Cynulliad Cenedlaethol Cymru

Good afternoon and welcome to this Plenary meeting. The first item on our agenda this afternoon is questions to the Minister for Climate Change, and the first question is from Ken Skates.

Diolch, Ken. Mae Llywodraeth Cymru yn cefnogi amrywiaeth o fentrau i fynd i’r afael â cholli bioamrywiaeth, gan gynnwys cynyddu graddfa ein rhwydweithiau natur a’n rhaglen weithredu genedlaethol ar fawndiroedd, a chwblhau rhwydwaith yr ardaloedd morol gwarchodedig. Bydd y rhain yn helpu i fynd i’r afael â’r argyfwng natur ac yn cyfrannu at y gwaith o gyflawni ein targed 30x30.

Weinidog, rwy’n ddiolchgar iawn am eich ateb. Wrth gefnogi’r newid i ynni gwyrdd, mae’n amlwg fod yn rhaid inni fod yn ymwybodol o ganlyniadau anfwriadol mewn perthynas â bioamrywiaeth. Yn fy marn i, mae hydrogen yn cynnig potensial gwych i ddarparu ynni dibynadwy a glân gyda’r effaith leiaf bosibl ar fioamrywiaeth. Nawr, mae’n bosibl y bydd ffyrdd eraill o gynhyrchu ynni yn dibynnu ar greu cyfleusterau systemau storio batri mawr, ac mae bron i 400 o safleoedd ledled y DU naill ai’n weithredol neu’n cael eu datblygu. Ac mae nifer o ffrwydradau wedi digwydd yn y safleoedd hyn ledled y byd, gan gynnwys ger De Clwyd yn Lerpwl. Nawr, mae amgylcheddwyr a gwyddonwyr wedi codi pryderon ynghylch sŵn, cemegau a chanlyniadau trychinebus ffrwydradau mewn safleoedd batri, a all arwain at gymylau gwenwynig a dŵr ffo gwenwynig. Weinidog, a allech amlinellu safbwynt Llywodraeth Cymru ynghylch datblygu ffermydd batri ïon lithiwm—yr effaith ar fioamrywiaeth? Hefyd, a yw Llywodraeth Cymru wedi penderfynu a fydd batris ceir trydan a phaneli solar ar ddiwedd eu hoes yn cael eu gwaredu yng Nghymru, gan fod ofnau amlwg y bydd y deunyddiau gwenwynig hyn yn cael eu dympio ar genhedloedd tlotaf y byd?

Ie, diolch, Ken. Fel y gŵyr pob un ohonom, mae newid hinsawdd yn un o brif achosion colli bioamrywiaeth, ac felly, bydd ynni glân yn gwbl hanfodol er mwyn cyflawni sero net a mynd i’r afael â'r argyfyngau hinsawdd a natur fel ei gilydd. Rydym yn ymrwymedig iawn i'r newid i system ynni glân, wedi'i phweru gan ynni adnewyddadwy, gan gynnwys hydrogen yn rhan o'r cymysgedd hwnnw, yn sicr. Ond er mwyn gwneud hynny, mae angen gallu i storio a hyblygrwydd, a bydd angen inni sicrhau ein bod yn cael gwared ar dechnoleg ar ddiwedd ei hoes, gan gynnwys pethau fel batris a phaneli solar, mewn ffordd ddiogel oherwydd y niwed y gallent ei achosi i'r amgylchedd, fel rydych wedi'i amlinellu. Felly, mae gennym Reoliadau Cyfarpar Trydanol ac Electronig Gwastraff 2013 ar waith, ac mae'r rheini wedi cyflwyno system o gyfrifoldeb cynhyrchwyr, sy'n ei gwneud yn ofynnol i gynhyrchwyr offer trydanol ac electronig ysgwyddo'r cyfrifoldeb am drefnu i gasglu, trin ac ailgylchu cynhyrchion trydanol. Mae gan y rheoliadau gategori penodol ar gyfer paneli solar er mwyn sicrhau bod y cyllid ar gyfer casglu ac ailgylchu paneli solar gwastraff domestig ac annomestig yn cael ei ddarparu'n deg. Golyga hynny y gall cynhyrchwyr gwastraff gysylltu â chynhyrchydd neu werthwr eu paneli, a byddant hwy'n trefnu i gymryd yr eitemau yn ôl yn rhad ac am ddim i’w hailgylchu.

Mae gennym hefyd Reoliadau Batris a Chronaduron Gwastraff 2009, a gyflwynodd system debyg o gyfrifoldeb cynhyrchwyr. Unwaith eto, mae'n rhaid iddynt ddarparu gwasanaeth rhad ac am ddim i gymryd eitemau yn ôl gan y defnyddiwr terfynol. Ac mewn partneriaeth â Llywodraethau eraill yn y DU, mae Llywodraeth Cymru wrthi'n adolygu’r Rheoliadau Cyfarpar Trydanol ac Electronig Gwastraff a’r rheoliadau batris a’r gofynion cyfrifoldeb cynhyrchwyr, gan gynnwys ystyried mesurau i hyrwyddo rhagor o adfer ac ailddefnyddio cynhyrchion trydanol ar ddiwedd eu hoes yn ogystal â gwella'r broses o ailgylchu hen fathau o fatris fel rhan o'r newid i economi gylchol. Mae angen trwydded amgylcheddol ar gyfleusterau ailgylchu a gwaredu gwastraff yn y DU i atal niwed i iechyd pobl neu’r amgylchedd, a chaiff amodau trwydded y safle eu gorfodi gan reoleiddwyr amgylcheddol y DU.

A dylwn ddweud, yn ogystal â hynny, Ken, ein bod yn falch iawn o'n perfformiad ailgylchu, fel y gwyddoch, ond ymhlith y pethau rydym yn falch ohonynt yw faint sy'n cael ei ailbrosesu yma yng Nghymru. Felly, credaf fod y pwynt a wnewch ynglŷn â pheidio ag allforio’r broblem i wledydd sy'n llai tebygol o fynd i'r afael â hi'n briodol yn un da iawn. Ac un o uchelgeisiau Llywodraeth Cymru yw ailgylchu hyd at 100 y cant o bopeth rydym yn ei gynhyrchu yma—wel, rydym wedi cyrraedd 80 y cant—a gallu defnyddio adnoddau o'r hen offer hwnnw at ddiben newydd fel rhan o’n hymdrech i greu economi gylchol. Ac rwy’n falch iawn o ddweud ein bod yn denu ailbroseswyr, fel y’u gelwir, i Gymru nawr sy'n awyddus i ddefnyddio ein deunydd eildro, felly bydd hyn yn rhan bwysig o’r cymysgedd hwnnw.

Weinidog, bydd camau diweddar gan Lywodraeth Lafur Cymru i wahardd atalyddion cebl trugarog, a’r ymgynghoriad diweddar gan Cyfoeth Naturiol Cymru ar wahardd saethu i bob pwrpas yng Nghymru, yn gwneud niwed difrifol i’n cadwraeth a’n bioamrywiaeth yma yng Nghymru. Bydd y gwaharddiad ar atalyddion cebl trugarog yn atal ysglyfaethwyr rhag rheoli adar sy'n nythu ar y ddaear, a bydd gwaharddiad ar saethu yng Nghymru yn atal y gwaith gwerthfawr y mae ein digwyddiadau saethu wedi'i wneud i wella bioamrywiaeth ledled Cymru. Felly, hoffwn wybod pa asesiadau effaith a wnaed gan Lywodraeth Cymru mewn perthynas â'r materion rwyf newydd sôn amdanynt, a'r effaith niweidiol a gaiff hynny ar fioamrywiaeth yma yng Nghymru?

Wel, fel y gŵyr yr Aelod, roedd hynny’n rhan o’r Bil amaethyddiaeth roeddem yn falch iawn o’i basio yn y Senedd yn ddiweddar, ac yn sicr, cafodd yr asesiadau effaith eu cynnal yn rhan o’r Bil hwnnw.

Rwy’n siŵr y bydd y Gweinidog yn ymwybodol o’r achosion dinistriol o ffliw adar yn sir y Fflint yn nythfeydd mwyaf Cymru o fôr-wenoliaid cyffredin a gwylanod penddu ar y safleoedd hyn nawr, sy’n ymestyn ar draws aber afon Dyfrdwy. Amcangyfrifir bod cannoedd o adar wedi marw, a chafwyd adroddiadau na welwyd yr un cyw gwylan penddu yn cael eu magu ar y safle eleni, lle byddai cannoedd lawer fel arfer. A gwyddom hefyd yr amcangyfrifwyd y llynedd, ar Ynys Gwales yr RSPB yn sir Benfro, fod miloedd o adar wedi marw o ffliw adar yno. Felly efallai y gallwch roi’r wybodaeth ddiweddaraf i ni ynglŷn â'r sefyllfa mewn perthynas â ffliw adar pathogenig iawn mewn adar gwyllt, a pha gamau y mae Llywodraeth Cymru yn eu cymryd. Ond yn fwy penodol mewn perthynas â’ch portffolio wrth gwrs, o ystyried effeithiau dinistriol ac uniongyrchol y straen pathogenig iawn hwn o ffliw adar sy’n cael effaith mor ddwys ar ein nythfeydd adar môr ledled y DU, a ydych yn cydnabod bod yn rhaid iddi fod yn flaenoriaeth frys nawr i Lywodraeth Cymru gyhoeddi strategaeth cadwraeth adar môr, heb unrhyw oedi pellach?

Diolch, Llyr. Mae hyn ym mhortffolio Lesley Griffiths mewn gwirionedd, ond yn amlwg, rydym yn gweithio'n agos iawn gyda'n gilydd, gan fod y mater yn croesi dros nifer o'r materion bioamrywiaeth a godwyd gennych. Mae'n peri cryn bryder yn wir. Gwelsom adar drycin Manaw yn cael eu heffeithio y llynedd. Rydych yn llygad eich lle am y gwylanod—mae'n ofnadwy, ac rydym yr un mor bryderus â phawb arall. Mae swyddogion Lesley a minnau yn gweithio gyda'i gilydd i weld beth y gellir ei wneud yn y tymor byr iawn, ac yna'n amlwg ar strategaeth fwy hirdymor ar gyfer gwell cadwraeth, a gwell rheoleiddio hefyd mewn gwirionedd. Felly, rydym yn awyddus iawn i sicrhau bod lleoedd gwarchodedig i'w cael yng Nghymru nad yw pobl yn mynd iddynt yn ystod rhannau pwysig o'r cylch nythu a magu. A byddwn yn cyflwyno cynlluniau amrywiol, ond Lesley a'i phortffolio hi fydd yn edrych ar y camau y dylid eu cymryd ar unwaith yng ngoleuni'r ffliw adar sy'n dal i fod yn lledaenu'n eang. Mae'n peri cymaint o bryder, onid yw, ac mae'n debyg y bydd yn rhaid inni roi mwy o fesurau ar waith ar gyfer adar fferm hefyd.

Weinidog, gan gadw at ffliw adar, mae’r RSPB yn galw am foratoriwm ar ryddhau adar hela, gan fod oddeutu 2.3 miliwn y flwyddyn yn cael eu rhyddhau ledled Cymru, a gall adar hela gael eu heintio a throsglwyddo ffliw adar pathogenig iawn i adar gwyllt. Mae pryder y gallai rhyddhau adar hela fod yn ffynhonnell ychwanegol o adar sy’n agored i niwed, a allai fod yn gronfa ar gyfer ffliw adar pathogenig iawn a chynnal y feirws drwy ddiwedd yr haf, dechrau’r hydref, yn y misoedd cyn dyfodiad niferoedd mawr o adar gwyllt mudol. Felly, Weinidog, a ydych yn ystyried, a yw Llywodraeth Cymru yn ystyried, rhoi cynllun ar waith i atal lledaeniad ffliw adar pathogenig iawn o adar a fridiwyd mewn caethiwed, fel adar hela, i fywyd gwyllt?

Fel y dywedais mewn ymateb i Llyr, John, mae hyn yn rhan o bortffolio fy nghyd-Aelod, Lesley Griffiths, ond yn amlwg, mae ei swyddogion hi a fy rhai innau, a hithau a minnau, yn gweithio’n agos iawn gyda’n gilydd ar hyn, a byddwn yn cyflwyno mesurau o ganlyniad i’r ffliw hwn sy’n dal i fod yn lledaenu'n eang yn y boblogaeth adar ac sy’n peri cryn bryder, gan arwain at effeithiau gwirioneddol ddinistriol. Felly, bydd yn rhaid inni edrych ar fesurau dramatig i geisio cymryd camau i ddiogelu rhai o’n hadar mwyaf gwerthfawr. Ac yma yng Nghymru, rydym wedi bod yn ffodus iawn, gan fod gennym nythfeydd bridio adar prin iawn, y mae angen inni eu diogelu er lles bioamrywiaeth fyd-eang, yn ogystal â'n bioamrywiaeth ein hunain. Felly, mae swyddogion yn gweithio'n galed iawn ar strategaeth i fynd i'r afael â hynny.

Diolch. Rydym yn gweithio'n galed i wella cysylltedd rheilffyrdd yng ngogledd Cymru drwy fuddsoddi lle mae gennym gyfrifoldeb datganoledig, gan gynnwys mewn trenau newydd. Mae'r seilwaith rheilffyrdd a gwasanaethau i Lundain yn parhau i fod yn gyfrifoldeb i Lywodraeth y DU, gan gynnwys y pedwar gwasanaeth Avanti dyddiol a gafodd eu dileu yng ngogledd Cymru yn ystod cyfnod prysur yr haf.

Diolch. Mewn ymateb i gwestiwn ysgrifenedig bedair blynedd yn ôl, dywedodd Gweinidog yr economi a thrafnidiaeth ar y pryd,

'Mae Llywodraeth Cymru wedi sefydlu proses asesu 3 cham ar gyfer gorsafoedd newydd… i… sicrhau bod cyfres o gynlluniau newydd ar gael i fanteisio ar gyfleoedd ariannu yn y dyfodol... gan Lywodraeth y DU',

a bod gorsaf Cyffordd Treffynnon ym Maes-glas wedi'i hychwanegu at y rhestr o orsafoedd newydd posibl. Mewn ymateb i gwestiwn ysgrifenedig a gefais gennych yr wythnos hon, fe gyfeirioch chi at ddyhead Llywodraeth Cymru i ailagor yr orsaf, pe bai cyllid yn cael ei ddarparu gan Lywodraeth y DU, gan ychwanegu,

'Yn y cyfamser, rydym yn canolbwyntio ein hadnoddau ar wneud y gorau o'r seilwaith presennol—dull a gefnogir gan gomisiwn trafnidiaeth gogledd Cymru yn eu hadroddiad interim.'

Fodd bynnag, mae eu hadroddiad interim hefyd yn cynnwys cefnogaeth i greu gorsaf newydd ym mharc diwydiannol Glannau Dyfrdwy, a gwaith i wneud gorsaf Shotton yn gyfnewidfa bwysig. Pa gamau pellach a gymerwyd, felly, mewn perthynas â gorsaf Maes-glas, yn y pedair blynedd ers imi godi hyn gyntaf, a beth yw eich dealltwriaeth bresennol o’r sefyllfa gyda gorsafoedd parc Glannau Dyfrdwy a Shotton?

Diolch. Yn y pedair blynedd hynny, nid yw'r seilwaith rheilffyrdd wedi’i ddatganoli i Lywodraeth Cymru i'r graddau y byddem wedi hoffi. Rydym wedi cymryd camau i ariannu camau cyntaf y gwaith o ddatblygu achos busnes er mwyn diogelu ein dyhead ar gyfer ailagor gorsaf Maes-glas yn Nhreffynnon pe bai cyllid ar gael ar gyfer yr orsaf. Ond fel y dywedodd ar ddechrau'r cwestiwn hwn, mae'n fater o 'pan fydd cyfleoedd ar gyfer cyllid yn codi.' Wel, nid ydynt yn codi'n aml iawn, a dyna ein problem. Mae gennym lu o ddyheadau, gan gynnwys Glannau Dyfrdwy, a meiddiaf ddweud y bydd adroddiad Burns ar ogledd Cymru, y gobeithiaf fod pob un ohonoch yn ymgysylltu ag ef, yn ychwanegu at hynny. Ond heb gyllid, neu heb fod Llywodraeth y DU yn ysgwyddo ei chyfrifoldeb i wella seilwaith ar gyfer Cymru, mae ein hopsiynau'n gyfyngedig.

Questions now from party spokespeople. The Conservative spokesperson, first of all, to ask a question to the Deputy Minister—Natasha Asghar. 

Diolch yn fawr, Lywydd. Ddirprwy Weinidog, fel y gwyddoch, yr wythnos diwethaf, cawsom ddadl ar ddeiseb a oedd yn galw am ddiddymu cynlluniau i gyflwyno terfyn cyflymder cyffredinol o 20 mya yma yng Nghymru. Rydych yn ymwybodol o fy safbwynt i ar y mater, a chredaf fod pawb yn ymwybodol o hynny erbyn hyn, ond i unrhyw un nad ydynt, rwyf o blaid terfynau 20 mya wedi'u targedu y tu allan i ysgolion, mannau chwarae, strydoedd mawr prysur, ond nid ar gyfer Cymru gyfan. Hoffwn ddiolch i Gadeirydd y Pwyllgor Deisebau am gyflwyno’r ddadl yr wythnos diwethaf, yn seiliedig ar y cyfyngiadau amser a oedd gennym, ond dim ond un ddeiseb, sydd wedi casglu dros 21,000 o lofnodion, a drafodwyd gennym, ac mae llawer mwy ohonynt i'w cael, gyda chyfanswm o bron i 100,000 o lofnodion.

Ddirprwy Weinidog, rwy'n siŵr y gallwch chi, hyd yn oed, gytuno bod y ffigurau hyn yn llawer uwch na'r ychydig filoedd a gymerodd ran yn ymgynghoriad Llywodraeth Cymru i ddechrau. Mae fy mewnflwch a fy mhlatfformau cyfryngau cymdeithasol wedi’u llenwi gan negeseuon gan drigolion ledled Cymru yn diolch i mi a fy nghyd-Aelodau am sefyll o'u plaid, a gwrthwynebu eich prosiect diweddaraf gyda'r terfyn 20 mya, tra bo'n ymddangos bod y fideo a bostiwyd gennych ar y cyfryngau cymdeithasol, yn canmol eich araith yn y Siambr yr wythnos diwethaf yn amddiffyn y cynllun, wedi cael ymateb ofnadwy o wael. Cefais drafferth dod o hyd i unrhyw sylw cefnogol wrth bori drwy fy nghyfryngau cymdeithasol. Felly, o ystyried bod nifer cynyddol o bobl Cymru yn erbyn hyn, a meiddiaf ddweud bod gan hyd yn oed rai o’ch cyd-Aelodau eich hun amheuon, pryd y byddwch yn rhoi eich ego o’r neilltu, yn cyfaddef o'r diwedd eich bod wedi gwneud camgymeriad, ac yn gwneud tro pedol, os a phan fo angen, ar y terfyn 20 mya hwn?

Nid yw’n bolisi cyffredinol.

Waw, ai dyna oedd yr ateb? Iawn. Os mai dyna'r ymateb, mae hynny'n sioc—nid wyf am wadu hynny—ond nid yw'n syndod.

Iawn, gadewch inni roi'r cynllun 20 mya o'r neilltu am funud, gan fod llawer o feysydd trafnidiaeth pwysig eraill lle rydych chi a’r Llywodraeth hon wedi bod yn methu. Felly, gadewch inni siarad am Gaerdydd. Mae wedi croesawu enwau cerddorol mawr, fel Beyoncé, Coldplay, Harry Styles. Cafodd miloedd o bobl amser gwych yn y digwyddiadau hyn, a gwn eich bod chi'n un ohonynt, Ddirprwy Weinidog, ar sail ar y fideo chwithig a rannoch ohonoch eich hun yn gwylio Coldplay. Fodd bynnag, i lawer o bobl, daeth yr hwyl i ben cyn gynted ag y gwnaethant adael a cheisio gwneud eu ffordd adref. Roedd y trenau'n orlawn, ac nid oedd digon o gerbydau'n weithredol ar gyfer y digwyddiadau penodol hyn. Felly, ar ddiwrnod cyngerdd Harry Styles, gorfodwyd teithwyr i ddioddef siwrnai dair awr uffernol—a dyfynnaf y gair 'uffernol'—gyda phobl wedi eu gwasgu at ei gilydd y tu allan i'r toiledau ac yn yr eil gan mai dau gerbyd yn unig a oedd gan y trên. Llewygodd un fenyw ar y trên oherwydd y gorlenwi a'r diffyg aerdymheru. Nid yw’r rhain yn broblemau newydd, Ddirprwy Weinidog; codais faterion tebyg y llynedd pan fu Ed Sheeran a Tom Jones yn chwarae yng Nghaerdydd. Ac eto, fel arfer, nid oes unrhyw welliannau wedi'u gwneud. Felly, Ddirprwy Weinidog, a ydych yn cytuno bod ein rhwydwaith trafnidiaeth gyhoeddus, sy'n cael ei ddinistrio gennych nawr, yn amharu’n ddifrifol ar ein gallu i gynnal digwyddiadau mawr o'r radd flaenaf?

Nid wyf yn cytuno â hynny, gan fod y dystiolaeth yn dangos eu bod yn dal i ddod i Gaerdydd a’u bod yn dal i gael eu gwerthfawrogi gan lawer iawn o bobl. Pan fydd gennych 70,000 o bobl mewn un lle, i gyd yn ceisio gadael ar yr un pryd, mae'n ffaith ffisegol y bydd tagfeydd ac y bydd yn rhaid ciwio. Mae hynny'n wir am unrhyw stadiwm chwaraeon neu stadiwm ddigwyddiadau torfol yn unrhyw le yn y byd. Byddwn wrth fy modd yn clywed unrhyw awgrymiadau ymarferol sydd gan Natasha Asghar ar gyfer rheoli hynny mewn ffordd wahanol; rydym yn glustiau i gyd. Darparwyd gwasanaethau ychwanegol gan Great Western a Trafnidiaeth Cymru. Mae'n anffodus fod yna amodau anghyfforddus wedi bod.

Fel y gwyddoch, mae gennym raglen adnewyddu a buddsoddi radical mewn trenau—dros £800 miliwn mewn cerbydau newydd ac £1 biliwn yn y prosiect metro, ac mae'n dod yn weithredol. Ac edrychaf ymlaen at lawer mwy o ddigwyddiadau llwyddiannus yn y stadiwm ac mewn mannau eraill.

Ddirprwy Weinidog, nid cyngherddau a digwyddiadau mawr yn unig sy'n achosi hunllefau trafnidiaeth gyhoeddus i breswylwyr. Rwy'n derbyn cwynion yn rheolaidd am gau llinell Treherbert i Bontypridd, a'r gwasanaethau bysiau yn lle trenau. Mae'r gwasanaethau bysiau yn lle trenau wedi bod yn hollol warthus, a dweud y gwir. Nid yw bysiau yn lle trenau i Gaerdydd yn dod, a phan fyddant yn dod, maent eisoes yn llawn, ac nid ydynt yn stopio lle maent i fod i stopio. Mae'n cymryd hyd at bedair awr i gymudwyr gyrraedd adref o'r gwaith gyda'r nos. Cafodd un ddynes ei derbyn i'r ysbyty gyda phoenau yn y frest oherwydd y straen a achoswyd gan wasanaethau bysiau yn lle trenau, a rhoddodd menyw arall y gorau i'w swydd am na allai wynebu teithio i Gaerdydd ar y bysiau hyn. Felly, ystyriwch hynny, bawb. Mae menyw wedi cael ei gorfodi i roi'r gorau i'w swydd oherwydd y gwasanaeth gwirioneddol ofnadwy hwn. Mae'r bobl hyn yn cael eu rhoi drwy uffern yn ddyddiol, ac maent yn teimlo bod y dyn sy'n gyfrifol am Trafnidiaeth Cymru yn troi ei gefn arnynt. Ond a yw hyn yn syndod? Ymddengys na allwch hyd yn oed gyflawni tasg sylfaenol fel pleidleisio y ffordd iawn, Ddirprwy Weinidog, felly sut ar y ddaear y gallwn ddisgwyl ichi fynd i'r afael â materion y dydd? Ddirprwy Weinidog, beth a ddywedwch wrth y rhai sy'n gorfod dioddef y gwasanaeth erchyll hwn, a beth fyddwch chi'n ei wneud i ddod â'r dioddefaint hwn i ben wrth symud ymlaen?

Rwyf wedi gofyn i'r Aelod o'r blaen am ei hawgrymiadau peirianyddol o sut arall rydym yn mynd i ailwampio'r rheilffordd yn llwyr heb ei chau. Nid wyf wedi cael unrhyw atebion, ond mae amser i gyflwyno'r syniadau hynny o hyd. Mae arnaf ofn fod hyn yn anochel, ac mae llawer o bobl yr ardal yn deall y bydd y dadleoli a'r anghyfleustra'n arwain at well gwasanaethau, ac yn amlwg, yn y cyfamser, mae'n annymunol iawn i lawer, ac rwy'n deall hynny'n llwyr, a dyna pam ein bod yn gweithio gyda Trafnidiaeth Cymru i gwblhau'r gwaith cyn gynted ag y bo'n ymarferol bosibl, ac rwy'n hyderus y bydd y gwasanaeth y bydd pobl yn ei gael ar ôl hynny yn llawer iawn gwell.

Plaid Cymru spokesperson, Mabon ap Gwynfor. 

Thank you very much, Llywydd. I want to start by drawing the Minister's attention to the state of temporary accommodation and the use of temporary accommodation here in Wales. The latest statistics show that back on 30 April there were 10,444 individuals waiting and living in temporary accommodation, with almost a third of them—3,214—being children under the age of 16, and those numbers are increasing.

Dangosodd tystiolaeth gan Tai Pawb fod y cynnydd mwyaf yn y defnydd o lety dros dro wedi bod ar y ffurfiau lleiaf addas, gan gynnwys gwestai a llety gwely a brecwast. Gall llety o'r fath arwain at broblemau logistaidd, gan gynnwys teuluoedd yn rhannu un ystafell, diffyg lle i blant chwarae, gorfod rhannu ystafelloedd ymolchi a diffyg adnoddau coginio. Yn aml, mae ganddynt gysylltiad rhyngrwyd gwael neu ddim cysylltiad o gwbl, gan roi preswylwyr dan anfantais, gan nad ydynt yn gallu gwneud cais am fudd-daliadau, cael mynediad at fancio ar-lein na chofrestru ar gyfer gwasanaethau cymorth. Pa gamau y mae'r Gweinidog yn eu cymryd, felly, i sicrhau bod llety dros dro yn cyrraedd safon ofynnol, a pha gynlluniau sydd gan Lywodraeth Cymru i sicrhau bod llety dros dro yng Nghymru yn gallu diwallu anghenion y nifer cynyddol o bobl sy'n ddibynnol ar wasanaethau o'r fath?

Diolch, Mabon. Mae nifer y bobl mewn llety dros dro yn uchel iawn. Mae'n bwysig dweud, serch hynny, nad yw pob un o'r rheini mewn llety anaddas iawn. Fel y gwn eich bod yn gwybod, mae gennym raglen gyfalaf ar gyfer llety dros dro ar waith sydd wedi bod yn darparu safon lawer gwell o lety dros dro. Mae hon wedi bod yn sgwrs barhaus. Bûm yn siarad yng nghynhadledd Cartrefi Cymunedol Cymru y bore yma ynglŷn â'r cydbwysedd y mae angen ei sicrhau rhwng gwneud yn siŵr ein bod yn adeiladu cartrefi carbon isel sero net ar gyfer y dyfodol yn ein sector rhentu cymdeithasol, heb golli golwg ar y safon ar gyfer hynny, ond ein bod hefyd yn cynyddu'r ddarpariaeth o lety dros dro, sy'n llety dros dro da, yn hytrach na gwestai a llety gwely a brecwast, sy'n amlwg yn anaddas, ac rydym yn ymdrechu'n galed iawn i ddod â phobl allan o'r rheini cyn gynted â phosibl.

Rwyf wedi gofyn i swyddogion weld a allwn weithio gyda'n partneriaid awdurdod lleol a landlordiaid cymdeithasol cofrestredig ar ffordd o gael ffigurau cywir o ran faint o bobl sydd ym mha fath o lety dros dro. Mae hynny'n swnio fel cais hawdd i'w wneud, ond mae wedi bod yn ddata eithaf anodd ei gasglu, gan nad ydym ond yn casglu data ar sut y caiff y taliadau eu gwneud ac nid ar y math o lety. Rwyf wedi dweud yn glir iawn wrth bartneriaid ein bod yn agored i unrhyw awgrym o gwbl a fyddai'n caniatáu i bobl symud allan o westai a llety gwely a brecwast cyn gynted â phosibl i lety llawer mwy addas, ac y byddwn ninnau'n gofalu am y manylion. Felly, dywedaf hynny eto yn gyhoeddus ar lawr y Senedd: os ydych yn sefydliad partner sy'n ceisio symud pobl i lety gwell, peidiwch â phoeni am geisio ffitio eich syniad i un o gynlluniau cyllido Llywodraeth Cymru. Rhowch y syniad i ni, ac fe ddown o hyd i ffrwd ariannu i chi, gan fod gwir angen inni gael pobl—. Ac mae llawer o bobl wedi bod yn cynnig atebion arloesol. Mae'n ffaith, serch hynny, er mor gyflym rydym yn symud pobl i lety dros dro parhaol a gwell—ac rydym yn dal i symud oddeutu 400 i 600 o bobl y mis i lety parhaol, o ansawdd uchel—nid ydym yn gallu atal llif y bobl i mewn i'r system, sydd wedi'i achosi i raddau helaeth iawn gan yr argyfwng costau byw sydd ohoni, mae arnaf ofn.

Felly, Mabon, gwn eich bod yn ymwybodol, ond rwyf am egluro ar gyfer gweddill y Senedd, ein bod, o ganlyniad i'r cytundeb cydweithio, yn gweithio ar ddau beth. Rydym yn gweithio ar strategaeth atal digartrefedd i gyd-fynd â'n cynllun digartrefedd, a strategaeth hefyd, wrth gwrs, i gyflymu'r broses o adeiladu tai cymdeithasol ledled Cymru gan ddefnyddio'r holl ysgogiadau sydd ar gael i ni. Oherwydd mae'n rhaid inni fynd i'r afael â'r rhestr o'r ddau ben. Mae'n rhaid inni atal pobl rhag dod yn ddigartref yn y lle cyntaf, hyd y gallwn, ac wrth gwrs, mae'n rhaid inni adeiladu'r tai, sef yr unig ateb hirdymor mewn gwirionedd i ddatrys y broblem.

I thank the Minister for that response.

Felly, dim ond un rhan o'r argyfwng tai ehangach rydym yn ei wynebu yw'r argyfwng llety dros dro y cyfeiriais ato, ac rydych chi newydd ymateb iddo. Ond nid yw'r sefyllfa'n anobeithiol. Gwyddom fod atebion a all weithio ochr yn ochr â'i gilydd, boed hynny'n ymwneud â chynyddu argaeledd tai trefol, fel rydych wedi'i grybwyll, a diwygio deddfwriaeth digartrefedd, neu ddefnyddio cymorth manwl fel lwfansau tai lleol neu daliadau disgresiwn at gostau tai. Felly, hoffwn achub ar y cyfle hwn i sôn am daliadau disgresiwn at gostau tai.

Mae taliadau disgresiwn at gostau tai yn arf hollbwysig sydd ar gael i awdurdodau lleol i ymdopi â phwysau sy'n gysylltiedig â digartrefedd, sydd ar gynnydd, yn rhannol oherwydd y cynnydd mewn prisiau rhent a'r effaith ar denantiaid incwm isel. Argymhellodd adroddiad diweddar gan Sefydliad Bevan y dylai Llywodraeth Cymru gynyddu ei buddsoddiad yn y gronfa taliadau disgresiwn at gostau tai, fel y gall awdurdodau lleol ychwanegu at daliadau disgresiwn at gostau tai i'r uchafswm a ganiateir o dan reolau taliadau disgresiwn o'r fath, yn ogystal â dyrannu cronfeydd dewisol i atal digartrefedd ar ddechrau'r flwyddyn ariannol, er mwyn sicrhau bod gan awdurdodau lleol fwy o sicrwydd ar gyfer cynllunio gwariant ar daliadau disgresiwn at gostau tai. Felly, sut mae'r Gweinidog yn ymateb i'r argymhellion hyn gan Sefydliad Bevan, ac a yw'r Gweinidog wedi ystyried mabwysiadu'r dulliau hyn o atal digartrefedd?

Iawn, felly, mae gennym gryn ddiddordeb yn y defnydd o'r rhaglen daliadau disgresiwn at gostau tai. Mae nifer o ffrydiau ariannu disgresiynol eraill ar gael hefyd. Mae'r Gweinidog Cyfiawnder Cymdeithasol a minnau wedi bod yn edrych yn gyffredinol ar nifer o ffrydiau ariannu disgresiynol, ac mae'n flaenoriaeth inni gadw pobl yn eu cartrefi os oes modd o gwbl. Mae'n amlwg mai dyna'r ateb gorau i'r rhan fwyaf o bobl, ac felly byddwn yn gweithio—rydym yn gweithio, dylwn ddweud; rwyf eisoes wedi cael nifer o gyfarfodydd ar hyn—gyda chymheiriaid llywodraeth leol yn benodol er mwyn deall mwy ynglŷn â beth sy'n digwydd gyda'r gwariant. Felly, mae gennym hefyd gylchoedd gwariant rhyfedd iawn mewn rhai awdurdodau lleol, felly rydym wedi bod yn edrych i weld a yw ein mecanweithiau dosbarthu mor effeithiol ag y gallent fod, sut olwg sydd ar y gwaith proffilio gwariant, fel y'i gelwir, a oes patrwm iddo y gallwn ei efelychu'n well, a chryn dipyn o fanylion eithaf cymhleth ynglŷn â sut yn union y caiff ei ddarparu ac i bwy a sut olwg sydd ar y prosesau gwneud ceisiadau. Felly, mae cryn dipyn o waith manwl iawn yn mynd rhagddo ar sicrhau ei fod wedi'i dargedu mor effeithiol â phosibl.

Mae'r broses gyllidebol wedi bod yn erchyll eleni. Ni fydd pethau'n gwella ar gyfer y flwyddyn nesaf. Rwy'n parhau i bwysleisio ei bod yn llawer rhatach cadw pobl yn eu cartref nag yw hi i orfod eu rhoi drwy'r system ddigartrefedd. Mae'n rhatach o ran dioddefaint dynol ac mae'n rhatach yn ariannol, felly mae'n gwneud llawer o synnwyr i wneud hynny, a byddaf yn parhau i bwysleisio'r pwynt hwnnw, ond yn wyneb un o'r setliadau cyllideb gwaethaf—wel, y setliad cyllideb gwaethaf—rydym erioed wedi'i gael fel Llywodraeth Cymru. Ond yn sicr, ac os oes unrhyw syniadau eraill ynglŷn â'r hyn y gallwn ei wneud i sicrhau bod hynny'n digwydd. Felly, rydym yn derbyn yr argymhelliad cyffredinol yn llwyr, a bydd y manylion yn bwysig o ran sut yn union rydym yn mynd ati i wneud hynny.

Diolch, Jayne. Rydym yn parhau i ariannu rhaglen taclo tipio Cymru. Yn 2022, fe wnaethom ddyblu'r cyllid i £1.2 miliwn dros y tair blynedd nesaf i wella ein cymorth i reoleiddwyr amgylcheddol a chymunedau fynd i'r afael â thipio anghyfreithlon. Mae'r rhaglen yn cynorthwyo gyda gweithgareddau gweithredol a gorfodi, ynghyd â chynnal ymgyrch genedlaethol i atal tipio anghyfreithlon.

Diolch am eich ateb, Weinidog. Mae tipio anghyfreithlon yn difetha ein cymunedau. Gall amrywio o adael gwastraff cartref ar gornel stryd i droseddwyr yn tipio'n anghyfreithlon ar raddfa ddiwydiannol. Pan fo'r rhan fwyaf o bobl yn gwneud popeth yn iawn, mae gweld unigolion yn difetha ein cymdogaethau lleol yn fwriadol, yn gyson, ac yn aml mewn ffordd gwbl haerllug yn peri cryn rwystredigaeth. Ddydd Gwener diwethaf, cefais y cyfle a'r pleser o siarad â phlant o ysgol gynradd yr Eglwys yng Nghymru Malpas. Roedd yn drist iawn clywed mai tipio anghyfreithlon yn eu hardal oedd un o'u pryderon mwyaf, ond roedd yn galonogol iawn clywed pa mor benderfynol ydynt o chwarae eu rhan a dylanwadu ar bobl eraill.

Ymddengys mai cyfyngedig yw gallu awdurdodau i fynd i'r afael â'r troseddwyr gwaethaf, gydag erlyniadau'n cymryd llawer iawn o amser, a'r dirwyon a roddir yn y pen draw yn annigonol i atal pobl, ac mae awdurdodau lleol a chyrff fel Cyfoeth Naturiol Cymru yn ceisio gwneud eu gorau, ond ar hyn o bryd, nid yw'n ymddangos bod ganddynt yr adnoddau cywir i fynd i'r afael â'r mater yn effeithiol. Felly, sut y gall Llywodraeth Cymru symleiddio'r broses o atal pobl sy'n tipio'n anghyfreithlon dro ar ôl tro, fel bod awdurdodau'n gallu gweithredu'n gyflym ac yn effeithlon i fynd i'r afael â'r troseddwyr gwaethaf? Ac a wnewch chi roi anogaeth i blant ysgol gynradd yr Eglwys yng Nghymru Malpas yn fy etholaeth am eu syniadau a'u gwaith ar yr hyn y gallant ei wneud a'r hyn yr hoffent ei weld yn digwydd i fynd i'r afael â'r broblem?

Fe wnaf hynny gyda'r pleser mwyaf, Jayne. Credaf fod y gofal sydd gan ein plant ysgol ledled Cymru ynglŷn â'r amgylchedd ar bob ffurf yn rhywbeth i fod yn falch iawn ohono. Mae fy nghyd-Aelod, Jeremy Miles, a minnau'n falch iawn o'r rhaglen eco-ysgolion hefyd. Rwyf wedi cyfarfod â llawer o gynghorau eco-ysgolion ledled Cymru, a gwn fod Jeremy wedi hefyd, ac rwy'n siŵr fod pob un ohonoch chithau wedi gwneud hynny yn eich etholaethau eich hunain. Mae'r brwdfrydedd a'r—nid wyf yn gwybod beth i'w alw, mewn gwirionedd—yr angerdd sydd ganddynt ynglŷn â'r pwnc yn wych. A dweud y gwir, maent wedi bod yn allweddol, wrth gwrs, gyda llawer o'n hailgylchu, gan eu bod yn mynd â'r neges adref at eu rhieni, ac os ydynt fel fy mhlant i, mae rhestrau mawr uwchben y bin, yn dweud wrthych beth y gallwch ei roi a beth na allwch ei roi yno. Credaf fod gan fy mhlant system ddirwyo hyd yn oed ar gyfer unrhyw un nad ydynt yn cydymffurfio. Rwy'n falch iawn o ddweud pa mor wych yw hynny.

O ran awdurdodau lleol, rwy'n fwy na pharod i ysgrifennu at yr awdurdodau lleol unwaith eto, gan fod ystod eang o ddulliau gorfodi ar gael iddynt, ac rydym yn eu hannog i wneud defnydd llawn o'r dulliau gorfodi presennol. Dylid erlyn ad-droseddwyr drwy'r llysoedd. Rwy'n derbyn y pwynt am yr amser y mae hynny'n ei gymryd a'r dirwyon, ond serch hynny, mae'n cael effaith ataliol iawn, fe wyddom hynny, os yw pobl yn credu eu bod yn debygol o gael eu herlyn. Felly, rydym yn annog hynny, ond rydym hefyd—. Byddaf yn atgoffa awdurdodau lleol fod opsiynau gorfodi amgen ar gael. Byddai perffaith hawl gan awdurdod lleol i atafaelu cerbyd sy'n tipio'n anghyfreithlon, er enghraifft, sy'n cael effaith ataliol iawn. Felly, byddaf yn atgoffa awdurdodau lleol o'r ystod o bwerau sydd ganddynt hefyd.

Diolch. Rydym yn gweithio'n agos gyda chynghorau sir Gaerfyrddin a sir Benfro, yr awdurdodau priffyrdd sy'n gyfrifol am ddiogelwch ar y ffyrdd yn eu siroedd. Ers 2019, maent wedi cael dros £5 miliwn o gyllid ar gyfer diogelwch ar y ffyrdd. Eleni, byddant yn derbyn dros £2.5 miliwn i roi'r terfyn cyflymder 20 mya newydd ar waith, sef y fenter ddiogelwch ar y ffyrdd fwyaf mewn cenhedlaeth.

Diolch yn fawr, Ddirprwy Weinidog. Ychydig wythnosau yn ôl, codais bryderon diogelwch difrifol gyda chi ynghylch cyffordd Mynegbost Nash ar yr A477, yn dilyn marwolaeth drasig Ashley Rogers ym mis Mai eleni. Casglodd deiseb a oedd yn galw am welliannau diogelwch 10,000 o lofnodion mewn ychydig wythnosau yn unig, gan ddangos pa mor gryf yw'r teimlad fod angen gwneud rhywbeth ar y gyffordd hon. Fodd bynnag, nid yw'r materion diogelwch yn gyfyngedig i'r gyffordd hon yn unig.

Yn Milton, hefyd ar yr A477, mae goryrru'n parhau i fod yn bryder i drigolion a defnyddwyr y ffordd. Yng Nghilgeti, hefyd ar yr A477, mae croesfan anniogel i gerddwyr a defnyddwyr sgwteri symudedd yn peri pryder, ac yn Llanddowror, ar gyffordd ymadael, hefyd ar yr A477, mae'r gyffordd ymadael hon wedi achosi nifer o ddamweiniau a fu bron â digwydd, gyda nifer o wrthdrawiadau gydag arwydd ffordd dros nifer o flynyddoedd. Mae'r A477 yn cael ei defnyddio gan gymudwyr lleol, twristiaid a gyrwyr lorïau trawsgyfandirol, felly mae'n hanfodol fod diogelwch ar hyd y darn hwn o'r ffordd yn cael ei wella.

A gaf fi ofyn i'ch swyddogion weithio gydag Asiant Cefnffyrdd De Cymru i gynnal adolygiad llawn a chynhwysfawr o'r A477 rhwng Doc Penfro a Sanclêr, oherwydd er mai dim ond 22 milltir o hyd yw'r darn o ffordd, ac efallai'n rhan gymharol fyr o rwydwaith ffyrdd Cymru, mae gormod lawer o ddamweiniau a fu bron â digwydd, ac o farwolaethau, yn anffodus, ar y rhan hon o'r ffordd? Diolch, Lywydd.

Diolch, ac unwaith eto, rwy'n cydymdeimlo â theulu Ashley Rogers am ei farwolaeth gynamserol, y mae'n flin gan bob un ohonom amdani. Mae gormod o farwolaethau ar y ffyrdd yng Nghymru, oddeutu 80 y flwyddyn, sy'n rhywbeth rydym wedi arfer ag ef, ac ni ddylem fod.

Ar yr ardal benodol y mae Sam Kurtz yn tynnu sylw ati, cyffordd Mynegbost Nash ar yr A477, mae Llywodraeth Cymru a'r asiantiaid cefnffyrdd wedi ymchwilio i wrthdrawiadau a damweiniau a fu bron â digwydd ar y safle. Roedd eu hastudiaeth yn cynnwys monitro gyda theledu cylch cyfyng a gwylio ymddygiad gyrwyr i geisio canfod a oedd unrhyw broblemau gyda gweithrediad y gyffordd, gan ei bod yn gyffordd a adeiladwyd yn ôl y safon gyffredin. Canfuwyd, yn rhan o'r gwaith monitro, fod yna achosion o gerbydau mawr yn rhwystro gwelededd, fod rhai cerbydau'n defnyddio'r gyffordd i wneud troeon pedol, a bod rhai cerbydau'n mynd y tu hwnt i'r gyffordd—hynny yw, maent yn troi i'r dde oddi ar yr A4075 ond yn stopio o fewn y lôn tua'r gorllewin ar yr A477. Mae'r astudiaeth wedi argymell newidiadau i'r seilwaith ac mae'n ymchwilio ymhellach i opsiynau.

Ar y coridor ehangach, edrychodd yr adolygiad ffyrdd yn fanwl ar gynlluniau i fynd i'r afael â diogelwch. Dywedodd yn gadarn y dylem fod yn edrych ar achosion unigol, a mynd i'r afael â'r rheini, ac mai un o'r prif ddulliau gweithredu sydd ar gael i ni mewn gwirionedd yw gostwng terfynau cyflymder, yn hytrach na gwneud newidiadau peirianyddol yn ddiofyn. Mantais hynny, wrth gwrs, yw y gellir ei wneud yn gyflym, yn rhad, a heb fawr o effaith o ran carbon. Mae hynny bellach yn rhan bwysig o'r gyfres o ddulliau rydym yn eu defnyddio i fynd i'r afael â materion diogelwch ar y ffyrdd, ac rwy'n fwy na pharod i roi'r wybodaeth ddiweddaraf i'r Aelod am y cynnydd a wnawn gyda'n hastudiaethau.

Diolch yn fawr, Carolyn. Mae'n hanfodol ein bod yn cael pobl yn ôl i'r arfer o ddefnyddio trafnidiaeth gyhoeddus. Mae'r defnydd wedi gostwng ar draws y byd ers y pandemig. Mae trafodaethau'n cael eu cynnal gyda Trafnidiaeth Cymru, partneriaid yn y diwydiant a sefydliadau masnach ynghylch cynllunio a chyflwyno ymgyrch i gael pobl yn ôl ar fysiau.

Diolch am yr ateb hwnnw, Weinidog. I lawer o bobl, mae penderfynu a ddylid defnyddio'r bws yn fater o hyder—gwybod pa fws i'w gael, o ble, pa rif, ac ati. O fy mhrofiad i o deithiau bws ar draws gogledd Cymru, gwn fod gwefan ac ap Traveline Cymru yn dda iawn. Rwy'n credu ei fod wedi'i ddiweddaru, ac rwy'n ei chael hi'n hawdd iawn ei ddefnyddio.

Yn ddiweddar, cyfarfûm â'r comisiynydd pobl hŷn a buom yn trafod pwysigrwydd llinell ffôn Traveline hefyd i'r rhai nad ydynt ar-lein, ac awgrymodd efallai y gallem sicrhau bod rhif ffôn Traveline ar gael ar bob cysgodfan fysiau. Felly, a fyddech chi'n ystyried siarad â Trafnidiaeth Cymru a'n partneriaid yng Nghymdeithas Llywodraeth Leol Cymru i weld a allent wneud hynny'n bosibl, ei roi ar bob cysgodfan fysiau, fel y gallant o leiaf ffonio rhywun i gael gwybod pryd mae'r bws nesaf yn dod a beth yw'r amserlenni?

Byddwn hefyd yn ddiolchgar pe bai'r Gweinidog yn gwybod faint o lwybrau fydd yn cael eu cadw yn dilyn cyhoeddi'r gronfa bontio ar gyfer bysiau a phryd y byddant yn cael eu cyhoeddi.

Diolch. Ar y pwynt olaf, rydym yn parhau i weithio gydag awdurdodau lleol a Trafnidiaeth Cymru i gael darlun cywir o'r llwybrau y mae cwmnïau'n dal i fod yn barod i'w rhedeg yng ngoleuni'r cymorth ychwanegol rydym wedi'i roi ar waith. Rydym yn gwneud cynnydd da ar hynny. Mae gennym hyder mawr ynghylch y llwybrau ysgol a fydd yn cael eu cadw ar gyfer tymor mis Medi, ond nid oes gennym ffigur terfynol eto ar gyfer faint yn union fydd yn cael eu cadw, ac mae hynny'n rhannol oherwydd y bydd gweithredwyr masnachol yn dal i wneud eu penderfyniadau eu hunain ynghylch pa lwybrau sy'n gwneud synnwyr, o ystyried bod ymddygiad teithwyr wedi newid. Felly, mae'n parhau i fod yn ddarlun sy'n datblygu, ond rydym yn parhau i fod yn hyderus y bydd y mwyafrif helaeth o lwybrau'n cael eu diogelu.

Ar ei phrif bwynt, rwy'n cytuno'n llwyr â hi fod gwybodaeth a mynd i'r afael â chanfyddiadau ffug yn hanfodol i gael pobl i newid eu dull o deithio, a cheir gwaith ymchwil cryf iawn i ddangos hynny. Mae pobl wedi dod allan o'r arfer o fynd ar y bws ers coronafeirws—fel y crybwyllodd—ac mae llawer o bobl erioed wedi bod ar fws. Gwyddom nad yw hanner y bobl erioed wedi defnyddio'r bws. Nid wyf wedi bod yn un sy'n defnyddio'r bws yn arbennig o aml ar unrhyw adeg yn fy mywyd, mae'n rhaid imi ddweud, ond rwyf wedi dechrau defnyddio'r bws. Rwy'n tueddu i ddefnyddio trên a beic a cherdded yn fwy na bws, ar ôl cael profiadau gwael fel myfyriwr bws TrawsCymru i Aberystwyth—mae hyd yn oed arogl hwnnw'n dal i wneud imi deimlo'n sâl nawr.

Ond mae'n rhaid imi ddweud, rwyf wedi bod yn defnyddio gwefan Traveline Cymru, sy'n ardderchog, a'r ap. Ond mae'r llinell ffôn—fel y dywedodd, yn enwedig i bobl sydd wedi'u hallgáu'n ddigidol—yn rhagorol. Rydych yn cyrraedd canolfan alwadau gyfeillgar iawn yng ngogledd Cymru sydd â'r amynedd a'r amser i ddweud wrthych ble'n union rydych chi, ble mae'r safle bws, pa mor aml yw'r gwasanaethau. Rwy'n credu bod gennym adnodd pwysig iawn nawr yn nwylo Trafnidiaeth Cymru. Mae gan lawer o safleoedd bws y rhif Traveline arnynt eisoes, ond rwyf wedi gofyn i fy swyddogion ystyried y ffordd orau o roi mwy o gyhoeddusrwydd i'r manylion cyswllt. Byddwn yn annog yr holl Aelodau, fel rhan o'u gweithgarwch cyfryngau cymdeithasol, i dynnu sylw at Traveline Cymru fel ffordd ymarferol o roi'r cymorth sydd ei angen ar bobl i wneud mwy o ddefnydd o drafnidiaeth gyhoeddus.

Fel defnyddiwr achlysurol o'r bws T1C rhwng Caerdydd ac Aberystwyth, gallaf gadarnhau, ar gyfer y cofnod, nad oes arogl parhaol ar y bws hwnnw mwyach. Mae pethau wedi gwella er pan oeddech chi'n fyfyriwr, Ddirprwy Weinidog. 

Cefais y pleser o fynd ar fws yn ddiweddar, Ddirprwy Weinidog, o Abergele i Landdulas—taith sydd ychydig dros 2 filltir. Y rheswm dros fynd ar y daith honno ar fws oedd er mwyn gwneud yn siŵr y gallwn fwynhau'r noson o fy mlaen yn llawn, ond cefais fy mrawychu pan oedd pris y tocyn yn £6.10, Lywydd, am daith o ychydig dros 2 filltir. Roeddwn yn meddwl ar y pryd fod cost y tocyn gymaint â thua dau beint yn y Val. Ddirprwy Weinidog, fe fyddwch yn gwybod bod ganddynt ymgyrch wych o'r enw 'Get around for £2' yn Lloegr. Hoffwn awgrymu bod honno'n ymgyrch dda iawn i'w hystyried yma yng Nghymru, lle na fydd unrhyw daith fws unigol yn costio mwy na £2 i'r defnyddiwr, ni waeth beth fydd hyd y daith fws honno. Byddwn yn tybio bod honno'n ymgyrch syml iawn i'w deall ac yn ffordd dda iawn o annog pobl i ddefnyddio gwasanaethau bws yn y dyfodol. A yw hyn yn rhywbeth rydych chi'n ei ystyried?

Yn gyntaf oll, ynglŷn â chost teithio ar fysiau, byddwn yn cytuno â Sam Rowlands fod llawer o docynnau bws wedi mynd yn uchel iawn, ac mae hynny—i fod yn glir—yn ganlyniad uniongyrchol i breifateiddio. Ers preifateiddio, mae prisiau bysiau wedi codi'n llawer uwch na'r gost o ddefnyddio'r car, a hynny oherwydd ein bod wedi caniatáu i weithredwyr masnachol gael y grym. Byddant ond yn darparu llwybr os gallant wneud elw yn hytrach na darparu gwasanaeth cyhoeddus, a dyna pam y byddwn yn deddfu y flwyddyn nesaf ar gyfer system fasnachfraint wedi'i chynllunio'n llawn, a fydd yn caniatáu inni reoleiddio'r llwybrau, y prisiau ac amlder gwasanaeth.

Ond mae safon unrhyw system fysiau'n ddibynnol ar faint o arian rydych yn barod i'w fuddsoddi ynddi, ac rwy'n edmygu cynllun y Llywodraeth yn Lloegr i gael pris tocyn bws o £2. Fel y dywedais yn y Siambr hon o'r blaen, rydym wedi gwneud llawer o waith i weld a allem wneud un pris tocyn bws o £1 ai peidio, ac rydym wedi mynd yn eithaf pell ar y daith honno. Ond nid yw'r gost, rwy'n ofni, o £90 miliwn ychwanegol y flwyddyn yn fforddiadwy i ni o fewn y cyllidebau cyni rydym yn eu hwynebu. Cefais fy siomi pan gyhoeddwyd y cyllid hwnnw yn Lloegr, oherwydd fe'i gwnaed yn glir iawn gan y Gweinidogion a'i chyhoeddodd mai arian newydd oedd hwn, ac fel y gŵyr o'r ffordd y mae fformiwla Barnett yn gweithio, pan fydd arian newydd yn cael ei gyhoeddi i Loegr yn unig mewn maes datganoledig, byddem yn disgwyl cael cyfran 5 y cant o'r boblogaeth o hynny. Ond o ymholi, fe ddywedwyd wrthym nad oedd yn arian newydd mewn gwirionedd, ac nad oes unrhyw gyllid canlyniadol Barnett, ac nid ydym wedi gallu gwneud yr un peth, ac rwy'n gresynu at hynny'n fawr.

The best advert to get people to use buses, of course, is to provide good-quality bus routes. I'm waiting for the Minister to find his headset. The best advert for bus services is to provide those good services that serve communities effectively, and regular buses and dependable buses. Although I welcome a great deal the transition fund, it's only a temporary step. We need to ensure that the numbers using the service increase in the long term too. Can I ask, therefore, how the Deputy Minister expects the bus network to develop in rural areas such as Ynys Môn in years to come, so that we do have services that are attractive and sustainable?

Thank you for the question.

Mae'n llygad ei le fod patrwm defnyddio bysiau mewn ardaloedd gwledig yn anoddach. Rydym wedi ceisio blaenoriaethu yn y gwaith y buom yn ei wneud gyda'r sgrymiau rhanbarthol, fel rydym yn eu galw—yr awdurdodau lleol sy'n gweithio ar ôl troed rhanbarthol—yn gwarchod gwasanaethau bysiau. Yr hyn a welsom mewn ardaloedd trefol yw y bu'n rhaid inni leihau amlder rhai gwasanaethau bws er mwyn ei wneud yn fforddiadwy, ond y byddwn yn cadw'r llwybr i fynd. Mewn ardaloedd gwledig, lle mae'r gwasanaethau'n llai aml eisoes, rydym wedi ceisio sicrhau nad yw'r rheini'n cael eu lleihau o gwbl, oherwydd fe wyddom eu bod yn achubiaeth i bentrefi gwledig.

Rwy'n awyddus i edrych ar enghreifftiau cyfandirol o sut y gallwn helpu i gyflawni'r newid dulliau teithio mewn ardaloedd gwledig y mae angen inni ei weld i fynd i'r afael â newid hinsawdd, oherwydd mae llawer o wledydd, fel yr Almaen a Sweden a'r Swistir, mewn ardaloedd sydd â phoblogaeth lawer mwy gwasgaredig na Chymru, yn llwyddo i gael gwasanaeth bws aml iawn o ansawdd uchel. Mewn gwirionedd, mewn rhannau o'r Almaen, mae ganddynt bolisi o un gwasanaeth bws yr awr i bob pentref o faint penodol, a chaiff hynny ei ariannu gan dreth fusnes ranbarthol. Felly, mae yna fodelau'n bodoli. Lle mae pobl eisiau ei wneud, fe ellir ei wneud, a lle mae yna ewyllys, mae yna ffordd. Nid oes unrhyw beth yn ei hanfod yn atal ardal wledig rhag cael gwasanaeth bws o safon.

Mewn gwirionedd, mae yna amrywiaeth o bethau y gallwn eu cynnig mewn ardaloedd gwledig, gan gynnwys y peilot Fflecsi y buom yn ei wneud, sy'n ymateb i'r galw. Mae'n debygol o fod yn rhan o'r darlun amrywiol rydym yn ei dendro fel rhan o broses y fasnachfraint. Yn bendant, mae gan bethau fel rhannu ceir a chlybiau ceir rôl i'w chwarae, fel sydd gan feiciau trydan, sydd â photensial enfawr i bobl ar gyfer newid dulliau teithio, yn enwedig mewn ardaloedd gwledig a lled-wledig a bryniog. Rydym yn treialu'r cynllun hwnnw hefyd—y cynllun E-Symud gyda Sustrans, lle rydym yn rhoi cymhorthdal i bobl gael benthyg beiciau trydan am ddim er mwyn cyrraedd gwasanaethau allweddol, ac mae hynny'n hynod o lwyddiannus. Felly, rwy'n credu bod yna gyfres o fesurau y gallwn eu mabwysiadu i wneud trafnidiaeth gynaliadwy yn gyffredinol yn opsiwn mwy realistig i bobl mewn ardaloedd gwledig.

Ar y cynllun presennol ar gyfer bysiau, y gofynnodd yn benodol yn ei gylch—sut mae cadw hynny i fynd—wel, mae hynny'n mynd i fod yn her i bawb ohonom, o ystyried y setliadau ariannol rydym yn eu hwynebu. Rydym wedi llwyddo i gael rhywfaint o sefydlogrwydd a sicrwydd tan ddiwedd y flwyddyn ariannol hon, ac rydym yn gweithio'n agos gydag awdurdodau lleol i weld beth y gallwn ei wneud i'w gadw i fynd y tu hwnt i hynny.

Prynhawn da, Weinidog. A gaf fi ddiolch i Carolyn Thomas am godi'r mater hwn? Rwy'n gwybod ei fod yn fater pwysig iawn i chi. Diolch am ddal i dynnu ein sylw ato yn y Senedd.

Rwyf eisiau siarad ychydig am y buddsoddiad, yn enwedig yn dilyn cwestiwn Rhun ynglŷn â pha mor bwysig yw hi i ardaloedd gwledig gael gwasanaethau bws. Mae'n debyg mai cwestiwn am yr adolygiad ffyrdd sydd gennyf mewn gwirionedd, a'r potensial i arbed arian o beidio ag adeiladu rhagor o ffyrdd, rhywbeth rwy'n ei gefnogi'n llwyr, ac a yw'n bosibl trosglwyddo'r arbediad hwnnw wedyn i'w fuddsoddi yn ein bysiau. Diolch yn fawr iawn.

Rwy'n credu mai'r peth i'w gofio am yr arbediad o'r adolygiad ffyrdd yw nad oes unrhyw arbediad ar unwaith, oherwydd rydym yn parhau i adeiladu'r ffyrdd a oedd eisoes ar y gweill. Er enghraifft, mae pont afon Dyfrdwy yn mynd i gael ei chwblhau yn ddiweddarach yn y flwyddyn. Mae hwnnw'n fuddsoddiad sylweddol iawn, tua hanner ein cyllideb eleni. Rydym yn adeiladu'r ffordd yn sir Benfro, sydd hefyd yn gwneud cynnydd da. Felly, nid ydym yn arbed unrhyw arian ar unwaith. Pwynt yr adolygiad ffyrdd oedd symud cyllid dros amser tuag at drafnidiaeth fwy cynaliadwy, a buddsoddi arian hefyd ar gyfer cynnal a chadw ein ffyrdd presennol, yn hytrach nag adeiladu rhai newydd pan fyddwn yn ei chael hi'n anodd cynnal a chadw'r ffyrdd sydd gennym eisoes. Felly, nid oes arbedion ar unwaith, yn anffodus, ond mae'n rhan o newid rydym yn ei wneud yn rhan o'n dull gweithredu strategaeth trafnidiaeth Cymru a'n nodau newid hinsawdd i sicrhau mai trafnidiaeth gyhoeddus yw'r ffordd hawsaf o deithio o gwmpas. Oherwydd ers 70 mlynedd, rydym wedi sicrhau mai'r ffordd hawsaf o symud o gwmpas yw teithio mewn car, a dyna mae pobl yn ei wneud, oherwydd mae'n hawdd ac yn gyfleus. Ac mae'r gwrthwyneb yn wir hefyd—mae'n llai cyfleus ac yn anos defnyddio trafnidiaeth gyhoeddus. Os gwnawn drafnidiaeth gyhoeddus yn ffordd hawsaf o deithio o gwmpas, bydd pobl yn ei wneud. Dyna beth sy'n digwydd mewn gwledydd eraill. Nid yw mor gymhleth â hynny mewn gwirionedd, ond mae angen i ni ei wneud, ac mae angen rhagor o fuddsoddiad ar gyfer hynny a dyna beth sydd angen inni ei weld dros amser. Yn anffodus, oherwydd y polisïau cyni a wynebwn nawr, rydym yn gorfod wynebu'r gwrthwyneb, lle rydym yn gorfod edrych ar arbed arian ar adeg pan ydym eisiau ehangu gwasanaethau, ac mae hynny'n anodd iawn.

Thank you for the question, Rhys. 

Mae Llywodraeth Cymru yn cysylltu â chyngor dinas Caerdydd drwy'r bartneriaeth natur leol a'r awdurdod cynllunio ynglŷn â chreu a gwella mannau gwyrdd cymunedol. Mae cymorth ar gael drwy gynllun Lleoedd Lleol ar gyfer Natur, cyfleusterau cymunedol a grantiau gwella mynediad. Mae ein polisi cynllunio yn cefnogi darpariaeth seilwaith gwyrdd ar gyfer datblygiadau newydd hefyd.

Diolch yn fawr, Weinidog. Mae cynllunwyr yn Madrid yn ceisio amgylchynu'r ddinas â choedwig drefol i liniaru'r argyfwng hinsawdd a gwella bioamrywiaeth. Mae yna syniad uchelgeisiol tebyg yn cael ei gyflwyno gan ymgyrchwyr yma yng Nghaerdydd, yn enwedig yr actifydd lleol Steffan Webb, i'r ddinas ddod yn ddinas parc newydd gyda pharciau gwledig mawr ar gyrion y ddinas. Byddai hyn, wrth gwrs, yn datblygu amddiffynfeydd llifogydd naturiol, yn gwella ansawdd aer, ac yn amsugno allyriadau tŷ gwydr a gynhyrchir gan y brifddinas. Cafodd y rhan fwyaf o'r parciau yng Nghaerdydd eu hagor yn ystod oes Fictoria, heb unrhyw barciau newydd ers degawdau. Weinidog, sut mae sicrhau bod rhagor o fannau gwyrdd yn cael eu hagor yng Nghaerdydd, yn enwedig yn y datblygiadau tai newydd mawr sy'n cael eu hadeiladu o amgylch y ddinas ar hyn o bryd, lle nad oes mannau gwyrdd cymunedol er eu bod mewn lleoliad lled-wledig? Diolch yn fawr.

Diolch yn fawr, Rhys. Os rhowch y gŵr bonheddig hwnnw mewn cysylltiad â mi, rwy'n hapus iawn i siarad â nhw am fod yn rhan o fenter y goedwig genedlaethol hefyd. Mae hynny'n swnio'n ddiddorol iawn. Ar hyn o bryd, mae Llywodraeth Cymru yn buddsoddi mwy na £1.2 miliwn i greu a gwella mannau gwyrdd cymunedol yng Nghaerdydd dros y ddwy flynedd nesaf. Rydym yn cydweithio'n uniongyrchol â Chyngor Caerdydd drwy gynllun partneriaeth natur leol Lleoedd Lleol ar gyfer Natur, ac yn ogystal â chynnal asesiad o seilwaith gwyrdd fel rhan o'r gwaith o baratoi'r cynlluniau datblygu, rhaid i awdurdodau cynllunio ddatblygu polisïau clir ar gyfer diogelu a gwella darpariaeth seilwaith gwyrdd amlbwrpas, ac mae hynny'n cynnwys darparu, diogelu a gwella cyfleusterau chwaraeon a hamdden, gan gynnwys mannau gwyrdd ffurfiol ac anffurfiol a mannau tawel.

Rwy'n siŵr y bydd yr Aelodau i gyd yn ymwybodol fy mod wedi ymgynghori'n ddiweddar ar newidiadau i 'Polisi Cynllunio Cymru' i gryfhau ein dull o ddarparu seilwaith gwyrdd. Un o'r newidiadau rwy'n eu cynnig yw y dylid cael datganiad seilwaith gwyrdd i gyd-fynd ag unrhyw gais cynllunio a gyflwynir. Bydd hyn yn sicrhau bod ymgeiswyr yn rhoi ystyriaeth gynnar i seilwaith gwyrdd fel rhan o'r broses o lunio prosiectau, a bod darpariaeth briodol yn cael ei chyflwyno fel rhan o'r datblygiad. Rydym yn falch o weld cymunedau'n cymryd perchnogaeth ar fannau gwyrdd, ac rydym yn ariannu'r Gwasanaeth Cynghori ar Dir Cymunedol i ddarparu cymorth i grwpiau lleol nodi a chymryd perchnogaeth neu reolaeth ar fannau gwyrdd ar gyfer rhandiroedd a phrosiectau tyfu bwyd eraill, yn ogystal ag ar gyfer hamdden. Felly, unwaith eto, mae yna bosibiliadau ar gyfer y prosiect y soniwch amdano. Bydd Caerdydd yn derbyn dros £102,000 dros y ddwy flynedd nesaf o dan y grant cymorth rhandiroedd, ac maent yn bwriadu dod â 69 o leiniau diffaith yn ôl i ddefnydd yn Sblot, Rhiwbeina a Gabalfa. Mae Caerdydd hefyd wedi derbyn £2.25 miliwn mewn grantiau drwy'r cynllun Trawsnewid Trefi ar gyfer gwelliannau seilwaith gwyrdd mewn tri safle ar draws y ddinas.

Yr unig beth arall yr hoffwn ei ddweud yw ein bod wedi bod yn gwneud llawer iawn o gynllunio ar gyfer gwastadeddau Gwent; rydym yn bwriadu llunio prif gynllun ar gyfer gwastadeddau Gwent. Felly, yn debyg iawn i'r goedwig o amgylch Madrid y soniwch amdani, gwastadeddau Gwent yw ysgyfaint Caerdydd a Chasnewydd, felly mae cael prif gynllun i sicrhau eu bod yn cael eu gwella'n ôl i'r statws cadwraeth gorau posibl, eu bod yn cael eu hamddiffyn rhag datblygu a'u bod yn parhau i gynnig mynediad agored i bobl Caerdydd a Chasnewydd, a gweddill Cymru wrth gwrs, yn bwysig iawn hefyd. Ond rwy'n hapus iawn i siarad mwy am unrhyw brosiectau arloesol eraill sydd gennych mewn golwg.

Thank you. The Welsh Government is committed to enabling more children to walk, scoot and cycle to school. We provide annual grant funding to local authorities to improve active travel routes in the vicinity of schools to achieve this aim, as well as programmes and resources to promote active travel.

Thank you very much. I have a particular interest in promoting active travel to schools by pupils who live in rural homes, where getting to school on foot or on bike is too dangerous because the roads are narrow and inappropriate to be expanded to create pavements. There are parents in Groeslon, Llandwrog, Mynydd Llandygai, for example, who are very eager for their children to be able to walk or cycle to school, but they are concerned about safety on these narrow roads. So, what can be done in rural places? Are there examples of good practice that you could refer to, please?

Thank you for the question.

Nawr, mae ein rhaglen teithio llesol yn amlwg yn cynnwys ardaloedd gwledig, ac mae awdurdodau lleol yn gallu dangos ar eu mapiau teithio llesol unrhyw ardaloedd yr hoffent eu nodi ar gyfer gwelliannau, ac ymrwymo'r cyllid hwnnw yn y blynyddoedd i ddod. Gwynedd, yn anffodus, yw'r unig sir yng Nghymru sydd heb gael eu map teithio llesol wedi'i gymeradwyo gan Lywodraeth Cymru, a hynny er gwaethaf ymestyn y dyddiad cau iddynt wneud hynny. Rydym yn amlwg yn dal i'w hariannu, ond hoffem i'w perfformiad wella. Mae ganddynt dri llwybr gwledig yn cael eu datblygu yn ystod y flwyddyn ariannol hon, ac rydym am i hynny wella. Cafwyd cais am gyllid ar gyfer y llwybr rhwng Bethel a Chaernarfon eleni na fu modd symud ymlaen ag ef oherwydd nad oedd digon o ganiatadau a gwaith ymlaen llaw wedi'i wneud, a oedd yn ei gwneud yn ormod o risg i allu bod yn hyderus y byddent yn gallu ei wario o fewn blwyddyn. Rydym hefyd yn gwneud nifer o ymyriadau ymddygiad gydag ysgolion, ac mae'n amlwg fod y grant llwybrau diogel mewn cymunedau yn dal i fod ar gael hefyd. 

Felly, gwyddom o'r dystiolaeth mai cyfuniad o fesurau seilwaith a mesurau ymddygiad yw'r hyn y mae angen inni ei weld. Ac fel roeddwn yn ei ddweud wrth Rhun ap Iorwerth yn y cwestiwn yn gynharach, rydym hefyd yn gwybod y gallai'r cyfuniad o fesurau fod yn wahanol mewn ardaloedd gwledig. Ond mae diogelwch ar y ffyrdd a newid dulliau teithio'n hanfodol, ac rydym yn awyddus i barhau i gydweithio gydag awdurdodau lleol, a'u helpu i gael y sgiliau sydd eu hangen arnynt i wella eu perfformiad, er mwyn sicrhau bod pob plentyn yn cael yr un cyfleoedd, yn hytrach na dim ond y rhai sydd â chynghorau sy'n well am wneud ceisiadau nag eraill.

Yn olaf, cwestiwn 8, Peredur Owen Griffiths.

Diolch yn fawr, Peredur. Cyflwynwyd apêl, ac felly mae'n bwysig iawn nad wyf yn dweud unrhyw beth a allai arwain at her gyfreithiol yn y dyfodol mewn ymateb i unrhyw benderfyniad gan Weinidogion Cymru mewn perthynas â'r achos hwn, mae arnaf ofn.

Mae'n rhaid imi ofyn y cwestiwn, ac efallai y byddwch yn rhoi'r un ymateb i fy nghwestiwn atodol hefyd, ond efallai y gallech wneud sylwadau mewn ffordd fwy cyffredinol.

Dylai gwaith ym mhwll glo brig Ffos-y-frân ym Merthyr fod wedi dod i ben ar 7 Medi y llynedd. Byddai hyn wedi dod â hunllef 15 mlynedd i ben i drigolion lleol, sydd wedi cael eu gorfodi i ddioddef yr holl sŵn a'r llygredd a oedd yn gysylltiedig â phwll glo brig mwyaf y DU. Fel y gwyddom, nid dyma ddiwedd y mater, a dros y 10 mis diwethaf, mae perchnogion y pwll glo wedi chwarae'r system gynllunio, gyda phrin unrhyw wrthwynebiad gan awdurdodau i ymestyn oes y pwll, gan godi cannoedd o filoedd o dunelli o lo. Weinidog, a ydych yn derbyn barn bargyfreithwyr sy'n gweithio gyda'r grŵp ymgyrchu, Coal Action Network, y gallech fod wedi ymyrryd ynghynt, a bod y sefyllfa sydd wedi datblygu wedi dwyn anfri ar y system gynllunio? Ac yn olaf, a ydych chi a'r cyfreithwyr sy'n cynghori eich adran o'r farn fod unrhyw deilyngdod ym marn y bargyfreithwyr hynny y gellid dadlau bod eich oedi cyn cymryd camau gorfodi yn anghyfreithlon?

Mae'n wir ddrwg gennyf, Peredur, ond ni allaf wneud sylwadau ar fater ymgyfreitha sydd ar y gweill, yn enwedig o ystyried sylwadau a wnewch am y farn gyfreithiol sy'n cael ei mynegi. Ar ryw bwynt, Lywydd, rwy'n siŵr y gallwn ei drafod yn iawn, ond rwy'n ofni nad heddiw yw'r diwrnod.

I thank the Minister.

We'll move on to questions to the Minister for Education and the Welsh Language.The first question is from Gareth Davies.

Mae fy swyddogion yn parhau i ymgysylltu â Chyngor Sir Ddinbych, fel y maent gyda'r holl awdurdodau lleol, wrth inni weithredu ein hymrwymiadau o ran prydau ysgol am ddim i holl blant ysgolion cynradd. Er mwyn cefnogi'r broses o gyflwyno'r cynllun, dyfarnwyd £2.1 miliwn o gyllid cyfalaf i'r awdurdod i helpu i sicrhau cyfleusterau cegin a bwyta digonol mewn ysgolion.

Diolch am yr ateb hwnnw, Weinidog. Yn ddiweddar, cefais gyfarfod â phennaeth addysg Cyngor Sir Ddinbych ar yr union fater hwn, ac er bod yr awdurdod wedi croesawu cyflwyno prydau ysgol am ddim i'r holl blant, mae hefyd wedi achosi rhywfaint o bryder ymhlith arweinwyr ac ysgolion lleol ynglŷn â  chael cyfleusterau cegin o faint digonol i fodloni'r defnydd a'r galw cynyddol am wasanaethau arlwyo yn yr ysgolion, gan fod gan lawer o'r ysgolion hŷn gyfleusterau coginio a mannau bwyta bychain, lle cânt eu gorfodi i gael amseroedd cinio gwasgarog er mwyn i'r holl ddisgyblion gael eu cinio.

A yw Llywodraeth Cymru yn derbyn y realiti hwn yn sir Ddinbych, ac a ydych chi'n cydnabod y flaenoriaeth i ariannu'r gwaith o ehangu ceginau ysgolion yn y sir dros yr haf, cyn i blant fynd yn ôl i'r ysgol ym mis Medi? Pa fecanweithiau cyllido a weithredir gennych? Rydych wedi sôn am y £2.1 miliwn, ond rydym yn brin o amser i gyflawni'r gwaith rhwng nawr a mis Medi, ac rwy'n awyddus iawn i sicrhau nad oes unrhyw blentyn yn fy etholaeth yn colli'r cyfle hwn. Mae amser yn greiddiol yn hynny o beth, Weinidog, felly beth fyddwch chi'n ei wneud i sicrhau bod y broses gyflwyno'n effeithiol ac nad oes unrhyw blentyn yn fy etholaeth yn cael eu hamddifadu o fanteision y cynllun hwn?

Wel, fel y dywedais, rydym mewn cysylltiad cyson ag awdurdodau ledled Cymru, gan gynnwys sir Ddinbych, ac roeddwn yn siarad â'r aelod cabinet yno, Gill German, yn ddiweddar iawn am brydau ysgol am ddim yn enwedig a meysydd eraill lle rydym yn helpu i sicrhau ein bod yn lleihau'r rhwystrau i fod yn yr ysgol ac i bobl ifanc ffynnu. Fel y gwyddoch, mae sir Ddinbych eisoes wedi cyflwyno prydau ysgol am ddim i bawb ym mlynyddoedd derbyn, 1 a 2 ym mhob un o'r 46 ysgol, gyda disgyblion a'r grwpiau blwyddyn hynny, ac maent ar y trywydd iawn i ddarparu cam 2 i flynyddoedd 3 a 4 o fis Medi ymlaen.

Ar y pwynt a wnewch yn benodol am gyfalaf, mae'r cyllid wedi'i ryddhau i awdurdodau lleol ar sail fformiwla, a oedd yn ystyried nifer y dysgwyr a nifer yr ysgolion o fewn ardal yr awdurdod lleol perthnasol, sydd i bob pwrpas wedi golygu buddsoddiad teg ledled Cymru. A fy nealltwriaeth i yw bod llawer o ysgolion yn sir Ddinbych eisoes wedi elwa o uwchraddio cyfleusterau coginio a storio, a bod mwy o waith wedi'i gynllunio dros yr haf mewn gwirionedd. Lle bu heriau penodol gydag awdurdodau penodol ar brosiectau penodol, rydym wedi gallu bod yn hyblyg mewn perthynas â hynny. Ond rwy'n mentro dweud bod sefyllfa sir Ddinbych yn debyg i sefyllfa siroedd eraill, sef bod yna waith wedi ei gynllunio dros yr haf. Mae'n brosiect mawr iawn ac mae'n digwydd yn gyflym. Felly, hoffwn ddiolch i gydweithwyr yn sir Ddinbych ac ar draws Cymru am yr ymdrech y maent yn ei roi i hyn. Nid yw heb ei heriau, ond rydym wedi bod yn barod i roi cefnogaeth ar y cwestiynau y mae'n eu gofyn.   

We provide an annual update on progress against the aims of our Welsh language strategy, 'Cymraeg 2050: a million Welsh speakers', in our annual report. The next report is due during the autumn of 2023.

Bydd y ffigwr o 538,000 siaradwr Cymraeg a gofnodwyd yng nghyfrifiad 2021 wedi bod yn siom i nifer ohonom sydd am weld y nod o filiwn o siaradwyr Cymraeg erbyn 2050; mae'r ffigwr hefyd yn is nag amcanestyniad 'Cymraeg 2050' y Llywodraeth ei hun yn 2017. Ar y llaw arall, mae'r arolwg poblogaeth blynyddol yn awgrymu bod dros 900,000 o bobl yn siarad yr iaith, ond mae'n amlwg fod y ffigwr hwnnw wedi cael ei wrthod yn weddol eang. Ond rwy'n crybwyll y ffigurau cyferbyniol hynny i ddangos y gellir ystumio a mesur ystadegau i gyd-fynd â tharged penodol. Yn enwedig pan fydd pobl yn ystyried eu hyfedredd eu hunain mewn gwahanol ffyrdd, mae'n amlwg fod llawer o le i amrywio o ran y canlyniad terfynol a gyrhaeddir. Felly, a gaf fi ofyn cwestiwn syml a chlir? Beth yw siaradwr Cymraeg y teimlwch y byddai'n cyfrif tuag at y targed o filiwn o siaradwyr? Ai rhywun sy'n gwybod ambell air, neu rywun a allai adrodd y Mabinogi? Felly, a gaf fi rywfaint o eglurder ynglŷn â pha set yn union o ffigurau y bydd eich olynydd, neu chi hyd yn oed, yn dal yn eich swydd yn 2050, yn eu defnyddio i sicrhau bod y targed hwnnw wedi'i gyrraedd? Ai'r cyfrifiad yn union cyn hynny yn 2041, neu set arall o ystadegau yn gyfan gwbl? 

Rwy'n gwrthod yn llwyr y wleidyddiaeth ymrannol sydd y tu ôl i'r cwestiwn ynglŷn â phwy a all adrodd y Mabinogi a phwy na all wneud hynny. [Chwerthin.] Ond o ddifrif, mae'r Aelod yn codi cwestiwn pwysig. Nid fy lle i yw dweud wrth neb a ydynt yn siaradwyr Cymraeg. Mae'n benderfyniad goddrychol yn ei hanfod, ac rydym am symud o fyd lle nad ydych yn teimlo y gallwch ddisgrifio'ch hun fel siaradwr Cymraeg oni bai eich bod yn rhugl. Beth mae hynny'n ei olygu mewn gwirionedd? Rydym wedi bod yn glir iawn fod y Gymraeg yn eiddo i bob un ohonom, a rhan o hynny yw cydnabod bod ystod o hyder ac ystod o gymhwysedd, a bod gennych hawl i alw eich hun yn siaradwr Cymraeg beth bynnag yw lefel eich hyfedredd.

Mae'r pwynt a wnewch am y data'n bwysig. Ni fyddwn yn ei ddisgrifio fel ystumio; rwy'n credu ei fod yn bwynt goddrychol, onid yw? Felly, a ydych yn teimlo, os ydych yn llenwi ffurflen sy'n ofynnol yn gyfreithiol a bod cosb os nad ydych yn ei llenwi, a rhywun yn dweud, 'A ydych chi'n siarad Cymraeg?' —. Wel, bydd hynny'n gwneud i bobl deimlo mewn ffordd benodol weithiau, oni fydd, yn enwedig wrth ei wneud ar ôl cyfnod COVID, pan nad yw plant wedi bod yn yr ysgol. Ein hymrwymiad yw ein bod yn defnyddio'r cyfrifiad fel y meincnod ar gyfer cynnydd yn erbyn y nod, ond byddwn i gyd yn gwybod bod trafodaeth yn digwydd ar hyn o bryd ar lefel y DU ynglŷn ag a fydd y cyfrifiad yn parhau ar yr un ffurf â heddiw. Felly, rydym yn ddarostyngedig i'r drafodaeth ehangach honno, fel y bydd pob Llywodraeth arall yn y DU, ond dyna'r meincnod a ddefnyddiwn. Fe fyddwch yn gwybod hefyd fod y Prif Weinidog wedi ysgrifennu at y Swyddfa Ystadegau Gwladol i'n helpu i gysoni'r ddwy ffynhonnell ddata y cyfeirioch chi atynt yn eich cwestiwn, oherwydd mae'n bwysig iawn, o safbwynt cynllunio iaith, fod gennym ddealltwriaeth ddibynadwy a chyd-destunol o nifer y siaradwyr Cymraeg.   

Weinidog, cefais y fraint o fod yn rhan o'r orymdaith ar gyfer cyhoeddi Eisteddfod Rhondda Cynon Taf 2024 yn Aberdâr ddau benwythnos yn ôl, lle roedd yn wych gweld cymaint o bobl leol allan yn cefnogi ac yn dathlu iaith a diwylliant y Gymraeg. Gwn fod tîm yr Eisteddfod eisoes yn cyflwyno amrywiaeth o brosiectau lleol ledled Rhondda Cynon Taf, gan gynnwys cynnig gwersi Cymraeg. Felly, sut mae Llywodraeth Cymru yn gweithio gyda phartneriaid i adeiladu ar hyn ac ymgorffori cynnydd tuag at gyrraedd y targed o filiwn o siaradwyr Cymraeg erbyn 2050? 

[Anghlywadwy.] —rhieni, mewn gwirionedd, yn y cyhoeddi hefyd, ac yn ei ddisgrifio fel achlysur llawen iawn ac yn achlysur cynhwysol iawn. Felly, roedd yn amlwg wedi denu llawer o bobl leol, ond pobl o ychydig ymhellach i ffwrdd hefyd. Rwy'n meddwl ei bod yn wych gweld yr Eisteddfod yn dod â chymuned Rhondda Cynon Taf at ei gilydd fel hyn. I lawer o bobl, dyma uchafbwynt yr haf, onid e, ond mae hefyd yn llawer mwy na'r ŵyl un wythnos honno, sy'n amlwg o'ch cwestiwn, ac yn ymarferol, mae'n bartneriaeth ddwy flynedd gyda chymunedau. Ac mae hynny'n cynnwys amrywiaeth o raglenni, mentrau a digwyddiadau cymunedol, a gwneud yn union beth roeddech chi'n ei wneud yn y cyhoeddi, sef cyflwyno pobl i'r Eisteddfod ac i fwynhau diwylliant Cymraeg. Hyd yn oed i'r rhai nad ydynt yn siarad Cymraeg eu hunain, gallant gymryd rhan lawn yn hynny.

Mae'r Eisteddfod yn gweithio'n galed iawn yn barod, fel y soniodd yr Aelod yn ei chwestiwn, i sicrhau bod yr ardal leol yn elwa o'r Eisteddfod, yn ddiwylliannol ac yn economaidd, ac wrth gwrs, o ran 'Cymraeg 2050'. Ac rwy'n gweld yr Eisteddfod fel catalydd mawr yn yr ystyr honno, gan ddod â chymunedau at ei gilydd ac ysgogi cefnogaeth, ac rwy'n falch iawn o glywed bod yr Aelod wedi mwynhau'r digwyddiad.

Party spokespeople to ask their questions now. Conservative spokesperson, Laura Anne Jones.

Diolch, Lywydd. Bob wythnos, rydym i gyd yn codi yn y Siambr hon ac mae pob un ohonom ar ryw adeg, rwy'n siŵr, yn cydnabod bod STEM—gwyddoniaeth, technoleg, peirianneg a mathemateg—o'r pwys mwyaf ac mai dyna fydd swyddi'r dyfodol. Felly, rwy'n ddryslyd braidd, Weinidog: ni all fod yn iawn eich bod chi'n cael gwared ar ddewis y dysgwr i wneud y nifer fwyaf o oriau mewn gwyddoniaeth drwy gael gwared ar y cyfle i ddilyn y gwyddorau hynny ar wahân, gan roi'r rhai sydd am fwrw ymlaen i wneud gwyddoniaeth, pynciau STEM a swyddi dan anfantais yn syth o gymharu â'u cyfoedion dros y ffin yn Lloegr a'r Alban.

Ac nid yn unig hynny, yn hytrach na bod ein hysgolion yn cynnig gwyddorau ar wahân a gwyddoniaeth ddwbl, ni fydd ein hysgolion ond yn cynnig gwyddoniaeth ddwbl a gwyddoniaeth sengl bellach. Felly, fel y dywedoch chi o'r blaen, fe gawsoch gefnogaeth gan gyrff gwyddoniaeth mawr pan ddywedoch chi mai dim ond un llwybr gwyddoniaeth y byddwch yn ei gynnig yn ein hysgolion a chael gwared ar y system ddwy haen sydd ar waith ar hyn o bryd a oedd yn destun anfodlonrwydd i lawer o bobl. Ond nawr—nawr—rydych chi wedi symud i system ddwy haen arall, ond bod gan hon lai o wyddoniaeth, llai o gyfle i fwrw ymlaen i astudio mwy o wyddoniaeth, llai o gyfle i gael eich derbyn yn y prifysgolion gorau a llai o gyfle i fod yn barod am swyddi STEM neu fod yn gystadleuol ynddynt ar gyfer y dyfodol. Felly, fy nghwestiwn i chi yw: a ydych chi a Cymwysterau Cymru yn meddwl o ddifrif mai dyma'r cam gorau, er budd gorau ein dysgwyr yng Nghymru?

Wel, gan fod yr Aelod wedi camddyfynnu'r cyrff gwyddoniaeth y tro diwethaf iddi roi'r pwynt hwn i'r Prif Weinidog, efallai y byddai'n ddefnyddiol imi egluro'r sefyllfa go iawn. Felly, Cymwysterau Cymru sy'n gwneud y penderfyniadau hyn. Ac mae'r pwynt y mae'n ei wneud am STEM yn bwysig iawn, ac rwy'n cytuno â hi ei bod yn bwysig annog pobl ifanc i astudio pynciau STEM hyd at 16 oed a thu hwnt. Bydd TGAU mewn gwyddoniaeth yn parhau i gydnabod pwysigrwydd pob disgyblaeth unigol. Felly, bydd pob un o'r rheini—bioleg, cemeg a ffiseg—o fewn y dyfarniad dwbl yn dal i gael ei radd ei hun. Mae Cymwysterau Cymru yn glir iawn y bydd y dyfarniad dwbl TGAU newydd yn cefnogi dysgwyr sydd am fynd y tu hwnt i hynny i astudio pynciau gwyddonol ar wahân ar lefel UG a Safon Uwch, yn y brifysgol, a thu hwnt yn wir.

Rwy'n siŵr y bydd hi wedi darllen y dadansoddiad a gyhoeddwyd o'r data mewn perthynas â hyn ar yr adeg pan gyhoeddodd Cymwysterau Cymru ei benderfyniad. Ac mae'r dadansoddiad hwnnw'n dangos bod cyfran debyg o ddysgwyr ag A*, er enghraifft, yn eu TGAU gwyddoniaeth yn mynd ymlaen i ennill gradd A mewn pynciau gwyddoniaeth UG, p'un a oeddent wedi ymgeisio am y TGAU dyfarniad dwbl a fodolai ar y pryd neu'r TGAU mewn pynciau gwyddonol ar wahân.

Mae'r cymdeithasau dysgedig yn cefnogi'r dyfarniad dwbl mewn gwirionedd, yn groes i'r pwynt a wnaeth hi i'r Prif Weinidog. Mae hi'n ysgwyd ei phen. Mae'n hollol wir fod y cymdeithasau dysgedig yn cefnogi hynny. Maent wedi mynegi pryder ynghylch y dyfarniad gwyddoniaeth sengl, ond mae gennym ddyfarniad gwyddoniaeth sengl yn barod, sy'n cael ei ddefnyddio gan oddeutu 6 y cant o ddysgwyr—yn aml y rhai sydd am fynd ymlaen i astudio pwnc STEM ar gyfer Safon Uwch neu y tu hwnt i TGAU heb wneud y pynciau gwyddonol yn llawn. Nifer bach yw hwnnw ac mae'n debyg i'r nifer y byddwn yn disgwyl iddynt ymgeisio am y dyfarniad gwyddoniaeth sengl yn y dyfodol hefyd.

Weinidog, rydych chi wedi methu tawelu fy meddwl eich bod chi'n gwneud yr hyn sy'n iawn i ddysgwyr yng Nghymru. Yr hyn rydych chi'n ei wneud yw sicrhau bod Cymru'n colli athrawon arbenigol ar gyfer Saesneg a Gwyddoniaeth, ynghyd ag amddifadu dysgwyr o'r cynnwys ychwanegol mawr ei angen hwnnw. Nid yw'r Gymdeithas Gemeg Frenhinol, y Sefydliad Ffiseg, athrawon gwyddoniaeth a llawer o ddisgyblion yn cytuno â'r newid hwn. Ac rwy'n falch, fel y dywedoch chi, y byddant o leiaf yn cael eu graddio ar wahân, ond dim ond dau ddyfarniad TGAU ydynt, nid tri. Ac mae'n fwy na gwyddoniaeth yn unig, onid yw? Bydd Saesneg yn gymhwyster integredig newydd, ar gyfer llenyddiaeth ac iaith gyda'i gilydd—dyfarniad ddwbl. Fodd bynnag, ni fydd y rhain yn cael eu cofnodi ar wahân, ac er y bydd dwy radd, ni fydd modd eu hadnabod fel 'llenyddiaeth' neu 'iaith'. Weinidog, rwy'n siŵr eich bod yn ymwybodol, yn ystod yr ymgynghoriad y dywedwch eich bod wedi'i ddarllen, mai'r cynnig o gyfuno llenyddiaeth ac iaith Saesneg a ddenodd fwyaf o wrthwynebiad, gyda 56 y cant o bobl yn anghytuno â'r syniad, ac eto mae'n mynd i ddigwydd beth bynnag, yn groes i'r ymgynghoriad, ac yn erbyn cyngor arbenigol. Felly, Weinidog, mae'n amlwg i bawb fod y ddau bwnc yn hollol wahanol, ac eto bydd dysgwyr Cymru'n gweld llai o gynnwys o'i gymharu â'u cyfoedion dros y ffin. Felly, Weinidog, pam eich bod chi'n bwrw ymlaen â'r newid hwn, pan nad oes mo'i angen a phan fo'n peryglu cyfleoedd dysgwyr mewn swyddi a phrifysgolion ac nad yw'n parchu'r gwahaniaethau real rhwng y ddau bwnc?

Wel, mae'r Aelod yn gwbl anghywir; nid dyna safbwynt y cymdeithasau dysgedig, y cyrff dysgedig. Fe wnaeth y pwynt hwn, yn anghywir, i'r Prif Weinidog yr wythnos diwethaf, mae'n ei wneud eto, yn anghywir, i mi yr wythnos hon. Yn sicr, nid dyna yw eu safbwynt. Nid ydynt yn galw am adfer gwyddorau sengl; nid ydynt yn gwneud hynny. Felly, y ddadl—[Torri ar draws.] Efallai ei bod hi'n dymuno hynny, ond nid yw'n wir. A'r rheswm am hynny yw eu bod yn deall y bydd hynny'n cefnogi mwy o bobl i ddilyn pynciau STEM y tu hwnt i 16 oed, sef yr hyn y mae pawb ohonom eisiau ei weld. Ac yn wir, fe fydd hi hefyd yn gwybod bod prifysgolion yn gwneud cynigion yn seiliedig ar ganlyniadau safon uwch, ac mae gan ddysgwyr yng Nghymru fantais o wneud cais gyda'r graddau UG yn eu pynciau dewisol, sy'n wahanol i'w cyfoedion yn Lloegr. Felly, mae ganddynt fantais mewn perthynas â hynny.

Mae'r pwynt am Saesneg ychydig yn wahanol. Y bwriad yw gwneud yn siŵr fod pawb yn cael cyfle i astudio llenyddiaeth Saesneg. Nid yw hynny'n wir ar hyn o bryd—mae ysgolion yn gwneud dewisiadau i beidio â chofrestru pobl ar gyfer llenyddiaeth. Ac rwy'n credu ei bod yn bwysig iawn, a byddwn yn disgwyl ei bod hi o'r farn ei bod yn bwysig iawn, i bob dysgwr gael cyfle i wneud hynny, a dyna'r rhesymeg dros y newid.

I droi at fater arall, Weinidog, fel y gwyddoch, yn ddiweddarach eleni, bydd Cymru'n gweld ei chanlyniadau Rhaglen Ryngwladol Asesu Myfyrwyr (PISA) diweddaraf. Y tro diwethaf, roedd Cymru ar waelod y safleoedd PISA yn y DU, ac roedd ar yr un lefel â chyn wledydd y bloc dwyreiniol. Mae pob un o'ch rhagflaenwyr, Weinidog, wedi methu cyrraedd eu targedau ar gyfer PISA, ac mae'n ymddangos ein bod yn mynd i gyfeiriad tebyg. Felly, Weinidog, a allwch chi ddweud wrth y Senedd hon heddiw: ai 500 yw'r targed o hyd ar gyfer y sgoriau cyfartalog ar draws y tair disgyblaeth, a faint o obaith y credwch chi sydd yna o'i gyrraedd y tro hwn, ac a fyddwn ni'n gweld Cymru mewn gwell sefyllfa o'i chymharu â gweddill y DU?

Wel, mewn gwirionedd, Cymru oedd yr unig wlad yn y DU i wella ym mhob un o'r tri maes PISA y tro diwethaf. Mewn gwyddoniaeth ac mewn mathemateg, nid oedd y Sefydliad ar gyfer Cydweithrediad a Datblygiad Economaidd yn ystyried bod sgoriau Cymru'n wahanol i rai'r Alban, Gogledd Iwerddon, na chyfartaledd y Sefydliad yn wir. A gwellodd sgôr cymedrig Cymru mewn darllen rhwng 2015 a 2018, ac fel y mae'n gwybod, rydym wedi sefydlu nifer o gamau gweithredu rydym yn eu cymryd i flaenoriaethu gwelliant mewn sgoriau darllen. Mae PISA yn ddarn pwysig o ddata am berfformiad y system ysgolion, ond dim ond un darn o ddata ydyw, ac mae'n bwysig ei weld ochr yn ochr â'r gweddill hefyd.

Plaid Cymru spokesperson, Heledd Fychan.

Thank you, Llywydd. Minister, just to follow on from Laura Anne Jones's points, yes, there has been a welcome for the double award, but there have been concerns expressed about the single award. How are you going to respond to those, because there have been calls for you to reconsider, to consult, because of the strong connection between the need to ensure skills in science and the concerns that have been expressed by people who know much more than me, and who are experts in this field, in terms of the concerns that they have?

Another change that has, of course, received a great deal of attention is the new, made-for-Wales GCSE qualification. Well, a decade ago, a report by Dr Sioned Davies, 'One language for all', recommended bringing Welsh as a second language to an end, and creating a single continuum for learning Welsh. If we are serious about reaching the target of a million Welsh speakers by 2050, and ensuring that the Welsh language belongs to everyone, why is it that Welsh as a second language is being rebranded, rather than implementing Dr Sioned Davies's recommendation, which is just as relevant now as it was in 2013? When will the education system support every pupil in Wales to become confident Welsh speakers through a single language continuum?

There are two points to that question. The first point: the Member is right to say that the learned societies don't oppose the combining of the three into a double award. The point that the Member is making is right on the single award GCSE, but we currently have a single one—we have applied sciences at the moment, and some 6 per cent of pupils take that. Those are the kinds of levels that I would expect to see taking the new one. It's for those people who want to do some science but perhaps don't think that they can do the whole range of sciences, but want to go on to do something then that needs some element of science, but not the three. So, it does allow progression to the next step, but not in the same way, and it reflects the arrangements we have at the moment. There will be an opportunity to discuss this further as the content of the GCSE is designed over the next year, and there'll be an opportunity for those bodies to contribute fully to that along with the profession and others.

In terms of the Member’s second point, the idea of second language has been scrapped; it’s not something that we recognise. The point the Member makes about a continuum—well, that’s the solution. We are creating a continuum in the work we’re doing jointly with Plaid Cymru within the co-operation agreement, in the Bill that we have been consulting on in the White Paper. One of the exciting proposals in there is that we create a single continuum of skills and progression, so that people understand where they are. And that’s true of these new qualifications; they’re not the same, but we’re not starting from the same place in every school, so we have to acknowledge that too.

I would, over time, want to see the difference between the two disappearing, but we’re a long way from ensuring that today.

Thank you, Minister, but the truth is that there is going to be a different qualification in English-medium schools as opposed to Welsh-medium schools, which disregards that journey made by that pupil, because there are people who can speak Welsh in English-medium schools as well. However, as you’ll be aware, Minister, with funding from the Welsh Government, the Educators Wales website operates as a jobs portal, where schools can advertise posts free of charge. Another option available that some schools use is Eteach, where posts can be advertised for a cost of £499, plus VAT, or £1,100 per annum for a range of posts. The day before yesterday, 433 posts in Wales were being advertised on Eteach. If each of these had cost £499 to advertise, the total would be £216,067. So, bearing in mind that we have an excellent new system that is free of charge for schools to use, how will you ensure that schools, colleges and local authorities, such as Cardiff Council, stop spending to advertise posts on platforms such as Eteach, and will you commit to write to every local authority in Wales, and every educational institution, to ensure that everyone switches to using the Educators Wales website, so that precious resources aren’t being spent unnecessarily? Isn’t this the whole reason that Educators Wales was established?

Well, there’s a broader purpose than that to the establishment of Educators Wales. In terms of that company the Member mentioned, I’m not going to comment, because I don’t know all of the details and the range of services that they might provide. But, at the end of the day, it’s a matter for headteachers to decide on how to spend their budget. They have a portal that provides a service free of charge, and there is no bar to them using that. If they use another service, I don’t know what that may provide, so it’s difficult for me to compare those two things. But every head is under financial pressure at the moment, so I am certain that every one of them would look at what steps need to be taken in order to avoid expenditure that they feel is unnecessary.

The Minister for Economy and I, along with our officials, hold regular discussions with the higher education sector on the opportunities and challenges related to research, development and innovation. Our universities have been fully engaged with the development of 'Wales innovates'.

Thank you, Minister. I’m sure that everyone would agree that research and innovation is crucial for the prosperous future of any nation. But, in his recent article in Barn, Professor Richard Wyn Jones is very critical of the Welsh Government’s strategy, ‘Wales innovates’—there are no specific targets, nothing that can be measured, and so it’s impossible to assess whether the strategy is successful or not. Minister, how do you respond to Richard Wyn Jones’s comments? Thank you.

I have read the article, and a number of other articles by Richard Wyn Jones on this issue. The strategy is one that has been consulted upon with the universities, with the vice-chancellors, and others, to ensure that it is appropriate. This is an issue that the Minister for Economy, who is responsible for this policy area, I'm sure has taken into consideration. We have to acknowledge that the landscape has changed significantly in the past few years in terms of sources available for research and innovation, as the Member stated in his question. I'm aware that the Minister for Economy is committed to spending over £30 million on innovation over the next two years, and to use the SMART FIS—flexible innovation support scheme—as a source of funding, which has just been launched, to deliver that. What we need to ensure now is that we collaborate with our universities to ensure that they are ready and able to operate in that new landscape. It's not one that we want to see. What's happening in Wales is that we have lost access to important sources of funding as a result of our exit from the European Union, and the Westminster Government has refused to provide a redress for that. We still urge them to do that. That's the solution that we want to see, as well as becoming members of Horizon. In the meantime, we are doing everything within our powers and within the limitations on our resources to be able to support our universities through this and in other ways.

Mae ysgolion sy'n canolbwyntio ar y gymuned yn cael lle canolog yn ein hagenda i fynd i'r afael ag effaith tlodi ar gyrhaeddiad. Mae'r cyllid ar gyfer ymgysylltu â theuluoedd wedi cynyddu i £6.5 miliwn y flwyddyn ariannol hon, ac rydym yn parhau i ddarparu cyllid i dreialu penodi rheolwyr ysgolion sy'n canolbwyntio ar y gymuned, ynghyd â buddsoddiad cyfalaf parhaus.

Diolch am yr ateb hwnnw, Weinidog. Cefais y pleser o ymweld ag Ysgol John Frost yn fy etholaeth yn ddiweddar, ac roedd yn wych gweld y cysyniad o ysgol gymunedol ar waith. Mae eu cynnig i'r gymuned leol yn cynnwys neuadd chwaraeon fawr, cae AstroTurf, pwll nofio, campfa, stiwdio ddawns, cwrt awyr agored ar gyfer tenis, pêl-fasged a phêl-rwyd. Mae'r ysgol wedi'i lleoli ynghanol y gymuned yn Dyffryn ac mewn cyfnod pan fo pwysau ar adnoddau a chyllid, mae'n gwneud synnwyr i weld cyfleusterau fel y rhain yn cael eu defnyddio drwy'r dydd, bob dydd, yn hytrach nag yn ystod y tymor ysgol yn unig. Mae'n bwysig iawn fod ysgolion modern sy'n cael eu hadeiladu yn ysgolion sy'n canolbwyntio ar y gymuned, ond mae llawer o drafferthion gyda diogelwch a mynediad gydag adeiladau ysgol hŷn. Pa gymorth y gall Llywodraeth Cymru ei roi i benaethiaid sy'n awyddus i agor eu hysgolion i'w cymunedau ond sy'n cael trafferth gyda'r agweddau ymarferol ar wneud hynny? 

Wel, diolch i'r Aelod am nodi gwaith Ysgol John Frost, sy'n swnio'n wych, ac rwy'n gwybod bod nifer o ysgolion yn ei hardal yn gwneud gwaith da iawn yn dod yn ysgolion sy'n canolbwyntio ar y gymuned, a diolch iddynt am hynny. Mae hi'n iawn i nodi rhai o'r heriau y mae rhai o'n hysgolion hŷn yn arbennig yn eu hwynebu. Bwriad y cyllid cyfalaf a gyhoeddwyd gennym dros y ddwy flynedd nesaf, sef £40 miliwn, gan adeiladu ar y £20 miliwn yn y flwyddyn flaenorol, yw mynd i'r afael â rhai o'r heriau ariannol ymarferol sy'n gysylltiedig â sut rydych chi'n sicrhau bod y cyfleusterau hŷn hynny ar gael i'r gymuned. Mae gennym ddwy ffynhonnell o gyllid sy'n cael eu cynnig i awdurdodau lleol: un ar gyfer newidiadau dros £500,000—roedd pob awdurdod yn cael cyflwyno un cais am hwnnw—a'r prosiect arall ar gyfer symiau is na £500,000 i wneud yn siŵr fod yna amrywiaeth o ffyrdd y gallwn ni helpu, o brosiectau bach i ganolig eu maint. Ac yn ogystal â hynny, fe wnaethom gyhoeddi canllawiau newydd i ysgolion ddiwedd y llynedd, a bydd mwy o ganllawiau'n ymddangos ym mis Medi, ochr yn ochr â'r cyllid a ddarparwyd gennym ar gyfer swyddogion cyswllt â theuluoedd a rheolwyr ysgolion sy'n canolbwyntio ar y gymuned.

Y rheswm pam mae hyn yn bwysig yw ei bod yn ffordd wirioneddol dda o gyrraedd dysgwyr sy'n ei chael hi'n anodd dychwelyd i'r ysgol, a rhan o'r hyn y mae'n ei wneud yw ein galluogi i ail-wneud y berthynas rhwng ysgolion a'r gymuned, ac ysgolion a theuluoedd. Ymwelais ag ysgol yng Nghaerdydd pan lansiwyd yr arian cyfalaf newydd ychydig wythnosau'n ôl, a gofynnais i un o'r disgyblion yno sy'n elwa o ddosbarthiadau chwaraeon a choginio gyda'r nos, sut oedd hi'n teimlo i allu mwynhau'r holl weithgareddau hynny ac ymwneud â'r ysgol mewn ffordd ychydig bach yn wahanol, a dywedodd wrthyf, 'Mae'n gwneud i mi deimlo 100 y cant ynglŷn â bod yn yr ysgol'. Ac rwy'n credu bod honno'n ffordd syml iawn o ddisgrifio pam ein bod yn ceisio gwneud hyn. Rydym yn siarad am raglen gyfalaf ar un pen, ond yr hyn y mae'n ei olygu mewn gwirionedd yw sicrhau bod pob dysgwr yn dod i'r ysgol yn teimlo 100 y cant.

Rwy'n cytuno—mae ysgolion sy'n canolbwyntio ar y gymuned yn llefydd hollol wych pan gânt eu gwneud yn iawn, ac maent yn cynnig cyfleoedd enfawr nid yn unig i'r dysgwr, ond i'r gymuned, i gryfhau cydlyniant cymdeithasol, creu cyfleoedd o amgylch chwaraeon, a phopeth felly. Roeddwn yn falch o arwain y gwaith o adeiladu llawer o ysgolion newydd drwy fy sir, ysgolion a oedd yn canolbwyntio ar y gymuned o ran eu cynllun, ac roedd hynny'n bwysig iawn i'r ffordd y gwnaethom lunio ac adeiladu'r ysgolion hynny, fel y gallech ynysu rhannau addysgol, a phethau felly. Ond un o'r rhwystrau allweddol y gwnaethom eu hwynebu, ac rydym yn dal i'w hwynebu nawr, yw dod o hyd i ffyrdd i'r gymuned ysgol ffurfiol drosglwyddo'r cyfleusterau gwych hyn i'r gymuned ehangach y tu allan i'r 190 diwrnod pan gânt eu defnyddio, ac ar ôl ysgol, a rhai o'r heriau y gallai fod yn rhaid i lywodraethwyr eu hwynebu wrth ryddhau'r eiddo hwnnw—materion yn ymwneud ag ariannu, yswiriant a difrod a'r holl bethau hynny—ac mae hwnnw'n benbleth nad wyf yn meddwl ein bod wedi mynd i'r afael yn iawn ag ef, er mwyn annog llawer mwy o ysgolion i ddod yn ysgolion sy'n canolbwyntio ar y gymuned. Felly, Weinidog, tybed sut y gallai'r Llywodraeth weithio ymhellach gydag awdurdodau lleol i geisio goresgyn rhai o'r rhwystrau sy'n llesteirio datblygiad mwy o ysgolion sy'n canolbwyntio ar y gymuned. 

Wel, mae'r Aelod yn codi cwestiynau pwysig ynglŷn â sut rydym yn sicrhau bod modd i gymunedau ddefnyddio adeiladau ysgolion, ac ar un ystyr, rwy'n credu bod edrych arnynt fel ysgolion sy'n canolbwyntio ar y gymuned yn rhoi'r cyfrifoldeb ar yr ysgol er mai'r holl bwynt mewn gwirionedd yw y dylai fod yn bartneriaeth gymunedol. Felly, rwy'n credu bod rhywbeth yn hynny. Mae'r canllawiau a gyhoeddwyd gennym yn ymdrin â'r union bwyntiau mae Peter Fox wedi'u codi ac roedd Jayne Bryant yn eu codi eiliad yn ôl—beth yw'r pethau ymarferol sy'n gallu cynorthwyo penaethiaid i wneud y penderfyniadau hynny, a hefyd gofyn i gyrff llywodraethu edrych ar hyn eto. Mewn cyfnod pan fo llawer yn digwydd yn yr ysgol, gall hyn deimlo fel rhywbeth ychwanegol. A dweud y gwir, cael hyn yn iawn yw'r ffordd y gallwn symud ymlaen ar lawer o'r heriau eraill rydym yn ceisio'u datrys gyda'n gilydd. Ond yr ateb uniongyrchol i gwestiwn yr Aelod yw'r canllawiau rydym wedi'u darparu, a cheir astudiaethau achos o arferion gorau yno y gobeithiwn y gall ysgolion eu defnyddio wrth iddynt edrych ar eu cynlluniau eu hunain.  

Mae paratoi ein pobl ifanc ar gyfer swyddi'r dyfodol yn flaenoriaeth i'r Llywodraeth hon. Mae gennym ystod o gynlluniau ar waith i gefnogi dysgwyr i ddewis llwybrau gyrfa STEM, gan gynnwys cynyddu cynwysoldeb STEM ar gyfer pob dysgwr a phartneriaethau rhwng cyflogwyr, colegau ac ysgolion. 

Rwy'n ddiolchgar iawn am eich ateb, Weinidog. Ddoe ddiwethaf fe aethom ar daith ar hyd lôn atgofion i mi yn ystod y ddadl ar adroddiad Hefin David, pan siaradais am fy llwybr i mewn i beirianneg, a buom yn trafod yr angen i brentisiaid y dyfodol ym maes peirianneg gael cefndir STEM cadarn gan ysgolion. Weinidog, cyn dod i'r sesiwn gwestiynau heddiw, roeddwn yn hynod o falch o ddarllen y newyddion am Airbus a'u hymweliad â dysgwyr blwyddyn 9 yn Ysgol Uwchradd Dewi Sant yn Saltney, ac ysgolion eraill gerllaw. Mae'n dda iawn arddangos y cyfleoedd sydd gennym i'n darpar brentisiaid yn y dyfodol, ond hefyd, mae angen inni annog pobl i ddilyn pynciau gwyddoniaeth tan eu bod yn 18 oed. Rydym eisoes wedi trafod pynciau gwyddonol mewn ysgolion y prynhawn yma, ond rwyf am fynd â'r ddadl ar hyd llwybr gwahanol. Faint o gymorth pellach y gall Llywodraeth Cymru ei roi i annog myfyrwyr i astudio gwyddoniaeth tan eu bod yn 18 oed?

Wel, rwy'n credu mai'r ddadl sy'n sail i'r newidiadau y mae Cymwysterau Cymru wedi'u gwneud, ac a gefnogir gan gyrff dysgedig, yw y bydd y newid hwnnw'n annog mwy o bobl i ddilyn pynciau STEM ar ôl 16 oed. Felly, rwy'n credu ei bod yn bwysig peidio â cholli golwg ar hynny, oherwydd rwy'n cytuno y gallai deimlo'n groes i'r hyn y byddech yn ei ddisgwyl, ond dyna mae'r data a'r ymgynghoriad yn ei ddweud wrthym. Ond hyd yn oed ar gyfer TGAU gwyddoniaeth dyfarniad sengl, mae hynny wedi'i gynllunio i fod yn llwybr mwy hygyrch, os mynnwch, i ddysgwyr a fyddai'n elwa o ganolbwyntio ar ystod lai o gynnwys, ond gan ddal i gefnogi eu cynnydd y tu hwnt i 16 oed i gyrsiau ar lefel 2 yn ogystal â chyrsiau ar lefel 3 efallai, mewn rhai achosion.

Ond yn y pen draw, rwy'n credu ei fod yn ymwneud â mwy na chymwysterau'n unig; mae'n ymwneud â'r daith drwy'r ysgol i annog pobl ifanc i ddilyn pynciau STEM, a ph'un a yw'n brosiect mentora ffiseg, er enghraifft, neu'n annog merched i ddilyn pynciau STEM—mae yna ystod o ymyriadau rydym yn eu defnyddio—rwy'n meddwl yn gynyddol fod sicrhau bod ein plant yn deall, yn yr ysgol gynradd, beth mae hyn yn ei olygu'n ymarferol yn bwysig iawn, a chefais fy nghalonogi'n fawr wrth weld rhywfaint o waith ar hyn. Rwy'n gwybod eich bod wedi cael llawer o hyn yn eich etholaeth chi, ond yn y ddadl ddoe ar adroddiad Hefin David roeddwn yn siarad â Paul Davies am y gwaith yn ei ran ef o'r byd hefyd. Rwy'n credu ei fod yn gyffrous iawn.

Weinidog, wrth gwrs, mae annog dysgwyr i barhau i astudio gwyddoniaeth nid yn unig yn hanfodol os ydym am annog y genhedlaeth nesaf o beirianwyr, meddygon a nyrsys, ond mae hefyd yn hanfodol os ydym am sicrhau bod gan genedlaethau'r dyfodol sgiliau llythrennedd gwyddoniaeth. Yn ystod y pandemig, gwelsom lefelau twyllwybodaeth wyddonol yn codi i'r entrychion, ac mae'r ffaith bod pobl sy'n gwadu bodolaeth newid hinsawdd a rhai sy'n credu bod y byd yn wastad yn dal i fodoli, er gwaethaf pwysau'r dystiolaeth, yn un a ddylai fod yn bryder i bob un ohonom. Weinidog, a ydych chi'n cytuno mai astudio gwyddoniaeth yw'r ffordd orau o roi sgiliau meddwl beirniadol i genedlaethau'r dyfodol ac y bydd yn helpu i ymladd y cynnydd mewn twyllwybodaeth am faterion fel brechlynnau a newid hinsawdd?

Diolch i Altaf Hussain am y cwestiwn hwnnw. Nid wyf yn credu mai dyma'r unig ffordd o gyflwyno sgiliau meddwl beirniadol; rwy'n credu y gallwch chi gaffael y sgiliau hynny mewn disgyblaethau eraill, ac rwy'n dweud hynny fel rhywun nad oedd ganddo unrhyw dalent o gwbl mewn gwyddoniaeth. Rwy'n gobeithio fy mod wedi llwyddo i feithrin peth meddwl beirniadol mewn agweddau eraill ar fy astudiaethau. Ond rwy'n credu ei fod yn iawn, serch hynny, i wneud y pwynt ynglŷn â phwysigrwydd cynyddu amlygrwydd pynciau STEM, os mynnwch, yn yr ysgol, ond hefyd yn ehangach mewn cymdeithas. Rwy'n cytuno'n llwyr ag ef fod meddwl beirniadol a'r gallu i herio syniadau yn gynyddol bwysig yn ein cymdeithas, yn rhannol o ganlyniad i'r cyfryngau cymdeithasol, ac rydym yn ei weld nawr mewn amser real mewn perthynas â'r datblygiadau mewn deallusrwydd artiffisial. Rwy'n credu bod y Cwricwlwm i Gymru yn dod ar yr union adeg gywir, gan ganolbwyntio fel y mae ar ddatblygu meddwl creadigol, meddwl beirniadol a chwilfrydedd ym mhob dysgwr.

As part of our additional learning needs reforms, children and young people in South Wales Central will be at the heart of the process to identify, plan for and meet their individual needs, and will have their additional learning provision protected through an individual development plan.

Thank you, Minister. Recently, I and my team have seen a marked increase in casework related to children and young people with additional learning needs who don't receive appropriate education and support, and not in their chosen language either. Due to this increase, I've put together a short survey, and almost 100 people responded in under a week, to share powerful stories about the challenges they face in trying to advocate for their children's rights to receive education. Forty-one per cent said that their children could never go on school trips, and that 60 per cent can't take part in extra-curricular activities. We heard the following:

'Mae'r ysgol yn parhau i anwybyddu'r ffaith ei bod hi'n awtistig, gan ddweud ei bod yn hunanysgogi'r "pyliau o dymer"'.

'Nid ydynt yn diwallu anghenion fy ŵyr ac ond yn caniatáu iddo ddod am 2 awr a hanner y dydd yn lle'r 6 awr a hanner sy'n bosibl.'

'Rwy'n symud fy mab o addysg Gymraeg i addysg Saesneg am fod y gefnogaeth yn gyfyngedig iawn'.

'Mae'r ysgol yn labelu fy mab fel plentyn drwg a ddim yn edrych ar ffyrdd eraill o oresgyn yr ymddygiad'.

'Nid yw staff yr ysgol yn deall awtistiaeth'.

There are so many similar examples, which point to a crisis in terms of additional learning needs, with parents having to take their children out of education, change their household’s language or pay for private assessments and tutors. How can this happen in Wales in 2023 and when will the reforms change things for young people and children?

Well, the reforms that we have in place—and there is broad agreement that these are the right reforms to the system—are less than two years into a four-year transformation programme, so there is great change happening in the system. In considering the work that Estyn has done in looking at how the reforms are being introduced on the ground, the picture that they paint is slightly different to the one described by you today. I'm not for a second claiming that there aren't challenges of the kind that you mentioned, but, in looking at the national picture, it is far more balanced than what you describe, but I'm also not for one second saying that those things you describe are acceptable.

We are currently looking at evidence from stakeholders of how this is working on the ground. Estyn is doing further work for us to understand what's happening. It certain that there is more demand in the system, more young people are coming in in the early years with more complex challenges than we’ve seen in the past, and we need to understand why that is the case. The funding we’re providing to the system at the moment in terms of the RRRS employs some 2,400 additional staff or full-time equivalents, which creates a little more capacity in the system, and that should be spent in those periods where there are the greatest challenges, including the early years, but clearly there are challenges in the system. The system is doing its very best to cope with this. The funding source that I’ve provided has increased substantially this year. It’s up to around almost £26 million, up £5 million from last year, so resources are coming into the system. We accept there are challenges; we’re working with teachers and schools to ensure that we can respond to those challenges. One of the ways we’ve done so is to try and reduce the pressures on schools by extending the time it takes to be able to introduce the new reforms.

Rwy’n cyfarfod yn rheolaidd â’r Gweinidog a’r Dirprwy Weinidog Newid Hinsawdd i drafod ystod o faterion trawsbortffolio, gan gynnwys teithio gan ddysgwyr. Mae uwch swyddogion addysg yn mynychu cyfarfodydd wythnosol y gronfa bontio ar gyfer bysiau i helpu i lunio a llywio datblygiad ein cynlluniau ar gyfer gwasanaethau.

Diolch am yr ateb, Weinidog. Yng ngogledd Cymru, mae trafnidiaeth gyhoeddus eisoes yn cael ei defnyddio i ddarparu cludiant i’r ysgol, ac mae chwarter y gyllideb addysg yn cael ei gwario ar drafnidiaeth ac mae costau wedi cynyddu 40 y cant oherwydd pwysau chwyddiant. Mae’n frwydr ddyddiol eisoes i awdurdodau lleol sicrhau bod digon o weithredwyr i sicrhau nad oes unrhyw ddisgybl yn cael ei adael ar ôl. A phan oeddwn yn aelod cabinet yn sir y Fflint, roedd 450 o gontractau trafnidiaeth gwahanol; roedd 350 ohonynt yn rhai ar gyfer ysgolion. Felly, roedd gwir angen arbenigedd lleol i sicrhau y gellid cyflenwi’r ddarpariaeth, ac ni ellir gorbwysleisio hynny.

Gan gofio hynny, Weinidog, drwy eich sgyrsiau â’r Gweinidog Newid Hinsawdd, a ydych yn credu y bydd trafnidiaeth a ddarperir ar lefel ranbarthol yn gwarantu lefel uniongyrchol o atebolrwydd, ac na fydd plant yn cael eu gadael ar ôl mewn safleoedd bysiau?

Wel, nid dyna'r hyn rydym eisiau ei weld o gwbl, ac ni fydd yr Aelod yn synnu fy nghlywed yn dweud hynny. Mae’n flaenoriaeth i ni wneud yn siŵr fod dysgwyr yn gallu cael mynediad at ysgolion. Yn amlwg, mae’r cwestiynau y gwnaethoch eu gofyn i’r Dirprwy Weinidog yn gynharach yn enghraifft dda iawn o’r heriau gwirioneddol sy’n ein hwynebu ar hyn o bryd. Rwy’n credu ei bod yn bwysig i awdurdodau lleol weithio ar sail ranbarthol, oherwydd mae goblygiadau ehangach i’r dewisiadau sy’n cael eu gwneud ac mae’n bwysig iawn, wrth weithio ar yr ôl troed rhanbarthol hwnnw, eu bod yn gallu diffinio’r rhwydwaith bysiau yn yr ardal fwy honno, a phenderfynu beth maent eisiau ei gefnogi yn y gofod hwnnw.

Yn amlwg, mae yna newidiadau'n digwydd yn y system ac yn fy rhan i o’r byd nad ydynt i'w croesawu o gwbl, ond rydym yn gweithio’n agos iawn gyda thîm y Dirprwy Weinidog i wneud yn siŵr ein bod yn gwneud popeth yn ein gallu, wrth inni agosáu at ddechrau’r flwyddyn academaidd newydd, i sicrhau bod ein dysgwyr yn gallu cyrraedd yr ysgol.

Mae’r TGAU gwyddoniaeth dyfarniad dwbl newydd wedi’i gynllunio i gael ei astudio gan dros 90 y cant o ddysgwyr Cymru o 2025 ymlaen. Gan ymateb i adborth a gawsant o’r ymgynghoriad, mae Cymwysterau Cymru hefyd yn creu dyfarniad sengl yn y pynciau gwyddonol ar gyfer y gyfran fach o ddysgwyr a allai ei chael hi'n anodd astudio'r dyfarniad dwbl.

Thank you for the response.

Fel rydych wedi’i glywed, mae’n broblem fawr iawn, onid ydyw, a gwnaeth y ddau lefarydd o’r ddwy wrthblaid y pwynt hwnnw. Felly, mae'n bryder parhaus, ac roeddwn yn meddwl tybed a fyddech chi'n ystyried gofyn i Cymwysterau Cymru oedi eu cynigion tra'u bod yn cydgrynhoi'r ymgynghoriad hwnnw ac yn edrych ymhellach ar opsiynau. Diolch yn fawr iawn.

Diolch i’r Aelod am hynny. Mewn gwirionedd, gwnaed y cynnig i gyflwyno'r dyfarniad sengl mewn ymateb i’r ymgynghoriad. Felly, y cynnig gwreiddiol oedd y dyfarniad dwbl, ac fe gafodd Cymwysterau Cymru adborth yn dweud na fyddai hynny’n diwallu anghenion yr hyn sy’n cyfateb i tua 6 y cant o ddysgwyr sy’n dilyn y llwybr gwyddoniaeth gymhwysol ar hyn o bryd. Felly, cafodd hyn ei gyflwyno mewn ymateb i’r ymgynghoriad.

Dylwn fod yn glir: rwyf fi a Cymwysterau Cymru yn disgwyl mai canran fach iawn o ddysgwyr a fydd yn astudio’r dyfarniad sengl, ac rwy’n credu bod hynny’n wirioneddol bwysig. Pe byddem yn gweld y ffigur hwnnw’n cynyddu, rwy'n credu y byddai gennym bryderon a byddem yn amlwg yn dymuno ymateb i hynny. Ond o ystyried mai dyma’r ymateb i’r ymgynghoriad, rwy'n credu bod hynny’n bwysig i’w nodi.

Fodd bynnag, ac mae hwn yn bwynt pwysig iawn i ni ei gofio, byddwn yn dweud bod y cyhoeddiad hwn gan Cymwysterau Cymru yn un o ddau gam. Mae’r cam hwn yn disgrifio'r categorïau, os hoffech chi. Y cam nesaf yw disgrifio cynnwys y cymwysterau TGAU newydd, i wneud yn siŵr eu bod yn cyd-fynd yn iawn â'r Cwricwlwm i Gymru, a bydd y gwaith hwnnw’n cael ei arwain yn awr gan CBAC dros y flwyddyn nesaf, fel y bydd gan athrawon ddealltwriaeth glir o gynnwys y cyrsiau TGAU erbyn mis Medi 2024, flwyddyn cyn i’r pynciau hyn ddechrau cael eu haddysgu mewn ysgolion.

Mae gwybodaeth ariannol yn hanfodol i wireddu pedwar diben y Cwricwlwm i Gymru. Oherwydd hyn, mae cyllid yn elfen orfodol o faes dysgu a phrofiad mathemateg a rhifedd, y dylai ysgolion yng Ngorllewin Caerfyrddin a De Sir Benfro a ledled Cymru ei chynnwys wrth lunio cwricwla eu hysgolion unigol.

Diolch yn fawr, Weinidog. Rydych chi'n iawn, mae'n gwbl ganolog. Ond fe ddatgelodd adroddiad diweddar gan y Gwasanaeth Arian a Phensiynau fod hanner holl blant Cymru'n dweud nad ydynt wedi cael eu haddysgu am arian yn yr ysgol. O ganlyniad i hyn, maent bellach yn amcangyfrif nad yw dros 220,000 o blant yng Nghymru yn meddu ar y sgiliau ariannol y bydd eu hangen arnynt pan fyddant yn oedolion—ystadegyn pryderus iawn, rwy’n siŵr y byddech yn cytuno.

Nawr, rydych chi'n sôn bod y cwricwlwm newydd yn cynnwys gofyniad i addysgu llythrennedd ariannol, ac yn wir mae hyn i'w groesawu, ond pa sicrwydd y gallwch chi ei roi bod rhannau o'r cwricwlwm newydd, fel hwn, yn cael yr un ffocws a sylw mewn ysgolion ag adrannau eraill o'r cwricwlwm sy'n cael eu cynnwys mewn profion diwedd blwyddyn? Diolch, Lywydd.

Wel, mae hwn yn ofyniad trawsgwricwlaidd, felly bydd wedi'i wreiddio ym mhob rhan o'r cwricwlwm, ac mae'n amlwg yn bwysig fod ysgolion yn gwneud hyn. Yn fy mhrofiad i, o leiaf—. A chyda llaw, rwy'n cydnabod y ffigurau y mae'r Aelod yn eu darparu. Yn fy mhrofiad i, o leiaf, mae ysgolion wedi gallu dod o hyd i ffyrdd o ddefnyddio llythrennedd ariannol i addysgu ystod gyfan o bethau yn y cwricwlwm mewn gwirionedd. Mae mathemateg yn amlwg yn un ohonynt, ond mae yna bob math o bethau eraill. Rwy’n siŵr y bydd wedi cael yr un profiad â minnau o fynd i ysgolion yn ei etholaeth sy’n cynnal clybiau cynilo, er enghraifft, ac mae gennych chi bobl ifanc sy’n dysgu cadw llyfrau cyfrifon a rheoli trafodion ariannol. Rwy'n credu bod hynny'n wirioneddol bwysig. Mae'n hollol gywir i ddweud nad yw'r lefel honno o lythrennedd ariannol yn ein hysgolion yn agos at y lefel sydd ei hangen, ond dyna pam ei fod yn rhan mor bwysig o'r cwricwlwm newydd, ac i gydnabod y pwynt y mae'n ei wneud, rwy'n siŵr y bydd ysgolion eisiau cyflwyno hynny i bobl ifanc.

I thank the Minister.

The next items will be the topical questions, and the first question is to be answered by the Minister for Economy and is to be asked by Sarah Murphy.

Diolch am y cwestiwn. Mae’r newyddion hwn yn hynod siomedig a bydd yn peri cryn bryder i staff, eu teuluoedd, a’r gymuned ehangach. Rydym yn ceisio ymgysylltu â'r cwmni i ddeall y rhesymeg dros y penderfyniad hwn ac i archwilio unrhyw opsiynau sy'n bodoli i amddiffyn, ac o bosibl, i ddiogelu unrhyw rai o'r swyddi hyn.

Diolch, Weinidog. Gwn eich bod chi a minnau wedi cael ein brawychu gan y newyddion yr wythnos diwethaf am y posibilrwydd y bydd ffatri weithgynhyrchu Zimmer Biomet yn fy etholaeth i ym Mhen-y-bont ar Ogwr yn cau. Ar hyn o bryd, mae’r ffatri’n cyflogi cyfanswm o 540 o bobl o bob rhan o Ben-y-bont ar Ogwr a chymoedd Ogwr. Cefais fy syfrdanu’n fawr gan natur y cyhoeddiad hwn, oherwydd ni roddwyd unrhyw rybudd blaenorol i mi na’r Aelod dros Ogwr, Huw Irranca-Davies, na Llywodraeth Cymru, sy’n dangos, rwy’n credu, difaterwch llwyr ynglŷn â chost ddynol real iawn y penderfyniad hwn.

Dros y degawd diwethaf, mae Llywodraeth Cymru eisoes wedi buddsoddi bron i £1 filiwn yn y cwmni fel rhan o gynllun mawr i hybu creu swyddi yn y rhanbarth, a’r hyn a gafwyd yn gyfnewid am gyllid gan bobl Cymru yw dinistrio bywydau. Hyn oll, Weinidog, tra bod Zimmer Biomet yn cynnal trafodaethau ynglŷn ag a ddylid agor ffatri newydd yn Iwerddon ai peidio. Os gwnewch chwiliad Google, neu fynd ar eu tudalen Facebook, gallwch weld eu bod yn cynnal ymgyrch recriwtio ar gyfer Iwerddon ar hyn o bryd. Mae’n amlwg i mi fod yn rhaid ateb cwestiynau ynglŷn â pha gymhellion a ysgogodd y cyhoeddiad hwn yr wythnos diwethaf.

Rwy'n ddiolchgar am y gwaith y mae fy undeb, Unite Cymru, wedi'i wneud hyd yma drwy drafodaethau, ac mae'n amlwg y dylai swyddi fod yn flaenoriaeth mewn unrhyw drafodaethau gyda Llywodraeth Cymru a Llywodraeth y DU. Wedi dweud hynny, Weinidog, a ydych yn cytuno â mi fod yr ymyrraeth gan undebau'n hollbwysig? A pha gamau y bydd Llywodraeth Cymru yn eu cymryd i gefnogi'r gwaith o ddiogelu cymaint o swyddi â phosibl ym Mhen-y-bont ar Ogwr? Diolch.

Diolch am y cwestiwn dilynol. Rwy'n ddiolchgar i Sarah Murphy a Huw Irranca-Davies fel Aelodau'r etholaethau sydd â'r rhan fwyaf o weithlu Zimmer Biomet, yn ogystal â lleoliad ffisegol y safle. Cawsom gyfle i gyfarfod, ynghyd â Chris Elmore, a oedd hefyd wedi bod mewn cysylltiad, ac rwy'n falch o weld Chris Elmore yn parhau i godi'r materion hyn yn Senedd y DU. Fe wnaethom gyfarfod â Huw David, arweinydd Pen-y-bont ar Ogwr, ac undeb Unite yr wythnos diwethaf, oherwydd rydych chi'n iawn, nid oedd y gweithlu, y cyngor, cynrychiolwyr etholedig lleol na'r Llywodraeth yn ymwybodol o'r newyddion hwn nes iddo gael ei gyhoeddi. Nid dyna rydym yn ei ddisgwyl gan gwmnïau sy'n buddsoddi yng Nghymru ac sydd wedi derbyn cymorth gan Lywodraeth Cymru yn y gorffennol i fuddsoddi yn eu dyfodol.

Rwyf wedi ysgrifennu at Lywodraeth y DU, at Kemi Badenoch, yr Ysgrifennydd Gwladol dros yr Adran Busnes a Masnach, i ofyn pa ymgysylltiad y maent wedi'i gael neu heb ei gael gyda'r cwmni. Nid yw'n glir ar hyn o bryd pa ymgysylltiad a fu. Rydym wedi clywed ambell si ddi-fudd. Rwy'n chwilio am eglurder fel y gallaf weithredu ar sail dealltwriaeth lwyr o'r hyn sydd wedi digwydd. Rwyf wedi ysgrifennu at uwch is-lywydd gweithrediadau byd-eang a swyddog gweithredol Zimmer Biomet, ac rwyf i fod i siarad â nhw yfory. Byddaf yn sicrhau bod yr Aelodau etholaeth sydd wedi gofyn i mi am ddiweddariad ac sydd wedi ymgysylltu'n uniongyrchol â'r undeb llafur a'r cyngor yn cael yr wybodaeth ddiweddaraf am hynny.

Ac rydych chi'n iawn fod undeb Unite yn ymgysylltu'n uniongyrchol. Nid yn unig eu bod yn ymgysylltu ac yn cynnal yr ymgynghoriad ffurfiol, deallaf hefyd eu bod yn cynnal cyfarfodydd dros yr wythnos neu ddwy nesaf. Felly, byddwn yn parhau i ymgysylltu â'r undeb i ddeall beth y gellid ei wneud. A'r rheswm pam nad wyf yn credu y dylem fod yn gwbl ddiobaith yma yw oherwydd bod cyfnod ymgysylltu hir o chwe mis wedi'i gyhoeddi. Nid ydynt ychwaith yn argymell y dylai unrhyw agwedd ar leihau niferoedd ddigwydd tan y flwyddyn nesaf. Felly, mae yna gyfle, nid yn unig i ddeall beth mae'r cwmni'n ei gynnig a pham, ond i weld a oes cyfleoedd i ddylanwadu ar y penderfyniad sydd wedi'i wneud, gan fod hwn yn weithlu ffyddlon a medrus iawn. Mae'r rhain yn swyddi da mewn rhan o'r wlad lle na fydd unrhyw un eisiau eu gweld yn symud, ac mae'n cael effaith fawr iawn ar y gymuned ehangach.

Rydym yn parhau i ddarparu cefnogaeth drwy ein rhaglen ReAct+ a thrwy amrywiaeth o gyfleoedd eraill hefyd os bydd pobl yn colli eu swyddi. Ond ein ffocws ni, a gwn mai'r un ffocws sydd gan Sarah Murphy, undeb Unite a'r cynghorwyr a chynrychiolwyr etholedig eraill, yw'r hyn y gallwn ni ei wneud i geisio achub y swyddi yn hytrach na derbyn bod y swyddi'n cael eu colli. Ond bydd angen i ni gael mwy nag un cynllun gweithredu i wneud hynny. Ac fel y dywedais, rwy'n croesawu ymgysylltiad uniongyrchol Sarah Murphy a'i chymheiriaid mewn mater lle bydd angen parhau i weithio gydag undeb Unite i sicrhau'r canlyniad gorau posibl i'r gweithlu a'r gymuned ehangach.

Weinidog, mae'r newyddion yn ergyd enfawr i Sarah a fy etholwyr, ond gall hefyd fod yn golled enfawr i'n GIG. Rwy'n ymwybodol iawn o gynhyrchion Zimmer Biomet, ar ôl gosod cannoedd, os nad miloedd o'u mewnblaniadau pen-glin rhannol, pen-glin a chlun Oxford. Mae orthopedeg y GIG yn dibynnu'n fawr ar gynhyrchion Zimmer Biomet ac mae symud ei weithrediadau gweithgynhyrchu dramor yn bygwth creu rhwystrau wrth i'r dyfeisiau meddygol hanfodol hyn ddod yn eitemau a fewnforir. Weinidog, pa drafodaethau a gawsoch gyda'r Gweinidog iechyd ynghylch yr effaith y bydd y penderfyniad yn ei chael ar orthopedeg y GIG? Hoffwn hefyd gynnig unrhyw gymorth y gallaf ei roi i chi a Llywodraeth Cymru, o ystyried fy ngwybodaeth fanwl am Zimmer Biomet a'i gynnyrch. Diolch.

Diolch am y cynnig. Rwy'n ymwybodol o weithgareddau Zimmer Biomet o fewn y gwasanaeth iechyd—fe ymwelais â'r safle fy hun pan oeddwn yn Weinidog iechyd ar ôl i Weinidog blaenorol yr economi fuddsoddi arian yn nyfodol y ffatri—ac nid ansawdd y cynnyrch na sut y caiff ei ddefnyddio yw’r her. Rydym yn deall bod mwyafrif llethol yr eitemau a gynhyrchir yn cael eu hallforio i'w defnyddio yn Ewrop. Ni fyddai’n ddefnyddiol imi geisio dyfalu’r rheswm y tu ôl i’r cyhoeddiad, ond mae angen inni ddeall beth mae hyn yn ei olygu i Zimmer Biomet a’i gynhyrchion o fewn y GIG, ac nid yn unig yma yng Nghymru ond yng ngwledydd eraill y DU hefyd, ac ai dewis masnachol moel yw hwn, a yw’n ymwneud â rhwystrau i fasnach, neu a oes rhesymau eraill yn sail iddo. Dyna ran o’r anhawster. Y siom wirioneddol rwy'n ei theimlo yw bod hwn yn gwmni sydd â rheolwr cysylltiadau yn Llywodraeth Cymru. Mae wedi cael cymorth grant i helpu i fuddsoddi yn ei ddyfodol, rydym yn deall bod ei gynhyrchion yn cael eu defnyddio’n dda ac yn uchel eu parch o fewn y gwasanaeth iechyd gwladol, ac felly byddem wedi disgwyl sgwrs er mwyn cael dealltwriaeth glir o’r hyn a oedd yn bosibl yn hytrach na chael cyhoeddiad a gorfod dal i fyny wedyn. Felly, bydd fy sgwrs gyda’r cwmni'n bwysig, ynghyd â’r ymgysylltiad parhaus â’r undeb llafur ac Aelodau etholedig.

Fel un o’r chwe Aelod sy’n cynrychioli sir Pen-y-bont ar Ogwr yn y Senedd hon, ac ar nodyn personol, fel Aelod roedd ei dad yn arfer cael ei gyflogi gan y ffatri, roedd y newyddion am yr argymhelliad yn sioc, nid yn unig i ni, ond i staff hefyd, ac wrth gwrs, yr aelodau staff hynny sydd bellach yn wynebu ansicrwydd ynghylch eu dyfodol eu hunain. Ysgrifennais at y Gweinidog yr wythnos diwethaf, ac nid wyf wedi cael ateb eto, ond nodais o ymateb y Trefnydd i Sarah Murphy ddoe fod y Gweinidog eisoes wedi cyfarfod â Sarah; hefyd, mae newydd gadarnhau cyfarfodydd gyda Huw Irranca-Davies a Chris Elmore AS. Efallai yr hoffai gynnig yr un peth i ni fel Aelodau rhanbarthol sydd hefyd yn cynrychioli’r ardal; rydym ni yma i helpu hefyd, ac rydym eisiau helpu.

Hefyd, gofynnais i Weinidog yr Economi yn ystod cwestiynau'r llefarwyr yr wythnos diwethaf beth fyddai ei neges i bobl ifanc yng Nghymru, fy nghenhedlaeth i, am eu dyfodol. Gyda phob parch, roedd yr ateb a roddodd i'w weld yn brin o unrhyw angerdd, ac roedd yn eithaf didaro a dweud y gwir, yn enwedig o ystyried bod y realiti wedi codi'i ben unwaith eto yn fy nghymuned. Y gwir amdani yw bod hon yn ergyd bosibl arall i Ben-y-bont ar Ogwr—o Ford i hyn. Sut y gallwn ni ddisgwyl i bobl ifanc aros yn ein cymunedau pan nad oes swyddi o ansawdd da ar gael? Ar ôl siarad â rhai o'r gweithwyr iau yn y ffatri, a thyfais i fyny gyda rhai ohonynt, maent yn ei chael hi'n anodd iawn bod yn obeithiol am ddyfodol ym Mhen-y-bont ar Ogwr. Felly, rwyf am ofyn yr un cwestiwn eto: pa sicrwydd y byddech chi'n ei roi i bobl ifanc yn ein hardal, a beth fyddwch chi'n ei wneud i gadw swyddi o ansawdd da yn yr ardal ar eu cyfer?

Ar y pwynt cyntaf, rwyf wedi bod mewn cysylltiad uniongyrchol ag arweinydd y cyngor, Aelodau etholedig ac undeb Unite, i ofyn am gyfarfod ar unwaith. Byddaf yn ymdrin â gohebiaeth yr Aelod, a phan fyddaf yn darparu diweddariadau pellach, byddaf yn sicrhau bod yr Aelodau rhanbarthol yn cael y diweddariad hwnnw.

O ran y dyfodol economaidd ehangach, nid wyf yn ddidaro ynglŷn â'r heriau sy'n wynebu ein heconomi. Rwy'n cydnabod bod hwn yn gyfnod anodd i bobl ym Mhen-y-bont ar Ogwr, gan gynnwys pobl ifanc ym Mhen-y-bont ar Ogwr sydd eisiau cynllunio eu dyfodol, ond gyda phob parch, nid wyf yn gweld cyferbyniad o gwbl rhwng hynny a bod eisiau dyfodol lle rydym yn cydnabod y cyfleoedd go iawn sy'n bodoli mewn sectorau a fydd yn parhau i dyfu dros y pum mlynedd a'r 10 mlynedd nesaf boed yn y sector ynni adnewyddadwy, yn y maes seiber a'r sector technoleg ehangach, mewn ystod o wasanaethau proffesiynol, ac yn wir, yn dal i fodoli yn y sector gweithgynhyrchu uwch. Yn gyffredinol, fe wyddom mai'r her o hyd yw dod o hyd i weithwyr sydd eisiau gweithio yn y sector mewn maes lle mae gyrfa dda i'w chael. Dyna pam fod Zimmer Biomet yn sefyll allan yn y ffordd y mae'n gwneud. Rwyf wedi mynegi fy siom ar sawl achlysur nid yn unig ynghylch y ffordd y maent wedi cyhoeddi pethau, ond hefyd ynghylch y ffaith nad ydynt wedi bod yn barod i gael sgwrs.

Fe fyddwn yn onest gyda phobl ifanc am y gwaith rydym yn ei wneud i geisio diogelu dyfodol gwell, i fod yn glir mai ein huchelgais yw sicrhau na fydd angen i bobl ifanc symud o Gymru i lwyddo, ond y gallant gynllunio dyfodol llwyddiannus yma yng Nghymru. Mae'r gwaith a wnawn ar fuddsoddi mewn sgiliau, prentisiaethau a'r warant ehangach i bobl ifanc, a'r gwaith a wnawn ar sectorau'r economi a fydd yn arwain at ddyfodol economi sy'n talu'n well, yn digwydd i'r union berwyl hwnnw. Gyda phob parch, nid wyf yn derbyn beirniadaeth yr Aelod; ni fyddwn byth yn ddidaro am yr heriau y mae gweithwyr a'u teuluoedd yn eu hwynebu, nac yn wir y cyfleoedd a'r heriau sy'n ein hwynebu ni wrth inni geisio sicrhau bod pobl ifanc yn cael y cyfleoedd hynny i edrych ymlaen atynt.

Fel pob Aelod yma—ac rwy'n cytuno â phob gair y mae Sarah Murphy ac eraill wedi'i ddweud am hyn—roedd hyn yn sioc lwyr. Ond rydym wedi profi'r ystod lawn o emosiynau, sioc, a dicter hefyd, mae'n rhaid imi ddweud, oherwydd ni chawsom wybod unrhyw beth ynglŷn â hyn. Bu Sarah Murphy a minnau yno yn ddiweddar; fe gafodd y ddau ohonom y crysau chwys sy'n dweud 'Zimmer Biomet, made in Bridgend' yn falch ar y cefn. Ni ddywedwyd gair wrthym fod y cwmni hwn mewn unrhyw drafferth, yn wynebu unrhyw feddyliau heriol ynglŷn â symud i rywle arall. Ond, Weinidog, fe wyddom fod Zimmer Biomet yn gwrando ar bob gair sy'n cael ei ddweud, oherwydd pan godwyd hyn yn y cyfweliadau, cefais ymateb gan Zimmer Biomet a ddywedai:

'Cyhoeddodd Zimmer Biomet argymhelliad i roi'r gorau i weithgynhyrchu ym Mhen-y-bont ar Ogwr, Cymru. Nid ydym wedi dod i benderfyniad eto. Rydym yn ymrwymo i gymryd rhan weithredol yn yr ymgynghoriad.'

Felly, gadewch inni gredu geiriau Zimmer Biomet. Os yw hwn yn ymgynghoriad dilys, sy'n cynnwys dewisiadau amgen yn lle colli'r swyddi hynod fedrus a hanfodol hyn, gyda phobl sydd wedi gweithio yn y ffatri hon ers 10, 20, 30, 40 mlynedd—maent yno ers degawdau, a'u teuluoedd, ar draws y rhanbarth—dywedaf wrth Zimmer Biomet, 'Ymgysylltwch â Llywodraeth Cymru, ymgysylltwch â Llywodraeth y DU, ymgysylltwch â ni. Gadewch inni glywed y rhesymau y tu ôl i hyn a sut y gallwn helpu, oherwydd os na wnewch chi hynny, mae'n sarhad llwyr, nid yn unig i'r bobl a'r teuluoedd sy'n gweithio yno, a'r cymunedau, ond hefyd i'r ardal.' Mae ardal Pen-y-bont ar Ogwr yn ymfalchïo yn yr enw da sydd ganddi ym maes gweithgynhyrchu, a bydd hwnnw'n parhau, ond rydym angen i Zimmer Biomet chwarae eu rhan hefyd.

Weinidog, nid oes gennym fynediad at yr holl drafodaethau sy'n mynd rhagddynt. Gofynnaf yn syml: a wnewch chi roi'r wybodaeth ddiweddaraf i holl Aelodau'r Senedd yma? Oherwydd mae Zimmer Biomet wedi dweud wrthym y bydd trafodaethau'n cael eu cynnal trwoch chi yn hytrach na thrwom ni, felly gadewch inni gael yr wybodaeth ddiweddaraf. Ac o ddifrif, os oes unrhyw beth y gallwn ei wneud—ac rwy'n dweud hynny wrth Zimmer Biomet hefyd—i gadw'r swyddi hyn, dyna mae'n rhaid inni ganolbwyntio arno yn y lle cyntaf, yn ogystal â chanolbwyntio ar gefnogi cyflogadwyedd a helpu'r cyngor lleol i gefnogi'r gweithwyr, os na ellir osgoi'r gwaethaf. Diolch yn fawr.

Diolch i chi, a diolch i chi am y ffordd y gwnaethoch ymgysylltu â Sarah Murphy ac eraill, gan gynnwys undeb Unite, ynghylch y cyhoeddiad, ac yn y datganiadau cyhoeddus rydych chi a Sarah Murphy yn parhau i'w gwneud. Credaf ei bod yn werth bod yn glir ynglŷn â barn Aelodau etholedig, pobl y mae Zimmer Biomet wedi ymgysylltu â nhw yn y gorffennol.

Fel y dywedais mewn ymateb i gwestiwn cychwynnol a chwestiwn atodol Sarah Murphy, byddaf yn cael cyfarfod ag un o uwch is-lywyddion Zimmer Biomet yfory. Rwy'n edrych ymlaen at sgwrs onest ac adeiladol. Rwy'n credu ei bod yn bwysig eu bod yn onest gyda ni am yr hyn y maent yn ei gynnig, neu'r hyn nad ydynt yn ei gynnig mewn gwirionedd, a byddaf yn parhau i ddadlau'r achos dros gadw'r swyddi hyn ym Mhen-y-bont ar Ogwr. Byddaf yn parhau i ymgysylltu â chi ac undeb Unite, a byddaf yn rhoi gwybod i chi ac Aelodau eraill am natur y sgyrsiau hynny wrth gwrs, ac yn rhannu cymaint o wybodaeth ag y gallaf. Ond rwy'n credu y byddai'n wirioneddol gadarnhaol i Aelodau ar draws y Siambr ganolbwyntio ar sicrhau bod Zimmer Biomet yn gwneud y peth iawn ac yn ymgysylltu'n briodol ac yn llawn â Llywodraeth Cymru, a sicrhau yn wir ein bod yn ymwybodol o unrhyw ymwneud arall a allai fod rhyngddynt a Llywodraeth y DU hefyd, a allai fod â rhan i'w chwarae yn diogelu'r swyddi yn Zimmer Biomet.

I thank the Minister.

Before I call the next topical question for the Minister for health, I want to take this opportunity to provide guidance to Members on questions concerning the UK COVID-19 public inquiry.

The inquiry, as we all know, is one that's been set up to examine, consider and report on preparations and the response to the COVID-19 pandemic in England, Wales, Scotland and Northern Ireland, and to learn lessons for the future. Four modules have already opened and further modules are expected. The inquiry is expected to run for some considerable time.

In determining whether to accept this question relating to the inquiry, I have balanced two aspects. The first is the right of any Member to ask questions about matters within the responsibilities of Welsh Ministers, and the second is the practice of not making statements in the Senedd that would be prejudicial to the work of a public inquiry.

There may be circumstances in which Ministers are unable to respond in detail, particularly where questions relate to inquiry modules that have opened but have not yet concluded their work. Members may wish to take this into account as they frame questions relating to the COVID-19 inquiry over the coming months and years.

In that context, I will now ask Mabon ap Gwynfor to ask his question to the Minister. 

I thank the Llywydd for that guidance in posing this question. 

Thank you very much. Yesterday, witnesses from Wales gave evidence as part of module 1 of the COVID-19 UK public inquiry regarding resilience and preparedness. A transcript provides a full record of the evidence that was given. 

I thank the Minister for that response. 

Mae'r dystiolaeth a glywsom dros y ddau ddiwrnod diwethaf yn dangos yn glir nad oeddem wedi paratoi'n ddigonol ar gyfer pandemig. Dysgasom nad oedd dogfennau wedi eu diweddaru ers degawd, ac ni ddilynwyd cyngor gwyddonol annibynnol bob amser gan Weinidogion yn y cyfnod cyn y pandemig. Daeth yn amlwg nad oedd ganddynt agos digon o gyfarpar diogelu personol, ystafelloedd ynysu, a llawer iawn mwy. Felly, rydym yn gwybod am y gwendidau a oedd yn y system—darparwyd tystiolaeth ohonynt ddoe—ond nid ydym yn gwybod pam. Cyfaddefodd y Prif Weinidog a'r Gweinidog iechyd ar y pryd fod llawer o'r gwendidau hyn wedi bodoli, ac mae'r gonestrwydd hwnnw'n ganmoladwy, ond os ydym yn mynd i ddysgu'r gwersi'n llawn, mae'n rhaid inni ddeall y cyd-destun cyfan. Sut y daethom i'r sefyllfa hon? Mae'r dystiolaeth yn codi mwy o gwestiynau, ac rydym i gyd, yn enwedig y teuluoedd mewn profedigaeth, yn haeddu gwybod yr atebion, yn enwedig os ydym am baratoi ar gyfer unrhyw bandemig yn y dyfodol. 

O ystyried hyn a'r ffaith bod cymaint o gwestiynau heb eu hateb, cwestiynau na fydd gan bwyllgor Senedd adnoddau na chapasiti i fynd ar eu trywydd, a yw'r Gweinidog yn cytuno nawr ei bod hi'n bryd inni gael ymchwiliad annibynnol yng Nghymru i gael yr atebion a'n galluogi i baratoi'n well ar gyfer unrhyw bandemig yn y dyfodol?  

Mae'r ymchwiliad yn parhau i dderbyn tystiolaeth lafar fel rhan o fodiwl 1 am wytnwch a pharodrwydd. Fel y dywedais, mae'r trawsgrifiad ar gael o'r holl dystiolaeth lafar a roddwyd gan dystion. Yr hyn sy'n glir yw nad yw'r ymchwiliad wedi dod i unrhyw gasgliadau eto. Rwy'n gwybod y bydd yr ymchwiliad yn ystyried tystiolaeth lafar gan dystion Cymreig ochr yn ochr â'r dystiolaeth y mae wedi'i chlywed gan dystion eraill dros y 15 diwrnod diwethaf, ynghyd â llawer o dystiolaeth ysgrifenedig y mae wedi'i chael gan ystod eang o dystion. 

A gaf fi gytuno â'r teimladau sydd newydd gael eu cyfleu am yr angen am ymchwiliad cyhoeddus annibynnol yng Nghymru? Rwy'n derbyn bod y meinciau Llafur wedi pleidleisio yn erbyn hynny a bod yn rhaid inni nawr symud at y pwyllgor sydd wedi'i sefydlu yma yn y Senedd. Ond un peth a gododd o'r dystiolaeth a gyflwynwyd gan Weinidogion y Llywodraeth ddoe oedd nad oedd eich rhagflaenydd wedi darllen y papurau o ran parodrwydd ar gyfer COVID neu barodrwydd ar gyfer pandemig. Yn wir, dywedodd llawer o newyddiadurwyr fod y Gweinidog yn amlwg yn ymbalfalu—eu geiriau nhw, nid fy ngeiriau i—yn ei ymatebion. A allwch chi sicrhau'r Senedd y prynhawn yma, Weinidog, eich bod chi, wrth ddod yn Weinidog iechyd yma yn y Senedd, wedi darllen eich papurau, eich bod chi'n deall yr hyn sy'n ofynnol, a'n bod ni yn y lle gorau ac yn barod pe bai pandemig yn ein taro yn y dyfodol ar y raddfa y gwnaeth COVID-19 ein taro? 

Ni allaf ac ni wnaf ddarparu sylwebaeth ar y dystiolaeth y mae'r ymchwiliad yn ei chasglu, ac nid wyf am ragfarnu na dyfalu beth fydd casgliadau'r ymchwiliad ar ddiwedd y modiwl hwn. Fel y gwyddoch, mae gennym y pwyllgor diben arbennig ac rwyf wedi darllen y papurau mewn perthynas â hynny. 

I thank the Minister. 

The 90-second statements are next. Today's statement is from Sioned Williams. 

Diolch, Lywydd. Mae Clwb Rygbi Trebannws yn dathlu ei ben-blwydd yn 125 oed. Yn ystod hanner cyntaf ei hanes hir o fod wrth galon ei gymuned yng Nghwm Tawe, chwaraeodd y clwb ran weithgar mewn cystadlaethau lleol. Cofnodwyd un o'i rowndiau terfynol cwpan cynharaf ym 1925 pan wnaethant chwarae yn erbyn Harbwr Abertawe ar faes enwog Sain Helen. Aeth y gêm i amser ychwanegol ond yn anffodus, colli a wnaeth Trebannws yn y pen draw. Yn ôl pob tebyg, roedd yn rhaid i'r dyfarnwr ar y pryd fynd i'r gwaith am 10 pm felly bu'n rhaid dod â'r gêm i ben yn gyflym. 

Yn ystod dyddiau'r dirwasgiad mawr, gadawodd llawer o bobl leol Drebannws yng Nghwm Tawe i chwilio am waith, ond byddai'r tîm a oedd ar ôl yn hyfforddi bob dydd, ac er bod y rhain yn amseroedd anodd fe wnaethant gynhyrchu chwaraewyr rygbi o'r safon uchaf, yn cynnwys William Bowen, John Lewis, Mel Lloyd, Elwyn Davies, Danny Hopkin ac Aubrey Hyde—profodd bob un ohonynt galedi, ond aeth pob un ohonynt ymlaen i chwarae i Glwb Rygbi Abertawe. Ac mae Clwb Rygbi Trebannws wedi parhau i gynhyrchu chwaraewyr sy'n llwyddo: Bleddyn Bowen, Robert Jones, Arwel Thomas, a'r un mwyaf adnabyddus, gellid dadlau, yn ei gap sgrym glas, Justin Tipuric, a enillodd 93 cap dros Gymru cyn ymddeol o rygbi rhyngwladol yn ddiweddar. 

Y llwyddiant mwyaf diweddar i'r clwb fu ennill plât y bencampwriaeth. Ond i glwb rygbi sefyll prawf amser, dangos ei werth fel ased enfawr, i'r gêm genedlaethol ac i'w gymuned, mae hon yn gamp fawr—i fod wrth galon y gymuned o hyd—a dymunaf bob llwyddiant iddynt ar gyfer y dyfodol. Ac rwy'n falch fod fy mab, Dewi, yn chwarae i'r tîm ieuenctid, ac efallai y bydd ef, ryw ddiwrnod, yn ymuno â thraddodiad hir a balch sêr Trebannws sy'n arwyr i'w cymoedd a'u cenedl.

Congratulations to Trebanos RFC and thank you for your immeasurable contribution to the Swansea valley and Wales.

I thank the Member.

Item 5 has been postponed.