynebu ansicrwydd heb unrhyw fai arnyn nhw, fel rydym ni eisoes wedi clywed—Biomet yn cael amser gwell na'r disgwyl. Nawr, mae cynnig Biomet yn sôn am weithgynhyrchu, ond wrth gwrs mae swyddi eraill ar y safle, fel ymchwil a datblygu. Nawr, nid yw ymchwil a datblygu o reidrwydd angen cadwyn gyflenwi, felly pa sicrwydd mae'r Llywodraeth wedi ei gael, pe bai'r cynnig hwn yn digwydd, y byddai'r swyddi nad ydyn nhw'n rhai gweithgynhyrchu yn cael eu cadw ar y safle?
Ac mae'n rhaid i mi ddweud hefyd, Prif Weinidog, fel rhywun sydd yn ei ugeiniau hwyr, fy mod i'n bryderus iawn am ddyfodol fy nghenhedlaeth i a'r cenedlaethau ar ôl fy un i. Rydym ni'n sôn yn aml am gadw pobl ifanc yn ein cymunedau, ond mae hynny dod yn fwy anodd wrth i swyddi o ansawdd da barhau i ddiflannu. Rwy'n poeni, wrth gwrs, am gynnydd mewn agweddau ymhlith fy nghyfoedion mai'r opsiwn gorau iddyn nhw nawr yw symud allan o Gymru. Hyd yn hyn, ychydig iawn o dystiolaeth sydd o newid i'r rhagolygon ar gyfer fy nghenhedlaeth. Beth yn union mae'r Llywodraeth yn ei gynnig i bobl ifanc Cymru, oherwydd, o'n safbwynt ni, mae'r darlun yn parhau i fod yn llwm?
Llywydd, the company have confirmed that logistics and R&D at Bridgend will continue. So, we have that directly from the company. I don't share the same pessimism as the Member about the future of young people in Wales. Wales has jobs that cannot be filled. Young people are a highly sought-after commodity. There are opportunities for young people in every part of Wales. I understand why, when a major employer in a community sends a signal of wanting to withdraw, that sends a message out to people in that locality. Of course it does, and of course that has an impact on people's own views of their future. But if you look at the Welsh economy in the round, the primary issue that many employers face in Wales is the difficulty of attracting people to come and work for them for jobs that they want to see carried out and where they cannot attract suitably qualified and available applicants. So, I think people growing up in Wales today face a different future than some of those who've gone before them, and the task for Government is to make sure that those young people are as well prepared as they possibly can be for the very many opportunities that I think will be there for them.
Llywydd, mae'r cwmni wedi cadarnhau y bydd logisteg ac ymchwil a datblygu ym Mhen-y-bont ar Ogwr yn parhau. Felly, mae gennym ni hynny yn uniongyrchol gan y cwmni. Nid wyf i'n rhannu'r un pesimistiaeth â'r Aelod am ddyfodol pobl ifanc yng Nghymru. Mae gan Gymru swyddi na ellir eu llenwi. Mae pobl ifanc yn nwydd y mae galw mawr amdano. Mae cyfleoedd i bobl ifanc ym mhob rhan o Gymru. Rwy'n deall pam, pan fo cyflogwr mawr mewn cymuned yn anfon arwydd o fod eisiau tynnu'n ôl, bod hynny'n anfon neges i bobl yn yr ardal honno. Wrth gwrs ei fod, ac wrth gwrs mae hynny'n cael effaith ar farn pobl eu hunain ar eu dyfodol. Ond os edrychwch chi ar economi Cymru yn gyffredinol, y prif broblem y mae llawer o gyflogwyr yn ei hwynebu yng Nghymru yw'r anhawster o ddenu pobl i ddod i weithio iddyn nhw ar gyfer swyddi y maen nhw eisiau eu gweld yn cael eu gwneud a lle na allan nhw ddenu ymgeiswyr sydd â chymwysterau priodol ac sydd ar gael. Felly, rwy'n credu bod pobl sy'n cael eu magu yng Nghymru heddiw yn wynebu dyfodol gwahanol i rai o'r bobl sydd wedi mynd o'u blaenau, a'r dasg i'r Llywodraeth yw gwneud yn siŵr bod y bobl ifanc hynny mor barod ag y gallan nhw fod ar gyfer y nifer fawr o gyfleoedd yr wyf i'n credu fydd yno iddyn nhw.
2. Pa gamau y mae Llywodraeth Cymru yn eu cymryd i ddiogelu cynefinoedd a chynyddu bioamrywiaeth? OQ59838
2. What steps is the Welsh Government taking to protect habitats and increase biodiversity? OQ59838
I know we have many schools here who have taken part in conversations about climate change and biodiversity. They are here in the Pierhead, where they have had a great biodiversity day, and it's wonderful to—
Gwn fod gennym ni lawer o ysgolion yma sydd wedi cymryd rhan mewn sgyrsiau am y newid yn yr hinsawdd a bioamrywiaeth. Maen nhw yma yn y Pierhead, lle maen nhw wedi cael diwrnod bioamrywiaeth gwych, ac mae'n hyfryd—
Could the Member just ask the question on the paper first, please, and then you can add the supplementary?
A allai'r Aelod ofyn y cwestiwn ar y papur yn gyntaf, os gwelwch yn dda, ac yna ychwanegu'r cwestiwn atodol?
I thank Altaf Hussain.
Diolchaf i Altaf Hussain.
So, what steps is the Welsh Government—
Felly, pa gamau mae Llywodraeth Cymru—
Altaf, the question hasn't been answered yet.
Altaf, nid yw'r cwestiwn wedi cael ei ateb eto.
I thank the Member for his original question, Dirprwy Lywydd.
The Welsh Government supports a range of initiatives to protect habitats and increase biodiversity. That includes improving the condition and resilience of our protected sites, restoring peatland and completing our marine protected area network. Protecting habitats also benefits pollinators and iconic species such as the curlew and the pink sea fan.
Diolchaf i'r Aelod am ei gwestiwn gwreiddiol, Dirprwy Lywydd.
Mae Llywodraeth Cymru yn cefnogi amrywiaeth o fentrau i ddiogelu cynefinoedd a chynyddu bioamrywiaeth. Mae hynny'n cynnwys gwella cyflwr a gwydnwch ein safleoedd gwarchodedig, adfer mawndir a chwblhau ein rhwydwaith ardaloedd morol gwarchodedig. Mae diogelu cynefinoedd hefyd o fudd i bryfed peillio a rhywogaethau eiconig fel y gylfinir a'r môr-wyntyll pinc.
Now you can ask your supplementary.
Gallwch ofyn eich cwestiwn atodol nawr.
Thank you for that answer, First Minister. Last week, I visited two very special sites in my region, both facing habitat destruction in order to meet competing needs. The first on was atop Craig y Pal mountain above Glais, which is home to many species on the red list, including red kites, bats and a whole host of flora and fauna. Yet, in the rush to renewables, this site is set to be destroyed to house a solar park. Just down the road, in West Cross, I visited the Clyne common and was blown away by their abundance of diversity. From rare butterflies to peat bogs, this site has it all: moorlands that are home to numerous rare birds, and wetlands that allow rare plants to thrive. And yet, once again, it is set to be destroyed by developers in order to meet the demand for affordable housing. First Minister, how can Wales say that it is committed to tackling the nature emergency and stick to the COP15 pledge if it allows the wanton destruction of such beautiful and diverse habitats?
Diolch am yr ateb yna, Prif Weinidog. Yr wythnos diwethaf, ymwelais â dau safle arbennig iawn yn fy rhanbarth, y mae'r ddau yn wynebu dinistr cynefin er mwyn diwallu anghenion sy'n cystadlu. Roedd y cyntaf ar ben mynydd Craig y Pal uwchben Glais, sy'n gartref i lawer o rywogaethau ar y rhestr goch, gan gynnwys barcutiaid coch, ystlumod a llu o fflora a ffawna. Ac eto, yn y rhuthr i sicrhau ynni adnewyddadwy, mae'r safle hwn ar fin cael ei ddinistrio i greu cartref i barc solar. Ychydig i lawr y ffordd, yn West Cross, ymwelais â chomin Clun a chefais fy syfrdanu'n llwyr gan ei amrywiaeth enfawr. O loÿnnod byw prin i fawnogydd, mae popeth ar y safle hwn: rhostiroedd sy'n gartref i nifer o adar prin, a gwlypdiroedd sy'n caniatáu i blanhigion prin ffynnu. Ac eto, unwaith eto, mae ar fin cael ei ddinistrio gan ddatblygwyr er mwyn bodloni'r galw am dai fforddiadwy. Prif Weinidog, sut gall Cymru ddweud ei bod wedi ymrwymo i fynd i'r afael â'r argyfwng natur a chadw at addewid COP15 os yw'n caniatáu dinistrio cynefinoedd mor hardd ac amrywiol yn ddiesgus?
Well, Dirprwy Lywydd, can I first thank Altaf Hussain for what he said about the young people who have been in and around the Senedd today—Climate Challenge Cymru bringing those primary school children to award prizes? It's fantastic to see them here. I want to thank all of those schools who support those young people in taking part in that competition. As we know, there is no subject that young people respond to more passionately than the future of Wales in an era of climate change.
I thank Altaf Hussain as well, Dirprwy Lywydd, for drawing attention to the sites that he has visited. I followed what he said on the floor of the Senedd only a couple of weeks ago about the return of otters to the River Cynon, and his enthusiasm for the things that happen on the ground here in Wales is very valuable. I would just say this to him: there is no bigger threat to species of all sorts than climate change itself, and here is a difficult balancing act. We have to create a renewable energy future here in Wales because that is the way that we make our greatest contribution to tackling the risks that climate change brings to all species, including humankind. What we aim to do here in Wales is to strike that balance in the most careful way. I mustn't comment on specific issues that are part of a planning process, but I do know that the planning process is designed to make sure that we balance out the need for Wales's renewable energy future, while protecting those precious environments that we have on land and in the sea. While local people are always immensely proud of the nature that they have on their doorstep and very keen to protect it for the future, the planning system is there to make sure that their voices and their views are heard, and that a rounded decision is made that balances out all of the many competing considerations that have to be taken in mind while we are trying, at one and the same time, to play our part in creating that renewable energy future while increasing biodiversity and protecting habitats in the way that the Member said in his original question.
Wel, Dirprwy Lywydd, a gaf i ddiolch i Altaf Hussain yn gyntaf am yr hyn a ddywedodd am y bobl ifanc sydd wedi bod yn y Senedd a'i chyffiniau heddiw—Her Hinsawdd Cymru yn dod â'r plant ysgol gynradd hynny i roi gwobrau? Mae'n hyfryd eu gweld nhw yma. Hoffwn ddiolch i'r holl ysgolion hynny sy'n cefnogi'r bobl ifanc hynny i gymryd rhan yn y gystadleuaeth honno. Fel y gwyddom, nid oes unrhyw bwnc y mae pobl ifanc yn ymateb iddo yn fwy angerddol na dyfodol Cymru mewn cyfnod o newid hinsawdd.
Diolchaf i Altaf Hussain hefyd, Dirprwy Lywydd, am dynnu sylw at y safleoedd y mae wedi ymweld â nhw. Dilynais yr hyn a ddywedodd ar lawr y Senedd dim ond wythnos neu ddwy yn ôl am ddychweliad dyfrgwn i Afon Cynon, ac mae ei frwdfrydedd ynghylch y pethau sy'n digwydd ar lawr gwlad yma yng Nghymru yn werthfawr iawn. Ond byddwn yn dweud hyn wrtho: nid oes mwy o fygythiad i rywogaethau o bob math na'r newid yn yr hinsawdd ei hun, ac mae'n anodd cydbwyso pethau. Mae'n rhaid i ni greu dyfodol ynni adnewyddadwy yma yng Nghymru gan mai dyna'r ffordd yr ydym ni'n gwneud ein cyfraniad mwyaf at fynd i'r afael â'r risgiau a ddaw yn sgil y newid yn yr hinsawdd i bob rhywogaeth, gan gynnwys y ddynol ryw. Yr hyn yr ydym yn ceisio ei wneud yma yng Nghymru yw sicrhau'r cydbwysedd hwnnw yn y ffordd fwyaf gofalus. Mae'n rhaid i mi beidio â gwneud sylwadau ar faterion penodol sy'n rhan o broses gynllunio, ond gwn fod y broses gynllunio wedi'i dylunio i wneud yn siŵr ein bod ni'n cydbwyso'r angen am ddyfodol ynni adnewyddadwy Cymru, tra'n diogelu'r amgylcheddau gwerthfawr hynny sydd gennym ni ar y tir ac yn y môr. Tra bod pobl leol bob amser yn eithriadol o falch o'r natur sydd ganddyn nhw ar garreg eu drws ac yn awyddus iawn i'w diogelu ar gyfer y dyfodol, mae'r system gynllunio yno i wneud yn siŵr bod eu lleisiau a'u safbwyntiau yn cael eu clywed, a bod penderfyniad cytbwys yn cael ei wneud sy'n cydbwyso'r ystyriaethau lawer sy'n cystadlu y mae'n rhaid eu hystyried wrth i ni geisio, ar yr un pryd, chwarae ein rhan i greu'r dyfodol ynni adnewyddadwy hwnnw tra'n cynyddu bioamrywiaeth a diogelu cynefinoedd yn y ffordd y dywedodd yr Aelod yn ei gwestiwn gwreiddiol.
Roedd nifer ohonom ni'n hapus pan oeddech yn dweud y byddech chi’n cyflwyno mesur ar adfywio natur a fyddai’n gosod llywodraethiant amgylcheddol annibynnol. Roedd siom am y ffaith na fyddai'r mesur yma’n cael ei gyflwyno eleni.
A number of us were very content when you said that you would introduce a Bill for nature renewal and revival that would establish independent environmental governance. There was disappointment about the fact that this legislation wouldn't be introduced this year.
So, Prif Weinidog, could give your commitment, please, that developing a White Paper on this Bill will be made a priority in the coming weeks and months, and that stakeholder engagement on its content will begin urgently, please, so that this Bill, when it does come forward—and I hope and expect that that will be in 2024—will be built upon expert input and shared understanding and that, as a result, the Bill that we get will get the support of the Senedd and will meet the ambition that we share of addressing the nature emergency? Diolch.
Felly, Prif Weinidog, a allech chi roi eich ymrwymiad, os gwelwch yn dda, y bydd datblygu Papur Gwyn ar y Bil hwn yn cael ei wneud yn flaenoriaeth yn ystod yr wythnosau a'r misoedd nesaf, ac y bydd ymgysylltiad rhanddeiliaid ar ei gynnwys yn dechrau ar frys, os gwelwch yn dda, fel y bydd y Bil hwn, pan fydd yn cael ei gyflwyno—ac rwy'n gobeithio ac yn disgwyl y bydd hynny'n digwydd yn 2024—yn cael ei adeiladu ar fewnbwn arbenigol a chyd-ddealltwriaeth ac, o ganlyniad, y bydd y Bil y byddwn ni'n ei gael yn cael cefnogaeth y Senedd ac yn cyflawni'r uchelgais yr ydym ni'n ei rannu o fynd i'r afael â'r argyfwng natur? Diolch.
Diolch yn fawr i Delyth Jewell. Fel yr esboniais i bythefnos yn ôl ar lawr y Senedd, roedd nifer fawr o Filiau roedd aelodau'r Cabinet eisiau eu cael yn y rhaglen am y flwyddyn ddeddfwriaethol nesaf, ac ar ddiwedd y dydd, roedd hi jest yn amhosibl i gael popeth i mewn yn y drydedd flwyddyn.
Thank you to Delyth Jewell. As I explained a fortnight ago on the floor of the Senedd, there were a number of Bills that Cabinet members wanted to see included in the programme for the next legislative year, and at the end of the day, it was impossible to fit everything into that third year.
But we are committed to that White Paper as a lead into the Bill itself, which will come in front of the Senedd, as we always said, within this Senedd term. Delyth Jewell, Dirprwy Lywydd, made a series of very important points about how that White Paper process can best be used to make sure that we have those debates and discussions with people who will have an interest in the environmental governance arrangements and in the biodiversity targets that we will include within the same Bill. The Minister, I know, is committed to using the White Paper as a way of engaging people in that debate and, therefore, making the Bill, when it comes before the Senedd in the final two years of the Senedd term, as successful a Bill as it can be, and one that will command the widest possible support.
Ond rydym ni wedi ymrwymo i'r Papur Gwyn hwnnw fel rhagarweiniad i'r Bil ei hun, a fydd yn dod gerbron y Senedd, fel yr ydym ni wedi ei ddweud erioed, yn ystod tymor y Senedd hon. Gwnaeth Delyth Jewell, Dirprwy Lywydd, gyfres o bwyntiau pwysig iawn ynghylch sut y gellir defnyddio'r broses Papur Gwyn honno orau i wneud yn siŵr ein bod ni'n cael y dadleuon a'r trafodaethau hynny gyda phobl a fydd â buddiant yn y trefniadau llywodraethu amgylcheddol ac yn y targedau bioamrywiaeth y byddwn ni'n eu cynnwys yn yr un Bil. Mae'r Gweinidog, rwy'n gwybod, wedi ymrwymo i ddefnyddio'r Papur Gwyn fel ffordd o ennyn diddordeb pobl yn y ddadl honno ac, felly, gwneud y Bil, pan ddaw gerbron y Senedd yn ystod dwy flynedd olaf tymor y Senedd, yn Fil mor llwyddiannus ag y gall fod, ac un a fydd yn cael y gefnogaeth ehangaf bosibl.
First Minister, to protect habitats, increase biodiversity and tackle the growing climate and nature emergencies, Wales will need to prepare for the future and ensure that we address current skills gaps in order to achieve that just transition towards a nature-positive economy. So, First Minister, can you outline what plans the Welsh Government have to develop a nature service for Wales?
Prif Weinidog, i ddiogelu cynefinoedd, cynyddu bioamrywiaeth a mynd i'r afael â'r argyfyngau hinsawdd a natur cynyddol, bydd angen i Gymru baratoi ar gyfer y dyfodol a sicrhau ein bod ni'n mynd i'r afael â bylchau sgiliau presennol er mwyn cyflawni'r pontio teg hwnnw tuag at economi sy'n gadarnhaol o ran natur. Felly, Prif Weinidog, a allwch chi amlinellu pa gynlluniau sydd gan Lywodraeth Cymru i ddatblygu gwasanaeth natur i Gymru?
Thanks very much to Vikki Howells for those important points. Ensuring we have the right skills, knowledge and capacity is a vital part of how we will be able, effectively, to tackle the nature and the climate emergencies. The Welsh Government has already supported the development of a nature service for Wales. We've provided funding already for the scoping phase, and that scoping phase involved the design and development of a business case for longer term funding for the scheme. That business case has a number of strands within it, including delivering that nature service for Wales and, indeed, drawing on the experience of the Valleys Regional Park nature service demonstrator, which I know the Member will be very familiar with. We're committed to taking all that forward. Officials met with stakeholders leading all that work back in June, and we look forward to the appraisal of that business case and seeing what we will be able to do as a result of the work that's already been invested in it.
Diolch yn fawr iawn i Vikki Howells am y pwyntiau pwysig yna. Mae sicrhau bod gennym ni'r sgiliau, yr wybodaeth a'r capasiti cywir yn rhan hanfodol o sut y byddwn ni'n gallu mynd i'r afael â'r argyfyngau natur a hinsawdd yn effeithiol. Mae Llywodraeth Cymru eisoes wedi cefnogi datblygiad gwasanaeth natur i Gymru. Rydym ni eisoes wedi darparu cyllid ar gyfer y cyfnod cwmpasu, ac roedd y cyfnod cwmpasu hwnnw'n cynnwys dylunio a datblygu achos busnes ar gyfer cyllid tymor hwy ar gyfer y cynllun. Mae gan yr achos busnes hwnnw nifer o ffrydiau ynddo, gan gynnwys darparu'r gwasanaeth natur hwnnw i Gymru ac, yn wir, manteisio ar brofiad arddangoswr gwasanaeth natur Parc Rhanbarthol y Cymoedd, y gwn y bydd yr Aelod yn gyfarwydd iawn ag ef. Rydym ni wedi ymrwymo i fwrw ymlaen â hynny i gyd. Cafodd swyddogion gyfarfod â rhanddeiliaid sy'n arwain yr holl waith hwnnw yn ôl ym mis Mehefin, ac edrychwn ymlaen at yr arfarniad o'r achos busnes hwnnw ac at weld yr hyn y byddwn ni'n gallu ei wneud o ganlyniad i'r gwaith sydd eisoes wedi cael ei fuddsoddi ynddo.
On Saturday 1 July, we celebrated National Meadows Day and the vital role they play in our ecosystems supporting biodiversity. Three to five times more carbon is stored within our grasslands than in our forests, and, unfortunately, 90 per cent of meadows in Wales have been lost. Wildlife is declining at an unprecedented rate, and one in six species in Wales are at risk of extinction, which is why we need to look at putting protections in place urgently and manage meadows, verges, amenity grass and even our own gardens in a different way. First Minister, would you join me in paying tribute to councils that are maintaining verges and amenity grass to allow a variety of species to thrive under our local nature partnerships and under their It's for Them campaign? It can be very difficult when facing social media negativity, and it's so important to bring people with us.
Ddydd Sadwrn 1 Gorffennaf, fe wnaethom ni ddathlu Diwrnod Cenedlaethol y Dolydd a'r rhan hanfodol y maen nhw'n ei chwarae yn ein hecosystemau sy'n cefnogi bioamrywiaeth. Mae tair i bum gwaith yn fwy o garbon yn cael ei storio yn ein glaswelltiroedd nag yn ein coedwigoedd, ac, yn anffodus, collwyd 90 y cant o ddolydd yng Nghymru. Mae bywyd gwyllt yn dirywio ar raddfa ddigynsail, ac mae un o bob chwe rhywogaeth yng Nghymru mewn perygl o ddiflannu, a dyna pam mae angen i ni edrych ar roi amddiffyniadau ar waith ar frys a rheoli dolydd, ymylon, glaswellt amwynder a hyd yn oed ein gerddi ein hunain mewn ffordd wahanol. Prif Weinidog, a wnewch chi ymuno â mi i dalu teyrnged i gynghorau sy'n cynnal ymylon a glaswellt amwynder i ganiatáu i amrywiaeth o rywogaethau ffynnu o dan ein partneriaethau natur lleol ac o dan eu hymgyrch Iddyn Nhw? Gall fod yn anodd iawn wrth wynebu agweddau negyddol ar gyfryngau cymdeithasol, ac mae mor bwysig dod â phobl gyda ni.
I pay tribute to the work that the Member herself has carried out in this area. The It's for Them campaign is largely a result of her own efforts in galvanising that action by local authorities to change the way in which amenity grassland and verges are managed by them.
I think a couple of the statistics that Carolyn Thomas offered in the start of her supplementary question, Dirprwy Lywydd, bear repeating. One in six species in Wales is at risk of extinction. Ninety-seven per cent of all traditional lowland grassland meadows in Wales and England were lost between 1930 and 1987. It's hard to imagine, isn't it? Ninety-seven per cent lost in just a couple of generations.
We can't recapture all of that by simply putting back in place what was there before, but what we can do is use those verges, those meadows, those grasslands that are in local authority control, and, indeed, as Carolyn Thomas said, things we can do in our own gardens, to try to recreate some of those habitats that allow birds, small mammals, amphibians, reptiles, all the things that otherwise are at risk, to go on thriving here in Wales.
I do pay tribute to the work of local authorities and the changing way in which they are discharging their responsibilities. The campaign is called It’s for Them, but in many ways, it’s a campaign for all of us.
Rwy'n talu teyrnged i'r gwaith y mae'r Aelod ei hun wedi ei wneud yn y maes hwn. Mae ymgyrch Iddyn Nhw i raddau helaeth yn ganlyniad i'w hymdrechion hi ei hun i ysgogi'r camau hynny gan awdurdodau lleol i newid y ffordd y mae glaswelltir amwynder ac ymylon yn cael eu rheoli ganddyn nhw.
Rwy'n credu ei bod hi'n werth ailadrodd un neu ddau o'r ystadegau a gynigiwyd gan Carolyn Thomas ar ddechrau ei chwestiwn atodol, Dirprwy Lywydd. Mae un o bob chwe rhywogaeth yng Nghymru mewn perygl o ddiflannu. Collwyd 97 y cant o'r holl ddolydd glaswelltir iseldir traddodiadol yng Nghymru a Lloegr rhwng 1930 a 1987. Mae'n anodd ei ddychmygu, onid yw? Collwyd 97 y cant mewn cwpl o genedlaethau yn unig.
Allwn ni ddim ail-greu hynny i gyd drwy'r cam syml o ddychwelyd yr hyn a oedd yno o'r blaen, ond yr hyn y gallwn ni ei wneud yw defnyddio'r ymylon hynny, y dolydd hynny, y glaswelltiroedd hynny sydd mewn rheolaeth awdurdodau lleol, ac, yn wir, fel y dywedodd Carolyn Thomas, pethau y gallwn ni eu gwneud yn ein gerddi ein hunain, i geisio ail-greu rhai o'r cynefinoedd hynny sy'n caniatáu i adar, mamaliaid bach, amffibiaid, ymlusgiaid, yr holl bethau sydd fel arall mewn perygl, barhau i ffynnu yma yng Nghymru.
Rwy'n talu teyrnged i waith awdurdodau lleol a'r ffordd newidiol y maen nhw'n cyflawni eu cyfrifoldebau. Iddyn Nhw yw enw'r ymgyrch, ond mewn sawl ffordd, mae'n ymgyrch i bob un ohonom ni.
Galwaf yn awr ar arweinwyr y pleidiau i holi’r Prif Weinidog. Yn gyntaf, arweinydd y Ceidwadwyr Cymreig, Andrew R.T. Davies.
I now call on party leaders to question the First Minister. First of all, we turn to the leader of the Welsh Conservatives, Andrew R.T. Davies.
Thank you, Deputy Presiding Officer. First Minister, last week the COVID inquiry heard from your good self and the then health Minister, now the economy Minister, on COVID preparedness. We heard from the Member for Cynon Valley that preparedness is a critical aspect of any Government’s thinking in bringing policy forward; in her case, she was questioning you on nature preparedness. Why would a Minister who’s responsible for the health portfolio not read his papers, and make sure that he was making the best-informed decisions to make sure that Wales was protected and had the best measures in place should we be hit by a pandemic?
Diolch, Dirprwy Lywydd. Prif Weinidog, yr wythnos diwethaf clywodd yr ymchwiliad COVID gennych chi a chan y Gweinidog iechyd ar y pryd, Gweinidog yr economi erbyn hyn, ar barodrwydd ar gyfer COVID. Clywsom gan yr Aelod dros Gwm Cynon fod parodrwydd yn agwedd hanfodol ar feddyliau unrhyw Lywodraeth wrth gyflwyno polisi; yn ei hachos hi, roedd hi'n eich holi am barodrwydd o ran natur. Pam na fyddai Gweinidog sy'n gyfrifol am y portffolio iechyd yn darllen ei bapurau, ac yn gwneud yn siŵr ei fod yn gwneud y penderfyniadau mwyaf gwybodus i wneud yn siŵr bod Cymru yn cael ei diogelu a bod ganddi'r mesurau gorau ar waith pe bai pandemig yn ein taro?
As I’ve explained to the leader of the opposition in the past, I don’t think it is right to replay the events of the inquiry here, or to offer a running commentary on the inquiry itself. Those were questions put at the inquiry using the legal powers that it has. Evidence is given under oath. I think it is important to respect the inquiry, and not to try and second-guess it or replay it outside its own parameters.
I'll answer the Member’s question, though, in this more general way: all Ministers, when they become responsible for a new portfolio, receive an enormous amount of information from their civil servants. It summarises a huge amount of what they will need to know. It indicates to them where they will need to do further and more in-depth reading, and Ministers follow that advice. Any suggestion that a Minister could embark upon a back catalogue of documents produced over a period of 15 years, and at the same time discharge their everyday responsibilities, simply does not reflect the way in which Government is conducted in Wales or in any other part of the United Kingdom.
Fel yr wyf i wedi esbonio i arweinydd yr wrthblaid yn y gorffennol, nid wyf i'n credu ei bod hi'n iawn ail-chwarae digwyddiadau'r ymchwiliad yma, na chynnig sylwebaeth barhaus ar yr ymchwiliad ei hun. Cwestiynau a ofynnwyd yn yr ymchwiliad oedd y rheini gan ddefnyddio'r pwerau cyfreithiol sydd ganddo. Rhoddir tystiolaeth o dan lw. Rwy'n credu ei bod hi'n bwysig parchu'r ymchwiliad, a pheidio â cheisio rhagweld ei amcanion na'i ail-chwarae y tu allan i'w baramedrau ei hun.
Fe wnaf i ateb cwestiwn yr Aelod, serch hynny, yn y ffordd fwy cyffredinol hon: mae pob Gweinidog, pan fyddan nhw'n dod yn gyfrifol am bortffolio newydd, yn derbyn llawer iawn o wybodaeth gan eu gweision sifil. Mae'n crynhoi llawer iawn o'r hyn y bydd angen iddyn nhw ei wybod. Mae'n dangos iddyn nhw lle bydd angen iddyn nhw ddarllen ymhellach ac yn fwy manwl, ac mae Gweinidogion yn dilyn y cyngor hwnnw. Yn syml, nid yw unrhyw awgrym y gallai Gweinidog gychwyn ar ôl-gatalog o ddogfennau a luniwyd dros gyfnod o 15 mlynedd, ac ar yr un pryd cyflawni ei gyfrifoldebau bob dydd, yn adlewyrchu'r ffordd y mae Llywodraeth yn gweithio yng Nghymru nac yn unrhyw ran arall o'r Deyrnas Unedig.
The question was based on evidence given at a public inquiry. It is perfectly reasonable for Members to come to this Chamber with information that is in the public domain and question the Government's response on it.
Today, we've had the unemployment numbers come out. The Minister for Economy is responsible, obviously, for making key decisions in that portfolio that will affect the economic prospects and the employment prospects of people the length and breadth of Wales. If he's shown in other portfolios he is not across his brief, how can we have confidence that he is going to be able to deal with the economic picture that's unfolding here in Wales?
For the third month running, Wales has had the highest unemployment figures of any part of the United Kingdom. So, what is the Government doing to address what is an emerging pattern, that Wales does have the highest unemployment of any part of the United Kingdom? And when you look at the north-east of England, where we are constantly looked upon as economic comparators, they have declining unemployment there, and greater employment. So, what can we learn from the north-east of England to make sure we improve the employment prospects of people here in Wales?
Roedd y cwestiwn yn seiliedig ar dystiolaeth a roddwyd mewn ymchwiliad cyhoeddus. Mae'n gwbl resymol i Aelodau ddod i'r Siambr hon â gwybodaeth sydd yn y parth cyhoeddus a chwestiynu ymateb y Llywodraeth iddi.
Heddiw, mae'r rhifau diweithdra wedi cael eu cyhoeddi. Gweinidog yr Economi, yn amlwg, sy'n gyfrifol am wneud penderfyniadau allweddol yn y portffolio hwnnw a fydd yn effeithio ar ragolygon economaidd a rhagolygon cyflogaeth pobl ar hyd a lled Cymru. Os yw wedi dangos mewn portffolios eraill nad oes ganddo reolaeth o'i friff, sut allwn ni fod yn hyderus ei fod yn mynd i allu ymdrin â'r darlun economaidd sy'n datblygu yma yng Nghymru?
Am y trydydd mis yn olynol, Cymru sydd â'r ffigurau diweithdra uchaf o unrhyw ran o'r Deyrnas Unedig. Felly, beth mae'r Llywodraeth yn ei wneud i fynd i'r afael â'r hyn sy'n batrwm sy'n dod i'r amlwg, sef mai Cymru sydd â'r diweithdra uchaf o unrhyw ran o'r Deyrnas Unedig? A phan edrychwch chi ar ogledd-ddwyrain Lloegr, lle'r ydym ni'n cael ein hystyried yn gyson fel cymaryddion economaidd, mae ganddyn ddiweithdra sy'n gostwng yno, a mwy o gyflogaeth. Felly, beth allwn ni ei ddysgu gan ogledd-ddwyrain Lloegr i wneud yn siŵr ein bod ni'n gwella rhagolygon cyflogaeth pobl yma yng Nghymru?
What we learn from the economy of the United Kingdom, in every part of it, is that the Tories have crashed the economy and that people in every part of the United Kingdom face a future in which the Bank of England has decided to induce a recession in order to deal with the inflationary pressures that his Government has allowed to gather inside the UK economy. Ministers here need no lessons from elsewhere—the economy Minister or anybody else—in how to discharge our responsibilities, when we see today mortgage costs going up—[Interruption.]
Yr hyn yr ydym ni'n ei ddysgu o economi'r Deyrnas Unedig, ym mhob rhan ohoni, yw bod y Torïaid wedi chwalu'r economi a bod pobl ym mhob rhan o'r Deyrnas Unedig yn wynebu dyfodol lle mae Banc Lloegr wedi penderfynu cymell dirwasgiad er mwyn ymdrin â'r pwysau chwyddiant y mae ei Lywodraeth ef wedi caniatáu iddo ddatblygu y tu mewn i economi'r DU. Nid oes angen unrhyw wersi o rywle arall ar Weinidogion yma—Gweinidog yr economi nac unrhyw un arall—o ran sut i gyflawni ein cyfrifoldebau, pan ydym ni'n gweld costau morgais yn codi heddiw—[Torri ar draws.]
One second, please. Can backbenchers on the Government side and in other parties please allow the First Minister to answer the question that was put to him? He does need to shout because you were talking too much, to be blunt. Let's keep it quiet, calm down, and let the First Minister speak.
Un eiliad os gwelwch yn dda. A all aelodau'r meinciau cefn ar ochr y Llywodraeth ac mewn pleidiau eraill ganiatáu i'r Prif Weinidog ateb y cwestiwn a ofynnwyd iddo? Mae angen iddo weiddi oherwydd eich bod chi'n siarad gormod, i fod yn ddi-flewyn-ar-dafod. Gadewch i ni gadw pethau'n dawel, tawelu, a gadael i'r Prif Weinidog siarad.
Dirprwy Lywydd, the pressures inside the UK economy are enormous. Mortgage rates today have risen above the rate they were at the depths of the Liz Truss crisis. That has an impact on every family in every part of Wales who have a mortgage to pay. And on the signs in unemployment figures, mixed as they are today, the leader of the opposition always unerringly picks out the one figure that he thinks will put Wales in the worst possible light. There are other figures in that same series that show that employment rose in Wales last month, again, and at a more rapid rate than in other parts of the United Kingdom. There are figures in the same series, published today, that show that economic inactivity declined last month in Wales again. The picture is mixed here in Wales, as it is elsewhere, but the background to it is clear everywhere. The mismanagement of the UK economy is having an impact directly in the lives of families in every part of the United Kingdom, and his party and his Government in Westminster are responsible for it.
Dirprwy Lywydd, mae'r pwysau y tu mewn i economi'r DU yn enfawr. Mae cyfraddau morgeisi heddiw wedi codi uwchlaw'r gyfradd yr oedden nhw yn nyfnderoedd argyfwng Liz Truss. Mae hynny'n cael effaith ar bob teulu ym mhob rhan o Gymru sydd â morgais i'w dalu. Ac o ran yr arwyddion mewn ffigurau diweithdra, cymysg fel y maen nhw heddiw, mae arweinydd yr wrthblaid bob amser yn dewis yn ddi-ffael yr un ffigur y mae'n credu fydd yn rhoi Cymru yn y goleuni gwaethaf posibl. Mae yna ffigurau eraill yn yr un gyfres sy'n dangos bod cyflogaeth wedi cynyddu yng Nghymru fis diwethaf, eto, ac ar gyfradd gyflymach nag mewn rhannau eraill o'r Deyrnas Unedig. Mae yna ffigurau yn yr un gyfres, a gyhoeddwyd heddiw, sy'n dangos bod anweithgarwch economaidd wedi gostwng fis diwethaf yng Nghymru eto. Mae'r darlun yn gymysg yma yng Nghymru, fel y mae mewn mannau eraill, ond mae'r cefndir iddo yn amlwg ym mhobman. Mae'r ffordd y mae economi'r DU yn cael ei chamreoli yn cael effaith uniongyrchol ar fywydau teuluoedd ym mhob rhan o'r Deyrnas Unedig, a'i blaid ef a'i Lywodraeth ef yn San Steffan sy'n gyfrifol am hynny.
The mismanagement of the Welsh economy lies fairly and squarely in your ballpark, First Minister, for 25 years of inaction to improve the economic prospects of people in Wales. I appreciate you have an employment package available to create an extra 36 more politicians in this place, and I appreciate the economy Minister is trying to enhance his own employment prospects by campaigning to be the next First Minister of Wales, but I would recommend that he focuses on the day job and starts creating better employment prospects for people here in Wales, so that we can arrest the rise in unemployment that sees us leading the pack for all the wrong reasons.
I ask you again, First Minister: what is the Welsh Government doing to increase the skill base and employment prospects for people the length and breadth of Wales? Only last week, there was a survey out that showed that, in the top 50 cities, Cardiff came twenty-seventh and Swansea came fiftieth for employment prospects and economic prospects. Sadly, it was a lack of skills that held many of these potential people back from acquiring quality jobs that ultimately could pay decent wages. So, what, after 25 years of Labour running the Welsh economy into the ground, is the First Minister and his part-time economy Minister doing to arrest that decline?
Chi, yn gwbl bendant, sy'n gyfrifol am gamreoli economi Cymru, Prif Weinidog, am 25 mlynedd o ddiffyg gweithredu i wella rhagolygon economaidd pobl yng Nghymru. Rwy'n sylweddoli bod gennych chi becyn cyflogaeth ar gael i greu 36 o wleidyddion ychwanegol yn y lle hwn, ac rwy'n sylweddoli bod Gweinidog yr economi yn ceisio gwella ei ragolygon gwaith ei hun trwy ymgyrchu i fod yn Brif Weinidog nesaf Cymru, ond byddwn i'n argymell ei fod yn canolbwyntio ar ei swydd bresennol ac yn dechrau creu gwell rhagolygon gwaith i bobl yma yng Nghymru, fel y gallwn ni atal y cynnydd mewn diweithdra sy'n golygu mai ni sydd ar flaen y gad am yr holl resymau anghywir.
Gofynnaf i chi eto, Prif Weinidog: beth mae Llywodraeth Cymru yn ei wneud i gynyddu'r sylfaen sgiliau a'r rhagolygon gwaith i bobl ledled Cymru? Dim ond yr wythnos diwethaf, cyhoeddwyd arolwg a oedd yn dangos bod Caerdydd, o'r 50 o ddinasoedd, wedi dod yn seithfed ar hugain a bod Abertawe wedi dod yn hanner canfed o ran rhagolygon gwaith a rhagolygon economaidd. Yn anffodus, diffyg sgiliau oedd yn dal llawer o'r darpar bobl hyn yn ôl rhag cael swyddi o ansawdd a allai yn y pen draw dalu cyflogau gwerth chweil. Felly, beth, ar ôl 25 mlynedd o Lafur yn difetha economi Cymru, mae'r Prif Weinidog a'i Weinidog economi rhan-amser yn ei wneud i atal y dirywiad hwnnw?
The smell of burning midnight oil over those sorts of cheap gibes is to be found everywhere in the Chamber. He needs a better scriptwriter, and he has for a long time. The reason that the Labour Party has been in charge of the economy in Wales for 25 years, Dirprwy Lywydd, is because the people of Wales return Labour Governments at successive elections. They know what the Tories' message for Wales is, always: 'If it's Wales, it's worse.' That's the only thing they ever have to say to people in Wales, and every time, people in Wales reject what they have to say. His performance today will simply resonate in the ears of people in every part of Wales facing, as they do, galloping inflation, fuel and energy prices higher than ever before, an induced recession in order to deal with the mess that they have made—that's what people outside will hear—and austerity, which has held their wages down and put their benefits to the lowest level in 50 years. What people outside this Chamber know is that the biggest thing that can happen to help the Welsh economy is a Labour Government, and everything we've heard today will help people to come to that conclusion.
Mae arogl llosgi'r gannwyll yn hwyr dros y mathau hynny o wawdiau isel i'w ganfod ym mhobman yn y Siambr. Mae angen sgriptiwr gwell arno, a hynny ers amser maith. Y rheswm mae'r Blaid Lafur wedi bod yn gyfrifol am yr economi yng Nghymru ers 25 mlynedd, Dirprwy Lywydd, yw oherwydd bod pobl Cymru yn dychwelyd Llywodraethau Llafur mewn etholiadau olynol. Maen nhw'n gwybod beth yw neges y Torïaid i Gymru, bob amser: 'Pan ddaw i Gymru, mae'n waeth.' Dyna'r unig beth sydd ganddyn nhw i'w ddweud byth wrth bobl yng Nghymru, a bob tro, mae pobl yng Nghymru yn gwrthod yr hyn sydd ganddyn nhw i'w ddweud. Bydd ei berfformiad heddiw yn atseinio yng nghlustiau pobl ym mhob rhan o Gymru sy'n wynebu, fel y maen nhw, chwyddiant sydd allan o reolaeth, prisiau tanwydd ac ynni sy'n uwch nag erioed o'r blaen, dirwasgiad wedi'i gymell er mwyn ymdrin â'r llanast y maen nhw wedi ei wneud—dyna fydd pobl y tu allan yn ei glywed—a chyni cyllidol, sydd wedi dal eu cyflogau i lawr a rhoi eu budd-daliadau ar y lefel isaf mewn 50 mlynedd. Yr hyn y mae pobl y tu allan i'r Siambr hon yn ei wybod yw mai'r peth mwyaf a all ddigwydd i helpu economi Cymru yw Llywodraeth Lafur, a bydd popeth yr ydym ni wedi ei glywed heddiw yn helpu pobl i ddod i'r casgliad hwnnw.
Arweinydd Plaid Cymru, Rhun ap Iorwerth.
Leader of Plaid Cymru, Rhun ap Iorwerth.
Diolch yn fawr iawn, Ddirprwy Lywydd. Mi hoffwn i ofyn cwestiynau ynglŷn â materion ehangach o gwmpas cyhoeddiad Zimmer Biomet am golli cannoedd o swyddi ym Mhen-y-bont ar Ogwr—newyddion trychinebus i'r gweithlu lleol, wrth gwrs, ac i'r economi ehangach. A all y Prif Weinidog ddweud wrthym ni ba waith rhagweithiol oedd wedi cael ei wneud gan Lywodraeth Cymru cyn y cyhoeddiad hwnnw er mwyn dod i ddeall rhywfaint am hyfywedd a sefydlogrwydd y cwmni a lle oedd y gwaith yma ym Mhen-y-bont ar Ogwr yn ffitio i mewn i gynlluniau ehangach y cwmni yma?
Thank you very much, Dirprwy Lywydd. I'd like to ask some questions on broader issues around the Zimmer Biomet announcement on the hundreds of job losses in Bridgend—disastrous news for the local workforce, of course, but also for the broader economy. Can the First Minister tell us what proactive work was done by the Welsh Government before that announcement in order to understand the viability and stability of the company and where this work in Bridgend fitted into the company's broader plans?
Fel mae'r Aelod lleol wedi'i ddweud yn barod wrth y Senedd y prynhawn yma, roedd y cyhoeddiad gan y cwmni wedi dod fel sioc i'r bobl oedd yn gweithio i'r cwmni. Doedd dim byd wedi cael ei ddweud i ni yn y Llywodraeth yma yng Nghaerdydd, ond doedd dim byd wedi cael ei ddweud, fel rŷn ni wedi clywed oddi wrth Aelodau'r Ceidwadwyr y prynhawn yma, wrth y Llywodraeth yn San Steffan chwaith. So, heb gael dim byd o'r wybodaeth cyn beth oedd y cwmni wedi'i ddweud, doedd dim siawns gyda ni na neb arall i baratoi gyda'r cwmni am beth maen nhw nawr wedi awgrymu.
As the local Member has already said to the Senedd this afternoon, the announcement by the company came as a shock to the people who worked for the company. There was nothing that had been said to us in Government here in Cardiff, but nothing had been said, as we've heard from Members of the Conservatives this afternoon, to the Government in Westminster either. So, without any of the information ahead of the announcement by the company, we had no chance, and nor did anybody else, to prepare with the company about what they have currently proposed.
Mi glywais i beth ddywedodd yr Aelodau lleol, Luke Fletcher a Huw Irranca-Davies, ynglŷn â’r sefyllfa hon, ond dwi'n meddwl bod hi’n eithaf clir bod bys Llywodraeth Cymru ddim ar y pwls o ran cwmni a chyflogwr oedd mor bwysig. Ac mae'n digwydd yn rhy aml. Yn llythrennol, o Fôn i Fynwy, o'r 2 Sisters i Avara Food, a rŵan Zimmer Biomet, dŷn ni'n gweld cyflogwyr mawr yn tynnu allan a gadael creithiau economaidd dwfn, ac mae'r ffigurau diweithdra heddiw yn cadarnhau patrwm pryderus iawn.
I heard what the local Members, Luke Fletcher and Huw Irranca-Davies, said about that situation, but I do think it's quite clear that the Welsh Government's finger isn't on the pulse in terms of a company and an employer that was so very important. And it happens too often. Literally, from Anglesey to Monmouthshire, from the 2 Sisters to Avara Food, and now Zimmer Biomet, we see major employers withdrawing and leaving economic scars, and the unemployment figures confirm a very worrying pattern.
Today's figures show that Wales has the highest unemployment rate in the UK, the highest in five years, rising for a third month running. But, again, with Zimmer Biomet, we've seen what appears to be a lack of engagement by Welsh Government to look out for those warning signs. We need those warning mechanisms. And it raises questions too about the tracking of public funds given to businesses. Zimmer Biomet received £700,000 of taxpayers’ money in 2016.
Now, I wrote last week about the Government's resistance to scrutiny, and that was in the context of its COVID record, but equally, the Government itself has to scrutinise what's going on in the Welsh economy. So, what steps are being taken, proactively, in all parts of Wales, gauging the health and viability of key businesses, to avoid another Zimmer Biomet and show that you've learnt from this experience?
Mae ffigurau heddiw yn dangos mai Cymru sydd â'r gyfradd ddiweithdra uchaf yn y DU, yr uchaf mewn pum mlynedd, yn codi am drydydd mis yn olynol. Ond, eto, gyda Zimmer Biomet, rydym ni wedi gweld yr hyn sy'n ymddangos fel diffyg ymgysylltiad gan Lywodraeth Cymru i gadw llygad am yr arwyddion rhybudd hynny. Mae angen y mecanweithiau rhybuddio hynny arnom ni. Ac mae'n codi cwestiynau hefyd am olrhain arian cyhoeddus a roddir i fusnesau. Derbyniodd Zimmer Biomet £700,000 o arian trethdalwyr yn 2016.
Nawr, ysgrifennais yr wythnos diwethaf am wrthwynebiad y Llywodraeth i graffu, ac roedd hynny yng nghyd-destun ei record COVID, ond yn yr un modd, mae'n rhaid i'r Llywodraeth ei hun graffu ar yr hyn sy'n digwydd yn economi Cymru. Felly, pa gamau sy'n cael eu cymryd, yn rhagweithiol, ym mhob rhan o Gymru, gan fesur iechyd a hyfywedd busnesau allweddol, i osgoi Zimmer Biomet arall a dangos eich bod chi wedi dysgu o'r profiad hwn?
Well, Dirprwy Lywydd, it's nonsense, isn't it? It's just plain nonsense. The company made its decision to announce its intentions without a single word to the Welsh Government, to its own employees, to the UK Government. There's no finger on any pulse that is going to detect an announcement that a company is determined to make on its own terms and without informing anybody else. And to suggest that, somehow, there was intelligence there to be collected if only someone was alert to it simply does not reflect at all what happened in this case. Of course, the Welsh Government has, through its regional economic arrangements, people in every part of Wales who talk every single day to companies throughout Wales, sometimes about the difficulties that they are experiencing, sometimes about the expansion plans that they have. And in all those parts of Wales, those conversations amount to the richest source of intelligence that a Government can gather about where difficulties are likely to arise, and where Government investment, of the sort that was made once in Biomet, can be made to best effect. That's the way we conduct our responsibilities. To suggest that when a company, on its own terms and within its own rights, decides it will make an announcement without engaging with any of those on-the-ground arrangements, I'm afraid the responsibility lies with them, and nobody else.
Wel, Dirprwy Lywydd, mae'n nonsens, onid ydyw? Nonsens llwyr. Fe wnaeth y cwmni ei benderfyniad i gyhoeddi ei fwriadau heb yr un gair i Lywodraeth Cymru, i'w weithwyr ei hun, i Lywodraeth y DU. Does dim bys ar unrhyw bwls sy'n mynd i ganfod cyhoeddiad y mae cwmni'n benderfynol o'i wneud ar ei delerau ei hun a heb hysbysu neb arall. Ac nid yw awgrymu, rywsut, bod gwybodaeth yno i'w chasglu pe bai rhywun ond wedi bod yn effro iddi yn adlewyrchu o gwbl yr hyn a ddigwyddodd yn yr achos hwn. Wrth gwrs, mae gan Lywodraeth Cymru, drwy ei threfniadau economaidd rhanbarthol, bobl ym mhob rhan o Gymru sy'n siarad bob dydd â chwmnïau ledled Cymru, weithiau am yr anawsterau y maen nhw'n eu hwynebu, weithiau am y cynlluniau ehangu sydd ganddyn nhw. Ac yn yr holl rannau hynny o Gymru, y sgyrsiau hynny yw'r ffynhonnell fwyaf cyfoethog o wybodaeth y gall Llywodraeth ei chasglu ynghylch ble mae anawsterau yn debygol o godi, a lle gellir gwneud buddsoddiad gan y Llywodraeth, o'r math a wnaed unwaith yn Biomet, i'r perwyl gorau. Dyna'r ffordd yr ydym ni'n cyflawni ein cyfrifoldebau. I awgrymu, pan fydd cwmni, ar ei delerau ei hun ac o fewn ei hawliau ei hun, yn penderfynu y bydd yn gwneud cyhoeddiad heb ymgysylltu ag unrhyw rai o'r trefniadau hynny ar lawr gwlad, rwy'n ofni mai nhw sy'n gyfrifol, a neb arall.
I fully recognise what the First Minister says—that sometimes businesses aren't as transparent as we'd like them to be. But I'm disappointed that the First Minister isn't putting his hands up and saying, 'Yes, we need to do more to get our finger on the pulse and put those warning mechanisms in place'. My vision for Wales is of an economically resilient nation, proactive in both spotting risks and in seizing opportunities.
Now, the transition to net-zero provides many opportunities. Certainly, I want to see serious action on decarbonising and on supporting companies that want to protect and create jobs through protecting the planet. Now, we know that the Prime Minister, according to one Tory Minister, is apathetic about tackling climate change. That's 'apathetic'. And Keir Starmer’s u-turn on his green prosperity plan doesn't bode well should Labour come into power either. Now, we should all be very, very nervous to hear alarm bells ring at Tata Steel in the past few days. So, we have the Tory UK Government not providing the kinds of promises on future green subsidies that Tata would like to hear, we have the Keir Starmer u-turn, and Welsh Government says it can't step in. Who are people meant to trust? Let me ask this: given the u-turn, how would the Labour First Minister here expect a Labour UK Government to approach discussions with Tata? And, frankly, is the First Minister happy for the key economic levers to continue to reside at Westminster?
Rwy'n llwyr gydnabod yr hyn y mae'r Prif Weinidog yn ei ddweud—nad yw busnesau weithiau mor dryloyw ag yr hoffem iddyn nhw fod. Ond rwy'n siomedig nad yw'r Prif Weinidog yn rhoi ei ddwylo i fyny ac yn dweud, 'Oes, mae angen i ni wneud mwy i gael ein bys ar y pwls a rhoi'r mecanweithiau rhybuddio hynny ar waith'. Fy ngweledigaeth i ar gyfer Cymru yw cenedl sy'n gydnerth yn economaidd, yn rhagweithiol o ran nodi risgiau a manteisio ar gyfleoedd.
Nawr, mae'r newid i sero net yn cynnig llawer o gyfleoedd. Yn sicr, rwyf i eisiau gweld camau o ddifrif ar ddatgarboneiddio ac ar gynorthwyo cwmnïau sydd eisiau diogelu a chreu swyddi trwy ddiogelu'r blaned. Nawr, rydym ni'n gwybod bod Prif Weinidog y DU, yn ôl un Gweinidog Torïaidd, yn apathetig ynglŷn â mynd i'r afael â'r newid yn yr hinsawdd. 'Apathetig', i gadarnhau. Ac nid yw tro pedol Keir Starmer ar ei gynllun ffyniant gwyrdd yn argoeli'n dda pe bai Llafur yn dod i rym chwaith. Nawr, dylem ni i gyd fod yn nerfus dros ben o glywed clychau larwm yn canu yn Tata Steel yn ystod y dyddiau diwethaf. Felly, mae gennym ni Lywodraeth Dorïaidd y DU sydd ddim yn darparu'r mathau o addewidion ar gymorthdaliadau gwyrdd yn y dyfodol yr hoffai Tata eu clywed, mae gennym ni dro pedol Keir Starmer, ac mae Llywodraeth Cymru yn dweud na all gamu i mewn. Pwy ddylai pobl ymddiried ynddo? Gadewch i mi ofyn hyn: o ystyried y tro pedol, sut byddai'r Prif Weinidog Llafur yma yn disgwyl i Lywodraeth Lafur y DU fynd i'r afael â thrafodaethau gyda Tata? Ac, a dweud y gwir, a yw'r Prif Weinidog yn hapus i'r ysgogiadau economaidd allweddol barhau i fod yn San Steffan?
Well, Dirprwy Lywydd, there is no u-turn on the part of my colleagues at Westminster. There is a green prosperity fund; the intention is that it will rise to £28 billion a year in investment in the green economy, and that the next Labour Government, when it comes—and, of course, I think it cannot come soon enough—it will inevitably have to deal with the consequences of the failures that we see in the economy every day. The UK Labour Party's determination to invest in that green economy is undiminished, but it will have to deal with the economic circumstances that it inherits.
Warning signs out of Tata, Dirprwy Lywydd, have not emerged in the last few days; it is months and months since I met with the Minister for Economy with the head of Tata India during a visit to Wales. I was in correspondence with the last Prime Minister but two, I think, about it at the time, asking the UK Government to take seriously the warnings that Tata India were providing to us about long-term investment that is needed at that Tata site in Port Talbot. Now, I urge the UK Government, as I did when I spoke on this matter to Michael Gove only two weeks ago at the British Irish Council, to take those warnings seriously, to enter into purposeful negotiations with the company.
There is a promising future for steel making in Wales, and no country that is not prepared to invest in a steel industry can expect seriously to be taken as a global economic force. Wales has an enormous amount to contribute to that, but it will need resources of a sort that are only available with the firepower that a UK Government can bring to bear. That is why it is still sensible for us to go on working with that UK Government, because the level of investment that the company will require in order to create a pathway, a successful pathway to steel making for the future, relies on a tripartite arrangement. The company themselves will make major investment; the Welsh Government will make investments in the areas where we have responsibility, in skills, in research and development, in making sure that those green technologies are accelerated at the Tata site, and then we need a UK Government willing to make that long-term investment, to demonstrate that it is serious about the future of a steel industry for the United Kingdom and a steel industry fit for the era of climate change.
Wel, Dirprwy Lywydd, nid oes unrhyw dro pedol ar ran fy nghydweithwyr yn San Steffan. Mae yna gronfa ffyniant gwyrdd; y bwriad yw y bydd yn codi i £28 biliwn y flwyddyn mewn buddsoddiad yn yr economi werdd, ac y bydd y Llywodraeth Lafur nesaf, pan ddaw hi—ac, wrth gwrs, rwy'n credu na all ddod yn ddigon buan—bydd yn anochel y bydd yn rhaid iddi ymdrin â chanlyniadau'r methiannau yr ydym ni'n eu gweld yn yr economi bob dydd. Nid yw penderfyniad Plaid Lafur y DU i fuddsoddi yn yr economi werdd honno ddim llai, ond bydd yn rhaid iddi ymdrin â'r amgylchiadau economaidd y mae'n eu hetifeddu.
Nid yw arwyddion rhybudd gan Tata, Dirprwy Lywydd, wedi dod i'r amlwg yn ystod y dyddiau diwethaf; mae'n fisoedd ar fisoedd ers i mi gyfarfod â Gweinidog yr Economi â phennaeth Tata India yn ystod ymweliad â Chymru. Roeddwn i mewn gohebiaeth â Phrif Weinidog diwethaf y DU ond dau, rwy'n credu, yn gofyn i Lywodraeth y DU gymryd o ddifrif y rhybuddion yr oedd Tata India yn eu rhoi i ni am fuddsoddiad hirdymor sydd ei angen ar y safle Tata hwnnw ym Mhort Talbot. Nawr, rwy'n annog Llywodraeth y DU, fel y gwnes i pan siaradais ar y mater hwn â Michael Gove dim ond pythefnos yn ôl yn y Cyngor Prydeinig-Gwyddelig, i gymryd y rhybuddion hynny o ddifrif, i ddechrau trafodaethau pwrpasol gyda'r cwmni.
Mae dyfodol addawol i gynhyrchu dur yng Nghymru, ac ni all unrhyw wlad nad yw'n barod i fuddsoddi mewn diwydiant dur ddisgwyl cael ei chymryd o ddifrif fel grym economaidd byd-eang. Mae gan Gymru lawer iawn i'w gyfrannu at hynny, ond bydd angen adnoddau o fath sydd ond ar gael gyda'r grym y gall Llywodraeth y DU ei gynnig. Dyna pam mae'n dal yn synhwyrol i ni barhau i weithio gyda'r Llywodraeth y DU honno, gan fod lefel y buddsoddiad y bydd ei hangen ar y cwmni er mwyn creu llwybr, llwybr llwyddiannus i gynhyrchu dur ar gyfer y dyfodol, yn dibynnu ar drefniant teiran. Bydd y cwmni ei hun yn gwneud buddsoddiad mawr; bydd Llywodraeth Cymru yn buddsoddi yn y meysydd lle mae gennym ni gyfrifoldeb, mewn sgiliau, mewn ymchwil a datblygu, mewn gwneud yn siŵr bod y technolegau gwyrdd hynny yn cael eu cyflymu ar safle Tata, ac yna rydym ni angen Llywodraeth y DU sy'n barod i wneud y buddsoddiad hirdymor hwnnw, i ddangos ei bod o ddifrif am ddyfodol diwydiant dur i'r Deyrnas Unedig a diwydiant dur sy'n addas ar gyfer oes newid hinsawdd.
3. Sut mae Llywodraeth Cymru yn sicrhau bod gan bobl ag anableddau dysgu fynediad at drafnidiaeth gyhoeddus? OQ59851
3. How does the Welsh Government ensure that people with learning disabilities have access to public transport? OQ59851
Diolch yn fawr i Sioned Williams am y cwestiwn, Dirprwy Lywydd. Rydym yn dysgu'n uniongyrchol gan bobl ag anableddau dysgu, er mwyn i ni allu mynd i’r afael â'r rhwystrau maen nhw wedi wynebu am gyfnod rhy hir wrth ddefnyddio trafnidiaeth gyhoeddus. Mae gan y fforwm cydraddoldeb anabledd ffocws penodol ar deithio, a bydd ei ganfyddiadau yn cael eu hadrodd i Weinidogion.
I thank Sioned Williams for that question. We learn directly from people with learning disabilities so that we can address the barriers they have faced for too long in using public transport. The disability equality forum has a specific focus on travel and will report its findings directly to Ministers.
Diolch, Brif Weinidog.
Thank you, First Minister.
I'm glad to hear that you're listening to people with learning disabilities, because in a meeting I chaired recently of the Senedd cross-party group on learning disability, we heard distressing evidence that people with a learning disability have been struggling to get their bus passes renewed following an apparent change to the way they're being issued from local authorities to Transport for Wales. Many of these people have had bus passes for a long time and have never had any problem renewing them, but when trying to renew them recently, their applications have been rejected without being given a reason. We heard reports that holders had been asked to prove their eligibility again, long before their passes are due to expire. We even heard of bus drivers removing a person's bus pass and refusing to allow them to travel without any valid explanation. This has led to a fear among people with a learning disability that they will not be able to safely travel to where they need to be.
A learning disability is lifelong. If you were eligible previously, then you should be eligible now. We heard concerns that there was a move towards relying on Department for Work and Pensions assessments, which makes no sense from a social model of disability perspective. Last month, Learning Disability Wales sent a freedom of information request to Transport for Wales asking why this was happening. They denied that there had been any changes to the way they're being issued. So, why then, Prif Weinidog, are people with a learning disability or neurodivergence struggling to get their bus passes renewed? Will you urgently address this?
Rwy'n falch o glywed eich bod chi'n gwrando ar bobl ag anableddau dysgu, oherwydd mewn cyfarfod a gadeiriais yn ddiweddar o grŵp trawsbleidiol y Senedd ar anabledd dysgu, clywsom dystiolaeth ofidus bod pobl ag anabledd dysgu wedi bod yn ei chael hi'n anodd adnewyddu eu pasys bws yn dilyn newid ymddangosol i'r ffordd y maen nhw'n cael eu dosbarthu gan awdurdodau lleol i Trafnidiaeth Cymru. Mae llawer o'r bobl hyn wedi meddu ar basys bws ers amser maith a dydyn nhw erioed wedi cael unrhyw broblem yn eu hadnewyddu nhw, ond wrth geisio eu hadnewyddu nhw'n ddiweddar, gwrthodwyd eu ceisiadau heb gael rheswm. Clywsom adroddiadau bod deiliaid wedi cael cais i brofi eu cymhwysedd eto, ymhell cyn y disgwylir i'w pasys ddod i ben. Clywsom hyd yn oed am yrwyr bysiau yn cymryd pàs bws rhywun oddi wrtho ac yn gwrthod caniatáu iddo deithio heb unrhyw esboniad dilys. Mae hyn wedi arwain at ofn ymhlith pobl ag anabledd dysgu na fyddan nhw'n gallu teithio'n ddiogel i'r man lle maen nhw angen bod.
Mae anabledd dysgu yn un gydol oes. Os oeddech chi'n gymwys o'r blaen, yna dylech chi fod yn gymwys nawr. Clywsom bryderon bod symudiad tuag at ddibynnu ar asesiadau'r Adran Gwaith a Phensiynau, sydd ddim yn gwneud unrhyw synnwyr o safbwynt model cymdeithasol o anabledd. Fis diwethaf, anfonodd Anabledd Dysgu Cymru gais rhyddid gwybodaeth at Trafnidiaeth Cymru yn gofyn pam roedd hyn yn digwydd. Fe wnaethon nhw wadu bod unrhyw newidiadau wedi bod i'r ffordd maen nhw'n cael eu cyflwyno. Pam felly, Prif Weinidog, y mae pobl ag anabledd dysgu neu niwrowahaniaeth yn ei chael hi'n anodd adnewyddu eu pasys bws? A wnewch chi roi sylw brys i hyn?
Well, Dirprwy Lywydd, I thank the Member for the work she does chairing that cross-party group, and I agree with her: it is very important indeed that we hear directly from those people with lived experience of learning disability and other forms of disability that play an important part in being able to access our transport system and, indeed, the services that we provide in a way that is as readily available to them as possible. I too have heard accounts of people who say that practice has changed in the way that bus passes have been issued. Let me be very clear with the Member: the policy has not changed; the policy of the Welsh Government remains as it always has been.
I too have asked previously for an assurance from Transport for Wales that the practice hasn't changed either, and that is exactly what they said to me, that they continue to operate the system as they always have. But, in the light of further information from people with a learning disability, of the experiences they have had, I have asked officials to have a further discussion with Transport for Wales and to make sure that we have the assurances that we need that they are administering the scheme in the way that we would like to see it administered, in line with the Welsh Government policy and with no moves that appear to make it more difficult for people with learning disabilities to obtain the rights to which they are entitled.
Wel, Dirprwy Lywydd, diolchaf i'r Aelod am y gwaith y mae'n ei wneud yn cadeirio'r grŵp trawsbleidiol hwnnw, ac rwy'n cytuno â hi: mae'n bwysig iawn yn wir ein bod ni'n clywed yn uniongyrchol gan y bobl hynny sydd â phrofiad bywyd o anabledd dysgu a mathau eraill o anabledd sy'n chwarae rhan bwysig o ran gallu defnyddio ein system drafnidiaeth ac, yn wir, y gwasanaethau yr ydym ni'n eu darparu mewn ffordd sydd ar gael mor hawdd â phosibl iddyn nhw. Rwyf innau hefyd wedi clywed sôn am bobl sy'n dweud bod yr arfer wedi newid o ran y ffordd y mae pasys bws wedi cael eu cyflwyno. Gadewch i mi fod yn glir iawn gyda'r Aelod: nid yw'r polisi wedi newid; mae polisi Llywodraeth Cymru yn parhau fel y bu erioed.
Rwyf innau hefyd wedi gofyn yn flaenorol am sicrwydd gan Trafnidiaeth Cymru nad yw'r arfer wedi newid chwaith, a dyna'n union y gwnaethon nhw ei ddweud wrthyf i, eu bod nhw'n parhau i weithredu'r system fel y maen nhw wedi ei wneud erioed. Ond, yng ngoleuni rhagor o wybodaeth gan bobl ag anabledd dysgu, o'r profiadau y maen nhw wedi eu cael, rwyf i wedi gofyn i swyddogion gael trafodaeth bellach gyda Trafnidiaeth Cymru a gwneud yn siŵr bod gennym ni'r sicrwydd sydd ei angen arnom ni eu bod nhw'n gweinyddu'r cynllun yn y ffordd yr hoffem ei weld yn cael ei weinyddu, yn unol â pholisi Llywodraeth Cymru a heb unrhyw gamau sy'n ymddangos fel pe baen nhw'n ei gwneud hi'n fwy anodd i bobl ag anableddau dysgu gael yr hawliau y mae ganddyn nhw hawl iddyn nhw.
Equivalent practice applies to the disabled person's concessionary travel card. The social model of disability should be guiding everything done by service providers in all sectors, recognising that people are not disabled by their impairments but by the barriers to access and inclusion that society places in their way.
Research for the UK Department for Transport has shown that people with access needs, including disabled people with cognitive impairments, encompassing difficulties with learning, are still less likely to travel and feel less confident about travelling than people without access needs. The 2020 Equality and Human Rights Commission report, 'Accessible transport for older and disabled people in Wales', found that equality considerations for disabled people were not given enough importance in public transport in Wales. It found that the Welsh Government had demonstrated good aspirations for accessible and inclusive public transport, but the implementation thus far had been poor.
So, what engagement are you having with public transport providers in Wales, including Transport for Wales and local authorities, over the disabled person's concessionary travel card, to ensure that Welsh Government strategies for inclusion are implemented? And what actions will you also take to certify that all Welsh Government transport policies comply with the social model of disability?
Mae arfer cyfatebol yn berthnasol i'r cerdyn teithio rhatach i berson anabl. Dylai'r model cymdeithasol o anabledd fod yn arwain popeth sy'n cael ei wneud gan ddarparwyr gwasanaethau ym mhob sector, gan gydnabod nad yw pobl yn anabl oherwydd eu namau ond oherwydd y rhwystrau i fynediad a chynhwysiant y mae cymdeithas yn eu gosod yn eu ffordd.
Mae ymchwil ar gyfer Adran Drafnidiaeth y DU wedi dangos bod pobl ag anghenion mynediad, gan gynnwys pobl anabl â namau gwybyddol, sy'n cwmpasu anawsterau dysgu, yn dal yn llai tebygol o deithio ac yn teimlo'n llai hyderus am deithio na phobl heb anghenion mynediad. Canfu adroddiad y Comisiwn Cydraddoldeb a Hawliau Dynol o 2020, 'Trafnidiaeth hygyrch i bobl hŷn ac anabl yng Nghymru', nad oedd digon o bwysigrwydd yn cael ei neilltuo i ystyriaethau cydraddoldeb i bobl anabl o ran trafnidiaeth gyhoeddus yng Nghymru. Canfu fod Llywodraeth Cymru wedi dangos dyheadau da ar gyfer trafnidiaeth gyhoeddus hygyrch a chynhwysol, ond bod y gweithredu hyd yma wedi bod yn wael.
Felly, pa ymgysylltiad ydych chi'n ei gael gyda darparwyr trafnidiaeth gyhoeddus yng Nghymru, gan gynnwys Trafnidiaeth Cymru ac awdurdodau lleol, ynghylch y cerdyn teithio rhatach i berson anabl, i sicrhau bod strategaethau Llywodraeth Cymru ar gyfer cynhwysiant yn cael eu gweithredu? A pha gamau wnewch chi hefyd eu cymryd i gadarnhau bod holl bolisïau trafnidiaeth Llywodraeth Cymru yn cydymffurfio â'r model cymdeithasol o anabledd?
Well, Dirprwy Lywydd, I agree with the Member about the fundamental importance of the social model of disability being felt in all the policies that we provide, and then the way that those policies are delivered. I said in my original answer that the disability rights taskforce has itself established a travel working group; it's co-chaired by Guide Dogs Cymru, and it includes representatives with lived experience of learning disability on that group. The group has met four times already; it met last on 28 June. It feeds its views into the taskforce as a whole, and the taskforce reports directly to my colleague Jane Hutt.
I think Mark Isherwood would be pleased to see that, on the agenda of that last meeting on 28 June, the very first aspect of the agenda was a reaffirmation of the need to embody co-production and recognise the social model of disability in the work of that group itself. It heard directly from transport providers in the field and it will have taken that opportunity to make sure that the experience of people with disabilities using our public transport system was communicated directly to those who provide those services in the field. And, in the way that Sioned Williams said in her original question, making sure that the views and the direct experiences of people in those circumstances are heard loud and clear, in the way that services are provided, is fundamental to the work of that disability taskforce.
Wel, Dirprwy Lywydd, rwy'n cytuno â'r Aelod am bwysigrwydd sylfaenol y model cymdeithasol o anabledd yn cael ei deimlo yn yr holl bolisïau yr ydym ni'n eu darparu, ac yna'r ffordd y caiff y polisïau hynny eu darparu. Dywedais yn fy ateb gwreiddiol bod y tasglu hawliau anabledd ei hun wedi sefydlu gweithgor teithio; mae'n cael ei gyd-gadeirio gan Cŵn Tywys Cymru, ac mae'n cynnwys cynrychiolwyr sydd â phrofiad bywyd o anabledd dysgu ar y grŵp hwnnw. Mae'r grŵp wedi cyfarfod bedair gwaith eisoes; cyfarfu ddiwethaf ar 28 Mehefin. Mae'n cyfrannu ei safbwyntiau at y tasglu yn ei gyfanrwydd, ac mae'r tasglu yn adrodd yn uniongyrchol i'm cyd-Weinidog Jane Hutt.
Rwy'n credu y byddai Mark Isherwood yn falch o weld, ar agenda'r cyfarfod diwethaf hwnnw ar 28 Mehefin, mai agwedd gyntaf un yr agenda oedd ailddatgan yr angen i ymgorffori cyd-gynhyrchu a chydnabod y model cymdeithasol o anabledd yng ngwaith y grŵp hwnnw ei hun. Clywodd yn uniongyrchol gan ddarparwyr trafnidiaeth yn y maes a bydd wedi manteisio ar y cyfle hwnnw i wneud yn siŵr bod profiad pobl ag anableddau sy'n defnyddio ein system drafnidiaeth gyhoeddus yn cael ei gyfleu yn uniongyrchol i'r rhai sy'n darparu'r gwasanaethau hynny yn y maes. Ac, yn y modd y dywedodd Sioned Williams yn ei chwestiwn gwreiddiol, mae gwneud yn siŵr bod safbwyntiau a phrofiadau uniongyrchol pobl yn yr amgylchiadau hynny yn cael eu clywed yn gwbl glir, yn y ffordd y darperir gwasanaethau, yn hanfodol i waith y tasglu anabledd hwnnw.
First Minister, we know that people with learning difficulties and other people who face disabling barriers in life hugely value the presence and assistance of staff at railway stations. Would you agree with me, therefore, that it'll be a source of reassurance to them to hear that Transport for Wales have no plans whatsoever to reduce the number of staff at stations that they manage here in Wales, and, indeed, where they manage them in England? And in stark contrast, the Department for Transport in England have announced the wholesale closure of ticket offices at stations managed by them.
Prif Weinidog, rydyn ni'n gwybod bod pobl sydd ag anawsterau dysgu a phobl eraill sy'n wynebu rhwystrau sy'n eu hanalluogi mewn bywyd wir yn gwerthfawrogi presenoldeb a chymorth staff mewn gorsafoedd trenau. A fyddech chi'n cytuno â mi, felly, y bydd yn gysur iddyn nhw glywed nad oes gan Trafnidiaeth Cymru unrhyw gynlluniau o gwbl i leihau nifer y staff mewn gorsafoedd y maen nhw'n eu rheoli yma yng Nghymru, nac, yn wir, yn y rhai maen nhw'n eu rheoli yn Lloegr? Ac mewn cyferbyniad llwyr, mae'r Adran Drafnidiaeth yn Lloegr wedi cyhoeddi y bydd swyddfeydd tocynnau yn cael eu cau ar raddfa eang mewn gorsafoedd sy'n cael eu rheoli ganddyn nhw.
Llywydd, I absolutely do agree with what Ken Skates has said. Almost 900 ticket offices in England are affected by the announcement of the Department for Transport in what many people regard as simply a retaliatory measure in the ongoing industrial dispute that the UK Government fails to settle in the transport industry. Here in Wales, we proceed, as the Member knows, through social partnership, working closely with our trade union colleagues. We achieve far more by working together than forcing through changes as part of ongoing industrial disputes.
I'm able to confirm exactly what Ken Skates said, Dirprwy Lywydd; Transport for Wales does not plan to make similar changes to ticket offices in Wales, or indeed to the ticket offices that they manage in England—in Chester, in Hereford and in Shrewsbury, for example—because we know that particularly for those people who may struggle to access services for people who are able bodied, then the presence of staff on the station able to respond directly to their requirements is a very important part of how they are able to access services in the way that we have discussed here this afternoon.
Llywydd, rwy'n cytuno'n llwyr â'r hyn y mae Ken Skates wedi'i ddweud. Mae cyhoeddiad yr Adran Drafnidiaeth yn effeithio ar bron i 900 o swyddfeydd tocynnau yn Lloegr yn yr hyn y mae llawer o bobl yn ei ystyried yn fesur dialgar yn yr anghydfod diwydiannol parhaus nad yw Llywodraeth y DU yn llwyddo i'w ddatrys yn y diwydiant trafnidiaeth. Yma yng Nghymru, rydyn ni'n bwrw ymlaen, fel y mae'r Aelod yn gwybod, drwy bartneriaeth gymdeithasol, gan weithio'n agos gyda'n cydweithwyr yn yr undebau llafur. Rydyn ni'n cyflawni llawer mwy drwy gydweithio na thrwy orfodi newidiadau fel rhan o anghydfodau diwydiannol parhaus.
Gallaf gadarnhau'n union yr hyn a ddywedodd Ken Skates, Dirprwy Lywydd; nid yw Trafnidiaeth Cymru yn bwriadu gwneud newidiadau tebyg i swyddfeydd tocynnau yng Nghymru, nac yn wir i'r swyddfeydd tocynnau y maen nhw'n eu rheoli yn Lloegr—yng Nghaer, yn Henffordd ac yn Amwythig, er enghraifft—oherwydd rydyn ni'n gwybod, yn arbennig i'r bobl hynny a all ei chael hi'n anodd cael mynediad at wasanaethau i bobl nad ydyn nhw'n anabl, fod presenoldeb staff yn yr orsaf sy'n gallu ymateb yn uniongyrchol i'w gofynion yn rhan bwysig iawn o sut gallan nhw gael gafael ar wasanaethau yn y ffordd yr ydym wedi'i thrafod yma y prynhawn yma.
4. Sut mae Llywodraeth Cymru yn sicrhau bod gan bobl yng Ngorllewin De Cymru fynediad at ofal iechyd digonol? OQ59847
4. How does the Welsh Government ensure that people in South Wales West have access to adequate healthcare? OQ59847
Dirprwy Lywydd, with the NHS, the Welsh Government work to improve access to services, using advances in technology to help make that happen. Video consultations and remote working, for example, improve access and reduce time and travel costs, allowing more patients to receive clinically effective care closer to their own homes.
Dirprwy Lywydd, ynghyd â'r GIG, mae Llywodraeth Cymru yn gweithio i wella mynediad at wasanaethau, gan ddefnyddio datblygiadau mewn technoleg er mwyn helpu i wireddu hynny. Mae ymgynghoriadau fideo a gweithio o bell, er enghraifft, yn gwella mynediad, yn arbed amser ac yn lleihau costau theithio, gan ganiatáu i fwy o gleifion dderbyn gofal clinigol effeithiol yn agosach at eu cartrefi eu hunain.
I thank the First Minister for his answer, but one thing I didn't hear in his response was a recognition of the hard work the staff in the NHS do on a daily basis, and they're what makes our Welsh NHS work. But they're routinely being let down by a Welsh Labour Government that mismanages our NHS here in Wales. The First Minister's catchphrase at one point was that in Wales, we do things differently. Well, let's see that difference. We have more than 31,000 people in Wales spending over two years on NHS waiting lists, whereas in England they've been effectively eliminated. One in 289 people that arrive in A&E end up waiting more than 12 hours. In England, that's one in 1,278. And whilst the Welsh Government is given £1.20 for every £1 spent in England to fund the NHS, the Welsh Government chooses to short change our health service by giving it £1.05. On nearly every metric, the NHS in Wales under this Labour Government consistently underperforms the rest of Britain. It's a national scandal. Why, First Minister, should this be something we just have to put up with because we're Welsh?
Diolch i'r Prif Weinidog am ei ateb, ond un peth wnes i ddim clywed yn ei ymateb oedd cydnabyddiaeth o'r gwaith caled y mae staff y GIG yn ei wneud yn ddyddiol, ac mai nhw sy'n gwneud i'n GIG yng Nghymru weithio. Ond maen nhw'n cael eu siomi'n rheolaidd gan Lywodraeth Lafur Cymru sy'n camreoli ein GIG yma yng Nghymru. Arwyddair y Prif Weinidog ar un adeg oedd ein bod ni'n gwneud pethau'n wahanol yng Nghymru. Wel, gadewch i ni weld y gwahaniaeth hwnnw. Mae gennym ni fwy na 31,000 o bobl yng Nghymru yn treulio dros ddwy flynedd ar restrau aros y GIG, ond yn Lloegr mae'r rhestrau aros hynny wedi cael eu dileu i bob pwrpas. Mae un o bob 289 o bobl sy'n cyrraedd adrannau damweiniau ac achosion brys yn aros mwy na 12 awr. Yn Lloegr, mae hynny'n un o bob 1,278. Ac er bod Llywodraeth Cymru yn cael £1.20 am bob £1 sy'n cael ei wario yn Lloegr i ariannu'r GIG, mae Llywodraeth Cymru yn dewis gwneud cam â'n gwasanaeth iechyd drwy roi £1.05 iddo. Ar bron bob mesur, mae'r GIG yng Nghymru o dan y Llywodraeth Lafur hon yn tanberfformio'n gyson o gymharu â gweddill Prydain. Mae'n sgandal genedlaethol. Pam, Prif Weinidog, ddylai hyn fod yn rhywbeth y mae'n rhaid i ni ei ddioddef oherwydd ein bod ni'n Gymry?
Well, Llywydd, they're at it again. They only have one message for people in Wales: 'Vote for us: we think you're awful. If it's Wales, it's worse.' [Interruption.] No, no, no—it's not 'we're awful'. What you don't—[Interruption.] If we were so awful we wouldn't be winning elections time after time after time. [Interruption.]
Wel, Llywydd, maen nhw wrthi eto. Dim ond un neges sydd ganddyn nhw i bobl Cymru: 'Pleidleisiwch droson ni: rydyn ni'n meddwl eich bod chi'n ofnadwy. Pan ddaw i Gymru, mae'n waeth.' [Torri ar draws.] Na, na, na—nid 'rydyn ni'n ofnadwy' yw e. Yr hyn dydych chi ddim—[Torri ar draws.] Pe baem ni mor ofnadwy, fydden ni ddim yn ennill etholiadau dro ar ôl tro ar ôl tro. [Torri ar draws.]
I would like to hear the answer from the First Minister.
Hoffwn i glywed yr ateb gan y Prif Weinidog.
That is your message for people in Wales, and he was at it again. Just listen to what he said—just listen to what he said—'People in Wales are given'—are given—'£1.20 for every £1 that is spent in Wales.' What a colonial mentality lies behind that way of thinking. Here we are, some sort of client state of his idea of a United Kingdom. No wonder—no wonder—the Conservative Party is in the mess that it is in. In that last opinion poll that YouGov carried out, do you remember what percentage of people under 45 intend to vote for your party at the next election? Do you remember that? It was 7 per cent. Those are people who use the NHS every day here in Wales, and they've decided what they think about you.
Dyna'ch neges chi i bobl yng Nghymru, ac roedd ef wrthi eto. Gwrandewch ar yr hyn a ddywedodd ef—gwrandewch ar yr hyn a ddywedodd ef—'Mae pobl Cymru yn cael'—yn cael—'£1.20 am bob £1 sy'n cael ei wario yng Nghymru.' Am feddylfryd trefedigaethol sydd y tu ôl i'r ffordd honno o feddwl. Dyma ni, rhyw fath o wladwriaeth gleient o'i syniad ef o Deyrnas Unedig. Does dim rhyfedd—does dim rhyfedd—bod y Blaid Geidwadol yn y llanast y mae ynddo. Yn yr arolwg barn diwethaf hwnnw a wnaeth YouGov, ydych chi'n cofio pa ganran o bobl o dan 45 sy'n bwriadu pleidleisio dros eich plaid yn yr etholiad nesaf? Ydych chi'n cofio hynny? Saith y cant. Pobl sy'n defnyddio'r GIG bob dydd yma yng Nghymru yw'r rheini, ac maen nhw wedi penderfynu beth maen nhw'n ei feddwl amdanoch chi.
5. Pa asesiad y mae Llywodraeth Cymru wedi'i wneud o effaith yr argyfwng costau byw ar Orllewin Casnewydd? OQ59855
5. What assessment has the Welsh Government made of the impact of the cost-of-living crisis on Newport West? OQ59855
Llywydd, we support households in Newport West who are grappling with the impact of UK Government decisions. Low growth, high interest rates, galloping inflation and punitive welfare policies are causing preventable harm. Here in Wales we have provided £3.3 billion to maximise people's incomes since that crisis began.
Llywydd, rydyn ni'n cefnogi cartrefi yng Ngorllewin Casnewydd sy'n mynd i'r afael ag effaith penderfyniadau Llywodraeth y DU. Mae twf isel, cyfraddau llog uchel, chwyddiant sydd allan o reolaeth a pholisïau lles cosbol yn achosi niwed y mae modd ei atal. Yma yng Nghymru rydyn ni wedi darparu £3.3 biliwn i sicrhau bod pobl yn cael yr incwm mwyaf posibl ers i'r argyfwng hwnnw ddechrau.
Thank you for that answer, Prif Weinidog. According to the latest reports on jobs by the Recruitment and Employment Confederation, the availability of candidates for new jobs rose in June at the sharpest rate since December 2020. The number of people placed in permanent jobs by recruitment agencies fell, and wage growth dropped to its weakest rate in more than two years. As the cost-of-living crisis continues, with no relief in sight for those on low incomes, no relief in sight for homeowners or renters, and no relief in sight for an economy being battered by inflation and the impact of Brexit, Prif Weinidog, what hope can Jeremy Hunt or Rishi Sunak possibly offer people in my constituency paying the price of the UK Government’s failure? Because that is a national scandal.
Diolch am yr ateb hwnnw, Prif Weinidog. Yn ôl yr adroddiadau diweddaraf ar swyddi gan y Cydffederasiwn Recriwtio a Chyflogaeth, ym mis Mehefin gwelwyd y cynnydd mwyaf yn nifer yr ymgeiswyr ar gyfer swyddi newydd ers mis Rhagfyr 2020. Gwelwyd gostyngiad yn nifer y bobl y cawsant eu rhoi mewn swyddi parhaol gan asiantaethau recriwtio, a gwelwyd twf cyflog yn gostwng i'w gyfradd wannaf mewn mwy na dwy flynedd. Wrth i'r argyfwng costau byw barhau, heb unrhyw ryddhad mewn golwg i'r rhai sydd ar incwm isel, heb unrhyw ryddhad mewn golwg i berchnogion tai na'r rhai sy'n rhentu, a heb unrhyw ryddhad mewn golwg i economi sy'n cael ei tharo gan chwyddiant ac effaith Brexit, Prif Weinidog, pa obaith y gall Jeremy Hunt neu Rishi Sunak ei gynnig i bobl yn fy etholaeth i sy'n talu'r pris am fethiant Llywodraeth y DU? Oherwydd mae hynny'n sgandal genedlaethol.
Well, there is no hope to be obtained from those sources, as they themselves are at pains to say. What sort of message will it have sent to people in Newport West, Dirprwy Lywydd, working hard every day to pay the extra £650 in taxes every year that they will now pay since April of this year, to pay the mortgages set to rise to the highest total in many, many years, when they see at the Mansion House—at the Mansion House in their white ties—the Chancellor of the Exchequer and the Governor of the Bank of England saying to working people that they must be prepared to go on having wages that are eroded in their real value every year to pay for the costs of their failures? No wonder people in Newport West know that there is no hope at all to be gained from those sources.
And what they know as well is that things are about to get worse. Here is what Andy Haldane, the chief economist of the Bank of England just a short time ago, says about the strategy being pursued by the Chancellor of the Exchequer and the Bank of England: that they are determined to squeeze the last few drops out of inflation, meaning
'sacrificing many thousands of jobs for negligible benefit.'
'Over a decade ago, in pursuit of lower debt, the UK enacted fiscal austerity. This ruptured growth and was self-defeating for debt. Today, in pursuit of lower inflation, monetary austerity risks the same fate',
putting at risk the financial security of millions of people. Those are not my words, Dirprwy Lywydd, those are not the words of some Labour politician, they are the words of a former chief economist at the Bank of England. No wonder there is no hope for people in Wales when they see a recession—a deliberately induced recession—coming their way in order to deal with the failures of 13 years of Conservative Government.
Wel, does dim gobaith i'w gael o'r cyfeiriad hwnnw, fel y maen nhw eu hunain yn ei ddweud. Pa fath o neges y bydd pobl yng Ngorllewin Casnewydd wedi'i chael, Dirprwy Lywydd, pobl sy'n gweithio'n galed bob dydd i dalu'r £650 ychwanegol mewn trethi bob blwyddyn y byddan nhw'n ei dalu nawr ers mis Ebrill eleni, i dalu'r morgeisi y disgwylir iddyn nhw godi i'r cyfanswm uchaf ers blynyddoedd lawer, wrth weld yn Mansion House—yn Mansion House yn eu teis gwyn—Ganghellor y Trysorlys a Llywodraethwr Banc Lloegr yn dweud wrth bobl sy'n gweithio bod yn rhaid iddyn nhw fod yn barod i barhau i gael cyflogau y mae eu gwir werth yn cael ei erydu bob blwyddyn i dalu am gostau eu methiannau? Does dim rhyfedd bod pobl yng Ngorllewin Casnewydd yn gwybod nad oes gobaith o gwbl i'w gael o'r cyfeiriad hwnnw.
A'r hyn maen nhw'n ei wybod hefyd yw bod pethau ar fin gwaethygu. Dyma mae Andy Haldane, prif economegydd Banc Lloegr ychydig amser yn ôl, yn ei ddweud am strategaeth Canghellor y Trysorlys a Banc Lloegr: eu bod yn benderfynol o wasgu'r ychydig ddiferion olaf o chwyddiant, sy'n golygu
'aberthu miloedd lawer o swyddi am fuddiannau dibwys.'
'Dros ddegawd yn ôl, mewn ymgais i sicrhau dyled is, gwelwyd cyni cyllidol yn y DU. Daeth twf i ben ac roedd yn hunandrechol o ran dyled. Heddiw, wrth geisio sicrhau chwyddiant is, mae risg mai'r un fydd y dynged o ran y cyni ariannol',
gan beryglu diogelwch ariannol miliynau o bobl. Nid fy ngeiriau i yw'r rheiny, Dirprwy Lywydd, nid geiriau rhyw wleidydd Llafur, ond geiriau cyn-brif economegydd ym Manc Lloegr. Does dim rhyfedd nad oes gobaith i bobl yng Nghymru pan welan nhw eu bod yn wynebu dirwasgiad—dirwasgiad sydd wedi'i ysgogi'n fwriadol—er mwyn mynd i'r afael â methiannau 13 mlynedd o Lywodraeth Geidwadol.
First Minister, if there is anything that we can do to help residents with the cost-of-living pressures it must be welcomed, and I am proud to see the support that we've had from the UK Government, contrary to popular belief in this Chamber. However, instead of helping families at this difficult time, it does seem to me that the Welsh Government is actually making things harder, and I'll explain why. It's because your Government has recently made substantial cuts in the school essentials grant, which provides help to some of the least well-off families in the country. By cutting this vital grant of £100 it means parents now have to find more money to pay for uniform, sports kit and equipment for their children. Some parents have warned that they simply cannot afford to send their children to school every day, and the cut to this grant comes after the Government here in Wales decided to halt free school meals to those who needed them the most. So, First Minister, will you reverse this £100 cut and stop penalising parents?
Prif Weinidog, os oes unrhyw beth y gallwn ni ei wneud i helpu preswylwyr gyda phwysau costau byw mae'n rhaid ei groesawu, ac rwy'n falch o weld y gefnogaeth yr ydyn ni wedi'i chael gan Lywodraeth y DU, yn groes i'r gred boblogaidd yn y Siambr hon. Fodd bynnag, yn hytrach na helpu teuluoedd yn ystod y cyfnod anodd hwn, mae'n ymddangos i mi fod Llywodraeth Cymru yn gwneud pethau'n galetach mewn gwirionedd, ac fe wnaf i egluro pam. Mae eich Llywodraeth wedi gwneud toriadau sylweddol yn y grant hanfodion ysgol yn ddiweddar, sy'n rhoi cymorth i rai o'r teuluoedd lleiaf cefnog yn y wlad. Drwy dorri'r grant hanfodol hwn o £100 mae'n golygu bod yn rhaid i rieni nawr ddod o hyd i fwy o arian i dalu am wisg ysgol, dillad chwaraeon ac offer i'w plant. Mae rhai rhieni wedi rhybuddio na allan nhw fforddio anfon eu plant i'r ysgol bob dydd, ac mae'r toriad i'r grant hwn yn dod ar ôl i'r Llywodraeth yma yng Nghymru benderfynu atal prydau ysgol am ddim i'r rhai oedd eu hangen fwyaf. Felly, Prif Weinidog, a wnewch chi wyrdroi'r toriad hwn o £100 a rhoi'r gorau i gosbi rhieni?
Llywydd, I was very proud to be finance Minister when we introduced the school essentials grant for the first time. We introduced it for one year in a child's school career, when they went into secondary school. The Conservative Party, by the way, voted against it in that budget. Then we doubled it, so that it was available in two school years, and they voted against that. Then, we voted to double it again, to four of a child's school years. Now, we have it in every single school year—the most generous form of support for parents with the costs of the school day anywhere in the United Kingdom. That's what parents know, and what they know as well is that, every time that there was a chance to support that, your party voted against it.
Llywydd, roeddwn i'n falch iawn o fod yn Weinidog cyllid pan wnaethon ni gyflwyno'r grant hanfodion ysgol am y tro cyntaf. Fe wnaethon ni ei gyflwyno am flwyddyn yng ngyrfa ysgol plentyn, pan oedden nhw'n mynd i'r ysgol uwchradd. Pleidleisiodd y Blaid Geidwadol, gyda llaw, yn ei erbyn yn y gyllideb honno. Yna fe wnaethon ni ei ddyblu, fel ei fod ar gael mewn dwy flwyddyn ysgol, ac fe wnaethon nhw bleidleisio yn erbyn hynny. Yna, fe wnaethon ni bleidleisio i'w dyblu eto, i bedair o flynyddoedd ysgol plentyn. Nawr, mae e gennym ni ym mhob un flwyddyn ysgol—y math mwyaf hael o gefnogaeth i rieni gyda chostau'r diwrnod ysgol unrhyw le yn y Deyrnas Unedig. Dyna'r hyn mae rhieni'n ei wybod, a'r hyn maen nhw'n ei wybod hefyd yw, bob tro yr oedd cyfle i gefnogi hynny, fe bleidleisiodd eich plaid chi yn ei erbyn.
6. A wnaiff y Prif Weinidog ddatganiad am ddarpariaeth prydau ysgol am ddim yng Nghaerffili? OQ59841
6. Will the First Minister make a statement on free school meal provision in Caerphilly? OQ59841
Diolch yn fawr i Hefin David am y cwestiwn, Dirprwy Lywydd. Mae Cyngor Bwrdeistref Sirol Caerffili yn parhau i ddarparu gwasanaeth prydau ysgol ardderchog i fyfyrwyr ar draws yr ardal. Bydd yn cwblhau'r broses o gyflwyno prydau ysgol am ddim i bob disgybl ysgol gynradd erbyn mis Medi eleni. Mae’r awdurdod ar flaen y gad yng Nghymru o ran defnyddio data i gysylltu hawliau ar draws gwasanaethau'r cyngor, gan gynnwys hawl i brydau ysgol am ddim.
I thank Hefin David for that question. Caerphilly County Borough Council continues to provide an excellent school meals service for students across the area. It will complete the roll-out of universal free school meals in primary schools by September of this year. It is a Wales-leading authority in using data to link entitlement across council services, including entitlement to free school meals.
I'm very pleased to say that a report will go to Caerphilly council's cabinet this evening—or tomorrow evening, I think it might be—that Caerphilly will fund free school meals during the summer holidays for the most vulnerable people. I think that Caerphilly council is to be congratulated for taking that, for using their reserves to do it, and other councils should be encouraged to do the same. After this summer, what alternative sources of support are available for the most vulnerable children through the holidays, and has the First Minister had any discussion, or has he got any plans to have any discussion, with Plaid Cymru about whether there is any leeway within the co-operation agreement to fund additional support during the school holidays?
Rwy'n falch iawn o ddweud y bydd adroddiad yn mynd i gabinet cyngor Caerffili heno—neu nos yfory, o bosibl—sy'n nodi y bydd Caerffili yn ariannu prydau ysgol am ddim yn ystod gwyliau'r haf i'r bobl fwyaf agored i niwed. Rwy'n credu y dylai cyngor Caerffili gael ei longyfarch am gymryd hynny, am ddefnyddio eu cronfeydd wrth gefn i wneud hynny, ac y dylai cynghorau eraill gael eu hannog i wneud yr un peth. Ar ôl yr haf hwn, pa ffynonellau cymorth eraill sydd ar gael i'r plant mwyaf agored i niwed yn ystod y gwyliau, ac a yw'r Prif Weinidog wedi cael unrhyw drafodaeth, neu a oes ganddo unrhyw gynlluniau i gael unrhyw drafodaeth, gyda Phlaid Cymru ynghylch a oes unrhyw ryddid o fewn y cytundeb cydweithio i ariannu cymorth ychwanegol yn ystod gwyliau'r ysgol?
I thank Hefin David for those further questions. As I said, I think Caerphilly council does an excellent job in making sure that those young people within the borough who qualify for free school meals get that entitlement as automatically as possible. It's a leading authority in using data to make automatic links between entitlement for free school meals and the school essentials grant. I do congratulate them on what they will be doing over this summer, as I congratulate local authorities in every part of Wales, for the activity that will continue to respond to the needs of our young people.
The food and fun programme will be the largest programme we have ever seen this summer. It will be happening in every part of Wales, and thousands more children will benefit from it this summer than were able to benefit from it last year. The Playworks holiday project, which also offers food to young people who participate in it, saw 38,000 young people participate in it last year, and that will be available in every part of Wales for the first time—all 22 local authorities taking part in both of those schemes.
Dirprwy Lywydd, I commend as well those many third sector and faith groups in every part of Wales who play their part in helping young people during that summer holiday period. The Welsh Rugby Union will be helping young people, and there'll be food involved in that. The Urdd will be operating schemes in every part of Wales, and, in every constituency, I will be confident that faith groups will be there, offering services to young people who need that.
So, while we have not been able to do more than we originally promised to do in relation to free school meals during school holidays, that does not mean that there is not support there for young people who need it. The last time we were able to extend free school meals during the school holidays further was because we were able to use an underspend in the universal free school meals budget, which is part of the co-operation agreement.
Partly because of the success of councils like Caerphilly, which will have succeeded in extending that service to all primary school age children a year earlier than in other parts of Wales, there are no underspends left in that budget to deploy for that purpose. But, of course, we always are involved in discussions with our Plaid Cymru colleagues—I know that Siân Gwenllian was involved in such discussions just this week—to find the best way in which we can deploy the budgets that we have available to us.
Diolch i Hefin David am y cwestiynau eraill hynny. Fel y dywedais i, rwy'n credu bod cyngor Caerffili yn gwneud gwaith ardderchog o ran sicrhau bod y bobl ifanc hynny yn y fwrdeistref sy'n gymwys i gael prydau ysgol am ddim yn cael yr hawl honno mor awtomatig â phosibl. Mae'n awdurdod blaenllaw o ran defnyddio data i wneud cysylltiadau awtomatig rhwng hawl i brydau ysgol am ddim a'r grant hanfodion ysgol. Rwy'n eu llongyfarch nhw ar yr hyn y byddan nhw'n ei wneud dros yr haf hwn, fel yr wyf i'n llongyfarch awdurdodau lleol ym mhob rhan o Gymru, am y gweithgaredd a fydd yn parhau i ymateb i anghenion ein pobl ifanc.
Y rhaglen bwyd a hwyl fydd y rhaglen fwyaf yr ydyn ni erioed wedi'i gweld yr haf hwn. Bydd yn digwydd ym mhob rhan o Gymru, a bydd miloedd mwy o blant yn elwa arni yr haf hwn nag a lwyddodd i elwa arni y llynedd. Y llynedd, cymerodd 38,000 o bobl ifanc ran ym mhrosiect gwyliau Gwaith Chwarae, sydd hefyd yn cynnig bwyd i bobl ifanc sy'n cymryd rhan ynddo, a bydd hwnnw ar gael ym mhob rhan o Gymru am y tro cyntaf—pob un o'r 22 awdurdod lleol yn cymryd rhan yn y ddau gynllun hynny.
Dirprwy Lywydd, rwyf hefyd yn canmol yr holl grwpiau ffydd a thrydydd sector hynny ym mhob rhan o Gymru sy'n chwarae eu rhan wrth helpu pobl ifanc yn ystod cyfnod gwyliau'r haf hwnnw. Bydd Undeb Rygbi Cymru yn helpu pobl ifanc, a bydd bwyd ynghlwm wrth hynny. Bydd yr Urdd yn gweithredu cynlluniau ym mhob rhan o Gymru, ac ym mhob etholaeth, byddaf i'n hyderus y bydd grwpiau ffydd yno, yn cynnig gwasanaethau i bobl ifanc sydd angen hynny.
Felly, er nad ydyn ni wedi gallu gwneud mwy nag y gwnaethon ni ei addo'n wreiddiol o ran prydau ysgol am ddim yn ystod gwyliau'r ysgol, nid yw hynny'n golygu nad oes cefnogaeth yno i bobl ifanc sydd ei angen. Y tro diwethaf i ni allu ymestyn prydau ysgol am ddim ymhellach yn ystod gwyliau'r ysgol oedd oherwydd ein bod ni wedi gallu defnyddio tanwariant yn y gyllideb prydau ysgol am ddim cyffredinol, sy'n rhan o'r cytundeb cydweithio.
Yn rhannol oherwydd llwyddiant cynghorau fel Caerffili, a fydd wedi llwyddo i ymestyn y gwasanaeth hwnnw i bob plentyn oed ysgol gynradd flwyddyn ynghynt nag mewn rhannau eraill o Gymru, nid oes unrhyw danwariant ar ôl yn y gyllideb honno i'w ddefnyddio at y diben hwnnw. Ond, wrth gwrs, rydyn ni bob amser yn cymryd rhan mewn trafodaethau gyda'n cydweithwyr ym Mhlaid Cymru—rwy'n gwybod bod Siân Gwenllian wedi cymryd rhan mewn trafodaethau o'r fath yr wythnos hon—i ddod o hyd i'r ffordd orau inni ddefnyddio'r cyllidebau sydd ar gael i ni.
7. Pa asesiad y mae Llywodraeth Cymru wedi'i wneud o'r ddarpariaeth nofio am ddim yn ystod y gwyliau haf i blant yng Nghaerdydd? OQ59834
7. What assessment has the Welsh Government made of the summer holiday free swimming provision for children in Cardiff? OQ59834
Dirprwy Lywydd, as with the other 21 local authorities across Wales, Cardiff Council will be offering free swimming sessions to children and young people throughout the school summer holidays.
Dirprwy Lywydd, fel sy'n wir am y 21 awdurdod lleol arall ledled Cymru, bydd Cyngor Caerdydd yn cynnig sesiynau nofio am ddim i blant a phobl ifanc drwy gydol gwyliau haf yr ysgolion.
Thank you, First Minister. Whilst I'm looking forward to spending more time with my family before they forget my name—as I'm sure other people are during recess—my mood is tempered by the fact that, as a result of the Tory cost-of-living crisis, at least a third of families in my constituency will not be able to take a holiday anywhere. So, that is why I regard the free swimming option as really, really important, because it gives children something to do locally.
Now, in the past, I have to say that trying to extract the details of when the free swimming was on offer used to be like pulling hens' teeth—it was like a state secret. But I am very pleased to learn that, this year, the six swimming pools currently run by Greenwich Leisure Limited on behalf of Cardiff Council will offer free swimming sessions for at least four days of the week, and, in two cases, at Star and Eastern pools, they're going to be open every single day during the six-week holiday. That's a really fantastic achievement. As swimming is the sport that everybody can do, despite the disability or competency, and one of the best ways in which we can help safeguard the NHS being free at the point of need by staying as healthy as possible, could I make a plea to the Welsh Government, as it faces really, really difficult financial decisions, caused by the underfunding coming from the UK Government, that you will, as far as possible, safeguard this really vital service for children?
Diolch yn fawr, Prif Weinidog. Er fy mod i'n edrych ymlaen at dreulio mwy o amser gyda fy nheulu cyn iddyn nhw anghofio fy enw i—fel yr wyf i'n siŵr y bydd pobl eraill yn ystod y toriad—mae fy hwyliau wedi'u lleddfu gan y ffaith, o ganlyniad i'r argyfwng costau byw Torïaidd, na fydd o leiaf draean o deuluoedd yn fy etholaeth i'n gallu mynd ar wyliau i unman. Felly, dyna pam rwy'n ystyried bod y dewis nofio am ddim yn wirioneddol bwysig, oherwydd mae'n rhoi rhywbeth i blant ei wneud yn lleol.
Nawr, yn y gorffennol, mae'n rhaid i mi ddweud bod ceisio darganfod pryd roedd y nofio am ddim ar gael yn dasg anobeithiol—roedd fel un o gyfrinachau'r wladwriaeth. Ond rwy'n falch iawn o glywed, eleni, y bydd y chwe phwll nofio sy'n cael eu rhedeg gan Greenwich Leisure Limited ar ran Cyngor Caerdydd ar hyn o bryd yn cynnig sesiynau nofio am ddim am o leiaf bedwar diwrnod yr wythnos, ac, mewn dau achos, ym mhyllau Star a'r Dwyrain, y byddan nhw ar agor bob dydd yn ystod y gwyliau chwe wythnos. Mae hynny'n gyflawniad hollol wych. Gan mai nofio yw'r gamp y gall pawb ei gwneud, er gwaethaf yr anabledd neu'r cymhwysedd, a'i fod yn un o'r ffyrdd gorau y gallwn ni helpu i sicrhau bod y GIG yn parhau i fod yn rhad ac am ddim pan fo angen drwy aros mor iach â phosibl, a gaf i apelio at Lywodraeth Cymru, gan ei bod yn wynebu penderfyniadau ariannol anodd iawn, iawn, sydd wedi'u hachosi gan y tanariannu sy'n dod gan Lywodraeth y DU, y byddwch chi, cyn belled ag y bo modd, yn diogelu'r gwasanaeth hanfodol hwn i blant?
Dirprwy Lywydd, this year, we celebrate the twentieth year of free swimming for children here in Wales, and hundreds of thousands of young people will have benefited from that over the 20-year period. I too am very pleased to see that, across those six leisure centres, there will be opportunities every single day for young people in Cardiff to have a free swim, for all the reasons that Jenny Rathbone has outlined. I do think more can be done to publicise those sessions, to make sure that local authorities let young people know the opportunities that will be available to them. We work closely with Sport Wales and with Swim Wales. They report a strong recovery in swimming in the post-pandemic period, which means that, this summer, those opportunities will be even more valuable. And I'm very happy to offer an assurance to Jenny Rathbone that the Welsh Government will continue to publicise that scheme and to do everything we can to make sure that it's available to young people throughout Wales.
Dirprwy Lywydd, eleni, rydyn ni'n dathlu'r ugeinfed flwyddyn o nofio am ddim i blant yma yng Nghymru, a bydd cannoedd o filoedd o bobl ifanc wedi elwa ar hynny dros y cyfnod o 20 mlynedd. Rwyf innau hefyd yn falch iawn o weld, ar draws y chwe chanolfan hamdden hynny, y bydd cyfleoedd bob dydd i bobl ifanc yng Nghaerdydd gael nofio am ddim, am yr holl resymau y mae Jenny Rathbone wedi'u hamlinellu. Rwy'n credu bod modd gwneud mwy i roi cyhoeddusrwydd i'r sesiynau hynny, er mwyn sicrhau bod awdurdodau lleol yn rhoi gwybod i bobl ifanc am y cyfleoedd a fydd ar gael iddyn nhw. Rydyn ni'n gweithio'n agos gyda Chwaraeon Cymru a gyda Nofio Cymru. Maen nhw'n nodi bod adferiad cryf wedi bod mewn nofio yn y cyfnod ers y pandemig, sy'n golygu, yr haf hwn, y bydd y cyfleoedd hynny yn fwy gwerthfawr byth. Ac rwy'n hapus iawn i gynnig sicrwydd i Jenny Rathbone y bydd Llywodraeth Cymru yn parhau i roi cyhoeddusrwydd i'r cynllun hwnnw ac i wneud popeth o fewn ein gallu ni i sicrhau ei fod ar gael i bobl ifanc ledled Cymru.
Ac yn olaf, cwestiwn 8, Peredur Owen Griffiths.
And finally, question 8, Peredur Owen Griffiths.
8. Sut mae'r Llywodraeth yn bwriadu lliniaru tlodi plant yn Nwyrain De Cymru dros wyliau haf ysgolion? OQ59858
8. How is the Government planning to alleviate child poverty in South Wales East over the school summer holidays? OQ59858
Dirprwy Lywydd, this summer, a wide range of holiday projects will be available for children across Wales. We are providing nearly £6 million in funding to deliver the food and fun scheme, and the Playworks holiday project will be available in all 22 local authority areas for the first time.
Dirprwy Lywydd, yr haf hwn, bydd ystod eang o brosiectau gwyliau ar gael i blant ledled Cymru. Rydym yn darparu bron i £6 miliwn o gyllid i ddarparu'r cynllun bwyd a hwyl, a bydd y prosiect gwyliau Gwaith Chwarae ar gael ym mhob un o'r 22 ardal awdurdod lleol am y tro cyntaf.
Diolch am yr ateb yna.
Thank you for that answer.
And of course, the food and fun, the point around that is that it might not get to everybody who needs it, so it's something that needs to be looked at. And, obviously, the other issue around free school meal vouchers, the announcement coming with just three weeks to go, that was a worry as well. And when it comes to free school meals within the co-operation agreement—. And, obviously, feeding kids over the summer was outside the co-operation agreement, and was funded through the COVID moneys that came through.
The fact is, First Minister, we are in the midst of a cost-of-living crisis. Many households are predicted to experience a drop of 20 per cent in household income, things will get much worse before they get any better, and there's much need in the communities that I represent. We should be doing all we can to ensure that children are fed during the school summer holidays, which are expensive for families—and Caerphilly council is commended for finding that money.
Would this Government consider issuing guidance to local authorities for them to use cash reserves, especially when they're worth hundreds of millions of pounds, in order to ensure that kids are fed over the summer? And where that's not possible, due to financial constraints, can an emergency fund be set up for local authorities to access for those most vulnerable?
Ac wrth gwrs, y bwyd a'r hwyl, y pwynt ynghylch hynny yw efallai na fydd yn cyrraedd pawb sydd ei angen, felly mae'n rhywbeth y mae angen ei ystyried. Ac, yn amlwg, y mater arall ynghylch talebau prydau ysgol am ddim, y cyhoeddiad yn dod gyda dim ond tair wythnos i fynd, roedd hynny'n bryder hefyd. A phan ddaw hi i fater prydau ysgol am ddim o fewn y cytundeb cydweithio—. Ac, yn amlwg, roedd bwydo plant dros yr haf y tu allan i'r cytundeb cydweithio, ac fe gafodd ei ariannu drwy'r arian COVID a gafwyd.
Y gwir yw, Prif Weinidog, rydyn ni yng nghanol argyfwng costau byw. Y rhagolwg yw y bydd llawer o aelwydydd yn profi gostyngiad o 20 y cant mewn incwm aelwydydd, bydd pethau'n gwaethygu'n fawr cyn iddyn nhw wella, ac mae llawer o angen yn y cymunedau rwy'n eu cynrychioli. Dylen ni fod yn gwneud popeth o fewn ein gallu i sicrhau bod plant yn cael eu bwydo yn ystod gwyliau haf yr ysgolion, sy'n ddrud i deuluoedd—ac mae Cyngor Caerffili i'w ganmol am ddod o hyd i'r arian hwnnw.
A fyddai'r Llywodraeth hon yn ystyried rhoi canllawiau i awdurdodau lleol ddefnyddio cronfeydd arian parod, yn enwedig pan eu bod nhw yn werth cannoedd o filiynau o bunnoedd, er mwyn sicrhau bod plant yn cael eu bwydo dros yr haf? A lle nad yw hynny'n bosibl, oherwydd cyfyngiadau ariannol, a fyddai modd sefydlu cronfa argyfwng i awdurdodau lleol gael manteisio arni ar gyfer y rhai mwyaf agored i niwed?
Well, Dirprwy Lywydd, as I explained earlier, the food and fun scheme will reach more children this summer than last summer by thousands. The food and fun scheme only operates because of local authorities. The Welsh Local Government Association has been the lead in making sure that that scheme takes place throughout Wales, and there was no announcement three weeks ago, because the Welsh Government was clear when we were able to extend free school meals in the holidays, through Easter and through Whitsun, that that was the extent of our ability to do that, and that was months ago, not three weeks ago.
There are many, many calls on the budgets of the Welsh Government. I recall, Dirprwy Lywydd, outside the co-operation agreement, that Plaid Cymnru set down their three priorities for the budget beyond the co-operation agreement. They were public sector pay, they were funding buses and they were extending the EMA—the educational maintenance allowance. We have settled pay disputes in the health service and in the education service, we are providing £44 million to go on sustaining bus services, and we have raised the education maintenance allowance from £30 to £40 a week. Those were Plaid Cymru's priorities, not extending free school meals during the holidays.
Now, you can be sure, that on this side of the Chamber, there is nothing we would want to do more than to do more than we are able to help those families through the summer, but, in the end, the budgets we have are constrained, and when people declare priorities, they have to live with the priorities that they have declared. We will work with our local authorities, with all the things that are already in place, with the extra things that they are able to mobilise with the third sector, and wider contributions that are made to helping young people in Wales through the holiday and, in that way, we will maximise the impact we are able to make in the lives of those young people.
Wel, Dirprwy Lywydd, fel yr eglurais i'n gynharach, bydd y cynllun bwyd a hwyl yn cyrraedd miloedd yn fwy o blant yr haf hwn na'r haf diwethaf. Dim ond oherwydd awdurdodau lleol y mae'r cynllun bwyd a hwyl yn gweithredu. Cymdeithas Llywodraeth Leol Cymru sydd wedi arwain o ran sicrhau bod y cynllun hwnnw'n digwydd ledled Cymru, ac nid oedd cyhoeddiad tair wythnos yn ôl, oherwydd roedd Llywodraeth Cymru yn glir pryd yr oedden ni'n gallu ymestyn prydau ysgol am ddim yn y gwyliau, drwy'r Pasg a thrwy'r Sulgwyn, dyna oedd hyd a lled ein gallu i wneud hynny, ac roedd hynny fisoedd yn ôl, nid tair wythnos yn ôl.
Mae llawer o alwadau ar gyllidebau Llywodraeth Cymru. Rwy'n cofio, Dirprwy Lywydd, y tu allan i'r cytundeb cydweithio, fod Plaid Cymnru wedi nodi eu tair blaenoriaeth ar gyfer y gyllideb y tu hwnt i'r cytundeb cydweithio, sef cyflog sector cyhoeddus, ariannu bysiau ac ymestyn yr LCA—y lwfans cynhaliaeth addysg. Rydyn ni wedi datrys anghydfodau cyflog yn y gwasanaeth iechyd ac yn y gwasanaeth addysg, rydyn ni'n darparu £44 miliwn i gynnal gwasanaethau bysiau, ac rydyn ni wedi codi'r lwfans cynhaliaeth addysg o £30 i £40 yr wythnos. Dyna oedd blaenoriaethau Plaid Cymru, nid ymestyn prydau ysgol am ddim yn ystod y gwyliau.
Nawr, gallwch chi fod yn sicr, ar yr ochr hon i'r Siambr, nad oes unrhyw beth y bydden ni eisiau ei wneud yn fwy na gwneud mwy nag y gallwn ni i helpu'r teuluoedd hynny drwy gydol yr haf, ond, yn y pen draw, mae'r cyllidebau sydd gennym ni'n gyfyngedig, a phan fydd pobl yn datgan blaenoriaethau, mae'n rhaid iddyn nhw fyw gyda'r blaenoriaethau y maen nhw wedi'u datgan. Byddwn ni'n gweithio gyda'n hawdurdodau lleol, gyda'r holl bethau sydd eisoes ar waith, gyda'r pethau ychwanegol y gallan nhw eu defnyddio gyda'r trydydd sector, a chyfraniadau ehangach sy'n cael eu gwneud i helpu pobl ifanc yng Nghymru drwy'r gwyliau ac, yn y modd hwnnw, byddwn ni'n sicrhau y gallwn ni gael yr effaith fwyaf posibl ar fywydau'r bobl ifanc hynny.
Diolch i'r Prif Weinidog.
I thank the First Minister.
Yr eitem nesaf yw'r datganiad a chyhoeddiad busnes, a galwaf ar y Trefnydd, Lesley Griffiths.
Next, we have the business statement and announcement, and I call on the Trefnydd, Lesley Griffiths.
Thank you, Deputy Presiding Officer. Tomorrow, the Business Committee will seek a suspension of Standing Orders to enable us to consider three motions relating to Senedd committees. Draft business for the next three weeks of the autumn term is set out on the business statement and announcement, which can be found amongst the meeting papers available to Members electronically.
Diolch yn fawr, Dirprwy Lywydd. Yfory, bydd y Pwyllgor Busnes yn ceisio atal Rheolau Sefydlog i'n galluogi i ystyried tri chynnig sy'n ymwneud â phwyllgorau'r Senedd. Mae'r busnes drafft ar gyfer tair wythnos nesaf tymor yr hydref wedi'i nodi ar y datganiad a chyhoeddiad busnes, sydd i'w weld ymhlith papurau'r cyfarfod sydd ar gael i'r Aelodau yn electronig.
Trefnydd, can I call for two statements this week? Over the past few days, I've received a number of e-mails from constituents about reports in relation to Conwy County Borough Council spending £620,000 with what appears to be an inappropriate level of democratic scrutiny. It looks like that scrutiny has been circumvented. This was in relation to the establishment of a new 3G pitch at Parc Eirias in Colwyn Bay. Now, of course, I welcome any investment in my constituency, but it is important that local councillors don't play fast and loose with taxpayers' money, especially when they've imposed a 9.9 per cent record-breaking increase on council tax payers in the local authority area this year. I do think it would be appropriate to have a statement from the Minister for Finance and Local Government about what she is doing to make sure that democratic processes are not circumvented in the future.
Can I also call for a statement from the Minister for Social Justice on the way in which the Welsh Government conducts its public consultation processes? There was a statement issued, last week, by the Deputy Minister for Arts, Sport and Tourism on the statutory licensing scheme for all visitor accommodation in Wales. It was a welcome update that gave a report on the outcome of the public consultation on the Welsh Government's plans. I was astonished to read in that report that there were no references to the representations that were made by faith groups about the need for an exemption for the very basic and simple accommodation—overnight accommodation—that is often provided by churches, chapels and other faith communities for those on pilgrimage in Wales. This was an issue that was absolutely referred to in responses by different members of faith communities and, indeed, by the cross-party group on faith itself, yet there was no reference to it whatsoever in the report that was shared by the Deputy Minister. Can we have a statement on what the Welsh Government does in these public consultations, because it is important that people feel that their voices are listened to and that they do influence the decisions that are taken by Government Ministers? Thank you.
Trefnydd, a gaf i alw am ddau ddatganiad yr wythnos hon? Yn ystod yr ychydig ddiwrnodau diwethaf, rwyf i wedi derbyn nifer o negeseuon e-bost gan etholwyr ynghylch adroddiadau bod Cyngor Bwrdeistref Sirol Conwy wedi gwario £620,000 gyda'r hyn sy'n ymddangos yn lefel amhriodol o graffu democrataidd. Mae'n ymddangos bod y craffu hwnnw wedi'i osgoi. Roedd hyn o ran sefydlu cae 3G newydd ym Mharc Eirias ym Mae Colwyn. Nawr, wrth gwrs, rwy'n croesawu unrhyw fuddsoddiad yn fy etholaeth i, ond mae'n bwysig nad yw cynghorwyr lleol yn bod yn anghyfrifol gydag arian trethdalwyr, yn enwedig pan maen nhw wedi gorfodi'r cynnydd mwyaf erioed, sef 9.9 y cant, ar dalwyr y dreth gyngor yn ardal yr awdurdod lleol eleni. Rwy'n credu y byddai'n briodol cael datganiad gan y Gweinidog Cyllid a Llywodraeth Leol ynghylch yr hyn y mae hi'n ei wneud i sicrhau nad yw prosesau democrataidd yn cael eu hosgoi yn y dyfodol.
A gaf i hefyd alw am ddatganiad gan y Gweinidog Cyfiawnder Cymdeithasol ar y ffordd y mae Llywodraeth Cymru yn cynnal ei phrosesau ymgynghori cyhoeddus? Cafodd datganiad ei gyhoeddi'r wythnos diwethaf, gan Ddirprwy Weinidog y Celfyddydau, Chwaraeon a Thwristiaeth, ar y cynllun trwyddedu statudol ar gyfer pob llety i ymwelwyr yng Nghymru. Roedd yn ddiweddariad i'w groesawu a roddodd adroddiad ar ganlyniad yr ymgynghoriad cyhoeddus ar gynlluniau Llywodraeth Cymru. Cefais i fy synnu o ddarllen yn yr adroddiad hwnnw nad oedd unrhyw gyfeiriadau at y sylwadau a gafodd eu gwneud gan grwpiau ffydd ynghylch yr angen am eithriad ar gyfer llety sylfaenol a syml iawn—llety dros nos—sy'n cael ei ddarparu'n aml gan eglwysi, capeli a chymunedau ffydd eraill i'r rhai ar bererindod yng Nghymru. Yn bendant, roedd hwn yn fater y cyfeiriwyd ato mewn ymatebion gan wahanol aelodau o gymunedau ffydd ac, yn wir, gan y grŵp trawsbleidiol ar ffydd ei hun, ac eto nid oedd cyfeiriad ato o gwbl yn yr adroddiad a gafodd ei rannu gan y Dirprwy Weinidog. A gawn ni ddatganiad am yr hyn y mae Llywodraeth Cymru yn ei wneud yn yr ymgynghoriadau cyhoeddus hyn, oherwydd mae'n bwysig bod pobl yn teimlo bod pobl yn gwrando arnyn nhw a'u bod yn dylanwadu ar y penderfyniadau sy'n cael eu gwneud gan Weinidogion y Llywodraeth? Diolch.
Thank you. In relation to your first request, your phrase was 'inappropriate level of democratic scrutiny'. Well, that is a matter for Conwy County Borough Council as to how they decide to spend the money that is allocated to them.
In response to your second question, with any public consultation that any Minister undertakes, there is always a publication of responses, and I would assume that the responses to which you refer from faith groups or even individual churches would be part of that response. But I will certainly check that that is the case.
Diolch. O ran eich cais cyntaf, eich ymadrodd oedd 'lefel amhriodol o graffu democrataidd'. Wel, mater i Gyngor Bwrdeistref Sirol Conwy yw hwnnw o ran sut maen nhw'n penderfynu gwario'r arian sy'n cael ei ddyrannu iddyn nhw.
Mewn ymateb i'ch ail gwestiwn, gydag unrhyw ymgynghoriad cyhoeddus y mae unrhyw Weinidog yn ymgymryd ag ef, mae ymatebion yn cael eu cyhoeddi bob amser, a byddwn i'n tybio y byddai'r ymatebion yr ydych yn cyfeirio atyn nhw gan grwpiau ffydd neu hyd yn oed eglwysi unigol yn rhan o'r ymateb hwnnw. Ond yn sicr, fe wnaf i gadarnhau hynny.
Trefnydd, reflecting on all the comments we've just heard around concerns over the free school meal provision during school holidays, could I ask for a statement clarifying what support is available, how we can signpost families and also clarity for local foodbanks that have contacted me, really concerned that stocks are running low, that they're not prepared for the summer and uncertain what advice to give families that are already desperate? Because I think if we reflect on the discussion that's just been, it just shows it's not just a cost-of-living crisis, but, genuinely, an emergency in many communities, and that clarity is needed, please.
And, secondly, linked to this, I'd like to ask for a statement from the Minister for Social Justice around period poverty, and specifically the availability of period products over the summer. They are widely available for free in our schools, though there have been some barriers for people to be able to access those. We've heard from a number of campaigners, such as the Love Your Period campaign, that school holidays, in particular, can be problematic. So, can I ask that we highlight where free products are available and ensure that no child or young person goes hungry this summer, but neither are they denied their period dignity?
Trefnydd, gan fyfyrio ar yr holl sylwadau yr ydyn ni newydd eu clywed am bryderon ynghylch y ddarpariaeth prydau ysgol am ddim yn ystod gwyliau ysgol, a gaf i ofyn am ddatganiad yn egluro pa gymorth sydd ar gael, sut y gallwn ni gyfeirio teuluoedd a hefyd eglurder ar gyfer banciau bwyd lleol sydd wedi cysylltu â mi, sy'n bryderus iawn bod stociau'n mynd yn isel, sydd ddim yn barod ar gyfer yr haf ac sy'n ansicr pa gyngor i'w roi i deuluoedd sydd eisoes mewn sefyllfa ddybryd? Oherwydd rwy'n credu os ydyn ni'n myfyrio ar y drafodaeth sydd newydd fod, mae'n dangos nad argyfwng costau byw yn unig ydyw, ond, yn wir, argyfwng mewn llawer o gymunedau, ac mae angen yr eglurder hwnnw, os gwelwch yn dda.
Ac, yn ail, yn gysylltiedig â hyn, hoffwn i ofyn am ddatganiad gan y Gweinidog Cyfiawnder Cymdeithasol ynghylch tlodi mislif, ac yn benodol y cynhyrchion mislif a fydd ar gael dros yr haf. Maen nhw ar gael yn eang am ddim yn ein hysgolion, er bod pobl wedi wynebu rhai rhwystrau o ran cael gafael arnyn nhw. Rydyn ni wedi clywed gan nifer o ymgyrchwyr, fel ymgyrch Caru'ch Mislif, y gall gwyliau ysgol, yn arbennig, fod yn broblem. Felly, a gaf i ofyn i ni dynnu sylw at ble mae cynhyrchion am ddim ar gael ac, yn ogystal â sicrhau nad oes unrhyw blentyn neu berson ifanc yn llwgu yr haf hwn, ein bod ni'n sicrhau nad yw eu hurddas mislif yn cael ei wrthod iddyn nhw ychwaith?
Thank you. Well, in relation to the issue you raise about foodbanks, it's certainly a very serious issue, because I think we've all seen with foodbanks across our constituencies that they haven't been as well stocked as they had previously, because, obviously, everybody is impacted by the cost-of-living crisis, but I know the Minister for Social Justice continues to do all she can to support our foodbanks right across the country.
I think the point you raise about period poverty is very important, because, as you say, schools have those products available freely, and what happens in school holidays. I will ask the Minister for Social Justice to ensure that guidance is given as to where those products will be available, and if she perhaps would consider putting forward a written statement.
Diolch. Wel, o ran y mater yr ydych chi'n ei godi am fanciau bwyd, mae'n sicr yn fater difrifol iawn, oherwydd rwy'n credu ein bod ni i gyd wedi gweld gyda banciau bwyd ar draws ein hetholaethau nad ydyn nhw wedi cael eu stocio cystal ag yr oedden nhw o'r blaen, oherwydd, yn amlwg, mae'r argyfwng costau byw yn effeithio ar bawb, ond rwy'n gwybod bod y Gweinidog Cyfiawnder Cymdeithasol yn parhau i wneud popeth o fewn ei gallu i gefnogi ein banciau bwyd ledled y wlad.
Rwy'n credu bod y pwynt yr ydych chi'n ei godi am dlodi mislif yn bwysig iawn, oherwydd, fel y dywedwch chi, mae'r cynhyrchion hynny ar gael am ddim mewn ysgolion, a beth sy'n digwydd yn ystod gwyliau ysgol. Fe ofynnaf i'r Gweinidog Cyfiawnder Cymdeithasol sicrhau bod canllawiau yn cael eu rhoi o ran ble y bydd y cynhyrchion hynny ar gael, ac a fyddai efallai yn ystyried cyflwyno datganiad ysgrifenedig.
Sadly, last September, Deeside lost another young person far too soon. If I'm being completely honest, I'm struggling to come to terms with the fact that I lost my best friend Jamie Wynne last September. But Jamie's local grass-roots football team, Connah's Quay Town Football Club, have decided they want to help people talk about their own mental health, the stigma around mental health, and to signpost them to further support. The club have put together a leaflet, highlighting and directing people to Samaritans, to Mind and to Shout or even to their own well-being champions within the club. Trefnydd, I'd love to see this initiative being carried out across Cymru. Can I ask for the Welsh Government to make a statement on how they can support such initiatives across Wales?
Yn anffodus, fis Medi diwethaf, collodd Glannau Dyfrdwy berson ifanc arall yn rhy fuan o lawer. Os ydw i'n gwbl onest, rwy'n cael trafferth dygymod â'r ffaith mod i wedi colli fy ffrind gorau Jamie Wynne fis Medi diwethaf. Ond mae tîm pêl-droed lleol Jamie, Clwb Pêl-droed Tref Cei Connah, wedi penderfynu eu bod nhw eisiau helpu pobl i siarad am eu hiechyd meddwl eu hunain, y stigma ynghylch iechyd meddwl, a'u cyfeirio at gefnogaeth pellach. Mae'r clwb wedi llunio taflen, gan dynnu sylw a chyfeirio pobl at y Samariaid, at Mind ac at Shout neu hyd yn oed at eu pencampwyr lles eu hunain o fewn y clwb. Trefnydd, byddwn i wrth fy modd yn gweld y fenter hon yn cael ei chyflwyno ledled Cymru. A gaf i ofyn i Lywodraeth Cymru wneud datganiad ar sut y gallan nhw gefnogi mentrau o'r fath ledled Cymru?
Thank you. I think it's really valuable for organisations such as Connah's Quay Town Football Club to make sure that individuals are aware of what support is already on offer. I think it's great that they're doing this in Jamie's name going forward. We'll certainly look, as part of our continued multisectoral working, at how we can expand this further as we further develop our approach to suicide prevention.
Diolch. Rwy'n credu ei fod yn werthfawr iawn i sefydliadau fel Clwb Pêl-droed Tref Cei Connah sicrhau bod unigolion yn ymwybodol o'r cymorth sydd eisoes ar gael. Rwy'n credu ei bod hi'n wych eu bod nhw'n gwneud hyn yn enw Jamie wrth symud ymlaen. Yn sicr fe wnawn ni ystyried, fel rhan o'r gwaith amlsectoraidd rydym yn parhau i'w wneud, sut y gallwn ni ehangu hyn ymhellach wrth i ni fynd ati i ddatblygu ein dull o atal hunanladdiad ymhellach.
I call for a single Welsh Government statement on the means testing of military compensation received by the armed forces community. Last week, the Royal British Legion launched its Credit their Service campaign, aiming to address the treatment of military compensation as income across welfare means tests. A hundred and fifty thousand members of the armed forces community receive military compensation awarded to support the ongoing costs of an illness or injury acquired in service. Means testing results in some of the poorest members of the armed forces community being denied thousands of pounds of support, while civil compensation such as for personal injury or medical negligence is exempt from this. In 2011, the UK Government pledged the armed forces covenant—obviously, the Welsh Government also did this—and they promised to ensure that members of the armed forces community should face no disadvantage compared to other citizens in the provision of public and commercial services. Royal British Legion is therefore urging Welsh local authorities to use existing discretionary powers to ensure that military compensation is never treated as income in means tests for locally administered benefits. I believe some authorities are doing that, but many are not, and the Welsh Government also they’re calling to work with the UK Government to amend benefit regulations to ensure that no member of the armed forces community in Wales has their compensation—
Rwy'n galw am un datganiad gan Lywodraeth Cymru ar y profion modd ar iawndal milwrol y mae cymuned y lluoedd arfog yn ei gael. Yr wythnos diwethaf, lansiodd y Lleng Brydeinig Frenhinol ei hymgyrch Credit their Service, gyda'r nod o fynd i'r afael â thrin iawndal milwrol fel incwm ar draws profion modd lles. Mae cant a hanner o filoedd o aelodau o gymuned y lluoedd arfog yn derbyn iawndal milwrol wedi'i ddyfarnu i gefnogi costau parhaus salwch neu anaf y gwnaethon nhw ei gael wrth wasanaethu. O ganlyniad i brofion modd mae rhai o aelodau tlotaf cymuned y lluoedd arfog yn cael eu hamddifadu o filoedd o bunnoedd o gymorth, tra bod iawndal sifil fel ar gyfer anafiadau personol neu esgeulustod meddygol wedi'i eithrio rhag hyn. Yn 2011, addawodd Llywodraeth y DU gyfamod y lluoedd arfog—yn amlwg, gwnaeth Llywodraeth Cymru hyn hefyd—ac fe wnaethon nhw addo sicrhau na ddylai aelodau o gymuned y lluoedd arfog wynebu unrhyw anfantais o gymharu â dinasyddion eraill wrth ddarparu gwasanaethau cyhoeddus a masnachol. Felly, mae'r Lleng Brydeinig Frenhinol yn annog awdurdodau lleol Cymru i ddefnyddio pwerau disgresiwn presennol i sicrhau na chaiff iawndal milwrol byth ei drin fel incwm mewn profion modd ar gyfer budd-daliadau sy'n cael eu gweinyddu'n lleol. Rwy'n credu bod rhai awdurdodau yn gwneud hynny, ond nid llawer ohonyn nhw, ac mae hefyd yn galw ar Lywodraeth Cymru i weithio gyda Llywodraeth y DU i ddiwygio rheoliadau budd-daliadau i sicrhau nad yw iawndal unrhyw aelod o gymuned y lluoedd arfog yng Nghymru—
Mark, can you conclude now, please?
Mark, allwch chi orffen nawr, os gwelwch yn dda?
—treated as income by any means-tested benefits. I call for a statement accordingly in the context of the calls on the Welsh Government and local authorities here.
—yn cael ei drin fel incwm gan unrhyw fudd-daliadau prawf modd. Rwy'n galw am ddatganiad yn unol â hynny yng nghyd-destun y galwadau ar Lywodraeth Cymru ac awdurdodau lleol yma.
Thank you. The Deputy Minister for Social Partnership is very aware of the Royal British Legion Credit their Service campaign, and I know her officials have met with the charity, and are continuing to work closely with the armed forces expert group, the armed forces liaison officers, and all our partners across Wales to uphold the principle of the armed forces covenant. This is a UK-wide issue, but there are obvious implications for areas where Welsh Government leads, and the campaign really cuts across several policy areas, and we will need to assess the issues raised.
Diolch. Mae'r Dirprwy Weinidog Partneriaeth Gymdeithasol yn ymwybodol iawn o ymgyrch Credit their Service y Lleng Brydeinig Frenhinol, ac rwy'n gwybod bod ei swyddogion wedi cwrdd â'r elusen, ac yn parhau i weithio'n agos gyda grŵp arbenigol y lluoedd arfog, swyddogion cyswllt y lluoedd arfog, a'n holl bartneriaid ledled Cymru i gynnal egwyddor cyfamod y lluoedd arfog. Mae hwn yn fater ledled y DU, ond mae goblygiadau amlwg i feysydd y mae Llywodraeth Cymru yn eu harwain, ac mae'r ymgyrch wir yn berthnasol i sawl maes polisi, a bydd angen i ni asesu'r materion a godwyd.
I'd like a statement, please, addressing concerns raised by Marie Curie that people with a terminal illness will be facing a winter of increased stress because of high energy bills. They're not guaranteed support from the Warm Homes programme and I'd like to see that changed, please. Ninety-four per cent of Marie Curie nurses say that they've cared for patients who are struggling with finances and that that worry about how they'll keep warm will add another burden onto people who are dying, who are falling into poverty as they die. I'm sorry that that's an upsetting way to put it, but I don't think we can shy away from the harsh reality here. Nearly a quarter of Marie Curie staff say that they fear financial insecurity has hastened the deterioration in some of their patients' conditions. The eligibility criteria for the programme isn't clear on whether people in this situation will be guaranteed extra support to make them comfortable in what will be, for some, their final weeks or months. Please could a statement address this, so that people with a terminal illness and their families can have this certainty that that, at least, is one fewer thing that they have to worry about?
Hoffwn gael datganiad, os gwelwch yn dda, sy'n mynd i'r afael â phryderon a godwyd gan Marie Curie y bydd pobl â salwch angheuol yn wynebu gaeaf o straen cynyddol oherwydd biliau ynni uchel. Nid ydynt yn sicr o gael cefnogaeth gan y rhaglen Cartrefi Clyd a hoffwn weld hynny'n newid, os gwelwch yn dda. Dywed 94 y cant o nyrsys Marie Curie eu bod wedi gofalu am gleifion sy'n cael trafferth gydag arian ac y bydd y pryder hwnnw ynghylch sut y byddan nhw'n cadw'n gynnes yn ychwanegu baich arall ar bobl sy'n marw, sy'n mynd i dlodi wrth iddyn nhw farw. Mae'n ddrwg gen i fod honno'n ffordd ofidus o fynegi hynny, ond dydw i ddim yn credu y gallwn ni gilio oddi wrth y realiti llym yma. Mae bron i chwarter staff Marie Curie yn dweud eu bod yn ofni bod ansicrwydd ariannol wedi prysuro'r dirywiad yng nghyflwr rhai o'u cleifion. Nid yw'r meini prawf cymhwysedd ar gyfer y rhaglen yn nodi'n glir a fydd pobl yn y sefyllfa hon yn sicr o gael cymorth ychwanegol i'w gwneud yn gyfforddus yn yr hyn a fydd, i rai, eu hwythnosau neu fisoedd olaf. A allai datganiad ymdrin â hyn, fel y gall pobl sydd â salwch angheuol a'u teuluoedd gael y sicrwydd hwn bod hynny, o leiaf, yn un peth yn llai y mae'n rhaid iddyn nhw boeni amdano?
Thank you. The Member raises a very important point. We know that often a cancer diagnosis does bring with it severe financial implications. People may not be able to work and they might have further costs for energy. You mentioned energy specifically, so we do absolutely understand the charities that bring forward this information to us, and their concerns. Obviously, we are in the middle of a cost-of-living crisis, and you will be aware of the significant help that Welsh Government is bringing to people in Wales to help with the cost-of-living crisis, but we can only do so much.
Diolch. Mae'r Aelod yn codi pwynt pwysig iawn. Gwyddom fod diagnosis o ganser yn aml yn dod â goblygiadau ariannol difrifol. Efallai na fydd pobl yn gallu gweithio ac efallai y bydd ganddyn nhw gostau ychwanegol am ynni. Fe wnaethoch chi sôn am ynni yn benodol, felly rydyn ni'n deall yn llwyr yr elusennau sy'n cyflwyno'r wybodaeth hon i ni, a'u pryderon. Yn amlwg, rydyn ni yng nghanol argyfwng costau byw, a byddwch chi'n ymwybodol o'r cymorth sylweddol y mae Llywodraeth Cymru yn ei roi i bobl yng Nghymru i helpu gyda'r argyfwng costau byw, ond dim ond hyn a hyn y gallwn ni ei wneud.
Yesterday I visited the Welsh Government's forest estate at Coed Moel Famau, where large areas of larch trees are being clear felled due to larch disease elsewhere in the forest. Felling was postponed because of nesting birds. There are six species of bat and goshawks nesting. This particular area is rich in biodiversity as it's being managed sustainably through continuous cover forestry, providing many ecosystems such as flood prevention, erosion control and safeguarding biodiversity. I'm concerned felling is due to restart in September through an Natural Resources Wales contract that will lead to loss of habitat and flooding of tributaries leading to the Alyn river. Sustainably managed continuous cover forests are also more resilient to pest diseases and climate change. The Welsh Government strategy states that local knowledge, existing disease-spread data and meteorological data will all be utilised by NRW, but this is clearly not being followed here as there are large areas of larch that are perfectly healthy and not subject to any statutory plant health notice. So, with mass felling due to start in September—this is why it's urgent, and I've phrased it here—please could I ask for a statement on why Welsh Government budget is being used to needlessly fell compartments of healthy larch trees on the public forest estate in this haphazard way? Thank you.
Ddoe, ymwelais ag ystad goedwig Llywodraeth Cymru yng Nghoed Moel Famau, lle mae rhannau helaeth o goed llarwydd yn cael eu torri a'u clirio oherwydd clefyd llarwydd mewn mannau eraill yn y goedwig. Gohiriwyd torri'r coed oherwydd bod adar yn nythu. Mae chwe rhywogaeth o ystlumod a gweilch marth yn nythu. Mae'r ardal benodol hon yn llawn bioamrywiaeth gan ei bod yn cael ei rheoli'n gynaliadwy trwy goedwigaeth gorchudd parhaus, gan ddarparu llawer o ecosystemau fel atal llifogydd, rheoli erydu a diogelu bioamrywiaeth. Rwy'n pryderu y bydd torri coed yn ailgychwyn ym mis Medi trwy gontract Cyfoeth Naturiol Cymru a fydd yn arwain at golli cynefin a llifogydd llednentydd sy'n arwain at afon Alun. Mae coedwigoedd gorchudd parhaus a reolir yn gynaliadwy hefyd yn fwy cydnerth i glefydau plâu a newid hinsawdd. Mae strategaeth Llywodraeth Cymru yn nodi y bydd gwybodaeth leol, data am ledaeniad clefydau a data meteorolegol presennol i gyd yn cael eu defnyddio gan CNC, ond mae'n amlwg nad yw hyn yn cael ei ddilyn yn y fan yma gan fod yna ardaloedd mawr o goed llarwydd sy'n berffaith iach ac nad ydynt yn destun unrhyw hysbysiad iechyd planhigion statudol. Felly, gyda thorri coed ar raddfa eang i fod i ddechrau ym mis Medi—dyma pam y mae'n fater brys, ac rwyf wedi ei godi yma—os gwelwch yn dda a gaf i ofyn am ddatganiad ynghylch pam mae cyllideb Llywodraeth Cymru yn cael ei defnyddio i dorri ardaloedd o goed llarwydd iach ar hap yn ddiangen ar ystad y goedwig gyhoeddus? Diolch.
Thank you. I do recognise the value of our trees and woodlands and hedgerows, and, immediately after this business statement, I'll be making a statement on the current position of the sustainable farming scheme, where absolutely that will be recognised. They're of huge importance to our biodiversity in connecting our habitats to help build that resilient ecosystem that we all want to see and reduce the impacts of climate change. Unfortunately, P. ramorum disease in larch does remain a significant challenge for us here in Wales, and felling on the Welsh Government's woodland estate is undertaken in line with the UK forestry standard, with the Government standard for sustainable forest management also. And that standard does require and give guidance in relation to protecting water, soils, biodiversity and other ecosystems during the felling operations.
The management of woodland on the Welsh Government woodland estate does take account of disease-spread data and NRW do undertake surveillance to monitor the spread of P. ramorum, and it is sometimes necessary for operational reasons, and as part of a planned, more efficient approach to woodland management, as set out in NRW's larch reduction strategy, to fell trees even if they're not showing symptoms of disease. That reduction of larch will also increase the resilience of the woodland.
Diolch. Rwyf yn cydnabod gwerth ein coed a'n coetiroedd a'n gwrychoedd, ac, yn syth ar ôl y datganiad busnes hwn, byddaf yn gwneud datganiad ar sefyllfa bresennol y cynllun ffermio cynaliadwy, lle bydd hynny'n cael ei gydnabod yn bendant. Maen nhw o bwysigrwydd enfawr i'n bioamrywiaeth wrth gysylltu ein cynefinoedd i helpu i adeiladu'r ecosystem gydnerth honno yr ydym ni i gyd eisiau ei gweld a lleihau effeithiau newid hinsawdd. Yn anffodus, mae clefyd P. ramorum mewn coed llarwydd yn parhau i fod yn her sylweddol i ni yma yng Nghymru, ac mae torri coed ar ystad goetir Llywodraeth Cymru yn cael ei wneud yn unol â safon coedwigaeth y DU, gyda safon y Llywodraeth ar gyfer rheoli coedwigoedd yn gynaliadwy hefyd. Ac mae'r safon honno'n ei gwneud yn ofynnol ac yn rhoi arweiniad mewn perthynas ag amddiffyn dŵr, priddoedd, bioamrywiaeth ac ecosystemau eraill yn ystod y gwaith torri coed.
Mae rheoli coetiroedd ar ystad goetir Llywodraeth Cymru yn ystyried data am ledaeniad clefydau ac mae CNC yn gwneud gwaith gwyliadwriaeth i fonitro lledaeniad P. ramorum, ac weithiau mae angen hynny am resymau gweithredol, ac fel rhan o ddull rheoli coetiroedd sydd wedi'i gynllunio ac sy'n fwy effeithlon, fel y nodir yn strategaeth lleihau llarwydd CNC, i dorri coed hyd yn oed os nad ydynt yn dangos symptomau clefyd. Bydd y gostyngiad hwnnw mewn llarwydd hefyd yn cynyddu cydnerthedd y coetir.
Minister, I'd like to request a statement from the Minister for Economy outlining the decision-making process for grants from the Welsh Government community facilities programme. I'm asking this in light of the Welsh Government's decision to deny Llandudno football club's grant application for a new 3G pitch, which I know the Member for Aberconwy, Janet Finch-Saunders, also has concerns about. This decision has been a bitter blow for Llandudno football club. The club played most of their home games in Bangor last season and were looking forward to a proper return to Llandudno. The Welsh Government's decision has led to the manager leaving the club, and many fear for the future of the club, despite the many hundreds of people it serves in the town and surrounding communities. This decision seems also off the back of some positive feedback from the funding panel, so the club are at a loss as to how this decision has come about. So, to remove some ambiguity, I'd like to request a statement outlining the decision-making processes for grants of this nature. Diolch yn fawr iawn.
Gweinidog, hoffwn ofyn am ddatganiad gan Weinidog yr Economi yn amlinellu'r broses o wneud penderfyniadau ar gyfer grantiau o raglen cyfleusterau cymunedol Llywodraeth Cymru. Rwy'n gofyn hyn yng ngoleuni penderfyniad Llywodraeth Cymru i wrthod cais grant clwb pêl-droed Llandudno am gae 3G newydd, ac rwy'n gwybod bod gan yr Aelod dros Aberconwy, Janet Finch-Saunders, bryderon amdano hefyd. Mae'r penderfyniad yma wedi bod yn ergyd chwerw i glwb pêl-droed Llandudno. Chwaraeodd y clwb y rhan fwyaf o'u gemau cartref ym Mangor y tymor diwethaf ac roedden nhw'n edrych ymlaen at ddychwelyd i Landudno. Mae penderfyniad Llywodraeth Cymru wedi arwain at y rheolwr yn gadael y clwb, ac mae llawer yn ofni am ddyfodol y clwb, er gwaethaf y cannoedd lawer o bobl y mae'n eu gwasanaethu yn y dref a'r cymunedau cyfagos. Mae'n ymddangos bod y penderfyniad hwn hefyd yn dilyn adborth cadarnhaol gan y panel cyllido, felly dydy'r clwb ddim yn deall o gwbl sut mae'r penderfyniad hwn wedi digwydd. Felly, er mwyn cael gwared ar rywfaint o amwysedd, hoffwn ofyn am ddatganiad yn amlinellu'r prosesau gwneud penderfyniadau ar gyfer grantiau o'r math hwn. Diolch yn fawr iawn.
This issue doesn't sit with the Minister for Economy; it sits with the Minister for Social Justice and Chief Whip. However, each bid is assessed with very strict eligibility criteria. I would think the best way forward, really, would be for the club—. I mean, I appreciate what you said about how they'd had some initial feedback, but it would be good for them to ask for feedback. It might be better for you to write directly to the Minister, or the club can obviously contact officials to get that feedback.
Nid mater i Weinidog yr Economi yw hwn; mater i'r Gweinidog Cyfiawnder Cymdeithasol a'r Prif Chwip. Fodd bynnag, caiff pob cais ei asesu gyda meini prawf cymhwysedd llym iawn. Byddwn i'n meddwl mai'r ffordd orau ymlaen, mewn gwirionedd, fyddai i'r clwb—. Hynny yw, rwy'n gwerthfawrogi'r hyn y dywedoch chi am sut yr oedden nhw wedi cael adborth cychwynnol, ond byddai'n dda iddyn nhw ofyn am adborth. Efallai y byddai'n well i chi ysgrifennu'n uniongyrchol at y Gweinidog, neu gall y clwb yn amlwg gysylltu â swyddogion i gael yr adborth hwnnw.
Minister, I'd like a statement on what the Welsh Government are doing to support families who receive the Healthy Start allowance. A recent report from Food Foundation's kids food guarantee found that there are no first infant formulas available that are affordable with the UK Government Healthy Start allowance, which is currently £8.50 a week for those with children under one year of age. The research found that the cost of a standard powdered formula varied between £9.39 and £15.95 in supermarkets. The allowance is there to help parents from low-income families by using vouchers to buy fruit, veg, milk and formulas—and, as demonstrated at the moment in terms of milk formulas, that is not in any way adequate. Of course, we know that not every infant can be breastfed, and not being able to afford first infant formula poses a real risk to the infant's health, and the formula is specifically balanced to contain the right amount of nutrients and calories. With costs so high, there are fears that parents may feel they have no choice but either to cut back on feeding their children or to water it down. I am keen to know, Minister, what discussions the Welsh Government have had with the UK Government about this, and what the Welsh Government are doing to support families who are struggling to buy first infant formula. These families need help, more now than ever. It's a stark reminder of how the cost of living and the crash of the economy is really hitting home.
Gweinidog, hoffwn i gael datganiad ar yr hyn y mae Llywodraeth Cymru yn ei wneud i gefnogi teuluoedd sy'n derbyn y lwfans Cychwyn Iach. Canfu adroddiad diweddar gan warant bwyd i blant y Food Foundation nad oes unrhyw laeth fformiwla cyntaf ar gyfer babanod ar gael sy'n fforddiadwy gyda lwfans Cychwyn Iach Llywodraeth y DU, sydd ar hyn o bryd yn £8.50 yr wythnos i'r rhai hynny sydd â phlant o dan flwydd oed. Canfu'r ymchwil fod cost fformiwla powdr safonol yn amrywio rhwng £9.39 a £15.95 mewn archfarchnadoedd. Mae'r lwfans yno i helpu rhieni o deuluoedd incwm isel trwy ddefnyddio talebau i brynu ffrwythau, llysiau, llaeth a fformiwla—ac, fel y dangosir ar hyn o bryd o ran fformiwla llaeth, nid yw hynny mewn unrhyw ffordd yn ddigonol. Wrth gwrs, rydym yn gwybod na all pob baban gael ei fwydo ar y fron, ac mae methu â fforddio fformiwla cyntaf babanod yn peri risg wirioneddol i iechyd y baban, ac mae'r fformiwla yn cael ei gydbwyso'n benodol i gynnwys y swm cywir o faetholion a chalorïau. Gyda chostau mor uchel, mae yna ofnau y gallai rhieni deimlo nad oes ganddyn nhw ddewis ond naill ai torri'n ôl ar fwydo eu plant neu ei wanhau â dŵr. Rwy'n awyddus i wybod, Gweinidog, pa drafodaethau y mae Llywodraeth Cymru wedi'u cael gyda Llywodraeth y DU ynglŷn â hyn, a beth mae Llywodraeth Cymru yn ei wneud i gefnogi teuluoedd sy'n ei chael hi'n anodd prynu fformiwla cyntaf babanod. Mae angen cymorth ar y teuluoedd hyn yn fwy nag erioed. Mae'n ein hatgoffa'n glir sut mae costau byw a chwalfa'r economi yn cael effaith sylweddol mewn gwirionedd.
Thank you. As you point out, the Healthy Start scheme is not devolved, but it does provide financial help towards buying healthy food, milk and formula. The payments for under-ones is £8.50 a week, whereas for infants between one and four years, it's £4.25 a week, so even the £8.50 may not cover the full price of infant formula. But the Healthy Start scheme is designed to help towards the cost of foods and drinks included, not necessarily cover the cost of a family's healthy food bill in its entirety. But we do have some concerns about the delivery of the scheme. The Minister wishes to review the Healthy Start scheme in Wales and consider possible options for devolution, going forward. We also have the best uptake of the scheme out of any UK nation here, so I think it's really important that the Minister—and I know she will do that—continues to work with partners to increase access and awareness of support.
Diolch. Fel yr ydych chi'n ei nodi, nid yw'r cynllun Cychwyn Iach wedi'i ddatganoli, ond mae yn darparu cymorth ariannol tuag at brynu bwyd iach, llaeth a fformiwla. Mae'r taliadau ar gyfer plant dan un oed yn £8.50 yr wythnos, ond ar gyfer babanod rhwng un a phedair oed, mae'n £4.25 yr wythnos, felly efallai na fydd hyd yn oed yr £8.50 yn talu pris llawn fformiwla babanod. Ond mae'r cynllun Cychwyn Iach wedi'i gynllunio i helpu tuag at gost bwydydd a diodydd sydd wedi'u cynnwys, nid o reidrwydd i dalu cost bil bwyd iach teulu yn ei gyfanrwydd. Ond mae gennym ni rai pryderon ynglŷn â chyflawniad y cynllun. Mae'r Gweinidog yn dymuno adolygu'r cynllun Cychwyn Iach yng Nghymru ac ystyried opsiynau posibl ar gyfer datganoli, wrth symud ymlaen. Mae gennym hefyd y niferoedd uchaf yn defnyddio'r cynllun o unrhyw wlad yn y DU yma, felly rwy'n credu ei bod yn bwysig iawn bod y Gweinidog—ac rwy'n gwybod y bydd hi'n gwneud hynny—yn parhau i weithio gyda phartneriaid i gynyddu mynediad ac ymwybyddiaeth o'r gefnogaeth.
Can I ask for a Government statement this afternoon on the use of wildflower meadows by local authorities across Wales, as I've been contacted by many residents in my constituency from Nant Close in Rhuddlan, Fern Way in Rhyl and other areas concerned about the use of wildflower meadows by Denbighshire County Council? Now, I'm no way against wildflower meadows, as previously alleged by the First Minister the last time I asked him in First Minister's questions, if there is evidence of good flower production and an increase in bee population and biodiversity, which is the scheme's intention. But when there are poor crops developing and then becoming dry and barren in hot and dry conditions, and also on land in years gone by where children have played sport and the public have enjoyed the space, can this be considered and dealt with by the local authorities, as cases of apathy are leading to my constituents believing they are being used as cost- and corner-cutting measures by Denbighshire, which then leads to discontent as local residents have seen gargantuan increases in their council tax rates since devolution and aren't getting value for money? So, can you provide a statement this afternoon on what guidance the Welsh Government is giving to local authorities on the use of wildflower meadows and whether there is any consideration in that guidance to help my constituents who are tired of seeing perennial poor crops every summertime?
A gaf i ofyn am ddatganiad gan y Llywodraeth y prynhawn yma ynglŷn â'r defnydd o weirgloddiau blodau gwyllt gan awdurdodau lleol ledled Cymru, gan fod llawer o drigolion yn fy etholaeth i wedi cysylltu â mi o Gylch y Nant yn Rhuddlan, Fern Way yn y Rhyl ac ardaloedd eraill sy'n poeni am y defnydd o weirgloddiau blodau gwyllt gan Gyngor Sir Ddinbych? Nawr, ac nid wyf i'n gwrthwynebu gweirgloddiau blodau gwyllt mewn unrhyw ffordd, fel roedd y Prif Weinidog yn ei honni'r tro diwethaf i mi ei holi ef yng nghwestiynau'r Prif Weinidog yn ddiweddar, os oes tystiolaeth o gynhyrchiant da o flodau a chynnydd ym mhoblogaeth gwenyn a bioamrywiaeth, sef bwriad y cynllun. Ond pan nad yw cnydau yn datblygu yn dda ac yn sychu ac yn crino mewn tywydd poeth a sych, ac ar dir hefyd yr oedd plant yn chwarae arno dros y blynyddoedd a'r cyhoedd wedi mwynhau'r llecyn, a all yr awdurdodau lleol ystyried ymdrin â hyn, gan fod achosion o ddifaterwch yn arwain fy etholwyr i gredu eu bod nhw'n cael eu defnyddio gan sir Ddinbych i arbed arian a thorri corneli, sy'n yn arwain wedyn at anfodlonrwydd gan fod trigolion lleol wedi gweld cynnydd yng nghyfraddau'r dreth gyngor ers datganoli ac nad ydyn nhw'n cael gwerth am arian? Felly, a allwch chi roi datganiad y prynhawn yma ar ba ganllawiau y mae Llywodraeth Cymru yn eu rhoi i awdurdodau lleol o ran defnyddio gweirgloddiau blodau gwyllt ac a oes unrhyw ystyriaeth yn y canllawiau hynny i helpu fy etholwyr i sydd wedi blino ar weld cnydau lluosflwydd gwael pob haf?
Well, I certainly think this year we've seen some excellent examples of wildflower meadows and roundabouts. I know, in my own constituency of Wrexham—and perhaps I can plug that, because I know they're in a Wales in Bloom competition for their roundabouts in Wrexham today, and I think the judging’s today, actually—it's been great to see. I'm not sure quite what you're getting at, because, certainly, it does improve biodiversity, and you only have to look at them to see the butterflies and bees that are attracted. So, I do think it's a matter for each local authority.
Wel, rwy'n sicr yn credu ein bod ni wedi gweld enghreifftiau gwych eleni o weirgloddiau a chylchfannau blodau gwyllt. Fe wn i, yn fy etholaeth i yn Wrecsam—ac efallai y caf i roi hysbyseb i hynny, achos fe wn i eu bod nhw mewn cystadleuaeth Cymru yn ei Blodau gyda'u cylchfannau yn Wrecsam heddiw, ac rwy'n credu bod y beirniadu yn digwydd heddiw, mewn gwirionedd—mae hi wedi hi bod yn wych i weld hynny. Nid wyf i'n siŵr beth yr ydych chi'n ceisio ei ddweud, oherwydd, yn sicr, mae hynny'n gwella bioamrywiaeth, ac nid oes raid i chi ond edrych i weld y gloÿnnod byw a'r gwenyn sy'n cael eu denu. Felly, rwy'n credu mai mater yw hwn i bob awdurdod lleol.
Ac yn olaf, Natasha Asghar.
And finally, Natasha Asghar.
Thank you so much, Deputy Presiding Officer. Minister, please may I request a statement from the Minister for Social Justice about Wales being a nation of sanctuary? The reason why I ask is because I'd like the Minister to please clarify who 'the nation of sanctuary', which is a phrase often used by many Ministers and politicians in this place, actually applies to. I know the dictionary definition of what's been sent out to all of us, however there are many people in Wales who have come to support us with jobs, to have education here, and to live and build lives. The reason why I'm asking for this specifically is because I personally, as a child of immigrants, have been openly mocked and ridiculed by Ministers and backbenchers in this place for simply being ambitious. And these are the people who were last week sitting in this Chamber talking about compassion and the importance about having a nation of sanctuary, yet their attitude towards me personally—and I'm sure this could perhaps continue to other people outside of this Chamber—is something that genuinely causes me concern. How can Wales be a genuine nation of sanctuary when we're not even supportive to welcome each other within this Chamber? Is Wales a nation of sanctuary to people like me, my parents, people out there as well who are immigrants, children of immigrants as well who perhaps have been in Wales for 50 years plus, or perhaps, even, less? Or is it a case whereby the Welsh Government just picks and chooses who it exactly applies to? Clarification would be greatly appreciated as I personally want to see Wales as a nation of sanctuary for everyone, and not just a select few, going forward.
Diolch yn fawr iawn, Dirprwy Lywydd. Gweinidog, a gaf i ofyn am ddatganiad gan y Gweinidog Cyfiawnder Cymdeithasol ynghylch y ffaith fod Cymru'n genedl noddfa? Y rheswm pam rwy'n gofyn yw oherwydd fe hoffwn i'r Gweinidog egluro pwy y mae'r 'genedl noddfa', sy'n ymadrodd a ddefnyddir yn aml gan lawer o Weinidogion a gwleidyddion yn y lle hwn, yn cyfeirio ato mewn gwirionedd. Rwy'n gwybod am y diffiniad geiriadurol o'r deunydd a anfonwyd at bob un ohonom ni, serch hynny, mae llawer o bobl yng Nghymru sydd wedi dod i'n cefnogi gyda swyddi, a chael addysg yma, a byw ac adeiladu eu bywydau. Y rheswm pam rwy'n gofyn am hyn yn benodol yw oherwydd fy mod i'n bersonol, yn blentyn i fewnfudwyr, wedi cael fy ngwawdio yn gyhoeddus a'm gwatwar gan Weinidogion a meinciau cefn yn y lle hwn am fod yn uchelgeisiol. A dyma'r bobl a oedd yn eistedd yn y Siambr hon yr wythnos diwethaf yn sôn am dosturi a phwysigrwydd bod yn genedl noddfa, ac eto mae eu hagwedd nhw tuag ataf i'n bersonol—ac rwy'n siŵr y gallai hyn ymestyn at bobl eraill y tu allan i'r Siambr hon—yn rhywbeth sydd wir yn peri pryder i mi. Sut all Cymru fod yn genedl noddfa wirioneddol pan nad ydym ni hyd yn oed yn gefnogol ac yn croesawu ein gilydd yn y Siambr hon? A yw Cymru yn genedl noddfa i bobl fel fi, fy rhieni, pobl allan yna hefyd sy'n fewnfudwyr, plant mewnfudwyr hefyd sydd wedi bod yng Nghymru ers 50 mlynedd a mwy efallai, neu lai, efallai, hyd yn oed? Neu a yw'n achos o Lywodraeth Cymru yn gwneud dim ond dewis pwy y mae hyn yn gwbl berthnasol iddyn nhw? Fe fyddai eglurhad yn cael ei werthfawrogi yn fawr gan fy mod i'n bersonol yn dymuno gweld Cymru yn genedl noddfa i bawb, ac nid dim ond i'r ychydig rai, wrth symud ymlaen.
And I think that is absolutely the definition: we're a nation of sanctuary for everyone who needs it. I think you're talking more in general terms about a lack of respect in this Chamber, and I do think that happens quite often in this Chamber, and perhaps we all need to look at ourselves.
Ac rwy'n credu mai hwnnw yw'r diffiniad yn gyfan gwbl: rydyn ni'n genedl noddfa i bob un sydd ei hangen hi. Rwyf i o'r farn mai siarad yn fwy cyffredinol yr ydych chi am ddiffyg parch yn y Siambr hon, ac rwy'n credu bod hynny'n digwydd yn rhy aml yn y Siambr hon, ac efallai fod angen i bawb ohonom ni edrych arnom ni ein hunain.
Diolch i'r Trefnydd.
I thank the Trefnydd.
Eitem 3 y prynhawn yma yw'r datganiad gan y Gweinidog Materion Gwledig a Gogledd Cymru: ymateb y Llywodraeth i ail gam cyd-ddylunio'r cynllun ffermio cynaliadwy. Galwaf ar y Gweinidog, Lesley Griffiths.
Item 3 this afternoon is the statement from the Minister for Rural Affairs and North Wales: the Government response to the second phase of the sustainable farming scheme co-design. I call on the Minister, Lesley Griffiths.
Thank you, Deputy Presiding Officer. I'm pleased to update the Senedd today on the development of the sustainable farming scheme. This is the first major new initiative underpinned by our soon-to-be landmark Agriculture (Wales) Act, and mirrors its sustainable land management objectives to support Welsh farmers to produce food sustainably and help tackle the climate and nature emergencies. The SFS will be our main mechanism to underpin resilient agricultural businesses, and it also recognises the key role farmers play as stewards of our Welsh language, heritage and culture.
Last summer, I published the most detailed set of proposals to date on the scheme. Those outline proposals underpinned our second phase of co-design. The proposals were set deliberately at a high level so farmers and stakeholders could contribute their experience and progressive ideas, to help us develop further detail. Today, I am pleased to publish two reports on the co-design outputs. The 'Sustainable Farming Scheme Co-design: Final Report' is the collated feedback from over 1,600 contributions, primarily from farmers. Through a series of online surveys, interviews and group discussions, farmers' willingness and ability to undertake the proposed scheme actions were explored. The second report, 'Sustainable Farming Scheme—Analysis of feedback to the outline scheme proposals', reflects the wider responses of 100 stakeholder organisations, groups and individuals. The third document I'm publishing today is 'Sustainable Farming Scheme Outline Proposals: Co-design response.' This contains our thoughts on how we will use these findings to develop an ambitious and accessible scheme that supports active farmers. I recommend all three reports are read, as they contain significant evidence on motivations, available opportunities on farms, and what we need to consider to remove some of the barriers to action. I do not have the time to go into the detail today. However, I would like to provide a few examples of co-design findings, and the Welsh Government’s response.
Diolch yn fawr, Dirprwy Lywydd. Rwy'n falch o roi'r wybodaeth ddiweddaraf i'r Senedd heddiw ynglŷn â datblygiad y cynllun ffermio cynaliadwy. Dyma'r fenter fawr gyntaf a danlinellwyd gan ein Deddf Amaethyddiaeth (Cymru) ni a fydd yn nodedig cyn bo hir, ac mae'n adlewyrchu ei hamcanion o ran rheoli tir yn gynaliadwy i gefnogi ffermwyr Cymru i gynhyrchu bwyd yn gynaliadwy a helpu i fynd i'r afael â'r argyfyngau hinsawdd a natur. Y cynllun ffermio cynaliadwy fydd ein prif fecanwaith ni i fod yn sail i fusnesau amaethyddol cydnerth, ac mae'n cydnabod swyddogaeth allweddol y ffermwyr hefyd fel stiwardiaid ein hiaith, ein treftadaeth a'n diwylliant Cymraeg.
Yn ystod yr haf y llynedd, fe gyhoeddais i'r gyfres fwyaf manwl o gynigion hyd yma ar y cynllun. Roedd y cynigion amlinellol hynny'n sail i'n hail gam o gyd-ddylunio. Gosodwyd y cynigion yn fwriadol ar lefel uchel er mwyn i ffermwyr a rhanddeiliaid rannu eu profiad a'u syniadau blaengar, i'n helpu ni i ddatblygu rhagor o fanylion. Heddiw, rwy'n falch o gyhoeddi dau adroddiad ar yr allbynnau cyd-ddylunio. 'Cyd-ddylunio'r Cynllun Ffermio Cynaliadwy: adroddiad terfynol' yw'r adborth a gasglwyd o dros 1,600 o gyfraniadau, oddi wrth ffermwyr yn bennaf. Trwy gyfres o arolygon ar-lein, cyfweliadau a thrafodaethau grŵp, archwiliwyd parodrwydd ffermwyr a'u gallu nhw i ymgymryd â chamau'r cynllun arfaethedig. Mae'r ail adroddiad, 'Cynllun Ffermio Cynaliadwy—dadansoddiad o'r adborth i gynigion bras y cynllun', yn adlewyrchu ymatebion ehangach gan 100 o sefydliadau, grwpiau ac unigolion sy'n rhanddeiliaid. Y drydedd ddogfen yr wyf i'n ei chyhoeddi heddiw yw 'Cynllun Ffermio Cynaliadwy: Cynigion bras - Ymateb cyd-ddylunio.' Mae hwn yn cynnwys ein hystyriaethau ni o ran sut y byddwn ni'n defnyddio'r canfyddiadau hyn i ddatblygu cynllun uchelgeisiol a hygyrch sy'n cefnogi ffermwyr gweithredol. Rwy'n argymell bod y tri adroddiad yn cael eu darllen, gan eu bod nhw'n cynnwys tystiolaeth sylweddol ynglŷn â chymhellion, y cyfleoedd sydd ar gael ar ffermydd, a'r hyn y mae angen i ni ei ystyried i ddiddymu rhai o'r rhwystrau rhag gweithredu. Nid oes gennyf i amser i fynd i fanylder heddiw. Eto i gyd, fe hoffwn i roi rhai enghreifftiau o ganfyddiadau cyd-ddylunio, ac ymateb Llywodraeth Cymru.
We received feedback on the number of changes some farmers will have to undertake, along with a request to provide farmers enough time to understand and implement changes. We are, therefore, considering a phased approach. This could mean we focus on rolling out the universal actions, when the scheme is introduced in 2025, before we roll out the optional and collaborative actions in the following few years. This would avoid our farmers being overwhelmed with multiple changes all at once. Our focus for the scheme should be on supporting maximum take-up from the beginning so that maintaining the benefits already achieved through existing sustainable farm practice, such as our high animal health and welfare standards, for example, through an animal health improvement cycle, remains central to the scheme. In doing so, we won't lose sight of our longer term ambitions for prosperous and resilient farms, for climate and for nature. We will not achieve all of these on day one, but will set the foundations in 2025 to take further positive actions over the subsequent transition period.
We proposed a habitat baseline review would be needed for every farm to identify habitats and the management required before joining the scheme. While co-design participants saw the value of this, they raised concerns about the cost and availability of advisors. We are, therefore, exploring how we can make this habitat review scalable for the universal layer, by using information already held to remotely identify potential habitats on farm. We will do this through familiar processes, through Rural Payments Wales Online, making use of the knowledge of the farmer to confirm their farm details. This will be supplemented by advisers only where needed.
We must focus on our environmental commitments. For example, managing semi-natural habitats through the scheme is a key mechanisms to help deliver the 30x30 biodiversity targets. We proposed 10 per cent of each farm should be managed as semi-natural habitat. Many co-design participants saw the value in recognising good management of existing habitats and woodland above the proposed minimum requirements. We will explore opportunities to better recognise these existing features, including through the payment methodology.
Tree planting proposals generated a lot of feedback. We acknowledge there are scenarios where tree planting would not be possible, such as on restrictive tenancies or sensitive habitats. We have provided further detail on the scenarios we believe will prevent planting. We are exploring changes so the action is not necessarily 10 per cent of the entire holding, but 10 per cent of the remaining area once unsuitable areas have been identified. The 10 per cent tree cover would include existing tree cover.
I thank all the farmers and stakeholders who contributed their thoughts and valuable time to co-design, which you can see from these examples are making a real difference to the scheme's proposals. We have never before been able to utilise farmers' input in scheme design in the way we have over our two phases of co-design. This encapsulates the relationship I want to continue fostering with our farmers, to be more inclusive of ideas and experience from the people working tirelessly to put sustainable, safe and nutritious food on our plates. I would also like to thank Plaid Cymru, as part of the co-operation agreement, for their contributions during this policy development process.
The next stage is for my officials to combine the outputs from co-design and working groups to help shape the next version of the scheme's proposals, including payment methodology, to be included in the final consultation. Final design decisions will not be made until the conclusion of the next consultation. In the meantime, there are steps farmers can continue to take towards greater sustainability before the SFS is introduced. Our rural investment schemes provide funding for a range of on-farm actions, such as the Growing for the Environment scheme. There is also capital funding available through the small grants and nutrient management investment schemes, and funding for woodland planting—woodland that would count towards the tree cover required for the scheme. These are actions that benefit our farmers and that can be clearly linked back to our climate and nature targets, which we will have to remain ever conscious of, to justify future budget allocations—a position we know will be increasingly challenging.
I hope, collectively, this Chamber and our stakeholders can focus on providing joined-up messaging to our hard-working farmers, their families and their communities. The Act and the sustainable farming scheme are designed to keep farmers on the land, to support the sustainable production of food at the same time as tackling the climate and nature emergencies, including mitigating the impacts of these emergencies on our long-term food-producing capacity. Let's all work together on making this a reality. I look forward to updating the Senedd on the consultation towards the end of this year. Diolch.
Fe gawsom ni adborth ar nifer y newidiadau y bydd yn rhaid i rai ffermwyr eu gwneud, ynghyd â chais i roi digon o amser i ffermwyr ddeall a gweithredu'r newidiadau. Felly, rydyn ni'n ystyried dull gweithredu graddol. Fe allai hyn olygu ein bod ni'n canolbwyntio ar gyflwyno'r camau gweithredu cyffredinol, pan gyflwynir y cynllun yn 2025, cyn i ni gyflwyno'r camau dewisol a chydweithredol yn ystod yr ychydig flynyddoedd nesaf. Fe fyddai hyn yn rhwystro ein ffermwyr ni rhag cael eu llethu gan newidiadau niferus i gyd ar unwaith. Fe ddylem ni ganolbwyntio yn y cynllun ar gefnogi'r nifer sy'n manteisio i'r eithaf o'r cychwyn cyntaf fel bydd cynnal y manteision a gyflawnwyd eisoes drwy arferion cyfredol ffermio cynaliadwy, megis ein safonau uchel o ran iechyd a lles anifeiliaid, er enghraifft, trwy gylch o wella iechyd anifeiliaid, yn parhau i fod yn ganolog i'r cynllun. Wrth wneud hynny, ni fyddwn ni'n colli golwg ar ein huchelgeisiau tymor hwy ar gyfer ffermydd ffyniannus a chydnerth, er mwyn yr hinsawdd ac er mwyn byd natur. Ni fyddwn ni'n cyflawni'r rhain i gyd ar y diwrnod cyntaf, ond rydyn ni am osod y sylfeini yn 2025 i gymryd camau cadarnhaol pellach dros y cyfnod pontio dilynol.
Roeddem ni'n cynnig y byddai angen adolygiad llinell sylfaen cynefinoedd i bob fferm allu nodi cynefinoedd a'r rheolaeth sydd ei hangen cyn ymuno â'r cynllun. Er bod cyfranogwyr cyd-ddylunio yn gweld gwerth hynny, roedden nhw'n codi pryderon ynglŷn â chost a pha mor rhwydd yw cael gafael ar gynghorwyr. Rydyn ni, felly, yn archwilio sut y gallwn ni gynnal yr adolygiad hwn o gynefinoedd yn raddadwy ar gyfer yr haen gyffredinol, trwy ddefnyddio gwybodaeth sydd eisoes yn cael ei chadw yn annibynnol ar gyfer nodi cynefinoedd posibl ar fferm. Fe fyddwn ni'n gwneud hyn drwy brosesau cyfarwydd, drwy Daliadau Gwledig Cymru Ar-lein, gan ddefnyddio gwybodaeth gan y ffermwr i gadarnhau manylion ei fferm. Fe gaiff hyn ei ategu gan gynghorwyr dim ond pryd y bydd angen hynny.
Mae'n rhaid i ni ganolbwyntio ar ein hymrwymiadau amgylcheddol. Er enghraifft, mae rheoli cynefinoedd lled-naturiol drwy'r cynllun yn fecanwaith allweddol i helpu i gyflawni nodau bioamrywiaeth 30x30. Roeddem ni'n cynnig y dylid rheoli 10 y cant o bob fferm fel cynefin lled-naturiol. Gwelodd llawer o gyfranogwyr cyd-ddylunio y gwerth o ran cydnabod rheolaeth dda ar gynefinoedd a choetir presennol sy'n rhagori ar y gofynion sylfaenol arfaethedig. Fe fyddwn ni'n archwilio cyfleoedd i nodi'r nodweddion presennol hyn yn well, gan gynnwys trwy fethodoleg talu.
Cynhyrchodd y cynigion o ran plannu coed lawer o adborth. Rydyn ni'n cydnabod y bydd sefyllfaoedd pan na fyddai plannu coed yn bosibl, megis ar denantiaethau cyfyngol neu gynefinoedd sensitif. Rydyn ni wedi darparu rhagor o fanylion am y sefyllfaoedd yr ydym ni o'r farn a fyddai'n rhwystro plannu. Rydym ni'n archwilio newidiadau felly nid yw'r camau gweithredu o reidrwydd yn golygu 10 y cant o'r ddeiliadaeth gyfan, ond 10 y cant o'r arwynebedd sydd ar ôl pan gaiff y llecynnau anaddas eu nodi. Fe fyddai'r gorchudd coed o 10 y cant yn cynnwys y gorchudd coed presennol.
Rwy'n diolch i bob un o'r ffermwyr a'r rhanddeiliaid a gyfrannodd eu syniadau a'u hamser gwerthfawr at gyd-ddylunio, y gallwch eu gweld o'r enghreifftiau hyn yn gwneud gwahaniaeth gwirioneddol i gynigion y cynllun. Nid ydym ni erioed o'r blaen wedi gallu defnyddio mewnbwn ffermwyr wrth ddylunio cynllun yn y ffordd sydd gennym ni yn ystod ein dau gam o gyd-ddylunio. Mae hyn yn crisialu'r berthynas yr wyf i'n awyddus i'w meithrin gyda'n ffermwyr ni eto, ar gyfer bod yn fwy cynhwysol o syniadau a phrofiad gan y bobl sy'n gweithio yn ddiflino i roi bwyd cynaliadwy, iach a maethlon ar ein byrddau ni. Fe hoffwn i ddiolch hefyd i Blaid Cymru, fel rhan o'r cytundeb cydweithio, am eu cyfraniadau nhw yn ystod y broses hon o ddatblygu polisi.
Y cam nesaf yw i fy swyddogion gyfuno'r allbynnau o gyd-ddylunio a'r gweithgorau i helpu i lunio'r fersiwn nesaf o gynigion y cynllun, gan gynnwys methodoleg talu, i gynnwys hynny yn yr ymgynghoriad terfynol. Ni wneir y penderfyniadau dylunio terfynol tan ddiwedd yr ymgynghoriad nesaf. Yn y cyfamser, fe geir camau y gall ffermwyr barhau i'w cymryd tuag at fwy o gynaliadwyedd cyn cyflwyno'r cynllun ffermio cynaliadwy. Mae ein cynlluniau buddsoddi gwledig ni'n rhoi cyllid ar gyfer amrywiaeth o gamau gweithredu ar fferm, fel y cynllun Tyfu er mwyn yr Amgylchedd. Mae arian cyfalaf ar gael hefyd drwy'r grantiau bach a'r cynlluniau buddsoddi mewn rheoli maethynnau, a chyllid ar gyfer plannu coetir—coetir a fyddai'n cyfrif tuag at y gorchudd coed sy'n ofynnol gan y cynllun. Mae'r rhain yn gamau sydd o fudd i'n ffermwyr ni ac y gellir eu cysylltu yn eglur â'n nodau hinsawdd a natur, y bydd yn rhaid i ni barhau yn ymwybodol ohonyn nhw, i gyfiawnhau dyraniadau cyllideb yn y dyfodol—sefyllfa y gwyddom ni sy'n mynd yn gynyddol heriol.
Rwy'n gobeithio, gyda'i gilydd, y gall y Siambr hon a'n rhanddeiliaid ni ganolbwyntio ar ddarparu negeseuon sy'n gydgysylltiedig i'n ffermwyr gweithgar ni, eu teuluoedd a'u cymunedau nhw. Mae'r Ddeddf a'r cynllun ffermio cynaliadwy wedi cael eu cynllunio i gadw ffermwyr ar y tir, i gefnogi cynhyrchu bwyd yn gynaliadwy ar yr un pryd â mynd i'r afael â'r argyfyngau hinsawdd a natur, gan gynnwys lliniaru effeithiau'r argyfyngau hyn ar ein gallu ni i gynhyrchu bwyd yn yr hirdymor. Gadewch i ni i gyd weithio gyda'n gilydd i wireddu hyn. Rwy'n edrych ymlaen at ddiweddaru'r Senedd ar yr ymgynghoriad tua diwedd y flwyddyn eleni. Diolch.
I'm grateful to the Minister for bringing this much-anticipated statement forward ahead of the summer recess and the summer shows, of course, and for allowing me to have advance sight of it this morning.
I know that the Minister has had many conversations since the SFS statement made this time last year, and I'm grateful to her and her department for listening to those views put forward, but clarity is still required on certain aspects of the scheme. Put simply, if farmers don't enter the scheme, if the schemes aren't attractive enough for farmers to participate in, then we all lose out—the Welsh Government lose out, our farmers lose out, nature and the environment loses out, and the Welsh public in general lose out to. The schemes must be sufficiently attractive to encourage farmers to participate. And with payment rates not included in today's statement—I know this will concern the farming unions, as it does me—it is important that they appear in the next consultation, with full and clear economic modelling. Farmers need to be able to assess the viability of adopting the universal actions, but will be unable to do this until they know what the payment rates are. As I've said, will they be sufficiently attractive to get farmers to participate?
There also remains concern that a decision in favour of payment capping has yet to be taken, and I would be interested to learn if, or when, this may be forthcoming. It is important that the application process remains as simple as possible, especially at the universal level. The current application and payment mechanisms work. Minister, there's no need to reinvent the wheel here. It is a positive step to roll out the universal actions first, and give a gap before the optional and collaborative actions start—this is welcome. But it is important that there is sufficient budget allocation in the universal tier, and I'd welcome the Minister's views on that.
There are other positives in today's statement too, including the habitat baseline review process. However, tree planting and the target remains a contentious issue, and the Minister will be aware that I raised this at committee recently. The perseverance with the arbitrary 10 per cent figure for tree coverage could be an unachievable baseline for farms for several reasons. The Minister has acknowledged those, and I acknowledge that there has been some movement on this since last summer, including the acceptance that tree planting may not be possible on some tenanted or sensitive habitat land. But can the Minister confirm if hedgerows will be included in the tree coverage figure, and if there is further flexibility available on the 10 per cent figure, or is this now baked in to the SFS? Also, the statement refers to, and I quote,
'10 per cent of the remaining area once unsuitable areas have been identified.'
Does that mean the Minister is advocating for the most productive food-producing land being put over to tree planting? Because any loss of good-quality food-producing land will concern farmers and impact our ability to increase our food security.
Minister, you'll also be aware how keen I am to see new and young farmers enter the profession. NFU Cymru's Next Generation group, who launched their report in the Senedd only last month, reassure me that the next generation of farmers is in safe hands. However, we need to recognise that many will not have long-term security on the land they farm and the same access to financial support that older, more established counterparts have. They ask that the SFS uses capital grants to incentivise and facilitate the development of farm businesses, with funding made available to fund productivity improvements on Welsh farms. They also recommend higher intervention rates be set for young farmers. Minister, I'd be interested to know what support will come through the SFS for those starting out in farming, and the specific asks of the NFU Cymru's Next Generation group.
My penultimate point: there is nothing in this statement on the successor schemes to Glastir, and a cliff edge that is fast approaching, only a few months away. Can the Minister provide any clarity on Glastir today, which will at least steer the farming community in a specific direction?
Finally, can I ask what consideration has the Minister and her team given to the SFS directly supporting productivity and food production here in Wales? As I mentioned at the opening of my response, the summer show season gives a great opportunity for the SFS and its proposals to be aired, squeezed, twisted and checked to see if it is robust and deliverable. There remains anxiety for clarity and excitement for the new opportunities, but the SFS consultation in the autumn needs to provide clarity, certainty and detail to farmers to enable them to plan ahead. The long-term future of Wales's family farm and the wider competitive farming industry relies on getting the sustainable farming scheme right. I hope that I can reassure the Minister that I don't come at this topic politically, but rather from a perspective of wanting to get the absolute best possible scheme for Wales's farmers and food-producing community. I look forward to the Minister's response. Diolch, Dirprwy Lywydd.
Rwy'n ddiolchgar i'r Gweinidog am gyflwyno'r datganiad hir-ddisgwyliedig hwn cyn toriad yr haf a sioeau'r haf, wrth gwrs, ac am ganiatáu i mi gael bwrw golwg arno ymlaen llaw fore heddiw.
Fe wn i fod y Gweinidog wedi cael llawer o sgyrsiau ers iddi wneud datganiad ar y cynllun ffermio cynaliadwy'r adeg hon y llynedd, ac rwy'n ddiolchgar iddi hi a'i hadran am wrando ar y safbwyntiau hynny a gyflwynwyd, ond mae angen eglurder eto ynglŷn â rhai agweddau ar y cynllun. Yn syml, os nad yw ffermwyr yn ymuno â'r cynllun, os nad yw'r cynlluniau yn ddigon deniadol i ffermwyr gymryd rhan ynddyn nhw, yna fe fyddwn ni i gyd ar ein colled—bydd Llywodraeth Cymru ar ei cholled, ein ffermwyr ar eu colled, byd natur a'r amgylchedd ar eu colled, a'r cyhoedd yng Nghymru ar eu colled yn gyffredinol. Mae'n rhaid i'r cynlluniau fod yn ddigon deniadol i annog ffermwyr i fod â rhan ynddyn nhw. Ac am nad yw cyfraddau talu yn cael eu cynnwys yn natganiad heddiw—rwy'n gwybod y bydd hyn yn pryderu'r undebau ffermio, fel minnau—mae hi'n bwysig eu bod nhw'n ymddangos yn yr ymgynghoriad nesaf, gyda modelu economaidd llawn ac eglur. Mae angen i ffermwyr allu asesu hyfywedd mabwysiadu'r camau gweithredu cyffredinol, ond ni fyddan nhw'n gallu gwneud hyn hyd nes eu bod nhw'n gwybod beth fydd y cyfraddau talu. Fel dywedais i, a fyddan nhw'n ddigon deniadol i ddenu ffermwyr i gyfranogi?
Mae pryder yn parhau hefyd am nad yw penderfyniad o blaid capio taliadau wedi cael ei wneud eto, ac fe fyddai hi'n dda iawn gennyf i gael gwybod a yw hwn ar ei ffordd, neu pa bryd felly. Mae hi'n bwysig bod y broses ymgeisio yn parhau i fod mor syml â phosibl, yn arbennig ar y lefel gyffredinol. Mae'r mecanweithiau cyfredol ar gyfer ymgeisio a thalu yn gweithio. Gweinidog, nid oes angen ailddyfeisio'r olwyn yn hyn o beth. Mae cyflwyno'r camau cyffredinol yn gyntaf yn gam cadarnhaol, a bod â bwlch cyn i'r camau dewisol a chydweithredol ddechrau—mae hyn i'w groesawu. Ond mae hi'n bwysig bod digon o ddyraniad cyllideb yn yr haen gyffredinol, ac fe fyddwn yn croesawu barn y Gweinidog ynglŷn â hynny.
Mae yna bethau cadarnhaol eraill yn y datganiad heddiw hefyd, gan gynnwys y broses adolygu gwaelodlin cynefinoedd. Serch hynny, mae plannu coed a'r nod yn parhau i fod yn fater dadleuol, ac mae'r Gweinidog yn ymwybodol fy mod i wedi codi hyn yn y pwyllgor yn ddiweddar. Fe allai dal ati gyda'r ffigur mympwyol hwn o 10 y cant ar gyfer gorchudd coed fod yn waelodlin na ellir ei chyflawni gan ffermydd am sawl rheswm. Mae'r Gweinidog wedi cydnabod y rhain, ac rwyf innau'n cydnabod bod rhywfaint o symudiad wedi bod yn hyn o beth ers yr haf y llynedd, gan gynnwys derbyn na fydd modd plannu coed efallai ar dir cynefin sensitif neu dan ddeiliadaeth. Ond a all y Gweinidog gadarnhau y bydd gwrychoedd yn cael eu cynnwys yn y ffigur o ran gorchudd coed, ac a oes hyblygrwydd pellach ar gael o ran y ffigur o 10 y cant, neu a yw hwn yn rhan annatod erbyn hyn o'r cynllun ffermio cynaliadwy? Hefyd, mae'r datganiad yn cyfeirio at, ac rwy'n dyfynnu,
'10 y cant o'r arwynebedd sydd ar ôl pan gaiff y llecynnau anaddas eu nodi.'
A yw hynny'n golygu bod y Gweinidog yn eiriol dros roi'r tir mwyaf cynhyrchiol i gynhyrchu bwyd i'w drosglwyddo i blannu coed? Oherwydd fe fydd unrhyw golled o dir sy'n cynhyrchu bwyd o ansawdd da yn peri pryder i ffermwyr ac yn effeithio ar ein gallu ni i gynyddu ein diogelwch bwyd.
Gweinidog, rydych chi'n ymwybodol hefyd pa mor awyddus wyf i i weld ffermwyr newydd ac ifanc yn ymuno â'r proffesiwn. Mae grŵp Cenhedlaeth Nesaf NFU Cymru, a lansiodd eu hadroddiad yn y Senedd ddim ond fis diwethaf, yn fy sicrhau i fod y genhedlaeth nesaf o ffermwyr mewn dwylo diogel. Eto i gyd, mae angen i ni gydnabod na fydd gan lawer sicrwydd ar y tir y maen nhw'n ei ffermio yn yr hirdymor o ran bod â'r un cymorth ariannol ar gael ag sydd gan gymheiriaid hŷn, mwy sefydledig. Maen nhw'n gofyn i'r cynllun ffermio cynaliadwy ddefnyddio grantiau cyfalaf i gymell a hwyluso datblygiad busnesau fferm, gyda chyllid ar gael i ariannu gwelliannau cynhyrchiant ar ffermydd Cymru. Maen nhw'n argymell gosod cyfraddau ymyrraeth uwch ar gyfer ffermwyr ifanc hefyd. Gweinidog, fe fyddai hi'n dda gennyf i wybod pa gefnogaeth a ddaw yn sgil y cynllun ffermio cynaliadwy i'r rhai sy'n dechrau ym myd ffermio, a galwadau penodol grŵp Cenhedlaeth Nesaf NFU Cymru.
Fy mhwynt olaf ond un: nid oes unrhyw beth yn y datganiad hwn ynglŷn â'r cynlluniau i ddilyn Glastir, ac mae ymyl y dibyn yn nesáu yn gyflym, dim ond ychydig fisoedd i ffwrdd. A all y Gweinidog roi unrhyw eglurder o ran Glastir heddiw, a fydd o leiaf yn llywio'r gymuned ffermio i gyfeiriad arbennig?
Yn olaf, a gaf i ofyn pa ystyriaeth a roddodd y Gweinidog a'i thîm i gynllun ffermio cynaliadwy sy'n cefnogi cynhyrchiant a chynhyrchu bwyd yn uniongyrchol yma yng Nghymru? Fel soniais i wrth agor fy ymateb, mae tymor y sioeau haf yn rhoi cyfle rhagorol i wyntyllu, gwasgu, troelli a gwirio'r cynllun ffermio cynaliadwy a'i gynigon i weld a ydyn nhw'n gadarn ac yn bosibl eu cyflawni. Mae pryder yn parhau ynglŷn ag eglurder a chyffro oherwydd y cyfleoedd newydd, ond mae angen i ymgynghoriad y cynllun ffermio cynaliadwy yn yr hydref ddarparu eglurder, sicrwydd a manylion i ffermwyr i'w galluogi nhw i gynllunio ymlaen llaw. Mae dyfodol hirdymor ffermydd teuluol Cymru a'r diwydiant ffermio cystadleuol ehangach yn dibynnu ar gyflawni'r cynllun ffermio cynaliadwy yn iawn. Rwy'n gobeithio y gallaf i sicrhau'r Gweinidog nad wyf yn ymagweddu at y pwnc hwn o safbwynt gwleidyddol, ond yn hytrach o safbwynt dyhead o fod â'r cynllun gorau posibl i'r ffermwyr a chymuned cynhyrchu bwyd Cymru. Rwy'n edrych ymlaen at ymateb y Gweinidog. Diolch, Dirprwy Lywydd.
Thank you very much, and thank you for that last point. I think it is really important that we don't come at it from a political perspective, and that we do all work together in making sure that this scheme is absolutely right. I've said that all along. I've taken my time—some people have criticised me for taking my time—but I think it is really important that it works for every farmer on every type of farm in every part of Wales. That co-design has really flushed out some things that we perhaps were not sure about and has given us that certainty, but also issues that were challenging. And as I said in my statement, Deputy Presiding Officer, I'm very grateful to everyone who's given their time.
I think the point that you make about we want to make it as attractive as possible and we want as many farmers as possible to be part of that scheme is really important. Certainly, I would be incredibly disappointed if we had fewer farms and farmers in it than in the basic payment scheme, for instance. I've challenged officials that that should absolutely be the baseline going forward. Some people aren't part of the BPS; I met a couple of farmers last summer at the Royal Welsh Show who told me that under no circumstances would they want to be part of the SFS, just as they weren't part of the BPS. I absolutely respect that, and that's always the case. But, for me, I want as many farmers as possible to be part of that scheme, working with us to make sure that we deliver on our priorities.
You mention payment information, and, clearly, that is not in this statement today. Payment methodology will be part of the final consultation that will go out; it will be the last consultation. I heard you say 'autumn'; I think it's more likely to be winter, but, certainly, it will be this year before we go into Christmas recess. And we absolutely intend to include details of the proposed payment methodology in that consultation at the end of the year. It will not contain full payment details, as the actions will not be finalised until that consultation exercise has been concluded. I think it's really important to make that point.
I also should say it's really hard to design a scheme when you don't know what the budget is going to be, and we have no certainty of budget settlements for 2025 and beyond. So, you have to keep some element of flexibility because it is really, really challenging to design a scheme when you don't know what the budget is going to be. What we can say is this scheme will be the main source of funding for farmers going forward. It will be different to the current basic payment scheme. The fundamental change will be that the level of payment will be linked to the activities the active farmer undertakes.
You raised some questions around the universal layer first, and I want to make sure that farmers can enter the universal layer immediately as soon as we start the scheme. We haven't had discussions—and I just follow on from what I was saying about we don't know what our budget is going to be—as to the proportions of budget that will go into which scheme, because I think we all accept that, obviously, it's universal by its very name—that will be where the majority of farmers will go. And I think it's really important that farmers can enter that from day one.
In relation to trees, hedgerows don’t count as trees—they’re hedges, so they’ll be part of the habitat. If you had a tree in a hedge, that would count as a tree. I clarified that last week. I was on a farm last week and I was asked that question, so I asked it of officials and that was the answer I was given. We know we have a very, very challenging target to create 43,000 hectares of new woodland by 2030, and that’s to help mitigate climate change, and we know that farmers are the best people to help us do that, and they will be paid to do it. They play a very significant role in helping us achieve that target, and I want to support them in all they do.
There’s no flexibility around the two 10 per cents; the two 10 per cents are now set in it. But as I said in my statement, there will be lots of examples where they cannot provide 10 per cent of coverage on their farm. So, the farm I went to last Thursday, I went there specifically because I was told they could not do the 10 per cent. When you get there, you can see why they can’t do the 10 per cent. So it’s really important that we see farms, for me to go and listen to the farmer tell me why they can’t do that 10 per cent. And there are lots of climatic reasons why 10 per cent coverage isn’t possible on a farm. So, we will work through the farmers. No, of course we don’t want food production land to be taken out, but certainly, the farm I was on on Thursday, they wanted to work with us to see how they could increase the tree coverage.
You ask about Glastir, and obviously, I extended the Glastir contracts until the end of this year. I have committed to making a statement before the Royal Welsh Show. I appreciate that time is running out, but I think that will be on my desk this week. I do hope to make a statement before the end of this week; it might run into next week, but I will certainly be able to do that before the show, because I do think it is important that people recognise what we’re doing, going forward.
I think at the Royal Welsh Show, and other agricultural shows—because there are many agricultural shows across Wales coming up in the next couple of months—it is really important to continue to have those conversations. You will see, for those of you attending the show, if you come to the Welsh Government’s stand, that is absolutely our focus—the sustainable farming scheme is absolutely our focus, and I look forward to having those discussions.
Diolch yn fawr iawn, a diolch i chi am y pwynt olaf yna. Rwy'n credu ei bod hi'n bwysig iawn nad ydym ni'n cymryd agwedd wleidyddol ynglŷn â hyn, a'n bod ni i gyd yn gweithio gyda'n gilydd i sicrhau bod y cynllun hwn yn gwbl gywir. Rwyf i wedi dweud hynny drwy'r amser. Rwyf i wedi cymryd fy amser—mae rhai pobl wedi fy meirniadu i am gymryd fy amser—ond rwyf i o'r farn ei bod hi'n bwysig iawn ei fod yn gweithio i bob ffermwr ar bob math o fferm ym mhob cwr o Gymru. Mae'r cyd-ddylunio hwn wedi tynnu rhai pethau allan nad oeddem ni'n siŵr ohonyn nhw o bosibl ac wedi rhoi'r sicrwydd hwnnw i ni, ond codwyd materion heriol hefyd. Ac fel dywedais i yn fy natganiad, Dirprwy Lywydd, rwy'n ddiolchgar iawn i bob un sydd wedi rhoi o'i amser.
Rwy'n credu bod y pwynt yr ydych chi'n ei wneud ynglŷn â'n dyhead i wneud hyn mor ddeniadol â phosibl ac rydym ni'n awyddus i gymaint o ffermwyr â phosibl fod yn rhan o'r cynllun hwnnw yn bwysig iawn. Yn sicr, fe fyddwn i'n hynod siomedig pe byddai gennym lai o ffermydd a ffermwyr ynddo nag yn y cynllun taliadau sylfaenol, er enghraifft. Rwyf i wedi herio swyddogion mai honno ddylai fod yn waelodlin wrth symud ymlaen. Nid yw rhai pobl yn rhan o'r cynllun taliadau sylfaenol; fe gwrddais i â chwpl o ffermwyr yr haf llynedd yn Sioe Frenhinol Cymru a oedd yn dweud wrthyf i na fydden nhw'n dymuno bod yn rhan o'r cynllun ffermio cynaliadwy dan unrhyw amgylchiadau, yn union fel nad oedden nhw'n rhan o'r cynllun taliad sylfaenol. Rwy'n parchu hynny, ac mae hynny'n wir bob amser. Ond, i mi, fe hoffwn i weld cynifer o ffermwyr â phosibl yn rhan o'r cynllun hwnnw, gan weithio gyda ni i sicrhau ein bod ni'n cyflawni ein blaenoriaethau.
Rydych chi'n sôn am wybodaeth am daliadau, ac, yn amlwg, nid yw hynny yn y datganiad hwn heddiw. Bydd methodoleg talu yn rhan o'r ymgynghoriad terfynol a fydd yn mynd allan; hwnnw fydd yr ymgynghoriad olaf. Fe glywais i chi'n dweud 'yr hydref'; rwy'n credu y bydd hi'n fwy tebygol o fod yn y gaeaf, ond, yn sicr, eleni fydd hi cyn i ni fynd i mewn i doriad y Nadolig. Ac rydyn ni'n llwyr fwriadu cynnwys manylion y fethodoleg talu arfaethedig yn yr ymgynghoriad hwnnw ar ddiwedd y flwyddyn. Ni fydd yn cynnwys y manylion llawn o ran taliadau, gan na fydd y camau gweithredu yn cael eu cwblhau nes bydd yr ymarfer ymgynghori hwnnw wedi cael ei gwblhau. Rwy'n credu ei bod hi'n bwysig iawn gwneud y pwynt hwnnw.
Fe ddylwn i ddweud hefyd ei bod hi'n anodd iawn llunio cynllun pan nad ydych chi'n gwybod faint fydd y gyllideb, ac nid oes gennym sicrwydd o setliadau cyllideb ar gyfer 2025 a thu hwnt i hynny. Felly, mae'n rhaid i chi gadw rhywfaint o hyblygrwydd oherwydd mae hi'n heriol dros ben llunio cynllun pan nad ydych chi'n gwybod faint fydd y gyllideb. Yr hyn y gallwn i ei ddweud yw mai'r cynllun hwn fydd y brif ffynhonnell ariannu i ffermwyr wrth symud ymlaen. Fe fydd yn wahanol i'r cynllun taliad sylfaenol presennol. Y newid hanfodol yw fod cyfradd y taliad yn gysylltiedig â'r gweithgareddau y mae'r ffermwr gweithredol yn eu cyflawni.
Fe wnaethoch chi godi rhai cwestiynau ynghylch yr haen gyffredinol yn gyntaf, ac rwyf i am roi sicrwydd y gall ffermwyr fynd i mewn i'r haen gyffredinol ar unwaith cyn gynted ag y byddwn yn dechrau'r cynllun. Nid ydym ni wedi cael trafodaethau—ni wnaf i ond dilyn ymlaen o'r hyn yr oeddwn i'n ei ddweud ynglŷn â'n hanwybodaeth ni o ran ein cyllideb—o ran cyfrannau'r gyllideb a fydd yn mynd i mewn i ba gynllun, oherwydd rwyf i o'r farn ein bod ni gyd yn derbyn hynny, yn amlwg, rhywbeth cyffredinol ydyw yn ôl yr enw sydd arno—dyna lle bydd y mwyafrif o ffermwyr yn mynd. Ac rwy'n credu ei bod hi'n bwysig iawn fod ffermwyr yn gallu cael mynediad at hyn o'r diwrnod cyntaf.
O ran coed, nid yw gwrychoedd yn cael eu hystyried yn goed—gwrychoedd ydyn nhw, felly fe fyddan nhw'n rhan o'r cynefin. Pe byddai coeden gennych chi yn y gwrych, fe fyddai honno'n cael ei hystyried yn goeden. Fe eglurais i hynny'r wythnos diwethaf. Roeddwn i ar fferm yr wythnos diwethaf ac fe ofynnwyd y cwestiwn hwnnw i mi, felly fe ofynnais innau hwnnw i swyddogion a dyna'r ateb a gefais i. Rydyn ni'n gwybod bod nod heriol iawn gennym ni i greu 43,000 hectar o goetir newydd erbyn 2030, a hynny i helpu i liniaru newid hinsawdd, ac fe wyddom ni mai ffermwyr yw'r bobl orau i'n helpu i wneud hynny, ac fe fyddan nhw'n cael eu talu i wneud hynny. Mae rhan sylweddol iawn ganddyn nhw wrth ein helpu i gyrraedd y nod hwnnw, ac rwy'n awyddus i'w cefnogi nhw ym mhopeth y maen nhw'n ei wneud.
Nid oes hyblygrwydd ynghylch y ddau 10 y cant; gosodwyd y 10 y cant yn gadarn ynddo erbyn hyn. Ond fel dywedais i yn fy natganiad, fe fydd llawer o enghreifftiau lle na allan nhw roi 10 y cant o'r ddarpariaeth ar eu fferm. Felly, ar y fferm yr es i arni ddydd Iau diwethaf, fe es i yno'n benodol oherwydd fe ddywedwyd wrthyf i na allen nhw gyrraedd 10 y cant. Ar ôl cyrraedd yno, fe allech weld pam na allan nhw gyrraedd y 10 y cant. Felly mae hi'n bwysig iawn ein bod ni'n gweld ffermydd, er mwyn i mi fynd i wrando ar y ffermwr yn dweud wrthyf i pam na all gyrraedd y 10 y cant hwnnw. Ac mae yna lawer o resymau hinsoddol pam nad yw'r ddarpariaeth o 10 y cant yn bosibl ar fferm. Felly, fe fyddwn ni'n gweithio trwy gyfrwng y ffermwyr. Na, wrth gwrs, nid ydym ni'n dymuno gweld tir cynhyrchu bwyd yn cael ei ddifetha, ond yn sicr, ar y fferm yr oeddwn i arni hi ddydd Iau, roedden nhw'n awyddus i weithio gyda ni i weld sut y gallen nhw gynyddu'r gorchudd coed.
Rydych chi'n holi am Glastir, ac yn amlwg, fe wnes i ymestyn cytundebau Glastir tan ddiwedd y flwyddyn eleni. Rwyf i wedi ymrwymo i wneud datganiad cyn Sioe Frenhinol Cymru. Rwy'n gwerthfawrogi bod amser yn brin, ond rwy'n credu y bydd hynny ar fy nesg yr wythnos hon. Rwy'n gobeithio gwneud datganiad cyn diwedd yr wythnos hon; efallai y bydd hynny'n rhedeg i mewn i'r wythnos nesaf, ond yn sicr fe fyddaf i'n gallu gwneud hynny cyn y sioe, oherwydd rwy'n credu ei bod hi'n bwysig fod pobl yn gweld yr hyn yr ydym ni'n ei wneud, wrth symud ymlaen.
Rwy'n credu yn y Sioe Frenhinol, a sioeau amaethyddol eraill—gan fod yna lawer o sioeau amaethyddol yn digwydd ledled Cymru yn ystod y misoedd nesaf—ei bod hi'n bwysig iawn parhau i gynnal y sgyrsiau hynny. Fe gewch chi weld, y rhai ohonoch chi sydd am fynd i'r sioe, os dewch chi at stondin Llywodraeth Cymru, dyna fydd ein canolbwynt ni'n llwyr—y cynllun ffermio cynaliadwy yw ein canolbwynt mawr ni, ac rwy'n edrych ymlaen at gael y trafodaethau hynny.
Diolch i'r Gweinidog am ei datganiad. Dwi'n edrych ymlaen at graffu ar fanylion y cynllun ffermio cynaliadwy dros y cyfnod nesaf yma. Er cymaint o drafod sydd wedi bod ar y Bil Amaeth (Cymru), dwi'n credu mai nawr rŷn ni'n cyrraedd y glo mân, mewn gwirionedd. Os oedd y Bil yn heriol, yna dwi ddim yn amau y bydd y broses sydd o'n blaenau ni dipyn yn fwy heriol. Dyma, wrth gwrs, le mae'r uchelgais yn y Bil yn cwrdd â'r realiti ar lawr gwlad, a dyw troi'r weledigaeth yn weithredu byth yn broses hawdd. Ond dwi'n edrych ymlaen, yn sicr, i gyfrannu at y broses yna, ac i ymgysylltu â nifer o randdeiliaid er mwyn cyrraedd cynllun yn y pen draw sydd, gobeithio, yn gweithio i bawb.
Rŷch chi wedi sôn am eich nod parhaus chi o gadw ffermwyr ar y tir; wel, gwnaf innau hefyd ategu fy mlaenoriaeth i, sef, amddiffyn y fferm deuluol, oherwydd heb ffermydd teuluol hyfyw a llwyddiannus, yna fydd gennych chi neb i ddelifro ar yr uchelgais yn y Bil, na chwaith ar y bwriad o fewn y cynllun.
Thank you to the Minister for her statement. I look forward to scrutinising the detail of the sustainable farming scheme. Despite the discussion that there's been on the Agriculture (Wales) Bill, I think we're now getting to the detail, and if the Bill was challenging, then I don't doubt that the process before us will be even more challenging. This, of course, is where the ambition of the Bill meets the reality on the ground, and turning the vision into action is never an easy process, but I certainly look forward to contributing to that process and to engaging with a number of stakeholders in order to reach a scheme that will hopefully work for everyone.
You've mentioned your ongoing ambition of keeping farmers on the land. Well, I will certainly echo that my priority is to protect the family farm, because without viable and successful family farms, then we will have nobody to deliver the ambition of the Bill, nor the intention within the scheme.
It's disappointing that you're not able today to tell us about this funding gap between the end of the basic payments and the beginning of the sustainable farming scheme. For the sake of a couple of days, I think it would have been good for you to share that with us today so that we could maybe raise a few issues, rather than having to respond blindly over the summer to a Minister who isn’t in front of us in Parliament. But there we are; that’s the politics of the Royal Welsh as well, I suppose, and Ministers needing things to announce.
The support structure and the whole ecosystem around the implementation of the proposals, and clearly the need for a habitat baseline review for every farm sends up a number of red flags, doesn’t it, in terms of costs and capacity and expert capacity particularly. Now, you acknowledge this, and you have acknowledged this, but I think fundamentally what you’re saying is that you don’t really know whether the capacity is there to make the scheme work. Because we know that advisers, contractors, inspectors and even the supply chain may not be able to cope with the new actions required. If you want 10 per cent tree cover, then do we have sufficient tree stocks, nurseries, associated contractors to put those trees in the ground, et cetera, et cetera? Now, you say in some of the associated documents that you published today that you will undertake a capacity assessment. I'm wondering maybe why that hasn't happened sooner, given that we are well on our way in a certain direction, and if you realise that there is insufficient capacity, well, we are going to need more than 18, maybe 20 months if it comes to increasing expert workforce particularly.
But of course, we know what happens when there is insufficient capacity or provision. All of a sudden, costs go up, daily rates go up, because of the basic laws of supply and demand. So, how will you keep, for example, consultant costs and other costs under control at the beginning, particularly, of this process, and who is paying for this advice? Is this something that would be covered within the SFS budget, or will it be a cost to those wanting to come into the scheme? Maybe you could just elaborate a little bit on that.
I want to pick up as well on the 10 per cent tree cover. There is recognition now that there is a need for flexibility. I’m not sure why it took a tenant farmer specialist working group to highlight how unworkable some of this is for tenant farmers, but there we are, that’s been recognised. Some areas, as you have recognised, will already be over that 10 per cent threshold. Others, because of climate and certain conditional challenges, will not in any circumstances be able to meet that.
So, I’m just coming to a conclusion gradually that, how can an explicit reference to 10 per cent tree cover still be meaningful, given that it means something totally different to everybody, depending on different farms, different circumstances, where you are in the country, what you already have, et cetera? Why are you so wedded to plucking that figure out of the air? Will you reconsider being wedded to that arbitrary figure? And will you not, in light of the need to be so flexible, maybe consider presenting the need for increasing tree cover in a slightly more sophisticated way? I think that this 10 per cent label just doesn’t help anyone, and it creates confusion when you are now actually saying, 'But there will be flexibility'. Well, that’s not the narrative that’s been developing over recent months.
Finally, because I know that a number of areas have already been covered, and we are going to be talking a lot about this over the months and years to come, I am glad that you are still wedded to co-design. That’s obviously a key principle that we all want to support. But can you confirm, or reassure all of us, really, that co-design doesn’t drift into designing work-arounds to the universal actions for different farm types, et cetera, rather than actually fine tuning the universal actions themselves? I think that there is a risk that these groups become ways of working around problems instead of maybe addressing some of the fundamental issues that still remain.
Mae hi'n siomedig nad ydych chi'n gallu dweud wrthym ni heddiw am y bwlch ariannu hwn rhwng diwedd y taliadau sylfaenol a dechrau'r cynllun ffermio cynaliadwy. A wnelo diwrnod neu ddau, rwyf i o'r farn y byddai hi wedi bod yn dda o beth i chi rannu hynny gyda ni heddiw er mwyn i ni allu codi ychydig o faterion, yn hytrach na gorfod ymateb yn y tywyllwch dros yr haf i Weinidog nad yw ger ein bron ni yn y Senedd. Ond dyna ni; dyna wleidyddiaeth y Sioe Frenhinol hefyd, mae'n debyg, ac angen Gweinidogion am bethau i'w cyhoeddi.
Mae'r strwythur cymorth a'r ecosystem gyfan ynghylch gweithredu'r cynigion, ac yn amlwg yr angen am adolygiad sylfaenol cynefinoedd ar gyfer pob fferm yn codi nifer o rybuddion amlwg, onid ydyw, o ran costau a chapasiti a chapasiti arbenigol yn arbennig. Nawr, rydych chi'n cydnabod hyn, ac rydych chi wedi cydnabod hyn, ond rwy'n credu mai'r hyn yr ydych chi'n ei ddweud yn y bôn yw nad ydych chi wir yn gwybod a yw'r gallu yno i weithredu'r cynllun. Oherwydd fe wyddom ni efallai na fydd cynghorwyr, contractwyr, arolygwyr na hyd yn oed y gadwyn gyflenwi yn gallu ymdopi â'r camau newydd sy'n angenrheidiol. Os ydych chi'n dymuno bod â gorchudd coed o 10 y cant, a oes gennym ni ddigon o stociau coed, meithrinfeydd, contractwyr cysylltiedig i roi'r coed hynny yn y ddaear, ac ati, ac ati? Nawr, rydych chi'n dweud yn rhai o'r dogfennau cysylltiedig y gwnaethoch chi eu cyhoeddi nhw heddiw y byddwch chi'n cynnal asesiad o gapasiti. Rwy'n pendroni efallai pam nad yw hynny wedi digwydd yn gynt, o ystyried ein bod ni ar ein ffordd i gyfeiriad penodol, ac os ydych chi'n sylweddoli nad oes digon o gapasiti, wel, fe fydd angen mwy na 18 mis arnom ni, efallai 20 mis o ran cynyddu gweithlu arbenigol yn neilltuol felly.
Ond wrth gwrs, fe wyddom ni beth sy'n digwydd pan nad oes digon o gapasiti neu ddarpariaeth. Yn sydyn, mae costau yn codi, mae cyfraddau dyddiol yn codi, oherwydd deddfau sylfaenol cyflenwad a galw. Felly, sut ydych chi am gadw, er enghraifft, gostau ymgynghorydd a chostau eraill dan reolaeth ar ddechrau, yn arbennig, y broses hon, a phwy sy'n talu am y cyngor hwn? A fyddai hyn yn rhywbeth a fyddai'n cael ei dalu o gyllideb y cynllun ffermio cynaliadwy, neu a fydd honno'n gost ar y rhai sy'n dymuno dod i mewn i'r cynllun? Efallai y gallech chi esbonio ychydig ynglŷn â hynny.
Fe hoffwn i sôn am y gorchudd coed o 10 y cant hefyd. Mae cydnabyddiaeth nawr bod angen hyblygrwydd. Nid wyf yn siŵr pam roedd angen gweithgor arbenigol tenantiaid ffermwyr i dynnu sylw at ba mor anymarferol yw hyn i ffermwyr tenant, ond dyna ni, fe gafodd hynny ei gydnabod. Fe fydd rhai ardaloedd, fel gwyddoch chi, dros y trothwy hwnnw o 10 y cant eisoes. Ni fydd eraill, oherwydd yr hinsawdd a rhai heriau o ran cyflyrau, yn gallu cyrraedd hynny mewn unrhyw amgylchiadau.
Felly, rwy'n dod i gasgliad yn raddol, sut y gall cyfeiriad penodol at orchudd coed o 10 y cant barhau i fod yn ystyrlon, o ystyried bod hynny'n golygu rhywbeth hollol wahanol i bawb, yn dibynnu ar wahanol ffermydd, amgylchiadau amrywiol, eich lleoliad yn y wlad, yr hyn sydd gennych chi eisoes, ac ati? Pam ydych chi mor benderfynol o dynnu'r ffigur hwnnw o'r awyr? A wnewch chi ailystyried dal yn ddiysgog at y ffigur mympwyol hwnnw? Ac oni wnewch chi efallai, yng ngoleuni'r angen i fod mor hyblyg, ystyried cyflwyno'r angen am gynyddu gorchudd coed mewn ffordd ychydig yn fwy soffistigedig? Rwy'n credu nad yw'r label hwn o 10 y cant o gymorth i unrhyw un, ac mae'n creu dryswch pan ydych chi'n dweud nawr, 'Ond fe fydd hyblygrwydd'. Wel, nid dyna'r naratif sydd wedi bod yn datblygu dros y misoedd diwethaf.
Yn olaf, oherwydd fy mod i'n gwybod bod nifer o feysydd wedi cael eu cwmpasu eisoes, ac rydyn ni am fod yn siarad llawer am hyn dros y misoedd a'r blynyddoedd i ddod, rwy'n falch eich bod chi'n dal i lynu wrth gyd-ddylunio. Mae hi'n amlwg fod hon yn egwyddor allweddol yr ydym ni i gyd yn awyddus i'w chefnogi. Ond a wnewch chi gadarnhau, neu sicrhau pob un ohonom ni, mewn gwirionedd, nad yw cyd-ddylunio yn llithro i ddylunio gwaith o gwmpas gweithredoedd cyffredinol ar gyfer gwahanol fathau o ffermydd, ac ati, yn hytrach na bod yn mireinio'r gweithredoedd cyffredinol eu hunain? Rwy'n credu bod perygl y bydd y grwpiau hyn yn mynd yn ffyrdd o weithio o gwmpas problemau yn hytrach na mynd i'r afael â rhai o'r materion sylfaenol sy'n bodoli o hyd.
Thank you very much. You talked about an announcement on BPS before the Royal Welsh Show. I’m not sure if you were referring to Glastir, because I have committed to continuing BPS until 2024. I have also gone to great lengths to assure people that we won’t have that cliff edge before the SFS begins. The plan is that SFS will begin in 2025. However, if we are not in that position, then we will have to continue with BPS. But I want to make it very clear that the plan is that we will go from BPS seamlessly into SFS.
However, the big red flag is that we don’t know what our budget is beyond 2025. We had that certainty, didn’t we, from the European Union. This isn’t a political comment at all; it’s very apolitical. It’s absolute fact that we have gone from that certainty to maybe one year, maybe three years, if we have got a comprehensive spending review. So, as I said in my answers to Sam Kurtz, it’s really difficult to design a scheme when you really have no idea what the budget is. But you have to assume that we will have at least the same budget that we have had for the past few years.
The way that we get around, as you say, those consultant costs is by making sure—. I think that it was Sam Kurtz who said, 'Don’t reinvent the wheel'. So much of these data are already held; it’s really very stark how much data are held. What officials have been working really hard to do is integrate all the different databases that we have, and all that information that we have—understand what tree cover there is; understand what habitat provision there is on the farms. We have that information, and what we will do is give that information in one block, if you like, to our farmers, so that they can check that it’s correct. We are exploring how we can do this via RPW online processes, where we already collate all that information. That’s very familiar to our farmers, that process, so we will continue to use that. We'll make guidance available to help farmers through the process of being able to confirm the habitat data that they already have. An adviser would then be available, if needed, to help. I do think we have the capacity, but obviously, that is something that we need to continually monitor. But what I want to do is, as I say, give that information to the farmers and use their expertise, because they're the ones who have that expertise in the first place.
Around tree planting, I think you used the word 'arbitrary', and I think Sam Kurtz used the word 'arbitrary' as well. It's not arbitrary, is it? We know what our target is to plant new woodland. We know that we haven't been planting enough trees—I think you'd be the first one to say that—over the years. We know if we're going to mitigate climate change, we need to plant and create 43,000 hectares of new woodland by 2030. By asking all farmers to create new woodland and manage and retain their existing woodlands, that will help us avoid large-scale land-use changes, which I don't think anybody would want to see, and keep our farmers on the land. So, rather than having that big change in land use, by asking each farmer to help us in this way to be part of the scheme—bear in mind this is public money, and we need those outcomes as well. I absolutely accept what you were saying about sustainable food production. But we know that the climate emergency is what will affect sustainable food production, not just now, but also in the medium and longer terms. So, I think, by asking farmers to help us, that will avoid the large-scale land-use change. Those trees will also help with flood prevention, the impacts of flood. And with the increasingly hot summers that we're seeing, they will provide shelter for livestock as well, going forward. We are giving time for our farmers to do this, we're not asking them to do it on day one; there'll be multiple years, maybe five years, in order to do this. They don't have to do it straight away, and we'll work with them to establish the right tree in the right place in a way that works best for their farm.
I'm very keen to continue the co-design. I think the consultations we've had and the two co-design phases that we've had have shown the benefits of doing that, so I'm very happy to continue doing that.
Diolch yn fawr iawn i chi. Fe wnaethoch chi sôn am gyhoeddiad ar gynllun y taliad sylfaenol cyn y Sioe Frenhinol. Nid wyf i'n siŵr a oeddech chi'n cyfeirio at Glastir, oherwydd rwyf i wedi ymrwymo i barhau â chynllun y taliad sylfaenol tan 2024. Rwyf i wedi mynd i drafferth fawr i sicrhau pobl na fyddwn ni'n dod at ymyl y dibyn hwnnw cyn i'r cynllun ffermio cynaliadwy ddechrau. Y bwriad yw y bydd y cynllun ffermio cynaliadwy yn dechrau yn 2025. Er hynny, os na fyddwn ni yn y sefyllfa honno, fe fydd yn rhaid i ni barhau â chynllun y taliad sylfaenol. Ond fe eglurais i'n fanwl iawn mai'r bwriad yw y byddwn ni'n symud oddi wrth gynllun y taliad sylfaenol i'r cynllun ffermio cynaliadwy yn ddi-dor.
Fodd bynnag, yr hyn sy'n peri ansicrwydd mawr yw nad ydym ni'n gwybod beth fydd ein cyllideb ni ar ôl 2025. Roedd y sicrwydd hwnnw gennym ni, onid oedd, gan yr Undeb Ewropeaidd? Nid sylw gwleidyddol o gwbl mohono; mae'n anwleidyddol iawn. Mae hi'n ffaith ddiymwad ein bod wedi newid o fod â'r sicrwydd hwnnw i fod yn gwybod am un flwyddyn efallai, am dair blynedd efallai, os cawn ni adolygiad cynhwysfawr o wariant. Felly, fel dywedais i yn fy atebion i Sam Kurtz, mae hi'n anodd iawn llunio cynllun pan nad oes gennych chi unrhyw syniad o ran y gyllideb. Ond mae'n rhaid i chi dybio y bydd yr un gyllideb gennym ni ag a gawsom ni dros y blynyddoedd diwethaf.
Y ffordd yr ydym am fynd o'i chwmpas hi, fel rydych chi'n dweud, y costau hynny ar gyfer ymgynghorydd yw drwy wneud yn siŵr—. Rwy'n meddwl mai Sam Kurtz a ddywedodd, 'Peidiwch ag ailddyfeisio'r olwyn.' Mae cymaint o'r data eisoes yn cael eu cadw; mae hi'n amlwg iawn faint o ddata sy'n cael eu cadw. Yr hyn mae swyddogion wedi bod yn gweithio yn galed iawn i'w wneud yw integreiddio pob un o'r gwahanol gronfeydd data sydd gennym ni, a'r holl wybodaeth honno sydd gennym ni—a deall pa orchudd coed sydd yna; deall pa ddarpariaeth sydd ar y ffermydd o ran cynefinoedd. Mae'r wybodaeth honno gennym ni, a'r hyn a fyddwn ni'n ei wneud yw rhoi'r wybodaeth honno mewn un bloc, os mynnwch chi, i'n ffermwyr, er mwyn iddyn nhw allu gwirio ei bod yn gywir. Rydyn ni'n archwilio sut y gallwn wneud hyn trwy brosesau ar-lein Taliadau Gwledig Cymru, lle rydym ni'n coladu'r holl wybodaeth honno eisoes. Mae honno'n gyfarwydd iawn i'n ffermwyr ni, y broses honno, felly fe fyddwn ni'n parhau i ddefnyddio honno. Fe fyddwn ni'n sicrhau bod canllawiau ar gael i helpu ffermwyr drwy'r broses o allu cadarnhau'r data sydd ganddyn nhw eisoes o ran cynefinoedd. Fe fyddai cynghorydd ar gael wedyn, pe byddai angen, i gynorthwyo. Rwy'n credu bod y gallu gennym ni, ond yn amlwg, mae hynny'n rhywbeth y mae angen i ni edrych arno'n barhaus. Ond yr hyn yr wyf i am ei wneud yw, fel dywedais i, rhoi'r wybodaeth honno i'r ffermwyr a defnyddio eu harbenigedd nhw, oherwydd y nhw yw'r rhai sydd â'r arbenigedd hwnnw yn y lle cyntaf.
Ynglŷn â phlannu coed, rwy'n credu eich bod chi wedi defnyddio'r gair 'mympwyol', ac rwy'n credu i Sam Kurtz ddefnyddio'r gair 'mympwyol' hefyd. Nid mympwyol mohono. Fe wyddom ni'r nod sydd gennym ni o ran plannu coetir newydd. Fe wyddom ni nad ydym ni wedi bod yn plannu digon o goed—rwy'n credu mai chi fyddai'r un cyntaf i ddweud hynny—dros y blynyddoedd. Fe wyddom ni os ydym ni'n dymuno lliniaru newid hinsawdd, mae angen i ni blannu a chreu 43,000 hectar o goetir newydd erbyn 2030. Trwy ofyn i bob ffermwr greu coetir newydd a rheoli a chadw eu coetiroedd presennol, fe fydd hynny'n ein helpu ni i osgoi newidiadau defnydd tir ar raddfa fawr, ac nid wyf i'n credu y byddai unrhyw un yn dymuno gweld hynny, ac yn cadw ein ffermwyr ni ar y tir. Felly, yn hytrach na gweld newid mawr fel hynny yn nefnydd tir, drwy ofyn i bob ffermwr ein helpu ni fel hyn i fod yn rhan o'r cynllun—cofiwch mai arian cyhoeddus yw hwn, ac mae angen y canlyniadau hynny arnom ninnau hefyd. Rwy'n llwyr dderbyn yr hyn yr oeddech chi'n ei ddweud am gynhyrchiant bwyd cynaliadwy. Ond fe wyddom ni mai'r argyfwng hinsawdd yw'r hyn a fydd yn effeithio ar gynhyrchiant bwyd cynaliadwy, nid yn unig yn awr, ond yn y tymor canolig ac yn hwy hefyd. Felly, rwy'n credu, drwy ofyn i ffermwyr ein helpu ni, y bydd hynny'n osgoi'r newid yn nefnydd tir ar raddfa eang. Fe fydd y coed hynny'n helpu i atal llifogydd hefyd, ac effeithiau llifogydd. A gyda'r hafau cynyddol dwym yr ydym ni'n eu gweld, fe fyddan nhw'n darparu lloches i dda byw hefyd, wrth symud ymlaen. Rydyn ni'n rhoi amser i'n ffermwyr wneud hyn, nid ydym ni'n gofyn iddynt wneud hyn ar y diwrnod cyntaf; bydd sawl blwyddyn, efallai pum mlynedd, er mwyn gwneud hyn. Nid oes raid iddyn nhw wneud hyn ar ei union, ac fe fyddwn ni'n gweithio gyda nhw i sefydlu'r goeden iawn yn y lle iawn yn y ffordd sy'n gweithio orau i'w fferm nhw.
Rwy'n awyddus iawn i barhau â'r cyd-ddylunio. Rwy'n credu bod yr ymgynghoriadau a gawsom ni a'r ddau gam cyd-ddylunio a gawsom ni wedi amlygu manteision gwneud hynny, ac felly rwy'n hapus iawn i barhau i wneud hynny.
Good afternoon, Minister. There are obviously a lot of good things that have come out of this process, the co-design and the co-production being so positive. But to sound like the stuck record that I'm afraid you've heard, it is the focus on the 10 per cent tree cover; it does seem very arbitrary—10 per cent. What happens if a farmer gets to 8 per cent, 9 per cent? What are the ramifications of that? This is so important, and I hope the debate will continue, because people are raising it all of the time. We need to be really clear that there is flexibility, and I'm not sure that there is. I'm not sure that there is a kind of view that you are going to be able to take on board that there may be an issue of debate.
We all want trees planted, we all want to see the right tree in the right place. Nobody is denying that, but it is about this demand that there is 10 per cent tree cover, and that that doesn't include hedgerows at the moment. We need to make sure the right tree is in the right place, and I'm pleased that this is an update that you've given to us, and I hope that we'll continue to take the conversation forward, and the co-design and the co-production into the future. Diolch yn fawr iawn.
Prynhawn da, Gweinidog. Yn amlwg mae yna lawer o bethau da sydd wedi deillio o'r broses hon, mae'r cyd-ddylunio a'r cyd-gynhyrchu wedi bod mor gadarnhaol. Ond i swnio fel record wedi torri yr ydych chi wedi ei chlywed eisoes, y canolbwyntio ar y gorchudd coed o 10 y cant; mae hynny'n ymddangos yn fympwyol iawn—10 y cant. Beth sy'n digwydd os bydd ffermwr yn cyrraedd 8 y cant, 9 y cant? Beth yw goblygiadau hynny? Mae hyn mor bwysig, ac rwy'n gobeithio y bydd y ddadl yn parhau, oherwydd mae pobl yn codi hyn drwy'r amser. Mae angen i ni fod yn eglur iawn fod yna hyblygrwydd, ac nid wyf i'n siŵr o hynny. Nid wyf i'n siŵr fod yna farn a fyddwch chi'n gallu ei hamgyffred y gallai dadl fod ynglŷn â'r mater.
Rydyn ni i gyd yn awyddus i weld plannu coed, rydyn ni i gyd yn awyddus i weld y goeden iawn yn y lle iawn. Nid oes neb yn gwadu hynny, ond mae hyn yn ymwneud â'r gofyniad hwn bod 10 y cant o orchudd coed, ac nad yw hynny'n cynnwys gwrychoedd ar hyn o bryd. Mae angen i ni sicrhau bod y goeden iawn yn y lle iawn, ac rwy'n falch fod hwn yn ddiweddariad y gwnaethoch chi ei roi i ni, ac rwy'n gobeithio y byddwn ni'n parhau i fwrw ymlaen â'r sgwrs, a'r cyd-ddylunio a'r cyd-gynhyrchu i'r dyfodol. Diolch yn fawr iawn.
Daeth Paul Davies i’r Gadair.
Paul Davies took the Chair.
Thank you to Jane Dodds for those points and questions. You heard what I've said in my previous answers to Sam and Llyr around the 10 per cent of trees. We did receive feedback, I think it's fair to say, during the co-design phase, that we should include hedgerows within the 10 per cent tree cover, for instance. As I say, our current proposal is 10 per cent for hedgerows in habitat and 10 per cent for tree cover as well. We have been encouraging farmers, and we've been making funding available through schemes for tree planting now, because I wanted farmers not to think they've got to hold back before the SFS comes in before they plant any trees. So, what we're saying is that any woodland that's planted in advance of SFS coming in will count towards the SFS actions.
So, again, I urge any farmers, if they've got the opportunity to take advantage of current funding schemes, to do so. As I say, it's not an additional 10 per cent; many farms have already got 6, 7, 8, 9, 10 per cent and more on top already, and so, if they want to plant more, they will be rewarded for that. We're making £30 million in funding available over the next two years to plant trees via the small grants woodland creation scheme. And as I say, there are already schemes available, so just to encourage. So, I hope you recognise that the reason we have done it is because of that 43,000 hectares that we need to create, that new 43,000. It's not arbitrary. We know that, by spreading it and asking farmers to all play their part, we will achieve that.
Oh sorry, and the last point that you raised—the next stage now will be those discussions over the summer, and then, in the autumn, we'll go out to final consultation. That's got to be a meaningful consultation—there still could be changes made following that consultation, which will go out before the end of the year. And I just want to reassure people that, absolutely, before the scheme comes in the following year, in 2025, there's plenty of time for discussions and everyone's thoughts.
Diolch i Jane Dodds am y pwyntiau a'r cwestiynau yna. Fe glywsoch chi'r hyn a ddywedais i yn fy atebion blaenorol i Sam a Llŷr ynghylch y 10 y cant o goed. Fe gawsom ni adborth, rwy'n credu ei bod hi'n deg dweud, yn ystod y cyfnod cyd-ddylunio, y dylem ni gynnwys gwrychoedd o fewn y gorchudd coed o 10 y cant, er enghraifft. Fel dywedais i, ein cynnig presennol ni yw 10 y cant ar gyfer gwrychoedd mewn cynefinoedd a 10 y cant ar gyfer gorchudd coed hefyd. Rydyn ni wedi bod yn annog ffermwyr, ac rydyn ni wedi bod yn sicrhau bod cyllid ar gael drwy gynlluniau plannu coed nawr, oherwydd roeddwn i'n dymuno i ffermwyr beidio â meddwl ei bod hi'n rhaid iddyn nhw ddal yn ôl cyn i'r cynllun ffermio cynaliadwy ddod i mewn cyn iddyn nhw blannu unrhyw goed. Felly, yr hyn yr ydym ni'n ei ddweud yw y bydd unrhyw goetir a blannwyd cyn i'r cynllun ffermio cynaliadwy ddod i mewn yn cyfrif tuag at gamau'r cynllun ffermio cynaliadwy.
Felly, unwaith eto, rwy'n annog unrhyw ffermwyr, os ydyn nhw wedi cael cyfle i fanteisio ar y cynlluniau cyllido presennol, i wneud felly. Fel dywedais i, nid 10 y cant ychwanegol ydyw hwn; mae gan lawer o ffermydd 6, 7, 8, 9, 10 y cant a mwy na hynny eisoes, ac felly, os ydyn nhw'n awyddus i blannu mwy, fe fyddan nhw'n cael eu gwobrwyo am hynny. Rydyn ni'n darparu £30 miliwn o gyllid dros y ddwy flynedd nesaf i blannu coed drwy'r cynllun creu coetiroedd grantiau bach. Ac fel dywedais i, mae cynlluniau ar gael eisoes, felly dim ond er mwyn annog. Felly, rwy'n gobeithio y byddech chi'n cydnabod mai'r rheswm pam yr ydym ni wedi gwneud hyn yw oherwydd y 43,000 o hectarau hynny y mae angen i ni eu creu, y 43,000 newydd. Nid rhywbeth mympwyol mohono. Fe wyddom ni, trwy wasgaru hyn a gofyn i ffermwyr fod â rhan, y byddwn ni'n cyflawni hynny.
O mae'n ddrwg gennyf i, a'r pwynt olaf y gwnaethoch chi ei godi—y cam nesaf nawr fydd y trafodaethau hynny dros yr haf, ac yna, yn yr hydref, fe fyddwn ni'n cael yr ymgynghoriad terfynol. Mae'n rhaid i hwnnw fod yn ymgynghoriad ystyrlon—fe ellid gwneud newidiadau eto yn dilyn yr ymgynghoriad hwnnw, a fydd yn mynd allan cyn diwedd y flwyddyn. Ac rwyf i'n awyddus i sicrhau pobl, yn hollol, cyn i'r cynllun ddod yn y flwyddyn ganlynol, yn 2025, fod digon o amser ar gyfer trafodaethau ac ystyriaethau gan bawb.
Minister, as has been mentioned, the crux of success of this is whether it's sufficiently attractive for farmers, but also sufficiently challenging so that it's a win for farmers, but also a win for the environment and wildlife and biodiversity as well. And that's always a tricky balance to get right. I note within the statement—which I welcome, by the way, because the detail now is getting very interesting—this phased approach could send the alarm bells going for some out there, that it's going to be a phased approach, but there is a logic to it. But, as we look at baseline review, what more do we need to do? What is it that there's left to map et cetera?
Ten per cent of farms as semi-natural habitat—that's really interesting. Woodland has been touched on, but I'm assuming that the 10 per cent, with the issues of 10 per cent of appropriate land, with the fact that you include existing tree cover, that's actually a signal to farmers that that's a de minimis—that's not something to aim for, as in only 10 per cent; if you've got more appropriate land that you can actually put woodland on, without sacrificing land that can be used for food security, then you could do more.
Just a couple of other questions, very quickly, Chair—very, very quickly.
Gweinidog, fel cafodd ei grybwyll, hanfod llwyddiant hwn yw a yw'n ddigon deniadol i ffermwyr, ond yn ddigon heriol hefyd i fod yn fuddugoliaeth i ffermwyr, ond yn fuddugoliaeth i'r amgylchedd a bywyd gwyllt a bioamrywiaeth yn ogystal â hynny. Ac mae hi'n anodd taro'r cydbwysedd hwnnw'n iawn bob amser. Rwy'n nodi yn y datganiad—rwy'n croesawu hyn, gyda llaw, oherwydd fe fydd y manylion yn ddiddorol iawn iawn—fe allai'r dull graddol hwn godi braw ar rai allan yna, mai dull graddol fydd hwn, ond mae rhesymeg i hynny. Ond, wrth i ni edrych ar adolygiad gwaelodlin, beth yn rhagor sydd angen i ni ei wneud? Beth sydd ar ôl i'w fapio ac ati?
Deg y cant o ffermydd yn gynefin lled-naturiol—mae hynny'n ddiddorol iawn. Mae coetiroedd wedi cael eu crybwyll yn fyr, ond rwy'n tybio bod y 10 y cant, gyda phroblemau 10 y cant o dir priodol, gyda'r ffaith eich bod chi'n cynnwys gorchudd coed presennol, mae hynny'n arwydd i ffermwyr mewn gwirionedd mai'r peth lleiaf yw hynny—nid rhywbeth i anelu ato, megis 10 y cant yn unig; os oes gennych chi dir mwy priodol y gallwch chi roi coetir arno mewn gwirionedd, heb aberthu'r tir y gellir ei ddefnyddio ar gyfer diogelwch bwyd, yna fe allech chi wneud mwy.
Dim ond cwpl o gwestiynau eraill, yn gyflym iawn, Cadeirydd—yn gyflym iawn, iawn.
Yes, very quickly.
Iawn, yn gyflym iawn.
We were out recently with Gemma Haines, I mentioned, discussing very much tenant farming and new entrants; great to see that Bridgend College is part of the working group. I wonder if you can tell us a bit more about that. And just finally, no mention of access—I couldn't sit down without mentioning access.
Roeddem ni allan yn ddiweddar gyda Gemma Haines, fel dywedais i, yn trafod ffermio tenant a newydd-ddyfodiaid yn benodol iawn; mae hi'n hyfryd gweld bod Coleg Penybont yn rhan o'r gweithgor. Tybed a wnewch chi ddweud ychydig mwy wrthym ynglŷn â hynny. Ac yn olaf, nid oes unrhyw sôn am fynediad—ni allwn i eistedd i lawr heb sôn am fynediad.
Thank you. I just realised, when Huw Irranca-Davies mentioned new entrants, that Sam Kurtz asked me about new entrants too, and I didn't answer that question. It's absolutely vital that the scheme works for new entrants, because, if you don't have new entrants, we won't have new ideas, we won't have that entrepreneurial energy that we absolutely need for the industry. So, we've had a new entrants working group, and they've been exploring what some of the main barriers are around access to land, to finance, and, to a lesser extent, I would say skills, because I think—. You mentioned Bridgend College, and it's great to see those skills being taught there. And it does seem likely that some of the main solutions to the barriers that new entrants are facing lie within the sustainable farming scheme. It won't have some of the barriers to support that we've experienced with previous schemes going forward, for instance, such as quota, or entitlements based on a previous reference period. So, the new entrants group—. We will continue—I probably should have said that—to work with the working groups. We've in fact just brought a new working group in. Even though we've finished that phase of co-design, we've just brought a new working group in on key performance indicators, for instance, and it could be that we'll need other working groups. But we're also working with the common land working group—nobody's raised that, but, obviously, common land is very important, but that will probably go down to the collaboration level, going forward.
As you said, it's really important that we make it as attractive as possible. And I'm very keen to make things as simple as possible as well, because it's clear that bureaucracy is something that farmers—as we all do, don't we, but farmers absolutely—hate, so it's really important we do that.
In relation to access, obviously, local authorities retain their responsibilities in relation to public rights of way, and what the SFS will do is fund additional actions that sit over and above existing regulation, and support for enhanced access will sit within the optional and collaborative layers of the SFS.
Diolch i chi. Rwyf i newydd sylweddoli, pan soniodd Huw Irranca-Davies am newydd-ddyfodiaid, fod Sam Kurtz wedi fy holi i am newydd-ddyfodiaid hefyd, ac ni wnes i ateb y cwestiwn hwnnw. Mae hi'n gwbl hanfodol fod y cynllun yn gweithio i newydd-ddyfodiaid, oherwydd, os nad ymgeiswyr newydd gennych chi, ni chawn ni syniadau newydd, ni fydd yr egni entrepreneuraidd hwnnw ar gael i ni sydd mor bwysig i'r diwydiant. Felly, rydyn ni wedi cael gweithgor ynglŷn â newydd-ddyfodiaid, ac maen nhw wedi bod yn archwilio beth yw rhai o'r prif rwystrau o ran mynediad at dir, at gyllid, ac, i raddau llai, fe fyddwn i'n dweud sgiliau, oherwydd rwy'n credu—. Roeddech chi'n sôn am Goleg Penybont, ac mae hi'n wych gweld y sgiliau hynny'n cael eu haddysgu yno. Ac mae hi'n debygol y bydd rhai o'r prif atebion i'r rhwystrau y mae newydd-ddyfodiaid yn eu hwynebu yn gynwysedig yn y cynllun ffermio cynaliadwy. Ni fydd rhai o'r rhwystrau ynddo a welsom ni rhag cymorth mewn cynlluniau blaenorol wrth symud ymlaen, er enghraifft, fel cwota, neu hawliau ar sail cyfnod cyfeirio blaenorol. Felly, y grŵp newydd-ddyfodiaid—. Fe fyddwn ni'n parhau—mae hi'n debyg y dylwn i fod wedi dweud hynny—i weithio gyda'r gweithgorau. Yn wir, rydyn ni wedi dod â gweithgor newydd i mewn. Er ein bod ni wedi gorffen y cam cyd-ddylunio hwnnw, rydym ni newydd ddod â gweithgor newydd i mewn ynglŷn â dangosyddion perfformiad allweddol, er enghraifft, ac efallai y bydd angen gweithgorau eraill arnom ni. Ond rydyn ni'n gweithio gyda'r gweithgor tir comin hefyd—'does neb wedi codi hynny, ond, yn amlwg, mae tir comin yn bwysig iawn, ond mae hi'n debyg y bydd hynny'n mynd i lawr hyd at y lefel cydweithio, wrth symud ymlaen.
Fel roeddech chi'n dweud, mae hi'n bwysig iawn ein bod ni'n gwneud hyn mor ddeniadol â phosibl. Ac rwy'n awyddus iawn i wneud pethau mor syml â phosibl hefyd, oherwydd mae hi'n amlwg bod biwrocratiaeth yn rhywbeth y mae ffermwyr—fel rydyn ni i gyd, onid ydym ni, ond ffermwyr yn fwyaf arbennig—yn ei gasáu, felly mae hi'n bwysig iawn ein bod ni'n gwneud hynny.
O ran mynediad, yn amlwg, mae awdurdodau lleol yn cadw eu cyfrifoldebau o ran hawliau tramwy cyhoeddus, a'r hyn y bydd y cynllun ffermio cynaliadwy yn ei wneud yw ariannu camau ychwanegol sydd goruwch y rheoliadau presennol, ac fe fydd cymorth ar gyfer mynediad gwell yn gorwedd o fewn haenau dewisol a chydweithredol y cynllun ffermio cynaliadwy.
Ac yn olaf, James Evans.
And finally, James Evans.
Diolch, Cadeirydd. And Minister, I'd like to thank you for your statement today. I'm interested in the sustainable farming scheme, what protection there is going to be for active farmers and our tenant farmers. Because what we don't want to see is big multinational companies or big landowners evicting tenants from their farms, driving them off the land, so they can access the scheme to access their carbon credits and so they can boost their green credentials. So, I'll be interested to know what's in the scheme to protect those farmers from those multinationals.
Diolch, Cadeirydd. A Gweinidog, fe hoffwn i ddiolch i chi am eich datganiad heddiw. Mae gennyf i ddiddordeb yn y cynllun ffermio cynaliadwy, pa amddiffyniad fydd gan ffermwyr gweithredol a'r ffermwyr sy'n denantiaid yma. Oherwydd yr hyn nad ydym ni'n dymuno ei weld yw cwmnïau rhyngwladol mawr neu dirfeddianwyr mawr yn troi tenantiaid allan o'u ffermydd, eu gyrru nhw oddi ar y tir, er mwyn gallu bod ar y cynllun ar gyfer mynnu eu credydau carbon ac er mwyn rhoi hwb i'w cymwysterau gwyrdd. Felly, fe fyddai hi'n dda gennyf i wybod beth sydd yn y cynllun i ddiogelu'r ffermwyr hynny rhag y cwmnïau rhyngwladol hyn.
Thank you. Well, I don't think I can be more clear that this scheme is for active farmers. I certainly don't want to see any multinationals come in and throw, as you say, a tenant off their land, and that's absolutely why we are have a tenant working group coming forward. That funding—the sustainable farming scheme—is there to replace the basic payment scheme and that is for our active farmers. So, going forward, we will certainly have to assess if that happens, because I receive lots of anecdotal information that this is happening and I don't see much evidence of it, and I can't tell a farmer who to sell their land to. Certainly, if you've got a landlord and they've got a tenant, it's really important that we work with tenants, and you'll know within the Bill there is that protection for tenants going forward.
Diolch. Wel, dydw i ddim yn credu y gallaf i fod yn fwy clir mai cynllun i ffermwyr gweithredol yw hwn. Yn sicr, dydw i ddim am weld unrhyw gwmnïau rhyngwladol yn dod i mewn ac, fel rydych chi'n ei ddweud, yn taflu tenant oddi ar ei dir, a dyna'n union pam mae gweithgor tenantiaid yn cael ei sefydlu. Mae'r cyllid hwnnw—y cynllun ffermio cynaliadwy—yno i gymryd lle'r cynllun taliad sylfaenol ac mae hynny ar gyfer ein ffermwyr gweithredol. Felly, wrth symud ymlaen, yn sicr bydd yn rhaid i ni asesu a fydd hynny'n digwydd, oherwydd rwy'n derbyn llawer o wybodaeth anecdotaidd bod hyn yn digwydd a dydw i ddim yn gweld llawer o dystiolaeth ohono, a gallaf i ddim dweud wrth ffermwr i bwy y dylai werthu ei dir. Yn sicr, os oes gennych chi landlord a bod ganddo ef denant, mae'n bwysig iawn ein bod ni'n gweithio gyda thenantiaid, ac fe fyddwch chi'n gwybod bod yr amddiffyniad hwnnw yn y Bil i denantiaid wrth symud ymlaen.
Diolch i'r Gweinidog.
I thank the Minister.
Fe symudwn ni ymlaen nawr i eitem 4, sef datganiad gan Weinidog y Gymraeg ac Addysg: cynnydd ar gyflwyno'r cwricwlwm newydd, a dwi'n galw ar Weinidog y Gymraeg ac Addysg, Jeremy Miles.
We'll move on now to item 4, which is a statement by the Minister for Education and Welsh Language: progress on the roll-out of the new curriculum, and I call on the Minister for Education and the Welsh Language, Jeremy Miles.
Diolch, Cadeirydd. In less than two months, all schools in Wales will be teaching the Curriculum for Wales. As I have always stressed, transforming education will take time, but, one year in, the emerging picture should give us confidence. The profession should take pride in this. It has not been an easy year, and schools and their staff have risen to a range of challenges, not least a cost-of-living crisis.
I've recently published our new attendance guidance for consultation. There is a clear link between attendance and educational attainment. We know that missing sustained periods of school can present a risk to a child’s attainment and can leave them feeling more disengaged from their education. In this light, I have been deeply impressed with how schools and settings have used the curriculum to engage learners in innovative ways and, crucially, to raise aspirations for all of their children. I want all children and young people in our education system to believe that they can achieve their potential and that their aspirations will be supported. Our curriculum, which aspires to empower every child to reach that potential, and our wider efforts to tackle the impact of poverty on educational attainment, are both central to achieving high standards and aspirations for all.
Last week, I published our second annual report. This highlights the very positive progress we've made this year. Senior leaders are more confident in the progress their schools are making and practitioners are more empowered by the opportunities to design their curriculum. Across schools, there has been greater focus on collaboration within and across settings, which is central to improving standards. There has also been a greater emphasis on pedagogy and learner-centred approaches, and this focus on learners’ needs is critical in raising aspirations for all. School leaders are also taking the opportunity to improve equity and inclusivity for their learners and to optimise the parallel implementation of additional learning needs reform. The curriculum enables teachers to focus on an individual learner's needs to help all learners to progress, and we are seeing these practices emerge now in schools.
Over the last year, we have supported schools to develop their approaches to curriculum design, progression and assessment. These are fundamental curriculum building blocks. Providing support here is how we unleash the creativity of schools. But, more than that, they will drive up standards. When we support schools to select challenging and meaningful curriculum content, we make sure that all learners are stretched. When practitioners focus relentlessly on supporting each learner to progress in key ways, we help every learner to meet their potential. And when schools use forward-looking assessment approaches, we make sure every learner knows what they need to do next, and these principles apply across Wales. This is how we ensure the quality of every school’s curriculum. It is, after all, the Curriculum for Wales.
Over the next year, we will work closely with partners to ensure that there is common support for these foundational aspects of the curriculum, accessible to all professionals, ensuring clear, shared approaches and expectations across Wales.
Engaging with international expertise, the Understanding by Design project has highlighted the opportunity for additional support to help schools drive coherent standards in their planning and delivery. The outputs from this project will be shared from the autumn to support all schools.
We know as well that progression has been an area where schools have asked for and welcomed support. Importantly, cluster collaboration is increasingly being used to drive and support planning for progression, and this year we have clarified expectations around this. The Camau i’r Dyfodol project is a key part of our ongoing work to support understanding of progression, and we'll be publishing outputs to support practitioners from September.
We've also continued our efforts to ensure that the curriculum enables every learner, regardless of their background, to access the curriculum. This year I launched our oracy and reading toolkit, which recognises the critical role that these skills play as gateways for learning and attainment. I'll be updating this as well in the autumn after reviewing evidence of effective practice. We will also look to extend this robust approach to teaching numeracy, recognising it, obviously, as another critical skill for learners.
Diolch, Cadeirydd. Mewn llai na deufis, bydd pob ysgol yng Nghymru yn addysgu'r Cwricwlwm i Gymru. Fel yr wyf i bob amser wedi pwysleisio, bydd hi'n cymryd amser i drawsnewid addysg, ond, flwyddyn ar ôl ei gyflwyno, dylai'r darlun sy'n dod i'r amlwg roi hyder i ni. Dylai'r proffesiwn fod yn falch o hyn. Dydy hi ddim wedi bod yn flwyddyn hawdd, ac mae ysgolion a'u staff wedi ymateb i ystod o heriau, yn enwedig yr argyfwng costau byw.
Yn ddiweddar, rwyf wedi cyhoeddi ein canllawiau newydd ar bresenoldeb ar gyfer ymgynghori arnynt. Mae cysylltiad clir rhwng presenoldeb a chyrhaeddiad addysgol. Rydym yn gwybod y gall colli cyfnodau hir o ysgol fod yn risg i gyrhaeddiad plentyn ac y gall ymddieithrio'n fwy o'i addysg. Yn hyn o beth, mae'r ffordd y mae ysgolion a lleoliadau wedi defnyddio'r cwricwlwm i ennyn diddordeb dysgwyr mewn ffyrdd arloesol ac, yn hollbwysig, i godi dyheadau ar gyfer pob un o'u plant, wedi creu argraff fawr arnaf. Rwyf am i bob plentyn a pherson ifanc yn ein system addysg gredu y gall gyflawni ei botensial ac y bydd ei ddyheadau yn cael eu cefnogi. Mae ein cwricwlwm, sy'n anelu at rymuso pob plentyn i gyrraedd y potensial hwnnw, a'n hymdrechion ehangach i fynd i'r afael ag effaith tlodi ar gyrhaeddiad addysgol, yn ganolog i gyflawni safonau uchel a dyheadau i bawb.
Yr wythnos diwethaf, fe gyhoeddais ein hail adroddiad blynyddol. Mae'r adroddiad hwn yn tynnu sylw at y cynnydd cadarnhaol iawn rydym wedi'i wneud eleni. Mae uwch-arweinwyr yn fwy hyderus yn y cynnydd y mae eu hysgolion yn ei wneud ac mae ymarferwyr yn cael eu grymuso'n fwy gan y cyfleoedd i ddylunio eu cwricwlwm. Ar draws ysgolion, mae mwy o ffocws wedi bod ar gydweithio o fewn ac ar draws lleoliadau, sy'n ganolog i wella safonau. Mae mwy o bwyslais wedi cael ei roi hefyd ar addysgeg a dulliau sy'n canolbwyntio ar y dysgwr, ac mae'r ffocws hwn ar anghenion dysgwyr yn hanfodol wrth godi dyheadau i bawb. Mae arweinwyr ysgolion hefyd yn manteisio ar y cyfle i wella tegwch a chynwysoldeb ar gyfer eu dysgwyr ac i wneud y gorau o'r diwygiadau o ran anghenion dysgu ychwanegol sy'n mynd rhagddynt hefyd. Mae'r cwricwlwm yn galluogi athrawon i ganolbwyntio ar anghenion dysgwr unigol er mwyn helpu pob dysgwr i wneud cynnydd, ac rydym yn gweld yr arferion hyn yn dod i'r amlwg nawr mewn ysgolion.
Dros y flwyddyn ddiwethaf, rydym wedi cefnogi ysgolion i ddatblygu eu dulliau gweithredu o ran cynllunio'r cwricwlwm, cynnydd ac asesu. Mae'r rhain yn flociau adeiladu sy'n hanfodol i'r cwricwlwm. Drwy darparu'r gefnogaeth yma, rydym yn rhyddhau creadigrwydd ysgolion. Ond, yn fwy na hynny, bydd safonau'n cael eu codi. Pan fyddwn yn cefnogi ysgolion i ddewis cynnwys cwricwlwm heriol ac ystyrlon, byddwn ni'n sicrhau bod pob dysgwr yn cael ei ymestyn. Pan fydd ymarferwyr yn canolbwyntio'n ddi-baid ar gefnogi pob dysgwr i wneud cynnydd mewn ffyrdd allweddol, byddwn yn helpu pob dysgwr i gyflawni ei botensial. A phan fydd ysgolion yn defnyddio dulliau asesu blaengar, byddwn yn sicrhau bod pob dysgwr yn gwybod beth sydd angen iddo ei wneud nesaf, ac mae'r egwyddorion hyn yn berthnasol ledled Cymru. Dyma sut rydym yn sicrhau ansawdd cwricwlwm pob ysgol. Wedi'r cyfan, Cwricwlwm i Gymru ydyw.
Dros y flwyddyn nesaf, byddwn ni'n gweithio'n agos gyda phartneriaid i sicrhau bod cefnogaeth gyffredin i'r agweddau sylfaenol hyn ar y cwricwlwm, sy'n hygyrch i bob gweithiwr proffesiynol, a bod dulliau a disgwyliadau clir a rennir ledled Cymru.
Gan ddefnyddio arbenigedd rhyngwladol, mae'r prosiect Deall trwy Ddylunio wedi tynnu sylw at y cyfle i fanteisio ar gymorth ychwanegol i helpu ysgolion i ysgogi safonau cydlynol wrth gynllunio a chyflawni. Bydd allbynnau'r prosiect hwn yn cael eu rhannu o'r hydref ymlaen gefnogi pob ysgol.
Rydym hefyd yn gwybod bod cynnydd wedi bod yn faes lle mae ysgolion wedi gofyn am gefnogaeth ac wedi'i chroesawu. Yn bwysig, mae cydweithio o fewn clystyrau yn cael ei ddefnyddio fwyfwy i hybu a chefnogi cynllunio ar gyfer cynnydd, ac eleni rydym wedi egluro disgwyliadau ynghylch hyn. Mae prosiect Camau i'r Dyfodol yn rhan allweddol o'n gwaith parhaus i gefnogi dealltwriaeth o gynnydd, a byddwn ni'n cyhoeddi allbynnau i gefnogi ymarferwyr o fis Medi ymlaen.
Rydym hefyd wedi parhau â'n hymdrechion i sicrhau bod y cwricwlwm yn galluogi pob dysgwr, waeth beth fo'i gefndir, i gael mynediad i'r cwricwlwm. Eleni, lansiais ein pecyn cymorth llafaredd a darllen, sy'n cydnabod y rôl hanfodol y mae'r sgiliau hyn yn ei chwarae fel pyrth ar gyfer dysgu a chyrhaeddiad. Byddaf yn rhoi'r wybodaeth ddiweddaraf am hyn hefyd yn yr hydref ar ôl adolygu tystiolaeth o arfer effeithiol. Byddwn hefyd yn ceisio ehangu'r dull cadarn hwn o addysgu rhifedd, gan ei gydnabod, yn amlwg, fel sgil hanfodol arall i ddysgwyr.
Rydyn ni wedi gwneud cynnydd da ar yr argymhellion pwysig a gafodd eu gwneud gan y grŵp a gadeiriwyd gan yr Athro Charlotte Williams i ystyried cyfraniadau cymunedau du, Asiaidd ac ethnig leiafrifol yn y cwricwlwm. Dwi’n ymfalchïo o gael dweud y bydd yr argymhellion hyn i gyd wedi’u gweithredu erbyn yr hydref.
Dwi hefyd wedi cyhoeddi ein cynllun i werthuso’r cwricwlwm erbyn hyn. Mae hwn yn nodi ein cynigion ni i asesu beth sy’n gweithio ac i’w gwella i’r dyfodol. Mae’r gwerthusiad hwn yn ganolog i ddeall yr effaith ar ddysgwyr, eu cynnydd nhw a safonau ledled Cymru.
Yn nes ymlaen eleni, fe fyddwn ni’n gweld canlyniadau PISA Cymru am y tro cyntaf ers y pandemig. Er nad yw’r rhain wedi asesu’r dysgu o dan y Cwricwlwm i Gymru, fe fyddwn ni’n defnyddio’r adborth i lywio ymhellach ein cefnogaeth i’r cwricwlwm.
Mae cefnogi dysgwyr y tu hwnt i addysg yn parhau’n flaenoriaeth. Yn ddiweddar, dwi wedi cyhoeddi y byddwn ni’n gweithio gyda phartneriaid i ddatblygu canllawiau ar ddysgu 14 i 16 a fydd yn cydnabod pob profiad, sgil a gwybodaeth sy’n dod i ffordd pobl ifanc drwy eu hysgolion, ac i ni eu helpu nhw yn eu camau nesaf.
Mae cymwysterau, wrth gwrs, yn dal i fod yn rhan bwysig o hyn, ac fe fyddwn ni’n parhau i weithio gyda Cymwysterau Cymru wrth i fanylion cymwysterau newydd ddod i’r amlwg, yn benodol, cefnogi athrawon i allu cyflwyno’r dysgu ar eu cyfer.
Un o elfennau pwysicaf y cwricwlwm yw’r cyfle i roi’r sgiliau i ddysgwyr ar gyfer dyfodol sydd yn newid ac nad oes modd ei ragweld. Mae datblygiadau diweddar mewn deallusrwydd artiffisial a thechnolegau eraill sy’n dod i’r amlwg yn tanlinellu pwysigrwydd paratoi ein pobl ifanc ni ar gyfer y dyfodol hwn. Fe fyddwn ni’n cydweithio, felly, gydag ymarferwyr, arbenigwyr a gyda Llywodraethau eraill i ymateb i'r cyfleoedd a’r heriau rydyn ni’n eu hwynebu yn sgil y datblygiad cyflym hwn mewn technolegau newydd.
Dros y flwyddyn ddiwethaf, rŷn ni wedi gweld ymwneud cadarnhaol iawn gyda’r rhwydwaith cenedlaethol, ac mae’r sgyrsiau drwy gydol y flwyddyn wedi dangos ymrwymiad i wneud amser i ystyried a gwella. Fe fyddwn ni’n parhau, felly, i esblygu ac ehangu’r rhwydwaith i wneud yn siŵr bod ymarferwyr yn helpu i ddatblygu’r gefnogaeth i’r proffesiwn ar gyfer y dyfodol.
Mae’r flwyddyn academaidd hon wedi bod yn flwyddyn nodedig o ran ein camau diwygio, a dwi’n teimlo balchder dwfn yn yr hyn y mae ein hathrawon a’n staff cymorth wedi’i gyflawni i sicrhau hyn. Dwi am ddiolch iddyn nhw am eu hymrwymiad ac am eu brwdfrydedd wrth groesawu’r Cwricwlwm i Gymru.
Rŷn ni’n parhau i fod ar daith, ac allwn ni ddim anghofio graddfa’r dasg. Mae'n dal i fod yn hollbwysig ein bod ni'n darparu'r cyfle a'r amser a'r gefnogaeth i ysgolion allu cydweithio er mwyn codi safonau a rhoi'r cyfle i bob plentyn wneud y cynnydd i gyflawni ei botensial.
We have made good progress on the important recommendations made by the group chaired by Professor Charlotte Williams to consider the contributions of black, Asian and minority ethnic communities in the curriculum. I am proud to say that all of these recommendations will be implemented by the autumn.
I have also now published our curriculum evaluation plan. This plan sets out our proposals to assess what’s working and to guide future improvement. This evaluation is central to understanding the impact on learners, their progression and on standards across Wales.
Later this year, we will see the Programme for International Student Assessment results for Wales for the first time since the pandemic. While these have not assessed learning under the Curriculum for Wales, we will use the feedback to further drive our curriculum support.
Supporting learners beyond education remains a priority. I have recently announced that we will work with partners to develop guidance on 14 to 16 learning that will recognise all experiences, skills and knowledge that young people gain from their schools, and that will help them in their next steps.
Qualifications, of course, remain an important part of this, and we will continue to work with Qualifications Wales as the details of the new qualifications emerge, in particular, providing support to teachers to ensure they're able to deliver the learning for these.
One of the most important aspects of the curriculum is its opportunity to give learners the skills for a changing and unknown future. Recent developments in artificial intelligence and other emerging technologies underline the importance of preparing our young people for this future. We will work closely, therefore, with practitioners, experts and other Governments to respond to the opportunities and challenges that we face as a result of this rapid advancement of new technologies.
Over the last year, we have seen very positive engagement with the national network, and conversations throughout the year have demonstrated a commitment to make time for reflection and improvement. We will therefore continue to evolve and expand the network to ensure that practitioners help to develop the future support for the profession.
This academic year has been a landmark year in terms of our reforms, and I'm deeply proud of the achievements of our teachers and support staff in securing this. I would like to extend my heartfelt thanks to them for their commitment and enthusiasm in embracing the Curriculum for Wales.
We remain on a journey and we cannot forget the scale of the task. It remains critical that we provide the opportunity, the time and the support to schools to be able to work together to raise standards and enable every child to receive the opportunity to progress to their full potential.
I'd like to thank the Minister for your statement this afternoon. Minister, many schools that I have visited in my constituency and right across Wales welcome the roll-out of the new Curriculum for Wales and the flexibility that it gives schools to design that curriculum for their learners, to ensure that we get the best outcomes for pupils, and ensure that it's designed in a way for the wants of that individual school. One key part of the success of the new curriculum will be sharing best practice right across Wales, so, Minister, can you outline how Welsh Government is working with local authority leaders and schools to share best practice across Wales and make sure our schools are getting all the information they can to make sure it's being developed right across Wales?
Another issue we need to do to ensure it is having the best impact is making sure we have teachers in our classrooms to deliver the new curriculum. Teacher recruitment is an issue right across the UK, and I don't want to make a political point on that, but what I'd like to know, Minister, is: what are the Welsh Government doing to increase the number of teachers across Wales, because that is also going to be vitally important if we are to deliver that new curriculum? You mentioned in your statement that progress had been made with cluster collaboration being used to support planning and progression. What I'd like to know about that is: can you outline what funding is being made available to schools to help them develop that cluster collaboration, because schools I speak to said they could do with some revenue funding to actually help pump prime that to make it happen?
Another matter that I think is extremely important is 14-to-16 learning, and I think it's a very important part that we develop skills that actually help our young people and the next generation. So, I'd like to know what work the Welsh Government is doing with employers and the business sector across Wales to make sure we're actually encouraging young people to fill those skill gaps, the skills that we need, in the new curriculum as well, to make sure that we do have full employment here across Wales.
Minister, if the new curriculum is also to be a success, we need to ensure that our most vulnerable learners across Wales are getting the support they need. I visited a school last week that is failing to deliver the new curriculum because they're having to divert money that should be spent on learners into providing ALN support for other pupils. So, I'd actually like to know: is there enough funding to deliver the new ALN reforms across Wales? Because, if we are going to make sure that all our teachers are delivering the new curriculum, we want to make sure the money is actually delivering on that and not being spent in other areas, propping up ALN support in schools, and I think that's something that's really, really important for me and other Members in this Chamber.
You mentioned numeracy, and I think it's very important that we do teach numeracy, but it's also very important that we teach financial education in our schools and educate our young people about money and how they're actually going to use that money when they leave school and actually go into the working environment. I'd like to know what work Welsh Government is doing, working with schools and with clusters, to make sure that financial education is put in place right across our school estates?
Finally, Minister—. One more question. The main key driver for the success or failure of this new curriculum is down to funding. When the curriculum was launched, a school that I spoke to received a funding cut at the same time, and they said that this would have a major impact on their ability to deliver the new curriculum and give them the opportunities that they actually needed to upskill those learners and deliver the curriculum they want. Minister, no-one in this Chamber can deny that schools do need extra funding, and I know balancing a budget is very, very difficult, but it comes down to political choices and how the Welsh Government wants to spend its budget. So, what I'd like to know is: in this next round of the budget preparation that you're probably going through at the moment with Cabinet colleagues, how are you prioritising the Welsh Government's budget to make sure that the roll-out of the new curriculum is a success for all our learners right across Wales? Diolch, Gadeirydd.
Hoffwn i ddiolch i'r Gweinidog am eich datganiad y prynhawn yma. Gweinidog, mae llawer o ysgolion yr wyf i wedi ymweld â nhw yn fy etholaeth ac ar draws Cymru yn croesawu'r Cwricwlwm newydd i Gymru a'r hyblygrwydd y mae'n ei roi i ysgolion ddylunio'r cwricwlwm hwnnw ar gyfer eu dysgwyr, i sicrhau ein bod ni'n cael y canlyniadau gorau i ddisgyblion, a'i fod yn cael ei ddylunio mewn ffordd sy'n gweddu i'r ysgol unigol honno. Un rhan allweddol o lwyddiant y cwricwlwm newydd fydd rhannu arfer gorau ledled Cymru, felly, Gweinidog, allwch chi amlinellu sut mae Llywodraeth Cymru yn gweithio gydag arweinwyr awdurdodau lleol ac ysgolion i rannu arfer gorau ledled Cymru ac i sicrhau bod ein hysgolion yn cael yr holl wybodaeth y gallan nhw ei chael i sicrhau ei fod yn cael ei ddatblygu ledled Cymru?
Rhywbeth arall y mae angen i ni ei wneud i sicrhau ei fod yn cael yr effaith orau yw sicrhau bod gennym ni athrawon yn ein hystafelloedd dosbarth i gyflwyno'r cwricwlwm newydd. Mae recriwtio athrawon yn broblem ar draws y DU, a dydw i ddim am wneud pwynt gwleidyddol ar hynny, ond yr hyn yr hoffwn i ei wybod, Gweinidog, yw: beth mae Llywodraeth Cymru yn ei wneud i gynyddu nifer yr athrawon ledled Cymru, oherwydd bydd hynny hefyd yn hanfodol bwysig os ydym am gyflwyno'r cwricwlwm newydd hwnnw? Roeddech chi'n sôn yn eich datganiad bod cynnydd wedi'i wneud a bod cydweithio o fewn clystyrau yn cael ei ddefnyddio i gefnogi cynllunio a chynnydd. Yr hyn yr hoffwn i ei wybod am hynny yw: allwch chi amlinellu pa gyllid sydd ar gael i ysgolion i'w helpu i ddatblygu'r cydweithio hwnnw o fewn clystyrau, oherwydd mae ysgolion rwy'n siarad â nhw wedi dweud y byddai rhywfaint o gyllid refeniw yn helpu i wneud i hynny ddigwydd?
Mater arall rwy'n credu sy'n hynod bwysig yw dysgu 14-i-16, ac rwy'n credu ei bod yn rhan bwysig iawn ein bod ni'n datblygu sgiliau sydd wir yn helpu ein pobl ifanc a'r genhedlaeth nesaf. Felly, hoffwn i wybod pa waith y mae Llywodraeth Cymru yn ei wneud gyda chyflogwyr a'r sector busnes ledled Cymru i sicrhau ein bod ni'n annog pobl ifanc i lenwi'r bylchau sgiliau hynny, y sgiliau sydd eu hangen arnom, yn y cwricwlwm newydd hefyd, i sicrhau bod gennym gyflogaeth lawn yma ledled Cymru.
Gweinidog, os yw'r cwricwlwm newydd hefyd am fod yn llwyddiant, mae angen i ni sicrhau bod ein dysgwyr mwyaf agored i niwed ledled Cymru yn cael y cymorth sydd ei angen arnyn nhw. Ymwelais ag ysgol yr wythnos diwethaf sy'n methu â chyflwyno'r cwricwlwm newydd oherwydd ei bod yn gorfod dargyfeirio arian a ddylai gael ei wario ar ddysgwyr i ddarparu cymorth ADY i ddisgyblion eraill. Felly, hoffwn i wybod: oes digon o gyllid i gyflawni'r diwygiadau ADY newydd ledled Cymru? Oherwydd, os ydym am sicrhau bod pob un o'n hathrawon yn cyflwyno'r cwricwlwm newydd, rydym eisiau sicrhau bod yr arian yn cyflawni hynny mewn gwirionedd ac nad yw'n cael ei wario mewn meysydd eraill, i gynnal cymorth ADY mewn ysgolion, ac rwy'n credu bod hynny'n rhywbeth sy'n bwysig iawn i mi ac i Aelodau eraill yn y Siambr hon.
Fe wnaethoch chi sôn am rifedd, ac rwy'n credu ei bod yn bwysig iawn ein bod ni'n addysgu rhifedd, ond mae hefyd yn bwysig iawn ein bod ni'n addysgu addysg ariannol yn ein hysgolion ac yn addysgu ein pobl ifanc am arian a sut maen nhw'n mynd i ddefnyddio'r arian hwnnw pan fyddan nhw'n gadael yr ysgol ac yn mynd i'r amgylchedd gwaith. Hoffwn i wybod pa waith y mae Llywodraeth Cymru yn ei wneud, gydag ysgolion a chlystyrau, i sicrhau bod addysg ariannol yn cael ei rhoi ar waith ar draws ein hystadau ysgol?
Yn olaf, Gweinidog—. Un cwestiwn arall. Y prif sbardun allweddol ar gyfer llwyddiant neu fethiant y cwricwlwm newydd hwn yw cyllid. Pan lansiwyd y cwricwlwm, derbyniodd ysgol y siaradais â hi doriad mewn cyllid ar yr un pryd, ac fe wnaeth ddweud y byddai hyn yn cael effaith fawr ar ei gallu i gyflwyno'r cwricwlwm newydd a rhoi'r cyfleoedd sydd eu hangen arni mewn gwirionedd i uwchsgilio'r dysgwyr hynny a chyflwyno'r cwricwlwm y mae ei eisiau. Gweinidog, ni all unrhyw un yn y Siambr hon wadu bod angen cyllid ychwanegol ar ysgolion, ac rwy'n gwybod bod cydbwyso cyllideb yn anodd iawn, iawn, ond mae'n dibynnu ar ddewisiadau gwleidyddol a sut mae Llywodraeth Cymru eisiau gwario ei chyllideb. Felly, yr hyn yr hoffwn i ei wybod yw: yn y rownd nesaf hon yr ydych yn mynd drwyddi ar hyn o bryd, fwy na thebyg, i baratoi'r gyllideb gyda chydweithwyr yn y Cabinet, sut ydych chi'n blaenoriaethu cyllideb Llywodraeth Cymru i sicrhau bod cyflwyno'r cwricwlwm newydd yn llwyddiant i'n holl ddysgwyr ledled Cymru? Diolch, Cadeirydd.
Diolch am y cwestiynau rheini.
Thank you for those questions.
I'll do my best to address—. There was a range of questions in there, so I will perhaps be brief in my response, but I'll try and cover them. I agree with the Member that working collaboratively across the system is essential for making progress, because it's fundamental that there is a shared understanding of progression across the system. So, cluster working is a really important aspect of that; alongside those thematic national network conversations that I talked about, those local networks are also very important. He will know from his discussions with schools that, where schools have good clusters, they have nothing but good things to say about the outputs of that. So, we want to ensure that we're actively sharing the best of what's working in this area. We've published recently a series of films showcasing school cluster working, so that practitioners can visualise what it means in practice, in action, how it's being done, the benefits to practitioners, but, crucially, obviously, to learners as well. We've used examples at Fitzalan High School and Jubilee Park Primary School, so there's a range of resources in the system, but the consortia are tasked with making cluster working function well, as well. It's really important, though, to be clear that, although the Curriculum for Wales is very devolved to schools, it has a strong national framework. We have one Curriculum for Wales, one progression code, one set of statutory guidance, one national inspectorate, and those elements are really important in ensuring consistency across the system.
Fe wnaf fy ngorau i fynd i'r afael â—. Roedd amryw o gwestiynau yno, felly efallai mai ateb byr y byddaf yn ei roi, ond byddaf yn ceisio ateb pob un. Rwy'n cytuno â'r Aelod bod cydweithio ar draws y system yn hanfodol er mwyn gwneud cynnydd, oherwydd mae'n hollbwysig bod dealltwriaeth gyffredin o gynnydd ar draws y system. Felly, mae gweithio mewn clwstwr yn agwedd bwysig iawn ar hynny; ochr yn ochr â'r sgyrsiau rhwydweithio cenedlaethol thematig hynny y soniais amdanyn nhw, mae'r rhwydweithiau lleol hynny hefyd yn bwysig iawn. Fe fydd yn gwybod o'i drafodaethau gydag ysgolion, lle mae gan ysgolion glystyrau da, nad oes ganddyn nhw ddim byd ond pethau da i'w ddweud am allbynnau hynny. Felly, rydym am sicrhau ein bod ni'n mynd ati i rannu'r gorau o'r hyn sy'n gweithio yn y maes hwn. Yn ddiweddar, rydym wedi cyhoeddi cyfres o ffilmiau sy'n dangos y ffordd y mae ysgolion yn gweithio mewn clystyrau, fel y gall ymarferwyr weld yr hyn y mae'n ei olygu yn ymarferol, gweld hynny ar waith, sut mae'n cael ei wneud, y manteision i ymarferwyr, ond, yn hollbwysig, yn amlwg, i ddysgwyr hefyd. Rydym wedi defnyddio enghreifftiau yn Ysgol Uwchradd Fitzalan ac Ysgol Gynradd Parc y Jiwbilî, felly mae amrywiaeth o adnoddau yn y system, ond mae'r consortia yn gyfrifol am sicrhau bod y gwaith sy'n cael ei wneud mewn clystyrau yn gweithio'n dda hefyd. Fodd bynnag, mae'n bwysig iawn nodi, er bod y Cwricwlwm i Gymru wedi'i ddatganoli i ysgolion i raddau helaeth, fod ganddo fframwaith cenedlaethol cryf. Mae gennym un cwricwlwm i Gymru, un cod cynnydd, un set o ganllawiau statudol, un arolygiaeth genedlaethol, ac mae'r elfennau hynny'n bwysig iawn wrth sicrhau cysondeb ar draws y system.
He mentioned the requirement of teachers. The picture, actually, I would say, in Wales, is healthier than it is in some other parts of the UK. I'm not looking to make a political point. So, in particular, primary. And, at secondary, our retention rates are better in Wales, but there's obviously work to do to make sure that we continue to make the case for teaching as an attractive profession. We're doing good work at the moment with teaching unions and local authorities on reducing some of that extra workload that may not have the same justification today as it had when it was put in place. What more can we do to streamline and, where we can, reduce the expectations that we have of schools without compromising those important values of accountability and so on that we all obviously want to see? We have a range of incentives, which he will know, that focus, principally, on areas where everyone struggles to recruit teachers, so, some subject areas—we don't need to list them; we know which they are. We have a campaign, through Educators Wales, which I think, very attractively, markets the profession. But I think there's more to be done, and I think the way we conduct the debate—and I think him for way in which he's put the questions today—the way in which we conduct these kinds of debates are important. People listen to what we say. And whilst it's obviously important to address the challenges, it's also important to put them in context. So, I appreciate the way he's put the questions.
On funding, it's absolutely essential, obviously. We have pressurised public service budgets in all parts of the UK because of choices being made elsewhere. However, we will always prioritise education spending in Wales. He will know that the consequential, which we received from UK Government recently, was passported directly to local government in order for them to fund schools. He will also know that we have been able to increase the local government budget significantly, year on year, in the last two settlements. I don't for a second pretend that school budgets, local government budgets, like the Welsh Government budget, are not under incredible pressure because of the cost of living. But from the curriculum point of view, we're investing £21 million a year into the system, and the vast majority of that goes directly to schools for their professional learning, for their resources, for time in order to engage with other schools, for time to engage in the national network. We have £35 million in the system this year, as we had last year, funding the equivalent of 2,400 full-time equivalent teaching and teaching assistants in the system to deal with the ongoing effects of COVID. We've increased the level of funding available for pupil deprivation grants. So, there are many, many ways in which we've done absolutely as much as we can to support schools through these challenging times.
I'll touch briefly on the point he made about 14 to 16 and refer him to the statement I made very recently in the Chamber on that, which I'm sure he will remember. He asked me about ALN funding as well. How that is allocated ends up being a matter for local government to allocate. He may have seen—if he hasn’t, I would recommend that he perhaps looks at the statistical bulletin that we issued at the end of June, which sets out, for each local authority area, how they delegate their budgets to schools for special educational needs more broadly, which encompasses, obviously, partly ALN as well. But we provide, to local authorities, £26 million a year for the ALN transformation. That's up £4.5 million from last year, so we continue to look for how we can support the system. But, again, they are challenging reforms, and I recognise that there are pressures in schools to deal with them.
Finally, he asked me about financial education. Of course, he will know that's an element of the Curriculum for Wales in the statements of what matters. He will know, as I know from my own constituency, the good work that is happening in schools, with credit unions and others, with savings clubs, where young people can learn not just about the importance of money, crucial though that is, but numeracy, maths, responsibility, decision making and team working. All those crucial skills that we need to flourish in life can all be taught through the lens of that part of the curriculum.
Fe soniodd e' am yr angen am athrawon. A dweud y gwir, mae'r darlun yng Nghymru, byddwn i'n dweud, yn iachach nag ydyw mewn rhai rhannau eraill o'r DU. Dydw i ddim yn ceisio gwneud pwynt gwleidyddol. Felly, yn arbennig, ar lefel gynradd. Ac, ar lefel uwchradd, mae ein cyfraddau cadw yn well yng Nghymru, ond mae'n amlwg bod gwaith i'w wneud i sicrhau ein bod ni'n parhau i hyrwyddo addysgu fel proffesiwn deniadol. Rydym yn gwneud gwaith da ar hyn o bryd gydag undebau athrawon ac awdurdodau lleol ar leihau rhywfaint o'r llwyth gwaith ychwanegol hwnnw nad oes yr un cyfiawnhad drosto nawr ag yr oedd pan gafodd ei roi ar waith. Beth arall y gallwn ni ei wneud i symleiddio a lleihau, lle y gallwn, y disgwyliadau sydd ar ysgolion heb gyfaddawdu'r gwerthoedd pwysig hynny o atebolrwydd ac yn y blaen yr ydym i gyd yn amlwg eisiau eu gweld? Mae gennym ystod o gymhellion, y bydd yn gwybod amdanyn nhw, sy'n canolbwyntio, yn bennaf, ar feysydd lle mae pawb yn cael trafferth recriwtio athrawon, felly, rhai meysydd pwnc—does dim angen i ni eu rhestru; rydym yn gwybod pa rai ydyn nhw. Mae gennym ymgyrch, drwy Addysgwyr Cymru, sydd, yn fy marn i, yn marchnata'r proffesiwn mewn ffordd ddeniadol iawn. Ond rwy'n credu bod mwy i'w wneud, ac rwy'n credu bod y ffordd rydym yn cynnal y ddadl—a hoffwn ddiolch iddo am y ffordd y mae wedi geirio'r cwestiynau heddiw—mae'r ffordd rydym yn cynnal y mathau yma o ddadleuon yn bwysig. Mae pobl yn gwrando ar yr hyn rydym yn ei ddweud. Ac er ei bod yn amlwg yn bwysig mynd i'r afael â'r heriau, mae hefyd yn bwysig eu rhoi mewn cyd-destun. Felly, rwy'n gwerthfawrogi'r ffordd y mae wedi geirio'r cwestiynau.
O ran cyllid, mae'n gwbl hanfodol, wrth gwrs. Mae pwysau ar gyllidebau gwasanaethau cyhoeddus ym mhob rhan o'r DU oherwydd dewisiadau sy'n cael eu gwneud mewn mannau eraill. Fodd bynnag, byddwn ni bob amser yn blaenoriaethu gwariant ar addysg yng Nghymru. Fe fydd yn gwybod bod y swm canlyniadol, a gawsom gan Lywodraeth y DU yn ddiweddar, wedi'i drosglwyddo'n uniongyrchol i lywodraeth leol er mwyn iddyn nhw ariannu ysgolion. Fe fydd yn gwybod hefyd ein bod ni wedi gallu cynyddu cyllideb llywodraeth leol yn sylweddol, flwyddyn ar ôl blwyddyn, yn y ddau setliad diwethaf. Dydw i ddim am eiliad yn esgus nad yw cyllidebau ysgolion, cyllidebau llywodraeth leol, fel cyllideb Llywodraeth Cymru, o dan bwysau anhygoel oherwydd costau byw. Ond o safbwynt y cwricwlwm, rydym yn buddsoddi £21 miliwn y flwyddyn yn y system, ac mae'r mwyafrif helaeth o hynny'n mynd yn uniongyrchol i ysgolion ar gyfer eu dysgu proffesiynol, ar gyfer eu hadnoddau, ar gyfer amser i ymgysylltu ag ysgolion eraill, ar gyfer amser i ymgysylltu â'r rhwydwaith cenedlaethol. Mae gennym £35 miliwn yn y system eleni, fel yr oedd gennym y llynedd, sy'n ariannu 2,400 o athrawon a chynorthwywyr addysgu cyfwerth ag amser llawn yn y system i ddelio ag effeithiau parhaus COVID. Rydym wedi cynyddu lefel y cyllid sydd ar gael ar gyfer grantiau amddifadedd disgyblion. Felly, mae llawer iawn o ffyrdd yr ydym wedi gwneud cymaint â phosibl i gefnogi ysgolion trwy'r cyfnod heriol hwn.
Byddaf yn sôn yn fyr am y pwynt a wnaeth am 14 i 16 ac yn ei gyfeirio at y datganiad y gwnes i'n ddiweddar iawn yn y Siambr ar hynny, yr wyf yn siŵr y bydd yn ei gofio. Fe ofynnodd i mi am gyllid ADY hefyd. Mae'r ffordd y caiff y cyllid hwnnw ei ddyrannu yn y pen draw yn fater i lywodraeth leol. Efallai ei fod wedi gweld—os nad ydyw, byddwn i'n argymell ei fod efallai'n edrych ar y bwletin ystadegol a gyhoeddwyd gennym ddiwedd mis Mehefin, sy'n nodi, ar gyfer pob ardal awdurdod lleol, sut maen nhw'n dyrannu eu cyllidebau i ysgolion ar gyfer anghenion addysgol arbennig yn ehangach, sy'n cynnwys, yn amlwg, ADY yn rhannol hefyd. Ond rydym yn darparu, i awdurdodau lleol, £26 miliwn y flwyddyn ar gyfer trawsnewid ADY. Mae hynny'n gynnydd o £4.5 miliwn ers y llynedd, felly rydym yn parhau i ystyried sut gallwn ni gefnogi'r system. Ond, unwaith eto, maen nhw'n ddiwygiadau heriol, ac rwy'n cydnabod bod pwysau ar ysgolion i ddelio â nhw.
Yn olaf, fe ofynnodd i mi am addysg ariannol. Wrth gwrs, fe fydd yn gwybod bod honno'n elfen o'r Cwricwlwm i Gymru yn y datganiadau o'r hyn sy'n bwysig. Fe fydd yn gwybod, fel yr wyf i'n ei wybod o'm hetholaeth fy hun, am y gwaith da sy'n digwydd mewn ysgolion, gydag undebau credyd ac eraill, gyda chlybiau cynilo, lle gall pobl ifanc ddysgu nid yn unig am bwysigrwydd arian, er mor hanfodol yw hynny, ond hefyd am rifedd, mathemateg, cyfrifoldeb, gwneud penderfyniadau a gweithio mewn tîm. Gall yr holl sgiliau hanfodol hynny sydd eu hangen arnom i ffynnu mewn bywyd gael eu haddysgu trwy lens y rhan honno o'r cwricwlwm.
Diolch, Weinidog, am y datganiad heddiw. Mae James Evans wedi gofyn nifer fawr o gwestiynau, felly dwi wedi gallu croesi rhai oddi ar fy rhestr, ond dwi innau hefyd yn meddwl ei fod o'n bwysig ein bod ni'n cydweithio ar hwn. Mae'r cwricwlwm newydd yn gyffrous; mae gweld o ar waith wedi bod yn wych mewn nifer o ysgolion dwi wedi ymweld efo nhw, ac fel llywodraethwraig hefyd. Dwi'n meddwl bydd gweld y cyfoeth o brofiadau bydd plant a phobl ifanc yn eu cael yn rhywbeth i'w groesawu'n fawr.
Wrth gwrs, mae James wedi cyffwrdd ar rai o'r heriau, ac mi wnaethoch chi hefyd yn eich datganiad, pethau fel y pethau ychwanegol mae athrawon yn gorfod eu hwynebu hefyd ar y funud, sef, fel rydych chi'n crybwyll, delio efo'r argyfwng costau byw a phresenoldeb a faint o waith sy'n gorfod mynd mewn o ran trio cefnogi teuluoedd i sicrhau bod plant a phobl ifanc yn dod i'r ysgol oherwydd amryw lu o resymau, fel rydyn ni wedi'u trafod droeon. Yr heriau o ran anghenion dysgu ychwanegol—gwnaethoch chi gyfeirio at y bwletin a gyhoeddwyd sy'n dangos amrywiaeth mawr o ran faint o wariant sydd yna efo awdurdodau lleol efo anghenion dysgu ychwanegol. Rydyn ni wedi clywed gan rai cyrff eu bod nhw fel loteri cod post o ran faint o gefnogaeth sydd. Rydyn ni hefyd wedi clywed bod rhai teuluoedd yn teimlo eu bod nhw'n methu cadw plant a phobl ifanc mewn ysgol oherwydd y diffyg cefnogaeth, ac rydyn ni wedi gweld cynnydd hefyd efo nifer yn dewis dysgu o adref, sy'n golygu bod nifer o'r plant a phobl ifanc yma—. Yn amlwg, dewis ydy addysg, ond pan fo yna rwystrau'n golygu eu bod nhw'n dewis tynnu eu plant allan o'r ysgol ac ati, dwi'n meddwl ein bod ni'n dal angen deall hynny yng nghyd-destun cwricwlwm newydd a faint o golli allan fydd yna o ran plant a phobl ifanc os oes yna rwystrau yn eu stopio nhw rhag gallu dod i'r ysgol.
Buaswn i'n hoffi gofyn cwestiwn yn benodol, jest o edrych ar yr adroddiad neu'r ymchwil a gyhoeddwyd yn edrych ar weithrediad cynnar y Cwricwlwm i Gymru, adroddiad cam 1 yn Ebrill. Mi oedd, o fewn hwnnw, nifer o bryderon mae ysgolion yn eu hwynebu o ran llwyth gwaith yn benodol, o ran dod â'r newidiadau yma i rym, a sôn am ddiffyg amser i dreialu dulliau newydd, i ddirnad canllawiau'r cwricwlwm ac i gynllunio a mapio. Roedd sôn hefyd am ddiffyg cyllid digonol ar gyfer staff cyflenwi i ryddhau ymarferwyr i gymryd rhan mewn cyfarfodydd clwstwr, dysgu proffesiynol a rhyngweithio, a bod hyn yn her barhaus iddynt. Roedden nhw'n sôn hefyd yn hwnnw ynglŷn â chapasiti ymarferwyr o ran lles yn y gweithlu oherwydd y galw cynyddol yma. Felly, rydych chi hefyd wedi gweld, dwi'n siŵr, fod UCAC a rhai o'r undebau eraill wedi pwysleisio faint o effaith o ran llwyth gwaith a'ch annog—. Dwi'n gwybod eich bod chi wedi rhoi amser ychwanegol o ran dyddiau hyfforddiant mewn swydd, ond bod yna alw o hyd i gael mwy o hynny er mwyn galluogi hyn. Felly, gaf i ofyn sut ydych chi wedi ymateb i'r adroddiad cam 1 penodol hwnnw a rhai o'r heriau yna, er mwyn i ni sicrhau bod pawb yn gallu diwallu hyn?
O ran yr heriau ariannol roedd James yn eu crybwyll, rydyn ni'n gwybod bod hyn yn broblem. Rhai o'r heriau sydd wedi'u crybwyll efo fi yw rhai o'r pethau ymarferol. Oherwydd y cwricwlwm newydd, yn amlwg mae yna anogaeth i fod allan mwyfwy y tu hwnt i ffiniau'r ysgol er mwyn rhoi cyfoeth o brofiadau i blant a phobl ifanc. Rydyn ni'n gwybod am gostau trafnidiaeth gyhoeddus, gan gynnwys bws ac ati. Os medrwch chi gael gafael ar fws ar gyfer trip, ydych chi'n gallu ei fforddio fo? Felly, gaf i ofyn, pa gefnogaeth sydd yna i ysgolion yn benodol sydd efallai ddim efo pethau o fewn cyrraedd, megis llyfrgell ac ati, er mwyn sicrhau eu bod nhw'n gallu diwallu'r holl anghenion? Oherwydd mae yna amryw o bethau, onid oes, yn y cwricwlwm newydd, yn dangos sut rydych chi'n gallu dysgu ystod o bynciau o fewn lleoliad y tu hwnt i'r ysgol ac ati, a sicrhau ein bod ni'n gallu diwallu, fel roeddwn i'n dweud, yr holl bethau sydd yn gyffrous yn y cwricwlwm newydd, tra'n hefyd sicrhau bod pob plentyn yn gallu manteisio ar hynny.
Felly, amryw o gwestiynau, ond gobeithio mewn ffordd gadarnhaol wrth i ni weithio drwy rai o'r heriau.
Thank you, Minister, for this afternoon's statement. James Evans has asked a number of questions, so I've been able to cross some of my questions off the list, but I also think it's very important that we do collaborate on this. The new curriculum is exciting; seeing it in operation has been wonderful in many of the schools that I've visited, and as a governor too. I think seeing the wealth of experiences that children and young people will have will be something that we should warmly welcome.
Of course, James has touched on some of the challenges, and you did so too in your statement, such as the additional things that teachers have to face now, for example, dealing with the cost-of-living crisis, as you've mentioned, with attendance issues and how much work has to go in to support families to ensure that children and young people do attend schools. There are a number of reasons, as we've discussed many times, why they don't. There are challenges in terms of additional learning needs—you referred to the bulletin published, which shows a great variety in the expenditure of local authorities in terms of additional learning needs. We've heard from some organisations that there is a postcode lottery in terms of the support available. We've also heard that some families feel that they can't keep children and young people in school because of a lack of support, and we've also seen an increase in the number choosing to teach from home, which means that many of these children and young people—. Of course, education is a choice, but when there are barriers that mean that parents choose to take their children out of school and so on, I think that we still need to understand that in the context of a new curriculum, and how much children and young people will lose out if there are barriers to them attending school.
I'd like to ask a specific question, just in looking at the report or research published looking at the early implementation of the Curriculum for Wales, the stage 1 report in April. There were, set out in that, a number of concerns that schools are facing in terms of workload specifically, in implementing these changes, and there was talk of a lack of time to trial new approaches, to understand the curriculum guidance, and to plan and map. There was also talk of a lack of additional funding for supply staff to release practitioners to participate in cluster meetings, professional learning and networking, and that this was an ongoing challenge for them. They also talked there about the capacity of practitioners in terms of workforce well-being because of these additional demands. So, I'm sure you'll have also seen that UCAC and some of the other unions have emphasised how much of a workload impact this will have and have encouraged you—. I know that you have provided additional time in terms of in-service training days, but there is still call for more of that to allow this to happen. So, can I ask how you have responded to that stage 1 report and some of those particular challenges, in order to ensure that everyone can deliver this?
In terms of the financial challenges that James mentioned, we know that this is a problem. Some of the things that have been raised with me are the practical issues. Because of the new curriculum, there is an encouragement to be outside the school gates more and more in order to give a wealth of experiences to children and young people. We know of the cost of public transport, including buses and so on. If you can even find a bus for a school trip, can you afford to pay for it? So, can I ask what support is available to specific schools that perhaps don't have things within easy reach, such as libraries and so on, in order to ensure that they can meet all of the requirements of the curriculum? Because there are number of things contained in the new curriculum demonstrating how you can teach a range of subjects in a location outwith the school, and ensure that we can deliver, as I was saying, all of the exciting elements of the new curriculum, whilst also ensuring that every child can benefit from that.
So, a number of questions there, but hopefully I've posed them in a positive way as we work our way through some of the challenges.
Diolch. Na, mae'n bwysig cael trafodaeth agored am y pethau yma; dyna pam mae'r adroddiad yn agored ac yn edrych ar y pethau rŷn ni'n moyn eu dathlu, wrth gwrs, ond hefyd rhai o'r heriau. Roedd cwestiynau pwysig gan yr Aelod. Jest un peth dylwn i ddweud, o ran y bwletin gwnes i gyfeirio ato fe, sy'n dangos sut mae cyllideb anghenion dysgu ychwanegol yn cael ei dyrannu gan gynghorau lleol, yr awgrym yw bod y balans rhwng ysgolion a'r hyn sy'n cael ei ddarparu'n ganolog yn amrywio. Felly mae'r mix yn wahanol ym mhob lle, ac mae'n bwysig ein bod ni'n edrych nid jest efallai o safbwynt yr ysgol, ond yn ehangach o ran footprint yr awdurdod o ran beth sy'n cael ei ddarparu.
O ran absenoldeb a phresenoldeb, wrth gwrs, mae hon yn her sylweddol iawn. Rŷn ni'n ymgynghori ar hyn o bryd ar ganllawiau i ysgolion, i'w cefnogi nhw. Un o'r prif bethau rŷn ni'n edrych arno yw a oes achos—rwy'n credu bod achos—i ostwng y trothwy cyn bod cefnogaeth bellach yn cael ei chyflwyno. Ar hyn o bryd, mae hynny'n 20 y cant o ran absenoldeb. Rwy'n disgwyl barn pobl ar ostwng hynny i 10 y cant, fel bod y gefnogaeth yn gallu dod i mewn yn gynt. Rŷn ni'n ariannu family liaison officers ac education welfare officers er mwyn cefnogi hynny hefyd.
O ran pobl yn penderfynu tynnu eu plant allan o'r ysgol, sydd yn gwestiwn gwahanol i absenoldeb pan fo plant, fel petai, i fod yn yr ysgol, mae cynnydd wedi bod, ac mae e'n bwysig ein bod ni yn deall, ond ar hyn o bryd, tua 1 y cant o blant Cymru sy'n cael eu haddysgu o'r cartref. Dyw'r prif reswm ddim yn ymwneud o gwbl â'r cwricwlwm; mae hi'n ymwneud â dewis ffordd o fyw neu athroniaeth fywyd neu ideoleg. Dyna'r brif reswm mae pobl yn ei roi am y dewis hwnnw. Ac, wrth gwrs, mae gyda ni raglen arall i gefnogi'r rhai sy'n gwneud y penderfyniad hwnnw.
Gwnaeth yr Aelod ofyn cwestiynau penodol ynglŷn â'r gwaith canfyddiadau cynnar. Roedden nhw'n adlewyrchu ein dealltwriaeth ni, ar y cyfan, o beth oedd angen mwy o bwyslais o ran cefnogaeth neu ddealltwriaeth. Mae amryw o bethau—o ran dysgu proffesiynol, o ran darparu adnoddau pwrpasol, o ran canllawiau a chyngor, rhyw elfen o arian ychwanegol—wedi dilyn yr hyn rŷn ni wedi deall o hynny. Dwi ddim yn edrych i ychwanegu eto at ddyddiau INSET. Rydym ni wedi ymestyn y cyfnod pan fydden ni'n darparu diwrnod ymhellach, wrth gwrs, ar gyfer y cwricwlwm ac ar gyfer approaches perthnasol.
O ran tripiau ysgol, mae adnoddau ar gyfer yr ysgol yn ddewis i'r awdurdod lleol, sy'n deall cyd-destun a chynefin yr ysgol wrth wneud y penderfyniadau hynny. Ond, jest i fod yn glir, dwi ddim yn credu mai jest trwy drefnu tripiau drud mae darparu'r cwricwlwm o ran gweithgaredd tu allan i'r ysgol—a dwi'n gwybod doeddech chi ddim yn awgrymu hynny, gyda llaw. Bues i mewn ysgol yn etholaeth Huw Irranca-Davies yn ddiweddar, ac roedd y pennaeth yna'n dangos yr holl ystod o bethau mewn cymuned nad oedd yn gymuned oedd yn ffynnu yn ariannol—ffyrdd o ddysgu'r cwricwlwm newydd ar y trothwy, ar y stepen drws. Felly, mae yna ffyrdd creadigol o wneud hynny hefyd.
Thank you very much. It's important that we have an open discussion about these issues; that's why the report is transparent and looks at the things we want to celebrate and some of the challenges too. The Member asks some very important questions. One thing I should say, in terms of the bulletin that I referred to that demonstrates how the budget for ALN is allocated by local authorities, the suggestion is that the balance between schools and what is provided centrally varies. So, the mix is different in every location, and it's important that we don't just look in terms of the school's point of view, but more widely in terms of the footprint of the authority with regard to what is provided.
With regard to absence and attendance, this is a significant challenge. We're currently consulting on guidance for schools, to support them. One of the main things we're looking at is whether there's a case—and I think there is—to lower the threshold before additional support is introduced. At the moment, that's 20 per cent in terms of absence. I'm gathering views on whether that should be decreased to 10 per cent, so that the support can be introduced sooner. We're funding family liaison officers and education welfare officers to support that process too.
In terms of those people who opt to withdraw their children from schools, which is a different question to absence and attendance, there has been an increase, and it's important that we understand why, but at the moment, it's 1 per cent of children who are educated at home. The main reason is nothing to do with the curriculum; it's to do with a lifestyle choice or ideology. Those are the main reasons why people make that choice. And, of course, we have another programme to support those people who do make that decision.
The Member asked specific questions on the early findings work. That was based on our understanding of what needed additional emphasis in terms of understanding and learning. There are a variety of issues—with regard to professional learning, resources, guidance and advice, and additional funding too—that have followed the work that we've done on that. I'm not looking to add again to INSET days. We've extended the period where we provide an additional day for the curriculum and for relevant approaches.
In terms of school trips, resources for schools are the choice of local authorities that understand the context of a particular school when they make those decisions. But, just to be clear, I don't believe that it's just through organising expensive school trips that the curriculum can be provided in terms of activities outside school—I know you weren't suggesting that. I was at a school in Huw Irranca-Davies's constituency recently, and the head there showed a whole range of things in the community, which wasn't a particularly wealthy community. They were ways of teaching the curriculum on the doorstep. So, there are creative ways of doing that.
Ac yn olaf, Huw Irranca-Davies.
Finally, Huw Irranca-Davies.
Diolch, Gadeirydd. You and I, Minister, have seen first-hand the way in which schools in the Bridgend area have engaged with the new curriculum, so it's great to have this statement today.
One of the things you won't see, and you're more than welcome to come down and see—. You mentioned earlier the role of credit unions. Indeed, the Bridgend Lifesavers Credit Union, of which I've been a 25-year member, is engaged directly in schools, promoting responsible saving with young people, but also with their parents, which is fantastic.
I wonder if you can give us a brief update, linked to that, on the Robert Owen pilot project, because what we think is fascinating—and you, as a former chair of the co-operative group here at the Senedd as well, I know, are passionate about this—is actually developing an understanding and an awareness of co-ops in primary and secondary schools across Wales, three to 16 years. It's great to hear that going, so I'd love to see an update.
And, just finally, can you touch on the role of consortia and other partners in curriculum reform as well, as this goes forward? Diolch yn fawr.
Diolch, Cadeirydd. Rydych chi a minnau, Gweinidog, wedi gweld drosom ni ein hunain y ffordd y mae ysgolion yn ardal Pen-y-bont ar Ogwr wedi ymgysylltu â'r cwricwlwm newydd, felly mae'n wych cael y datganiad hwn heddiw.
Un o'r pethau na welwch chi, ac mae croeso i chi ddod lawr i'w weld—. Fe wnaethoch chi sôn yn gynharach am rôl undebau credyd. Yn wir, mae Undeb Credyd Achubwyr Bywyd Pen-y-bont ar Ogwr, yr wyf wedi bod yn aelod ohono ers 25 mlynedd, yn ymgysylltu'n uniongyrchol ag ysgolion ac yn hyrwyddo cynilo cyfrifol gyda phobl ifanc, ond hefyd gyda'u rhieni, sy'n wych.
Tybed a allwch chi roi diweddariad byr i ni, sy'n gysylltiedig â hynny, ar brosiect peilot Robert Owen, oherwydd yr hyn sy'n ddiddorol yn ein barn ni—ac rydych chi, fel cyn-gadeirydd y grŵp cydweithredol yma yn y Senedd hefyd, rwy'n gwybod, yn angerddol am hyn—yw mynd ati i feithrin dealltwriaeth ac ymwybyddiaeth o gwmnïau cydweithredol mewn ysgolion cynradd ac uwchradd ledled Cymru, tri i 16 oed. Mae'n wych clywed bod hynny'n digwydd, felly byddwn i wrth fy modd yn cael diweddariad.
Ac, yn olaf, allwch chi sôn am rôl consortia a phartneriaid eraill wrth ddiwygio'r cwricwlwm hefyd, wrth i hyn fynd yn ei flaen? Diolch yn fawr.
Thank you for that question. I certainly would be interested in looking at the work that's happening between credit unions and schools in your constituency; I think that's a really important development from our young people's point of view.
The Robert Owen project is a piece of work that is designed to improve the understanding of children and young people in Wales of the roles of co-operatives in society. The Member will remember the work that we've done successfully to educate young people about the role of trade unions from a social action, fair work and workplace rights point of view. Adopting a similar model, we're now rolling out a programme to teach them about co-operatives. It sits within the careers and work-related experience part of the curriculum, but, actually, it will end up being broader than that; it'll touch on broader social action, environmental principles, fair work, and other, if you like, co-operative values. The plan is that materials and resources will be available for all schools in Wales digitally and bilingually, obviously, and then teachers will be enabled to run those sessions for students and to resource them via social media platforms as well. So, it's a really good integrated part of the curriculum, and I hope we have the same success with that as we did with the unions project.
In relation to the role of the consortia and other education partners, I touched in passing in my answer to James Evans on the work that they do from a cluster working point of view, but, obviously, their role is much broader as school improvement services. And actually, what we have seen, given the level of reform in the system over recent years, is that there is now a need for us to look afresh at the roles and responsibilities of the education partners in what we call the middle tier, and that includes the school improvement services. So, I will be very, very shortly, actually, announcing a review of the roles and responsibilities of our education partners, and how school improvement arrangements—and they differ in different parts of Wales, actually—can support that national mission in education. So, I've given him an exclusive of something that I'll be announcing in the coming days.
Diolch am y cwestiwn hwnnw. Yn sicr, byddai gen i ddiddordeb mewn edrych ar y gwaith sy'n digwydd rhwng undebau credyd ac ysgolion yn eich etholaeth chi; rwy'n credu bod hynny'n ddatblygiad pwysig iawn o safbwynt ein pobl ifanc.
Mae prosiect Robert Owen yn ddarn o waith sydd wedi'i gynllunio i wella dealltwriaeth plant a phobl ifanc yng Nghymru o rolau cwmnïau cydweithredol mewn cymdeithas. Bydd yr Aelod yn cofio'r gwaith llwyddiannus rydym wedi'i wneud i addysgu pobl ifanc am rôl undebau llafur o safbwynt gweithredu cymdeithasol, gwaith teg a hawliau yn y gweithle. Gan fabwysiadu model tebyg, rydym nawr yn cyflwyno rhaglen i'w haddysgu am gwmnïau cydweithredol. Mae'n perthyn i'r rhan gyrfaoedd a phrofiad cysylltiedig â gwaith o'r cwricwlwm ond, mewn gwirionedd, bydd yn ehangach na hynny yn y pen draw; bydd yn cyffwrdd â gweithredu cymdeithasol ehangach, egwyddorion amgylcheddol, gwaith teg, a gwerthoedd cydweithredol eraill, os mynnwch chi. Y bwriad yw y bydd deunyddiau ac adnoddau ar gael i bob ysgol yng Nghymru yn ddigidol ac yn ddwyieithog, yn amlwg, ac yna y bydd athrawon yn cael eu galluogi i gynnal y sesiynau hynny i fyfyrwyr a defnyddio llwyfannau cyfryngau cymdeithasol fel adnoddau ar eu cyfer hefyd. Felly, mae'n rhan integredig dda iawn o'r cwricwlwm, ac rwy'n gobeithio y cawn ni'r un llwyddiant â hynny ag y cawsom gyda'r prosiect undebau.
O ran rôl y consortia a phartneriaid addysg eraill, fe wnes i sôn yn fyr yn fy ateb i James Evans am y gwaith y maen nhw'n ei wneud o safbwynt gweithio mewn clystyrau, ond, yn amlwg, mae ganddyn nhw rôl lawer ehangach fel gwasanaethau gwella ysgolion. Ac yn wir, yr hyn yr ydym wedi'i weld, o ystyried lefel y diwygiadau yn y system dros y blynyddoedd diwethaf, yw bod angen i ni edrych o'r newydd erbyn hyn ar rolau a chyfrifoldebau'r partneriaid addysg yn yr hyn yr ydym yn ei alw'n haen ganol, ac mae hynny'n cynnwys y gwasanaethau gwella ysgolion. Felly, yn fuan iawn, iawn, a dweud y gwir, byddaf yn cyhoeddi adolygiad o rolau a chyfrifoldebau ein partneriaid addysg, a sut y gall trefniadau gwella ysgolion—ac maen nhw'n wahanol mewn gwahanol rannau o Gymru, mewn gwirionedd—gefnogi'r genhadaeth genedlaethol honno ym maes addysg. Felly, rwyf wedi rhoi gwybodaeth newydd iddo am yr hyn y byddaf yn ei gyhoeddi yn ystod y dyddiau nesaf.
Diolch i'r Gweinidog.
I thank the Minister.
Fe symudwn ni ymlaen nawr felly i eitem 5, sef datganiad gan y Gweinidog Cyfiawnder Cymdeithasol: Cenedl Masnach Deg—nodi 15 mlynedd. Dwi'n galw ar y Gweinidog Cyfiawnder Cymdeithasol, Jane Hutt.
We move on now to item 5, which is a statement by the Minister for Social Justice: Fairtrade Nation—15-year anniversary. I call on the Minister for Social Justice, Jane Hutt.
Diolch yn fawr. Eleni bydd Cymru yn nodi 15 mlynedd ers dod yn Genedl Masnach Deg, y Genedl Masnach Deg gyntaf yn y byd.
Thank you very much. This year Wales is celebrating its fifteenth anniversary as a Fairtrade Nation, the world’s first Fairtrade Nation.
This year we're celebrating our fifteenth anniversary as a Fairtrade Nation, the world’s first Fairtrade Nation. This is a remarkable journey that started in 2002 when Ammanford became Wales’s first fair-trade town and progressed with Cardiff becoming the first fair-trade capital city in 2004, with Wales gaining Fairtrade Nation status in 2008. The desire to make Wales a Fairtrade Nation came from the many people across Wales who have a passion for fairness both at home and globally. I would like to place on record my thanks to all the fair trade campaigners and volunteers who have worked so hard to promote fair trade and trade justice, with 64 places in Wales registering their community with the Fairtrade Foundation. Also, I'd like to thank the hundreds of thousands of shoppers who choose fair-trade products every day.
The concept of fair trade is based on ensuring social justice and mutual benefit. Fair trade provides producers and farmers with opportunities to achieve a better standard of living for themselves and their families through their own efforts, and with dignity. It helps to ensure a fair price is paid to severely impoverished farmers who traditionally have little influence or power in global market structures. It is a system that allows the farmers to have more control over their lives and their community’s development. One of the highlights since gaining Fairtrade Nation status was the International Fair Trade Towns conference held in Cardiff in October 2019, which was attended by over 400 people from 41 countries. It was great to see the enthusiasm for fair trade and knowledge being shared amongst the attendees.
Each year, our minds are particularly focused onto fair trade by Fairtrade Fortnight, when all groups in Wales increase their activity, from the serious to the silly. The theme this year for Fairtrade Fortnight was ‘Food—making the switch’, and different parts of Wales delivered on this theme in a number of different ways. Blaenau Gwent held a Welsh cake baking competition, Dinas Powys held a fair-trade art competition for young people, the eco committee at Hendrefoilan Primary School in Swansea held an assembly on fair trade and how it's a fairer system for people at the bottom of the supply chain, whilst in Bangor they held an event with the North Wales Africa Society on the impact of climate change on food security. Fair Trade Ways Wales kicked off Fairtrade Fortnight with a walk from Llandeilo to Dryslwyn. Joined by members of the Co-op, children from four schools and people from the wider community, the walk provided an opportunity to spark conversation on all things fair trade and the future of food.
The Welsh Government often sponsors a visitor to Wales who has a packed programme of events and speaking engagements. During the last 15 years we have welcomed Brazilian and Ugandan coffee farmers, an Indian cotton farmer, Palestinian olive oil producers, a chocolate farmer from Ghana, a silver miner from Peru, a Columbian banana farmer and many more. Each of them has shared stories of the benefits that fair trade has brought to their families and communities with many hundreds of people. It is that connection between producers and consumers that really makes a difference.
This year I visited Cardiff Metropolitan University along with Fair Trade Wales. Cardiff Met have recently been awarded first place in the People & Planet sustainable university scheme out of 153 UK universities. This is another clear demonstration of Wales’s ability to be a genuine leader in this field. I also visited the fair-trade shop Sussed in Porthcawl. This shop, founded by and supporting the charity Sustainable Wales, is a community-owned co-operative staffed entirely by volunteers—a place where everyone has an equal say, promoting workplace democracy.
Members will be aware of our support for Jenipher’s Coffi, and many of you will have met Jenipher and Nimrod on one of their recent visits to Wales. Our Wales and Africa programme has worked with their organic and fair-trade certified coffee co-op for many years. We took our support further when we made a commitment to buy their coffee for sale in Welsh Government outlets with the creation of Jenipher’s Coffi, now an independent business in Wales working alongside Ferrari's Coffee in Pontyclun. This partnership is importing top-quality organic and fair-trade certified coffee to Wales and is helping farmers work in harmony with nature.
I was very pleased to see the number and diversity of groups in the Neuadd today from around Wales displaying their fair-trade products. It was wonderful to see the variety of goods available to the public. It was also a pleasure to see fellow Members at the event to celebrate the 15-year milestone, and to hear the inspirational discussions taking place.
However, this milestone is only the beginning, and we look forward to continuing to work with Fair Trade Wales for many years to come as we face the growing threat of climate change. To better meet that challenge, the Fairtrade Nation criteria are being refreshed to better reflect ambitions for the future. We will be measuring levels of awareness, engagement with campaigns, consumption and production of fair-trade goods, political engagement with the issue and engagement with wider trade justice issues to better reflect a world that has changed so much in the last 15 years.
These new criteria, along with detailed guidelines, have been developed in consultation with key stakeholders, and alongside Fair Trade Wales’s partners in Scotland, who followed Wales’s lead, becoming a Fairtrade Nation 10 years ago. These new criteria will allow other nations to join us in support of a fairer world for small producers. Thanks to the leadership shown by the people of our small nation, we confidently look forward to being joined by other Fairtrade Nations in the future. Diolch, acting Presiding Officer.
Eleni rydym yn dathlu pymtheng mlynedd ers i ni ddod yn Genedl Masnach Deg, Cenedl Masnach Deg gyntaf y byd. Dyma daith ryfeddol a ddechreuodd yn 2002 pan ddaeth Rhydaman yn dref fasnach deg gyntaf Cymru gyda Chaerdydd yn dilyn i fod y brifddinas fasnach deg gyntaf yn 2004, gyda Chymru yn ennill statws Cenedl Masnach Deg yn 2008. Daeth yr awydd i wneud Cymru'n Genedl Masnach Deg gan nifer fawr o bobl ledled Cymru sydd ag angerdd am degwch, gartref ac yn fyd-eang. Hoffwn gofnodi fy niolch i'r holl ymgyrchwyr a gwirfoddolwyr masnach deg sydd wedi gweithio mor galed i hyrwyddo masnach deg a chyfiawnder masnach, gyda 64 o leoedd yng Nghymru yn cofrestru eu cymuned gyda'r Sefydliad Masnach Deg. Hefyd, hoffwn ddiolch i'r cannoedd o filoedd o siopwyr sy'n dewis cynhyrchion masnach deg bob dydd.
Mae'r cysyniad o fasnach deg yn seiliedig ar sicrhau cyfiawnder cymdeithasol a budd i'r ddwy ochr. Mae Masnach Deg yn rhoi cyfleoedd i gynhyrchwyr a ffermwyr gyflawni gwell safon byw iddyn nhw eu hunain a'u teuluoedd trwy eu hymdrechion eu hunain, a gydag urddas. Mae'n helpu i sicrhau bod pris teg yn cael ei dalu i ffermwyr tlawd ofnadwy nad oes ganddynt fawr o ddylanwad na phŵer yn draddodiadol yn strwythurau'r farchnad fyd-eang. Mae'n system sy'n caniatáu i'r ffermwyr gael mwy o reolaeth dros eu bywydau a datblygiad eu cymuned. Un o'r uchafbwyntiau ers ennill statws Cenedl Masnach Deg oedd y gynhadledd Trefi Masnach Deg Ryngwladol a gynhaliwyd yng Nghaerdydd ym mis Hydref 2019, a groesawodd dros 400 o bobl o 41 o wledydd. Roedd yn wych gweld y brwdfrydedd dros fasnach deg a gwybodaeth yn cael ei rhannu ymhlith y rhai a oedd yn bresennol.
Bob blwyddyn, mae ein meddyliau yn canolbwyntio'n arbennig ar fasnach deg gan Bythefnos Masnach Deg, pan fydd pob grŵp yng Nghymru yn cynyddu eu gweithgaredd, o'r difrifol i'r gwirion. Y thema eleni ar gyfer Pythefnos Masnach Deg oedd 'Bwyd—gwneud y newid bach', ac fe wnaeth gwahanol rannau o Gymru gyflwyno'r thema hon mewn nifer o ffyrdd gwahanol. Cynhaliodd Blaenau Gwent gystadleuaeth pobi pice ar y maen, cynhaliodd Dinas Powys gystadleuaeth celf masnach deg i bobl ifanc, cynhaliodd eco-bwyllgor Ysgol Gynradd Hendrefoelan yn Abertawe gynulliad ar fasnach deg a sut mae hi'n system decach i bobl ar waelod y gadwyn gyflenwi; ym Mangor cynhaliwyd digwyddiad gyda Chymdeithas Affrica Gogledd Cymru ar effaith newid hinsawdd ar ddiogelwch bwyd. Dechreuodd Ffyrdd Masnach Deg Cymru Bythefnos Masnach Deg gyda thaith gerdded o Landelio i Ddryslwyn. Gydag aelodau'r cydweithfa a phlant o bedair ysgol a phobl o'r gymuned ehangach yn ymuno, roedd y daith gerdded yn gyfle i sbarduno sgwrs ar bopeth ynghylch masnach deg a dyfodol bwyd.
Mae Llywodraeth Cymru yn aml yn noddi ymwelydd â Chymru i siarad a chyflwyno rhaglen lawn o ddigwyddiadau. Yn ystod y 15 mlynedd diwethaf rydym wedi croesawu ffermwyr coffi o Frasil ac Uganda, ffermwr cotwm o India, cynhyrchwyr olew olewydd o Balesteina, ffermwr siocled o Ghana, mwynwr arian o Beriw, ffermwr bananas o Golombia a llawer mwy. Mae pob un ohonynt wedi rhannu straeon am y manteision y mae masnach deg wedi'u cynnig i'w teuluoedd a'u cymunedau o gannoedd lawer o bobl. Y cysylltiad hwnnw rhwng cynhyrchwyr a defnyddwyr sy'n gwneud gwahaniaeth go iawn.
Eleni, ymwelais â Phrifysgol Metropolitan Caerdydd ynghyd â Cymru Masnach Deg. Yn ddiweddar, enillodd Met Caerdydd y wobr gyntaf yng nghynllun prifysgolion cynaliadwy, People & Planet, allan o 153 o brifysgolion y DU. Dyma ddangos yn glir eto, gallu Cymru i fod yn arweinydd gwirioneddol yn y maes hwn. Es i hefyd i ymweld â'r siop fasnach deg Sussed ym Mhorthcawl. Mae'r siop hon yn cefnogi Cymru Gynaliadwy a'i sefydlodd yn y lle cyntaf, ac mae'n fenter gydweithredol gymunedol sy'n cael ei staffio'n gyfan gwbl gan wirfoddolwyr—man lle mae gan bawb lais cyfartal, gan hyrwyddo democratiaeth yn y gweithle.
Bydd yr Aelodau'n ymwybodol o'n cefnogaeth i Jenipher's Coffi, a bydd llawer ohonoch wedi cwrdd â Jenipher a Nimrod ar un o'u hymweliadau diweddar â Chymru. Mae ein rhaglen Cymru ac Affrica wedi gweithio gyda'u cydweithfa goffi organig a masnach deg ardystiedig ers blynyddoedd lawer. Aethom â'n cefnogaeth ymhellach pan wnaethom ymrwymiad i brynu eu coffi i'w werthu yn safleoedd Llywodraeth Cymru pan grëwyd Jenipher's Coffi, sydd bellach yn fusnes annibynnol yng Nghymru yn gweithio ochr yn ochr â Ferrari's Coffee ym Mhontyclun. Mae'r bartneriaeth hon yn mewnforio coffi organig a masnach deg ardystiedig o'r radd flaenaf i Gymru ac mae'n helpu ffermwyr i weithio mewn cytgord â natur.
Roeddwn yn falch iawn o weld nifer ac amrywiaeth y grwpiau yn y Neuadd heddiw o bob cwr o Gymru yn arddangos eu cynnyrch masnach deg. Roedd yn hyfryd gweld yr amrywiaeth o nwyddau sydd ar gael i'r cyhoedd. Roedd hefyd yn bleser gweld cyd-Aelodau yn y digwyddiad i ddathlu'r garreg filltir 15 mlynedd, a chlywed y trafodaethau ysbrydoledig yn digwydd.
Fodd bynnag, dim ond y dechrau yw'r garreg filltir hon, ac edrychwn ymlaen at barhau i weithio gyda Masnach Deg Cymru am flynyddoedd lawer i ddod wrth i ni wynebu bygythiad cynyddol newid hinsawdd. Er mwyn ymateb i'r her honno'n well, mae meini prawf y Genedl Masnach Deg yn cael eu hadnewyddu i adlewyrchu uchelgeisiau ar gyfer y dyfodol yn well. Byddwn yn mesur lefelau ymwybyddiaeth, ymgysylltu ag ymgyrchoedd, defnyddio a chynhyrchu nwyddau masnach deg, ymgysylltu gwleidyddol â'r mater ac ymgysylltu â materion cyfiawnder masnach ehangach i adlewyrchu yn well byd sydd wedi newid cymaint yn ystod y 15 mlynedd diwethaf.
Datblygwyd y meini prawf newydd hyn, ynghyd â chanllawiau manwl, mewn ymgynghoriad â rhanddeiliaid allweddol, ac ochr yn ochr â phartneriaid Masnach Deg Cymru yn yr Alban, a ddilynodd arweiniad Cymru, gan ddod yn Genedl Masnach Deg 10 mlynedd yn ôl. Bydd y meini prawf newydd hyn yn caniatáu i genhedloedd eraill ymuno â ni i gefnogi byd tecach i gynhyrchwyr bach. Diolch i'r arweiniad a ddangoswyd gan bobl ein cenedl fach, edrychwn ymlaen yn hyderus at gael ymuno â Chenhedloedd Masnach Deg eraill yn y dyfodol. Diolch, Llywydd dros dro.
Thank you, Minister, for your statement. I'd like to start by thanking those who work tirelessly to promote and encourage businesses to sell fair-trade products. It is undoubtedly this behaviour that encourages the sustainable manufacturing and production of fair-trade goods and services that allows everyone to benefit from this market.
It also goes without saying that everyone here in this Chamber is eternally grateful to all those businesses and customers that continually value and purchase fair-trade products, helping some of the poorest communities in the world. I'm extremely delighted to join in the celebration of Wales's fifteenth anniversary of being a Fairtrade Nation, and in the renewing of the UK Fairtrade Foundation, because it presents a perfect opportunity to reflect upon the work that has been done, and to reflect upon the work that is necessary going forward. It is important to remember that we are still very much at the start of a journey that is needed to address how we consume as a nation and as a world, and any effort undertaken to improve the lives of those who produce and create for us should always be welcomed.
In your statement today, Minister, you mentioned stronger criteria. I believe that we all welcome a renewed effort to understand the current appetite for fair-trade products and help people engage with campaigns, and your political engagement on this issue. With this in mind, Minister, what consideration have you given to commissioning work to understand the true potential for fair-trade products in Wales by mapping their potential market across the country? This knowledge will help businesses to understand the potential increase in trade that they may well have if they stock fair-trade products and create better market conditions for supplying a larger range.
There is an obvious area of fair-trade growth in Wales within the public sector when they source goods. I would therefore like to know what specific attempts you have made to integrate fair-trade products into the public sector in Wales. What recommendations have you given to businesses that are in receipt of Welsh Government funding about the need to source fair-trade products wherever possible?
Turning to the range of products that we have available to us as fair trade in Wales, we are, of course, aware of the high-profile ones such as tea, coffee, chocolate and fruit, but what is being done to actively encourage the introduction of other products on to the market? As you know, for more fair-trade products to be introduced, you have to create the awareness and market for them, so, what investment have you made in helping to promote less prominent fair-trade products on a national level?
I believe that we are all well aware that fair-trade products predominantly come from southern hemisphere countries, and it’s one of the most significant sectors of northern hemisphere ethical consumerism. However, we must be mindful that, with this, there is a higher carbon footprint from sourcing goods form such distances, especially when we have the availability of some of these products much closer to home. For instance, how can one justify promoting fair-trade wool products from Chile or Nepal, with a higher carbon footprint, and not the promotion of wool products made locally in Wales and sourced from Welsh sheep? This is not to be critical of fair-trade products; when we must source goods from abroad, it is obviously better to buy fair trade, but there are other genuine ethical concerns that we must take into account. The logical argument then would be to help encourage the creation of fair-trade markets closer to the country of origin. With this in mind, Minister, what assessment have you made of the Welsh Government’s ability to do this? You have mentioned in the past that you have been working with Scotland’s fair-trade forum to share best practices and to ascertain the best ways of moving forward with fair trade, but how has this partnership benefited the creation of new fair-trade markets?
Wales is quite rightly proud of being a Fairtrade Nation, but this cannot just be a token gesture of promoting the businesses that sell fair trade; it must go much deeper. There has to be an effort to create change on a bigger scale. You have mentioned the new criteria for measuring awareness, but you have not mentioned anything regarding a strategy to improve fair-trade sales long term, which I hope you can address in your response.
We seem to look internationally towards ready-made fair-trade markets because of the branding aspect, but we seemingly ignore those opportunities for encouraging fair trade on our doorstep. This is something that I hope the Welsh Government addresses going forward. Thank you.
Diolch, Gweinidog, am eich datganiad. Hoffwn ddechrau drwy ddiolch i'r rhai sy'n gweithio'n ddiflino i hyrwyddo ac annog busnesau i werthu cynhyrchion masnach deg. Heb os, yr ymddygiad hwn sy'n annog gweithgynhyrchu a chynhyrchu nwyddau a gwasanaethau masnach deg yn gynaliadwy sy'n caniatáu i bawb elwa ar y farchnad hon.
Mae hefyd yn rhaid dweud bod pawb yma yn y Siambr hon yn fythol ddiolchgar i'r holl fusnesau a chwsmeriaid hynny sy'n gwerthfawrogi ac yn prynu cynhyrchion masnach deg yn barhaus, gan helpu rhai o gymunedau tlotaf y byd. Rwy'n hynod falch o ymuno i ddathlu pymtheng mlynedd ers i Gymru ddod yn Genedl Masnach Deg, ac adnewyddu Sefydliad Masnach Deg y DU, gan ei fod yn gyfle perffaith i fyfyrio ar y gwaith sydd wedi'i wneud, ac i fyfyrio ar y gwaith sy'n angenrheidiol wrth symud ymlaen. Mae'n bwysig cofio ein bod yn dal i fod ar ddechrau taith, sydd ei hangen, i fynd i'r afael â'r ffordd rydym yn defnyddio nwyddau fel cenedl ac fel byd, a dylid croesawu unrhyw ymdrech a wneir i wella bywydau'r rhai sy'n cynhyrchu ac yn creu i ni bob amser.
Yn eich datganiad heddiw, Gweinidog, sonioch chi am feini prawf cryfach. Credaf ein bod i gyd yn croesawu ymdrech o'r newydd i ddeall yr awydd presennol am gynhyrchion masnach deg a helpu pobl i ymgysylltu ag ymgyrchoedd, a'ch ymgysylltiad gwleidyddol ar y mater hwn. Gyda hyn mewn golwg, Gweinidog, pa ystyriaeth ydych chi wedi'i rhoi i gomisiynu gwaith i ddeall gwir botensial cynhyrchion masnach deg yng Nghymru trwy fapio eu marchnad bosibl ledled y wlad? Bydd yr wybodaeth hon yn helpu busnesau i ddeall y cynnydd posibl mewn masnach a allent ei fwynhau pe baent yn stocio cynhyrchion masnach deg ac yn creu gwell amodau marchnad ar gyfer cyflenwi ystod fwy.
Mae yna faes amlwg o dwf masnach deg yng Nghymru o fewn y sector cyhoeddus pan fyddant yn prynu nwyddau. Felly, hoffwn wybod pa ymdrechion penodol yr ydych wedi'u gwneud i integreiddio cynhyrchion masnach deg i'r sector cyhoeddus yng Nghymru. Pa argymhellion ydych chi wedi'u rhoi i fusnesau sy'n derbyn cyllid Llywodraeth Cymru ynghylch yr angen i brynu cynhyrchion masnach deg lle bynnag y bo modd?
Gan droi at yr ystod o gynhyrchion sydd gennym ar gael i ni fel masnach deg yng Nghymru, rydyn ni, wrth gwrs, yn ymwybodol o'r rhai proffil uchel fel te, coffi, siocled a ffrwythau, ond beth sy'n cael ei wneud i annog cyflwyno cynhyrchion eraill i'r farchnad? Fel y gwyddoch, er mwyn cyflwyno mwy o gynhyrchion masnach deg, mae'n rhaid i chi greu'r ymwybyddiaeth a'r farchnad ar eu cyfer, felly, pa fuddsoddiad ydych chi wedi'i wneud wrth helpu i hyrwyddo cynhyrchion masnach deg llai amlwg ar lefel genedlaethol?
Rwy'n credu ein bod i gyd yn ymwybodol iawn bod cynhyrchion masnach deg yn dod o wledydd hemisffer y de yn bennaf, ac mae'n un o'r sectorau mwyaf arwyddocaol o brynwriaeth foesegol hemisffer y gogledd. Fodd bynnag, mae'n rhaid i ni gofio, gyda hyn, bod ôl troed carbon uwch yn sgil prynu nwyddau o bellteroedd o'r fath, yn enwedig pan fydd rhai o'r cynhyrchion hyn ar gael yn llawer agosach at gartref. Er enghraifft, sut y gall rhywun gyfiawnhau hyrwyddo cynhyrchion gwlân masnach deg o Chile neu Nepal, gydag ôl troed carbon uwch, ac nid hyrwyddo cynhyrchion gwlân a wneir yn lleol yng Nghymru sy'n dod o ddefaid Cymru? Nid yw hyn yn beirniadu cynhyrchion masnach deg; pan fydd yn rhaid i ni brynu nwyddau o dramor, mae'n amlwg ei bod yn well prynu cynhyrchion masnach deg, ond mae pryderon moesegol dilys eraill y mae'n rhaid i ni eu hystyried. Y ddadl resymegol wedyn fyddai helpu i annog creu marchnadoedd masnach deg yn agosach at y wlad wreiddiol. Gyda hyn mewn golwg, Gweinidog, pa asesiad ydych chi wedi'i wneud o allu Llywodraeth Cymru i wneud hyn? Rydych chi wedi sôn yn y gorffennol eich bod wedi bod yn gweithio gyda fforwm masnach deg yr Alban i rannu arferion gorau ac i ganfod y ffyrdd gorau o symud ymlaen gyda masnach deg, ond sut mae'r bartneriaeth hon wedi bod o fudd i greu marchnadoedd masnach deg newydd?
Mae Cymru'n falch, yn gwbl haeddiannol, o fod yn Genedl Masnach Deg, ond ni all hyn fod yn arwydd symbolaidd yn unig o hyrwyddo'r busnesau sy'n gwerthu masnach deg; rhaid iddo fynd yn llawer dyfnach. Mae'n rhaid cael ymdrech i greu newid ar raddfa fwy. Rydych wedi sôn am y meini prawf newydd ar gyfer mesur ymwybyddiaeth, ond nid ydych wedi crybwyll unrhyw beth ynghylch strategaeth i wella gwerthiannau masnach deg yn y tymor hir, a gobeithiaf y gallwch fynd i'r afael â hyn yn eich ymateb.
Mae'n ymddangos ein bod yn edrych yn rhyngwladol tuag at farchnadoedd masnach deg parod oherwydd yr agwedd brandio, ond mae'n ymddangos ein bod yn anwybyddu'r cyfleoedd hynny ar gyfer annog masnach deg ar ein stepen drws. Mae hyn yn rhywbeth rwy'n gobeithio y bydd Llywodraeth Cymru yn mynd i'r afael ag ef wrth symud ymlaen. Diolch.
Diolch yn fawr, Joel James, for those questions and for that very strong statement of support for fair trade. I welcome the fact that you are also celebrating the fifteenth anniversary of Wales becoming a Fairtrade Nation.
You raised really important questions about the changes that have taken place over the past 15 years. This was very much addressed at the event that was held in the Senedd this morning, where we were looking to the future, particularly in relation to refreshing criteria, but looking also at what our powers are, given, obviously, that the responsibility for international development lies with the UK Government. But we have this identifiably Welsh response to contributing to international development, when it comes to our support for fair trade. I think that this was very much linked, when we embarked on this 15 years ago, to the ways in which we were looking towards achieve the UN sustainable development goals, and the decade of action towards agenda 2030. Those are still very strong and clear, in terms of our motivations.
One of the three core aims set out in our international strategy is to establish Wales as a globally responsible nation. I am very proud of the work that we are doing to meet this commitment, but we have to look outwards to those countries where we feel we can better understand our own role in the world, learn from each other and look at how we can create opportunities for fairer lives and tackling inequalities and health inequities as we do so. And that’s really where civil society, business, as you say, and all those who seek to actually embrace the fair-trade objectives and show that we can help embrace successful, sustainable development through this—.
Now, it is important that we look at what we can do in terms of ensuring that global responsibility and ethical procurement. I think that that’s really strengthened by the Social Partnership and Public Procurement (Wales) Act 2023. We have partnered, over the last few months, with Fair Trade Wales and with a group of organisations to ensure that global responsibility and social and environmental justice are included within the law on public procurement that has now been passed, with the fair work in Wales.
It is important that we look at the importance of procurement for fair trade. It's a hugely successful movement, but we have to look at it in terms of the system of certification to see that a set of standards are met, with greater respect for the environment through co-operatives, workers' committees, and women taking an active role. But, looking at the opportunities we have in terms of our annual procurement spend of around £8 billion, the Welsh public sector, as you say, has a huge role to play in helping drive sustainable consumption and production in relation to sustainable development goal 12.
I think it's really important that Fair Trade Wales is working very closely with our social justice and equality committee, particularly in relation to embracing the procurement opportunities within fair trade. So, we are developing new criteria, and this is right in terms of the way forward. I think, just to say a couple of points about those new criteria—I've mentioned them in my statement—we have to raise wider awareness of fair trade. We have to engage different sectors of society, and we have to make sure that there's political support and engagement with fair trade and that we also tackle inequalities in global trade and society, and that they're challenged by fair trade. So, this provides a real opportunity for us to look at this, particularly recognising that this is something where we can have an influence, and we can work with fair trade, as we are, indeed, with our colleagues in Scotland, not just the Government, but in the Scottish Parliament as well.
Diolch yn fawr, Joel James, am y cwestiynau yna ac am y datganiad cryf iawn o gefnogaeth i fasnach deg. Rwy'n croesawu'r ffaith eich bod hefyd yn dathlu pymtheng mlynedd ers i Gymru ddod yn Genedl Masnach Deg.
Rydych chi wedi codi cwestiynau pwysig iawn am y newidiadau sydd wedi digwydd dros y 15 mlynedd diwethaf. Ymdriniwyd â hyn yn sylweddol yn y digwyddiad a gynhaliwyd yn y Senedd y bore yma, pryd roeddem yn edrych i'r dyfodol, yn enwedig mewn cysylltiad ag adnewyddu meini prawf, ond gan edrych hefyd ar beth yw ein pwerau, yn amlwg, o gofio, mai Llywodraeth y DU sy'n gyfrifol am ddatblygu rhyngwladol. Ond mae gennym yr ymateb Cymreig hwn i gyfrannu at ddatblygiad rhyngwladol, pan ddaw at ein cefnogaeth i fasnach deg. Rwy'n credu bod cysylltiad mawr rhwng hyn, pan ddechreuon ni ar hyn 15 mlynedd yn ôl, â'r ffyrdd yr oeddem yn edrych tuag at gyflawni nodau datblygu cynaliadwy'r Cenhedloedd Unedig, a'r degawd o weithredu tuag at agenda 2030. Mae'r rheini'n dal yn gryf iawn ac yn glir, o ran ein cymhellion.
Un o'r tri nod craidd a nodir yn ein strategaeth ryngwladol yw sefydlu Cymru fel cenedl sy'n gyfrifol yn fyd-eang. Rwy'n falch iawn o'r gwaith yr ydym yn ei wneud i gyflawni'r ymrwymiad hwn, ond mae'n rhaid i ni edrych tuag allan at y gwledydd hynny lle rydym yn teimlo y gallwn ddeall ein swyddogaeth ni ein hunain yn well yn y byd, dysgu oddi wrth ein gilydd ac edrych i weld sut y gallwn greu cyfleoedd ar gyfer bywydau tecach a mynd i'r afael ag anghydraddoldebau ac annhegwch iechyd wrth i ni wneud hynny. A dyna mewn gwirionedd lle mae cymdeithas sifil, busnes, fel y dywedwch, a phawb sy'n ceisio cofleidio'r amcanion masnach deg mewn gwirionedd a dangos y gallwn helpu i gofleidio datblygiad llwyddiannus, cynaliadwy drwy hyn—.
Nawr, mae'n bwysig ein bod yn edrych ar yr hyn y gallwn ei wneud o ran sicrhau'r cyfrifoldeb byd-eang hwnnw a chaffael moesegol. Rwy'n credu bod hynny'n cael ei gryfhau'n sylweddol gan Ddeddf Partneriaeth Gymdeithasol a Chaffael Cyhoeddus (Cymru) 2023. Rydym wedi partneru, dros yr ychydig fisoedd diwethaf, â Masnach Deg Cymru a gyda grŵp o sefydliadau i sicrhau bod cyfrifoldeb byd-eang a chyfiawnder cymdeithasol ac amgylcheddol yn cael eu cynnwys yn y gyfraith ar gaffael cyhoeddus sydd bellach wedi'i phasio, gyda'r gwaith teg yng Nghymru.
Mae'n bwysig ein bod yn edrych ar bwysigrwydd caffael ar gyfer masnach deg. Mae'n fudiad hynod lwyddiannus, ond mae'n rhaid i ni edrych arno o ran y system ardystio i weld bod set o safonau yn cael eu bodloni, gyda mwy o barch at yr amgylchedd trwy gwmnïau cydweithredol, pwyllgorau gweithwyr, a menywod sy'n cymryd rhan weithredol. Ond, o edrych ar y cyfleoedd sydd gennym o ran ein gwariant caffael blynyddol o tua £8 biliwn, mae gan sector cyhoeddus Cymru, fel y dywedwch, ran enfawr i'w chwarae wrth helpu i ysgogi defnydd a chynhyrchu cynaliadwy mewn cysylltiad â nod datblygu cynaliadwy 12.
Rwy'n credu ei bod yn bwysig iawn fod Masnach Deg Cymru yn gweithio'n agos iawn gyda'n pwyllgor cyfiawnder cymdeithasol a chydraddoldeb, yn enwedig mewn cysylltiad â chofleidio'r cyfleoedd caffael o fewn masnach deg. Felly, rydym yn datblygu meini prawf newydd, ac mae hyn yn iawn o ran y ffordd ymlaen. Rwy'n credu, i wneud cwpl o bwyntiau am y meini prawf newydd yna—rwyf wedi sôn amdanyn nhw yn fy natganiad—mae'n rhaid i ni godi ymwybyddiaeth ehangach o fasnach deg. Mae'n rhaid i ni ymgysylltu â gwahanol sectorau o gymdeithas, ac mae'n rhaid i ni sicrhau bod cefnogaeth ac ymgysylltiad gwleidyddol â masnach deg a'n bod hefyd yn mynd i'r afael ag anghydraddoldebau mewn masnach a chymdeithas fyd-eang, a'u bod yn cael eu herio gan fasnach deg. Felly, mae hyn yn rhoi cyfle gwirioneddol i ni edrych ar hyn, gan gydnabod yn benodol bod hyn yn rhywbeth lle gallwn gael dylanwad, a gallwn weithio gyda masnach deg, fel yr ydym, yn wir, gyda'n cydweithwyr yn yr Alban, nid yn unig y Llywodraeth, ond yn Senedd yr Alban hefyd.
Diolch am y datganiad, Weinidog. Mae'n destun llawenydd gwirioneddol i ddathlu 15 mlynedd ers i Gymru ddatgan ei bod yn Genedl Fasnach Deg. Mae Plaid Cymru yn ymuno gyda chi, Weinidog, yn eich balchder o'r holl waith y mae Masnach Deg Cymru wedi ei gyflawni a'r effaith bositif y mae hi wedi ei chael, a hynny wrth dyfu'r mudiad masnach deg yng Nghymru ac wrth ddatblygu a hybu partneriaethau rhyngwladol. Mae'r logo bach enwog yna ar nwyddau a bwydydd yn golygu cymaint, onid yw e, yn symbol mor arbennig o sicrhau tegwch i gynhyrchwyr, lleddfu tlodi, sicrhau amodau gwaith gwell a hawliau gwell i weithwyr, sicrhau prosesau cynhyrchu cynaliadwy i helpu'r amgylchedd ac ymrymuso cymunedau ar y cyrion a rhai penodol o'r gymuned sydd dan anfantais economaidd fel menywod.
Mae'n dod yn fwyfwy amlwg ac yn fwyfwy angenrheidiol ein bod ni angen sicrhau newidiadau sylweddol i ymddygiad cwsmeriaid a defnyddwyr a masnach rhyngwladol sy'n niweidiol i'r hinsawdd ac yn niweidiol i gydraddoldeb. Mae newid arferion masnachol cyfalafiaeth sy'n dibynnu ar greu elw drwy system sy'n creu anghydraddoldeb yn gwbl greiddiol. Ond sut all fasnach deg a Chymru fel Cenedl Fasnach Deg gyfrannu at hynny? Mae'n galonogol bod ymwybyddiaeth o a galw cynyddol am gynnyrch cynaliadwy, ond yn y blynyddoedd diwethaf mae yna heriau sylweddol wedi bod i'n nod o fod yn Genedl Fasnach Deg, a'n rhan wrth ddatblygu masnach deg yn rhyngwladol, yn eu plith, effaith Brexit ar fasnach, effaith yr argyfwng newid hinsawdd ar ffermwyr a chynhyrchwyr ar draws y byd ac, wrth gwrs, yn ddiweddar, effaith yr argyfwng costau byw, nid yn unig ar arferion cwsmeriaid, ond hefyd ar y rhai sy'n cynhyrchu bwyd a nwyddau.
Yn ôl adroddiad gan Endangered Aisle, sy'n cynnal arolwg o siopwyr i weld sut mae newid yn yr hinsawdd yn debygol o lywio arferion archfarchnadoedd i'r dyfodol, dywedodd 50 y cant fod pris yn rwystr i siopa'n gynaliadwy, ac y byddent yn chwilio am yr opsiwn rhataf bob tro. Mae'r argyfwng costau byw, felly, mewn perygl o rwystro pobl rhag medru gwneud y dewis yna, medru dewis opsiynau masnach deg. Mae un o benaethiaid y Sefydliad Masnach Deg, Anna Barker, wedi dweud am effaith bosib yr argyfwng costau byw a bod hynny hefyd yn rhywbeth y gall effeithio ar ffermwyr, gan ddweud ein bod yn mynd i weld ffermwyr yn ystyried a ydyn nhw yn y diwydiant iawn os nad ydyn nhw'n gallu gwerthu cynnyrch am bris sy'n cwrdd â'r cost cynhyrchu.
Mae yna obaith, fodd bynnag, y bydd masnach deg yn goresgyn y wasgfa economaidd, gyda rhai archfarchnadoedd, roeddwn i'n falch o weld yn ddiweddar, yn sicrhau bod eu nwyddau rhataf, y budget ranges nawr, hefyd yn cynnwys nwyddau masnach deg, gan roi dewis go iawn i'r siopwyr yna sy'n ei chael hi'n anodd i ymdopi gyda’r naid mewn prisiau bwyd. Ond ydy’r archfarchnadoedd a’r siopau wrth wneud hynny, tra ar yr un pryd yn cynnig dillad, bwyd a nwyddau sydd wedi’u cynhyrchu gan weithwyr sy’n cael eu gorthrymu a’u hecsploetio yma a thramor, neu masnachu gyda chwmnïau sy’n cyfrannu at ddatgoedwigo a llygredd, sut maen nhw’n gallu cyfiawnhau y ddau beth? Sut allwn ni gadw golwg ar y pethau hynny?
Weinidog, heb y grymoedd i reoli y modd y mae nwyddau sy’n ein cyrraedd yn cyfrannu at nod Cenedl Fasnach Deg, sut mae’r Llywodraeth yn gweithio gyda chwmnïau Cymreig i warchod a hybu hawliau ffermwyr, cynhyrchwyr a gweithwyr sy’n rhan o’u cadwynau cyflenwi mewn modd sy’n ystyrlon ac yn holistaidd, ac nid yn docenistaidd? A pha asesiad ydy’r Gweinidog wedi ei wneud o’r argyfwng costau byw, a’r effaith ar ein nod o fod yn Genedl Fasnach Deg? Mi wnaethoch chi sôn yn eich datganiad a nawr yn eich ateb am y criteria newydd yma. A oes modd cael mwy o fanylion am sut y bydd y criteria yna a’ch gweledigaeth chi o sut ddylai’r criteria yna adlewyrchu y newid sydd wedi bod yn ein cymdeithas a’n byd dros y 15 mlynedd diwethaf a’r sefyllfa wleidyddol yn y Deyrnas Gyfunol?
Ac yn olaf, mae’r sefydliad masnach deg wedi amlygu pryderon ynghylch adolygiad gan y Comisiwn Annibynnol ar Effaith Cymorth—yr ICAI—o ddull cymorth ar gyfer masnach y Deyrnas Gyfunol, gan ddatgan nad yw’r Deyrnas Gyfunol yn gwneud digon i gyrraedd y rhai mwyaf anghenus o fewn cymunedau, gan gynnwys y sector coco. Mi wnaeth yr ICAI rhoi sgôr amber coch i Lywodraeth y Deyrnas Gyfunol yn ei adolygiad diweddaraf, oedd yn asesu pa mor dda y mae cymorth ar gyfer ymyriadau masnach wedi cefnogi gwledydd incwm isel i ehangu eu masnach a chyfrannu at dwf economaidd a lleihau tlodi. Fe ddywedodd Mike Gidney, prif swyddog gweithredol y Sefydliad Masnach Deg, ers i’r Llywodraeth gymeradwyo toriadau i gyllideb cymorth y Deyrnas Gyfunol, mae wedi dod yn bwysicach nag erioed bod ein cymorth tramor yn cael ei wario’n dda ac yn cael ei gyfeirio at y rhai sydd ei angen fwyaf.
Felly, Weinidog, tra’n bod ni wedi’n clymu i benderfyniadau annoeth ac ideoleg gwrthun Llywodraeth San Steffan, a heb y grymoedd i sicrhau bod Cymru yn medru sicrhau cyfiawnder masnach, a sicrhau canlyniadau cynaliadwy i bobl o ran yr amgylchedd, sut allwch chi sicrhau bod masnach deg Cymru yn medru llwyddo yn y cyd-destun hwn?
Thank you for the statement, Minister. It's a cause of great celebration to celebrate the 15 years since Wales announced that it was a Fairtrade Nation. Plaid Cymru joins you, Minister, in your pride at all of the work that Fair Trade Wales have achieved and the positive impact that they have had, in growing the fair trade movement in Wales and in developing and promoting international partnerships. That famous logo on foods and products means so much, doesn't it? It's such a special symbol of ensuring fairness for producers, alleviating poverty, ensuring better working conditions and better rights for workers, ensuring better and sustainable production methods to help the environment and to empower communities that are marginalised and those specific members of the community under economic disadvantage, such as women.
It's becoming increasingly clear and vital that we need to ensure fundamental and significant changes to customer and consumer behaviour and international trade that are damaging to the climate and are damaging to equality. Changing the capitalist practices that depend on the creation of profit and the creation of inequality is vitally important. But how can fair trade and Wales as a Fairtrade Nation contribute to that? It's encouraging that awareness of and increasing demand for sustainable products are to be seen, but, in previous years, there have been significant challenges to the aim of being a Fairtrade Nation, and our part in developing fair trade internationally, including the impacts of Brexit on trade, the impact of the climate change crisis on farmers and producers worldwide, and, of course, recently, the impact of the cost-of-living crisis, not just on the practices of customers and trends in consumption, but also on those who produce food and goods.
According to a report by Endangered Aisle, which surveys shoppers to see how climate change is likely to drive the practices of supermarkets in future, 50 per cent said price is a barrier to shopping sustainably, and that they would be searching for the cheapest option every time. The cost-of-living crisis is endangering and will prevent people from making that choice, choosing those fair trade options. One of the heads of the Fairtrade Foundation, Anna Barker, has told us about the impact of the cost-of-living crisis and that that will be something that impacts farmers too, saying that we're going to see farmers considering whether they are in the right industry if they can't sell their produce for a price that meets the production cost.
There is hope, however, that fair trade will be able to overcome the economic pressures, with some supermarkets, I was very pleased to see recently, ensuring that their budget ranges now also include fair trade products, providing a real choice for those shoppers who find it difficult to cope with the increases in food prices. But are the supermarkets and shops, in doing so, at the same time providing clothes and foods that have been produced by workers who are oppressed and exploited here and abroad, or trade with companies that contribute to deforestation and pollution, how can they justify those two things? How can we keep a weather eye on those?
Minister, without the powers to regulate the way that products that reach us contribute to the fair trade goals, how will the Government work with Welsh companies to safeguard and promote the rights of farmers, producers and workers who are part of the supply chains in a way that is meaningful and holistic, and not tokenistic? And what assessment has the Minister made of the cost-of-living crisis and the impact that that will have on our aim of being a Fairtrade Nation? You spoke in your statement and then in your response about these new criteria. Can we have more detail on how these criteria, in your vision, reflect the changes that have been in our society and our world over the past 15 years, and the political situation in the United Kingdom now?
And finally, the fair trade movement have pointed to concerns following the Independent Commission for Aid Impact review of the support available to trade in the United Kingdom, stating that the United Kingdom isn’t doing enough to meet those in greatest need within communities, including the cocoa sector. The ICAI gave an amber red score for the UK Government in its recent review that assessed how well support for a trade intervention has supported low-income nations to expand their trade and to contribute to economic growth and to decrease poverty. Mike Gidney, the chief executive officer of the Fairtrade Foundation, said that since the Government introduced changes to the overseas aid budget, it’s become more important than ever that our overseas aid is spent well and is directed to those who need it most.
So, Minister, whilst we are tied into decisions by ideological decisions made by the UK Government and without the powers to ensure that Wales can ensure trade fairness and deliver equality sustainability in terms of the environment, how can we ensure that fair trade Wales can succeed in that context?
Diolch yn fawr, Sioned Williams, and can I thank you, particularly, for drawing attention to the global changes, the changes as a result of Brexit, the cost-of-living crisis, and the impact that has on our ambitions, and indeed, the challenges that we have now to actually progress fair trade as a meaningful partnership with those we are working with, to actually provide those opportunities that we want to achieve as well, in support of those producers and farmers and their families to achieve a better standard of living?
I think we’ve got to recognise in terms of climate change—. This was very much a focus of the Fairtrade Fortnight, and many of you from across the Chamber will have been involved in events, as well as the children and young people who undertook to write poems and draw pictures, do designs about the theme, the message that, making a small switch to fair trade supports producers in protecting the future of some of our most loved food and the planet. So, they were making that connection, and in the curriculum as well, very clearly, these children and young people, as we saw from the wonderful songs we heard from Dinas Powys Primary School, I have to say, in my constituency, who brought with them the fair-trade food that they have all grown to love and eat and share.
But actually, climate change is making crops like coffee, bananas—and that also was raised by Joel James as well—and chocolate becoming harder to grow, so much more difficult to buy. And you can see the impact that the cost of living is having on our fair-trade farmers, but also on our communities as well in Wales in terms of supporting these issues. I mean, more people choosing fair trade, actually does, yes, mean extra income, power and support for those communities, and it is helping to support producers, but in terms of protecting the future of some of our most loved foods and the planet, that was the message in Fairtrade Fortnight this week.
Thank you for drawing attention to the ICAI report, which I will look at carefully, but, I think you also drew attention to the really important role of women in terms of fair trade; the coffee growers like Jenipher, Jenipher's Coffi, a really practical demonstration of fair trade in action—I have to say, Jenipher herself spoke at COP26; I expect the Minister for Climate Change will have been there when she did, and others here today—helping farmers, working in harmony with nature, but, as a women-led farmer, leading the way for women and their communities.
I think we have got opportunities now with the new criteria, refreshing the fair-trade criteria to better reflect fair-trade ambitions for the future, but that is actually working with our partners, and the partners who we're working with, particularly through the Wales and Africa programme, it's strengthening that collaborative approach and ensuring that the new criteria can be applied to administrations internationally, enhancing monitoring processes of Fairtrade Nation criteria as well.
So, this is where we do need to work together. And it is interesting that, in every part of Wales, and in some of the most disadvantaged areas and communities where, actually, fair trade may be more costly, there are communities engaging and seeking to buy fair trade, to support fair trade, from Hendrefoilan Primary School pupils, the eco-committee, recognising that fairer system for people at the bottom of the supply train; to Ysgol yr Hendy in Carmarthenshire and Fochriw primary in Bargoed in Caerphilly, holding a fair-trade coffee morning, and recognising that this was a choice, even in these very difficult times. But I hope you will see that this is an ongoing and developing conversation with our partners in fair trade, and very much linked, again, as I've said, to the social partnership and public procurement Bill. And I have to say that the people who have been working on statutory guidance include the Size of Wales, Amnesty Wales, Cytûn, WWF Cymru, Oxfam Cymru and the Welsh Centre for International Affairs.
Diolch yn fawr, Sioned Williams, ac a gaf i ddiolch i chi, yn arbennig, am dynnu sylw at y newidiadau byd-eang, y newidiadau o ganlyniad i Brexit, yr argyfwng costau byw, a'r effaith y mae hynny'n ei chael ar ein huchelgeisiau, ac yn wir, yr heriau sydd gennym nawr i ddatblygu masnach deg fel partneriaeth ystyrlon gyda'r rhai yr ydym yn gweithio gyda nhw, i ddarparu'r cyfleoedd hynny yr ydym am eu cyflawni hefyd, i gefnogi'r cynhyrchwyr a'r ffermwyr hynny a'u teuluoedd i gyflawni safon byw well?
Rwy'n credu bod yn rhaid i ni gydnabod o ran newid hinsawdd—. Roedd hyn yn anad dim yn canolbwyntio ar y Pythefnos Masnach Deg, a bydd llawer ohonoch o bob rhan o'r Siambr wedi bod yn rhan o ddigwyddiadau, yn ogystal â'r plant a'r bobl ifanc a ymgymerodd ag ysgrifennu cerddi a thynnu lluniau, gwneud dyluniadau ar y thema, y neges fod gwneud newid bach i fasnach deg yn cefnogi cynhyrchwyr i ddiogelu dyfodol rhai o'n bwydydd mwyaf poblogaidd a'r blaned. Felly, roeddent yn gwneud y cysylltiad hwnnw, ac yn y cwricwlwm hefyd, yn amlwg iawn, y plant a'r bobl ifanc hyn, fel y gwelsom o'r caneuon gwych a glywsom gan Ysgol Gynradd Dinas Powys, mae'n rhaid i mi ddweud, yn fy etholaeth i, a ddaeth â'r bwyd masnach deg y maen nhw i gyd yn ei garu ac yn hoff iawn o'u fwyta a'i rannu gyda nhw.
Ond mewn gwirionedd, mae newid hinsawdd yn gwneud cnydau fel coffi, bananas—a chodwyd hynny hefyd gan Joel James—a siocled yn mynd yn anoddach i'w dyfu, gymaint yn anoddach i'w brynu. A gallwch weld yr effaith y mae costau byw yn ei chael ar ein ffermwyr masnach deg, ond hefyd ar ein cymunedau hefyd yng Nghymru o ran cefnogi'r materion hyn. Hynny yw, mae mwy o bobl yn dewis masnach deg, mewn gwirionedd yn golygu, ydi, incwm, pŵer a chefnogaeth ychwanegol i'r cymunedau hynny, ac mae'n helpu i gefnogi cynhyrchwyr, ond o ran diogelu dyfodol rhai o'n hoff fwydydd a'r blaned, dyna'r neges ym Mhythefnos Masnach Deg yr wythnos hon.
Diolch i chi am dynnu sylw at adroddiad ICAI, y byddaf yn edrych arno'n ofalus, ond, rwy'n credu eich bod hefyd wedi tynnu sylw at swyddogaeth bwysig iawn menywod o ran masnach deg; y tyfwyr coffi fel Jenipher, Jenipher's Coffi, enghraifft ymarferol iawn o fasnach deg ar waith—mae'n rhaid i mi ddweud, siaradodd Jenipher ei hun yn COP26; rwy'n disgwyl y bu'r Gweinidog Newid Hinsawdd yno pan siaradodd hi, ac eraill yma heddiw—helpu ffermwyr, gan weithio mewn cytgord â natur, ond, fel ffermwr dan arweiniad menywod, gan arwain y ffordd i fenywod a'u cymunedau.
Rwy'n credu bod gennym gyfleoedd nawr gyda'r meini prawf newydd, gan adnewyddu'r meini prawf masnach deg i adlewyrchu uchelgeisiau masnach deg yn well ar gyfer y dyfodol, ond mae hynny'n ymwneud a gweithio gyda'n partneriaid mewn gwirionedd, a'r partneriaid yr ydym yn gweithio gyda nhw, yn enwedig trwy raglen Cymru ac Affrica, mae'n cryfhau'r dull cydweithredol hwnnw a sicrhau y gellir cymhwyso'r meini prawf newydd i weinyddiaethau yn rhyngwladol, gwella prosesau monitro meini prawf Cenedl Masnach Deg hefyd.
Dyma lle mae angen i ni weithio gyda'n gilydd. Ac mae'n ddiddorol, ym mhob rhan o Gymru, ac yn rhai o'r ardaloedd a'r cymunedau mwyaf difreintiedig lle, mewn gwirionedd, y gallai masnach deg fod yn fwy costus, bod cymunedau'n ymgysylltu ac yn ceisio prynu masnach deg, i gefnogi masnach deg, o ddisgyblion Ysgol Gynradd Hendrefoelan, yr eco-bwyllgor, gan gydnabod bod system decach i bobl ar waelod y trên cyflenwi; i Ysgol yr Hendy yn sir Gaerfyrddin ac ysgol gynradd Fochriw ym Margod yng Nghaerffili, yn cynnal bore coffi masnach deg, a chydnabod bod hwn yn ddewis, hyd yn oed yn y cyfnod anodd iawn hwn. Ond rwy'n gobeithio y byddwch yn gweld bod hon yn sgwrs barhaus a datblygol gyda'n partneriaid mewn masnach deg, a chysylltiad mawr iawn, unwaith eto, fel rwyf wedi'i ddweud, â'r Bil partneriaeth gymdeithasol a chaffael cyhoeddus. Ac mae'n rhaid i mi ddweud bod y bobl sydd wedi bod yn gweithio ar ganllawiau statudol yn cynnwys Maint Cymru, Amnest Cymru, Cytûn, WWF Cymru, Oxfam Cymru a Chanolfan Materion Rhyngwladol Cymru.
Thank you for your statement today, Minister. It's absolutely right that we celebrate Wales as a Fairtrade Nation for 15 years now, and I was very pleased to host the event in the Senedd today.
Back in 2008, in fact, I was at Newport when it was recognised that Wales had become the first Fairtrade Nation, and we shared our learning, in fact, with global activists from many countries. I think that illustrates that fair trade is one part of Wales being connected to the rest of the world, one part of our internationalism, which I believe is a very healthy thing indeed. And we now have Welsh Government, local authorities, our towns, cities and villages, schools, communities and businesses bought into and helping our fair-trade efforts. We know from research last year, Minister, that, in fact, people in Wales are more likely to buy products based on a company's engagement with global poverty than anywhere else in the UK, which illustrates why it's so important that our politicians in Wales, as they do, support and champion fair trade.
Minister, when I was in Mbale in Uganda, I saw first-hand the value of the fair-trade premium when I spoke to a family who were involved in the coffee co-op that Wales sponsors through fair trade. They told me that because they now had an income from their membership of that co-op, whereas before they'd been subsistence farmers, they were able to pay for one of their children to go to university—
Diolch am eich datganiad heddiw, Gweinidog. Mae'n hollol briodol ein bod yn dathlu Cymru fel Cenedl Masnach Deg ers 15 mlynedd bellach, ac roeddwn yn falch iawn o gynnal y digwyddiad yn y Senedd heddiw.
Yn ôl yn 2008, mewn gwirionedd, roeddwn yng Nghasnewydd pan gydnabuwyd mai Cymru oedd y Genedl Masnach Deg gyntaf, a gwnaethom rannu'r hyn a ddysgom, mewn gwirionedd, ag ymgyrchwyr byd-eang o lawer o wledydd. Rwy'n credu bod hynny'n dangos bod masnach deg yn un rhan o Gymru sy'n cael ei chysylltu â gweddill y byd, un rhan o'n rhyngwladoliaeth, sydd, yn fy marn i, yn beth iach iawn yn wir. Ac mae gennym bellach Lywodraeth Cymru, awdurdodau lleol, ein trefi, ein dinasoedd a'n pentrefi, ysgolion, cymunedau a busnesau yn cefnogi ein hymdrechion masnach deg ac yn helpu ein hymdrechion masnach deg. Gwyddom, o ymchwil y llynedd, Gweinidog, fod pobl yng Nghymru, mewn gwirionedd, yn fwy tebygol o brynu cynhyrchion yn seiliedig ar ymgysylltiad cwmni â thlodi byd-eang nag unrhyw le arall yn y DU, sy'n dangos pam ei bod mor bwysig bod ein gwleidyddion yng Nghymru, fel y gwnânt, yn cefnogi ac yn hyrwyddo masnach deg.
Gweinidog, pan oeddwn ym Mbale yn Uganda, gwelais yn uniongyrchol werth y premiwm masnach deg pan siaradais â theulu a oedd yn ymwneud â'r gydweithfa goffi y mae Cymru'n ei noddi trwy fasnach deg. Dywedon nhw wrthyf i, oherwydd bod ganddyn nhw incwm o'u haelodaeth o'r gydweithfa honno erbyn hyn roedden nhw'n gallu talu i un o'u plant fynd i'r brifysgol, pryd cyn hynny roedden nhw'n ffermwyr ymgynhaliol—
The Member now needs to come to a question, please.
Nawr mae angen i'r Aelod ddod at gwestiwn, os gwelwch yn dda.
Thank you, Llywydd dros dro. Would you agree with me, then, Minister, that if we get out and about and see the practical impact of Wales as a Fairtrade Nation in the countries that we help, we will, I think, see the true value of these efforts?
Diolch yn fawr, Llywydd dros dro. A fyddech chi'n cytuno â mi, felly, Gweinidog, os awn ni allan a gweld effaith ymarferol Cymru fel Cenedl Masnach Deg yn y gwledydd rydyn ni'n eu helpu, rwy'n credu, y byddwn ni'n gweld gwir werth yr ymdrechion hyn?
Diolch yn fawr, John Griffiths. Of course, I'm sure we were there together on the great occasion where we celebrated Wales being the first Fairtrade Nation, I think. I remember the event; Rhodri Morgan, I remember. I think Hilary Benn came down to the event as well. There are some of us who were there. We did recognise that we were doing something and we had to make it meaningful in terms of what being a Fairtrade Nation was. I think it is demonstrated by the dozens of small civil society groups across Wales. You've mentioned local authorities, schools. We have—. In terms of schools, we know that there are Fairtrade Foundation—. Forty-four schools in Wales are listed as being on one of the three fair-trade stages of the schools criteria. And schools are doing many activities and making awards, and also just recognising, even through the difficult times, that they wanted to acknowledge, through the pandemic, that this was, Fairtrade Fortnight was, an important event.
But it's also working with our African partners, as you say, on education, climate change initiatives, health, sports and culture projects. So, I just want to also acknowledge the fact that you visited Mbale. You will know, as I've mentioned, that many have met with Jenipher Sambazi and Nimrod Wambett from the Mount Elgon co-operative, and they came here, to Tŷ Hywel, earlier this year, and we discussed fair trade and the positive impact it's having, and many Senedd Members were engaged in that. But I think what's important is that we are now, as a nation, importing that top-quality fair-trade and organic coffee grown by those tree-planting farmers. And also, on International Women's Day, we celebrated women’s empowerment projects, which were funded through Hub Cymru Africa.
Diolch yn fawr, John Griffiths. Wrth gwrs, rwy'n siŵr ein bod ni yno gyda'n gilydd ar yr achlysur gwych lle buom yn dathlu Cymru fel y Genedl Masnach Deg gyntaf, rwy'n credu. Rwy'n cofio'r digwyddiad; Rhodri Morgan, rwy'n cofio. Rwy'n credu bod Hilary Benn wedi dod i lawr i'r digwyddiad hefyd. Mae rhai ohonom ni wedi bod yno. Roeddem yn cydnabod ein bod yn gwneud rhywbeth ac roedd yn rhaid i ni ei wneud yn ystyrlon o ran beth oedd bod yn Genedl Masnach Deg. Rwy'n credu ei fod yn cael ei ddangos gan y dwsinau o grwpiau cymdeithas sifil bach ledled Cymru. Rydych chi wedi sôn am awdurdodau lleol, ysgolion. Rydyn ni wedi—. O ran ysgolion, rydyn ni'n gwybod bod Sefydliad Masnach Deg—. Rhestrir bod 44 o ysgolion yng Nghymru ar un o dri cham masnach deg meini prawf ysgolion. Ac mae ysgolion yn gwneud llawer o weithgareddau ac yn rhoi gwobrau, a hefyd dim ond cydnabod, hyd yn oed drwy'r cyfnod anodd, eu bod nhw eisiau cydnabod, drwy'r pandemig, mai digwyddiad pwysig oedd Pythefnos Masnach Deg.
Ond mae hefyd yn gweithio gyda'n partneriaid yn Affrica, fel y dywedwch, ar addysg, mentrau newid hinsawdd, prosiectau iechyd, chwaraeon a diwylliant. Felly, rwyf eisiau cydnabod y ffaith eich bod wedi ymweld â Mbale. Byddwch yn gwybod, fel y soniais, fod llawer wedi cyfarfod â Jenipher Sambazi a Nimrod Wambett o gydweithfa Mount Elgon, a daethant yma, i Dŷ Hywel, yn gynharach eleni, a buom yn trafod masnach deg a'r effaith gadarnhaol y mae'n ei chael, ac roedd llawer o Aelodau'r Senedd yn cymryd rhan yn hynny. Ond rwy'n credu mai'r hyn sy'n bwysig yw ein bod ni nawr, fel cenedl, yn mewnforio'r coffi masnach deg ac organig o'r safon uchaf hwnnw a dyfir gan y ffermwyr hynny sy'n plannu coed. A hefyd, ar Ddiwrnod Rhyngwladol y Menywod, buom yn dathlu prosiectau grymuso menywod, a ariannwyd trwy Hub Cymru Africa.
Good afternoon, Minister, and I do congratulate the people of Wales for their continuing faith in fair-trade products and their continued commitment to Wales being an ethical and responsible trading union, and I do thank you for your work and commitment on this as well.
It's great as well to hear that there are going to be new criteria that will go some way towards addressing larger ecological crises, while making a real impact on the lives and livelihoods of small producers. We know, though, that a key principle of responsible public consumption is standing up to those nations who infringe human rights or conduct abuses of their workers. Earlier this year, the Welsh Government opposed an amendment I tabled to the public procurement Act that would have made an explicit commitment towards global responsibility when it came to our public procurement here in Wales. This is something put forward by organisations such as Size of Wales, which I know have been with us today in the Neuadd. We must make sure that we have these commitments to globally responsible procurement, so I'm interested in what consideration you would give, Minister, towards meeting this commitment to being a globally responsible Wales as part of transitioning towards our new fair-trade criteria. Diolch yn fawr iawn, Llywydd dros dro.
Prynhawn da, Gweinidog, ac rwy'n llongyfarch pobl Cymru am eu ffydd barhaus mewn cynhyrchion masnach deg a'u hymrwymiad parhaus i Gymru fod yn undeb masnachu moesegol a chyfrifol, ac rwy'n diolch i chi am eich gwaith a'ch ymrwymiad ar hyn hefyd.
Mae'n wych clywed hefyd y bydd meini prawf newydd a fydd yn mynd rhywfaint o'r ffordd tuag at fynd i'r afael ag argyfyngau ecolegol mwy, gan gael effaith wirioneddol ar fywydau a bywoliaeth cynhyrchwyr bach. Fodd bynnag, gwyddom mai egwyddor allweddol defnyddio cynhyrchion cyhoeddus cyfrifol yw sefyll i fyny yn erbyn y cenhedloedd hynny sy'n torri hawliau dynol neu sy'n cam-drin eu gweithwyr. Yn gynharach eleni, gwrthwynebodd Llywodraeth Cymru welliant a gyflwynais i'r Ddeddf caffael cyhoeddus a fyddai wedi gwneud ymrwymiad penodol tuag at gyfrifoldeb byd-eang o ran caffael cyhoeddus yma yng Nghymru. Mae hyn yn rhywbeth a gyflwynwyd gan sefydliadau fel Maint Cymru, ac rwy'n gwybod eu bod wedi bod gyda ni heddiw yn y Neuadd. Rhaid i ni sicrhau bod gennym yr ymrwymiadau hyn i gaffael sy'n gyfrifol yn fyd-eang, felly mae gennyf i ddiddordeb ym mha ystyriaeth y byddech chi'n ei rhoi, Gweinidog, tuag at gyflawni'r ymrwymiad hwn i fod yn Gymru sy'n gyfrifol yn fyd-eang fel rhan o bontio tuag at ein meini prawf masnach deg newydd. Diolch yn fawr iawn, Llywydd dros dro.
Diolch yn fawr, Jane Dodds, and thank you for our ongoing support, including the engagement you have with fair-trade communities and businesses in your region. I very much acknowledge the points that you raised during the social partnership and public procurement Act discussion scrutiny. I just want to reassure, again, that the procurement duties in that Act now, in the Social Partnership and Public Procurement (Wales) Act 2023, do require contracting authorities to embed the sustainable development principle through all their procurement spend, and that includes the globally responsible Wales goal, and I know that the Minister responded to you, when you raised this point in the debate. And I think it was important that that scrutiny did enable us to look at strengthening this aspect of the Bill. We're actually looking at ways in which we can ensure that we can embed this priority within statutory guidance, and that means that primary legislation in Wales will strengthen existing policy on ethical procurement, and that's been our policy priority for many years, and it very much brings the Fairtrade Nation and our goals and our partnership with fair-trade partnership to the fore.
But I'll just finally say, in 2017, we published our code of practice on ethical employment in supply chains. It now has over 500 signatory organisations from all sectors, and its guide to tackling modern slavery and human rights abuses includes a section on fair trade. So, you helped to influence the way forward in terms of the development of these important commitments.
Diolch yn fawr, Jane Dodds, a diolch am ein cefnogaeth barhaus, gan gynnwys yr ymgysylltiad sydd gennych â chymunedau a busnesau masnach deg yn eich rhanbarth. Rwy'n llwyr gydnabod y pwyntiau a godwyd gennych yn ystod gwaith craffu ar drafodaeth y Ddeddf Partneriaeth Gymdeithasol a Chaffael Cyhoeddus. Rwyf eisiau sicrhau, unwaith eto, bod y dyletswyddau caffael yn y Ddeddf honno nawr, yn Neddf Partneriaeth Gymdeithasol a Chaffael Cyhoeddus (Cymru) 2023, yn ei gwneud yn ofynnol i awdurdodau contractio ymgorffori'r egwyddor datblygu cynaliadwy trwy eu holl wariant caffael, ac mae hynny'n cynnwys nod Cymru sy'n gyfrifol yn fyd-eang, a gwn fod y Gweinidog wedi ymateb i chi, pan wnaethoch chi godi'r pwynt hwn yn y ddadl. Ac rwy'n credu ei bod yn bwysig bod y craffu hwnnw wedi ein galluogi i edrych ar gryfhau'r agwedd hon ar y Bil. Rydym mewn gwirionedd yn edrych ar ffyrdd y gallwn sicrhau y gallwn ymgorffori'r flaenoriaeth hon o fewn canllawiau statudol, ac mae hynny'n golygu y bydd deddfwriaeth sylfaenol yng Nghymru yn cryfhau'r polisi presennol ar gaffael moesegol, a dyna fu ein blaenoriaeth polisi ers blynyddoedd lawer, ac mae'n dod â'r Genedl Masnach Deg a'n nodau a'n partneriaeth â masnach deg i'r amlwg.
Ond fe ddywedaf i orffen, yn 2017 fe wnaethom gyhoeddi ein cod ymarfer ar gyflogaeth foesegol mewn cadwyni cyflenwi. Bellach mae ganddo dros 500 o sefydliadau wedi llofnodi o bob sector, ac mae ei ganllaw ar fynd i'r afael â chaethwasiaeth fodern a cham-drin hawliau dynol yn cynnwys adran ar fasnach deg. Felly, fe wnaethoch chi helpu i ddylanwadu ar y ffordd ymlaen o ran datblygu'r ymrwymiadau pwysig hyn.
Wales has a strong record in ethical, fair trade, and I want to thank the Minister, Jane Hutt, for the part that she's played in that, and also thank you for the statement today and the emphasis on the sustainable development goals and equality.
Fair trade is not just of importance to co-operators in this room, of whom I'm one, but, as a former chair and secretary of Islwyn co-operative society, I, alongside many of my members, have taken pride in many opportunities to market and offer fair-trade goods to the public, simply because we know that fair trade is what it says on the tin, or the bottle, or the packet: fair trade is just good for all involved, providing ethical procurement, ethical supply chains and equitable payment in an increasingly impoverished world. But, sadly, some global monopolies are predicated on exploiting worker production as an integral part of their growth strategies, and in particular across mining trades globally, with common use of child labour and intolerable conditions, but whose end products provide our first-world shiny iPhones and laptops and electric eco, green car batteries. So, Minister, how can we in Wales further advance and promote the agenda and awareness of fair trade and work to engender a more equal and safe trade for all within an ethical supply chain for our twenty-first century desirable technology?
Mae gan Gymru hanes cryf mewn masnach deg foesegol, a hoffwn ddiolch i'r Gweinidog, Jane Hutt, am y rhan y mae hi wedi'i chwarae yn hynny, a diolch hefyd am y datganiad heddiw a'r pwyslais ar y nodau datblygu cynaliadwy a chydraddoldeb.
Mae masnach deg nid yn unig o bwysigrwydd i gydweithredwyr yn yr ystafell hon, yr wyf yn un ohonynt ond fel cyn-gadeirydd ac ysgrifennydd cymdeithas gydweithredol Islwyn, rwyf i, ochr yn ochr â llawer o fy aelodau, wedi ymfalchïo mewn llawer o gyfleoedd i farchnata a chynnig nwyddau masnach deg i'r cyhoedd, dim ond oherwydd ein bod yn gwybod mai masnach deg yw'r hyn y mae'n ei ddweud ar y tun, neu'r botel, neu'r pecyn: mae masnach deg yn dda i bawb sy'n gysylltiedig, gan ddarparu caffael moesegol, cadwyni cyflenwi moesegol a thaliad teg mewn byd cynyddol dlawd. Ond, yn anffodus, mae rhai monopolïau byd-eang yn canolbwyntio ar ecsbloetio cynhyrchiant gweithwyr fel rhan annatod o'u strategaethau twf, ac yn arbennig ym maes masnach mwyngloddio yn fyd-eang, gyda defnydd cyffredin o lafur plant ac amodau annioddefol, ond y mae eu cynhyrchion terfynol yn darparu ein iPhones a'n gliniaduron sgleiniog byd cyntaf a batris ceir trydan eco, gwyrdd. Felly, Gweinidog, sut y gallwn ni yng Nghymru hyrwyddo agenda ac ymwybyddiaeth o fasnach deg ymhellach a gweithio i ennyn masnach fwy cyfartal a diogel i bawb o fewn cadwyn gyflenwi foesegol ar gyfer ein technoleg unfed ganrif ar hugain yr ydym yn dymuno ei chael?
Diolch yn fawr, Rhianon Passmore. I have already responded, particularly in relation to the code of ethical supply chains in terms of ethical employment, which is crucially important, and, indeed, that also works with our guide to tackling modern slavery and human rights abuses that, as I said, has got a section on fair trade.
I just want to finally, on this point, say that we are involved in a Trade Justice Wales pilot. That's worked to ensure that, actually, the UK's new trade policy and trade agreements seek to support Welsh ambitions for a green and just recovery in line with our well-being of future generation goals, and it's brought together organisations and academics with an interest in different trade justice areas, has campaigned for a voice for Welsh civil society in UK trade policy. I know Fair Trade Wales has given evidence to the UK Trade and Business Commission's inquiry into devolution and levelling up, as an example. So, we need to look to that Trade Justice Wales pilot, and those engaged in it, to acknowledge the points that you've made. Can we thank the very many co-operators in this Chamber, who make sure that fair trade is at the forefront of their life choices, and, indeed, their commitment to the public and political service that fair trade sums up?
Diolch yn fawr, Rhianon Passmore. Rwyf eisoes wedi ymateb, yn enwedig mewn cysylltiad â'r cod cadwyni cyflenwi moesegol o ran cyflogaeth foesegol, sy'n hanfodol bwysig, ac, yn wir, mae hynny hefyd yn gweithio gyda'n canllaw i fynd i'r afael â chaethwasiaeth fodern a cham-drin hawliau dynol sydd, fel y dywedais i, ag adran ar fasnach deg.
Rwyf eisiau dweud i gloi, ar y pwynt hwn, ein bod yn rhan o gynllun treialu Cyfiawnder Masnach Cymru. Mae hynny wedi gweithio i sicrhau, mewn gwirionedd, fod polisi masnach a chytundebau masnach newydd y DU yn ceisio cefnogi uchelgeisiau Cymru ar gyfer adferiad gwyrdd a theg yn unol â'n nodau llesiant cenedlaethau'r dyfodol, ac mae wedi dwyn ynghyd sefydliadau ac academyddion sydd â diddordeb mewn gwahanol feysydd cyfiawnder masnach, ac wedi ymgyrchu dros lais i gymdeithas sifil Cymru ym mholisi masnach y DU. Rwy'n gwybod bod Masnach Deg Cymru wedi rhoi tystiolaeth i ymchwiliad Comisiwn Masnach a Busnes y DU i ddatganoli a ffyniant bro, fel enghraifft. Felly, mae angen i ni edrych ar y cynllun treialu Cyfiawnder Masnach Cymru, a'r rhai sy'n ymwneud ag ef, i gydnabod y pwyntiau rydych chi wedi'u gwneud. A gawn ni ddiolch i'r nifer fawr o gydweithredwyr yn y Siambr hon, sy'n sicrhau bod masnach deg ar flaen y gad yn eu dewisiadau bywyd, ac, yn wir, eu hymrwymiad i'r gwasanaeth cyhoeddus a gwleidyddol y mae masnach deg yn ei grynhoi?
Finally, Mark Isherwood.
Yn olaf, Mark Isherwood.
Diolch. Well, you mention Ammanford becoming Wales's first fair-trade town in 2002, and Cardiff becoming the first fair-trade capital city in 2004, but, of course, Wrexham became the first fair-trade county in the world in 2003. So, will you join me in thanking and celebrating the work that was carried out by TCC—Trefnu Cymunedol Cymru; Together Creating Communities—based in Wrexham, but working throughout north-east Wales, who campaigned for that first Wrexham fair-trade county status, who brought together the fair-trade coalition, who brought together the different parts of the community to sign the fair-trade charter there, and then established fair-trade coalitions in other counties across north Wales and beyond and got the charter together and brought together the various agencies to sign them? I signed many of those with great pleasure and commitment myself also, and I think their work was a huge, core, central contributory factor to Wales becoming the first Fairtrade Nation in 2008. So, I'm sure it's not an intentional omission, but I'd be grateful if you could incorporate them in your thanks and congratulations.
Diolch. Wel, rydych chi'n sôn am Rydaman yn dod yn dref fasnach deg gyntaf Cymru yn 2002, a Chaerdydd y brifddinas fasnach deg gyntaf yn 2004, ond, wrth gwrs, Wrecsam oedd y sir fasnach deg gyntaf yn y byd yn 2003. Felly, a wnewch chi ymuno â mi i ddiolch a dathlu'r gwaith a gyflawnwyd gan TCC—Trefnu Cymunedol Cymru—wedi'i leoli yn Wrecsam, ond yn gweithio ledled y gogledd-ddwyrain, a ymgyrchodd dros y statws sir masnach deg gyntaf honno, Wrecsam, a ddaeth â'r gynghrair fasnach deg honno ynghyd, a ddaeth â gwahanol rannau o'r gymuned ynghyd i arwyddo'r siarter masnach deg yno, ac yna sefydlu clymbleidiau masnach deg mewn siroedd eraill ar draws y gogledd a thu hwnt a chael y siarter at ei gilydd a dod â'r gwahanol asiantaethau ynghyd i'w llofnodi? Llofnodais lawer o'r rheini gyda phleser ac ymrwymiad mawr fy hun hefyd, ac rwy'n credu bod eu gwaith yn ffactor enfawr, craidd, canolog wedi cyfrannu at sicrhau mai Cymru oedd y Genedl Masnach Deg gyntaf yn 2008. Felly, rwy'n siŵr nad yw'n hepgoriad bwriadol, ond byddwn yn ddiolchgar pe gallech eu cynnwys yn eich diolchiadau a'ch llongyfarchiadau.
I certainly will do, Mark Isherwood—celebrating and thanking Wrexham for being right at the forefront of Wales becoming a Fairtade Nation back in 2003, and the organisations that engaged with that. So, certainly, we'd want to send our congratulations. I mean, this is an opportunity, isn't it, today, to again strengthen those partnerships, many of which have endured, some of which have had real difficulty in terms of moving forward, but you've drawn attention to a lot of good work that they've done in north Wales. Can I just mention another important business in north Wales, where, actually, Jenipher's Coffi is stocked, and that's the Camlan Garden Centre, Farm Shop and Cafe at Dinas Mawddwy, located in Snowdonia national park?
Byddaf yn gwneud hynny yn sicr, Mark Isherwood—yn dathlu ac yn diolch i Wrecsam am fod ar flaen y gad o ran dod yn Genedl Masnach Deg nôl yn 2003, a'r sefydliadau a ymgysylltodd â hynny. Felly, yn sicr, hoffem anfon ein llongyfarchiadau. Hynny yw, mae hwn yn gyfle, onid yw e, heddiw, unwaith eto, i gryfhau'r partneriaethau hynny, y mae llawer ohonynt wedi dioddef, rhai ohonynt wedi cael anhawster gwirioneddol o ran symud ymlaen, ond rydych wedi tynnu sylw at lawer o waith da y maent wedi'i wneud yn y gogledd. A gaf i sôn am fusnes pwysig arall yn y gogledd, lle, mewn gwirionedd, mae coffi Jenipher's Coffi yn cael ei stocio, sef Canolfan Arddio Camlan, Siop Fferm a Chaffi yn Ninas Mawddwy, a leolir ym Mharc Cenedlaethol Eryri?
Diolch i'r Gweinidog.
I thank the Minister.
Fe symudwn ni ymlaen nawr i eitem 6 ar ein hagenda, sef Rheoliadau Gwastraff Pecynwaith (Casglu ac Adrodd am Ddata) (Cymru) 2023. Dwi'n galw ar y Gweinidog Newid Hinsawdd i wneud y cynnig—Julie James.
We'll move on now to item 6, the Packaging Waste (Data Collection and Reporting) (Wales) Regulations 2023. I call on the Minister for Climate Change to move the motion—Julie James.
Cynnig NDM8324 Lesley Griffiths
Cynnig bod y Senedd, yn unol â Rheol Sefydlog 27.5, yn cymeradwyo bod y fersiwn ddrafft o Reoliadau Gwastraff Pecynwaith (Casglu ac Adrodd am Ddata) (Cymru) 2023 yn cael ei llunio yn unol â’r fersiwn ddrafft a osodwyd yn y Swyddfa Gyflwyno ar 13 Mehefin 2023.
Motion NDM8324 Lesley Griffiths
To propose that the Senedd, in accordance with Standing Order 27.5, approves that the draft The Packaging Waste (Data Collection and Reporting) (Wales) Regulations 2023 is made in accordance with the draft laid in the Table Office on 13 June 2023.
Cynigiwyd y cynnig.
Motion moved.
Diolch. Rwy'n symud y cynnig.
I move the motion.
I thank the Legislation, Justice and Constitution Committee for its work in scrutinising this statutory instrument. These regulations are required so that packaging producers collect and report data on the amount and type of packaging they place on the market. They support our programme for government commitment on introducing producer responsibility. This data is needed to calculate the fees that producers will pay under the packaging reforms. These regulations will be in place for an interim period before being replaced by the regulations implementing the wider scheme.
Under the current Producer Responsibility Obligations (Packaging Waste) Regulations 2007, producers with an annual turnover of £2 million, who handle more than 50 tonnes of packaging each year, are required to report data. These new regulations keep this threshold, but will require producers to report more granular data and more frequently. Additionally, the regulations will create a new de minimis threshold. Producers with an annual turnover of £1 million, who handle more than 25 tonnes of packaging per year, will be required to collect but not report data. To minimise the impact of these regulations on small businesses, producers that do not handle more than 25 tonnes of packaging and do not have a turnover of more than £1 million a year, will not be required to collect or report data. Mirroring regulations have been made in England, Scotland and Northern Ireland to enable the scheme to operate smoothly across the UK.
These regulations were laid and withdrawn in March 2023, due to comments received from the Legislation, Justice and Constitution Committee on the technical drafting of the text. In parallel, we were made aware that the Department for Environment, Food and Rural Affairs and the other nations were planning on introducing amending regulations to address clarity and policy intent. We have taken into account the feedback from the LJCC and the policy clarifications made by DEFRA in this draft.
As part of their report on the regulations, the LJCC identified the following three minor drafting errors: in regulation 2(1) in the English text, the corresponding Welsh terms haven't been included in italics and brackets after the definition of 'the 2003 Act', and 'branded packaging'; in regulation 16(6), in the Welsh text, the word 'data' is missing from the translation of the phrase 'data collection period'; and in Schedule 1, in paragraph 15(1)(b), the reference to 'sub-paragraph
(a)' should instead be to 'paragraph (a)'. These are minor errors that do not change the operation of the regulations and, as such, they will be corrected prior to the making of the regulations.
In summary, these regulations are being brought in to support the implementation of the extended producer responsibility for packaging scheme, one of our programme for government commitments, which is an important step in contributing to the move to a circular net-zero carbon economy. It will not only help to further increase Wales's recycling rates and tackle littering, but also help keep materials in use while reducing the use of virgin raw materials, a key driver of the climate emergency. Diolch.
Diolch i'r Pwyllgor Deddfwriaeth, Cyfiawnder a'r Cyfansoddiad am ei waith yn craffu ar yr offeryn statudol hwn. Mae angen y rheoliadau hyn fel bod cynhyrchwyr deunydd pacio yn casglu ac yn adrodd data ar faint a'r math o ddeunydd pacio y maent yn ei roi ar y farchnad. Maent yn cefnogi ymrwymiad ein rhaglen lywodraethu ar gyflwyno cyfrifoldeb cynhyrchwyr. Mae angen y data hwn i gyfrifo'r ffioedd y bydd cynhyrchwyr yn eu talu o dan y diwygiadau deunydd pacio. Bydd y rheoliadau hyn ar waith am gyfnod dros dro cyn cael eu disodli gan y rheoliadau sy'n gweithredu'r cynllun ehangach.
O dan Reoliadau Rhwymedigaethau Cyfrifoldeb Cynhyrchwyr (Gwastraff Deunydd Pacio) 2007, mae'n ofynnol i gynhyrchwyr sydd â throsiant blynyddol o £2 filiwn, sy'n trin mwy na 50 tunnell o ddeunydd pacio bob blwyddyn, adrodd data. Mae'r rheoliadau newydd hyn yn cadw'r trothwy hwn, ond bydd yn ei gwneud yn ofynnol i gynhyrchwyr adrodd data mwy gronynnog ac yn amlach. Yn ogystal, bydd y rheoliadau yn creu trothwy de minimis newydd. Bydd yn ofynnol i gynhyrchwyr sydd â throsiant blynyddol o £1 miliwn, sy'n trin mwy na 25 tunnell o ddeunydd pacio y flwyddyn, gasglu data ond nid ei adrodd. Er mwyn lleihau effaith y rheoliadau hyn ar fusnesau bach, ni fydd yn ofynnol i gynhyrchwyr nad ydynt yn trin mwy na 25 tunnell o ddeunydd pacio ac nad oes ganddynt drosiant o fwy na £1 miliwn y flwyddyn, gasglu neu adrodd data. Mae rheoliadau copïo wedi'u gwneud yn Lloegr, yr Alban a Gogledd Iwerddon er mwyn galluogi'r cynllun i weithredu'n esmwyth ar draws y DU.
Gosodwyd a thynnwyd y rheoliadau hyn yn ôl ym mis Mawrth 2023, oherwydd sylwadau a dderbyniwyd gan y Pwyllgor Deddfwriaeth, Cyfiawnder a'r Cyfansoddiad ar ddrafftio technegol y testun. Ochr yn ochr â hynny, cawsom wybod bod Adran yr Amgylchedd, Bwyd a Materion Gwledig a'r cenhedloedd eraill yn bwriadu cyflwyno rheoliadau diwygio i fynd i'r afael ag eglurder a bwriad polisi. Rydym wedi ystyried yr adborth gan y PDCC a'r eglurhad polisi a wnaed gan DEFRA yn y drafft hwn.
Fel rhan o'u hadroddiad ar y rheoliadau, nododd y PDCC y tri chamgymeriad drafftio bach canlynol: yn rheoliad 2(1) yn y testun Saesneg, nid yw'r termau Cymraeg cyfatebol wedi'u cynnwys mewn llythrennau italig a bracedi ar ôl y diffiniad o 'Ddeddf 2003', a 'deunydd pacio wedi'i frandio'; yn rheoliad 16(6), yn y testun Cymraeg, mae'r gair 'data' ar goll o gyfieithiad yr ymadrodd 'cyfnod casglu data'; ac yn Atodlen 1, ym mharagraff 15(1)(b), dylai'r cyfeiriad at 'is-baragraff (a)' gyfeirio at 'baragraff (a)' yn lle hynny. Mân wallau yw'r rhain nad ydynt yn newid gweithrediad y rheoliadau ac, o'r herwydd, byddant yn cael eu cywiro cyn i'r rheoliadau gael eu gwneud.
I grynhoi, mae'r rheoliadau hyn yn cael eu cyflwyno i gefnogi gweithredu'r cynllun cyfrifoldeb estynedig am ddeunydd pacio, un o'n hymrwymiadau rhaglen lywodraethu, sy'n gam pwysig wrth gyfrannu at symud tuag at economi carbon sero net gylchol. Bydd nid yn unig yn helpu i gynyddu cyfraddau ailgylchu Cymru ymhellach a mynd i'r afael â sbwriel, ond hefyd yn helpu i sicrhau bod deunyddiau yn parhau i gael eu defnyddio wrth leihau'r defnydd o ddeunyddiau crai heb eu prosesu, sbardun allweddol yr argyfwng hinsawdd. Diolch.
Dwi'n galw ar Gadeirydd y Pwyllgor Deddfwriaeth, Cyfiawnder a'r Cyfansoddiad, Huw Irranca-Davies.
I call on the Chair of the Legislation, Justice and Constitution Committee, Huw Irranca-Davies.
Diolch, Cadeirydd, a diolch, Gweinidog, hefyd. Gwnaethom ni ystyried y rheoliadau hyn ar 3 Gorffennaf. Mae ein hadroddiad yn cynnwys 13 pwynt adrodd—pum pwynt technegol ac wyth pwynt rhinwedd. Rwy'n ddiolchgar i'r Gweinidog am ei hymateb.
Thank you, Chair, and thank you, Minister, too. We considered these regulations on 3 July. Our report contains 13 reporting points—five technical points and eight merits points. I'm grateful to the Minister for her response.
Members will be aware that this is the third version of these regulations to be laid before the Senedd. Earlier versions had previously been withdrawn following consideration by our committee and our identification of a number of issues with the previous versions of the regulations. Now, these regulations, as the Minister has said, impose requirements on producers established in Wales to collect data on the packaging they supply to others, and they fall under the scope of the resources and waste common framework.
So, four of the five technical reporting points have been made because we consider the form or the meaning of certain elements of the regulations to require further explanation. The other technical reporting point highlights an inconsistency, as the Minister has said, between the meaning of the English and the Welsh text. So, Minister, in response to three of these points, you told us that you would seek to correct the errors that we had identified prior to making the regulations, subject to the Senedd approving the regulations this afternoon, and we welcome that. You told us that you'd draw these matters to the attention of the Senedd, you've done that, and we're grateful for it.
Minister, my colleague Alun Davies spoke on behalf of the committee in this Chamber last week, during the debate on the Animal By-Products, Pet Passport and Animal Health (Fees) (Wales) (Amendment) Regulations 2023, and in that discussion, he highlighted that our committee had been told that errors in those regulations would also be corrected prior to the regulations being made. The Minister for Rural Affairs, North Wales, and Trefnydd committed to write to my committee outlining the changes made, so, Cadeirydd, we look forward to receiving that correspondence as well. Similarly, we'd welcome confirmation in writing of the changes being made to these regulations, Minister, just so that we're aware of it.
Finally, let me turn briefly to talk about the final point in our report, No. 13. In that reporting point, we highlight the timeline for the various versions of these regulations, and noted that it was unclear why there's been a three-month delay between withdrawing version 2 and then laying these regulations that we are considering this afternoon, particularly given that fairly limited changes have been made to the form of the regulations when compared to the previous version laid. Now, in response we were told, Cadeirydd, that
'In between withdrawing and relaying the regulations, we took time to schedule sufficient quality assurance processes in terms of legal drafting and translation in order to minimise substantive errors.'
And we welcome that. The Welsh Government response also indicated it had liaised with the other Governments in the UK to clarify aspects of the policies in order to maintain regulatory alignment, and we welcome that. In fact, we welcome the serious attention that has been paid to the regulations before us this afternoon. But, Minister, you know our committee—we always then ask the follow-up question.
So, the response to that and the seriousness with which you've taken it led us to question what quality assurance processes were applied before, when preparing the earlier versions of the regulations. The response mentions minimising substantive errors also, rather than preventing all errors, as much as that is possible. We raised that as well because the Minister will be aware that even fairly minor errors can have an impact on something the Counsel General is very keen on, which is the accessibility of Welsh law. So, we raised some of these issues, actually, with the Counsel General yesterday afternoon, amongst a massive compendium of issues that we raised with him—fair play to the stamina of the Counsel General in that session—and I’m sure we will return to these issues in due course. But, Minister, thank you for addressing those issues and the points that our committee raised.
Bydd yr Aelodau'n ymwybodol mai dyma'r drydedd fersiwn o'r rheoliadau hyn i'w gosod gerbron y Senedd. Roedd fersiynau cynharach wedi cael eu tynnu'n ôl o'r blaen ar ôl cael eu hystyried gan ein pwyllgor ac ar ôl i ni nodi nifer o faterion ynghylch y fersiynau blaenorol o'r rheoliadau. Nawr, mae'r rheoliadau hyn, fel y dywedodd y Gweinidog, yn gosod gofynion ar gynhyrchwyr a sefydlwyd yng Nghymru i gasglu data am y deunydd pacio y maent yn ei gyflenwi i eraill, ac maent yn dod o dan gwmpas y fframwaith adnoddau a gwastraff cyffredin.
Felly, mae pedwar o'r pum pwynt adrodd technegol wedi'u gwneud oherwydd ein bod yn ystyried bod ffurf neu ystyr rhai elfennau o'r rheoliadau angen esboniad pellach. Mae'r pwynt adrodd technegol arall yn amlygu anghysondeb, fel y dywedodd y Gweinidog, rhwng ystyr y testun Saesneg a'r Gymraeg. Felly, Gweinidog, mewn ymateb i dri o'r pwyntiau hyn, dywedoch wrthym y byddech yn ceisio cywiro'r gwallau yr oeddem wedi'u nodi cyn gwneud y rheoliadau, yn amodol ar y Senedd yn cymeradwyo'r rheoliadau y prynhawn yma, ac rydym yn croesawu hynny. Dywedoch wrthym y byddech yn tynnu sylw'r Senedd at y materion hyn, eich bod wedi gwneud hynny, ac rydym yn ddiolchgar amdano.
Gweinidog, siaradodd fy nghyd-Aelod, Alun Davies, ar ran y pwyllgor yn y Siambr hon yr wythnos diwethaf, yn ystod y ddadl ar Reoliadau Sgil-gynhyrchion Anifeiliaid, Pasbortau Anifeiliaid Anwes ac Iechyd Anifeiliaid (Ffioedd) (Cymru) (Diwygio) 2023, ac yn y drafodaeth honno, tynnodd sylw at y ffaith bod ein pwyllgor wedi cael gwybod y byddai gwallau yn y rheoliadau hynny hefyd yn cael eu cywiro cyn i'r rheoliadau gael eu gwneud. Ymrwymodd y Gweinidog Materion Gwledig, Gogledd Cymru a'r Trefnydd i ysgrifennu at fy mhwyllgor yn amlinellu'r newidiadau a wnaed, felly, Cadeirydd, edrychwn ymlaen at dderbyn yr ohebiaeth honno hefyd. Yn yr un modd, byddem yn croesawu cadarnhad ysgrifenedig o'r newidiadau sy'n cael eu gwneud i'r rheoliadau hyn, Gweinidog, dim ond er mwyn i ni fod yn ymwybodol ohonynt.
Yn olaf, gadewch imi siarad ychydig am y pwynt olaf yn ein hadroddiad, Rhif 13. Yn y pwynt adrodd hwnnw, rydym yn tynnu sylw at y llinell amser ar gyfer y gwahanol fersiynau o'r rheoliadau hyn, a nodi nad oedd yn glir pam y bu oedi o dri mis rhwng tynnu fersiwn 2 yn ôl ac yna gosod y rheoliadau hyn yr ydym yn eu hystyried y prynhawn yma, yn enwedig o gofio bod newidiadau eithaf cyfyngedig wedi'u gwneud i ffurf y rheoliadau o'u cymharu â'r fersiwn flaenorol a osodwyd. Nawr, mewn ymateb dywedwyd wrthym, Cadeirydd, fod
'Yn y cyfnod rhwng tynnu’r Rheoliadau yn ôl a’u hailosod, aethom ati i drefnu prosesau sicrhau ansawdd digonol o ran drafftio cyfreithiol a chyfieithu er mwyn lleihau gwallau sylweddol.'
Ac rydym yn croesawu hynny. Nododd ymateb Llywodraeth Cymru hefyd ei bod wedi cysylltu â llywodraethau eraill y DU i egluro agweddau ar y polisïau er mwyn cynnal aliniad rheoleiddiol, ac rydym yn croesawu hynny. Mewn gwirionedd, rydym yn croesawu'r sylw difrifol a roddwyd i'r rheoliadau sydd ger ein bron y prynhawn yma. Ond, Gweinidog, rydych chi'n adnabod ein pwyllgor—rydyn ni bob amser wedyn yn gofyn y cwestiwn dilynol.
Felly, mae'r ymateb i hwnnw a'ch difrifoldeb o ran hwnnw, wedi ein harwain i gwestiynu pa brosesau sicrhau ansawdd a ddefnyddiwyd o'r blaen, wrth baratoi'r fersiynau cynharach o'r rheoliadau. Mae'r ymateb yn sôn am leihau camgymeriadau sylweddol hefyd, yn hytrach nag atal pob gwall, cymaint â bod hynny'n bosibl. Gwnaethom godi hynny hefyd oherwydd bydd y Gweinidog yn ymwybodol y gall hyd yn oed camgymeriadau cymharol fach gael effaith ar rywbeth y mae'r Cwnsler Cyffredinol yn ei gymryd o ddifrif, sef hygyrchedd cyfraith Cymru. Felly, codwyd rhai o'r materion hyn, mewn gwirionedd, gyda'r Cwnsler Cyffredinol brynhawn ddoe, ymhlith casgliad enfawr o faterion a godwyd gennym gydag ef—chwarae teg i stamina'r Cwnsler Cyffredinol yn y sesiwn honno—ac rwy'n siŵr y byddwn yn dychwelyd i'r materion hyn maes o law. Ond, Gweinidog, diolch i chi am fynd i'r afael â'r materion hynny a'r pwyntiau a gododd ein pwyllgor.
Daeth y Dirprwy Lywydd (David Rees) i’r Gadair.
The Deputy Presiding Officer (David Rees) took the Chair.
Galwaf ar y Gweinidog i ymateb i'r ddadl.
I call on the Minister to reply to the debate.
Diolch, Dirprwy Lywydd. Thank you very much, Huw, for your contribution. As I outlined in my opening remarks, the sole purpose of the regulations is to enable the collection and reporting of data to inform the calculation of producer fees in the extended producer responsibility for packaging scheme. We will make the minor amendments I mentioned, and I am very happy to say that I will confirm the making of the amendments in writing to your committee.
In terms of the timing, I know that the Chair of the committee knows very well that we were attempting to align with the other UK nations, and that that caused both quality assurance issues and timing issues that we have now put right by going slightly on our own way. I will say as well—though he didn't specifically ask this, but just for Members of the Senedd to be aware—it does mean that the data reporting periods are slightly misaligned, and we expect them to align next year. So, there is a small period where we're out of alignment while we get the regulations to line up across all four UK nations, as a result of the multiple times these regulations have had to be amended in various legislatures. So, I know the Chair is aware of those small problems.
As I said, Dirprwy Lywydd, the EPR for packaging scheme is one of our programme for government commitments and will help tackle the climate and nature emergency, and contribute to the move to a circular net-zero carbon Wales. As such, I move the motion and commend it to the Senedd. Diolch.
Diolch, Dirprwy Lywydd. Diolch yn fawr iawn, Huw, am eich cyfraniad. Fel yr amlinellais yn fy sylwadau agoriadol, unig ddiben y rheoliadau yw galluogi casglu ac adrodd data i gynorthwyo gyda chyfrifo ffioedd cynhyrchwyr yn y cynllun cyfrifoldeb estynedig cynhyrchwyr am becynnu. Byddwn yn gwneud y mân ddiwygiadau y soniais amdanyn nhw, ac rwy'n hapus iawn i ddweud y byddaf yn cadarnhau'r gwelliannau yn ysgrifenedig i'ch pwyllgor.
O ran yr amseru, gwn fod Cadeirydd y pwyllgor yn gwybod yn iawn ein bod yn ceisio cyd-fynd â chenhedloedd eraill y DU, a bod hynny wedi achosi materion sicrhau ansawdd a materion amseru yr ydym ni bellach wedi'u cywiro trwy wneud pethau yn ein ffordd ein hunain. Byddaf yn dweud hefyd—er na ofynnodd hyn yn benodol, ond dim ond i Aelodau o'r Senedd fod yn ymwybodol—mae'n golygu bod peth anghysondeb gyda'r cyfnodau adrodd data, ac rydym yn disgwyl iddyn nhw gyd-fynd y flwyddyn nesaf. Felly, mae cyfnod bach lle mae anghysondeb wrth i ni gael y rheoliadau i gyd-fynd â phedair gwlad y DU, o ganlyniad i'r nifer o weithiau bu'n rhaid diwygio'r rheoliadau hyn mewn gwahanol ddeddfwrfeydd. Felly, rwy'n gwybod bod y Cadeirydd yn ymwybodol o'r problemau bach hynny.
Fel y dywedais i, Dirprwy Lywydd, mae'r cynllun cyfrifoldeb estynedig cynhyrchwyr am becynnu yn un o'n hymrwymiadau yn ein rhaglen llywodraeth a bydd yn helpu i fynd i'r afael â'r argyfwng hinsawdd a natur, a chyfrannu at greu Cymru garbon sero-net gylchol. O'r herwydd, cynigiaf y cynnig a'i gymeradwyo i'r Senedd. Diolch.
Y cwestiwn yw: a ddylid derbyn y cynnig? A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? Nac oes, felly derbynnir y cynnig yn unol â Rheol Sefydlog 12.36.
The proposal is to agree the motion. Does any Member object? No. The motion is therefore agreed in accordance with Standing Order 12.36.
Derbyniwyd y cynnig yn unol â Rheol Sefydlog 12.36.
Motion agreed in accordance with Standing Order 12.36.
Detholwyd y gwelliannau canlynol: gwelliannau 1 a 2 yn enw Heledd Fychan, a gwelliant 3 yn enw Darren Millar.
The following amendments have been selected: amendments 1 and 2 in the name of Heledd Fychan, and amendment 3 in the name of Darren Millar.
Eitem 7 yw dadl y Llywodraeth: adroddiad blynyddol Llywodraeth Cymru—cyflawni blaenoriaethau a rhaglen ddeddfwriaethol y Llywodraeth. Galwaf ar y Prif Weinidog i wneud y cynnig. Mark Drakeford.
Item 7 is the Government's debate: the Welsh Government's annual report—delivering the Government’s priorities and legislative programme. I call on the First Minister to move the motion. Mark Drakeford.
Cynnig NDM8325 Lesley Griffiths
Cynnig bod y Senedd, yn unol â Rheol Sefydlog 11.21(ii):
Yn nodi:
a) adroddiad Blynyddol Llywodraeth Cymru 2022/23;
b) y cynnydd mewn perthynas â’r rhaglen ddeddfwriaethol.
Motion NDM8325 Lesley Griffiths
To propose that the Senedd, in accordance with Standing Order 11.21(ii):
Notes:
a) the Welsh Government Annual Report 2022/23;
b) progress on the Legislative Programme.
Cynigiwyd y cynnig.
Motion moved.
Dirprwy Lywydd, wythnos diwethaf cyhoeddwyd ail adroddiad blynyddol tymor y Senedd hon, gan nodi'r cynnydd rydym yn parhau i'w wneud tuag at ymrwymiadau'r rhaglen llywodraethu. Roedd yr heriau a wynebwyd yn ystod y flwyddyn diwethaf yn ddigynsail—cyfuniad o bwysau economaidd a chyllidebol a gynhyrchwyd gan un o'r sefyllfaoedd ariannol anoddaf mae'r wlad hon erioed wedi'i phrofi.
Dirprwy Lywydd, last week the second annual report of this Senedd term was published, marking the progress that we continue to make towards the commitments of the programme for government. The challenges faced during the past 12 months were unprecedented—a combination of economic and fiscal pressures produced by one of the most difficult financial situations that this nation has ever experienced.
All that means, Dirprwy Lywydd, that I have to begin this afternoon by saying that while progress in the second year of our programme has been significant, the current year is already much more difficult, and the next financial year is set to be more difficult still. In this year, our settlement is worth up to £900 million less in real terms than was expected when it was set by the current Prime Minister, who was then the Chancellor of the Exchequer, in October 2021. Our capital budget will be 5 per cent lower in real terms next year than last year, because of the inexplicable failure of the UK Government to invest in public infrastructure at a time when interest rates were low. All of this has direct, unavoidable and adverse consequences for the delivery of our programme for government.
Mae hynny i gyd yn golygu, Dirprwy Lywydd, bod yn rhaid i mi ddechrau'r prynhawn yma drwy ddweud, er y bu cynnydd yn ail flwyddyn ein rhaglen yn sylweddol, mae'r flwyddyn bresennol eisoes yn llawer anoddach, a bydd y flwyddyn ariannol nesaf yn fwy anodd fyth. Eleni, mae ein setliad werth hyd at £900 miliwn yn llai mewn termau real na'r disgwyl pan gafodd ei osod gan Brif Weinidog presennol y DU, a oedd ar y pryd yn Ganghellor y Trysorlys, ym mis Hydref 2021. Bydd ein cyllideb gyfalaf 5 y cant yn is mewn termau real y flwyddyn nesaf na'r llynedd, oherwydd methiant anesboniadwy Llywodraeth y DU i fuddsoddi mewn seilwaith cyhoeddus ar adeg pan oedd cyfraddau llog yn isel. Mae gan hyn oll ganlyniadau uniongyrchol, anochel ac anffafriol ar gyfer cyflawni ein rhaglen lywodraethu.
Dirprwy Lywydd, against this backdrop of renewed austerity, I'm proud of what we have delivered in this second year of our programme. We continue to progress the co-operation agreement with Plaid Cymru, and we will publish the second annual report in December. I look forward to working with the new Plaid Cymru leader to continue delivery of our shared and ambitious programme.
I turn now to the annual report itself, and it is central to our programme for government commitment that we create a Wales where people feel they have a future and that future is safeguarded. Investing in the places where people live is a key way in which this can be achieved, and there are a series of actions we have taken in the housing field, all set out in the annual report. We delivered 2,500 homes into the social rented sector in 2021-22, and we're spending record amounts on housing, although the stubbornly high levels of inflation mean that our money will not go as far as it did before the cost-of-living crisis hit. We continue to do everything we can to deliver the homes that people need, and that includes bringing long-term empty properties back into use and investing £76 million to create nearly 1,000 good-quality longer term homes for people in housing need. And we're taking radical action too, Dirprwy Lywydd, UK-leading action, to address the problems of too many second homes that face too many Welsh communities. Our Renting Homes (Wales) Act 2016 has come into force, helping to make renting fairer by giving tenants more legal protection—necessary legal protection in these difficult times.
The focus on place too shapes the programme for government commitment that people in Wales, whatever their background, wherever they come from, are welcome as citizens of Wales. In the midst of this ongoing cost-of-living crisis, people in every part of our nation have shown unwavering compassion and humanity for those fleeing conflicts around the world. This has been most vividly seen, of course, in the response to the war in Ukraine, as thousands of people have opened their homes here in Wales to others escaping the fighting—a real example of our ambition to be that nation of sanctuary in action. I want to thank everyone for the way in which they have welcomed people seeking safety and sanctuary to our country. It says so much about the place we want Wales to be, as indeed does our promise to celebrate diversity and to eliminate inequality, a promise embedded in our LGBTQ+ action plan, furthering our aim to become the most LGBTQ+ friendly nation in Europe, and the progress we are making in our 'Anti-racist Wales Action Plan' implementation as well.
Dirprwy Lywydd, the annual report demonstrates that such places and such ambitions succeed when they are supported by our public services, and the annual report shows how we continue to invest in those services, to make them in tune with the needs of contemporary Wales. Last week, the NHS celebrated its seventy-fifth birthday, and we are rightly proud of that national health service and the tens of thousands of staff who are at its beating heart. Even in these toughest of times, we have committed more than £1 billion in additional funding over the course of this Senedd term to help it to recover from the pandemic and to reduce waiting times. Thanks to the hard work of staff all over Wales, those long waits are falling. We've worked with our GP community to improve access to appointments and launched the NHS '111 press 2' service across Wales, right across Wales now, providing access to mental health support whenever people need it.
Alongside our health service, we are proud to have delivered the real living wage to our social care workforce as well. At the same time as we've expanded our childcare offer, making more families eligible for funded childcare, I am very proud that we have launched the basic income pilot for care leavers, the most extensive scheme of its kind in the world.
And, Dirprwy Lywydd, we've been no less ambitious in our delivery of education programmes in the year covered by the annual report, because we want our young people to be part of that future we are creating for our country. The year covered by the report was a momentous year, as the new Curriculum for Wales was rolled out in all our primary schools and with half our secondary schools already participating, and the remaining schools joining this journey in September of this year.
Wales has had, Dirprwy Lywydd, the highest level of COVID recovery funding in schools in the whole of the United Kingdom. It's that additional funding that has allowed us to appoint more than 2,400 additional staff, providing that boost to our children in that COVID recovery period. And alongside that for our young people, the roll-out of free school meals in primary schools has seen more than 5 million extra meals provided since September 2022, a period in which we were the only part of the UK to raise the educational maintenance allowance to £40 a week, just as we have retained free prescriptions, free hospital parking and free bus travel for the over-60s and those eligible disabled people.
Dirprwy Lywydd, gyda'r cefndir hwn o gyni o'r newydd, rwy'n falch o'r hyn yr ydym ni wedi'i gyflawni yn ail flwyddyn ein rhaglen. Rydym yn parhau i ddatblygu'r cytundeb cydweithio gyda Phlaid Cymru, a byddwn yn cyhoeddi'r ail adroddiad blynyddol ym mis Rhagfyr. Edrychaf ymlaen at weithio gydag arweinydd newydd Plaid Cymru i barhau i gyflawni ein rhaglen uchelgeisiol ar y cyd.
Rwy'n troi nawr at yr adroddiad blynyddol ei hun, ac mae'n ganolog i'n hymrwymiad yn y rhaglen lywodraethu ein bod yn creu Cymru lle mae pobl yn teimlo bod ganddyn nhw ddyfodol a bod y dyfodol hwnnw yn cael ei ddiogelu. Mae buddsoddi yn y lleoedd lle mae pobl yn byw yn ffordd allweddol o gyflawni hyn, ac mae cyfres o gamau gweithredu yr ydym ni wedi'u cymryd yn y maes tai, i gyd wedi'u nodi yn yr adroddiad blynyddol. Fe wnaethom ni ddarparu 2,500 o gartrefi i'r sector rhentu cymdeithasol yn 2021-22, ac rydym ni'n gwario'r symiau mwyaf erioed ar dai, er bod y lefelau chwyddiant ystyfnig yn golygu na fydd ein harian yn mynd mor bell ag yr oedd cyn i'r argyfwng costau byw daro. Rydym yn parhau i wneud popeth o fewn ein gallu i ddarparu'r cartrefi y mae pobl eu hangen, ac mae hynny'n cynnwys dod ag eiddo gwag hirdymor yn ôl i ddefnydd a buddsoddi £76 miliwn i greu bron i 1,000 o gartrefi tymor hwy o ansawdd da ar gyfer pobl sydd angen tai. Ac rydym ni'n cymryd camau radical hefyd, Dirprwy Lywydd, camau sy'n arwain y DU, i fynd i'r afael â phroblemau gormod o ail gartrefi sy'n wynebu gormod o gymunedau Cymru. Mae Deddf Rhentu Cartrefi (Cymru) 2016 wedi dod i rym, gan helpu i wneud rhentu yn decach drwy roi mwy o amddiffyniad cyfreithiol i denantiaid—amddiffyniad cyfreithiol angenrheidiol yn y cyfnod anodd hwn.
Mae'r pwyslais ar le hefyd yn siapio ymrwymiad y rhaglen lywodraethu bod croeso i bobl yng Nghymru, beth bynnag fo'u cefndir, o ble bynnag y dônt, fel dinasyddion Cymru. Yng nghanol yr argyfwng costau byw parhaus hwn, mae pobl ym mhob rhan o'n cenedl wedi dangos trugaredd a dynoliaeth ddiwyro i'r rhai sy'n ffoi rhag gwrthdaro ledled y byd. Gwelwyd hyn yn fwyaf amlwg, wrth gwrs, yn yr ymateb i'r rhyfel yn Wcráin, gan fod miloedd o bobl wedi agor eu cartrefi yma yng Nghymru i eraill yn dianc rhag yr ymladd—enghraifft wirioneddol o'n huchelgais i fod y genedl noddfa honno ar waith. Hoffwn ddiolch i bawb am y ffordd y maen nhw wedi croesawu pobl i'n gwlad sy'n chwilio am ddiogelwch a noddfa. Mae'n dweud cymaint am y lle yr hoffem ni i Gymru fod, fel y mae ein haddewid i ddathlu amrywiaeth a dileu anghydraddoldeb, addewid sydd wedi'i hymgorffori yn ein cynllun gweithredu LHDTC+ gan hyrwyddo ein nod o fod y genedl fwyaf cyfeillgar yn Ewrop i bobl LHDTC+, a'r cynnydd yr ydym yn ei wneud yn gweithredu 'Cynllun Gweithredu Cymru Gwrth-hiliol' hefyd.
Dirprwy Lywydd, mae'r adroddiad blynyddol yn dangos bod lleoedd o'r fath ac uchelgeisiau o'r fath yn llwyddo pan gânt eu cefnogi gan ein gwasanaethau cyhoeddus, ac mae'r adroddiad blynyddol yn dangos sut rydym yn parhau i fuddsoddi yn y gwasanaethau hynny, fel eu bod yn cyfateb i anghenion y Gymru gyfoes. Yr wythnos diwethaf, dathlodd y GIG ei ben-blwydd yn saith deg pump, ac rydym yn haeddiannol falch o'r gwasanaeth iechyd cenedlaethol hwnnw a'r degau o filoedd o staff sy'n guriad calon iddo. Hyd yn oed yn ystod y cyfnod anoddaf hwn, rydym ni wedi ymrwymo mwy na £1 biliwn mewn cyllid ychwanegol yn ystod tymor y Senedd hon i'w helpu i adfer o'r pandemig ac i leihau amseroedd aros. Diolch i waith caled staff ledled Cymru, mae'r arosiadau hir hynny yn gostwng. Rydym ni wedi gweithio gyda'n cymuned meddygon teulu i wella mynediad i apwyntiadau ac wedi lansio gwasanaeth '111 pwyswch 2' y GIG ledled Cymru, ledled Cymru i gyd ar hyn o bryd, gan ddarparu mynediad at gymorth iechyd meddwl pryd bynnag y bydd ei angen ar bobl.
Ochr yn ochr â'n gwasanaeth iechyd, rydym yn falch ein bod wedi darparu'r cyflog byw go iawn i'n gweithlu gofal cymdeithasol hefyd. Ar yr un pryd ag yr ydym wedi ehangu ein cynnig gofal plant, gan wneud mwy o deuluoedd yn gymwys i gael gofal plant wedi'i ariannu, rwy'n falch iawn ein bod wedi lansio'r cynllun peilot incwm sylfaenol ar gyfer y rhai sy'n gadael gofal, y cynllun mwyaf helaeth o'i fath yn y byd.
A, Dirprwy Lywydd, ni fuom ni'n llai uchelgeisiol wrth ddarparu rhaglenni addysg yn y flwyddyn a gwmpesir gan yr adroddiad blynyddol, oherwydd rydym ni am i'n pobl ifanc fod yn rhan o'r dyfodol hwnnw yr ydym ni'n ei greu ar gyfer ein gwlad. Roedd y flwyddyn a drafodir gan yr adroddiad yn flwyddyn bwysig, wrth i'r Cwricwlwm newydd i Gymru gael ei gyflwyno ym mhob un o'n hysgolion cynradd a gyda hanner ein hysgolion uwchradd eisoes yn cymryd rhan, a'r ysgolion sy'n weddill yn ymuno â'r daith hon ym mis Medi eleni.
Mae Cymru wedi cael, Dirprwy Lywydd, y lefel uchaf o gyllid adfer COVID mewn ysgolion yn y Deyrnas Unedig gyfan. Y cyllid ychwanegol hwnnw sydd wedi ein galluogi i benodi mwy na 2,400 o staff ychwanegol, gan ddarparu'r hwb hwnnw i'n plant yn y cyfnod hwnnw o adfer o COVID. Ac ochr yn ochr â hynny i'n pobl ifanc, mae cyflwyno prydau ysgol am ddim mewn ysgolion cynradd wedi gweld mwy na 5 miliwn o brydau ychwanegol yn cael eu darparu ers mis Medi 2022, cyfnod lle mai ni oedd yr unig ran o'r DU i godi'r lwfans cynhaliaeth addysgol i £40 yr wythnos, yn union fel yr ydym ni wedi cadw presgripsiynau am ddim, parcio am ddim mewn ysbytai a theithio bws am ddim i bobl dros 60 oed a'r bobl anabl cymwys.
Rydym wedi datblygu ac ariannu gwersi Cymraeg am ddim i bobl ifanc 16 i 25 oed, wrth i ni barhau i weithio tuag at ein targed o filiwn o siaradwyr Cymraeg erbyn 2050.
We have developed and funded free Welsh lessons for young people between the ages of 16 and 25, as we continue to work towards our target of a million Welsh speakers by 2050.
Our flagship young person's guarantee is helping people under 25 secure a better future, supporting more than 20,000 people since its launch in 2021, and delivering more than 28,000 all-age apprenticeships since the last Senedd election.
Dirprwy Lywydd, let me turn now to the defining challenge of our time, that of climate change. There is now irrefutable evidence that the climate and nature emergencies are having an impact on us in the here and now. They are not problems for another day or another group of people to solve. This Government is determined that we take climate change with the seriousness that it deserves. It's why we commissioned the independent roads review, and while we will not stop building roads in Wales, it does mean that the bar for doing so is much higher than in previous generations, as we balance those priorities and obligations—our economic obligations and our climate responsibilities—at the same time. It's why we invest in active travel routes to encourage people to walk or cycle for short journeys instead of using their car, and Wales will become the first part of the United Kingdom to change the default speed limit on residential roads to 20 mph, helping to make streets safer for children and for other road users.
And in the period covered by the annual report, Dirprwy Lywydd, as we move ahead with our ambition to create a national forest for Wales, we will fund 100 more tiny forests around our beautiful country, following the lead given in Barry, where I was lucky enough to be recently seeing a tiny forest already growing before people's eyes in that part of Wales. Alongside that are those 300,000 extra trees that were planted as we offered every household in Wales a free tree to plant.
Dirprwy Lywydd, I cannot hope to do justice to everything in our annual report this afternoon. I haven't even mentioned the legislative programme that made its way onto the statute book in the period covered by the report, that landmark legislation that will ban the sale of some of the most commonly littered single-use plastics, the first ever Welsh consolidation Bill passed unanimously on the floor of the Senedd.
But let me end where I began, by returning to the challenges we face as a Government in this year and the next. The storm of financial and economic pressures is on us now. It will mean unprecedented impacts on delivery, and we're preparing, as we must, for the difficult choices that will be needed. When the programme for government, reflected in the annual report, was written, the economic climate was dramatically different. There was no cost-of-living crisis. Liz Truss and her ill-conceived mini-budget hadn't almost trashed the money markets, sending shock waves through public finances. It wasn't a year of three different Prime Ministers, and we weren't on the precipice of a fresh mortgage meltdown. That is the context in which the third annual report will inevitably be written.
Mae ein gwarant arloesol i bobl ifanc yn helpu pobl o dan 25 i sicrhau dyfodol gwell, gan gefnogi mwy na 20,000 o bobl ers ei lansio yn 2021, a darparu mwy na 28,000 o brentisiaethau pob oed ers etholiad diwethaf y Senedd.
Dirprwy Lywydd, gadewch i mi droi nawr at her ddiffiniol ein cyfnod, sef newid hinsawdd. Erbyn hyn mae tystiolaeth ddiymwad bod yr argyfyngau hinsawdd a natur yn cael effaith arnom ni nawr. Nid problemau mohonyn nhw ar gyfer diwrnod arall neu grŵp arall o bobl i'w datrys. Mae'r Llywodraeth hon yn benderfynol ein bod yn trin newid hinsawdd gyda'r difrifoldeb y mae'n ei haeddu. Dyna pam y gwnaethom ni gomisiynu'r adolygiad ffyrdd annibynnol, ac er na fyddwn yn rhoi'r gorau i adeiladu ffyrdd yng Nghymru, mae'n golygu bod y bar ar gyfer gwneud hynny yn llawer uwch nag mewn cenedlaethau blaenorol, wrth inni gydbwyso'r blaenoriaethau a'r rhwymedigaethau hynny—ein rhwymedigaethau economaidd a'n cyfrifoldebau at yr hinsawdd—ar yr un pryd. Dyna pam rydym ni'n buddsoddi mewn llwybrau teithio llesol i annog pobl i gerdded neu feicio ar gyfer teithiau byr yn lle defnyddio eu car, a Chymru fydd y rhan gyntaf o'r Deyrnas Unedig i newid y terfyn cyflymder diofyn ar ffyrdd preswyl i 20 milltir yr awr, gan helpu i wneud strydoedd yn fwy diogel i blant ac i ddefnyddwyr eraill y ffordd.
Ac yn y cyfnod a gwmpesir gan yr adroddiad blynyddol, Dirprwy Lywydd, wrth i ni fwrw ymlaen gyda'n huchelgais i greu coedwig genedlaethol i Gymru, byddwn yn ariannu 100 yn fwy o goedwigoedd bach o amgylch ein gwlad brydferth, yn dilyn yr arweiniad a roddwyd yn y Barri, lle'r oeddwn i'n ddigon ffodus i fod yn ddiweddar yn gweld coedwig fechan eisoes yn tyfu o flaen llygaid pobl yn y rhan honno o Gymru. Ochr yn ochr â hynny mae'r 300,000 o goed ychwanegol hynny a blannwyd wrth i ni gynnig coeden am ddim i bob cartref yng Nghymru ei blannu.
Dirprwy Lywydd, ni allaf obeithio gwneud cyfiawnder â phopeth yn ein hadroddiad blynyddol y prynhawn yma. Nid wyf hyd yn oed wedi sôn am y rhaglen ddeddfwriaethol a wnaeth ei ffordd i'r llyfr statud yn y cyfnod a gwmpesir gan yr adroddiad, y ddeddfwriaeth nodedig honno a fydd yn gwahardd gwerthu rhai o'r plastigau untro mwyaf cyffredin, y Bil cydgrynhoi Cymreig cyntaf erioed i'w basio'n unfrydol ar lawr y Senedd.
Ond gadewch i mi orffen lle y dechreuais i, trwy ddychwelyd i'r heriau sy'n ein hwynebu fel Llywodraeth yn ystod eleni a'r flwyddyn nesaf. Mae'r storm o bwysau ariannol ac economaidd arnom ni nawr. Bydd yn golygu effeithiau digynsail ar gyflawni, ac rydym yn paratoi, fel y mae'n rhaid, ar gyfer y dewisiadau anodd y bydd angen eu gwneud. Pan ysgrifennwyd y rhaglen lywodraethu, a adlewyrchir yn yr adroddiad blynyddol, roedd yr hinsawdd economaidd yn wahanol iawn. Doedd dim argyfwng costau byw. Nid oedd Liz Truss a'i chyllideb fach annoeth wedi chwalu'r marchnadoedd arian bron, gan ysgwyd cyllid cyhoeddus. Nid oedd hi'n flwyddyn o dri Phrif Weinidog gwahanol, ac nid oeddem ni ar fin gweld chwalfa newydd mewn morgeisi. Dyna'r cyd-destun lle mae'n anochel yr ysgrifennir y trydydd adroddiad blynyddol.
Dirprwy Lywydd, mae'r dyfodol yn edrych yn anodd i deuluoedd ac i'r Llywodraeth hon hefyd, ond byddwn yn parhau i wneud popeth o fewn ein gallu i gyflawni'r addewidion a wnaethom i bobl Cymru ac i greu Cymru gryfach, decach a gwyrddach am y dyfodol. Diolch yn fawr.
Dirprwy Lywydd, the future looks difficult for families and for this Government too, but we will continue to do everything within our ability to deliver the pledges that we made to the people of Wales and to create a stronger, fairer and greener Wales for the future. Thank you very much.
Rwyf wedi dethol y tri gwelliant i'r cynnig, a galwaf ar Rhun ap Iorwerth i gynnig gwelliannau 1 a 2 a gyflwynwyd yn enw Heledd Fychan.
I have selected the three amendments to the motion, and I call on Rhun ap Iorwerth to move amendments 1 and 2, tabled in the name of Heledd Fychan.
Gwelliant 1—Heledd Fychan
Ychwanegu pwynt newydd ar ddiwedd y cynnig:
Yn croesawu'r cynnydd parhaus a wnaed fel rhan o'r Cytundeb Cydweithio rhwng Plaid Cymru a Llywodraeth Cymru sydd wedi rhoi nifer o bolisïau trawsnewidiol ar waith fel rhan o'r Rhaglen Lywodraethu.
Amendment 1—Heledd Fychan
Add new point at end of motion:
Welcomes the continued progress made as part of the Cooperation Agreement between Plaid Cymru and the Welsh Government which has implemented a number of transformational policies as part of the Programme for Government.
Gwelliant 2—Heledd Fychan
Ychwanegu pwynt newydd ar ddiwedd y cynnig:
Yn credu bod yr adroddiad blynyddol a'r rhaglen ddeddfwriaethol yn dangos nad oes gan Lywodraeth Cymru yr holl ddulliau angenrheidiol i sicrhau gwelliannau ystyrlon a chynaliadwy i fywydau pobl Cymru, bod yn rhaid i ni barhau i gyflwyno'r achos dros bwerau ychwanegol ond, yn y pen draw, mai annibyniaeth yw'r ffordd fwyaf ymarferol o sicrhau Cymru wyrddach, decach a fwy ffyniannus.
Amendment 2—Heledd Fychan
Add new point at end of motion:
Believes that the annual report and legislative programme demonstrate that the Welsh Government does not have all the levers necessary to ensure meaningful and sustainable improvements to the lives of the people of Wales, that we must continue to make the case for additional powers but that ultimately, independence is the most feasible means to achieve a greener, fairer, more prosperous Wales.
Cynigiwyd gwelliannau 1 a 2.
Amendments 1 and 2 moved.
Diolch, Dirprwy Lywydd, ac wrth inni ddod at ddiwedd tymor Senedd, bron i hanner ffordd drwy'r chweched Senedd, mae'n amser da i werthuso sefyllfa bresennol Cymru ac i ofyn i'n hunain fel Aelodau yn agored ac yn onest: ydyn ni'n gwneud popeth allwn ni i hyrwyddo buddiannau pobl Cymru? Mae'n hawdd ffocysu ar y pethau negyddol, ond, fel rhywun sydd wastad yn ffafrio dathlu'r pethau positif am Gymru, mi fyddai'n well gennym ni os nad oedd rhaid inni edrych ar y negyddol.
Ond dwi am ddechrau, felly, ar nodyn positif, yn adlewyrchu ar y llwyddiannau sylweddol sydd wedi dod o ganlyniad i'r cytundeb cydweithio efo'r Llywodraeth. Bron i ddwy flynedd erbyn hyn i mewn i'r cytundeb, mae'r ffordd aeddfed yma o wneud gwleidyddiaeth, yn rhoi'r wlad o flaen ein pleidiau mewn llawer ffordd, yn parhau i ddwyn ffrwyth. Rydyn ni wedi cymryd camau bras ymlaen o ran sicrhau ein huchelgais nad ydy plant ysgolion Cymru yn mynd yn llwglyd yn yr ysgol. Mae ehangu'r rhaglen o ofal plant am ddim yn parhau i ennill tir, lle mae yna oedi yn San Steffan. Rydyn ni'n ennill tir ar integreiddio iechyd a gofal, sydd mor bwysig i ddyfodol y sector yna. Rydyn ni'n gweithio ar wneud Cymru y wlad fwyaf LGBTQ+ garedig yn Ewrop.
Thank you, Dirprwy Lywydd. As we come to the end of another Senedd term, almost halfway through the sixth Senedd, it’s a good time to evaluate the current situation of Wales and to ask ourselves as Members openly and honestly: are we doing everything that we can to promote the interests of Wales? It’s easy to focus on the negatives, but, as someone who always favours celebrating the positives about Wales, we would prefer if we didn’t have to look at the negatives.
But I do want to start on a positive note, reflecting on the significant successes that have emerged from the co-operation agreement with the Government. Almost two years now into the agreement, this mature way of doing politics, putting the nation before party in many ways, continues to bear fruit. We’ve taken major steps forward in terms of delivering our ambition that schoolchildren in Wales don’t go hungry at school. Expanding the free childcare programme continues to gain ground, where there is delay in Westminster. We are gaining ground on integrating health and care, which is so important to the future of that sector. We are working on making Wales the most LGBTQ+ friendly nation in Europe.
From a legislative proposal, we worked with the Government to deliver the social partnership and public procurement Bill to entrench fair work practices and ensure that Welsh businesses reaped the rewards of public procurement. And the agriculture Bill, of course, will secure the future of our vital farming industry in this uncertain post-Brexit world. And the soon-to-be-introduced Senedd reform Bill, of course—the most substantial package of reform to our democracy in a quarter of a century—will ensure that devolution in Wales finally comes of age. What this conclusively shows, I think, is that Plaid Cymru doesn't shy away from the big challenges facing our country—we confront them head-on with ambition in our veins and enthusiasm in our hearts to deliver for the people of Wales, regardless of whether they voted for us on these benches or not. Put simply, when Plaid Cymru has a seat at the table of Government, the whole of Wales wins.
But the co-operation agreement, for all its success in delivering far-reaching benefits for the people of Wales, can only take us so far, and it's an inescapable reality that there is much to regret about the state of the nation in 2023. With stubbornly high waiting times, acute staff shortages and perennial dysfunctionality at Besti Cadwaladr, it's no exaggeration to say that the NHS in Wales faces an existential crisis in its seventy-fifth year. The cost-of-living crisis, leaving so many households struggling to afford the bare essentials, shows no sign of abating 13 years of brutal Tory austerity later. The economic climate in Wales is also bleak—unemployment on the rise, persistently high inactivity rates, little or no improvement on rates of productivity, leaving us in the all too familiar position as the poor relation in this union of unequals. Meanwhile, the climate emergency continues to loom large over us as we edge ever closer to the point of no return for our planet.
And, do you know, the common thread that runs through all of these issues is Wales's fundamental lack of agency to shape its own future. I want to see a Wales that is fairer, that is happier, that is prosperous, that is self-confident, but we can't wait around for others to build this brighter future for us. We have to take our destiny in our own hands. And I'm sure the First Minister will agree with me that the first port of call is to rid ourselves of this Tory UK Government, whose catastrophic mismanagement of the economy has cost us so dearly. But, whereas the First Minister has pinned his faith in the restorative potential of a UK Labour Government, all the evidence so far points towards more of the same from Keir Starmer, seen in the proposals set out in the Gordon Brown report for constitutional reform—offering nothing for Wales beyond a significantly watered-down version of this Labour Government's position on the devolution of justice and policing. Red or blue, the hue of the governing party at Downing Street doesn't alter the fact that Wales will always be an afterthought for Westminster.
My plea to the First Minister is to be more ambitious for Wales. I want the best for Wales. To get the best for Wales, we need to expand the boundaries of our ability to govern ourselves, and the natural destination for that journey is to be an independent nation. And I ask all of Wales to join us on that journey, to explore the potential, even if you're not yet persuaded of that final destination. The Wales we want is within reach, but only if we have the will and the ambition to make it happen ourselves.
O gynnig deddfwriaethol, buom yn gweithio gyda'r Llywodraeth i gyflawni'r Bil partneriaeth gymdeithasol a chaffael cyhoeddus i ymwreiddio arferion gwaith teg a sicrhau bod busnesau Cymru yn elwa ar gaffael cyhoeddus. A bydd y Bil amaeth, wrth gwrs, yn diogelu dyfodol ein diwydiant ffermio hanfodol yn y byd ansicr hwn ar ôl Brexit. A bydd Bil diwygio'r Senedd a gyflwynir cyn bo hir, wrth gwrs—y pecyn diwygio mwyaf sylweddol i'n democratiaeth mewn chwarter canrif—yn sicrhau bod datganoli yng Nghymru yn aeddfedu o'r diwedd. Yr hyn y mae hyn yn ei ddangos yn bendant, rwy'n credu, yw nad yw Plaid Cymru yn cilio oddi wrth yr heriau mawr sy'n wynebu ein gwlad—rydym yn eu hwynebu yn uniongyrchol gydag uchelgais yn ein gwythiennau a brwdfrydedd yn ein calonnau i gyflawni dros bobl Cymru, ni waeth a wnaethon nhw bleidleisio drosom ni ar y meinciau hyn ai peidio. Yn syml, pan fo gan Blaid Cymru sedd wrth fwrdd y Llywodraeth, mae Cymru gyfan yn ennill.
Ond ni all y cytundeb cydweithio, er ei holl lwyddiant o ran sicrhau buddion pellgyrhaeddol i bobl Cymru, ond fynd â ni beth o'r ffordd, ac mae'n wirionedd anochel bod llawer i'w ddifaru am gyflwr y genedl yn 2023. Gydag amseroedd aros ystyfnig o uchel, prinder staff difrifol a diffygion flwyddyn ar ôl blwyddyn ym mwrdd Besti Cadwaladr, nid gor-ddweud yw honni bod y GIG yng Nghymru yn wynebu argyfwng dirfodol yn saith deg pum mlwydd oed. Nid yw'r argyfwng costau byw, sy'n gadael cymaint o aelwydydd yn cael trafferth fforddio'r hanfodion moel, yn dangos unrhyw arwydd o leihau 13 mlynedd o gyni creulon Torïaidd yn ddiweddarach. Mae'r hinsawdd economaidd yng Nghymru hefyd yn llwm—diweithdra ar gynnydd, cyfraddau anweithgarwch uchel yn barhaus, ychydig neu ddim gwelliant o gwbl ar gyfraddau cynhyrchiant, gan ein gadael yn y sefyllfa rhy gyfarwydd o lawer fel y perthynas tlawd yn yr undeb hwn o anghyfartaledd. Yn y cyfamser, mae'r argyfwng hinsawdd yn parhau i'n bygwth wrth i ni agosáu at yr adeg dyngedfennol i'n planed.
Ac, wyddoch chi, yr edefyn cyffredin sy'n rhedeg trwy'r holl faterion hyn yw diffyg asiantaeth sylfaenol Cymru i lunio ei dyfodol ei hun. Rwyf am weld Cymru decach, sy'n hapusach, sy'n llewyrchus, sy'n hunanhyderus, ond allwn ni ddim aros i eraill adeiladu'r dyfodol mwy disglair hwn i ni. Mae'n rhaid i ni gymryd ein tynged yn ein dwylo ein hunain. Ac rwy'n siŵr y bydd y Prif Weinidog yn cytuno â mi mai'r peth cyntaf yw cael gwared ar y Llywodraeth Dorïaidd hon yn y DU, y mae ei chamreoli trychinebus o'r economi wedi costio mor ddrud i ni. Ond, er bod y Prif Weinidog wedi rhoi ei ffydd ym mhotensial adferol Llywodraeth Lafur y DU, mae'r holl dystiolaeth hyd yma yn darogan mwy o'r un peth gan Keir Starmer, a welwyd yn y cynigion a nodir yn adroddiad Gordon Brown ar gyfer diwygio cyfansoddiadol—gan gynnig dim i Gymru y tu hwnt i fersiwn lastwredig iawn o safbwynt y Llywodraeth Lafur hon ar ddatganoli cyfiawnder a phlismona. Coch neu las, nid yw lliw y blaid lywodraethol yn Downing Street yn newid y ffaith y bydd Cymru bob amser yn ôl-ystyriaeth i San Steffan. Fy mhle i'r Prif Weinidog yw bod yn fwy uchelgeisiol i Gymru.
Mae arnaf i eisiau'r gorau i Gymru. Er mwyn cael y gorau i Gymru, mae angen i ni ehangu ffiniau ein gallu i lywodraethu ein hunain, a'r gyrchfan naturiol ar gyfer y daith honno yw bod yn genedl annibynnol. Ac rwy'n gofyn i Gymru gyfan ymuno â ni ar y daith honno, i archwilio'r potensial, hyd yn oed os nad ydych chi wedi eich perswadio eto o'r gyrchfan olaf honno. Mae'r Gymru yr ydym ni ei heisiau o fewn cyrraedd, ond dim ond os oes gennym ni'r ewyllys a'r uchelgais i wneud iddo ddigwydd ein hunain.
Galwaf ar Peter Fox i gynnig gwelliant 3, a gyflwynwyd yn enw Darren Millar.
I call on Peter Fox to move amendment 3, tabled in the name of Darren Millar.
Gwelliant 3—Darren Millar
Ychwanegu pwyntiau newydd ar ddiwedd y cynnig:
Yn credu bod yr adroddiad blynyddol yn tynnu sylw at fethiannau sylweddol Llywodraeth Cymru o ran cyflawni ar gyfer pobl Cymru.
Yn galw ar Lywodraeth Cymru i fynd i'r afael â'r pwysau sydd ar y systemau iechyd ac addysg, sydd ill dwy wedi derbyn toriadau tymor real yng nghyllideb Llywodraeth Cymru ar gyfer 2023-24.
Yn galw ymhellach ar Lywodraeth Cymru i fynd i'r afael â'r bwlch mewn cyflog mynd adref rhwng Cymru a gweddill y Deyrnas Unedig, yn ogystal â'r ffaith mai gan Gymru y mae cyfradd gyflogaeth isaf y DU.
Yn gresynu at y ffaith na fydd y rhaglen ddeddfwriaethol yn cyflawni'r newid sydd ei angen ar Gymru.
Amendment NDM8325-3 Darren Millar
Add new points at end of motion:
Believes that the annual report highlights the Welsh Government’s major failings in delivering for the people of Wales.
Calls on the Welsh Government to address the pressures the health and education systems are under, which have both received real-term cuts in the Welsh Government’s 2023-24 budget.
Further calls on the Welsh Government to tackle the gap in take-home pay between Wales and the rest of the United Kingdom, along with Wales having the UK’s lowest employment rate.
Regrets that the legislative programme will not deliver the change Wales needs.
Cynigiwyd gwelliant 3.
Amendment 3 moved.
I move this amendment in the name of my colleague Darren Millar. When I read the Welsh Government's annual report, I was disappointed. I was quite amazed, actually. Anybody would think that things were fine here. The lack of a real, on-the-ground perspective of what things were actually like in Wales was, I have to say, quite staggering. It's worrying that the Government actually seems to be believing its own rhetoric about the state of Wales. The reality is that a huge number of people in Wales do not see the same Wales that Labour Ministers do. How could anyone believe the lines, for instance, on the state of the NHS in Wales—a service that sadly is being brought to its knees as a result of 25 years of Labour failure. And I make no criticism of the wonderful staff we have working in it. One in four people are still on the waiting list in Wales. And I know these figures are uncomfortable, and we have to keep repeating them because they're real. To make matters worse, 31,000 people in Wales are on a two-year waiting list. This is far higher than the 500 total of people in England. Access to dentistry is also dire, with some patients waiting up to 26 months before getting an appointment. Where is this mentioned in the report? All of this despite the fact—and I know this is an unpopular stance—the Welsh Government does receive £1.20 for every £1 spent in England, and we know from the auditor general in his independent review before COVID that only £1.05 was being spent.
The report also notes that the Welsh Government wants to make our cities, towns and villages even better places in which to live and work—commendable. But, the truth is that wages in Wales continue to fall far behind the rest of the UK—an astonishing £2,500 below elsewhere in the UK. Businesses continue to be hit with the highest business rates in Great Britain, and unemployment in Wales sits at the highest rate in the United Kingdom.
On education, the Welsh Government insists that they want to, and I quote,
'Continue our long-term programme of education reform, and ensure educational inequalities narrow and standards rise.'
However, it's abundantly clear that, under Labour, Welsh students are falling far behind their peers across the United Kingdom. It is under Labour in Wales that the number of teachers in primary and secondary schools has fallen since 2010, while in England there are over 24,000 more teachers. And it is under Labour that spending per pupil in Wales is £100 less than in England, when it should be 20 per cent more at least, meaning students in Wales are missing out on many hundreds each.
Turning to climate change and Labour's claim to embed their response to the climate and nature emergency in everything they do, despite the Senedd declaring a climate emergency, it's clear that the Welsh Government is not acting in a joined-up way. We are seeing a ban on road building—[Interruption.] Well, it feels like a ban to most people. And we've seen the forced implementation of default 20 mph speed limits across Wales, all under the guise of climate change, as well as safety. We are encouraged to switch to public transport or to move to electric vehicles, but the public transport is non-existent in many places, and as for EV, we haven't got anywhere near the amount of infrastructure in place that we need. The truth of the matter is that infrastructure policy in Wales is poorly thought out and disjointed.
I know that the stock answer—and we've heard it several times today—will be, as usual, to blame the UK Government, despite the fact that, for 25 years, it is successive Labour Governments that have left Wales in the state we are in now. We would all like a bigger cake, but we have what we have here. In all my years as a council leader, not once was I listened to regarding complaints I had about funding from the Welsh Government. Successive Ministers expected me to deliver with the resources that I had at my disposal, and I did. I couldn't keep playing the blame game. That's why it doesn't carry much weight with me, Dirprwy Lywydd.
Wales, quite rightly, expects real change, real action, not more of this avoiding scrutiny or shallow rhetoric, but a Welsh Government willing to accept that it's failing so many people, in so many ways, in so many areas. The Government here needs to produce an honest annual report that also highlights its shortcomings and tells the people how it's going to put things right. So, I say to my Labour colleagues: accept responsibility and urgently address the issues that matter most to the people of Wales. Diolch.
Cynigiaf y gwelliant hwn yn enw fy nghyd-Aelod Darren Millar. Pan ddarllenais adroddiad blynyddol Llywodraeth Cymru, cefais fy siomi. Roeddwn i'n synnu'n fawr, mewn gwirionedd. Byddai unrhyw un yn meddwl bod pethau'n iawn yma. Roedd diffyg dirnadaeth go iawn, ar lawr gwlad, o sut roedd pethau yng Nghymru mewn gwirionedd yn eithaf syfrdanol. Mae'n destun pryder bod y Llywodraeth fel pe bai'n credu ei rhethreg ei hun am gyflwr Cymru. Y gwir amdani yw nad yw nifer enfawr o bobl yng Nghymru yn gweld yr un Gymru ag y mae Gweinidogion Llafur yn ei wneud. Sut allai unrhyw un gredu'r llinellau, er enghraifft, ar gyflwr y GIG yng Nghymru—gwasanaeth sydd, yn anffodus, yn gwegian o ganlyniad i 25 mlynedd o fethiant Llafur. Ac nid wyf yn beirniadu'r staff gwych sydd gennym ni'n gweithio ynddo. Mae un o bob pedwar o bobl yn dal ar y rhestr aros yng Nghymru. Ac rwy'n gwybod bod y ffigurau hyn yn anghyfforddus, ac mae'n rhaid i ni barhau i'w hailadrodd oherwydd eu bod yn real. Ac i wneud pethau'n waeth, mae 31,000 o bobl yng Nghymru ar restr aros am ddwy flynedd. Mae hyn yn llawer mwy na'r cyfanswm o 500 o bobl yn Lloegr. Mae mynediad i ddeintyddiaeth hefyd yn enbyd, gyda rhai cleifion yn aros hyd at 26 mis cyn cael apwyntiad. Lle mae hyn yn cael ei grybwyll yn yr adroddiad? Hyn oll er gwaetha'r ffaith—ac fe wn i fod hwn yn safiad amhoblogaidd—mae Llywodraeth Cymru yn derbyn £1.20 am bob £1 sy'n cael ei wario yn Lloegr, ac rydym ni'n gwybod gan yr archwilydd cyffredinol yn ei adolygiad annibynnol cyn COVID mai dim ond £1.05 oedd yn cael ei wario.
Mae'r adroddiad hefyd yn nodi bod ar Lywodraeth Cymru eisiau gwneud ein dinasoedd, ein trefi a'n pentrefi yn lleoedd hyd yn oed gwell i fyw a gweithio ynddyn nhw—clodwiw iawn. Ond, y gwir amdani yw bod cyflogau yng Nghymru yn parhau i fod ymhell y tu ôl i weddill y DU—swm rhyfeddol o £2,500 islaw mewn mannau eraill yn y DU. Mae busnesau yn parhau i gael eu taro gyda'r cyfraddau busnes uchaf ym Mhrydain Fawr, ac mae diweithdra yng Nghymru ar y gyfradd uchaf yn y Deyrnas Unedig.
O ran addysg, mae Llywodraeth Cymru'n mynnu bod arnyn nhw eisiau, ac rwy'n dyfynnu,
'Parhau â’n rhaglen hirdymor o ddiwygio addysg, a sicrhau bod anghydraddoldebau addysgol yn lleihau a bod safonau’n codi.'
Fodd bynnag, mae'n gwbl amlwg bod myfyrwyr Cymru, o dan Lafur, yn disgyn ymhell y tu ôl i'w cyfoedion ledled y Deyrnas Unedig. Dan Llafur yng Nghymru mae nifer yr athrawon mewn ysgolion cynradd ac uwchradd wedi gostwng ers 2010, tra bod dros 24,000 yn rhagor o athrawon yn Lloegr. Ac o dan Llafur mae gwariant fesul disgybl yng Nghymru £100 yn llai nag yn Lloegr, pan ddylai fod 20 y cant yn fwy o leiaf, sy'n golygu bod myfyrwyr yng Nghymru yn colli allan ar gannoedd lawer yr un.
Gan droi at newid hinsawdd a honiad Llafur i ymgorffori eu hymateb i'r argyfwng hinsawdd a natur ym mhopeth a wnânt, er bod y Senedd yn datgan argyfwng hinsawdd, mae'n amlwg nad yw Llywodraeth Cymru yn gweithredu mewn ffordd gydgysylltiedig. Rydym ni'n gweld gwaharddiad ar adeiladu ffyrdd—[Torri ar draws.] Wel, mae'n teimlo fel gwaharddiad i'r rhan fwyaf o bobl. Ac rydym ni wedi gweld gweithredu terfynau cyflymder 20 milltir yr awr diofyn ar waith ledled Cymru, i gyd o dan gochl newid hinsawdd, yn ogystal â diogelwch. Rydym yn cael ein hannog i newid i drafnidiaeth gyhoeddus neu i symud i gerbydau trydan, ond nid yw'r drafnidiaeth gyhoeddus yn bodoli mewn sawl man, ac o ran cerbydau trydan, nid oes gennym ni agos at ddigon o'r seilwaith sydd ei angen arnom ni. Y gwir amdani yw bod polisi seilwaith yng Nghymru yn ddarniog ac yn wael ei ddyluniad.
Rwy'n gwybod mai'r ateb stoc—ac rydym ni wedi ei glywed sawl gwaith heddiw—fydd, fel arfer, i feio Llywodraeth y DU, er gwaethaf y ffaith mai Llywodraethau Llafur olynol, am 25 mlynedd, sydd wedi gadael Cymru yn y cyflwr yr ydym ni ynddo nawr. Byddem i gyd yn hoffi cyfran fwy, ond mae gennym yr hyn sydd gennym ni yma. Yn fy holl flynyddoedd yn arweinydd cyngor, nid unwaith y gwrandawyd arnaf ynghylch cwynion roedd gen i am gyllid gan Lywodraeth Cymru. Roedd Gweinidogion olynol yn disgwyl i mi gyflawni gyda'r adnoddau oedd gennyf ar gael i mi, ac fe wnes i. Doeddwn i ddim yn gallu parhau i fwrw bai. Dyna pam nad yw'n cyfrif llawer i mi, Dirprwy Lywydd.
Mae Cymru, yn gwbl briodol, yn disgwyl newid go iawn, gweithredu go iawn, nid mwy o'r osgoi craffu neu'r rhethreg ddi-sylwedd, ond Llywodraeth Cymru sy'n barod i dderbyn ei bod yn siomi cymaint o bobl, mewn cymaint o ffyrdd, mewn cymaint o feysydd. Mae angen i'r Llywodraeth yma lunio adroddiad blynyddol gonest sydd hefyd yn tynnu sylw at ei diffygion ac yn dweud wrth y bobl sut bydd hi'n unioni pethau. Felly, dywedaf wrth fy nghyd-Aelodau Llafur: derbyniwch gyfrifoldeb ac ewch i'r afael ar frys â'r materion sydd bwysicaf i bobl Cymru. Diolch.
I am pleased to speak in this debate today, and I do believe that our Welsh Labour Government has a strong record over the last year, even in the face of the UK Government's created difficulties—the cost-of-living crisis, the mismanagement and, indeed, crashing of the economy, rising inflation and rising interest payments, including for people with mortgages struggling to make ends meet. That UK record has resulted in public spending being able to buy far less than was the case, due to the effects of inflation, Dirprwy Lywydd, and that of course comes on the top of austerity since 2010, cumulatively eroding the spending power of the Welsh Government, and, of course, local authorities and a whole range of different organisations. That's the reality against which the Welsh Government has been delivering, and others have been delivering, over the past year. I'm pleased to say that even in the midst of all of that, the Welsh Government, I think, has been clear about its priorities, and they are the right priorities—priorities of social justice as well as meeting the challenges of climate change.
On climate change, Dirprwy Lywydd, I am very pleased that Newport has been able to play a strong role in greening our public transport system. The Welsh Government has invested £800 million in new trains and providing funding to decarbonise our buses to make transport as green as possible. I recently visited CAF in my constituency, where many of the new trains will be built, and we are very, very pleased to have that facility in Newport East. Newport is also leading the way in decarbonising our bus network, with the introduction of 12 electric buses replacing older petrol or diesel buses to ensure public transport meets its climate change obligations.
I'm very pleased as well that Wales continues to be one of the world's top recycling countries. Back in 1998-99, the recycling rate was 4.8 per cent. Now, thanks to £1 billion of investment since devolution in municipal recycling, the rate reached 65.2 per cent in November of last year, exceeding the statutory target, which was 64 per cent. In total, 16 of Wales's 22 local authorities have exceeded that statutory minimum target of 64 per cent, with some local authorities having exceeded the 2024-25 target of 70 per cent. I believe that's something that puts Wales right up there with best practice anywhere in the world.
So, Dirprwy Lywydd, we are making real progress, even in the face of the public spending restrictions and financial difficulties created by the UK Tory Government. But one thing I believe is crystal clear—the Welsh Government could do so much more. Wales could be so much better if we had a UK Labour Government, with a true partnership committed to social justice and committed to tackling climate change at both ends of the M4. I'm very hopeful that we will be in that position before too much longer.
Rwy'n falch o siarad yn y ddadl hon heddiw, ac rwy'n credu bod gan ein Llywodraeth Lafur Cymru record gref dros y flwyddyn ddiwethaf, hyd yn oed yn wyneb anawsterau a grëwyd gan Lywodraeth y DU—yr argyfwng costau byw, camreoli ac, yn wir, chwalu'r economi, chwyddiant cynyddol a thaliadau llog cynyddol, gan gynnwys i bobl â morgeisi sy'n cael trafferth cael dau ben llinyn ynghyd. Mae'r record honno yn y DU wedi arwain at wariant cyhoeddus yn gallu prynu llawer llai nag o'r blaen, oherwydd effeithiau chwyddiant, Dirprwy Lywydd, ac wrth gwrs mae hynny ar ben cyni ers 2010, gan erydu grym gwario Llywodraeth Cymru yn gronnol, ac, wrth gwrs, awdurdodau lleol ac ystod eang o wahanol sefydliadau. Dyna'r realiti y mae Llywodraeth Cymru wedi bod yn cyflawni yn ei erbyn, ac mae eraill wedi bod yn cyflawni yn ei erbyn, dros y flwyddyn ddiwethaf. Rwy'n falch o ddweud, hyd yn oed yng nghanol hynny i gyd, y bu Llywodraeth Cymru, rwy'n credu, yn glir am ei blaenoriaethau, a nhw yw'r blaenoriaethau cywir—blaenoriaethau cyfiawnder cymdeithasol yn ogystal ag ymateb i heriau newid hinsawdd.
O ran newid hinsawdd, Dirprwy Lywydd, rwy'n falch iawn bod Casnewydd wedi gallu chwarae rhan gref wrth wneud ein system drafnidiaeth gyhoeddus yn fwy gwyrdd. Mae Llywodraeth Cymru wedi buddsoddi £800 miliwn mewn trenau newydd a darparu cyllid i ddatgarboneiddio ein bysiau i wneud trafnidiaeth mor wyrdd â phosibl. Yn ddiweddar, ymwelais â CAF yn fy etholaeth, lle bydd llawer o'r trenau newydd yn cael eu hadeiladu, ac rydym yn falch iawn o gael y cyfleuster hwnnw yn Nwyrain Casnewydd. Mae Casnewydd hefyd yn arwain y ffordd o ran datgarboneiddio ein rhwydwaith bysiau, gyda chyflwyno 12 bws trydan yn lle bysiau petrol neu ddisel hŷn i sicrhau bod trafnidiaeth gyhoeddus yn cyflawni ei rhwymedigaethau newid hinsawdd.
Rwy'n falch iawn hefyd bod Cymru'n parhau i fod yn un o'r gwledydd ailgylchu gorau yn y byd. Yn ôl yn 1998-99, y gyfradd ailgylchu oedd 4.8 y cant. Nawr, diolch i £1 biliwn o fuddsoddiad ers datganoli mewn ailgylchu trefol, cyrhaeddodd y gyfradd 65.2 y cant ym mis Tachwedd y llynedd, gan ragori ar y targed statudol, sef 64 y cant. Mae 16 o 22 awdurdod lleol Cymru wedi rhagori ar y targed statudol o 64 y cant, gyda rhai awdurdodau lleol wedi rhagori ar darged 2024-25 o 70 y cant. Rwy'n credu bod hynny'n rhywbeth sy'n gosod Cymru'n gyda'r arferion gorau unrhyw le yn y byd.
Felly, Dirprwy Lywydd, rydym yn gwneud cynnydd gwirioneddol, hyd yn oed yn wyneb y cyfyngiadau ar wariant cyhoeddus a'r anawsterau ariannol a grëwyd gan Lywodraeth Dorïaidd y DU. Ond mae un peth rwy'n credu sy'n gwbl glir—gallai Llywodraeth Cymru wneud cymaint mwy. Gallai Cymru fod gymaint yn well pe bai gennym ni Lywodraeth Lafur yn y DU, gyda gwir bartneriaeth wedi ymrwymo i gyfiawnder cymdeithasol ac wedi ymrwymo i fynd i'r afael â newid hinsawdd ar ddau ben yr M4. Rwy'n obeithiol iawn y byddwn yn y sefyllfa honno cyn hir.
Prif Weinidog, there are a number of areas of agreement between our parties, and a number of aspects of the programme for government and co-operation deal where we see synergy. I do welcome the progress that you've outlined, particularly in relation to things like the basic income pilot for our care-experienced young people, ending profit in care, restricting road building, a Ukrainian response that was actually a gold standard during that first year, and free school meals, amongst others. But I hope you don't mind, my very brief contribution is a bit like a sandwich—I'll do the nice bit, then the bit in the middle, which might be a little bit critical, and then I'll come back to the nice bit.
So, can I just raise a few issues, if that's all right, where I think we need further progress—healthcare and dentistry? We've moved a long way. We've seen the debate here in the Siambr looking at dentistry and what we can do to improve it. But we still know that there are thousands of people in Wales that still can't access a dentist. I got the figures for Powys Teaching Health Board recently, and they've gone up. We now see 5,000 people in Powys waiting for a dentist, of which 300 plus are children. So, we've still got a bit of a way to go there on dentistry.
On climate change, you talked about that, Prif Weinidog, being the biggest challenge of this Senedd, and indeed all the parliaments around the world. And yet a recent report from the Climate Change Committee said that Wales is not yet on track to meet its targets for the second half of this decade and beyond. We've got an issue here with coal mines in Wales that are still mining, with Ffos-y-fran and Glan Lash, and it would be great to see more progress and a much stronger responses to those coal mines that are still extracting coal.
And then homes, social homes. It's great to see the 2,500 social homes, but that's lower than needed. We need to see much more response and much faster. We need to see that there are effective responses to people living in fuel poverty. And it would be great to see, as soon as possible, the future iteration of the Warm Homes programme. We have with our homes a situation where they're still not insulated. I've said this before: it would take 135 years to insulate every fuel-poor home in Wales at the rate of delivery in recent years, and we really need to step up to that.
Just to finish, I am proud and pleased to be a Member of this Senedd, where I feel that politics is kinder, where people do work together to achieve change for the people of Wales, and where we want to be more ambitious, we want to be inspirational, and we want to be positive. We do need to connect better with our voters, which is why I'm going to finish with my pet subject of electoral reform. We're looking forward to a much better voting system here in the Senedd. It's not as good as it can be, as you know—and I will still talk about the single transferrable vote and how that's the best one—but it will deliver, I hope, a much more proportional system and it will, I hope, deliver a gender-balanced Senedd here next year as well. Diolch yn fawr iawn.
Prif Weinidog, mae nifer o feysydd o gytundeb rhwng ein pleidiau, a nifer o agweddau ar y fargen lywodraethu a chydweithio lle gwelwn gytgord. Rwy'n croesawu'r cynnydd rydych chi wedi'i amlinellu, yn enwedig mewn perthynas â phethau fel y cynllun peilot incwm sylfaenol ar gyfer ein pobl ifanc â phrofiad o ofal, rhoi diwedd ar elw mewn gofal, cyfyngu ar adeiladu ffyrdd, ymateb i'r sefyllfa yn Wcráin a oedd mewn gwirionedd yn gwbl wych yn ystod y flwyddyn gyntaf honno, a phrydau ysgol am ddim, ymhlith eraill. Ond gobeithio nad oes ots gennych chi, mae fy nghyfraniad byr iawn ychydig fel brechdan—mi wnaf i'r darn braf, yna'r darn yn y canol, a allai fod ychydig yn feirniadol, ac yna fe ddof yn ôl i'r darn braf.
Felly, a gaf i godi ambell i fater, os yw hynny'n iawn, lle credaf fod angen cynnydd pellach arnom ni—gofal iechyd a deintyddiaeth? Rydym ni wedi gwneud cynnydd mawr. Rydym ni wedi gweld y ddadl yma yn y Siambr yn edrych ar ddeintyddiaeth a'r hyn y gallwn ei wneud i'w wella. Ond rydym ni'n dal i wybod bod miloedd o bobl yng Nghymru nad ydyn nhw'n gallu cael apwyntiad deintydd o hyd. Cefais y ffigurau ar gyfer Bwrdd Iechyd Addysgu Powys yn ddiweddar, ac maen nhw wedi cynyddu. Rydym ni bellach yn gweld 5,000 o bobl ym Mhowys yn aros am ddeintydd, gyda 300 a mwy ohonyn nhw'n blant. Felly, mae gennym ni ychydig o ffordd i fynd o hyd gyda deintyddiaeth.
O ran newid hinsawdd, fe sonioch chi am hynny, Prif Weinidog, sef her fwyaf y Senedd hon, ac yn wir yr holl seneddau ledled y byd. Ac eto fe ddywedodd adroddiad diweddar gan y Pwyllgor Newid Hinsawdd nad yw Cymru ar y trywydd iawn eto i gyrraedd ei thargedau ar gyfer ail hanner y degawd hwn a thu hwnt. Mae gennym ni broblem yma gyda phyllau glo yng Nghymru sy'n dal i gloddio, gyda Ffos-y-fran a Glan Lash, a byddai'n wych gweld mwy o gynnydd ac ymatebion llawer cryfach i'r pyllau glo hynny sy'n dal i gloddio glo.
Ac yna cartrefi, cartrefi cymdeithasol. Mae'n wych gweld y 2,500 o gartrefi cymdeithasol, ond mae hynny'n is na'r angen. Mae angen i ni weld llawer mwy o ymateb ac yn llawer cyflymach. Mae angen i ni weld bod yna ymatebion effeithiol i bobl sy'n byw mewn tlodi tanwydd. A byddai'n wych gweld, cyn gynted â phosibl, ail-ddechrau y rhaglen Cartrefi Cynnes yn y dyfodol. Mae gennym ni sefyllfa gyda'n cartrefi lle nad ydyn nhw wedi'u hinswleiddio o hyd. Rwyf wedi dweud hyn o'r blaen: byddai'n cymryd 135 mlynedd i inswleiddio pob cartref lle mae tlodi tanwydd yng Nghymru ar gyfradd y ddarpariaeth yn ystod y blynyddoedd diwethaf, ac mae gwir angen i ni gyflymu hynny.
I orffen, rwy'n falch ac yn hapus o fod yn Aelod o'r Senedd hon, lle rwy'n teimlo bod gwleidyddiaeth yn fwy caredig, lle mae pobl yn gweithio gyda'i gilydd i sicrhau newid i bobl Cymru, a lle mae arnom ni eisiau bod yn fwy uchelgeisiol, mae arnom ni eisiau bod yn ysbrydoledig, ac mae arnom ni eisiau bod yn gadarnhaol. Mae angen i ni gysylltu'n well â'n pleidleiswyr, a dyna pam rydw i'n mynd i orffen gyda'm hoff bwnc o ddiwygio etholiadol. Rydym yn edrych ymlaen at system bleidleisio llawer gwell yma yn y Senedd. Nid yw cystal ag y gall fod, fel y gwyddoch chi—a byddaf yn dal i siarad am y bleidlais sengl drosglwyddadwy a sut mai dyna'r un gorau—ond bydd yn cyflwyno, gobeithio, system llawer mwy cyfrannol a bydd, gobeithio, yn cyflwyno Senedd gytbwys o ran rhywedd yma y flwyddyn nesaf hefyd. Diolch yn fawr iawn.
It's a pleasure to take part in this debate this afternoon. I thank the First Minister and the Government for tabling this today, to have the opportunity to discuss the Welsh Government's annual report ahead of summer recess, nearly halfway through this five-year Senedd term—isn't time flying—and, quite possibly, with the Senedd reform proposals, in the last Senedd to be compiled as we currently know it, and have known it, since its inception in 1999.
Personally, I find these debates useful, as it's a great opportunity for backbenchers like me to have the chance to debate with the Government on some of the biggest issues facing Wales. While there are opponents to the principle of devolution in some strands of society, I'm not one of them. My simple response to that notion is that the Welsh Government are in charge of the issues that affect people's daily lives across Wales, from health and social care, our local councils, roads, transport, trains, buses, taxis, childcare provision—I could go on—but the point I'm making is that the principle of devolution, and the key decisions being made close to home, is a wonderful idea, and most people agree with that. But the sticking point to all of this is that we've had the same people in charge of Wales since the inception of devolution, much to the detriment of most of the population that this place serves.
Under 24 years of a Labour Government, propped up by Plaid Cymru, we have seen NHS waiting times increasing, education standards languishing at the bottom of the Programme for International Student Assessment league tables across UK nations, poor levels of house building despite an increasing population over the last quarter of a century, and road infrastructure failing to keep up with modern demands. I can simply refer to the fact that just two London boroughs—yes, two London boroughs—have more EV charging points than the whole of Wales does, despite the rise in the use of electric vehicles across the country. As Peter Fox says, it simply doesn't wash with the Welsh public to keep pointing your fingers down the M4 to Westminster and blaming 'the nasty Tories' for all of the Government's shortcomings.
The Welsh public voted for devolution in 1997; they also voted for law-making powers in 2011. But what they also voted for is the accountability that comes with authority, and they are simply not seeing evidence of this being met. And electorally, it shows: since 2007, the Welsh Conservatives have gained and held many Senedd constituencies and regions—most recently, my constituency in the Vale of Clwyd in 2021. And as I've mentioned in previous debates, this is because the Welsh people are seeing, for themselves, the shortcomings of the Labour Party in Wales and are categorically rejecting them across the country, apart from, of course, their heartlands in south Wales and the Valleys. But that doesn't stop us. That doesn't quash my party's ambition to inform the Welsh public about the reality of Labour in Wales and how they are letting us down in almost all devolved competencies.
I'm able to see this myself in my own constituency week in, week out, with the perennial issues of Betsi Cadwaladr, which is back under direct Welsh Government control since February. Only a few weeks ago, a constituent contacted me to inform me of a 55-hour wait—yes, 55 hours—for A&E services at Glan Clwyd Hospital. That is an obscene amount of time to wait. We have seen the constant revolving door of chief executives, board members sacked by the health Minister, fraudulent accounting from some of the highest paid executives in the land, the poor vascular report recently, abuse in mental health units, the Health and Social Care Advisory Service report, the Donna Ockenden report, and the failure to build the north Denbighshire hospital in Rhyl after a decade of broken promises to my constituents in Rhyl, Prestatyn and surrounding areas. And the Labour Party wonder why they've lost faith across north Wales.
I don't want to simply use this as a time just to criticise; we also need answers and we need solutions. [Interruption.] This is the best bit. What we need to see is careers in social care becoming more attractive to potential candidates through training, glass ceiling breaking and career prospects for those who aspire to move up the pay scales and enhance the care that is received, and a reliable structure in the sector to support those ambitions. And where the Welsh Conservatives support an uplift in the real living wage, we believe this needs to go further, to attract people into the sector, to populate the workforce with social care providers, and to help the NHS in bringing down bedblocking and waiting times, as the two sectors are intrinsically linked. What we need to see are fewer warm words from the Government, linking the two sectors and providing a tangible plan for the future on how this is to be achieved. And I totally understand the challenges in doing so: 99 per cent of healthcare provision across Wales falls under the public sector, where social care is fragmented between the public, private, third and charity sectors. So, there is your challenge right there. That explains the reason for needing more than just words, but actions on how the Welsh Government plan to tackle this problem, which will only magnify over time with us being an ageing society.
So, to close my remarks, Dirprwy Lywydd—
Mae'n bleser cymryd rhan yn y ddadl hon y prynhawn yma. Diolch i'r Prif Weinidog a'r Llywodraeth am gyflwyno hyn heddiw, i gael y cyfle i drafod adroddiad blynyddol Llywodraeth Cymru cyn toriad yr haf, bron hanner ffordd drwy'r tymor pum mlynedd hwn yn y Senedd—onid yw amser yn hedfan—ac, o bosib, gyda chynigion diwygio'r Senedd, yn y Senedd ddiwethaf i'w llunio fel yr ydym yn ei hadnabod ar hyn o bryd, ac yr ydym ni wedi ei hadnabod, ers ei sefydlu yn 1999.
Yn bersonol, mae'r dadleuon hyn yn ddefnyddiol i mi, gan ei fod yn gyfle gwych i aelodau meinciau cefn fel fi gael cyfle i drafod gyda'r Llywodraeth rai o'r materion mwyaf sy'n wynebu Cymru. Er bod gwrthwynebwyr i'r egwyddor o ddatganoli mewn rhai carfanau o gymdeithas, dydw i ddim yn un ohonyn nhw. Fy ymateb syml i'r syniad hwnnw yw bod Llywodraeth Cymru yn gyfrifol am y materion sy'n effeithio ar fywydau beunyddiol pobl ledled Cymru, o iechyd a gofal cymdeithasol, ein cynghorau lleol, ffyrdd, trafnidiaeth, trenau, bysiau, tacsis, darpariaeth gofal plant—gallwn fynd ymlaen—ond y pwynt rwy'n ei wneud yw bod egwyddor datganoli, a'r penderfyniadau allweddol sy'n cael eu gwneud yn agos at adref, yn syniad gwych ac mae'r rhan fwyaf o bobl yn cytuno â hynny. Ond y peth mawr am hyn oll yw ein bod wedi cael yr un bobl yn gyfrifol am Gymru ers cychwyn datganoli, er mawr anfantais i'r rhan fwyaf o'r boblogaeth y mae'r fan yma yn ei wasanaethu.
O dan 24 mlynedd o Lywodraeth Lafur, wedi'i gynnal gan Blaid Cymru, rydym ni wedi gweld amseroedd aros y GIG yn cynyddu, safonau addysg yn dihoeni ar waelod tablau cynghrair y Rhaglen Ryngwladol Asesu Myfyrwyr ar draws gwledydd y DU, lefelau gwael o adeiladu tai er gwaethaf poblogaeth gynyddol dros y chwarter canrif ddiwethaf, a seilwaith ffyrdd yn methu â chadw i fyny â gofynion modern. Gallaf gyfeirio at y ffaith mai dim ond dwy fwrdeistref yn Llundain—ie, dwy fwrdeistref yn Llundain—sydd â mwy o bwyntiau gwefru ceir trydan na sydd gan Gymru gyfan, er gwaethaf y cynnydd yn y defnydd o gerbydau trydan ar draws y wlad. Fel y dywed Peter Fox, yn syml, nid yw'r cyhoedd yng Nghymru yn derbyn yr esgus o ddal i bwyntio eich bysedd i lawr yr M4 i San Steffan a beio 'y Torïaid cas' am holl ddiffygion y Llywodraeth.
Pleidleisiodd y cyhoedd yng Nghymru dros ddatganoli yn 1997; fe wnaethon nhw hefyd bleidleisio dros bwerau deddfu yn 2011. Ond yr hyn y gwnaethon nhw bleidleisio drosto hefyd yw'r atebolrwydd sy'n dod gydag awdurdod, ac yn syml, dydyn nhw ddim yn gweld tystiolaeth o gyflawni hyn. Ac yn etholiadol, mae'n dangos: ers 2007, mae'r Ceidwadwyr Cymreig wedi ennill a chynnal llawer o etholaethau a rhanbarthau'r Senedd—yn fwyaf diweddar, fy etholaeth yn Nyffryn Clwyd yn 2021. Ac fel yr wyf wedi crybwyll mewn dadleuon blaenorol, mae hyn oherwydd bod y Cymry'n gweld, drostynt eu hunain, ddiffygion y Blaid Lafur yng Nghymru ac yn eu gwrthod yn bendant ledled y wlad, ar wahân i, wrth gwrs, eu cadarnleoedd yn ne Cymru a'r Cymoedd. Ond nid yw hyn yn ein rhwystro. Nid yw hynny'n dileu uchelgais fy mhlaid i roi gwybod i'r cyhoedd yng Nghymru am realiti Llafur yng Nghymru a sut maen nhw'n ein siomi ym mron pob cymhwysedd datganoledig.
Rwy'n gallu gweld hyn fy hun yn fy etholaeth fy hun wythnos ar ôl wythnos, gyda phroblemau Betsi Cadwaladr flwyddyn ar ôl blwyddyn, sydd yn ôl dan reolaeth uniongyrchol Llywodraeth Cymru ers mis Chwefror. Dim ond ychydig wythnosau yn ôl, cysylltodd etholwr â mi i roi gwybod i mi am aros 55 awr—ie, 55 awr—am wasanaethau damweiniau ac achosion brys yn Ysbyty Glan Clwyd. Mae hynny'n amser ofnadwy i ddisgwyl. Rydym ni wedi gweld prif weithredwyr yn mynd a dod, aelodau'r bwrdd yn cael eu diswyddo gan y Gweinidog iechyd, cyfrifyddu twyllodrus gan rai o'r swyddogion gweithredol ar y cyflogau brasaf yn y wlad, yr adroddiad fasgwlar gwael yn ddiweddar, camdriniaeth mewn unedau iechyd meddwl, adroddiad y Gwasanaeth Cynghori Iechyd a Gofal Cymdeithasol, adroddiad Donna Ockenden, a'r methiant i adeiladu ysbyty gogledd sir Ddinbych yn y Rhyl ar ôl degawd o dorri addewidion i fy etholwyr yn y Rhyl, Prestatyn a'r ardaloedd cyfagos. Ac mae'r Blaid Lafur yn meddwl tybed pam eu bod wedi colli ffydd ar draws y gogledd.
Nid wyf am ddefnyddio hyn fel amser dim ond i feirniadu; mae angen atebion arnom ni hefyd ac mae angen datrysiadau. [Torri ar draws.] Dyma'r darn gorau. Yr hyn y mae angen i ni ei weld yw bod gyrfaoedd ym maes gofal cymdeithasol yn dod yn fwy deniadol i ddarpar ymgeiswyr trwy hyfforddiant, goresgyn rhwystrau a rhagolygon gyrfa i'r rhai sy'n dyheu am symud i fyny'r graddfeydd cyflog a gwella'r gofal a dderbynnir, a strwythur dibynadwy yn y sector i gefnogi'r uchelgeisiau hynny. A lle mae'r Ceidwadwyr Cymreig yn cefnogi cynnydd yn y cyflog byw go iawn, credwn fod angen i hyn fynd ymhellach, denu pobl i'r sector, poblogi'r gweithlu gyda darparwyr gofal cymdeithasol, a helpu'r GIG i ryddhau gwelyau llawn a lleihau amseroedd aros, gan fod cysylltiad cynhenid rhwng y ddau sector. Yr hyn y mae angen i ni ei weld yw llai o rethreg gan y Llywodraeth, cysylltu'r ddau sector a darparu cynllun pendant ar gyfer y dyfodol ar sut y bwriedir cyflawni hyn. Ac rwy'n deall yn llwyr yr heriau wrth wneud hynny: mae 99 y cant o'r ddarpariaeth gofal iechyd ledled Cymru yn dod o dan y sector cyhoeddus, tra bod gofal cymdeithasol wedi ei rannu rhwng y sector preifat, trydydd sector ac elusennol. Felly, dyna'ch her. Mae hynny'n esbonio'r rheswm dros fod angen mwy na geiriau yn unig, ond camau gweithredu ar sut mae Llywodraeth Cymru yn bwriadu mynd i'r afael â'r broblem hon, a fydd ond yn cynyddu dros amser gyda ni yn gymdeithas sy'n heneiddio.
Felly, i gloi fy sylwadau, Dirprwy Lywydd—
Yes, please.
Ie, os gwelwch yn dda.
I won't test your patience any further. It's time to grasp the nettle, knuckle down, and learn the realities of the varying and acute challenges that Wales faces in 2023 and beyond. Thank you.
Wnaf i ddim trethu eich amynedd ymhellach. Mae'n bryd wynebu'r her, torchi llewys, a dysgu realiti'r heriau amrywiol a dwys y mae Cymru'n eu hwynebu yn 2023 a thu hwnt. Diolch.
The challenges that the people of Islwyn and Wales face, in a year of, I think, now three crashed UK Prime Ministers, are real and are exhausting. They're exhausting in time, in stress, in mental health, and in physical work hours endured by our citizens. And we are all enduring a Tory living crisis, or an inability-to-live crisis, from a clapped-out, catastrophic succession of vacuous self-serving Governments of the UK. The state of the nations and our populace is in crisis, and it's no accident—it is a result of a catalogue of chosen UK policy, deliberate policy changes made by ideologically driven Westminster Tories.
In Wales, the Welsh Labour Government continues, though, to be a vanguard of support and hope for my constituents, and this is what I hear every day. There are 2,500 affordable homes; 1,000 unused properties in good-quality homes; 35,000 people supported with temporary accommodation since March 2020; 28,000—
Mae'r heriau y mae pobl Islwyn a Chymru yn eu hwynebu, mewn blwyddyn, rwy'n credu, bellach o dri Phrif Weinidog trychinebus ar y DU, yn real ac yn llethol. Maen nhw'n llethol o ran amser, o ran straen, o ran iechyd meddwl, ac o ran oriau gwaith a ddioddefir gan ein dinasyddion. Ac rydym ni i gyd yn dioddef argyfwng byw Torïaidd, neu argyfwng anallu-i-fyw, o olyniaeth dila, drychinebus o Lywodraethau hunanol a di-sylwedd y DU. Mae cyflwr y cenhedloedd a'n pobol mewn argyfwng, ac nid damwain mohono—mae'n ganlyniad i gyfres o bolisïau dethol y DU, newidiadau polisi bwriadol a wnaed gan Dorïaid San Steffan sy'n cael eu gyrru gan ideoleg.
Yng Nghymru, mae Llywodraeth Lafur Cymru yn parhau, serch hynny, i fod ar flaen y gad o ran cefnogaeth a gobaith i'm hetholwyr, a dyma rwy'n ei glywed bob dydd. Mae 2,500 o gartrefi fforddiadwy; 1,000 o gartrefi nad ydynt yn cael eu defnyddio mewn cartrefi o ansawdd da; 35,000 o bobl wedi cefnogi llety dros dro ers mis Mawrth 2020; 28,000—
That's nothing to be proud of.
Nid yw hynny'n ddim byd i fod yn falch ohono.
If you'd like to listen, Janet—. There are 28,000 all-age apprenticeships; 20,000 young people have been supported on the young person's guarantee; universal free school meals in primary schools, starting with the youngest; and the most aspirational, ambitious, twenty-first century schools programmes for our young people, despite an abysmal £1 million of capital for this year. And unlike Jeremy Hunt and Michael Gove—I refer you to the pamphlet that they wrote not so long ago—it is the Welsh Labour Government that proudly defends the Labour political idea of universal healthcare free at the point of need. This is us. The record of the Welsh Labour Government has been commendable, under the very toughest of UK-induced regressions.
But we all know there is so much more to do, and we need both the correct fiscal formula, and also the respect—the respect—for Wales to do so. Our legislative programme contains so many Bills that will directly benefit the lives of my Islwyn residents, and, notably, the reform laws around coal tip safety and spoil tips. This Welsh Government proposal will establish a world-first regime for managing disused tips in the era of climate change. And I also know from my postbag the desire to end the profit from care, and the urgent need of the Welsh Government's proposed bus Bill—the wheels on those buses do need to turn again.
Minister, however much the Welsh Labour Government—to conclude—can impact for the better the lives of Welsh people, it still operates within an ad hoc, archaic framework, with a reactionary Tory UK Government, whose financial policies have inflicted that inability to live, of the most serious kind seen in living memory. The greatest gift, I believe, that the Prime Minister could ever give to the people of Wales would be, yes, to call a democratic general election, and just allow, allow the people of Wales to elect a UK Government that would give Wales and her people a fair chance, a Labour Government to make the wheels on our UK bus finally go round once more, and genuinely—genuinely—really meet the needs once more of all the people of our United Kingdom and of our Wales. Diolch, Llywydd.
Os hoffech chi wrando, Janet—. Mae 28,000 o brentisiaethau pob oed; mae 20,000 o bobl ifanc wedi cael cefnogaeth ar warant y person ifanc; prydau ysgol am ddim cyffredinol mewn ysgolion cynradd, gan ddechrau gyda'r ieuengaf; a'r rhaglenni ysgolion mwyaf uchelgeisiol, delfrydgar, yr unfed ganrif ar hugain ar gyfer ein pobl ifanc, er gwaethaf £1 miliwn affwysol o gyfalaf ar gyfer eleni. Ac yn wahanol i Jeremy Hunt a Michael Gove—rwy'n eich cyfeirio at y pamffled a ysgrifennon nhw ddim mor bell yn ôl—Llywodraeth Lafur Cymru sy'n amddiffyn syniad gwleidyddol Llafur o ofal iechyd cyffredinol yn rhad ac am ddim lle mae ei angen. Dyma ni. Mae record Llywodraeth Lafur Cymru wedi bod yn ganmoladwy, o dan y cyni anoddaf a grewyd gan y DU.
Ond rydym ni i gyd yn gwybod bod cymaint mwy i'w wneud, ac mae angen y fformiwla gyllidol gywir, a hefyd y parch—y parch—i Gymru wneud hynny. Mae ein rhaglen ddeddfwriaethol yn cynnwys cymaint o Filiau a fydd o fantais uniongyrchol i fywydau trigolion Islwyn, ac, yn arbennig, y deddfau diwygio ynghylch diogelwch tomenni glo a thomenni gwastraff. Bydd y cynnig hwn gan Lywodraeth Cymru yn sefydlu cyfundrefn gyntaf yn y byd ar gyfer rheoli tomenni segur yn oes newid hinsawdd. Ac rwy'n gwybod hefyd o'r ohebiaeth a gaf i am yr awydd i ddod â'r elw o ofal i ben, a'r angen brys am Fil bysiau arfaethedig Llywodraeth Cymru—mae angen i'r olwynion ar y bysiau hynny droi eto.
Gweinidog, er cymaint y gall Llywodraeth Lafur Cymru—i gloi—effeithio er gwell ar fywydau pobl Cymru, mae'n dal i weithredu o fewn fframwaith pneodol, hynafol, gyda Llywodraeth Dorïaidd adweithiol yn y DU, y mae ei pholisïau ariannol wedi achosi'r anallu hwnnw i fyw, o'r math mwyaf difrifol a welwyd mewn cof byw. Yr anrheg fwyaf, rwy'n credu, y gallai Prif Weinidog y DU fyth ei rhoi i bobl Cymru fydd, ie, galw etholiad cyffredinol democrataidd, a chaniatáu i bobl Cymru ethol Llywodraeth y DU a fyddai'n rhoi cyfle teg i Gymru a'i phobl, Llywodraeth Lafur i wneud i'r olwynion ar ein bws yn y DU fynd rownd a rownd unwaith eto, ac i wirioneddol—wirioneddol—wir ddiwallu anghenion pobl ein Teyrnas Unedig a Chymru. Diolch, Llywydd.
Galwaf ar y Prif Weinidog i ymateb i'r ddadl.
I call on the First Minister to reply to the debate.
Dirprwy Lywydd, diolch yn fawr. Can I thank my Labour colleagues John Griffiths and Rhianon Passmore for the way they put on the record the achievements of this Labour Government, in transport, in recycling, in housing, in health, in coal tip safety and all those other things that genuinely resonate in the lives of people throughout Wales?
Dirprwy Lywydd, diolch yn fawr. A gaf i ddiolch i'm cyd-Aelodau Llafur John Griffiths a Rhianon Passmore am y ffordd y gwnaethon nhw sôn am gyflawniadau'r Llywodraeth Lafur hon, ym maes trafnidiaeth, ailgylchu, tai, iechyd, diogelwch tomenni glo a'r holl bethau eraill hynny sy'n wirioneddol atseinio ym mywydau pobl ledled Cymru?
A gaf i ddweud diolch hefyd i Rhun ap Iorwerth am beth y dywedodd e, am y nodyn positif y gwnaeth e ddechrau arno am y pethau rŷm ni yn rhannu yn y rhaglen deddfwriaethol?
May I also thank Rhun ap Iorwerth for his comments and the positive note that he began his contribution with on those things that we are developing together in the co-operation agreement?
The Government will accept the first amendment proposed in the name of Heledd Fychan this afternoon, Llywydd. It sets out the progress we've made in the co-operation agreement, and we're pleased to support it. The second amendment got off to such a good start as well, before finally throwing itself off a cliff in its final half sentence, taking, I'm afraid, the rest of its party with it down that chasm of independence, promoted so often by Plaid Cymru, but never in a way that has persuaded the Welsh population to follow.
Bydd y Llywodraeth yn derbyn y gwelliant cyntaf a gynigiwyd yn enw Heledd Fychan y prynhawn yma, Llywydd. Mae'n nodi'r cynnydd rydym ni wedi'i wneud yn y cytundeb cydweithio, ac rydym yn falch o'i gefnogi. Dechreuodd yr ail welliant mor dda hefyd, cyn taflu ei hun oddi ar y dibyn yn ei hanner brawddeg olaf, gan gymryd, mae arnaf ofn, gweddill ei phlaid i lawr y pydew hwnnw o annibyniaeth, a hyrwyddir mor aml gan Blaid Cymru, ond byth mewn ffordd sydd wedi argyhoeddi poblogaeth Cymru i'w dilyn.
Will you take an intervention?
A wnewch chi dderbyn ymyriad?
Oh, I'll take an intervention, of course. [Laughter.]
O, gwnaf dderbyn ymyriad, wrth gwrs. [Chwerthin.]
Earlier this afternoon, you talked about the firepower of the UK. That got us thinking 'Where is the firepower of the UK when it comes to saving jobs in all those places that jobs have been lost recently, in saving Welsh families from the cost-of-living crisis and the mortgage increases?' Where is that firepower that we could be taking control of ourselves here in Wales?
Yn gynharach y prynhawn yma, fe wnaethoch chi sôn am rym y DU. Fe wnaeth hynny wneud i ni feddwl 'Ble mae grym y DU o ran arbed swyddi yn yr holl lefydd hynny y mae swyddi wedi'u colli yn ddiweddar, wrth achub teuluoedd Cymru rhag yr argyfwng costau byw a'r cynnydd mewn morgeisi?' Ble mae'r grym yna y gallem fod yn gyfrifol am reoli ein hunain yma yng Nghymru?
So, the firepower of the UK, Llywydd, exists in the potential for that next Labour Government. That's where I so much disagreed with him. He has written off the next Labour Government before it's even been elected. He's already disappointed in it before it's even got through the door. [Laughter.] Well, I really do not share that sense of deterministic pessimism—[Interruption.] Of course.
Felly, mae grym y DU, Llywydd, yn bodoli yn y potensial ar gyfer y Llywodraeth Lafur nesaf honno. Dyna lle roeddwn i'n anghytuno cymaint ag ef. Mae e wedi wfftio'r Llywodraeth Lafur nesaf cyn iddi gael ei hethol hyd yn oed. Mae eisoes yn siomedig ynddi cyn iddi fynd drwy'r drws hyd yn oed. [Chwerthin.] Wel, dydw i wir ddim yn rhannu'r ymdeimlad yna o besimistiaeth benderfynol—[Torri ar draws.] Wrth gwrs.
So, what you're saying is: let the electors of England decide our fate.
Felly, yr hyn rydych chi'n ei ddweud yw: gadewch i etholwyr Lloegr benderfynu ar ein tynged.
No. I'm saying let the people of the United Kingdom elect that next Labour Government and the people of Wales will make the greatest contribution to that Government of any part of the United Kingdom. That's why we're proud to be in the party we're in and to be in the country that we are in as well.
Dirprwy Lywydd, let me end with the contributions from the Conservative Party. Gareth Davies, in favour of devolution but not of democracy. It's a wonderful combination. And Peter Fox, well, it is being so cheerful that keeps him going. [Laughter.] We know that. That sad parade of canards that we are offered by the Welsh Conservatives. There is, I believe, Llywydd, deep somewhere in the office of the Welsh Conservative Party, a speech probably written on velum it is so old now, that is brought out annually for this debate. It's the same speech every single year. The only thing that differs in it is where they have to cross out '10 years of Labour Government', '15 years of Labour Government', '20 years of Labour Government' [Laughter.] That's the only new thing they have to say every year. They've said it again this year. It'll have the same impact. We will vote against this amendment and call on the Senedd, of course, to support the motion in front of you this afternoon.
Na. Rwy'n dweud gadewch i bobl y Deyrnas Unedig ethol y Llywodraeth Lafur nesaf honno a bydd pobl Cymru yn gwneud y cyfraniad mwyaf i'r Llywodraeth honno o unrhyw ran o'r Deyrnas Unedig. Dyna pam rydym ni'n falch o fod yn y blaid rydym ni ynddi ac i fod yn y wlad rydym ni ynddi hefyd.
Dirprwy Lywydd, gadewch imi orffen gyda chyfraniadau gan y Blaid Geidwadol. Gareth Davies, o blaid datganoli ond nid democratiaeth. Mae'n gyfuniad gwych. A Peter Fox, wel, bod mor siriol sy'n ei gadw i fynd. [Chwerthin.] Rydyn ni'n gwybod hynny. Y gyfres drist honno o chwedlau gweigion y cawn ni gan y Ceidwadwyr Cymreig. Rwy'n credu, Llywydd, rhywle yng nghrombil swyddfa Plaid y Ceidwadwyr Cymreig, fod araith a ysgrifennwyd ar felwm, mae'n debyg, mae mor hen erbyn hyn, sy'n cael ei dwyn allan yn flynyddol ar gyfer y ddadl hon. Mae'r un peth yn cael ei dweud bob blwyddyn. Yr unig beth sy'n wahanol ynddo yw lle mae'n rhaid iddyn nhw groesi '10 mlynedd o Lywodraeth Lafur', '15 mlynedd o Lywodraeth Lafur', '20 mlynedd o Lywodraeth Lafur' [Chwerthin.] Dyna'r unig beth sydd ganddyn nhw i'w ddweud bob blwyddyn. Maen nhw wedi dweud hynny eto y flwyddyn hon. Bydd yn cael yr un effaith. Byddwn yn pleidleisio yn erbyn y gwelliant hwn ac yn galw ar y Senedd, wrth gwrs, i gefnogi'r cynnig o'ch blaen y prynhawn yma.
Y cwestiwn yw: a ddylid derbyn gwelliant 1? A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? [Gwrthwynebiad.] Oes. Dwi wedi clywed gwrthwynebiad, felly gohiriaf y bleidlais o dan yr eitem hon tan y cyfnod pleidleisio, a gohiriaf bob pleidlais bellach o dan yr eitem hon tan y cyfnod pleidleisio.
The proposal is to agree amendment 1. Does any Member object? [Objection.] Yes, there are objections. I will therefore defer voting until voting time, and all votes under this item will be taken during voting time.
Gohiriwyd y pleidleisio tan y cyfnod pleidleisio.
Voting deferred until voting time.
Oni bai fod tri Aelod yn dymuno i mi ganu'r gloch, symudaf yn awr yn syth i'r cyfnod pleidleisio. Pleidleisiwn yn awr ar eitem 7, a galwaf yn gyntaf am bleidlais ar welliant 1 a gyflwynwyd yn enw Heledd Fychan. Agor y bleidlais. Cau'r bleidlais. O blaid 38, neb yn ymatal, 16 yn erbyn, felly mae'r gwelliant wedi'i dderbyn.
Unless three Members wish for the bell to be rung, I will move immediately to voting time. We will now vote on item 7, and I call for a vote on amendment 1, tabled in the name of Heledd Fychan. Open the vote. Close the vote. In favour 38, no abstentions, 16 against, therefore the amendment is agreed.
Eitem 7. Dadl: Adroddiad Blynyddol Llywodraeth Cymru. Gwelliant 1, cyflwynwyd yn enw Heledd Fychan: O blaid: 38, Yn erbyn: 16, Ymatal: 0
Derbyniwyd y gwelliant
Item 7. Debate: Welsh Government Annual Report. Amendment 1, tabled in the name of Heledd Fychan: For: 38, Against: 16, Abstain: 0
Amendment has been agreed
Galwaf yn awr am bleidlais ar welliant 2, a gyflwynwyd yn enw Heledd Fychan. Agor y bleidlais. Cau'r bleidlais. O blaid 12, neb yn ymatal, 42 yn erbyn, felly mae gwelliant 2 wedi'i wrthod.
I now call for a vote on amendment 2, tabled in the name of Heledd Fychan. Open the vote. Close the vote. In favour 12, no abstentions, 42 against, therefore amendment 2 is not agreed.
Eitem 7. Dadl: Adroddiad Blynyddol Llywodraeth Cymru. Gwelliant 2, cyflwynwyd yn enw Heledd Fychan: O blaid: 12, Yn erbyn: 42, Ymatal: 0
Gwrthodwyd y gwelliant
Item 7. Debate: Welsh Government Annual Report. Amendment 2, tabled in the name of Heledd Fychan: For: 12, Against: 42, Abstain: 0
Amendment has been rejected
Galwaf am bleidlais ar welliant 3, a gyflwynwyd yn enw Darren Millar. Agor y bleidlais. Cau'r bleidlais. O blaid 15, neb yn ymatal, 39 yn erbyn, felly mae gwelliant 3 wedi'i wrthod.
I now call for a vote on amendment 3, tabled in the name of Darren Millar. Open the vote. Close the vote. In favour 15, no abstentions, 39 against, therefore amendment 3 is not agreed.
Eitem 7. Dadl: Adroddiad Blynyddol Llywodraeth Cymru. Gwelliant 3, cyflwynwyd yn enw Darren Millar: O blaid: 15, Yn erbyn: 39, Ymatal: 0
Gwrthodwyd y gwelliant
Item 7. Debate: Welsh Government Annual Report. Amendment 3, tabled in the name of Darren Millar: For: 15, Against: 39, Abstain: 0
Amendment has been rejected
Nawr, galwaf am bleidlais ar y cynnig wedi'i ddiwygio.
I now call for a vote on the motion as amended.
Cynnig NDM8325 fel y'i diwygiwyd:
Cynnig bod y Senedd, yn unol â Rheol Sefydlog 11.21(ii):
1. Yn nodi:
a) adroddiad Blynyddol Llywodraeth Cymru 2022/23;
b) y cynnydd mewn perthynas â’r rhaglen ddeddfwriaethol.
2. Yn croesawu'r cynnydd parhaus a wnaed fel rhan o'r Cytundeb Cydweithio rhwng Plaid Cymru a Llywodraeth Cymru sydd wedi rhoi nifer o bolisïau trawsnewidiol ar waith fel rhan o'r Rhaglen Lywodraethu.
Motion NDM8325 as amended:
To propose that the Senedd, in accordance with Standing Order 11.21(ii):
1. Notes:
a) the Welsh Government Annual Report 2022/23;
b) progress on the Legislative Programme.
2. Welcomes the continued progress made as part of the Cooperation Agreement between Plaid Cymru and the Welsh Government which has implemented a number of transformational policies as part of the Programme for Government.
Agor y bleidlais. Cau'r bleidlais. O blaid 39, neb yn ymatal, 15 yn erbyn, felly mae'r cynnig wedi'i ddiwygio wedi'i dderbyn.
Open the vote. Close the vote. In favour 39, no abstentions, 15 against, therefore the motion as amended is agreed.
Eitem 7. Dadl: Adroddiad Blynyddol Llywodraeth Cymru. Cynnig (wedi'i ddiwygio): O blaid: 39, Yn erbyn: 15, Ymatal: 0
Derbyniwyd y cynnig fel y'i diwygiwyd
Item 7. Debate: Welsh Government Annual Report. Motion (as amended): For: 39, Against: 15, Abstain: 0
Motion as amended has been agreed
A daw hynny â thrafodion heddiw i ben.
And that brings today's proceedings to a close.
Daeth y cyfarfod i ben am 17:42.
The meeting ended at 17:42.