Y Cyfarfod Llawn
Plenary
09/11/2021Cynnwys
Contents
Yn y fersiwn ddwyieithog, mae’r golofn chwith yn cynnwys yr iaith a lefarwyd yn y cyfarfod. Mae’r golofn dde yn cynnwys cyfieithiad o’r areithiau hynny.
In the bilingual version, the left-hand column includes the language used during the meeting. The right-hand column includes a translation of those speeches.
Cyfarfu'r Senedd yn y Siambr a thrwy gynhadledd fideo am 13:30 gyda'r Llywydd (Elin Jones) yn y Gadair.
The Senedd met in the Chamber and by video-conference at 13:30 with the Llywydd (Elin Jones) in the Chair.
Prynhawn da. Croeso, bawb, i'r Cyfarfod Llawn. Cyn i ni ddechrau, dwi angen nodi ychydig o bwyntiau. Cynhelir y cyfarfod hwn ar ffurf hybrid, gyda rhai Aelodau yn Siambr y Senedd ac eraill yn ymuno drwy gyswllt fideo. Bydd yr holl Aelodau sy'n cymryd rhan yn nhrafodion y Senedd, ble bynnag y bônt, yn cael eu trin yn gyfartal. Mae Cyfarfod Llawn a gynhelir drwy gynhadledd fideo, yn unol â Rheolau Sefydlog Senedd Cymru, yn gyfystyr â thrafodion y Senedd at ddibenion Deddf Llywodraeth Cymru 2006. Bydd rhai o ddarpariaethau Rheol Sefydlog 34 yn gymwys ar gyfer y Cyfarfod Llawn, ac mae'r rheini wedi eu nodi ar eich agenda.
Good afternoon and welcome to this Plenary session. Before we begin, I want to set out a few points. This meeting will be held in a hybrid format, with some Members in the Senedd Chamber and others joining by video-conference. All Members participating in proceedings of the Senedd, wherever they may be, will be treated equally. A Plenary meeting held using video-conference, in accordance with the Standing Orders of the Welsh Parliament, constitutes Senedd proceedings for the purposes of the Government of Wales Act 2006. Some of the provisions of Standing Order 34 will apply for today's Plenary meeting, and these are set out on your agenda.
Cwestiynau i'r Prif Weinidog yw'r eitem gyntaf y prynhawn yma, ac mae'r cwestiwn cyntaf gan Hefin David.
Our first item today is questions to the First Minister, and the first question is from Hefin David.
1. A wnaiff y Prif Weinidog roi'r wybodaeth ddiweddaraf am fesurau Llywodraeth Cymru i fynd i'r afael â COVID-19 yn ardal bwrdeistref sirol Caerffili? OQ57168
1. Will the First Minister provide an update on Welsh Government measures to tackle COVID-19 in the Caerphilly county borough area? OQ57168
Llywydd, I thank Hefin David for that question. Vaccination remains the most effective action to tackle coronavirus. Take-up rates in the Member’s constituency remain high, with 75 per cent of 16 and 17-year-olds already having had their first vaccine. I continue to thank Caerphilly residents for their support in this and other actions needed to reduce current levels of the virus.
Llywydd, rwy'n diolch i Hefin David am y cwestiwn yna. Brechu yw'r cam mwyaf effeithiol o hyd i fynd i'r afael â'r coronafeirws. Mae'r cyfraddau sy'n manteisio arno yn etholaeth yr Aelod yn dal i fod yn uchel, gyda 75 y cant o bobl ifanc 16 ac 17 oed eisoes wedi cael eu brechlyn cyntaf. Rwy'n parhau i ddiolch i drigolion Caerffili am eu cefnogaeth yn hyn ac mewn camau eraill sydd eu hangen i leihau lefelau presennol y feirws.
Before I move to my supplementary, Llywydd, with your permission, I'm sure Members are aware of the tragic events that took place yesterday in Penyrheol in my constituency, where a young 10-year-old boy was attacked and killed by a domestic dog. The boy's been named as Jack Lis, and I'm sure that everyone in this Chamber would wish to send their condolences and best thoughts to the family and the community of Penyrheol, who undoubtedly will rally round in these circumstances. I'd also like to say that on behalf of my fellow regional colleagues in the Conservative Party and in Plaid Cymru as well, because I know we all feel the same. Diolch, Llywydd.
So, my supplementary question: the issue of COVID passes will be debated today. I'll be voting for the extension to cinemas and concert halls. I'll be doing that not because of the whip, but because I think it's absolutely the right thing to do. And the majority of people who've contacted me have said exactly the same thing. The purpose of these is to prevent further lockdowns and keep us all safe. With that in mind, will the First Minister give us an outline of the success so far of COVID passes, and an outline of how we'll proceed in the future?
Cyn i mi symud at fy nghwestiwn atodol, Llywydd, gyda'ch caniatâd, rwy'n siŵr bod yr Aelodau yn ymwybodol o'r digwyddiadau trasig ddoe ym Mhenyrheol yn fy etholaeth i, lle ymosododd ci domestig ar fachgen 10 oed ifanc a'i ladd. Mae'r bachgen wedi ei enwi yn Jack Lis, ac rwy'n siŵr y byddai pawb yn y Siambr hon yn dymuno anfon eu cydymdeimlad a'u dymuniadau gorau i'r teulu a chymuned Penyrheol, a fydd, yn ddi-os, yn gefn iddyn nhw o dan yr amgylchiadau hyn. Hoffwn ddweud hynny hefyd, ar ran fy nghyd-Aelodau rhanbarthol yn y Blaid Geidwadol ac ym Mhlaid Cymru hefyd, gan fy mod i'n gwybod ein bod ni i gyd yn teimlo yr un fath. Diolch, Llywydd.
Felly, fy nghwestiwn atodol: bydd mater y pasys COVID yn cael ei drafod heddiw. Byddaf i'n pleidleisio dros yr estyniad i sinemâu a neuaddau cyngerdd. Byddaf i'n gwneud hynny nid oherwydd y chwip, ond gan fy mod i'n credu mai dyma'n sicr yw'r peth iawn i'w wneud. Ac mae'r rhan fwyaf o bobl sydd wedi cysylltu â mi wedi dweud yn union yr un peth. Diben y rhain yw atal rhagor o gyfyngiadau symud a'n cadw ni i gyd yn ddiogel. Gyda hynny mewn golwg, a wnaiff y Prif Weinidog roi amlinelliad i ni o lwyddiant pasys COVID hyd yma, ac amlinelliad o sut y byddwn ni'n bwrw ymlaen yn y dyfodol?
Llywydd, I thank Hefin David, and can I also begin just by associating myself with what he said about the very sad events in his constituency? Members here will be thinking about Jack and his family, I know. I read what the headteacher of Cwm Ifor Primary School had to say about him, and you can just imagine the impact that this will have on those very young children who will have known him and would have, in some case, very sadly, witnessed those awful events.
As to the COVID pass, I thank Hefin David for what he said about it. I think it has gone as well as we could have hoped for in its implementation here in Wales. I heard many of the things that were said in the previous debate about the practicality of the COVID pass, and, in practice, it has turned out to be as straightforward as we could have imagined. We've had a series of major events with thousands and thousands of people attending. I attended myself at the Arms Park only a week ago. I looked very carefully to see how people were behaving as they got near the turnstiles and was hugely encouraged at the way in which people had thought ahead, were well prepared, knew what they were doing. Every person attending was checked as they went through, and, more than that, Llywydd, I was absolutely struck by the number of people who came up to say me at that event that they had been nervous about attending. 'Seventy thousand people', somebody said to me; 'I've been so careful. I barely go out, and I knew I was coming here knowing that the person I was sitting next to, the person behind me and the person in front of me had all been doubly vaccinated or taken a very recent test. That gave me the confidence to come here today.'
And that's why I think the COVID passes are popular amongst people here in Wales, because, as Hefin David said, they are helping to keep Wales safe and they are helping to keep Wales open. That is the purpose of them—to allow those more vulnerable settings to continue to be open into the autumn, through the winter, because that extra protection is now in place.
The numbers of people falling ill with coronavirus, thankfully, have reduced a little over the last 10 days, and if they continue to do that, then there will be no need to extend the pass beyond the extension that the Senedd will be debating this afternoon. But if numbers were to rise again, and if the protection of that pass were needed in more settings, then this Welsh Government will not hesitate to take those actions that help to keep people in Wales safe and help to keep those businesses trading.
Llywydd, rwy'n diolch i Hefin David, ac a gaf i hefyd ddechrau drwy gysylltu fy hun â'r hyn a ddywedodd am y digwyddiadau trist iawn yn ei etholaeth? Bydd yr Aelodau yma yn meddwl am Jack a'i deulu, rwy'n gwybod. Darllenais yr hyn a oedd gan bennaeth Ysgol Gynradd Cwm Ifor i'w ddweud amdano, a gallwch chi ddychmygu'r effaith y bydd hyn yn ei chael ar y plant ifanc iawn hynny a fydd wedi ei adnabod ac a fyddai, mewn rhai achosion, yn drist iawn, wedi bod yn dyst i'r digwyddiadau ofnadwy hynny.
O ran y pàs COVID, rwy'n diolch i Hefin David am yr hyn a ddywedodd amdano. Rwy'n credu ei fod wedi mynd cystal ag y gallem ni fod wedi ei obeithio o ran ei weithredu yma yng Nghymru. Clywais lawer o'r pethau a gafodd eu dweud yn y ddadl flaenorol ynglŷn ag ymarferoldeb y pàs COVID, ac, yn ymarferol, mae wedi troi allan mor syml ag y gallem ni fod wedi ei ddychmygu. Rydym ni wedi cael cyfres o ddigwyddiadau mawr â miloedd ar filoedd o bobl yn bresennol. Fe es i fy hun i Barc yr Arfau wythnos yn ôl. Edrychais yn ofalus iawn i weld sut roedd pobl yn ymddwyn wrth iddyn nhw gyrraedd y giatiau tro a chefais fy nghalonogi yn fawr gan y ffordd yr oedd pobl wedi meddwl ymlaen, yn barod iawn, yn gwybod beth roedden nhw'n ei wneud. Cafodd pob person a oedd yn bresennol eu gwirio wrth iddyn nhw fynd drwodd, ac, yn fwy na hynny, Llywydd, cefais fy nharo yn llwyr gan nifer y bobl a ddaeth ataf i yn y digwyddiad hwnnw i ddweud eu bod nhw wedi bod yn nerfus ynglŷn â dod. 'Saith deg mil o bobl', meddai rhywun wrthyf i; "rwyf i wedi bod mor ofalus. Prin rwyf i'n mynd allan, ac roeddwn i'n gwybod fy mod i'n dod yma gan wybod bod y person yr oeddwn i'n eistedd wrth ei ymyl, y person y tu ôl i mi a'r person o fy mlaen i gyd wedi eu brechu ddwywaith neu wedi cael prawf diweddar iawn. Rhoddodd hynny yr hyder i mi ddod yma heddiw.'
A dyna pam rwy'n credu bod y pasys COVID yn boblogaidd ymhlith pobl yma yng Nghymru, oherwydd, fel y dywedodd Hefin David, maen nhw'n helpu i gadw Cymru yn ddiogel ac maen nhw'n helpu i gadw Cymru ar agor. Dyna eu diben nhw—i ganiatáu i'r lleoliadau mwy agored i niwed hynny barhau i fod ar agor drwy'r hydref, drwy'r gaeaf, gan fod yr amddiffyniad ychwanegol hwnnw ar waith bellach.
Mae nifer y bobl sy'n mynd yn sâl gyda'r coronafeirws, diolch byth, wedi gostwng rhyw fymryn dros y 10 diwrnod diwethaf, ac os byddan nhw'n parhau i wneud hynny, yna ni fydd angen ymestyn y pàs y tu hwnt i'r estyniad y bydd y Senedd yn ei drafod y prynhawn yma. Ond pe bai'r niferoedd yn codi eto, a phe bai angen amddiffyniad y pàs hwnnw mewn mwy o leoliadau, yna ni fydd y Llywodraeth hon yng Nghymru yn oedi cyn cymryd y camau hynny sy'n helpu i gadw pobl yng Nghymru yn ddiogel ac yn helpu i gadw'r busnesau hynny yn masnachu.
First Minister, I appreciate your response to my honourable colleague. Caerphilly continues to have the highest number of newly recorded cases of COVID in my region of South Wales East. You are a learned person, and I'm sure you've seen the stories that the UK medicines regulator has recently approved the first antiviral medication for COVID that can be taken as a pill, rather than injected or given intravenously. In clinical trials, the pill cut the risk of hospitalisation, or death, by about half, but needs to be given within five days of symptoms developing to be the most effective. The treatment has been described as a game changer, and the UK Government agreed to purchase 480,000 doses. First Minister, what discussions has your Government had about obtaining supplies of this drug for COVID patients here in Wales, and when can we expect this treatment to begin, and will priority be given to areas such as Caerphilly, where COVID rates remain stubbornly high? Thank you very much.
Prif Weinidog, rwy'n gwerthfawrogi eich ymateb i fy nghyd-Aelod anrhydeddus. Mae Caerffili yn parhau i fod â'r nifer uchaf o achosion newydd o COVID yn fy rhanbarth i yn Nwyrain De Cymru. Rydych chi'n berson dysgedig, ac rwy'n siŵr eich bod chi wedi gweld y straeon bod rheoleiddiwr meddyginiaethau'r DU wedi cymeradwyo yn ddiweddar y feddyginiaeth wrthfeirysol gyntaf ar gyfer COVID y gellir ei chymryd fel pilsen, yn hytrach na'i chwistrellu neu ei rhoi yn fewnwythiennol. Mewn treialon clinigol, fe wnaeth y bilsen leihau'r risg o fynd i'r ysbyty, neu o farwolaeth, o tua hanner, ond mae angen ei rhoi o fewn pum niwrnod i'r symptomau ddatblygu i fod y mwyaf effeithiol. Dywedwyd y bydd y driniaeth yn newid pethau yn llwyr, a chytunodd Llywodraeth y DU i brynu 480,000 dos. Prif Weinidog, pa drafodaethau mae eich Llywodraeth chi wedi eu cael ynghylch cael cyflenwadau o'r cyffur hwn ar gyfer cleifion COVID yma yng Nghymru, a phryd gallwn ni ddisgwyl i'r driniaeth hon ddechrau, ac a fydd blaenoriaeth yn cael ei rhoi i ardaloedd fel Caerffili, lle mae cyfraddau COVID yn parhau i fod yn ystyfnig o uchel? Diolch yn fawr iawn.
I thank the Member for that question, Llywydd. The news that the regulator has approved a new antiviral oral medicine is good news. We have been in discussions with the UK department of health. What is planned is a large-scale study, using those 480,000 doses. And that study will be used to identify, in the way that the Member suggested, the clinical circumstances in which that treatment can most effectively be delivered. Wales will be part of that pilot. There will be patients in Wales who will be part of the work that will be carried out to make sure that we are learning everything we need to about this new possibility and then put it to best use. And we continue to work closely with the UK department on this matter to make sure that Welsh patients have access to the treatment and that we all benefit from the work that will be carried out.
Rwy'n diolch i'r Aelod am y cwestiwn yna, Llywydd. Mae'r newyddion bod y rheoleiddiwr wedi cymeradwyo meddyginiaeth wrthfeirysol newydd drwy'r geg yn newyddion da. Rydym ni wedi bod mewn trafodaethau gydag adran iechyd y DU. Yr hyn sydd wedi'i gynllunio yw astudiaeth ar raddfa fawr, gan ddefnyddio'r 480,000 dos hynny. A bydd yr astudiaeth honno yn cael ei defnyddio i nodi, yn y ffordd yr awgrymodd yr Aelod, yr amgylchiadau clinigol lle gellir darparu'r driniaeth honno yn fwyaf effeithiol. Bydd Cymru yn rhan o'r cynllun treialu hwnnw. Bydd cleifion yng Nghymru a fydd yn rhan o'r gwaith a fydd yn cael ei wneud i sicrhau ein bod ni'n dysgu popeth y mae angen i ni ei ddysgu am y posibilrwydd newydd hwn ac yna ei ddefnyddio yn y ffordd orau. Ac rydym ni'n parhau i weithio yn agos gydag adran y DU ar y mater hwn i wneud yn siŵr bod cleifion o Gymru yn gallu cael gafael ar y driniaeth a'n bod ni i gyd yn elwa ar y gwaith a fydd yn cael ei wneud.
I associate myself entirely with what Hefin said about the community in Penyrheol.
First Minister, last month, Public Health Wales launched a campaign encouraging pregnant women to have the COVID-19 vaccine because of how many unvaccinated women end up needing hospital treatment. One in six COVID patients requiring the highest form of life support in England are unvaccinated pregnant women, but PHW haven't released equivalent figures for Wales. They say misinformation may be making women reluctant to have the vaccine, even though it's safe, while the risk the virus poses to them is severe. Only around 15 per cent of pregnant women in the UK have been fully vaccinated, compared with 79 per cent of people in the general population. I'd be grateful, First Minister, if you could tell us what the figures are like for Wales, and could you also tell us what the Welsh Government will be doing to tackle misinformation so that pregnant women in Caerphilly county, and right across Wales, can hear about how getting the vaccine could help save their life?
Rwy'n cysylltu fy hun yn llwyr â'r hyn a ddywedodd Hefin am y gymuned ym Mhenyrheol.
Prif Weinidog, fis diwethaf, lansiodd Iechyd Cyhoeddus Cymru ymgyrch yn annog menywod beichiog i gael y brechlyn COVID-19 oherwydd faint o fenywod heb eu brechu y mae angen triniaeth ysbyty arnyn nhw yn y pen draw. Mae un o bob chwe chlaf COVID sydd angen y math uchaf o gymorth bywyd yn Lloegr yn fenywod beichiog heb eu brechu, ond nid yw Iechyd Cyhoeddus Cymru wedi cyhoeddi ffigurau cyfatebol ar gyfer Cymru. Maen nhw'n dweud y gallai camwybodaeth fod yn gwneud menywod yn amharod i gael y brechlyn, er ei fod yn ddiogel, tra bod y risg y mae'r feirws yn ei pheri iddyn nhw yn ddifrifol. Dim ond tua 15 y cant o fenywod beichiog yn y DU sydd wedi eu brechu yn llawn, o'i gymharu â 79 y cant o bobl yn y boblogaeth gyffredinol. Byddwn i'n ddiolchgar, Prif Weinidog, pe gallech chi ddweud wrthym sut y mae'r ffigurau yn edrych ar gyfer Cymru, ac a wnewch chi ddweud wrthym hefyd beth fydd Llywodraeth Cymru yn ei wneud i fynd i'r afael â chamwybodaeth fel y gall menywod beichiog yn sir Caerffili, a ledled Cymru gyfan, glywed sut y gallai cael y brechlyn helpu i achub eu bywydau?
I thank Delyth Jewell for making exactly that point, Llywydd. The Chief Medical Officer for Wales has led efforts to try to combat misinformation, and particularly to appeal to pregnant women to be vaccinated. They are far, far more at risk from coronavirus than they ever will be from the vaccine. And this is one of those examples where deliberate misinformation causes real harm. I don't have the actual figures in front of me, Llywydd, but I do know that unvaccinated pregnant women are very significantly over-represented in critical care beds in Wales, as well as across the border. In other words, women are not just falling ill with coronavirus and suffering from it in the community, but they are at the most severe end of the illness that coronavirus can create, and that causes a risk to them and to the circumstances in which they find themselves, and which, in any other circumstances, would be a matter of huge celebration to them.
So, I repeat exactly the appeal that Delyth Jewell has made, Llywydd: if there are women in Wales who have not been vaccinated and are being out off being vaccinated because of some of the things that they read on social media about vaccination, please look at what the real facts will tell you, and the chief medical officer has set those out absolutely clearly here in Wales. You are far better off, far safer by getting vaccination, and in Wales we would absolutely urge you to do so.
Rwy'n diolch i Delyth Jewell am wneud yr union bwynt yna, Llywydd. Mae Prif Swyddog Meddygol Cymru wedi arwain ymdrechion i geisio mynd i'r afael â chamwybodaeth, ac yn benodol i apelio i fenywod beichiog gael eu brechu. Maen nhw'n llawer iawn mwy mewn perygl o'r coronafeirws nag y byddan nhw byth o'r brechlyn. Ac mae hon yn un o'r enghreifftiau hynny lle mae camwybodaeth fwriadol yn achosi niwed gwirioneddol. Nid yw'r ffigurau gwirioneddol gen i o fy mlaen, Llywydd, ond rwy'n gwybod bod menywod beichiog heb eu brechu wedi eu gorgynrychioli yn sylweddol iawn mewn gwelyau gofal critigol yng Nghymru, yn ogystal â dros y ffin. Mewn geiriau eraill, nid yw menywod yn mynd yn sâl gyda'r coronafeirws ac yn dioddef ohono yn y gymuned yn unig, yn hytrach maen nhw ym mhen mwyaf difrifol y salwch y gall y coronafeirws ei greu, ac mae hynny yn achosi risg iddyn nhw ac i'r amgylchiadau y maen nhw'n eu cael eu hunain ynddyn nhw, ac a fyddai, o dan unrhyw amgylchiadau eraill, yn fater o ddathlu enfawr iddyn nhw.
Felly, rwy'n ailadrodd yr union apêl y mae Delyth Jewell wedi ei gwneud, Llywydd: os oes menywod yng Nghymru nad ydyn nhw wedi eu brechu ac sy'n cael perswadio i beidio â chael eu brechu oherwydd rhai o'r pethau y maen nhw'n eu darllen ar y cyfryngau cymdeithasol am frechu, edrychwch ar yr hyn y bydd y gwir ffeithiau yn ei ddweud wrthych chi, ac mae'r prif swyddog meddygol wedi eu nodi yn gwbl eglur yma yng Nghymru. Rydych chi'n llawer gwell eich byd, yn llawer mwy diogel o gael brechiad, ac yng Nghymru byddem ni'n sicr yn eich annog i wneud hynny.
2. A wnaiff y Prif Weinidog ddatganiad ynghylch y bwlch cyflog ar sail rhywedd yng Ngorllewin De Cymru? OQ57167
2. Will the First Minister make a statement on the gender pay gap in South Wales West? OQ57167
Diolch, Llywydd, am y cwestiwn. Nid yw'r Swyddfa Ystadegau Gwladol yn cyhoeddi ffigurau ar wahân ar y bwlch cyflog rhwng y rhywiau yng Ngorllewin De Cymru. Yn ôl ffigurau diweddaraf yr ONS, roedd y ffigur ar gyfer Cymru gyfan yn 5.0 y cant ym mis Ebrill 2021. Mae hyn yn cymharu â 7.9 y cant yn y Deyrnas Unedig. Mae’r bwlch wedi ymestyn yn y Deyrnas Unedig dros y flwyddyn flaenorol, ond nid yw wedi newid yng Nghymru.
Thank you, Llywydd, for that question. The Office for National Statistics does not publish separate figures on the gender pay gap in South Wales West. According to recent ONS figures, the Wales-wide figure was 5.0 per cent in April 2021. This compares to 7.9 per cent in the United Kingdom. The gap has widened in the UK over the previous year, but it has remained unchanged in Wales.
Diolch, Brif Weinidog. Gwelwn yn glir yn ein gweithleoedd y modd y mae anghydraddoldebau economaidd yn cyfuno gydag anghydraddoldebau eraill, megis rhywedd, ac mae ffigurau sydd wedi’u cyhoeddi yn ddiweddar yn datgelu bod y bwlch cyflog ar sail rhywedd yn 12.3 y cant yng Nghymru—ffigur y mae Chwarae Teg wedi’i ddisgrifio fel un siomedig ac sydd yn uwch yng Nghymru na’r llynedd o 0.7 y cant. Mae’r bwlch yma yn codi i 20.7 cant yn yr ardal ble dwi’n byw ac yn ei chynrychioli, sef Castell-nedd Port Talbot. Mae’r ffigurau wedi cael eu torri i lawr fesul awdurdod lleol, a’r awdurdod lleol hwnnw yw’r un sydd â’r pumed bwlch uchaf yng Nghymru. Sut, felly, mae’r Llywodraeth am gau’r bwlch annerbyniol hyn yn y sectorau gwaith y mae ganddi reolaeth drostyn nhw, ac annog, wrth gwrs, sectorau eraill i wneud yr un fath? Ac o ystyried yn enwedig nod y Llywodraeth o annog 30 y cant o’r gweithlu i weithio o gartref yn y dyfodol, pa gynlluniau sydd mewn lle er mwyn sicrhau bod y newid mewn arferion gwaith yn un sy’n dileu anghydraddoldebau yn hytrach na dyfnhau’r bwlch cyflog ac anghydraddoldebau strwythurol hirsefydlog eraill? Diolch.
Thank you, First Minister. We see clearly in our workplaces just how economic inequalities do merge with other inequalities, such as gender inequality, and figures published recently reveal that the gender pay gap is 12.3 per cent in Wales—a figure that Chwarae Teg has described as disappointing, as it is 0.7 per cent higher in Wales than it was last year. This goes up to 20.7 per cent in the area in which I live and I represent, namely Neath Port Talbot. The figures have been broken down by local authority, and that local authority is the one with the fifth highest pay gap in Wales. So, how is the Government going to close this gap in those sectors that it has control over, and to encourage other sectors to do likewise? And given particularly the Government's aim of encouraging 30 per cent of the workforce to work from home in future, what plans are in place in order to ensure that the change in working habits is one that eradicates inequalities rather than one that deepens and widens the gender pay gap and other long-established structural inequalities? Thank you.
Diolch, Llywydd. Well, I’m sure that we could rehearse different sets of figures, but the fundamental point is that we want to see the gender pay gap in Wales continuing to narrow to the point where it’s eliminated, and that is a shared ambition in many parts of this Chamber. The gender pay gap for the Welsh Government is part of our approach to social partnership and to fair work, and we pursue it through the social partnership forum and in partnership with employers and trade unions here in Wales. The Welsh Government takes practical action across a range of our responsibilities. The childcare offer is particularly, we know, useful to women in the workplace, and I’m glad to say that the latest figures we have show the highest ever uptake in Wales of the childcare offer—the most generous childcare offer for working families anywhere in the United Kingdom.
As to the policy of working from home or through remote working hubs, then I think there are real advantages that can be gained from that in the sphere of gaps between men and women, but other groups in the workplace as well. We know, Llywydd, that disabled people particularly have found the ability to work from home has eroded some of the disadvantages that they faced otherwise, and through our system, which is to create remote working hubs in different localities throughout Wales, then, for people for whom working from their own home is not a viable proposition, there will be alternatives that they can use. I think that will mean that there will be people who will, in future, be able to take advantage of employment opportunities and better paid opportunities than might have been the case in the past, and it can be, used properly, another weapon in the armoury to reduce the pay gap.
Diolch, Llywydd. Wel, rwy'n siŵr y gallem ni ailadrodd gwahanol setiau o ffigurau, ond y pwynt sylfaenol yw ein bod ni eisiau gweld y bwlch cyflog rhwng y rhywiau yng Nghymru yn parhau i leihau i'r pwynt lle mae'n cael ei ddileu, ac mae hwnnw yn uchelgais a rennir mewn sawl rhan o'r Siambr hon. Mae'r bwlch cyflog rhwng y rhywiau i Lywodraeth Cymru yn rhan o'n dull o ymdrin â phartneriaeth gymdeithasol ac â gwaith teg, ac rydym ni'n mynd ar ei drywydd drwy'r fforwm partneriaeth gymdeithasol ac mewn partneriaeth â chyflogwyr ac undebau llafur yma yng Nghymru. Mae Llywodraeth Cymru yn cymryd camau ymarferol ar draws amrywiaeth o'n cyfrifoldebau. Rydym ni'n gwybod bod y cynnig gofal plant yn arbennig o ddefnyddiol i fenywod yn y gweithle, ac rwy'n falch o ddweud bod y ffigurau diweddaraf sydd gennym ni yn dangos y nifer uchaf erioed yng Nghymru yn manteisio ar y cynnig gofal plant—y cynnig gofal plant mwyaf hael i deuluoedd sy'n gweithio yn unrhyw le yn y Deyrnas Unedig.
O ran y polisi gweithio gartref neu drwy ganolfannau gweithio o bell, yna rwy'n credu bod manteision gwirioneddol y gellir eu hennill o hynny ym maes bylchau rhwng dynion a menywod, ond grwpiau eraill yn y gweithle hefyd. Rydym ni'n gwybod, Llywydd, bod pobl anabl, yn arbennig, wedi canfod bod y gallu i weithio gartref wedi dileu rhai o'r anfanteision yr oedden nhw'n eu hwynebu fel arall, a thrwy ein system, sef creu canolfannau gweithio o bell mewn gwahanol ardaloedd ledled Cymru, yna, i bobl nad yw gweithio o'u cartref eu hunain yn ddewis ymarferol iddyn nhw, bydd dewisiadau eraill y gallan nhw eu defnyddio. Rwy'n credu y bydd hynny'n golygu y bydd pobl yn y dyfodol a fydd yn gallu manteisio ar gyfleoedd cyflogaeth a chyfleoedd â chyflog gwell nag a allai fod wedi digwydd yn y gorffennol, a gall, o'i ddefnyddio yn iawn, fod yn arf arall yn yr arfdy i leihau'r bwlch cyflog.
Can I thank my South Wales West colleague Sioned Williams for tabling this important question as well? And, First Minister, I share her ambition to eliminate the gender pay gap in Wales, particularly as we know that the pay gap is wider in Wales than it is in the rest—compared to the UK average. But, one of the ways we can help to tackle the gender pay gap is by ensuring women and girls are not put off courses in well-paid careers in sectors of the economy that are traditionally seen as male sectors. In the Welsh Government review into gender equality in science, technology, engineering and mathematics, we saw that of those work-based placements in the STEM sector registered with the Education Workforce Council just 22 per cent of those placements were occupied by women. The review also stated that Wales also had the lowest percentage of women enrolling onto higher education STEM courses anywhere in the UK. So, what action is the Welsh Government taking to improve access to the STEM sector for women and to better encourage them to pursue STEM courses in higher education?
A gaf i ddiolch i fy nghyd-Aelod o orllewin de Cymru, Sioned Williams, am gyflwyno'r cwestiwn pwysig hwn hefyd? A, Prif Weinidog, rwy'n rhannu ei huchelgais i ddileu'r bwlch cyflog rhwng y rhywiau yng Nghymru, yn enwedig gan ein bod ni'n gwybod bod y bwlch cyflog yn ehangach yng Nghymru nag ydyw yng ngweddill—o'i gymharu â chyfartaledd y DU. Ond, un o'r ffyrdd y gallwn ni helpu i fynd i'r afael â'r bwlch cyflog rhwng y rhywiau yw trwy sicrhau nad yw menywod a merched yn cael eu perswadio yn erbyn dilyn cyrsiau mewn gyrfaoedd â chyflogau da mewn sectorau o'r economi sy'n cael eu hystyried yn sectorau i ddynion yn draddodiadol. Yn adolygiad Llywodraeth Cymru o gydraddoldeb rhywiol ym meysydd gwyddoniaeth, technoleg, peirianneg a mathemateg, fe wnaethom ni weld mai 22 y cant yn unig o'r lleoliadau seiliedig ar waith hynny yn y sector STEM a gofrestrwyd gyda Chyngor y Gweithlu Addysg oedd yn fenywod. Nododd yr adolygiad hefyd mai Cymru hefyd oedd â'r ganran isaf o fenywod yn cofrestru ar gyrsiau STEM addysg uwch yn unrhyw le yn y DU. Felly, pa gamau mae Llywodraeth Cymru yn eu cymryd i wella mynediad at y sector STEM i fenywod a'u hannog yn well i ddilyn cyrsiau STEM mewn addysg uwch?
I thank the Member for the question. For the record, Llywydd, it's important to say that the pay gap in Wales is higher than it is in Scotland or Northern Ireland but lower than in any region of England. So, you know, the position is a little less bleak than the Member suggested in opening his question. But the point he makes is a very important one.
Huge efforts have been made in Wales to encourage young women to enter further and higher education in the STEM subjects. Our previous Chief Scientific Officer for Wales led that herself; she created a group of women in the STEM subjects in academic institutions, but in industry as well, to come together to be role models for young women. And that work goes on, I think, in a very practical way in many parts of Wales. In Thales, in my colleague Alun Davies's constituency, the company there makes enormous efforts to make sure that opportunities in those new and emerging industries are advertised to young women who live in that part of Wales, and that a pathway is created for them, from the classroom, through further and higher education, and directly into employment as well.
In our new degree-level apprenticeships, more young women are entering STEM-related employment than young men, and I think given the historical patterns that the Member quite rightly pointed to, that is a very significant achievement. There is a cultural change that we are trying to bring about here and that won't happen rapidly everywhere. But the combined efforts that are being made across the education sector and the employment sector, I think, are beginning to show real erosion of those more traditional ways of thinking about opportunities that are available.
Rwy'n diolch i'r Aelod am y cwestiwn. Ar gyfer y cofnod, Llywydd, mae'n bwysig dweud bod y bwlch cyflog yng Nghymru yn uwch nag ydyw yn yr Alban neu Ogledd Iwerddon ond yn is nag yn unrhyw ranbarth o Loegr. Felly, wyddoch chi, mae'r sefyllfa ychydig yn llai llwm nag a awgrymodd yr Aelod wrth agor ei gwestiwn. Ond mae'r pwynt y mae'n ei wneud yn un pwysig iawn.
Mae ymdrechion enfawr wedi eu gwneud yng Nghymru i annog menywod ifanc i fynd i addysg bellach ac uwch yn y pynciau STEM. Arweiniodd ein Prif Swyddog Gwyddonol Cymru blaenorol hynny ei hun; creodd grŵp o fenywod yn y pynciau STEM mewn sefydliadau academaidd, ond mewn diwydiant hefyd, i ddod at ei gilydd i fod yn esiamplau i fenywod ifanc. Ac mae'r gwaith hwnnw yn parhau, rwy'n credu, mewn ffordd ymarferol iawn mewn sawl rhan o Gymru. Yn Thales, yn etholaeth fy nghyd-Aelod Alun Davies, mae'r cwmni yno yn gwneud ymdrechion enfawr i wneud yn siŵr bod cyfleoedd yn y diwydiannau newydd ac sy'n dod i'r amlwg yn cael eu hysbysebu i fenywod ifanc sy'n byw yn y rhan honno o Gymru, a bod llwybr yn cael ei greu ar eu cyfer, o'r ystafell ddosbarth, drwy addysg bellach ac uwch, ac yn uniongyrchol i gyflogaeth hefyd.
Yn ein prentisiaethau lefel gradd newydd, mae mwy o fenywod ifanc yn dechrau cyflogaeth sy'n gysylltiedig â STEM na dynion ifanc, ac rwy'n credu o ystyried y patrymau hanesyddol y cyfeiriodd yr Aelod atyn nhw yn gwbl briodol, bod hynny yn llwyddiant sylweddol iawn. Mae newid diwylliannol yr ydym ni'n ceisio ei gyflwyno yma ac ni fydd hynny yn digwydd yn gyflym ym mhob man. Ond mae'r ymdrechion cyfunol sy'n cael eu gwneud ar draws y sector addysg a'r sector cyflogaeth, rwy'n credu, yn dechrau dangos erydiad gwirioneddol o'r ffyrdd mwy traddodiadol hynny o feddwl am gyfleoedd sydd ar gael.
Cwestiynau nawr gan arweinwyr y pleidiau, ac ar ran arweinydd y Ceidwadwyr Cymreig, Paul Davies.
Questions now from the party leaders, and on behalf of the leader of the Welsh Conservatives, Paul Davies.
Llywydd, can I also associate myself with the comments made by the Member for Caerphilly? And our thoughts and prayers are with Jack Lis's family today.
First Minister, in your view, how long should an 85-year-old wait for an ambulance after suffering a stroke?
Llywydd, a gaf i hefyd gysylltu fy hun â'r sylwadau a wnaed gan yr Aelod dros Gaerffili? Ac mae ein meddyliau a'n gweddïau gyda theulu Jack Lis heddiw.
Prif Weinidog, yn eich barn chi, am ba hyd ddylai rhywun 85 mlwydd oed aros am ambiwlans ar ôl dioddef strôc?
Well, Llywydd, I know the case to which the Member refers, and it's clearly not acceptable that someone was left to wait for as long as that individual was. The ambulance service, as the Member will know, is under enormous strain from the highest ever level of calls that it has experienced in its history; from staff sickness levels, which affect the number of people it's able to put into ambulances and on the road, and a significant amount of that is coronavirus-related itself; and from coronavirus conditions, which mean that ambulance staff have to get in and out of PPE between calls and ambulances delayed by the need to clean them between journeys, because of COVID conditions. All of that helps to explain some of the stress the system is under, but nobody is satisfied when individuals are left waiting too long for an ambulance to arrive.
Wel, Llywydd, rwy'n ymwybodol o'r achos y mae'r Aelod yn cyfeirio ato, ac mae'n amlwg nad yw'n dderbyniol y gadawyd i rywun aros cyhyd ag y gadawyd yr unigolyn hwnnw. Mae'r gwasanaeth ambiwlans, fel y bydd yr Aelod yn gwybod, o dan straen enfawr o'r lefel uchaf erioed o alwadau y mae wedi eu cael yn ei hanes; o lefelau salwch staff, sy'n effeithio ar nifer y bobl y mae'n gallu eu rhoi mewn ambiwlansys ac ar y ffordd, ac mae cryn dipyn o hynny yn gysylltiedig â'r coronafeirws ei hun; ac o gyflyrau coronafeirws, sy'n golygu bod yn rhaid i staff ambiwlans wisgo a thynnu cyfarpar diogelu personol rhwng galwadau ac ambiwlansys yn cael eu hoedi gan yr angen i'w glanhau nhw rhwng teithiau, oherwydd amodau COVID. Mae hynny i gyd yn helpu i esbonio rhywfaint o'r straen sydd ar y system, ond nid oes neb yn fodlon pan fydd unigolion yn cael eu gadael yn aros yn rhy hir i ambiwlans gyrraedd.
Yes, First Minister, the reality was that David Evans waited for more than half a day for an ambulance, and that is simply not acceptable. I'm sure you'll be aware of the comments of Darren Panniers, the head of ambulance services in south-east Wales, who has said that
'Prolonged hospital handover delays, high call volume and staff absence have significantly hampered'
the ambulance service's
'ability to get to patients quickly in recent weeks.'
He went on to say that as Mr Evans waited for help, more than 840 hours were lost at hospitals in south Wales alone. So, First Minister, will you now apologise to Mr Evans and his family for the unacceptable amount of time he had to wait for an ambulance? Will you now consider setting targets against all ambulance calls, regardless of their categorisation, and will you tell us what the Welsh Government is now doing specifically to ensure that people across Wales aren't having to wait more than half a day for an ambulance?
Ie, Prif Weinidog, y gwir amdani oedd bod David Evans wedi aros mwy na hanner diwrnod am ambiwlans, ac nid yw hynny yn dderbyniol. Rwy'n siŵr y byddwch chi'n ymwybodol o sylwadau Darren Panniers, pennaeth gwasanaethau ambiwlans yn y de-ddwyrain, sydd wedi dweud
'Mae oedi hir cyn trosglwyddo cleifion mewn ysbytai, nifer mawr o alwadau ac absenoldeb staff wedi amharu'n sylweddol'
ar allu'r gwasanaeth ambiwlans
'i gyrraedd cleifion yn gyflym yn ystod yr wythnosau diwethaf.'
Aeth ymlaen i ddweud, wrth i Mr Evans aros am gymorth, y collwyd dros 840 o oriau mewn ysbytai yn y de yn unig. Felly, Prif Weinidog, a wnewch chi ymddiheuro i Mr Evans a'i deulu yn awr am yr amser annerbyniol y bu'n rhaid iddo aros am ambiwlans? A wnewch chi ystyried yn awr gosod targedau yn erbyn pob galwad ambiwlans, ni waeth beth fo'i chategori, ac a wnewch chi ddweud wrthym ni beth mae Llywodraeth Cymru yn ei wneud yn benodol yn awr i sicrhau nad yw pobl ledled Cymru yn gorfod aros mwy na hanner diwrnod am ambiwlans?
Llywydd, I have no difficulty at all in apologising to anybody who hasn't received the service that we would wish them to receive, and I know that the ambulance trust has already done that on behalf of the service directly. In terms of the explanations that the trust offered, I've already referred to the high volumes of calls and the staffing situation that the ambulance trust faces, but the third explanation is also a really important part of this picture: our hospitals are full of people who do not need to be there, but where it is simply impossible to discharge them safely to their own home or into the community, because of the enormous pressure that the social care system is also under at this time. And that does mean that when ambulances arrive at a hospital, they are coming into a system that itself is full of stresses and strains at this time. So, setting targets simply for the ambulance service doesn't result in the improvements that the Member would want to see and I would want to see as well. We have to be able to improve the flow of patients through the hospital so that there is greater capacity to receive people on arrival.
A huge amount of work is going on to try to respond to the stresses and strains that the health service is facing. At the Grange hospital and in Morriston Hospital, where some of these pressures have been greatest, new areas are being devised so that people can be safely taken from an ambulance and into the hospital, start their journey and allow that ambulance to get back on the road again. We are recruiting more people to the ambulance service itself—over 250 additional whole-time posts in the last two years. And there is an unremitting focus, through the ambulance trust and with their colleagues in the district general hospitals, to find ways of preventing the need for people to be transported to a hospital in the first place. All of that is going on all the time.
Despite the pressures that the system is under, Llywydd, in September, over 1,000 red calls were responded to within five minutes, over 2,000 red calls were responded to within eight minutes, and the median response time for a red call in Wales was seven and a half minutes. Despite the enormous pressures that the system is under, I just want to give the Member an assurance that, in all parts of the system, efforts go on every day to try and make sure that people get the service they need and get it in as timely a fashion as possible.
Llywydd, nid wyf i'n cael unrhyw anhawster o gwbl yn ymddiheuro i unrhyw un nad yw wedi derbyn y gwasanaeth y byddem ni'n dymuno iddo ei gael, ac rwy'n gwybod bod yr ymddiriedolaeth ambiwlans eisoes wedi gwneud hynny ar ran y gwasanaeth yn uniongyrchol. O ran yr esboniadau a gynigiwyd gan yr ymddiriedolaeth, rwyf i eisoes wedi cyfeirio at y nifer mawr o alwadau a'r sefyllfa staffio y mae'r ymddiriedolaeth ambiwlans yn ei hwynebu, ond mae'r trydydd esboniad hefyd yn rhan bwysig iawn o'r darlun hwn: mae ein hysbytai yn llawn pobl nad oes angen iddyn nhw fod yno, ond lle mae'n amhosibl eu rhyddhau yn ddiogel i'w cartrefi eu hunain neu i'r gymuned, oherwydd y pwysau enfawr sydd ar y system gofal cymdeithasol hefyd ar hyn o bryd. Ac mae hynny'n golygu, pan fydd ambiwlansys yn cyrraedd ysbyty, eu bod nhw'n dod i system sydd yn llawn pwysau a straen ei hun ar hyn o bryd. Felly, nid yw gosod targedau ar gyfer y gwasanaeth ambiwlans yn unig yn arwain at y gwelliannau yr hoffai'r Aelod eu gweld ac y byddwn i'n hoffi eu gweld hefyd. Mae'n rhaid i ni allu gwella llif cleifion drwy'r ysbyty fel bod mwy o gapasiti i dderbyn pobl pan fyddan nhw'n cyrraedd.
Mae llawer iawn o waith yn cael ei wneud i geisio ymateb i'r pwysau a'r straen y mae'r gwasanaeth iechyd yn eu hwynebu. Yn ysbyty'r Faenor ac yn Ysbyty Treforys, lle mae rhai o'r pwysau hyn wedi bod fwyaf, mae mannau newydd yn cael eu creu fel y gellir symud pobl yn ddiogel o ambiwlans ac i mewn i'r ysbyty, dechrau eu taith a chaniatáu i'r ambiwlans hwnnw fynd yn ôl ar y ffordd eto. Rydym ni'n recriwtio mwy o bobl i'r gwasanaeth ambiwlans ei hun—dros 250 o swyddi llawnamser ychwanegol yn ystod y ddwy flynedd ddiwethaf. Ac mae pwyslais di-baid, drwy'r ymddiriedolaeth ambiwlans a gyda'u cydweithwyr yn yr ysbytai cyffredinol dosbarth, ar ddod o hyd i ffyrdd o atal yr angen i bobl gael eu cludo i ysbyty yn y lle cyntaf. Mae hynny i gyd yn digwydd drwy'r amser.
Er gwaethaf y pwysau sydd ar y system, Llywydd, ym mis Medi, ymatebwyd i dros 1,000 o alwadau coch o fewn pum munud, ymatebwyd i dros 2,000 o alwadau coch o fewn wyth munud, a munud a hanner oedd yr amser ymateb canolrifol ar gyfer galwad goch yng Nghymru. Er gwaethaf y pwysau enfawr sydd ar y system, hoffwn roi sicrwydd i'r Aelod, ym mhob rhan o'r system, fod ymdrechion yn parhau bob dydd i geisio gwneud yn siŵr bod pobl yn cael y gwasanaeth sydd ei angen arnyn nhw a'u bod yn ei gael mewn modd mor brydlon â phosibl.
Of course, it's not just ambulance waiting times that need to be urgently prioritised, there's also a need to tackle referral-to-treatment times too. According to the latest figures, the number of patients waiting more than 36 weeks has grown from just under 26,000 in February last year to just under 244,000 by August this year. Indeed, the longest waits included around 56,000 people who need orthopaedic or trauma treatment, and, as a result, we've seen people choose to fly to countries like Lithuania because of the impact that waiting for treatment has had on their lives.
First Minister, you said earlier that people are in hospital who shouldn't be there, but the number of beds in hospitals has been cut by 30 per cent since 1999 under successive Labour and Labour-led Governments. And we also know that there's a staff recruitment crisis that currently means around 3,000 healthcare posts are unfilled. The problems of capacity have occurred on your watch, even before the pandemic. For over a year, we on these benches have been calling for the introduction of regional surgical hubs to help with waiting-list backlogs, and it's not just us saying that, the Royal College of Surgeons have also been calling for the very same thing.
So, First Minister, the Welsh Government's winter plan talks about the development of COVID-lite regional hubs for some settings, and so will you confirm today that surgical hubs will be established across Wales, and if so, when? Also, can you tell us what other urgent short-term measures the Welsh Government is taking to treat those who have been waiting on a list for months and months so that they don't have to travel to Lithuania for treatment in the future?
Wrth gwrs, nid dim ond amseroedd aros ambiwlansys y mae angen eu blaenoriaethu ar frys, mae angen mynd i'r afael ag amseroedd atgyfeirio i driniaeth hefyd. Yn ôl y ffigurau diweddaraf, mae nifer y cleifion sy'n aros mwy na 36 wythnos wedi cynyddu o ychydig yn llai na 26,000 ym mis Chwefror y llynedd i ychydig yn llai na 244,000 erbyn mis Awst eleni. Yn wir, roedd yr arosiadau hiraf yn cynnwys tua 56,000 o bobl y mae angen triniaeth orthopedig neu drawma arnyn nhw, ac, o ganlyniad, rydym ni wedi gweld pobl yn dewis hedfan i wledydd fel Lithwania oherwydd yr effaith y mae aros am driniaeth wedi ei chael ar eu bywydau.
Prif Weinidog, fe wnaethoch chi ddweud yn gynharach bod pobl yn yr ysbyty na ddylen nhw fod yno, ond mae nifer y gwelyau mewn ysbytai wedi ei dorri 30 y cant ers 1999 o dan Lywodraethau Llafur a dan arweinyddiaeth Llafur olynol. Ac rydym ni hefyd yn gwybod bod argyfwng recriwtio staff sy'n golygu nad yw tua 3,000 o swyddi gofal iechyd wedi eu llenwi ar hyn o bryd. Mae'r problemau capasiti wedi codi o dan eich arweinyddiaeth chi, hyd yn oed cyn y pandemig. Ers dros flwyddyn, rydym ni ar y meinciau hyn wedi bod yn galw am gyflwyno canolfannau llawfeddygol rhanbarthol i helpu gydag ôl-groniadau rhestrau aros, ac nid dim ond ni sy'n dweud hynny, mae Coleg Brenhinol y Llawfeddygon hefyd wedi bod yn galw am yr un peth yn union.
Felly, Prif Weinidog, mae cynllun gaeaf Llywodraeth Cymru yn sôn am ddatblygu canolfannau rhanbarthol COVID-lite ar gyfer rhai lleoliadau, ac felly a wnewch chi gadarnhau heddiw y bydd canolfannau llawfeddygol yn cael eu sefydlu ledled Cymru, ac os felly, pryd? Hefyd, a wnewch chi ddweud wrthym ni ba gamau byrdymor brys eraill y mae Llywodraeth Cymru yn eu cymryd i drin y rhai sydd wedi bod yn aros ar restr ers misoedd ar fisoedd fel nad oes yn rhaid iddyn nhw deithio i Lithwania i gael triniaeth yn y dyfodol?
Well, Llywydd, there are more people working in the NHS today than at any time in its history, and that is true of clinical staff, nurses, doctors and other forms of specialists who help to keep our NHS the place that it is. And on the Member's comments on beds, I saw the material that the Conservative Party in Wales put out on beds, and it is so deeply mistaken that it's hard to imagine that they don't know that it's mistaken when they put it out. The fall in beds in Wales has been slower than it is in England under his Conservative Government in the last 10 years. Falls in bed numbers are characteristic of all advanced health services, as we aim to look after more people with learning disabilities in the community, more people with mental health conditions in the community, and more elderly people in their own homes than in hospital beds. As the length of stay for patients in a hospital bed reduces, the number of beds in the health service has fallen as well. It's fallen more slowly in Wales than under his Government in England over the last decade. And more beds are not the answer in the modern health service, albeit the fact, as I've noticed that his press releases never mentioned once, that there were 6,000 extra beds created in the health service last year in order to deal with the pandemic crisis.
As to future arrangements and the sorts of regional provision that could be put in place in order to help deal with the backlog, then, of course, the Welsh Government is working with the Royal College of Surgeons and others to make plans for that sort of provision here in Wales. We will be, as will every other part of the United Kingdom, looking for scarce resources in order to deal with the backlog. The whole of the United Kingdom has seen the sorts of rises in numbers waiting for treatment that the Member refers to here. There is no easy spare capacity waiting to be used for any part of the United Kingdom. We will create capacity here in Wales, we will reform some of the working practices that can result in greater productivity, and we'll work with others in other parts of the United Kingdom to learn from any experiments that are being mounted there in order to try to do what any Member of this Senedd would wish to see done: that people get the treatment they need as quickly as that is possible in the extraordinary circumstances of a continuing public health pandemic that the health service is dealing with here in Wales today.
Wel, Llywydd, mae mwy o bobl yn gweithio yn y GIG heddiw nag ar unrhyw adeg yn ei hanes, ac mae hynny yn wir am staff clinigol, nyrsys, meddygon a mathau eraill o arbenigwyr sy'n helpu i gadw ein GIG yn sefyllfa y mae ynddi. Ac o ran sylwadau'r Aelod ynglŷn â gwelyau, gwelais y deunydd a gyhoeddwyd gan y Blaid Geidwadol yng Nghymru ynglŷn â gwelyau, ac mae mor arbennig o anghywir ei bod hi'n anodd dychmygu nad ydyn nhw'n gwybod ei fod yn anghywir wrth ei gyhoeddi. Mae'r gostyngiad i nifer y gwelyau yng Nghymru wedi bod yn arafach nag y bu yn Lloegr o dan ei Lywodraeth Geidwadol ef yn ystod y 10 mlynedd diwethaf. Mae gostyngiad i nifer y gwelyau yn nodweddiadol o bob gwasanaeth iechyd datblygedig, wrth i ni geisio gofalu am fwy o bobl ag anableddau dysgu yn y gymuned, mwy o bobl â chyflyrau iechyd meddwl yn y gymuned, a mwy o bobl oedrannus yn eu cartrefi eu hunain nag mewn gwelyau ysbyty. Wrth i hyd yr arhosiad i gleifion mewn gwely ysbyty leihau, mae nifer y gwelyau yn y gwasanaeth iechyd wedi gostwng hefyd. Mae wedi gostwng yn arafach yng Nghymru nag o dan ei Lywodraeth ef yn Lloegr dros y degawd diwethaf. Ac nid mwy o welyau yw'r ateb yn y gwasanaeth iechyd modern, er gwaethaf y ffaith, fel yr wyf i wedi sylwi na wnaeth ei ddatganiadau i'r wasg gyfeirio ati unwaith, bod 6,000 o welyau ychwanegol wedi eu cyflwyno yn y gwasanaeth iechyd y llynedd er mwyn ymdrin ag argyfwng y pandemig.
O ran trefniadau yn y dyfodol a'r mathau o ddarpariaeth ranbarthol y gellid ei chyflwyno i helpu i ymdrin â'r ôl-groniad, yna, wrth gwrs, mae Llywodraeth Cymru yn gweithio gyda Choleg Brenhinol y Llawfeddygon ac eraill i wneud cynlluniau ar gyfer y math hwnnw o ddarpariaeth yma yng Nghymru. Byddwn ni, fel y bydd pob rhan arall o'r Deyrnas Unedig yn ei wneud, yn chwilio am adnoddau prin er mwyn ymdrin â'r ôl-groniad. Mae'r Deyrnas Unedig gyfan wedi gweld y mathau o gynnydd i'r niferoedd sy'n aros am driniaeth y mae'r Aelod yn cyfeirio atyn nhw. Nid oes unrhyw gapasiti sbâr hawdd yn aros i gael ei ddefnyddio i unrhyw ran o'r Deyrnas Unedig. Byddwn yn creu capasiti yma yng Nghymru, byddwn yn diwygio rhai o'r arferion gwaith a all arwain at fwy o gynhyrchiant, a byddwn yn gweithio gydag eraill mewn rhannau eraill o'r Deyrnas Unedig i ddysgu o unrhyw arbrofion sy'n cael eu cynnal yno er mwyn ceisio gwneud yr hyn y byddai unrhyw Aelod o'r Senedd hon yn dymuno ei weld yn cael ei wneud: bod pobl yn cael y driniaeth sydd ei hangen arnyn nhw cyn gynted â phosibl o dan amgylchiadau eithriadol pandemig iechyd cyhoeddus parhaus y mae'r gwasanaeth iechyd yn ymdrin ag ef yma yng Nghymru heddiw.
Arweinydd Plaid Cymru, Adam Price.
Leader of Plaid Cymru, Adam Price.
Diolch, Llywydd. May I, first of all, also, on behalf of Plaid Cymru extend our deepest condolences to the family of Jack Lis? One can only begin to comprehend the grief that that family must be experiencing, and our thoughts and prayers are with them, with Jack's friends, with the community and with the staff of the school, who I know are also terribly affected by this awful tragedy.
First Minister, in the last week, a majority of Members of Parliament in the House of Commons voted to overturn the verdict of the Parliamentary Commissioner for Standards to protect a former Minister. Another former Minister, Lord Bethell, admitted to deleting WhatsApp messages in which he discussed the granting of COVID contracts, and the Conservative Government now stands accused of handing out not just contracts but seats in the House of Lords in return for political donations. We have seen accusations of political sleaze in the past, but given the scale and the scope of the current wave of cronyism, contracts running into hundreds of millions of pounds, and the blatant attempt to undermine the independent watchdogs that are the hallmarks of a functioning democracy, is Westminster as a political system, as even a former Conservative Prime Minister has argued, now plainly and simply corrupt?
Diolch, Llywydd. A gaf i, yn gyntaf, hefyd, ar ran Plaid Cymru gydymdeimlo o waelod calon â theulu Jack Lis? Ni ellir ond dechrau deall y galar y mae'n rhaid bod y teulu hwnnw yn ei ddioddef, ac mae ein meddyliau a'n gweddïau gyda nhw, gyda ffrindiau Jack, gyda'r gymuned a gyda staff yr ysgol, sydd hefyd, rwy'n gwybod, wedi eu heffeithio yn ofnadwy gan y drasiedi erchyll hon.
Prif Weinidog, yn ystod yr wythnos ddiwethaf, pleidleisiodd mwyafrif yr Aelodau Seneddol yn Nhŷ'r Cyffredin i wrthdroi dyfarniad y Comisiynydd Safonau Seneddol i ddiogelu cyn-Weinidog. Cyfaddefodd cyn-Weinidog arall, yr Arglwydd Bethell, i ddileu negeseuon WhatsApp lle bu'n trafod dyfarnu contractau COVID, ac mae'r Llywodraeth Geidwadol bellach wedi ei chyhuddo o rannu nid yn unig contractau ond seddi yn Nhŷ'r Arglwyddi yn gyfnewid am roddion gwleidyddol. Rydym ni wedi gweld cyhuddiadau o lygredd gwleidyddol yn y gorffennol, ond o ystyried maint a chwmpas y don bresennol o ffrindgarwch, contractau gwerth cannoedd o filiynau o bunnoedd, a'r ymgais amlwg i danseilio'r cyrff gwarchod annibynnol sy'n nodweddion democratiaeth sy'n gweithio, a yw San Steffan fel system wleidyddol, fel y mae hyd yn oed cyn-Brif Weinidog Ceidwadol wedi ei ddadlau, yn gwbl lygredig erbyn hyn?
Well, Llywydd, I heard the interview that Sir John Major gave at the weekend, and it was a very powerful indictment of the more recent developments at Westminster. If Members haven't had an opportunity to hear it, I think it's worth 20 minutes of anybody's time. The accumulating evidence of the way in which the current Conservative Government discharges its responsibilities, I think, would shock anybody who has the interests of a healthy, functioning democracy at heart. And it's not just in these areas. You'll remember that Sir John Major began his interview by saying that there was a whiff of this Government acting in a way that, 'We are the masters now.' In other words, 'We can do what we like, where we like, how we like.' And that is just as true of their treatment of the devolution settlement as it is of the issues to which the leader of Plaid Cymru has referred today. In the end, it risks bringing not just themselves into disrepute but the institutions on which we all rely into disrepute as well, and there is a great deal of recovery to be done if the events of the last 10 days are not to leave a lasting legacy.
Wel, Llywydd, clywais y cyfweliad a roddodd Syr John Major dros y penwythnos, ac yr oedd yn gyhuddiad grymus iawn am y datblygiadau mwy diweddar yn San Steffan. Os nad yw'r Aelodau wedi cael cyfle i'w glywed, rwy'n credu ei fod yn werth 20 munud o amser unrhyw un. Byddai'r dystiolaeth gronnol o'r ffordd y mae'r Llywodraeth Geidwadol bresennol yn cyflawni ei chyfrifoldebau, rwy'n credu, yn dychryn unrhyw un sydd â buddiannau democratiaeth iach a gweithredol yn agos at ei galon. Ac nid yw yn y meysydd hyn yn unig. Byddwch yn cofio i Syr John Major ddechrau ei gyfweliad drwy ddweud bod awgrym o'r Llywodraeth hon yn gweithredu mewn ffordd, 'Ni yw'r meistri nawr.' Mewn geiriau eraill, 'Gallwn ni wneud beth bynnag rydym ni ei eisiau, lle'r ydym ni ei eisiau, sut rydym ni ei eisiau.' Ac mae hynny yr un mor wir o'u triniaeth o'r setliad datganoli ag y mae o'r materion y mae arweinydd Plaid Cymru wedi cyfeirio atyn nhw heddiw. Yn y pen draw, mae'n peryglu dwyn anfri nid yn unig arnyn nhw eu hunain ond ar y sefydliadau rydym ni i gyd yn dibynnu arnyn nhw hefyd, ac mae llawer iawn o waith adfer i'w wneud os nad yw digwyddiadau'r 10 diwrnod diwethaf yn mynd i adael etifeddiaeth barhaol.
Of course, this superiority complex that this current Westminster Government has is expressed not just in undermining the independence of the standards commissioner but also that of the Electoral Commission, the appointments commission, of all the independent checks and balances on its power. Our solution to that, of course, is to demonstrate what a healthy, modern, world-class democracy could look like in the twenty-first century by becoming our own independent nation. But, while we remain trapped in a Westminster system that is rotten to the core, what can we do to insulate ourselves from its most egregious consequences? Will you add your voice, Prif Weinidog, to those calling for the abolition of a House of Lords based on political patronage rather than merely its reform? And do you agree that the Metropolitan police should treat allegations of the sale of honours at least as seriously now as it has done under previous administrations?
Wrth gwrs, mae'r cymhleth uwchraddoldeb hwn sydd gan y Llywodraeth bresennol hon yn San Steffan yn cael ei fynegi nid yn unig o ran tanseilio annibyniaeth y comisiynydd safonau ond hefyd annibyniaeth y Comisiwn Etholiadol, y comisiwn penodiadau, a'r holl fesurau gwirio a chadw cydbwysedd annibynnol ar ei grym. Ein hateb i hynny, wrth gwrs, yw dangos sut y gallai democratiaeth iach, fodern o'r radd flaenaf edrych yn yr unfed ganrif ar hugain drwy ddod yn genedl annibynnol ein hunain. Ond, wrth i ni fod wedi ein dal yn gaeth mewn system San Steffan sy'n bwdr i'r gwraidd, beth allwn ni ei wneud i insiwleiddio ein hunain o'i chanlyniadau mwyaf dybryd? A wnewch chi ychwanegu eich llais, Prif Weinidog, at y rhai sy'n galw am ddiddymu Tŷ'r Arglwyddi sy'n seiliedig ar nawdd gwleidyddol yn hytrach na'i ddiwygio yn unig? Ac a ydych chi'n cytuno y dylai'r heddlu Metropolitan drin honiadau o werthu anrhydeddau o leiaf mor ddifrifol nawr ag y mae wedi ei wneud o dan weinyddiaethau blaenorol?
Adam Price is quite right to say that, during the last Labour administration, Scotland Yard took allegations of the sale of honours so seriously that they sent very senior members of Scotland Yard into Downing Street without any notice of their arrival. It would be interesting to see whether they do indeed take the same approach with the current instances.
I have long believed in the abolition of the House of Lords. I believe in its replacement by an elected second chamber in which the position of the nations is protected—in some ways, as the Senate operates in the United States system. But, some of the things that we have heard recently are not simply to do with the House of Lords; they are to do with the extraordinary ways in which some Members of Parliament also appear to operate. The case of Geoffrey Cox that we have been reading about today defies belief—a man being paid nearly £0.5 million to work for a foreign Government that is under investigation for corruption by the UK Government and doing all of that when he appears to have a full-time job representing his own constituents. You could not make it up.
I do think, in a way, Llywydd, that it is almost, for me, trumped by the news about another former Minister, Chris Grayling—a man, you'll remember, where the National Audit Office said that the cost of compensating people for the contracts that he had negotiated for ferries would be £56 million. You'll remember his deal with Seaborne Freight: £14 million to a company that didn't even own a ferry—not a single one—and £1 million paid to consultants in order to secure that contract. I lie awake at night wondering how you can pay £1 million to a consultant to land you with a contract with a company for ferry purposes that didn't even have a ferry. But, the good news is that Chris Grayling is now earning £100,000 over and above his salary as a consultant to a ports company. Well, he's a man with a lot of expertise to draw on, as we know.
Mae Adam Price yn llygad ei le i ddweud, yn ystod y weinyddiaeth Lafur ddiwethaf, fod Scotland Yard wedi cymryd honiadau o werthu anrhydeddau mor ddifrifol ei fod wedi anfon aelodau uchel iawn o Scotland Yard i Downing Street heb unrhyw rybudd eu bod nhw'n dod. Byddai'n ddiddorol gweld a yw mewn gwirionedd yn mabwysiadu'r un dull o ran yr achosion presennol.
Rwyf i wedi credu ers tro byd mewn diddymu Tŷ'r Arglwyddi. Rwy'n credu mewn ei ddisodli ag ail siambr etholedig lle mae sefyllfa'r cenhedloedd wedi ei diogelu—mewn rhai ffyrdd, fel y mae'r Senedd yn gweithredu yn system yr Unol Daleithiau. Ond, nid yw rhai o'r pethau yr ydym ni wedi eu clywed yn ddiweddar yn ymwneud â Thŷ'r Arglwyddi yn unig; maen nhw'n ymwneud â'r ffyrdd eithriadol y mae'n ymddangos bod rhai Aelodau Seneddol yn gweithredu hefyd. Mae achos Geoffrey Cox yr ydym ni wedi bod yn darllen amdano y tu hwnt i ddisgrifiad—dyn yn cael ei dalu bron i £0.5 miliwn i weithio i Lywodraeth dramor sy'n destun ymchwiliad i lygredd gan Lywodraeth y DU ac yn gwneud hynny i gyd pan fo'n ymddangos bod ganddo swydd lawnamser yn cynrychioli ei etholwyr ei hun. Ni allech chi wneud y peth i fyny.
Rwyf i yn meddwl, mewn ffordd, Llywydd, ei bod bron, i mi, yn cael ei drechu gan y newyddion am gyn-Weinidog arall, Chris Grayling—dyn, y byddwch chi'n cofio, lle dywedodd y Swyddfa Archwilio Genedlaethol y byddai'r gost o ddigolledu pobl am y contractau yr oedd wedi eu cytuno ar gyfer fferïau yn £56 miliwn. Byddwch chi'n cofio ei gytundeb gyda Seaborne Freight: £14 miliwn i gwmni nad oedd hyd yn oed yn berchen ar fferi—dim un o gwbl—ac £1 miliwn yn cael ei thalu i ymgynghorwyr er mwyn sicrhau'r contract hwnnw. Rwy'n gorwedd yn effro yn y nos yn meddwl tybed sut gallwch chi dalu £1 miliwn i ymgynghorydd i sicrhau contract i chi gyda chwmni at ddibenion fferïau nad oedd ganddo fferi hyd yn oed. Ond, y newyddion da yw bod Chris Grayling bellach yn ennill £100,000 yn ychwanegol at ei gyflog fel ymgynghorydd i gwmni porthladdoedd. Wel, mae'n ddyn sydd â llawer o arbenigedd i fanteisio arno, fel y gwyddom.
It says something—Geoffrey Cox is the former Attorney-General, isn't he? How low have they gone? As Westminster sinks deeper into the mire of its own corruption, what can we do here in this Senedd to uphold the highest levels of public integrity in our own democracy? This month, the Nolan committee, following on from the Boardman review, published new recommendations to strengthen public integrity, which includes some that we could enact independently. These include placing the independent adviser on the ministerial code, or its equivalent here, on a statutory basis and giving them the authority both to initiate and determine breaches of the code. This would strengthen public confidence in Wales's democratic institutions at a time of plummeting trust elsewhere. And, of course, when we devolve the criminal justice system, finally, we could go further in creating a new law of corruption in public office, as the Law Commission of England and Wales currently has proposed. If the Prime Minister refuses to explore these ideas, are you prepared to do so as Prif Weinidog instead?
Mae'n dweud rhywbeth—Geoffrey Cox yw'r cyn-Dwrnai Cyffredinol, onid yw? Pa mor isel maen nhw wedi mynd? Wrth i San Steffan suddo'n ddyfnach i'w lygriad ei hun, beth allwn ni ei wneud yma yn y Senedd hon i gynnal y lefelau uchaf o uniondeb cyhoeddus yn ein democratiaeth ein hunain? Y mis hwn, cyhoeddodd y pwyllgor Nolan, yn dilyn adolygiad Boardman, argymhellion newydd i gryfhau uniondeb cyhoeddus, sy'n cynnwys rhai y gallem ni eu deddfu yn annibynnol. Mae'r rhain yn cynnwys rhoi'r cynghorydd annibynnol ar y cod gweinidogol, neu'r hyn sy'n cyfateb iddo yn y fan yma, ar sail statudol a rhoi'r awdurdod iddo gychwyn a phenderfynu ar achosion o dorri'r cod. Byddai hyn yn cryfhau hyder y cyhoedd yn sefydliadau democrataidd Cymru ar adeg pan fo ymddiriedaeth yn plymio mewn mannau eraill. Ac, wrth gwrs, pan fyddwn ni'n datganoli'r system cyfiawnder troseddol, o'r diwedd, gallem ni fynd ymhellach i greu cyfraith newydd o lygredd mewn swyddi cyhoeddus, fel y mae Comisiwn y Gyfraith Cymru a Lloegr wedi ei gynnig ar hyn o bryd. Os bydd Prif Weinidog y DU yn gwrthod archwilio'r syniadau hyn, a ydych chi'n barod i wneud hynny fel Prif Weinidog yn ei le?
I thank Adam Price for that. Could I begin by saying that I think that successive tests of public opinion carried out annually by Aberystwyth University show that the Welsh public holds this institution in a different place in their minds than they do Westminster? As I look around the Chamber, I see people who work very hard on behalf of their constituents, who have no other jobs that they do at the same time and where people discharge their responsibilities with a genuine sense of integrity and with the public interest at heart. And I think that is true in all parts of this Chamber. Is there more that we can do to make sure that we sustain that reputation, that we make sure that people in Wales go on having confidence that what happens in their name, in their Senedd, is conducted in a way that they would be willing to regard as consistent with the standards that they think would be right? Well, of course, if there are—and I'm interested in the reports of the Nolan review—more things that we can do to make sure that we continue to secure that reputation, then of course I think we should do them. But I think that we should have some confidence that the way in which successive terms post devolution have been conducted gives us a different platform and a different reputation in the minds of the Welsh public. We should jealously guard that and go on doing things to make sure we continue to secure it into the future.
Rwy'n diolch i Adam Price am hynna. A gaf i ddechrau drwy ddweud fy mod i'n credu bod profion olynol o farn y cyhoedd sy'n cael eu cynnal yn flynyddol gan Brifysgol Aberystwyth yn dangos bod y cyhoedd yng Nghymru yn meddwl yn wahanol am y sefydliad hwn nag y maen nhw am San Steffan? Wrth i mi edrych o gwmpas y Siambr, rwy'n gweld pobl sy'n gweithio yn galed iawn ar ran eu hetholwyr, nad oes ganddyn nhw unrhyw swyddi eraill y maen nhw'n eu gwneud ar yr un pryd a lle mae pobl yn cyflawni eu cyfrifoldebau â synnwyr gwirioneddol o uniondeb a gyda budd y cyhoedd yn bennaf yn eu meddyliau. Ac rwy'n credu bod hynny yn wir ym mhob rhan o'r Siambr hon. A oes mwy y gallwn ni ei wneud i wneud yn siŵr ein bod ni'n cynnal yr enw da hwnnw, ein bod ni'n gwneud yn siŵr bod pobl yng Nghymru yn parhau i fod â hyder bod yr hyn sy'n digwydd yn eu henw nhw, yn eu Senedd nhw, yn cael ei wneud mewn ffordd y bydden nhw'n barod i'w hystyried yn gyson â'r safonau y maen nhw'n credu byddai'n iawn? Wel, wrth gwrs, os oes—ac mae gen i ddiddordeb yn adroddiadau adolygiad Nolan—mwy o bethau y gallwn ni eu gwneud i wneud yn siŵr ein bod ni'n parhau i sicrhau'r enw da hwnnw, yna, wrth gwrs, rwy'n credu y dylem ni eu gwneud nhw. Ond rwy'n credu y dylai fod gennym ni rywfaint o hyder bod y ffordd y mae tymhorau dilynol ar ôl datganoli wedi eu cynnal yn rhoi gwahanol lwyfan ac enw da i ni ym meddyliau'r cyhoedd yng Nghymru. Dylem ni warchod hynny yn ofalus a pharhau i wneud pethau i wneud yn siŵr ein bod ni'n parhau i'w sicrhau i'r dyfodol.
3. Sut mae Llywodraeth Cymru yn cefnogi'r sector gofal yn ystod y pandemig? OQ57132
3. How is the Welsh Government supporting the care sector during the pandemic? OQ57132
I thank the Member for that, Llywydd. The social care sector has made an enormous collective effort to protect those who rely upon it during the pandemic. In support, we have provided over £185 million through hardship funding and free personal protective equipment. Since September, a further £90 million for the sector has been announced, recognising the continuation of the pandemic.
Rwy'n diolch i'r Aelod am hynna, Llywydd. Mae'r sector gofal cymdeithasol wedi gwneud ymdrech gyfunol enfawr i amddiffyn y rhai sy'n dibynnu arno yn ystod y pandemig. I gefnogi hynny, rydym ni wedi darparu dros £185 miliwn drwy gyllid caledi a chyfarpar diogelu personol am ddim. Ers mis Medi, mae £90 miliwn arall wedi ei gyhoeddi ar gyfer y sector, gan gydnabod parhad y pandemig.
On 28 April 2020, the UK Government announced that COVID testing would be extended to all care home staff and residents in England. That was not the case in Wales, with you, First Minister, saying you saw no value to providing tests to everybody in care homes at the time. That was a pivotal moment for Mr and Mrs Hough, who ran Gwastad Hall nursing home in Cefn-y-Bedd, Flintshire. It was not until 16 May 2020 that your then health Minister brought in blanket testing for staff and care home residents. Five days later, on 21 May, Mr Hough killed himself. Twelve of their residents had died in those first few months of the pandemic. His widow, Mrs Hough, said she believed her husband's distress at seeing the patients struggling led directly to his death, adding that her husband was a victim of COVID and that she wanted the Welsh Government held to account and wants answers. The chief executive of Care Forum Wales said the issues they encountered were not atypical. How, therefore, do you justify to care sector professionals like Mrs Hough your continued rejection of their call for a Wales-specific public inquiry into the handling of the COVID-19 pandemic?
Ar 28 Ebrill 2020, cyhoeddodd Llywodraeth y DU y byddai profion COVID yn cael eu hymestyn i holl staff a phreswylwyr cartrefi gofal yn Lloegr. Nid oedd hynny yn wir yng Nghymru, wrth i chi, Prif Weinidog, ddweud nad oeddech chi'n gweld unrhyw werth i ddarparu profion i bawb mewn cartrefi gofal ar y pryd. Roedd honno yn foment allweddol i Mr a Mrs Hough, a oedd yn rhedeg cartref nyrsio Gwastad Hall yng Nghefn-y-Bedd, sir y Fflint. Ni chafodd profion eu cyflwyno i holl staff a phreswylwyr cartrefi gofal gan eich Gweinidog iechyd ar y pryd tan 16 Mai 2020. Bum diwrnod yn ddiweddarach, ar 21 Mai, lladdodd Mr Hough ei hun. Roedd deuddeg o'u preswylwyr wedi marw ym misoedd cyntaf hynny y pandemig. Dywedodd ei weddw, Mrs Hough, ei bod yn credu bod trallod ei gŵr o weld y cleifion yn ei chael yn anodd wedi arwain yn uniongyrchol at ei farwolaeth, gan ychwanegu bod ei gŵr wedi marw yn sgil COVID a'i bod yn dymuno i Lywodraeth Cymru gael ei dwyn i gyfrif ac yn dymuno atebion. Dywedodd prif weithredwr Fforwm Gofal Cymru nad oedd y materion yr oedden nhw wedi eu hwynebu yn annodweddiadol. Sut, felly, ydych chi'n cyfiawnhau i weithwyr proffesiynol yn y sector gofal fel Mrs Hough eich gwrthodiad parhaus i'w galwad am ymchwiliad cyhoeddus penodol i Gymru i'r broses o ymdrin â phandemig COVID-19?
I do so by reference to my agreement with the Prime Minister, who is the leader of the party that the Member here represents.
Rwy'n gwneud hynny drwy gyfeirio at fy nghytundeb â Phrif Weinidog y DU, sef arweinydd y blaid y mae'r Aelod yma yn ei chynrychioli.
Yfory, Brif Weinidog, bydd y grŵp trawsbleidiol ar ddementia yn cyhoeddi adroddiad ynglŷn â gofal ysbyty, a hoffwn i yn y fan hon dalu teyrnged haeddiannol iawn i Lynne Neagle am ei gwaith arbennig gyda'r adroddiad yma cyn iddi hi ymuno â'r Llywodraeth. Brif Weinidog, mae'r pandemig unwaith eto wedi dangos pwysigrwydd aruthrol cydweithio agos rhwng y sector iechyd a'r sector gofal cymdeithasol. Mae yna argymhellion yn yr adroddiad yma, wedi siarad gyda'r proffesiynau iechyd, wedi siarad gyda phobl a'u teuluoedd sy'n dioddef o ddementia, argymhellion ymarferol iawn, er enghraifft slotiau amser penodol i berson gael ei ryddhau o'r ysbyty, a hynny'n galluogi wedi hynny y teuluoedd, y cartrefi gofal a'r gofalwyr i drafod ac i gyfrannu ynglŷn â'r system, ac i ddeall y system ryddhau o'r cartref. Hefyd, timau penodol yn yr ysbyty yn sicrhau bod popeth yn barod erbyn bod rhywun yn gadael yr ysbyty; bod y meddyginiaeth, bod y gwaith papur, bod y drafnidiaeth, bod y cyfan i gyd yn barod. A fyddech chi, Brif Weinidog, yn fodlon darllen yr adroddiad yma gan y grŵp trawsbleidiol ar ddementia ac wedyn ystyried creu peilot i roi'r argymhellion ymarferol yma ar waith? Diolch yn fawr.
Tomorrow, First Minister, the cross-party group on dementia will publish a report on hospital care, and at this point, I would like to pay a very deserved tribute to Lynne Neagle for her excellent work on this report before she joined Government. First Minister, the pandemic has once again demonstrated the huge importance of close collaboration between the health and social care sectors. There are recommendations in this report, having spoken to health professionals and families suffering dementia, there are recommendations that are very practical in nature, for example, specific time slots for people to be released from hospital that enables families and care homes and carers to contribute to the system, and to understand that system better. Also, designated teams in hospitals to ensure that everything is ready by the time someone is released from hospital; that all the medicine, the paperwork and the transport is all ready. So, First Minister, would you be willing to read this report by the cross-party group on dementia and then consider creating a pilot to implement these practical recommendations?
Diolch i'r Aelod am y cwestiwn ychwanegol, a dwi'n edrych ymlaen at ddarllen yr adroddiad. Mae'n grêt i glywed am yr argymhellion ymarferol sydd tu fewn i'r tudalennau, ac fel oedd yr Aelod yn dweud, bydd y Gweinidog, Lynne Neagle, yn awyddus i weld yr adroddiad, a siŵr o fod i weld os mae pethau ymarferol yna ŷn ni'n gallu rhoi ar y gweill yma yng Nghymru. Rŷn ni'n gwybod, yn ystod y pandemig i gyd—pobl sy'n dioddef o ddementia a'r bobl sy'n gofalu amdanyn nhw—wedi cael amser caled dros ben, a bydd y gwaith mae'r grŵp trawsbleidiol yn ei wneud, dwi'n siŵr, yn help i ni gynllunio i roi mwy o wasanaethau i'r bobl sy'n dioddef o ddementia yn y dyfodol.
I thank the Member for that additional question, and I'm looking forward to reading the report. It's great to hear about the practical recommendations included in the pages of the report and as the Member said, the Minister, Lynne Neagle, will be very eager to see the report and to see where there are practical steps that we can take here in Wales. We know that during the pandemic, people who suffer from dementia and the people caring for them have had a very difficult time, and the work that the cross-party group is doing will help us to plan and to provide most services for those suffering from dementia in the future.
4. Pa gamau y mae Llywodraeth Cymru'n eu cymryd i helpu cymunedau Cymru i ymgysylltu â diwrnod y cofio? OQ57135
4. What steps is the Welsh Government taking to help Welsh communities to engage with remembrance day? OQ57135
I thank the Member for that, Llywydd. This week, we all recognise the sacrifices of those who have been lost in conflict or suffered injury. Members attend key remembrance events in person and our armed forces liaison officers support local remembrance activity in communities across Wales.
Rwy'n diolch i'r Aelod am hynna, Llywydd. Yr wythnos hon, rydym ni i gyd yn cydnabod aberth y rhai a gollwyd mewn brwydrau neu a ddioddefodd anaf. Mae aelodau yn mynd i ddigwyddiadau coffa allweddol yn bersonol ac mae ein swyddogion cyswllt lluoedd arfog yn cynorthwyo gweithgarwch cofio lleol mewn cymunedau ledled Cymru.
First Minister, as the years pass, it becomes a challenge to ensure that communities are engaged with what Remembrance Day is about, and, indeed, the days leading to it. As an adopted Welshman, I am proud of our nation's contribution to defending our freedom, for the sacrifices made then and now. The Royal British Legion has a range of free educational resources for schools to share the importance of remembrance with people. What discussions has the First Minister had with the Royal British Legion to assess its impact in our schools? Thank you.
Prif Weinidog, wrth i'r blynyddoedd fynd heibio, mae'n mynd yn her i sicrhau bod cymunedau yn ymgysylltu â'r hyn y mae Dydd y Cofio yn ei olygu, ac, yn wir, y dyddiau sy'n arwain ato. Fel Cymro mabwysiedig, rwy'n falch o gyfraniad ein cenedl at amddiffyn ein rhyddid, am yr aberth a wnaed bryd hynny a nawr. Mae gan y Lleng Brydeinig Frenhinol amrywiaeth o adnoddau addysgol am ddim i ysgolion rannu pwysigrwydd cofio â phobl. Pa drafodaethau mae'r Prif Weinidog wedi eu cael gyda'r Lleng Brydeinig Frenhinol i asesu ei effaith yn ein hysgolion? Diolch.
I thank the Member for that, Llywydd. We're very glad indeed to have him as an adopted citizen here in Wales. I was privileged to attend the one-hundredth anniversary service in Westminster Abbey of the Royal British Legion. The work that they do here in Wales is outstanding, I believe, both in the welfare services that they provide to ex-service personnel, but in the work that they do in making sure that succeeding generations remain aware of the sacrifices that were made here in the past. I know the Member will be especially interested in an exhibition that the British legion has been involved in; it was opened by the Chief of the Air Staff and my colleague Hannah Blythyn here in Cardiff back in September, and it focuses in part on the experience in Swansea 80 years ago this year, back in February 1941. I remember, Llywydd, myself growing up and my father would tell me about how he was called out of his house in Carmarthen to watch the sky where Swansea was burning as a result of those air raids, and the exhibition is designed to remind people today of the experiences that people underwent then—it's part of that effort that the Royal British Legion makes, and the Welsh Government is very pleased indeed to be associated with them.
Rwy'n diolch i'r Aelod am hynna, Llywydd. Rydym ni'n falch iawn o'i gael yn ddinesydd mabwysiedig yma yng Nghymru. Cefais y fraint o fod yn bresennol yng ngwasanaeth canmlwyddiant y Lleng Brydeinig Frenhinol yn Abaty Westminster. Mae'r gwaith maen nhw'n ei wneud yma yng Nghymru yn rhagorol, yn fy marn i, o ran y gwasanaethau lles y maen nhw'n eu darparu i gyn-bersonél y lluoedd arfog, ond hefyd yn y gwaith y maen nhw'n ei wneud i wneud yn siŵr bod cenedlaethau dilynol yn parhau i fod yn ymwybodol o'r aberth a wnaed yma yn y gorffennol. Rwy'n gwybod y bydd gan yr Aelod ddiddordeb arbennig mewn arddangosfa y mae'r lleng Brydeinig wedi bod yn rhan ohoni; cafodd ei hagor gan Brif Swyddog y Staff Awyr a fy nghyd-Weinidog Hannah Blythyn yma yng Nghaerdydd yn ôl ym mis Medi, ac mae'n canolbwyntio yn rhannol ar y profiad yn Abertawe 80 mlynedd yn ôl eleni, yn ôl ym mis Chwefror 1941. Rwy'n cofio, Llywydd, fy hun yn tyfu i fyny a byddai fy nhad yn dweud wrthyf i sut y cafodd ei alw allan o'i dŷ yng Nghaerfyrddin i wylio'r awyr lle'r oedd Abertawe yn llosgi o ganlyniad i'r cyrchoedd awyr hynny, a bwriad yr arddangosfa yw atgoffa pobl heddiw o'r profiadau a gafodd pobl bryd hynny—mae'n rhan o'r ymdrech honno y mae'r Lleng Brydeinig Frenhinol yn ei gwneud, ac mae Llywodraeth Cymru yn falch iawn o fod yn gysylltiedig â nhw.
Like most if not all Members of the Senedd, I will be attending remembrance services on Thursday and Sunday. I congratulate and thank the Royal British Legion and others such as the Morriston salvation band and Llansamlet historical society who will be putting on events within my own constituency. A request for the Welsh Government: could you provide a list of events on your website, so that people can look on it and find out what is happening in their area?
Fel y rhan fwyaf o Aelodau'r Senedd, os nad pob un ohonom ni, byddaf yn mynychu gwasanaethau cofio ddydd Iau a dydd Sul. Rwy'n llongyfarch ac yn diolch i'r Lleng Brydeinig Frenhinol ac eraill fel band iachawdwriaeth Treforys a chymdeithas hanesyddol Llansamlet a fydd yn cynnal digwyddiadau yn fy etholaeth i. Cais i Lywodraeth Cymru: a wnewch chi ddarparu rhestr o ddigwyddiadau ar eich gwefan, fel y gall pobl edrych arno a gweld beth sy'n digwydd yn eu hardaloedd?
I thank Mike Hedges for that. He draws attention, Llywydd, to the importance of those local events that happen in so many communities across Wales, and so many Members of this Senedd will be involved in them. I know very much that the Morriston salvation army band, for example, has very long played a part in Swansea in the commemoration events that will be taking place there. We are at the moment exploring with our armed forces liaison officers the possibility that such local events could be publicised through the new Covenant Wales website. That website is under development, it's due to be in place by the end of this year, and it would be, I think, a very appropriate place for events of the sort that Mike Hedges referred to, to be listed and publicised and drawn to the attention of more people as a result.
Rwy'n diolch i Mike Hedges am hynna. Mae'n tynnu sylw, Llywydd, at bwysigrwydd y digwyddiadau lleol hynny sy'n cael eu cynnal mewn cynifer o gymunedau ledled Cymru, a bydd cymaint o Aelodau'r Senedd hon yn cymryd rhan ynddyn nhw. Rwy'n gwybod yn iawn bod band byddin yr iachawdwriaeth Treforys, er enghraifft, wedi chwarae rhan yn Abertawe ers tro byd yn y digwyddiadau coffáu a fydd yn cael eu cynnal yno. Ar hyn o bryd, rydym ni wrthi gyda'n swyddogion cyswllt lluoedd arfog yn archwilio y posibilrwydd y gellid hysbysebu digwyddiadau lleol o'r fath drwy wefan newydd Cyfamod Cymru. Mae'r wefan honno yn cael ei datblygu, mae disgwyl iddi fod yn weithredol erbyn diwedd eleni, a byddai, rwy'n credu, yn lle priodol iawn ar gyfer digwyddiadau o'r math y cyfeiriodd Mike Hedges atyn nhw, i'w rhestru a'u hysbysebu a thynnu sylw mwy o bobl atyn nhw o ganlyniad.
5. A wnaiff y Prif Weinidog ddatganiad am ddyfodol gweithio o bell yng Nghymru? OQ57142
5. Will the First Minister make a statement on the future of remote working in Wales? OQ57142
I thank the Member for that. Llywydd, Welsh Government’s remote working policy aims to secure 30 per cent of the workforce working remotely on a regular basis during this Senedd term. There are many environmental and economic benefits to remote working, which only gain in significance in the context of climate change.
Rwy'n diolch i'r Aelod am hynna. Llywydd, nod polisi gweithio o bell Llywodraeth Cymru yw sicrhau bod 30 y cant o'r gweithlu yn gweithio o bell yn rheolaidd yn ystod y tymor Senedd hwn. Ceir llawer o fanteision amgylcheddol ac economaidd i weithio o bell, a bydd hyn yn magu arwyddocâd yng nghyd-destun newid hinsawdd.
Thank you, First Minister. Now, in a recent freedom of information reply your officials detailed that in spite of the fact that just over 390 people are presently contracted to work at the Welsh Government buildings in Llandudno Junction, the average daily attendance level for September was recorded as just 18 employees. This is unsustainable given the size and scope of that building. Now, policy 30 of the Net Zero Wales carbon budget 2 reiterates your long-term ambition to enable around 30 per cent of Welsh workers to work remotely beyond COVID-19, with £0.5 million going to be invested in six flexible working sites on locations in the Welsh Valleys. But First Minister, I'm concerned that no sites in north Wales have yet been earmarked to support similar working. So, with a wish to see taxpayers' money used more wisely, and in recognising that around £23 million was spent on this iconic building in Llandudno Junction, and £1 million on maintenance and repairs since, I was just wondering whether you would be so kind as to conduct a review and explain why we do not have any flexible working hubs, and whether you could actually look at this building to repurpose it and partially convert its use to become a flexible working hub for businesses and even entrepreneurs in north Wales, who may wish to have a set-up as working from home. I'm very keen to see this building better used. Thank you.
Diolch, Prif Weinidog. Nawr, mewn ateb rhyddid gwybodaeth diweddar, nododd eich swyddogion mai dim ond 18 o gyflogeion oedd y lefel presenoldeb ddyddiol gyfartalog a gofnodwyd ar gyfer mis Medi er gwaethaf y ffaith bod ychydig dros 390 o bobl wedi eu contractio ar hyn o bryd i weithio yn adeiladau Llywodraeth Cymru yng Nghyffordd Llandudno. Nid yw hyn yn gynaliadwy o ystyried maint a chwmpas yr adeilad hwnnw. Nawr, mae polisi 30 cyllideb garbon Sero Net Cymru 2 yn ailadrodd eich uchelgais hirdymor i alluogi tua 30 y cant o weithwyr Cymru i weithio o bell y tu hwnt i COVID-19, a bydd buddsoddiad o £0.5 miliwn mewn chwe safle gweithio hyblyg ar leoliadau yng Nghymoedd Cymru. Ond Prif Weinidog, rwy'n pryderu nad oes unrhyw safleoedd yn y gogledd wedi eu clustnodi eto i gefnogi gwaith tebyg. Felly, gyda dymuniad i weld arian trethdalwyr yn cael ei ddefnyddio yn fwy doeth, a gan gydnabod bod tua £23 miliwn wedi ei wario ar yr adeilad eiconig hwn yng Nghyffordd Llandudno, ac £1 miliwn ar waith cynnal a chadw ac atgyweirio ers hynny, roeddwn i'n meddwl tybed a fyddech chi mor garedig â chynnal adolygiad ac esbonio pam nad oes gennym ni unrhyw ganolfannau gweithio hyblyg, ac a allech chi edrych ar yr adeilad hwn i'w addasu at ddibenion gwahanol a throi ei ddefnydd yn rhannol i fod yn ganolfan gweithio hyblyg i fusnesau a hyd yn oed entrepreneuriaid yn y gogledd, a allai fod eisiau cael trefniant gweithio gartref. Rwy'n awyddus iawn i weld yr adeilad hwn yn cael ei ddefnyddio yn well. Diolch.
Llywydd, I thank the Member for drawing attention to the success of the Welsh Government's policy of minimising the number of people who need to be in the workplace during a global pandemic. Personally, I think it is a terrific achievement that Welsh Government has been able to go on providing all the services we do while keeping our staff safe, with only essential people being brought together with the increased risk that people congregating inevitably means in a COVID context. I'm glad as well to be able to help the Member by letting her know that there are three remote working hubs planned for north Wales, in Colwyn Bay, in Rhyl and in the M-SParc space on Ynys Môn. I thank her for the constructive suggestion she made towards the end of her supplementary question about alternative uses that could be thought of for the Llandudno Junction building. She's right—it is an iconic building and it was a considerable investment by a Welsh Labour Government to make sure that the Government of Wales is represented in all parts of our nation. In a post-COVID world and in the context of climate change, we do need to look at the future use of those buildings, and I'll make sure that the suggestions the Member made are taken into account in that consideration.
Llywydd, rwy'n diolch i'r Aelod am dynnu sylw at lwyddiant polisi Llywodraeth Cymru o leihau nifer y bobl y mae angen iddyn nhw fod yn y gweithle yn ystod pandemig byd-eang. Yn bersonol, rwy'n credu ei fod yn gyflawniad gwych bod Llywodraeth Cymru wedi gallu parhau i ddarparu'r holl wasanaethau yr ydym ni'n eu darparu wrth gadw ein staff yn ddiogel, gyda dim ond pobl hanfodol yn cael eu dwyn ynghyd yn sgil y risg gynyddol y mae pobl yn ymgynnull yn ei olygu yn anochel yng nghyd-destun COVID. Rwy'n falch hefyd o allu helpu'r Aelod drwy roi gwybod iddi fod tair canolfan gweithio o bell wedi eu cynllunio ar gyfer y gogledd, ym Mae Colwyn, yn y Rhyl ac ar safle M-SParc ar Ynys Môn. Rwy'n diolch iddi am yr awgrym adeiladol a wnaeth tua diwedd ei chwestiwn atodol am ddefnyddiau amgen y gellid meddwl amdanyn nhw ar gyfer adeilad Cyffordd Llandudno. Mae'n iawn—mae'n adeilad eiconig ac roedd yn fuddsoddiad sylweddol gan Lywodraeth Lafur Cymru i wneud yn siŵr bod Llywodraeth Cymru yn cael ei chynrychioli ym mhob rhan o'n cenedl. Mewn byd ôl-COVID ac yng nghyd-destun y newid yn yr hinsawdd, mae angen i ni edrych ar y defnydd o'r adeiladau hynny yn y dyfodol, a byddaf yn gwneud yn siŵr bod yr awgrymiadau a wnaeth yr Aelod yn cael eu hystyried yn rhan o hynny.
6. A wnaiff y Prif Weinidog roi'r wybodaeth ddiweddaraf am raglen Llywodraeth Cymru ar gyfer cyflwyno band eang ffibr llawn? OQ57129
6. Will the First Minister provide an update on the Welsh Government’s programme for rolling out full fibre broadband? OQ57129
I thank Peter Fox for that, Llywydd. Responsibility for connectivity lies with the UK Government. Where there are gaps, we continue to step in. Over 27,000 premises have now secured access to full fibre across Wales under our £56 million full fibre roll-out programme, and that includes over 1,000 premises in Monmouthshire.
Rwy'n diolch i Peter Fox am hynna, Llywydd. Llywodraeth y DU sy'n gyfrifol am gysylltedd. Lle ceir bylchau, rydym ni'n parhau i gamu i mewn. Mae dros 27,000 o adeiladau bellach wedi sicrhau mynediad at ffeibr llawn ledled Cymru o dan ein rhaglen cyflwyno ffeibr llawn gwerth £56 miliwn, ac mae hynny yn cynnwys dros 1,000 o adeiladau yn sir Fynwy.
Thank you for that response, First Minister. Increasingly, more and more work and, indeed, other daily activities are shifting online, meaning having a fast broadband speed is absolutely crucial for families. And that is why the Welsh Government-funded full fibre broadband roll-out is to be welcomed. But recently, multiple constituents have contacted me to air their concerns over the Welsh Government removing the ability for them to type in their postcode on its website to ascertain whether their properties will be included and, indeed, when in the roll-out programme. The concerns surfaced when the postcode checker on the Welsh Government website was removed. I note people can use the Openreach checker, but this doesn't provide much information and doesn't distinguish, arguably, correctly from the perspective of the general public between being connected through the Welsh Government's funded roll-out programme and Openreach's commercial roll-out. Understandably, this transparency issue is causing huge concern and unnecessary worry. First Minister, will the Government address this shortcoming quickly to prevent any further stress to constituents and, no doubt, many others across Wales? And once this has been addressed, can you outline any plans to deliver a follow-up full fibre roll-out programme when the current one finishes? Thank you.
Diolch am yr ymateb yna, Prif Weinidog. Yn gynyddol, mae mwy a mwy o waith ac, yn wir, gweithgareddau dyddiol eraill yn symud ar-lein, sy'n golygu bod cael band eang cyflym yn gwbl hanfodol i deuluoedd. A dyna pam mae cyflwyniad band eang ffeibr llawn wedi ei ariannu gan Lywodraeth Cymru i'w groesawu. Ond yn ddiweddar, mae nifer o etholwyr wedi cysylltu â mi i rannu eu pryderon ynghylch Llywodraeth Cymru yn cael gwared ar y gallu iddyn nhw deipio eu cod post ar ei gwefan i ganfod a fydd eu heiddo yn cael ei gynnwys ac, yn wir, pryd yn y rhaglen gyflwyno. Daeth y pryderon i'r amlwg pan gafwyd gwared ar y gwiriwr cod post ar wefan Llywodraeth Cymru. Rwy'n sylwi y gall pobl ddefnyddio'r gwiriwr Openreach, ond nid yw hwn yn cynnig llawer o wybodaeth ac nid yw'n gwahaniaethu, gellid dadlau, yn gywir o safbwynt y cyhoedd rhwng cael eu cysylltu drwy'r rhaglen gyflwyno sydd wedi ei hariannu gan Lywodraeth Cymru a chyflwyniad masnachol Openreach. Yn ddealladwy, mae'r mater tryloywder hwn yn achosi pryder enfawr a gofid diangen. Prif Weinidog, a wnaiff y Llywodraeth roi sylw i'r diffyg hwn yn gyflym er mwyn atal unrhyw straen pellach i etholwyr ac, mae'n siŵr, llawer o bobl eraill ledled Cymru? Ac ar ôl rhoi sylw i hyn, a allwch chi amlinellu unrhyw gynlluniau i ddarparu rhaglen cyflwyno ffeibr llawn ddilynol pan fydd yr un bresennol yn dod i ben? Diolch.
I thank Peter Fox for that, Llywydd. I'll make an enquiry into the postcode facility and what has happened to it, and I'll make sure that I write to the Member with a reply on that.
It's an interesting question about what lies beyond the current round of Welsh Government funding. Our funding over recent years has largely been used to fill gaps in the provision that the UK Government was embarked upon, but it is fair to say that in the last 12 months the UK Government has announced a significant increase in its programme—its UK-funded 'Project Gigabit'. We've recently learned from the UK Government that they believe that there are 234,000 properties likely to be in scope now for its funding, and there are discussions going on at the moment to work through the question of whether it will be preferable for the UK Government now simply to press ahead with its own scheme—to run it, to deliver it, to operate it here in Wales—or whether it would be preferable to use the on-the-ground machinery that the Welsh Government has set up, and then use the UK Government funding to continue to provide in that way. Those conversations are going on at the moment, and I expect them to be concluded before the end of this calendar year.
Rwy'n diolch i Peter Fox am hynna, Llywydd. Fe wnaf i ymholiad ynghylch y cyfleuster cod post a'r hyn sydd wedi digwydd iddo, a byddaf yn gwneud yn siŵr fy mod i'n ysgrifennu at yr Aelod gydag ateb am hynny.
Mae'n gwestiwn diddorol am yr hyn sydd y tu hwnt i'r cylch presennol o gyllid Llywodraeth Cymru. Mae ein cyllid dros y blynyddoedd diwethaf wedi ei ddefnyddio i raddau helaeth i lenwi bylchau yn y ddarpariaeth a ddechreuwyd gan Lywodraeth y DU, ond mae'n deg dweud bod Llywodraeth y DU wedi cyhoeddi cynnydd sylweddol i'w rhaglen yn ystod y 12 mis diwethaf—ei 'Project Gigabit' a ariennir ar lefel y DU. Rydym ni wedi darganfod yn ddiweddar gan Lywodraeth y DU ei bod yn credu bod 234,000 o eiddo yn debygol o fod o fewn cwmpas nawr ar gyfer ei chyllid, ac mae trafodaethau yn cael eu cynnal ar hyn o bryd i weithio drwy'r cwestiwn pa un a fydd yn well i Lywodraeth y DU fwrw ymlaen â'i chynllun ei hun nawr—ei redeg, ei ddarparu, ei weithredu yma yng Nghymru—neu a fyddai'n well defnyddio'r fframwaith ar lawr gwlad y mae Llywodraeth Cymru wedi ei sefydlu, ac yna defnyddio cyllid Llywodraeth y DU i barhau i ddarparu yn y modd hwnnw. Mae'r sgyrsiau hynny yn digwydd ar hyn o bryd, ac rwy'n disgwyl iddyn nhw gael eu cwblhau cyn diwedd y flwyddyn galendr hon.
In order for the future of the port of Holyhead to flourish, good communications infrastructure based on fibre broadband will be needed in order to meet demand. I have been contacted by FibreSpeed, who already have installed a point of presence close to where the proposed customs and excise building is to be built. I've been told their technology could help frictionless transport of goods and unlock automation using 5G technology, but they are struggling to get their voices heard. UK Government is totally uninterested in making the most of this opportunity, and are not responding to their correspondence. First Minister, may I ask what discussions the Welsh Government has had with UK Government about development of a high tech and efficient customs infrastructure base at the port of Holyhead to help with the frictionless transport? Diolch.
Er mwyn i ddyfodol porthladd Caergybi ffynnu, bydd angen seilwaith cyfathrebu da yn seiliedig ar fand eang ffeibr i fodloni'r galw. Mae FibreSpeed wedi cysylltu â mi, sydd eisoes wedi gosod pwynt presenoldeb yn agos at ble bydd yr adeilad tollau tramor a chartref arfaethedig yn cael ei adeiladu. Rwyf i wedi cael gwybod y gallai eu technoleg nhw helpu i gludo nwyddau yn hwylus a datgloi awtomeiddio drwy ddefnyddio technoleg 5G, ond maen nhw'n ei chael hi'n anodd cael gwrandawiad. Nid oes gan Lywodraeth y DU ddiddordeb o gwbl mewn manteisio i'r eithaf ar y cyfle hwn, ac nid ydyn nhw'n ymateb i'w gohebiaeth. Prif Weinidog, a gaf i ofyn pa drafodaethau mae Llywodraeth Cymru wedi eu cael gyda Llywodraeth y DU am ddatblygu canolfan seilwaith tollau uwch-dechnolegol ac effeithlon ym mhorthladd Caergybi i helpu gyda'r drafnidiaeth hwylus? Diolch.
I thank Carolyn Thomas for that, Llywydd, and I thank her for writing to the Welsh Government, to my colleague Vaughan Gething, on behalf of the company, and as a result of her letter I know that the economy Minister's officials met with FibreSpeed last week, and part of what they will be doing now will be to make sure that relations between them and UK Government action on the ground at Holyhead is improved, and that the company are able to make their case. The general point that the Member makes, of course, is a very important one; Holyhead remains a pivotal port for the United Kingdom. The impact of Brexit on it and the Northern Ireland protocol is very real. The need for new infrastructure at the port to deal with the new obligations that we will now have to discharge as a result of leaving the European Union are very important to the port. We aim to work collaboratively with the UK Government on that matter. But it was, Llywydd, deeply concerning to see in the comprehensive spending review that the Chancellor declined directly to offer a commitment to fund that infrastructure once the capital investment has been concluded. The running costs of those facilities, which have never been provided to the Welsh Government and are not a consequence of our own decision making, will be considerable, and it is a genuine obligation on the UK Government to make sure that that activity goes on being funded.
Rwy'n diolch i Carolyn Thomas am hynna, Llywydd, ac yn diolch iddi am ysgrifennu at Lywodraeth Cymru, at fy nghyd-Weinidog Vaughan Gething, ar ran y cwmni, ac o ganlyniad i'w llythyr rwy'n gwybod bod swyddogion Gweinidog yr economi wedi cyfarfod â FibreSpeed yr wythnos diwethaf, a rhan o'r hyn y byddan nhw'n ei wneud nawr fydd gwneud yn siŵr bod y berthynas rhyngddyn nhw a chamau Llywodraeth y DU ar lawr gwlad yng Nghaergybi yn gwella, a bod y cwmni yn gallu cyflwyno eu hachos. Mae'r pwynt cyffredinol y mae'r Aelod yn ei wneud, wrth gwrs, yn un pwysig iawn; mae Caergybi yn parhau i fod yn borthladd allweddol i'r Deyrnas Unedig. Mae effaith Brexit ar y porthladd a phrotocol Gogledd Iwerddon yn real iawn. Mae'r angen am seilwaith newydd yn y porthladd i ymdrin â'r rhwymedigaethau newydd y bydd yn rhaid i ni eu cyflawni erbyn hyn o ganlyniad i adael yr Undeb Ewropeaidd yn bwysig iawn i'r porthladd. Ein nod yw cydweithio â Llywodraeth y DU ar y mater hwnnw. Ond, Llywydd, roedd yn peri pryder mawr gweld yn yr adolygiad cynhwysfawr o wariant bod y Canghellor wedi gwrthod cynnig ymrwymiad uniongyrchol i ariannu'r seilwaith hwnnw ar ôl i'r buddsoddiad cyfalaf ddod i ben. Bydd costau rhedeg y cyfleusterau hynny, nad ydyn nhw erioed wedi eu darparu i Lywodraeth Cymru ac nad ydyn nhw'n ganlyniad o'n penderfyniadau ni ein hunain, yn sylweddol, ac mae'n ddyletswydd wirioneddol ar Lywodraeth y DU i wneud yn siŵr bod y gweithgarwch hwnnw yn parhau i gael ei ariannu.
7. Beth mae Llywodraeth Cymru yn ei wneud i gefnogi personél sy'n gwasanaethu a chyn-filwyr? OQ57159
7. What is the Welsh Government doing to support serving and ex-service personnel? OQ57159
Llywydd, the practical actions taken by the Welsh Government to support service and ex-service personnel are set out annually in our armed forces covenant report. The latest edition, published in June, highlights the progress made, as well as our future plans to provide support to this important community.
Llywydd, mae'r camau ymarferol y mae Llywodraeth Cymru wedi eu cymryd i gefnogi milwyr a chyn-filwyr yn cael eu nodi yn flynyddol yn ein hadroddiad cyfamod y lluoedd arfog. Mae'r argraffiad diweddaraf, a gyhoeddwyd ym mis Mehefin, yn tynnu sylw at y cynnydd a wnaed, yn ogystal â'n cynlluniau ar gyfer y dyfodol i ddarparu cymorth i'r gymuned bwysig hon.
I thank you for that answer, First Minister. Wales has traditionally provided disproportionate support to our armed forces, and that commitment and sacrifice needs to be honoured, especially this coming Remembrance Week. That is why your Government's increased funding for Veterans' NHS Wales, providing mental health support to ex-service personnel, and for the position of armed forces liaison officers, is so important. But the Financial Times assessment of last week's UK budget identified a real-terms drop of 1.4 per cent in the annual growth of day-to-day defence spending over the next four years—yet more Tory military cuts. Have you discussed that with UK Ministers, because the defence industry supports lots of good, high-skilled jobs in my region and Wales more widely, and we must protect the future and the quality of our armed forces' footprint?
Rwy'n diolch i chi am yr ateb yna, Prif Weinidog. Yn draddodiadol, mae Cymru wedi darparu cymorth anghymesur i'n lluoedd arfog, ac mae angen anrhydeddu'r ymrwymiad a'r aberth hwnnw, yn enwedig yn ystod yr Wythnos y Cofio nesaf. Dyna pam mae cyllid cynyddol eich Llywodraeth ar gyfer GIG Cymru i Gyn-filwyr, sy'n darparu cymorth iechyd meddwl i gyn-bersonél y lluoedd arfog, ac ar gyfer swydd swyddogion cyswllt y lluoedd arfog, mor bwysig. Ond nododd asesiad y Financial Times o gyllideb y DU yr wythnos diwethaf ostyngiad mewn termau real o 1.4 y cant i dwf blynyddol gwariant amddiffyn o ddydd i ddydd dros y pedair blynedd nesaf—mwy byth o doriadau milwrol gan y Torïaid. A ydych chi wedi trafod hynny gyda Gweinidogion y DU, oherwydd mae'r diwydiant amddiffyn yn cefnogi llawer o swyddi da, hynod fedrus yn fy rhanbarth i a Chymru yn ehangach, ac mae'n rhaid i ni ddiogelu dyfodol ac ansawdd ôl troed ein lluoedd arfog?
I thank Joyce Watson for that, Llywydd. She is right about the disproportionate contribution that Wales makes to the armed forces. Wales is 5 per cent of the UK population, but we provide 9 per cent of service personnel, and yet only 2.5 per cent of service personnel are stationed here in Wales. We provide more and we get less. And Joyce Watson, I completely understand that locally she will be concerned about 14 Signal Regiment at Brawdy, and its future, given its significant contribution to the local community, economically and in other ways too. Forty-five thousand personnel, Llywydd, have been cut from the armed forces in the United Kingdom since the Conservative Party took over the UK Government in 2010, and their latest plans will see a further reduction in the size of the army to just 72,500 personnel by 2025. That will be the smallest size of the army in the United Kingdom since the eighteenth century, and lies behind the figures that the Member cited from the budget. I have had discussions with Baronness Goldie, the Minister responsible for the UK Government's integrated review of armed services. We expect the result of that review to be published this autumn. I'm unable to confirm what the implications of that review will be for Wales, but I can certainly assure the Member that I made all those points about the need for the UK Government to go on investing here in Wales to recognise the contribution that Wales makes to the armed forces, and we look forward to seeing that recognised in the results of the review.
Rwy'n diolch i Joyce Watson am hynna, Llywydd. Mae hi'n iawn am y cyfraniad anghymesur y mae Cymru yn ei wneud at y lluoedd arfog. Cymru yw 5 y cant o boblogaeth y DU, ond rydym ni'n darparu 9 y cant o bersonél y lluoedd arfog, ac eto dim ond 2.5 y cant o bersonél y lluoedd arfog sydd wedi eu lleoli yma yng Nghymru. Rydym ni'n rhoi mwy ac rydym ni'n cael llai. A Joyce Watson, rwy'n deall yn llwyr y bydd yn pryderu yn lleol am 14eg Catrawd y Signalau ym Mreudeth, a'i dyfodol, o ystyried ei chyfraniad sylweddol at y gymuned leol, yn economaidd ac mewn ffyrdd eraill hefyd. Mae pedwardeg pum mil o bersonél, Llywydd, wedi eu torri o'r lluoedd arfog yn y Deyrnas Unedig ers i'r Blaid Geidwadol gymryd yr awenau yn Llywodraeth y DU yn 2010, a bydd eu cynlluniau diweddaraf yn arwain at leihad pellach i faint y fyddin i ddim ond 72,500 o bersonél erbyn 2025. Dyna fydd maint lleiaf y fyddin yn y Deyrnas Unedig ers y ddeunawfed ganrif, a dyna'r sail i'r ffigurau y dyfynnodd yr Aelod o'r gyllideb. Rwyf i wedi cael trafodaethau gyda'r Farwnes Goldie, y Gweinidog sy'n gyfrifol am adolygiad integredig Llywodraeth y DU o'r lluoedd arfog. Rydym ni'n disgwyl i ganlyniad yr adolygiad hwnnw gael ei gyhoeddi yr hydref hwn. Ni allaf gadarnhau beth fydd goblygiadau'r adolygiad hwnnw i Gymru, ond gallaf yn bendant sicrhau'r Aelod fy mod i wedi gwneud yr holl bwyntiau hynny ynglŷn â'r angen i Lywodraeth y DU barhau i fuddsoddi yma yng Nghymru i gydnabod y cyfraniad y mae Cymru yn ei wneud at y lluoedd arfog, ac edrychwn ymlaen at weld hynny yn cael ei gydnabod yng nghanlyniadau'r adolygiad.
Finally, cwestiwn 8, Gareth Davies.
Yn olaf, cwestiwn 8, Gareth Davies.
8. A wnaiff y Prif Weinidog amlinellu sut y bydd ei bresenoldeb yn COP26 o fudd i drigolion Dyffryn Clwyd? OQ57171
8. Will the First Minister outline how his attendance at COP26 will benefit residents in the Vale of Clwyd? OQ57171
Llywydd, residents of the Vale of Clwyd have already experienced the impact of climate change in river flooding and flooding by the sea. COP26 brings new ideas and a chance to learn from experiences elsewhere in the world, so that those can be put to work to the benefit of Welsh citizens.
Llywydd, mae trigolion Dyffryn Clwyd eisoes wedi wynebu effaith newid yn yr hinsawdd o ran llifogydd afonydd a llifogydd ar y môr. Daw COP26 â syniadau newydd a chyfle i ddysgu o brofiadau mewn rhannau eraill o'r byd, fel y bydd modd eu rhoi nhw i weithio er budd dinasyddion Cymru.
Thank you very much, First Minister, for that reply. My constituents, particularly those ones living on the coast in Rhyl and Prestatyn, are highly susceptible to flooding from rising sea levels. According to the International Energy Agency, commitments made at COP26 will still result in a 1.8 per cent rise in global temperatures. This is terrible news for coastal regions and those living there, as it means that their homes will be underwater. First Minister, I accept that the Welsh Government can't force the likes of China, Russia and the US to drastically cut their emissions, so the residents of Rhyl and Prestatyn will have to contend with flood waters in the coming decades. However, the Welsh Government can mitigate against rising sea levels. So, First Minister, I ask you: what actions will the Welsh Government be taking to defend coastal regions against rising flood waters from both the sea and our rivers?
Diolch yn fawr iawn, Prif Weinidog, am yr ateb yna. Mae fy etholwyr i, yn enwedig y rhai sy'n byw ar yr arfordir yn y Rhyl a Phrestatyn, yn agored iawn i lifogydd o lefelau'r môr sy'n codi. Yn ôl yr Asiantaeth Ynni Rhyngwladol, bydd ymrwymiadau sydd wedi eu gwneud yn COP26 yn dal i arwain at gynnydd o 1.8 y cant mewn tymheredd byd-eang. Mae hyn yn newyddion ofnadwy i ranbarthau arfordirol a'r rhai sy'n byw yno, gan ei fod yn golygu y bydd eu cartrefi dan ddŵr. Prif Weinidog, rwy'n derbyn na all Llywodraeth Cymru orfodi gwledydd fel Tsieina, Rwsia a'r Unol Daleithiau i leihau eu hallyriadau'n sylweddol, felly bydd yn rhaid i drigolion y Rhyl a Phrestatyn ymdopi â llifddŵr yn ystod y degawdau nesaf. Fodd bynnag, gall Llywodraeth Cymru liniaru'r cynnydd yn lefelau'r môr. Felly, Prif Weinidog, gofynnaf i chi: pa gamau y bydd Llywodraeth Cymru yn eu cymryd i amddiffyn rhanbarthau arfordirol rhag llifogydd cynyddol o'r môr a'n hafonydd?
Well, Llywydd, the Welsh Government is investing £27 million, one of the largest ever coastal risk management projects in Wales at east Rhyl, in the Member's constituency—a two-year project that will see 600m of new sea defence wall and promenade constructed there, and a really major investment to defend the population of that part of the Welsh coast from the effects of climate change.
The Member is right, though, that the actions agreed so far at the climate conference will not be sufficient to achieve the Paris goals of a 1.5 maximum rise in global temperatures, and unless we can see further agreements and further commitments—we want to play our part here in Wales, but we can only do that as part of a global effort—unless we see those agreements made in the final days of the conference, then we will be left dealing with the consequences.
Llywydd, when I was at Glasgow, I was able to meet the governor of Louisiana in the United States, and I particularly met him because that state is still dealing with the impact of coastal and other flooding from major weather events. It was a sobering meeting. They have tens of thousands of people still living in hotel rooms because of the impact of events some many, many months ago. There is depopulation in their coastal communities, as people move away, feeling they cannot face another event of the sort that they've now had to cope with twice in 10 years.
Now, there was a lot to learn from the way in which the government of Louisiana is helping its citizens, and we'll continue to have a dialogue with them. But unless the world is prepared to act, then the experiences that other parts of the world are already having to deal with will be seen here in Wales as well. And that's why the work of the remaining days of COP26 are particularly important.
Wel, Llywydd, mae Llywodraeth Cymru yn buddsoddi £27 miliwn, un o'r prosiectau rheoli risg arfordirol mwyaf erioed yng Nghymru yn nwyrain y Rhyl, yn etholaeth yr Aelod—prosiect dwy flynedd a fydd yn gweld 600 metr o wal amddiffyn newydd rhag y môr a phromenâd yn cael eu hadeiladu yno, a buddsoddiad mawr iawn i amddiffyn poblogaeth y rhan honno o arfordir Cymru rhag effeithiau newid hinsawdd.
Mae'r Aelod yn iawn, serch hynny, na fydd y camau y maen nhw wedi eu cytuno arnyn nhw hyd yma yn y gynhadledd hinsawdd yn ddigonol i gyflawni nodau Paris o gynnydd o 1.5 ar ei uchaf mewn tymheredd byd-eang, ac oni allwn ni weld cytundebau eraill ac ymrwymiadau eraill—rydym ni eisiau chwarae ein rhan yma yng Nghymru, ond gallwn ni wneud hynny dim ond fel rhan o ymdrech fyd-eang—heblaw ein bod ni'n gweld y cytundebau hynny yn cael eu gwneud yn nyddiau olaf y gynhadledd, yna byddwn ni'n cael ein gadael yn ymdrin â'r canlyniadau.
Llywydd, pan oeddwn i yn Glasgow, cefais i gyfle i gwrdd â llywodraethwr Louisiana yn yr Unol Daleithiau, a gwnes i gwrdd ag ef yn arbennig oherwydd bod y dalaith honno yn dal i ymdrin ag effaith llifogydd arfordirol ac eraill o ddigwyddiadau tywydd mawr. Roedd yn gyfarfod sobreiddiol. Mae ganddyn nhw ddegau o filoedd o bobl sy'n dal i fyw mewn ystafelloedd gwesty oherwydd effaith digwyddiadau rhai, fisoedd lawer yn ôl. Mae diboblogi yn eu cymunedau arfordirol, wrth i bobl symud i ffwrdd, gan deimlo na allan nhw wynebu digwyddiad arall o'r math y maen nhw wedi gorfod ymdopi ag ef ddwywaith mewn 10 mlynedd bellach.
Nawr, roedd llawer i'w ddysgu o'r ffordd y mae llywodraeth Louisiana yn helpu ei dinasyddion, a byddwn ni'n parhau i gael deialog â nhw. Ond oni bai bod y byd yn barod i weithredu, yna bydd y profiadau y mae rhannau eraill o'r byd eisoes yn gorfod ymdrin â nhw i'w gweld yma yng Nghymru hefyd. A dyna pam mae gwaith gweddill dyddiau COP26 yn arbennig o bwysig.
Diolch i'r Prif Weinidog.
Thank you, First Minister.
Yr eitem nesaf, felly, yw'r datganiad a chyhoeddiad busnes. Dwi'n galw ar y Trefnydd i wneud y datganiad hwnnw. Lesley Griffiths.
The next item, therefore, is the business statement and announcement, and I call on the Trefnydd to make that statement. Lesley Griffiths.
Diolch, Llywydd. There are no changes to this week's business. Draft business for the next three weeks is set out on the business statement and announcement, which can be found amongst the meeting papers available to Members electronically.
Diolch, Llywydd. Nid oes unrhyw newidiadau i fusnes yr wythnos hon. Mae'r busnes drafft ar gyfer y tair wythnos nesaf wedi ei nodi ar y datganiad a'r cyhoeddiad busnes, sydd i'w weld ymysg y papurau cyfarfod sydd ar gael i'r Aelodau yn electronig.
Minister, can I call for a statement from the Minister for Health and Social Services on the use of face coverings in churches? I was at the Principality Stadium over the weekend, along with over 70,000 other people, and I was able to sing 'Bread of Heaven' without a face covering in sight. Why is it that churches can still not sing hymns, and sing 'Bread of Heaven', unless they have a face covering worn at the same time? It seems ridiculous to me that there is such a significant inconsistency. And I would like the Welsh Government to reconsider their position on this, to give those people who attend churches and other places of worship around the country the opportunity to be able to sing freely, without the need for face coverings to be worn.
Gweinidog, a gaf i alw am ddatganiad gan y Gweinidog Iechyd a Gwasanaethau Cymdeithasol ar ddefnyddio gorchuddion wyneb mewn eglwysi? Roeddwn i yn y Stadiwm Principality dros y penwythnos, ynghyd â dros 70,000 o bobl eraill, ac roeddwn i'n gallu canu 'Bread of Heaven' heb orchudd wyneb mewn golwg. Pam na all eglwysi ganu emynau o hyd, a chanu 'Bread of Heaven', oni bai eu bod yn gwisgo gorchudd wyneb wrth wneud? Mae'n ymddangos yn hurt i mi fod anghysondeb mor sylweddol. A hoffwn i Lywodraeth Cymru ailystyried ei safbwynt ar hyn, er mwyn rhoi cyfle i'r bobl hynny sy'n mynychu eglwysi a mannau addoli eraill ledled y wlad allu canu'n rhydd, heb fod angen gwisgo gorchuddion wyneb.
Well, obviously, the Welsh Government continually monitor and look at all of the mitigating circumstances we've brought in to prevent the further spread of COVID-19. We do, obviously, have a debate this afternoon also.
Wel, yn amlwg, mae Llywodraeth Cymru yn monitro ac yn edrych yn barhaus ar yr holl amgylchiadau lliniarol yr ydym ni wedi eu cyflwyno i atal COVID-19 rhag lledaenu ymhellach. Yn amlwg, rydym ni yn cael dadl y prynhawn yma hefyd.
I'd like an update from the Welsh Government, please, about next steps relating to the 327 high-risk coal tips in Wales. The Government, and I, had hoped that money for this would be forthcoming from the UK budget last month, but Wales was once again let down by Westminster. Trefnydd, the finance Minister has said that the UK Government has a legal and a moral responsibility to make the tips safe. Now, the moral obligation I think is clear—roughly £200 billion-worth of coal was extracted from Wales, and was not ever reinvested into the communities. It beggars belief that the Treasury now claims Welsh taxpayers should foot that bill for clearing up the mess and the danger, when they took the lion's share of the profits of coal. So, I'd like a statement, please, to explain more about the Welsh Government's analysis of the legal obligation the UK Government has to clear the tips, and what can be done to ensure they hold true to that obligation, but what the plan B is if Westminster continues to shirk responsibility. And finally, Trefnydd, there has been a recent suggestion of implementing an early-warning system for when tips start to move. I think that that merits further discussion on the floor of the Chamber, especially whether this will be in addition to or instead of safety work. So, I'd welcome a further statement from the Government about this issue, please.
Hoffwn i gael yr wybodaeth ddiweddaraf gan Lywodraeth Cymru, os gwelwch yn dda, am y camau nesaf sy'n ymwneud â'r 327 o domenni glo risg uchel yng Nghymru. Roedd y Llywodraeth, a minnau, wedi gobeithio y byddai arian ar gyfer hyn yn dod o gyllideb y DU fis diwethaf, ond cafodd Cymru ei siomi unwaith eto gan San Steffan. Trefnydd, mae'r Gweinidog cyllid wedi dweud bod gan Lywodraeth y DU gyfrifoldeb cyfreithiol a moesol i wneud y tomenni yn ddiogel. Nawr, mae'r rhwymedigaeth foesol yn glir yn fy marn i—cafodd gwerth tua £200 biliwn o lo ei echdynnu o Gymru, ac ni chafodd ei ail-fuddsoddi erioed i'r cymunedau. Mae'n anghredadwy bod y Trysorlys yn honni yn awr y dylai trethdalwyr Cymru dalu'r bil hwnnw am glirio'r llanast a'r perygl, pan wnaethon nhw gymryd y rhan fwyaf o elw'r glo. Felly, hoffwn i gael datganiad, os gwelwch yn dda, i esbonio mwy ynghylch dadansoddiad Llywodraeth Cymru o'r rhwymedigaeth gyfreithiol sydd gan Lywodraeth y DU i glirio'r tomenni, a'r hyn y mae modd ei wneud i sicrhau eu bod yn cadw'n driw i'r rhwymedigaeth honno, ond beth yw'r cynllun B os bydd San Steffan yn parhau i osgoi ei gyfrifoldeb. Ac yn olaf, Trefnydd, bu awgrym diweddar o ran gweithredu system rhybudd cynnar ar gyfer pryd y bydd tomenni yn dechrau symud. Rwy'n credu bod hynny yn haeddu mwy o drafod ar lawr y Siambr, yn enwedig a fydd hyn yn ychwanegol at waith diogelwch neu yn lle hynny. Felly, byddwn i'n croesawu datganiad arall gan y Llywodraeth ynghylch y mater hwn, os gwelwch yn dda.
Thank you very much. Delyth Jewell raises a very important point, and we were all incredibly disappointed that further funding wasn't announced in the UK Government's comprehensive spending review last week, as you said yourself. The coal tips predate devolution in 1999, and I'm very surprised—and I've certainly had dealings with the UK Government in the previous term of Government around this issue. You'll be aware that the coal tip safety technology trials programme is under way to explore the instrumentation and the monitoring technology and techniques that are available for us with potential warning functions. And I think we really need to understand the condition indicators and triggering events in relation to coal tip safety. You'll also probably be aware that the Law Commission undertook a significant piece of work for the Welsh Government, and the Minister with responsibility now is looking at that and will update Members at the most appropriate time.
Diolch yn fawr iawn. Mae Delyth Jewell yn codi pwynt pwysig iawn, ac roeddem ni i gyd yn hynod siomedig na chafodd rhagor o gyllid ei gyhoeddi yn adolygiad cynhwysfawr Llywodraeth y DU o wariant yr wythnos diwethaf, fel y gwnaethoch chi ddweud eich hun. Mae'r tomenni glo yn rhagflaenu datganoli ym 1999, ac rwyf i'n synnu'n fawr—ac rwyf i'n sicr wedi trafod â Llywodraeth y DU yn nhymor blaenorol y Llywodraeth ynghylch y mater hwn. Byddwch chi'n ymwybodol bod rhaglen treialon technoleg diogelwch tomenni glo ar y gweill i archwilio'r offeryniaeth a'r dechnoleg a'r technegau monitro sydd ar gael i ni gyda swyddogaethau rhybuddio posibl. Ac rwy'n credu bod angen gwirioneddol i ni ddeall y dangosyddion cyflwr a digwyddiadau sbarduno o ran diogelwch y tomenni glo. Mae'n debyg y byddwch chi hefyd yn ymwybodol bod Comisiwn y Gyfraith wedi gwneud darn sylweddol o waith i Lywodraeth Cymru, ac mae'r Gweinidog sy'n gyfrifol bellach yn ystyried hynny a bydd yn rhoi'r wybodaeth ddiweddaraf i'r Aelodau ar yr adeg fwyaf priodol.
Could I ask for a debate on environment legislation in Government time, Minister? The United Kingdom Government amended the Environment Bill yesterday to include sewerage undertakers whose area is wholly or mainly in England. Now, this clearly makes policy for England, but it doesn't make policy for Wales. And, with all the chaos that's been going on in Westminster over the last few weeks, I think there's a real sense of dislocation—what is the policy for discharges, what is the law, where does the law stand at the moment for Wales in all of this? We've seen a number of legislative consent motions seeking our approval for powers to be enacted in Westminster, without scrutiny in this place, but I think we need a level of coherence in this debate, and a coherence in the legislation that underpins environmental regulation, so that we here can debate these matters, and people in Wales can understand them.
I'd also like to ask for a statement on the ability of the general public to access this building. I understand there was an event taking place here at lunchtime, but this building is now closed as a consequence of a proposed demonstration outside. Now, in a democracy, people have the right to demonstrate; no matter how uncomfortable that may be for Members in here, the public have an absolute right to come here, to witness our debates, and to hold us all to account. It is unacceptable in a democracy, except in very, very narrow circumstances, that this building be closed to the people we seek to represent. I believe that, notwithstanding the public health issues that we have to deal with at the moment—and I accept that—on all other occasions, this place has to be open to the general public, and the general public have an absolute right to come here and watch our debates and watch our votes and how we represent those people.
A gaf i ofyn am ddadl ar ddeddfwriaeth yr amgylchedd yn amser y Llywodraeth, Gweinidog? Diwygiodd Llywodraeth y Deyrnas Unedig Fil yr Amgylchedd ddoe i gynnwys ymgymerwyr carthffosiaeth y mae eu hardal yn gyfan gwbl neu'n bennaf yn Lloegr. Nawr, mae hyn yn amlwg yn gwneud polisi ar gyfer Lloegr, ond nid yw'n gwneud polisi ar gyfer Cymru. A gyda'r holl anhrefn sydd wedi bod yn digwydd yn San Steffan dros yr wythnosau diwethaf, rwy'n credu bod ymdeimlad gwirioneddol o ddadleoli—beth yw'r polisi ar gyfer gollyngiadau, beth yw'r gyfraith, ble mae'r gyfraith yn sefyll ar hyn o bryd i Gymru yn hyn oll? Rydym ni wedi gweld nifer o gynigion cydsyniad deddfwriaethol yn gofyn am ein cymeradwyaeth i bwerau gael eu deddfu yn San Steffan, heb graffu yn y lle hwn, ond rwy'n credu bod angen lefel o gydlyniad arnom ni yn y ddadl hon, a chydlyniad yn y ddeddfwriaeth sy'n sail i reoleiddio amgylcheddol, fel y gallwn ni yma drafod y materion hyn, a gall pobl yng Nghymru eu deall.
Hoffwn i hefyd ofyn am ddatganiad ar allu'r cyhoedd i gael mynediad i'r adeilad hwn. Rwy'n deall bod digwyddiad yn cael ei gynnal yma amser cinio, ond mae'r adeilad hwn ar gau o ganlyniad i brotest arfaethedig y tu allan. Nawr, mewn democratiaeth, mae gan bobl yr hawl i brotestio; ni waeth pa mor anghyfforddus yw hynny i'r Aelodau yma, mae gan y cyhoedd hawl llwyr i ddod yma, i weld ein dadleuon, ac i'n dwyn ni i gyd i gyfrif. Mae'n annerbyniol mewn democratiaeth, ac eithrio o dan amgylchiadau cul iawn, y bydd yr adeilad hwn ar gau i'r bobl yr ydym ni'n ceisio eu cynrychioli. Rwyf i'n credu, er gwaethaf y materion iechyd cyhoeddus y mae'n rhaid i ni ymdrin â nhw ar hyn o bryd—ac rwy'n derbyn hynny—ar bob achlysur arall, fod yn rhaid i'r lle hwn fod yn agored i'r cyhoedd, ac mae gan y cyhoedd hawl llwyr i ddod yma i wylio ein dadleuon a gwylio ein pleidleisiau a sut yr ydym ni'n cynrychioli'r bobl hynny.
Thank you. In relation to your request regarding the environment Bill—and, as you say, we've had a number of LCMs that have been debated in this Chamber—the Minister is considering what steps we need to take. You'll be aware of our programme for government commitments focusing on improving our inland waters particularly, and we're working very closely with water companies around discharges, particularly from combined storm overflows—that work has been undertaken for several years now.
In relation to your second point, the Llywydd has heard your comments. Obviously, this was discussed in Business Committee this morning; there have been closures, as you say, of the Senedd, around public health issues in relation to COVID-19, but I'm sure that the Llywydd, if she feels that there is any need for any further information, will write to you to update you.
Diolch. O ran eich cais ynghylch Bil yr amgylchedd—ac, fel yr ydych chi'n ei ddweud, rydym ni wedi cael nifer o gynigion cydsyniad deddfwriaethol sydd wedi eu trafod yn y Siambr hon—mae'r Gweinidog yn ystyried pa gamau y mae angen i ni eu cymryd. Byddwch chi'n ymwybodol o'n hymrwymiadau yn y rhaglen lywodraethu sy'n canolbwyntio ar wella ein dyfroedd mewndirol yn arbennig, ac rydym ni'n gweithio'n agos iawn gyda chwmnïau dŵr ynghylch gollyngiadau, yn enwedig o orlifo o stormydd cyfunol—mae'r gwaith hwnnw wedi ei wneud ers sawl blwyddyn bellach.
O ran eich ail bwynt, mae'r Llywydd wedi clywed eich sylwadau. Yn amlwg, cafodd hyn ei drafod yn y Pwyllgor Busnes y bore yma; bu cyfnodau o gau'r Senedd, fel y dywedwch chi, o ran materion iechyd y cyhoedd yn ymwneud â COVID-19, ond rwyf i'n siŵr y bydd y Llywydd, os yw'n teimlo bod angen rhagor o wybodaeth, yn ysgrifennu atoch chi i roi'r wybodaeth ddiweddaraf i chi.
I'm sorely tempted to respond myself at that point. I'm sure that I shouldn't, but just to reassure the Member and any other Members that no decision on the closure of this building is taken in order to make life more comfortable for Members and to lessen our accountability to the citizens of Wales. I take professional security and safety advice in these matters in order to keep Members, members of the public and staff safe, and that's the decision I've taken for today. But, as always, the views of Members are influential on my thinking, as is the professional advice that I receive. So, I'm grateful that the matter has been raised, believe it or not, in order to make sure that people are aware that it's not for the comfort of Members here, but is for the security of everybody who is outside or inside this building. And all our proceedings are available to be witnessed by Members virtually, of course, and the decisions we will take and the words that we will speak later on this afternoon, they will all be accountable to the people of Wales.
Peter Fox.
Rwy'n cael fy nhemtio'n fawr i ymateb fy hun ar y pwynt hwnnw. Rwy'n siŵr na ddylwn i, ond dim ond i roi sicrwydd i'r Aelod ac unrhyw Aelodau eraill nad yw unrhyw benderfyniad i gau'r adeilad hwn yn cael ei wneud er mwyn gwneud bywyd yn fwy cyfforddus i'r Aelodau a lleihau ein hatebolrwydd i ddinasyddion Cymru. Rwy'n derbyn cyngor ar ddiogelwch a diogelwch proffesiynol yn y materion hyn er mwyn cadw'r Aelodau, aelodau o'r cyhoedd a staff yn ddiogel, a dyna'r penderfyniad yr wyf i wedi ei wneud ar gyfer heddiw. Ond, fel bob amser, mae barn yr Aelodau yn cael dylanwad ar fy ystyriaeth, yn ogystal â'r cyngor proffesiynol yr wyf i'n ei dderbyn. Felly, rwy'n ddiolchgar bod y mater wedi ei godi, credwch chi neu beidio, er mwyn sicrhau bod pobl yn ymwybodol nad yw er cysur yr Aelodau yma, ond ei fod er diogelwch pawb sydd y tu allan neu'r tu mewn i'r adeilad hwn. Ac mae ein holl drafodion ar gael i'w gweld gan yr Aelodau yn rhithwir, wrth gwrs, yn ogystal â'r penderfyniadau y byddwn ni'n eu gwneud a'r geiriau y byddwn ni'n eu siarad yn nes ymlaen y prynhawn yma, byddan nhw i gyd yn atebol i bobl Cymru.
Peter Fox.
Diolch, Llywydd. Trefnydd, could I please request a statement by the Minister for Climate Change for an update on what action the Welsh Government is taking on the issue of unsafe cladding on high-rise buildings? Recently, some constituents who own properties in the Celestia complex have contacted me about their concerns over a lack of direct support for leaseholders. I understand that this is a complex issue, but it's important that all those affected have certainty and clarity. I recognise that the Government has set up phase 1 of the Welsh buildings safety fund, and I think that Members would be interested in knowing more about what impact this fund has had so far. Now, as I understand it, details about phase 2 of the fund were meant to be announced this autumn, but nothing has been published yet. It is important that details about the next stage of support for those affected are announced as soon as possible. Finally, the written statement published by the Government in July 2021 stated that it was considering introducing
'a buyout scheme to support leaseholders who are impacted by building safety and would prefer to sell their property.'
I think many residents would appreciate an update as to whether such a scheme will be introduced here in Wales. Thank you.
Diolch, Llywydd. Trefnydd, a gaf i ofyn am ddatganiad gan y Gweinidog Newid Hinsawdd i gael yr wybodaeth ddiweddaraf am y camau y mae Llywodraeth Cymru yn eu cymryd ar fater cladin anniogel ar adeiladau uchel? Yn ddiweddar, mae rhai etholwyr sy'n berchen ar eiddo yn ardal datblygiad Celestia wedi cysylltu â mi ynghylch eu pryderon o ran diffyg cefnogaeth uniongyrchol i lesddeiliaid. Rwy'n deall bod hwn yn fater cymhleth, ond mae'n bwysig bod pawb y mae hyn yn effeithio arnyn nhw yn cael sicrwydd ac eglurder. Rwy'n cydnabod bod y Llywodraeth wedi sefydlu cam 1 cronfa diogelwch adeiladau Cymru, ac rwy'n credu y byddai gan Aelodau ddiddordeb mewn gwybod mwy am yr effaith y mae'r gronfa hon wedi ei chael hyd yma. Nawr, yn ôl yr hyn yr wyf i'n ei ddeall, roedd manylion am gam 2 y gronfa i fod i gael eu cyhoeddi yr hydref hwn, ond nid oes dim wedi ei gyhoeddi eto. Mae'n bwysig cyhoeddi manylion am y cam nesaf o gymorth i'r rhai y mae hyn yn effeithio arnyn nhw cyn gynted â phosibl. Yn olaf, nododd y datganiad ysgrifenedig a gafodd ei gyhoeddi gan y Llywodraeth ym mis Gorffennaf 2021 ei bod yn ystyried cyflwyno
'cynllun prynu er mwyn cefnogi lesddeiliaid y mae diogelwch adeiladau yn effeithio arnynt ac y byddai'n well ganddynt werthu eu heiddo.'
Rwy'n credu y byddai llawer o drigolion yn gwerthfawrogi'r wybodaeth ddiweddaraf ynghylch pa un a fydd cynllun o'r fath yn cael ei gyflwyno yma yng Nghymru. Diolch.
Well, I'm sure that the Member appreciates that this is a very complex area and this work is ongoing and the Minister will update Members before Christmas.
Wel, rwy'n siŵr bod yr Aelod yn gwerthfawrogi bod hwn yn faes cymhleth iawn ac mae'r gwaith hwn yn mynd rhagddo a bydd y Gweinidog yn rhoi'r wybodaeth ddiweddaraf i'r Aelodau cyn y Nadolig.
Trefnydd, many in this Siambr will know that this Senedd has been built on a dry dock, and it's probably right to say that this building wouldn't be here now if it wasn't for the port of Cardiff and the coal of the Valleys. Therefore, it's apt for me to ask for a statement today from the Welsh Government about their ports and maritime strategy. As during the industrial revolution, our port has a key role to play during the green revolution. Now, my colleagues Luke Fletcher, Heledd Fychan and I went to visit Cardiff port today; we had a tour, we had a virtual tour, and spoke to the management there. I encourage any Member to go and visit the port, which is literally just around the corner from us. Management there were keen to highlight to us the role that the port can play towards a greener and a decarbonised Wales. So, can we have a statement about your strategy for ports?
Trefnydd, bydd llawer yn y Siambr hon yn gwybod bod y Senedd hon wedi ei hadeiladu ar ddoc sych, ac mae'n debyg ei bod yn iawn dweud na fyddai'r adeilad hwn yma yn awr oni bai am borthladd Caerdydd a glo y Cymoedd. Felly, mae'n addas i mi ofyn am ddatganiad heddiw gan Lywodraeth Cymru am eu strategaeth porthladdoedd a morol. Fel yn ystod y chwyldro diwydiannol, mae gan ein porthladd ran allweddol i'w chwarae yn ystod y chwyldro gwyrdd. Nawr, aeth fy nghyd-Aelodau Luke Fletcher, Heledd Fychan a minnau i ymweld â phorthladd Caerdydd heddiw; cawsom ni daith dywys, cawsom ni daith dywys rithwir, a gwnaethom ni siarad â'r rheolwyr yno. Rwy'n annog unrhyw Aelod i fynd i ymweld â'r porthladd, sydd yn llythrennol o gwmpas y gornel oddi wrthym ni. Roedd y rheolwyr yno yn awyddus i dynnu ein sylw at y rhan y gall y porthladd ei chwarae wrth gyflawni Cymru wyrddach a Chymru wedi'i datgarboneiddio. Felly, a gawn ni ddatganiad am eich strategaeth ar gyfer porthladdoedd?
Thank you. I would certainly encourage Members to undertake the visit that you just referred to. I will ask the Minister what work is ongoing in relation to our ports and maritime strategy and ask for an update.
Diolch. Byddwn i'n sicr yn annog Aelodau i fynd ar yr ymweliad yr ydych chi newydd gyfeirio ato. Byddaf i'n gofyn i'r Gweinidog pa waith sy'n mynd rhagddo o ran ein strategaeth porthladdoedd a morol a gofyn am yr wybodaeth ddiweddaraf.
Last Sunday, I attended a remembrance service at the Armenian monument in Cathays Park, which was the first monument in memory of the holocaust suffered by the Armenian community in 1915. Llywydd, I’m sure you will recall that this institution and the Welsh Government at the time were the first to recognise the genocide of the Armenians during the first world war, and the first to put up a monument to the Armenian slaughter, which was unveiled by your predecessor, Dafydd Elis-Thomas. So, I hope we will all continue to remember the Armenian genocide, both this weekend and when we come to mark Holocaust Memorial Day at the end of January.
Trefnydd, in light of the earlier comments of the First Minister about the disturbing levels of corruption this UK Government is quickly becoming synonymous with, I’d like to request a statement from the Welsh Government about the damage done to Welsh citizens as a result of the awarding of the contract for PCR testing to Immensa Health Clinic in Wolverhampton just weeks after it was incorporated. An initial grant of £119 million last year and a further £50 million this August has been given to a company that is not capable of providing accurate PCR tests. Forty-three thousand PCR tests were declared negative when in fact they were positive in September and the beginning of October alone. So, in this statement, may we be told how many of the false-negative tests affected people living in Wales? And what steps is the Welsh Government taking to seek compensation for the false-negative tests, which we know, from recent remarks from the director of public health, have contributed to the spread of COVID in south-east Wales?
Ddydd Sul diwethaf, roeddwn i'n bresennol mewn gwasanaeth coffa yn heneb yr Armeniaid ym Mharc Cathays, sef yr heneb gyntaf er cof am yr holocost a ddioddefodd gymuned Armenia ym 1915. Llywydd, rwy'n siŵr y byddwch chi'n cofio mai'r sefydliad hwn, a Llywodraeth Cymru ar y pryd, oedd y cyntaf i gydnabod hil-laddiad yr Armeniaid yn ystod y rhyfel byd cyntaf, a'r cyntaf i gyflwyno heneb i bobl Armenia a gafodd eu lladd, a gafodd ei dadorchuddio gan eich rhagflaenydd, Dafydd Elis-Thomas. Felly, rwy'n gobeithio y byddwn ni i gyd yn parhau i gofio hil-laddiad yr Armeniaid, y penwythnos hwn a phan fyddwn yn nodi Diwrnod Cofio'r Holocost ddiwedd mis Ionawr.
Trefnydd, yng ngoleuni sylwadau cynharach y Prif Weinidog am y lefelau llygredd annymunol, sy'n prysur ddod yn gyfystyr â Llywodraeth y DU, hoffwn i ofyn am ddatganiad gan Lywodraeth Cymru ynghylch y difrod a gafodd ei wneud i ddinasyddion Cymru o ganlyniad i ddyfarnu'r contract ar gyfer profion PCR i Glinig Iechyd Immensa yn Wolverhampton wythnosau yn unig ar ôl iddo gael ei ymgorffori. Mae grant cychwynnol o £119 miliwn y llynedd a £50 miliwn arall ym mis Awst wedi ei roi i gwmni nad yw'n gallu darparu profion PCR cywir. Cafodd pedwardeg tri mil o brofion PCR eu datgan yn negatif pan oedden nhw mewn gwirionedd yn bositif ym mis Medi a dechrau mis Hydref yn unig. Felly, yn y datganiad hwn, a gawn ni wybod faint o'r profion ffug-negatif a effeithiodd ar bobl sy'n byw yng Nghymru? A pha gamau y mae Llywodraeth Cymru yn eu cymryd i geisio iawndal am y profion ffug-negatif, yr ydym ni'n gwybod o sylwadau diweddar gan gyfarwyddwr iechyd y cyhoedd eu bod wedi cyfrannu at ledaeniad COVID yn y de-ddwyrain?
Thank you. It was certainly very concerning that, as you say, there were 43,000 false-negative COVID tests. I should say the UK Health Security Agency have confirmed that people from Wales who did have tests analysed at that private laboratory in England were all contacted between 15 and 17 October. This is an ongoing piece of work. We are working with the UK HSA to look at the reviews. We’re working with Public Health Wales as well, and supporting the technical advisory group to asses the potential impact of those incidents on our case rates in epidemiology. The Minister will need to await the results of those investigations and reviews before coming forward with a statement.
Diolch. Yr oedd yn sicr yn bryderus iawn bod 43,000 o brofion COVID ffug-negatif, fel yr ydych chi'n ei ddweud. Dylwn i ddweud bod Asiantaeth Diogelwch Iechyd y DU wedi cadarnhau y cysylltwyd â phobl o Gymru a gafodd eu profion wedi eu dadansoddi yn y labordy preifat hwnnw yn Lloegr rhwng 15 a 17 Hydref. Mae hwn yn ddarn o waith sy'n parhau. Rydym ni'n gweithio gydag Awdurdod Iechyd a Diogelwch y DU i edrych ar yr adolygiadau. Rydym ni'n gweithio gydag Iechyd Cyhoeddus Cymru hefyd, ac yn cefnogi'r grŵp cynghori technegol i asesu effaith bosibl y digwyddiadau hynny ar ein cyfraddau achosion mewn epidemioleg. Bydd angen i'r Gweinidog aros am ganlyniadau'r ymchwiliadau a'r adolygiadau hynny cyn cyflwyno datganiad.
Minister, recent figures demonstrate our emergency services are facing a crisis, with ambulance response time reaching life-endangering levels in Wales. This is true not just for red calls. In September, only 52 per cent of red calls reached their patient within eight minutes, but, for amber calls, 5,228 patients had to wait over three hours and, of these, for 1,608 the ambulances took over five hours. Amber calls can include strokes as well as fractures. Recently, the Minister called a climate emergency, but what is clear now is that the life chances of Welsh patients are facing a greater immediate threat—an ambulance emergency. Will the Minister set aside time for a debate on this crisis for the health Minister to address this issue? Thank you.
Gweinidog, mae ffigurau diweddar yn dangos bod ein gwasanaethau brys yn wynebu argyfwng, gydag amser ymateb ambiwlansys yn cyrraedd lefelau sy'n peryglu bywyd yng Nghymru. Mae hyn yn wir nid yn unig am alwadau coch. Ym mis Medi, dim ond 52 y cant o alwadau coch a gyrhaeddodd eu claf o fewn wyth munud, ond, ar gyfer galwadau ambr, bu'n rhaid i 5,228 o gleifion aros dros dair awr ac, o'r rhain, ar gyfer 1,608 cymerodd yr ambiwlansys dros bum awr. Gall galwadau ambr gynnwys strôc yn ogystal â thorri esgyrn. Yn ddiweddar, galwodd y Gweinidog argyfwng hinsawdd, ond yr hyn sy'n amlwg yn awr yw bod cyfleoedd bywyd cleifion Cymru yn wynebu mwy o fygythiad uniongyrchol—argyfwng ambiwlans. A wnaiff y Gweinidog neilltuo amser ar gyfer dadl ar yr argyfwng hwn i'r Gweinidog iechyd ymdrin â'r mater hwn? Diolch.
We know that excessive waits for an ambulance response are not acceptable, and you will have heard the First Minister answer questions during First Minister's questions around our ambulance waiting times. The Welsh ambulance service, like all our NHS services, not just in Wales but right across the UK, is working very hard to respond to the ongoing and significant challenges that the global pandemic has presented to us. We heard the First Minister saying that, obviously, when ambulances are responding to calls now, invariably, they have to put PPE on, and this is taking much longer, unfortunately, and also the cleaning of the ambulances. I don't think we need a specific debate on ambulance times at the moment, but the health Minister is in the Chamber most weeks, where she can answer specific questions.
Rydym ni'n gwybod nad yw'n dderbyniol aros yn rhy hir am ymateb ambiwlans, a byddwch chi wedi clywed y Prif Weinidog yn ateb cwestiynau yn ystod cwestiynau'r Prif Weinidog ynghylch amseroedd aros ein hambiwlansys. Mae gwasanaeth ambiwlans Cymru, fel holl wasanaethau'r GIG, nid yn unig yng Nghymru ond ledled y DU, yn gweithio'n galed iawn i ymateb i'r heriau parhaus a sylweddol y mae'r pandemig byd-eang wedi eu cyflwyno i ni. Fe wnaethom ni glywed y Prif Weinidog yn dweud, yn amlwg, pan fydd ambiwlansys yn ymateb i alwadau bellach, yn ddieithriad, mae'n rhaid iddyn nhw wisgo cyfarpar diogelu personol, ac mae hyn yn cymryd llawer mwy o amser, yn anffodus, a hefyd glanhau'r ambiwlansys. Nid wyf i'n credu bod angen dadl benodol ar amseroedd ambiwlans arnom ni ar hyn o bryd, ond mae'r Gweinidog iechyd yn y Siambr y rhan fwyaf o wythnosau, lle y gall ateb cwestiynau penodol.
Trefnydd, I'd like to raise the plight of residents and businesses in the wider Brynmawr area who have been affected by the ongoing work on the Heads of the Valleys road. This has been a long-running saga for the local people because works have dragged on and on. What was promised to be a three-months closure of the slip road turned into 15 months. I'm pleased that, as of Monday, the slip road has now opened between 6 a.m and 8 p.m, but there's still work to do on this section of the road, which is down to one lane currently. It's been said by contractors, for what that's worth, that the section will be completed some time this autumn, which officially ends less than a week before Christmas.
Local residents and businesses have suffered long enough already. Many local traders are on the brink. Can the matter of business support be explored? I submitted written questions on the matter, but the answers that came back were not substantial. One local resident told me this week, 'We've been patient enough'. As the crucial Christmas period approaches, can resources also be directed to this section of the road, to ensure that works are completed ahead of the 20 December deadline, which, if it runs to that date, will be no good for the town centre, which has already suffered enough and is looking to recover in the run-up to Christmas? Diolch.
Trefnydd, hoffwn i godi helynt trigolion a busnesau yn ardal ehangach Brynmawr y mae'r gwaith parhaus ar ffordd Blaenau'r Cymoedd yn effeithio arnyn nhw. Mae hon wedi bod yn saga hirhoedlog i'r bobl leol oherwydd bod gwaith wedi llusgo ymlaen ac ymlaen. Mae'r hyn a gafodd ei addo, sef cau'r ffordd ymuno am dri mis, wedi troi yn 15 mis. Rwy'n falch bod y ffordd ymuno, o ddydd Llun ymlaen, wedi agor rhwng 6 a.m ac 8 p.m bellach, ond mae gwaith i'w wneud o hyd ar y rhan hon o'r ffordd, sydd wedi ei chyfyngu i un lôn ar hyn o bryd. Mae contractwyr wedi dweud, am yr hyn y mae'n werth, y bydd yr adran yn cael ei chwblhau rhywbryd yr hydref hwn, sy'n dod i ben yn swyddogol lai nag wythnos cyn y Nadolig.
Mae trigolion a busnesau lleol wedi dioddef yn ddigon hir yn barod. Mae llawer o fasnachwyr lleol ar y dibyn. A fyddai modd archwilio mater cymorth busnes? Cyflwynais i gwestiynau ysgrifenedig ar y mater, ond nid oedd yr atebion a ddaeth yn ôl yn sylweddol. Dywedodd un preswylydd lleol wrthyf i yr wythnos hon, 'Rydym ni wedi bod yn ddigon amyneddgar'. Wrth i gyfnod hollbwysig y Nadolig nesáu, a fyddai modd cyfeirio adnoddau hefyd at y rhan hon o'r ffordd, er mwyn sicrhau bod gwaith yn cael ei gwblhau cyn y dyddiad terfyn ar 20 Rhagfyr? Os bydd yn parhau hyd at y dyddiad hwnnw, ni fyddai'n dda i ganol y dref, sydd wedi dioddef digon eisoes ac sy'n gobeithio adfer yn y cyfnod cyn y Nadolig? Diolch.
I don't have any information to hand around the road that the Member refers to. I'm very pleased that the slip road has opened, and I will certainly ask—I assume it's the Deputy Minister for Climate Change who answered you—him to revisit your written questions to see if there is any further information that can be given and reassurance to your constituents.
Nid oes gen i unrhyw wybodaeth wrth law am y ffordd y mae'r Aelod yn cyfeirio ati. Rwy’n falch iawn bod y ffordd ymuno wedi agor, ac yn sicr, byddaf i'n gofyn—rwy'n tybio mai'r Dirprwy Weinidog Newid Hinsawdd wnaeth eich ateb—iddo ailedrych ar eich cwestiynau ysgrifenedig i weld a oes unrhyw wybodaeth arall y bydd modd ei rhoi a sicrwydd i'ch etholwyr.
Daeth y Dirprwy Lywydd (David Rees) i’r Gadair.
The Deputy Presiding Officer (David Rees) took the Chair.
I seek your wise counsel on how we can get a very specific matter raised here in the Siambr. It could be through a debate on community land ownership, or, indeed, the role of the Crown Estate, or something else that could help resolve a long-standing issue in the gorgeous Garw valley. We've got a former colliery rail line that is now a much-loved but somewhat neglected community footpath and cycle path, which has an active interest from a heritage rail company, a separate local heritage and history society, and environmental groups, and is part of the national cycle network, so Sustrans has an interest too, yet it has contested ownership, and leasehold and maintenance responsibility and public liability accountability falling between various stakeholders and the local authority, and the former and now defunct groundwork organisation, and—wait for it—Crown Estates too. So, as of this moment, this vital community wildlife and recreation corridor risks falling into disrepair because no-one is able to step up and take responsibility for it. So, after years of frustration for all involved, I'm pulling together a meeting of all the stakeholders to see if we can agree a way forward, but a debate on this would be helpful indeed. So, what would the Trefnydd advise if I wanted to seek to air this matter on the floor of the Senedd to encourage a resolution to this long-running saga?
Rwy'n gofyn am eich cyngor doeth ar sut y gallwn ni gael mater penodol iawn wedi ei godi yma yn y Siambr. Gallai fod drwy ddadl ar berchnogaeth tir cymunedol, neu, yn wir, swyddogaeth Ystâd y Goron, neu rywbeth arall a allai helpu i ddatrys problem hirsefydlog yng nghwm Garw hyfryd. Mae gennym ni hen reilffordd lofaol sydd yn llwybr troed a llwybr beicio cymunedol poblogaidd erbyn hyn, ond sydd wedi ei hesgeuluso rhywfaint. Mae gan gwmni rheilffyrdd treftadaeth, cymdeithas treftadaeth a hanes leol ar wahân, a grwpiau amgylcheddol, fuddiant gweithredol ynddi, ac mae'n rhan o'r rhwydwaith beicio cenedlaethol, felly mae gan Sustrans fuddiant hefyd, ac eto mae ei pherchnogaeth wedi ei herio, ac mae cyfrifoldeb lesddaliad a chynnal a chadw ac yswiriant atebolrwydd cyhoeddus yn syrthio rhwng gwahanol randdeiliaid a'r awdurdod lleol, a'r sefydliad sylfaenol blaenorol nad yw'n bodoli mwyach, ac—aroshowch amdani—Ystadau'r Goron hefyd. Felly, ar hyn o bryd, mae perygl y bydd y coridor bywyd gwyllt cymunedol a hamdden hollbwysig hwn yn dadfeilio gan nad oes neb yn gallu camu i'r adwy a chymryd cyfrifoldeb amdano. Felly, ar ôl blynyddoedd o rwystredigaeth i bawb dan sylw, rwy'n dwyn ynghyd cyfarfod o'r holl randdeiliaid i weld a allwn ni gytuno ar ffordd ymlaen, ond byddai dadl ar hyn o gymorth yn wir. Felly, beth fyddai'r Trefnydd yn ei gynghori pe bawn i'n dymuno ceisio gwyntyllu'r mater hwn ar lawr y Senedd i annog penderfyniad i'r saga hirdymor hon?
Possibly a short debate; I've always found if you've got a specific issue like that, it's quite a useful way forward. I mean, it's clearly a complicated issue that you've just set out, so I think there are obviously some contested land ownership issues. I think it's very important in the first place to try and get a better understanding of those issues, so that will inform the options available. You could write to the Minister, or raise a question during their question time, but I think we need to look at the legal issues as well, and that might then open up more opportunities to look at what powers are available, including compulsory purchase, for instance. So, I would certainly suggest that the Member does that in the first instance.
Dadl fer o bosibl; rwyf i bob amser wedi canfod os oes gennych chi fater penodol fel hynny, ei bod ffordd eithaf defnyddiol ymlaen. Mae'n amlwg yn fater cymhleth yr ydych chi newydd ei nodi, felly rwy'n credu bod rhai materion yn amlwg sy'n ymwneud â pherchnogaeth tir. Rwy'n credu ei bod yn bwysig iawn yn y lle cyntaf i geisio cael gwell dealltwriaeth o'r materion hynny, fel y bydd hynny'n llywio'r opsiynau sydd ar gael. Gallech chi ysgrifennu at y Gweinidog, neu godi cwestiwn yn ystod ei sesiwn holi, ond rwy'n credu bod angen i ni ystyried y materion cyfreithiol hefyd, a gallai hynny wedyn agor mwy o gyfleoedd i ystyried pa bwerau sydd ar gael, gan gynnwys prynu gorfodol, er enghraifft. Felly, byddwn i'n sicr yn awgrymu bod yr Aelod yn gwneud hynny yn y lle cyntaf.
Good afternoon, Trefnydd. I would like to call for a statement from the Minister for health regarding fair pay for NHS staff, as I've been contacted by a number of constituents, given that Ysbyty Glan Clwyd is a major employer in the Vale of Clwyd, as is Wrexham Maelor Hospital in your own constituency. And they've raised concerns about the announced 3 per cent pay increase for NHS staff and the fact that they've yet to receive the increase. It appears that many staff on band 2 haven't received the backdated pay uplift, and they're staff who provide vital services such as microbiology, phlebotomy and a whole range of essential diagnostics. This is affecting morale in some of the lowest paid NHS workers and essential workers, who are just as important as our doctors and nurses. And, like many parts of our NHS, these services are understaffed and they've been under immense pressure and strain throughout the pandemic. Staff have had to take extra workloads on during the past 18 months to ensure our NHS continues to operate. So, Trefnydd, will you ask the Minister for health to come to this Chamber and inform my constituents when they will be able to see the promised uplift in their pay? Diolch yn fawr iawn.
Prynhawn da, Trefnydd. Hoffwn i alw am ddatganiad gan y Gweinidog iechyd ynghylch tâl teg i staff y GIG, gan fod nifer o etholwyr wedi cysylltu â mi, o gofio bod Ysbyty Glan Clwyd yn gyflogwr mawr yn Nyffryn Clwyd, ac Ysbyty Maelor Wrecsam yn eich etholaeth eich hun yn yr un modd. Ac maen nhw wedi codi pryderon ynghylch y cynnydd o 3 y cant i gyflogau a gafodd ei gyhoeddi ar gyfer staff y GIG a'r ffaith nad ydyn nhw eto wedi cael y cynnydd. Mae'n ymddangos nad yw llawer o staff ar fand 2 wedi derbyn y codiad cyflog wedi ei ôl-ddyddio, ac maen nhw'n staff sy'n darparu gwasanaethau hanfodol fel microbioleg, fflebotomeg ac ystod eang o ddiagnosteg hanfodol. Mae hyn yn effeithio ar forâl rhai o weithwyr y GIG â'r cyflogau isaf a gweithwyr hanfodol, sydd yr un mor bwysig â'n meddygon a'n nyrsys. Ac, fel sawl rhan o'n GIG, mae prinder staff yn y gwasanaethau hyn ac maen nhw wedi bod dan bwysau a straen aruthrol drwy gydol y pandemig. Bu'n rhaid i staff gymryd llwyth gwaith ychwanegol yn ystod y 18 mis diwethaf i sicrhau bod ein GIG yn parhau i weithredu. Felly, Trefnydd, a wnewch chi ofyn i'r Gweinidog iechyd ddod i'r Siambr hon a rhoi gwybod i fy etholwyr i pryd y byddan nhw'n gallu gweld y cynnydd a gafodd ei addo yn eu cyflog? Diolch yn fawr iawn.
Thank you. Well, you'll be aware the Minister for Health and Social Services did issue a written statement to show her commitment to following the recommendations from the independent NHS pay review body in relation to the 3 per cent pay rise. I think it's very important that we never miss an opportunity to say how much we value the work and appreciate everything our NHS Wales staff have done, particularly over the very difficult 18 months. I know that negotiations are ongoing. I will certainly ask the Minister if there is any further information to update us, but I know her officials are working very closely with NHS Wales to ensure all staff receive that pay rise as soon as possible.
Diolch. Wel, rydych chi'n ymwybodol bod y Gweinidog Iechyd a Gwasanaethau Cymdeithasol wedi dosbarthu datganiad ysgrifenedig i ddangos ei hymrwymiad hi i ddilyn argymhellion corff adolygu cyflogau annibynnol y GIG o ran y codiad cyflog o 3 y cant. Rwyf i o'r farn ei bod yn bwysig iawn nad ydym ni fyth yn colli cyfle i ddweud cymaint yr ydym ni'n gwerthfawrogi'r gwaith ac yn gwerthfawrogi popeth y mae staff GIG Cymru wedi'i wneud, yn enwedig dros 18 mis anodd iawn. Fe wn i fod y trafodaethau yn parhau. Yn sicr, fe fyddaf i'n gofyn i'r Gweinidog a oes rhagor o wybodaeth ddiweddar i'w roi i ni, ond fe wn i fod ei swyddogion hi'n gweithio gyda GIG Cymru yn agos iawn i wneud yn siŵr bod y staff i gyd yn cael y codiad cyflog hwnnw cyn gynted â phosibl.
Ac yn olaf, Cefin Campbell.
And lastly, Cefin Campbell.
Diolch yn fawr iawn, Dirprwy Lywydd. Drefnydd, gaf i ofyn i chi am ddatganiad llafar ynglŷn â'r sefyllfa ddiweddaraf o ran effaith cyngor cynllunio Cyfoeth Naturiol Cymru ar afonydd mewn ardaloedd cadwraeth arbennig sy'n sensitif i phosphates? Mae hyn, wrth gwrs, yn cael effaith fawr ar draws rhanbarth Canolbarth a Gorllewin Cymru. Dwi'n siŵr ein bod ni i gyd yn deall yn glir yr angen am afonydd glân ac afonydd dilygredd, ond mae'n amlwg i mi fod y canllawiau hyn yn mynd i gael effaith fawr iawn a sylweddol ar allu awdurdodau lleol a chi, fel Llywodraeth—fe wnaf i dynnu'r masg i chi fy nghlywed i yn well—i gyflawni nifer o gynlluniau pwysig iawn, fel adeiladu tai fforddiadwy, cynlluniau datblygu economaidd, bargen canolbarth Cymru ac yn y blaen. Nawr, rwy'n deall eich bod chi wedi sefydlu gweithgor cenedlaethol i ddod â'r prif asiantaethau at ei gilydd i gynllunio ffordd ymlaen. A allwn ni gael datganiad wrthych chi, felly, ar waith y gweithgor hwn a fyddai'n ein galluogi ni, fel Aelodau yn y Siambr, i drafod y materion hyn? Diolch yn fawr.
Thank you very much, Deputy Presiding Officer. Trefnydd, could I ask you for an oral statement on the latest situation in terms of the impact of the NRW advice on rivers in special areas of conservation that are sensitive to phosphates? This, of course, is having a major impact across the Mid and West Wales region. I'm sure that we all understand the need for clean rivers and unpolluted rivers, but it's clear to me that these guidelines are going to have a major impact on the ability of local authorities and you as a Government—I'll take off my mask so you can hear me better—to achieve a number of very important plans, such as building affordable homes, economic development schemes, the mid Wales deal and so forth. Now, I understand that you have established a national working group to bring the major agencies together to plan a way ahead. Could we have a statement from you on the work of this working group that would allow us, as Members in the Chamber, to discuss these issues? Thank you very much.
Thank you. Well, this issue actually falls within the portfolio of the Minister for Climate Change, not mine, and I know she has been considering the report from NRW. The Minister has oral questions tomorrow, so it might be most appropriate if you raise it with her then.
Diolch i chi. Wel, mae'r mater hwn ym mhortffolio'r Gweinidog Newid Hinsawdd, mewn gwirionedd, ac nid fy un i, ac fe wn i ei bod hi wedi bod yn ystyried yr adroddiad gan Cyfoeth Naturiol Cymru. Bydd y Gweinidog yn ateb cwestiynau llafar yfory, ac efallai y byddai'n fwyaf addas i chi godi hyn gyda hi bryd hynny.
Diolch i'r Trefnydd.
I thank the Trefnydd.
Yr eitem nesaf yw'r datganiad gan Weinidog yr Economi—a galwaf ar Weinidog yr Economi—ar yr economi sylfaenol.
The next item is a statement by the Minister for Economy—and I call on the Minister for Economy—on the foundational economy.
Thank you, Deputy Presiding Officer. During the last Senedd term, we made significant progress in our support for the foundational economy here in Wales. This is a cross-Government priority, and we have focused our attention on businesses offering services and products that affect our daily lives: the food that we eat, the homes we live in, the energy we use and the care we receive. Estimates suggest that four in 10 jobs, and £1 in every £3 spent, fall into the foundational economy category. And nurturing the foundational economy is a fundamental part of our plans for the future. It underpins our economic resilience and reconstruction mission. At the economic summit last month, I outlined my vision for the Welsh economy and made clear the role that our economy has in creating vibrant places throughout Wales—places where young people can realise their ambitions and reach their potential, places where anyone can launch and develop a thriving business.
The foundational economy in Wales, as I say, accounts for four in 10 jobs, but they cover a broad spectrum of professions and career pathway opportunities. Fortifying the foundational economy will enhance and enrich employment opportunities and will enable us to focus on retaining Welsh talent in Wales to conserve local life and the economies in our cities and in our rural and coastal communities.
Diolch, Dirprwy Lywydd. Yn ystod tymor diwethaf y Senedd, fe welsom ni gynnydd mawr yn ein cefnogaeth ni i'r economi sylfaenol yma yng Nghymru. Mae hon yn flaenoriaeth ym mhob rhan o'r Llywodraeth, ac rydym ni wedi canolbwyntio ein sylw ni ar fusnesau sy'n cynnig gwasanaethau a chynhyrchion sy'n effeithio ar ein bywydau ni bob dydd: y bwyd yr ydym ni'n ei fwyta, y cartrefi yr ydym ni'n byw ynddyn nhw, yr ynni yr ydym ni'n ei ddefnyddio, a'r gofal a gawn ni. Mae amcangyfrifon yn awgrymu bod pedwar o bob 10 swydd, a £1 ym mhob £3 a wariwyd, yn perthyn i gategori'r economi sylfaenol. Ac mae meithrin yr economi sylfaenol yn rhan sylfaenol o'n cynlluniau ni i'r dyfodol. Hon yw'r sail i'n cenhadaeth ni o ran cydnerthedd ac adferiad economaidd. Yn yr uwchgynhadledd economaidd y mis diwethaf, fe roddais i amlinelliad o'r weledigaeth sydd gennyf i ar gyfer economi Cymru ac fe eglurais i'r swyddogaeth sydd gan ein heconomi ni o ran creu lleoedd llewyrchus ledled Cymru—lleoedd y gall pobl ifanc wireddu eu huchelgeisiau ynddyn nhw a chyrraedd eu potensial, lleoedd lle gall unrhyw un lansio a datblygu busnes ffyniannus.
Mae'r economi sylfaenol yng Nghymru, fel y dywedais i, yn cyfrif am bedair o bob 10 swydd, ond mae'r rhain yn cwmpasu ystod eang o broffesiynau a chyfleoedd llwybr gyrfa. Bydd cadarnhau'r economi sylfaenol yn gwella ac yn cyfoethogi cyfleoedd cyflogaeth a bydd yn ein galluogi ni i ganolbwyntio ar gadw doniau Cymru yng Nghymru i warchod bywyd lleol a'r economïau yn ein dinasoedd ni ac yn ein cymunedau gwledig ac arfordirol.
A critical cog of the foundational economy is social care. It enables so many people to live fulfilled lives, whether they are the recipients of care, or relatives and close friends of those receiving care, as well of course as the significant number of people who work in the sector. The sector is facing unprecedented resource pressure, so we're channelling assistance to try to help address this challenge.
Social Care Wales is being supported to help tackle the current recruitment crisis. We have a focused national programme that is helping care providers to reduce recruitment costs, and return-to-work opportunities are being offered to both those furthest away from employment and those facing unexpected life changes, such as redundancy.
We're supporting Flintshire council to become the first council in Wales to directly commission care from microcarers. Recruiting microcarers in outlying villages could help to build rural economies and offer more local solutions, it can also reduce travel requirements and associated carbon emissions, as well of course as supporting the Welsh language. It could help to encourage growth of Welsh-owned businesses, and it is an approach that we will look to promote across Wales.
We are also helping the retail sector to respond to changed shopping habits by providing access to an electronic platform to help enhance the digital presence of smaller retailers and also to help identify opportunities again for reducing the carbon impact. This development is being introduced initially across three local authorities, and I do then expect that to be followed by an all-Wales roll-out.
The pandemic and the ongoing impact of Brexit have emphasised the importance of resilient, local food supply chains. Food is critical within the foundational economy and can help to deliver multiple benefits, providing opportunities for local food suppliers and producers, as well as enhancing health and well-being. It can also play a major role in helping to realise our net-zero ambitions. We've continued to support work to help build local food-producing capacity. Hywel Dda health board has been funded to explore the development of a freeze-cook facility targeted at local food producers.
We're also supporting controlled environment agriculture production. This should help to improve our capacity for year-round crops and will help small businesses to compete fairly to supply food locally, at the same time as contributing to the growth of our green economy. I am determined that we will increase the amount of Welsh food served on public plates. We're working with a range of partners to enable this, including Caerphilly council, who lead on the food frameworks for the Welsh public sector, and we continue to work with major food wholesalers and suppliers to help them to transition to increased Welsh supply.
To successfully and collectively nurture the foundational economy, we must acknowledge the wider benefits that come from local purchasing. This includes supporting fair work, strengthening communities and reducing our carbon impact, as well as improving well-being. Public procurement is worth approximately £7 billion each year in Wales. I am determined that we'll push forward initiatives that ensure that our public money is spent here and to champion a wider recognition of the role that the foundational economy plays in helping to sustain and strengthen our unique ways of life.
I'm pleased to outline that, through support allocated for an NHS Wales foundational economy procurement programme, Welsh suppliers have been able to win an additional £11 million-worth of healthcare contracts from April to October within this year. Social value is now a mandatory criterion in many NHS contracts and we will work with partners to mainstream this further.
We have visibility of NHS Wales's forward contract plan for the next two years and local government has produced a progressive, collaborative contracting pipeline. So, we will work closely together to clarify contract opportunities for the foundational economy and the business support that will give our local suppliers every opportunity of winning these contracts. We'll encourage the involvement of co-operatives, social enterprises and other employee-owned businesses in the delivery of public spending.
Improved visibility of future contract opportunities tackles a significant barrier, which has traditionally limited the chance of local suppliers successfully accessing public procurement. Other requirements, including accreditation and qualifications, can also limit the chances of local businesses in winning contracts. To help address this, I can confirm that I will launch a backing local firms fund this month; it will initially provide support to businesses in the food, social care and optimised retrofit sectors. The £1 million backing local firms fund will build on the success of the challenge fund. As well as accreditation and qualifications, the fund will promote the broad range of career opportunities that these sectors offer. This can appeal to all parts of our rich and diverse population.
Deputy Llywydd, we have achieved some encouraging progress. There remains great scope to accelerate growth in the foundational economy and to fully engage those businesses in our ambitions to deliver programmes such as the optimised retrofit programme, the manufacturing action plan and to help achieve net zero. Realising the potential of the foundational economy requires joined-up working across Government, with business, the wider public sector and our social partners.
In the coming months, I will continue to work with Cabinet colleagues to build on cross-portfolio collaboration that has already been established and to develop approaches that further underline our recognition of the vital contribution that the foundational economy makes to well-being here in Wales.
Un o elfennau hanfodol yr economi sylfaenol yw gofal cymdeithasol. Mae'n galluogi cymaint o bobl i fyw bywydau llawn, os ydyn nhw'n rhai sy'n cael gofal, yn berthnasau neu ffrindiau agos i'r rhai sy'n cael gofal, yn ogystal â'r nifer sylweddol o bobl sy'n gweithio yn y sector. Mae'r sector yn wynebu straen ar ei adnoddau na welwyd ei debyg erioed, ac felly rydym ni'n sianelu cymorth i geisio helpu i fynd i'r afael â'r her hon.
Mae Gofal Cymdeithasol Cymru yn cael ei gefnogi i helpu i fynd i'r afael â'r argyfwng recriwtio ar hyn o bryd. Mae gennym ni raglen genedlaethol i ganolbwyntio ar hyn sy'n helpu darparwyr gofal i leihau costau recriwtio, a rhoi cynnig o gyfleoedd i ddychwelyd i'r gwaith i'r rhai sydd bellaf i ffwrdd oddi wrth gyflogaeth a'r rhai sy'n wynebu newidiadau annisgwyl mewn bywyd, fel diswyddiadau.
Rydym ni'n cefnogi Cyngor Sir y Fflint i fod y cyngor cyntaf yng Nghymru i gomisiynu gofal yn uniongyrchol gan ficro-ofalwyr. Fe allai recriwtio micro-ofalwyr mewn pentrefi anghysbell helpu i adeiladu economïau cefn gwlad a chynnig mwy o atebion lleol, fe all leihau gofynion teithio ac allyriadau carbon cysylltiedig hefyd, yn ogystal â chefnogi'r Gymraeg wrth gwrs. Fe allai helpu i annog twf busnesau sy'n perthyn i Gymru, ac mae hwn yn ddull y byddwn ni'n ceisio ei hyrwyddo ledled Cymru.
Rydym ni hefyd yn helpu'r sector manwerthu i ymateb i arferion siopa newydd drwy roi cyfrwng electronig ar waith i helpu i wella presenoldeb digidol manwerthwyr llai a helpu hefyd i nodi cyfleoedd pellach ar gyfer lleihau effaith carbon. Mae'r datblygiad hwn yn cael ei gyflwyno mewn tri awdurdod lleol i ddechrau, ac rwy'n disgwyl i hynny gael ei ddilyn i hynny gael ei gyflwyno trwy Gymru gyfan wedyn.
Mae'r pandemig ac effaith barhaus Brexit wedi tanlinellu pwysigrwydd cadwyni cyflenwi bwyd lleol sy'n rhai cadarn. Mae bwyd yn hanfodol yn yr economi sylfaenol ac fe all helpu i ddod â manteision niferus, gan ddarparu cyfleoedd i gyflenwyr a chynhyrchwyr bwyd lleol, yn ogystal â gwella iechyd a lles. Fe all chwarae rhan bwysig hefyd wrth helpu i wireddu ein huchelgeisiau sero-net ni. Rydym ni wedi parhau i gefnogi gwaith i helpu i feithrin y gallu i gynhyrchu bwyd yn lleol. Mae bwrdd iechyd Hywel Dda wedi ei ariannu i archwilio'r gwaith o ddatblygu cyfleuster rhewi a choginio a anelir tuag at gynhyrchwyr bwyd lleol.
Rydym ni'n cefnogi cynhyrchu amaethyddol mewn amgylchedd rheoledig. Fe ddylai hyn helpu i wella ein gallu i dyfu cnydau drwy gydol y flwyddyn ac fe fydd hynny'n helpu busnesau bach i gystadlu yn deg o ran darpariaeth bwyd yn lleol, ar yr un pryd â chyfrannu at dwf ein heconomi werdd ni. Rwy'n benderfynol y byddwn ni'n cynyddu'r swm o fwyd o Gymru a roddir ar blatiau'r cyhoedd yma. Rydym ni'n gweithio gydag amrywiaeth o bartneriaid i wneud i hyn ddigwydd, gan gynnwys cyngor Caerffili, sy'n arwain ar y fframweithiau bwyd ar gyfer sector cyhoeddus Cymru, ac rydym ni'n parhau i weithio gyda chyfanwerthwyr a chyflenwyr bwyd mawr i'w helpu i bontio tuag at fwy o gyflenwad o Gymru.
I feithrin yr economi sylfaenol yn llwyddiannus ac ar y cyd, fe fydd yn rhaid i ni gydnabod y manteision ehangach sy'n deillio o brynu yn lleol. Mae hyn yn cynnwys cefnogi gwaith teg, cryfhau cymunedau a lleihau ein heffaith ni o ran carbon, yn ogystal â gwella llesiant. Mae caffael cyhoeddus werth tua £7 biliwn bob blwyddyn yng Nghymru. Rwy'n benderfynol y byddwn ni'n bwrw ymlaen â mentrau sy'n sicrhau bod ein harian cyhoeddus yn cael ei wario yma ac yn hyrwyddo cydnabyddiaeth ehangach o swyddogaeth yr economi sylfaenol wrth helpu i gynnal a chryfhau ein ffyrdd unigryw o fyw.
Rwy'n falch o amlinellu, drwy gymorth a ddyrannwyd ar gyfer rhaglen gaffael economi sylfaenol GIG Cymru, fod cyflenwyr o Gymru wedi gallu ennill gwerth £11 miliwn ychwanegol o gontractau gofal iechyd o fis Ebrill i fis Hydref yn ystod y flwyddyn. Mae gwerth cymdeithasol yn faen prawf gorfodol erbyn hyn yn llawer o gontractau'r GIG ac fe fyddwn ni'n gweithio gyda phartneriaid i brif ffrydio hyn ymhellach.
Rydym wedi gweld blaengynllun contractau GIG Cymru am y ddwy flynedd nesaf ac mae llywodraeth leol wedi creu llif contractio blaengar a chydweithredol. Felly, fe fyddwn ni'n gweithio yn agos gyda'n gilydd i egluro cyfleoedd contractio ar gyfer yr economi sylfaenol a'r cymorth i fusnesau a fydd yn rhoi pob cyfle i'n cyflenwyr lleol allu ennill y cytundebau hyn. Byddwn yn annog cwmnïau cydweithredol, mentrau cymdeithasol a busnesau eraill sy'n eiddo i weithwyr i gymryd rhan yn y gwaith o ddarparu gwariant cyhoeddus.
Mae gwelliant o ran gwelededd y cyfleoedd contractio yn y dyfodol yn mynd i'r afael â rhwystr sylweddol, sydd yn draddodiadol wedi cyfyngu ar y cyfle sydd gan gyflenwyr lleol i gael gafael yn llwyddiannus ar gaffael cyhoeddus. Fe all gofynion eraill hefyd, gan gynnwys achredu a chymwysterau, gyfyngu ar gyfle busnesau lleol i ennill cytundebau. I helpu i fynd i'r afael â hyn, rwy'n gallu cadarnhau y byddaf i'n lansio cronfa i gefnogi cwmnïau lleol y mis hwn; i ddechrau, fe fydd yn rhoi cymorth i fusnesau yn y sectorau bwyd, gofal cymdeithasol, ac ôl-osod er mwyn optimeiddio. Fe fydd y gronfa £1 miliwn sy'n cefnogi cwmnïau lleol yn adeiladu ar lwyddiant y gronfa her. Yn ogystal ag achredu a chymwysterau, fe fydd y gronfa yn hyrwyddo'r ystod eang o gyfleoedd y mae'r sectorau hyn yn eu cynnig o ran gyrfaoedd. Fe all hyn apelio at bob rhan o'n poblogaeth eang ac amrywiol.
Dirprwy Lywydd, rydym ni wedi gwneud peth cynnydd calonogol. Fe geir cyfle ardderchog o hyd i gyflymu twf yn yr economi sylfaenol ac ymgysylltu yn llawn â'r busnesau hynny yn ein huchelgeisiau ni i gyflwyno rhaglenni fel y rhaglen ôl-osod er mwyn optimeiddio, y cynllun gweithredu ar weithgynhyrchu, a helpu i sicrhau sero-net. I wireddu posibiliadau'r economi sylfaenol, mae angen gweithio cydgysylltiedig ar draws y Llywodraeth, gyda busnes, y sector cyhoeddus yn fwy eang a'n partneriaid cymdeithasol ni.
Yn ystod y misoedd nesaf, fe fyddaf i'n dal ati i weithio gyda chydweithwyr yn y Cabinet i adeiladu ar y cydweithio trawsbortffolio a sefydlwyd eisoes a datblygu dulliau sy'n tanlinellu eto ein cydnabyddiaeth ni o gyfraniad hanfodol yr economi sylfaenol tuag at lesiant yma yng Nghymru.
Llefarydd y Ceidwadwyr, Paul Davies.
Conservative spokesperson, Paul Davies.
Diolch, Dirprwy Lywydd, and I'm pleased that the Minister has brought forward a statement on how the Welsh Government is supporting the foundational economy today. Of course, the foundational economy is so vitally important to how we live; as has been said, it covers everything from the social care that's available in our communities to the food we eat, and so it's really encouraging to see the Welsh Government embedding the language of the foundational economy and its principles into its economic policies.
Today's statement has highlighted some of the projects funded via the foundational economy challenge fund, and I know that the impact of that funding has led to some really innovative projects being developed. The statement makes it clear that a £1 million backing local firms fund will build on the success of the challenge fund, which is really positive. Perhaps now is the time, therefore, to review the challenge fund to ensure that there is genuine value for money and that local economies are being transformed as a result of that investment. Therefore, can the Minister tell us how the Welsh Government is monitoring the effectiveness of spend via the foundational economy challenge fund and can he also confirm that he will be publishing an assessment of those projects that have received funding? And can he also clarify whether the backing local firms fund will now replace the challenge fund or, indeed, work alongside it?
Today's statement talks about progressive procurement, and that's something that the Minister knows I'm keen to see delivered right across Wales. We need to see improvements to our procurement practices to ensure small businesses are able to fairly compete for contracts. The Minister says he's determined to push forward initiatives that ensure that our public money is spent here and to champion a wider recognition of the role that the foundational economy plays in helping to sustain and strengthen our unique ways of life, and I'm pleased to hear that. Perhaps he can tell us a little bit more about the NHS Wales foundational economy procurement programme, and given that social value is now a mandatory criterion in many NHS contracts, can he tell us how he'll be monitoring this to ensure that contracts are awarded to the right businesses?
Of course, in order to identify opportunities to localise spend, it's crucial that business support is indeed reviewed. The previous Minister believed that there should be a review of business support, including Business Wales, to ensure that Welsh companies could fulfil public contracts and supply voids. Therefore, can the Minister confirm that that review is taking place, and if so, can he also share with us the outcomes of that review?
The Minister will be aware of the Federation of Small Businesses calls for a foundational economy lens to guide policy making, and I believe there's merit to this idea. One aspect of their lens is to encourage larger businesses to support small and medium-sized enterprises in sectors that are dominated by large firms that have disproportionate influence. The example they use is, of course, in the food industry, and today's statement also considers the importance of the food sector. For example, I'm pleased to see that Hywel Dda University Health Board has been funded to explore development of a freeze-cook facility targeted at local food producers. It's so important that we help local producers in the region and also retain more of the added value from local production.
The Minister will, no doubt, be aware of the Pembrokeshire food park in Haverfordwest, which is a great example of a way of providing opportunities for producers to acquire plots to develop food production and processing facilities that will create added value, and, indeed, create new jobs in the region. Can the Minister tell us what the Welsh Government is doing to develop a foundational economy lens? And can he also tell us what the Welsh Government is doing to support projects like the Pembrokeshire food park and to ensure that good practice like this is being rolled out in other areas?
The Minister may be aware of the report published by the Bevan Foundation last year, which focused on the capacity and potential of businesses in three communities in the south Wales Valleys: Treharris in Merthyr Tydfil, Treherbert in Rhondda Cynon Taf, and Cwmafan in Neath Port Talbot. That report found that support needs to be targeted to microfirms with much more effective communications and networks between businesses themselves and between business, local government and indeed Welsh Government. And so I hope the Minister will take the opportunity today to tell us more about how the Welsh Government is strengthening its communication and networks with businesses, particularly in those areas where local economies are weak.
The Minister will be aware of the work done by Preston City Council in building community wealth, which has successfully promoted inclusive growth of the local economy since 2012, and we can learn lessons from the way in which others are developing the foundational economy. As the Welsh Government is also a significant owner of land and property, it's vital that it's using those assets to deliver social and environmental benefits. Therefore, can the Minister tell us what work has been done to examine how the Welsh Government can use its own assets to develop the foundational economy in Wales? And, as the Minister has reminded us today, the foundational economy accounts for four in 10 jobs and £1 in every £3 that we spend, so we're not talking about small amounts of money here. Of course, the COVID pandemic has impacted resilience in some communities, and it's vital that we understand just how much of an impact it's had on the foundational economy. So, perhaps the Minister will agree to publish an assessment of the impact of COVID-19 on the foundational economy.
Therefore, finally, Dirprwy Lywydd, can I thank the Minister for his statement and say that I look forward to hearing more about how the Welsh Government is developing and scaling up the foundational economy here in Wales? Diolch.
Diolch, Dirprwy Lywydd, ac rwy'n falch bod y Gweinidog wedi cyflwyno datganiad ar y modd y mae Llywodraeth Cymru yn cefnogi'r economi sylfaenol heddiw. Wrth gwrs, mae'r economi sylfaenol mor hanfodol bwysig i'r ffordd yr ydym ni'n byw; fel y dywedwyd, mae'n cwmpasu popeth o'r gofal cymdeithasol sydd ar gael yn ein cymunedau ni i'r bwyd yr ydym ni'n ei fwyta, ac felly mae hi'n galonogol iawn i ni gael gweld Llywodraeth Cymru yn ymgorffori iaith yr economi sylfaenol a'i hegwyddorion yn ei pholisïau economaidd.
Mae datganiad heddiw wedi tynnu sylw at rai o'r prosiectau a ariannwyd drwy gronfa her yr economi sylfaenol, ac fe wn i fod effaith y cyllid hwnnw wedi arwain at ddatblygu rhai prosiectau sy'n wirioneddol arloesol. Mae'r datganiad yn ei gwneud hi'n glir y bydd cronfa cwmnïau lleol gwerth £1 miliwn yn adeiladu ar lwyddiant y gronfa her, sy'n gadarnhaol iawn. Efallai mai dyma'r amser, felly, i adolygu'r gronfa her i sicrhau bod yna wir werth am arian a bod economïau lleol yn cael eu trawsnewid o ganlyniad i'r buddsoddiad hwnnw. Felly, a all y Gweinidog ddweud wrthym ni sut mae Llywodraeth Cymru am fonitro effeithiolrwydd y gwariant drwy gronfa her yr economi sylfaenol ac a wnaiff ef gadarnhau hefyd y bydd yn cyhoeddi asesiad o'r prosiectau hynny sydd wedi cael cyllid? Ac a wnaiff ef egluro hefyd a fydd y gronfa sy'n cefnogi cwmnïau lleol ar hyn o bryd yn disodli'r gronfa her neu, yn wir, yn gweithio ochr yn ochr â hi?
Mae datganiad heddiw yn sôn am gaffael blaengar, ac mae hwnnw'n rhywbeth y mae'r Gweinidog yn gwybod fy mod i'n awyddus i'w weld yn digwydd ledled Cymru. Mae angen i ni weld gwelliannau i'n harferion o ran caffael i sicrhau bod busnesau bach yn gallu cystadlu'n deg am gytundebau. Mae'r Gweinidog yn dweud ei fod ef yn benderfynol o fwrw ymlaen â mentrau sy'n sicrhau bod ein harian cyhoeddus ni'n cael ei wario yma a hyrwyddo cydnabyddiaeth ehangach o swyddogaeth yr economi sylfaenol wrth helpu i gynnal a chryfhau ein ffyrdd unigryw o fyw, ac rwy'n falch o glywed hynny. Efallai y gwnaiff ef ddweud ychydig mwy wrthym ni am raglen gaffael economi sylfaenol GIG Cymru, ac o gofio bod gwerth cymdeithasol yn faen prawf gorfodol erbyn hyn yn llawer o gytundebau'r GIG, a wnaiff ef ddweud wrthym ni sut y bydd yn monitro hyn i sicrhau bod contractau yn cael eu dyfarnu i'r busnesau priodol?
Wrth gwrs, er mwyn nodi cyfleoedd i leoleiddio gwariant, mae'n hanfodol bod cymorth busnes yn cael ei adolygu mewn gwirionedd. Roedd y Gweinidog blaenorol o'r farn y dylid cynnal adolygiad o gymorth busnes, gan gynnwys Busnes Cymru, i sicrhau y gallai cwmnïau o Gymru gyflenwi cytundebau cyhoeddus a bylchau cyflenwad. Felly, a wnaiff y Gweinidog gadarnhau bod yr adolygiad hwnnw'n cael ei gynnal, ac os felly, a wnaiff ef hefyd rannu canlyniadau'r adolygiad hwnnw gyda ni?
Bydd y Gweinidog yn ymwybodol o alwad y Ffederasiwn Busnesau Bach am safbwynt economi sylfaenol i lywio'r gwaith o lunio polisïau, ac rwy'n credu bod budd i'r syniad hwn. Un agwedd ar eu safbwynt yw annog busnesau mwy i gefnogi busnesau bach a chanolig eu maint mewn sectorau sy'n cael eu dominyddu gan gwmnïau mawr sydd â dylanwad anghymesur. Yr enghraifft a gaiff ei defnyddio ganddyn nhw, wrth gwrs, yw'r diwydiant bwyd, ac mae datganiad heddiw hefyd yn rhoi ystyriaeth i bwysigrwydd y sector bwyd. Er enghraifft, rwy'n falch o weld bod Bwrdd Iechyd Prifysgol Hywel Dda wedi cael ei ariannu i archwilio'r gwaith o ddatblygu cyfleuster rhewi a anelir at gynhyrchwyr bwyd lleol. Mae hi mor bwysig ein bod ni'n helpu cynhyrchwyr lleol yn y rhanbarth ac yn cadw mwy o'r gwerth ychwanegol a ddaw yn sgil cynhyrchu yn lleol hefyd.
Mae'n siŵr bod y Gweinidog yn ymwybodol o barc bwyd sir Benfro yn Hwlffordd, sy'n enghraifft wych o ffordd o estyn cyfleoedd i gynhyrchwyr gaffael rhandiroedd i ddatblygu cyfleusterau cynhyrchu a phrosesu bwyd a fydd yn creu gwerth ychwanegol, ac, yn wir, yn creu swyddi newydd yn y rhanbarth. A wnaiff y Gweinidog ddweud wrthym ni beth mae Llywodraeth Cymru yn ei wneud i ddatblygu safbwynt yr economi sylfaenol? Ac a wnaiff ef ddweud wrthym ni hefyd beth mae Llywodraeth Cymru yn ei wneud i gefnogi prosiectau fel parc bwyd sir Benfro a sicrhau bod ymarfer da fel hyn yn cael ei gyflwyno mewn ardaloedd eraill?
Efallai fod y Gweinidog yn ymwybodol o'r adroddiad a gyhoeddwyd gan Sefydliad Bevan y llynedd, a oedd yn canolbwyntio ar allu a photensial busnesau mewn tair cymuned yng Nghymoedd y de: Treharris ym Merthyr Tudful, Treherbert yn Rhondda Cynon Taf, a Chwmafan yng Nghastell-nedd Port Talbot. Roedd yr adroddiad hwnnw'n canfod bod angen anelu cymorth at ficrofusnesau gyda chyfathrebu a rhwydweithiau llawer mwy effeithiol rhwng y busnesau eu hunain a rhwng y busnesau, llywodraeth leol, a Llywodraeth Cymru, mewn gwirionedd. Ac felly rwy'n gobeithio y bydd y Gweinidog yn manteisio ar y cyfle heddiw i ddweud mwy wrthym ni am sut mae Llywodraeth Cymru am rymuso ei chyfathrebu a'i rhwydweithiau gyda busnesau, yn arbennig yn yr ardaloedd hynny lle mae'r economïau lleol yn eiddil.
Bydd y Gweinidog yn ymwybodol o'r gwaith a wnaeth Cyngor Dinas Preston i ddatblygu cyfoeth cymunedol, sydd wedi llwyddo i hybu twf cynhwysol yr economi leol ers 2012, ac fe allwn ni ddysgu gwersi o'r ffordd y mae eraill yn datblygu'r economi sylfaenol. A chan fod Llywodraeth Cymru hefyd yn berchen ar dir ac eiddo sylweddol, mae'n hanfodol ei bod yn defnyddio'r asedau hynny i sicrhau manteision cymdeithasol ac amgylcheddol. Felly, a wnaiff y Gweinidog ddweud wrthym ni pa waith a wnaethpwyd i archwilio sut y gall Llywodraeth Cymru ddefnyddio ei hasedau ei hun i ddatblygu'r economi sylfaenol yng Nghymru? Ac, fel y mae'r Gweinidog wedi ein hatgoffa ni heddiw, mae'r economi sylfaenol yn gyfrifol am greu pedair o bob 10 swydd a £1 ym mhob £3 a wariwn ni, felly nid ydym ni'n sôn am symiau bach o arian yn y fan hon. Wrth gwrs, mae pandemig COVID wedi effeithio ar gadernid rhai cymunedau, ac mae hi'n hanfodol ein bod ni'n deall pa mor fawr yw'r effaith a fu ar yr economi sylfaenol. Felly, efallai y bydd y Gweinidog yn cytuno i gyhoeddi asesiad o effaith COVID-19 ar yr economi sylfaenol.
Felly, yn olaf, Dirprwy Lywydd, a gaf i ddiolch i'r Gweinidog am ei ddatganiad a dweud fy mod i'n edrych ymlaen at glywed mwy am sut y mae Llywodraeth Cymru yn datblygu ac yn cyflwyno'r economi sylfaenol ar raddfa fwy yma yng Nghymru? Diolch.
Thank you for the series of questions. I'll start with your point about the challenge fund and the assessment. Fifty-two projects were supported, 47 of those completed at March, and the assessment of those has helped to inform the activity we're now moving forward with as well. There's also, though, plenty to learn from the community of practice internally, which Cynnal Cymru have helped to run for us, and I'll certainly consider whether it would make sense to publish something, perhaps a written statement, providing more information on what we've learned from the challenge fund and to set out more clearly how that's helped to inform the backing local firms fund, which will take forward much of the learning from the initial challenge fund phase, which of course came from a previous budget agreement.
I think you asked later on about food as a sector, and it's something that I've already made choices on, investing in the food sector, not just in west Wales but right across Wales. It's one of the positive advantages that I see for the future of the Welsh economy and people's continuing understanding of where produce comes from and how we then use it. I actually think there's a big opportunity to persuade more people to make use of Welsh food in their own choices, as well as frankly other public procurement choices that I've mentioned as well. So, as I said, food, the retrofit programme and social care are the three areas we're initially targeting the backing local firms fund on, to try to take forward some of the lessons on how we understand what looking at the wider question of social value is. So, it's not simply about the price, but it's the value of what we do when we're spending public money. I do expect that we'll learn more from this next stage as we then continue to roll this forward. And, in many ways, the backing local firms fund, from an external point of view, is probably easier to understand than the foundational economy. It is exactly what it says on the tin: back local firms for them to be successful, to gain more from public procurement, to actually the help that will provide in terms of local jobs, but also that broader point about our impact on the wider world.
And on the NHS, which again is another—. And I see this from the perspective of being the health Minister, and again within the foundational economy and looking again at local procurement, and now in my current role. The health Minister and I have already issued a written statement on a foundational economy approach within the NHS, so I think it's really encouraging that, within six months, more than £11 million has been spent with Welsh firms who weren't previously engaged and delivering work from NHS procurement. So, that's a really positive step, and I expect us to be able to do more in that space progressively in the future. I know the now Deputy Minister for Climate Change regularly made the point internally within the Government, as well as externally, about how and where you get the money spent on food contracts within the NHS, but much more widely, and where that supply is coming from. So, there is more work that I think we can do, not just in food but a wide range of other areas too. And that will involve monitoring and understanding success and, again, making sure that the lessons from that are rolled out.
I think this goes through to your point about a foundational economy lens, so there are a number of things we're doing. We have a community wealth-building approach in Gwent that takes on board lessons from Preston and others, and our external partners in the Centre for Local Economic Strategies, otherwise known as CLES. That is looking at community wealth building across Gwent, but it definitely includes the NHS, so Aneurin Bevan health board are very much involved in that in looking to understand what we could do better and their understanding of their impact within their local economy and the communities in which they not just provide services but spend lots and lots of public money.
That will also include us looking again at the business support we provide—both the support that Business Wales provides, but when we're talking about the backing local firms fund, some of that will be about business advice for those businesses. So, we're looking to see how we can help them to understand how they can get through the gate and be more successful in procurement in its widest sense. You talked a bit about Welsh Government assets—these aren't just physical assets, of course; I think one of our biggest levers is what we're prepared to do progressively with procurement and our understanding of what we expect people to do, in both direct Welsh Government, but more broadly across the public sector.
I'll consider his point with interest about COVID-19 and its impact on the foundational economy and how that might and might not be, but I'm thinking more clearly about how the business restrictions that we've had have had an impact, and then the success of the interventions we've provided more generally. There is work ongoing on that, but I'm thinking more broadly about the recovery, and how we make sure that the foundational economy actually grows—not just survives, but grows the sector with better paid jobs and better conditions for local firms and local businesses.
Diolch am y gyfres o gwestiynau. Fe ddechreuaf gyda'ch pwynt am y gronfa her a'r asesiad. Cefnogwyd 52 o brosiectau, daeth 47 o'r rhain i ben ym mis Mawrth, ac mae asesu'r rhain wedi helpu i lywio'r gweithgaredd yr ydym ni'n symud ymlaen ag ef nawr hefyd. Mae digon, er hynny, i'w ddysgu o'r gymuned ymarfer, yn fewnol, y mae Cynnal Cymru wedi helpu ei gynnal i ni, ac fe fyddaf i'n sicr yn ystyried a fyddai hi'n gwneud synnwyr i gyhoeddi rhywbeth, datganiad ysgrifenedig efallai, a fyddai'n rhoi mwy o wybodaeth am yr hyn yr ydym ni wedi ei ddysgu o'r gronfa her a nodi'n fwy eglur sut mae hynny wedi helpu i lywio'r gronfa i gefnogi cwmnïau lleol, a fydd yn datblygu llawer o'r hyn a ddysgwyd o gyfnod cychwynnol y gronfa her, a ddeilliodd, wrth gwrs, o gytundeb cyllideb blaenorol.
Rwy'n credu i chi ofyn wedyn am fwyd fel sector, ac mae hynny'n rhywbeth yr wyf i wedi gwneud dewisiadau ynglŷn ag ef eisoes, gan fuddsoddi yn y sector bwyd, nid yn unig yn y gorllewin ond ledled Cymru. Dyma un o'r manteision cadarnhaol a welaf i ar gyfer dyfodol economi Cymru ynghyd â dealltwriaeth barhaus pobl ynglŷn â tharddiad cynnyrch a sut rydym ni'n ei ddefnyddio wedyn. Rwy'n credu bod cyfle mawr mewn gwirionedd i ddwyn perswâd ar fwy o bobl i ddefnyddio bwyd o Gymru yn eu dewisiadau nhw eu hunain, yn ogystal â dewisiadau caffael cyhoeddus eraill yr wyf wedi sôn amdanyn nhw hefyd. Felly, fel y dywedais i, bwyd, y rhaglen ôl-osod, a gofal cymdeithasol yw'r tri maes yr ydym ni'n anelu'r gronfa cwmnïau lleol tuag atyn nhw i ddechrau, i geisio bwrw ymlaen â rhai o'r gwersi ynglŷn â sut yr ydym ni'n deall yr ystyr ehangach o werth cymdeithasol. Felly, nid ymwneud â'r pris yn unig y mae hyn, ond â gwerth yr hyn a wnawn ni pan fyddwn ni'n gwario arian cyhoeddus. Rwy'n disgwyl y byddwn ni'n dysgu mwy o'r cam nesaf hwn wrth i ni barhau i gyflwyno hyn. Ac, mewn sawl ffordd, mae'n debyg bod y gronfa i gefnogi cwmnïau lleol, o safbwynt allanol, yn haws ei deall na'r economi sylfaenol. Mae'n gwneud yr union beth y mae'n dweud y bydd yn ei wneud: cefnogi cwmnïau lleol er mwyn iddyn nhw fod yn llwyddiannus, i gael mwy o fantais oherwydd caffael cyhoeddus, i gael y cymorth a fydd yn darparu o ran swyddi lleol, ond y pwynt ehangach hwnnw hefyd am ein heffaith ni ar y byd yn fwy eang.
Ac o ran y GIG, sy'n un arall eto—. Ac rwyf i'n gallu gweld hyn o safbwynt bod yn Weinidog iechyd, ac yn gallu edrych ar hyn eto o safbwynt yr economi sylfaenol ac yn gallu bwrw golwg arall o safbwynt caffael lleol, a nawr yn fy swydd bresennol. Mae'r Gweinidog iechyd a minnau wedi cyhoeddi datganiad ysgrifenedig eisoes ar ddull economi sylfaenol o fewn y GIG, felly rwyf i o'r farn ei bod hi'n galonogol iawn bod mwy nag £11 miliwn wedi cael ei wario o fewn chwe mis gyda chwmnïau o Gymru nad oedden nhw wedi ymgysylltu o'r blaen ac yn cyflawni gwaith drwy gaffael y GIG. Felly, mae hwnnw'n gam cadarnhaol iawn, ac rwy'n disgwyl i ni allu gwneud mwy yn raddol yn y maes hwnnw yn y dyfodol. Fe wn i fod y Dirprwy Weinidog Newid Hinsawdd wedi gwneud y pwynt yn rheolaidd yn fewnol yn y Llywodraeth, yn ogystal ag yn allanol, ynghylch sut a ble y cewch chi'r arian a wariwyd ar gontractau bwyd o fewn y GIG, ond yn llawer ehangach hefyd, ac o ble y daw'r cyflenwad hwnnw. Felly, fe geir mwy o waith y gallwn ni ei wneud yn fy marn i, nid yn unig o ran bwyd ond gydag ystod eang o feysydd eraill hefyd. Ac fe fydd hynny'n golygu monitro a deall llwyddiant a sicrhau, unwaith eto, fod y gwersi a gaiff eu dysgu oherwydd hynny'n cael eu rhoi ar waith yn ymarferol.
Rwyf i o'r farn fod hyn yn cyffwrdd â'ch pwynt chi am safbwynt yr economi sylfaenol, felly mae yna nifer o bethau yr ydym ni'n eu gwneud. Mae gennym ni ddull cymunedol o ddatblygu cyfoeth yng Ngwent sy'n ystyried gwersi o Preston ac o fannau eraill, a'n partneriaid allanol yn y Ganolfan Strategaethau Economaidd Lleol, a elwir fel arall yn CLES. Mae honno'n edrych ar ddatblygu cyfoeth cymunedol ledled Gwent, ond mae hynny'n bendant yn cynnwys y GIG, ac felly mae bwrdd iechyd Aneurin Bevan yn ymwneud â hynny i raddau helaeth wrth geisio deall yr hyn y gallem ni ei wneud yn well a'u dealltwriaeth nhw o'u heffaith nhw yn eu heconomi leol a'r cymunedau lle maen nhw nid yn unig yn darparu gwasanaethau ond yn gwario llawer iawn o arian cyhoeddus.
Fe fydd hynny hefyd yn cynnwys golwg arall gennym ni ar y cymorth busnes yr ydym ni'n ei roi—y cymorth y mae Busnes Cymru yn ei ddarparu, ond pan ydym ni'n sôn am y gronfa i gefnogi cwmnïau lleol, fe fydd rhywfaint o hynny'n ymwneud â chyngor busnes i'r busnesau hynny. Felly, rydym ni'n ystyried sut y gallwn ni eu helpu nhw i ddeall sut y gallan nhw fynd drwy'r giât a bod yn fwy llwyddiannus ym maes caffael yn ei ystyr ehangaf. Roeddech chi'n trafod ychydig ar asedau Llywodraeth Cymru—nid asedau materol yn unig yw'r rhain, wrth gwrs; rwyf i o'r farn mai un o'n harfau mwyaf ni yw'r hyn yr ydym yn barod i'w wneud yn raddol gyda chaffael a'n dealltwriaeth ni o'r hyn yr ydym ni'n disgwyl i bobl ei wneud, yn uniongyrchol gyda Llywodraeth Cymru, ond yn ehangach ar draws y sector cyhoeddus hefyd.
Fe fyddaf i'n rhoi ystyriaeth i'w bwynt ef am COVID-19 ac effaith hynny ar yr economi sylfaenol ac ym mha fodd neu beidio, ond rwyf i'n ystyried yn gliriach am sut mae'r cyfyngiadau a gawsom ni wedi cael effaith ar fusnesau, a llwyddiant yr ymyriadau a wnaethom ni'n fwy cyffredinol. Mae gwaith yn mynd rhagddo yn y cyswllt hwnnw, ond rwyf i'n rhoi mwy o ystyriaeth i'r adferiad, a sut rydym ni am sicrhau bod yr economi sylfaenol yn tyfu mewn gwirionedd—nid yn unig yn goroesi, ond yn tyfu'r sector gyda swyddi â chyflog gwell ac amodau gwell i gwmnïau lleol a busnesau lleol.
Llefarydd Plaid Cymru, Luke Fletcher.
Plaid Cymru spokesperson, Luke Fletcher.
Diolch, Dirprwy Lywydd, a diolch, wrth gwrs, i'r Gweinidog am ei ddatganiad heddiw.
Thank you, Deputy Llywydd, and thank you to the Minister for the statement this afternoon.
Traditional macro-economic approaches to economic development have failed to deliver economic gains and social benefits within environmentally sustainable limits or spread fairly those gains throughout Welsh localities. The current model that relies on continual growth, the accumulation of capital and extraction for profit is impossible to sustain on a finite planet with finite resources.
Turning to the statement, current attempts by the Welsh Government to prioritise social utility when awarding contracts—which I wholeheartedly welcome—risks seeing some businesses simply rewording their bids to incorporate the new requirements at paper level only, rather than demonstrating how they embed social value within their proposed work practices. Could the Minister outline what measures the Welsh Government are taking to guard against this?
We also must move away from obsessions with high-value sectors and inward investment to a more holistic view that focuses more attention to the foundational economy. This could be achieved by harnessing the power of community wealth building and anchor institutions encouraging plural ownership of the economy by locally owned or socially minded businesses, who are more likely to employ, buy and invest locally rather than extracting wealth. In Preston—as we've heard already today—community wealth building has been used to tackle the inequalities present in the region and ensure economic development in the area is shared more equally amongst residents. Through this approach, an extra £4 million was spent locally by Preston council over a four-year period.
It's welcome that Welsh suppliers have been able to win an additional £11 million-worth of healthcare contracts, but I'm sure the Minister shares my ambition for us to go even further. It's welcome that the Minister has announced the backing local firms fund. I would welcome further details on that fund, and would echo Paul Davies's calls for a review of the challenge fund. And further, could the Minister outline the Welsh Government's position on creating a Welsh model of local public procurement, built on the foundational economy, specifically through setting a target of increasing the level of public sector procurement to 75 per cent of the total spend of the Government procurement budget?
A new green industrial strategy must not only cease carbon-intensive practices, but provide a just transition with shovel-ready green jobs and a local jobs guarantee that will help revitalise Wales's rural and ex-industrial local economies. Following the lead of the Scottish Government, a just transition commission should be developed to oversee the green industrial transition, and we should establish an alliance of Welsh businesses—which includes the Welsh Government—to focus on co-ordinating action, not just policy, that will achieve social, economic and environmental growth. A just transition is key for the foundational economy in Wales, as so many sectors in the foundational economy suffer from issues stemming from below-average hourly wages and relatively unstable hours of work. This results in more people living in poverty or being at risk from falling into poverty, and has a negative effect on family life, health and spending in the local economy. I think the Chamber can guess where I'm going with this, but could the Minister confirm whether or not the Welsh Government has considered the possibility of establishing a just transition commission?
Of course, increasing pay and providing more secure and stable hours must be an integral part of any policy aiming to grow the foundational economy, and may help us in tackling some of those recruitment issues the Minister outlined in his statement. In food and beverage services, accommodation and retail, for example, workers receive at least £3 an hour less than the average Welsh worker, but these sectors employ around four out of 10 of all employees in Wales. In the retail, food, accommodation and social care sectors, even the best paid employees earn less than £500 a week. What measures will the Government take to improve earnings and hours in the foundational economy, and has the Minister given consideration to how we might be able to incorporate a four-day work week into the foundational economy? I mentioned procurement earlier on—well, there is an opportunity to use the Wales fair work Act and incentivise shorter working weeks by building it into procurement strategy, which is of course all above board, according to section 60 of the Wales Act 2006.
And finally, Dirprwy Lywydd, the gender pay gap is also of concern in the foundational economy, as the largest gender pay gap is seen in the energy industry and is also very substantial in education, health and non-residential social care. There is a notable gap in gross weekly earnings between women and men in all foundational economy sectors, which worsens as pay increases. Chwarae Teg's recently published figures on the Welsh gender pay gap between 2020 and 2021 show that the gender pay gap has actually worsened in this time, increasing by 0.7 per cent to a total gap of 12.3 per cent. As we transition to a greener economy, where much of the focus will be on sectors such as energy, construction and housing, how does the Welsh Government plan to rectify this pay gap and ensure that everyone gets a fair stake and fair work in Wales's future green economy?
Mae ymagwedd macro-economaidd traddodiadol at ddatblygiad economaidd wedi methu â sicrhau cynnydd economaidd na lles cymdeithasol o fewn terfynau amgylcheddol cynaliadwy nac wedi gwasgaru'r cynnydd hwnnw ledled broydd Cymru. Mae'r model presennol sy'n dibynnu ar dwf parhaus, cronni cyfalaf, a thynnu allan er elw yn amhosibl ei gynnal ar blaned â therfynau gydag adnoddau â therfynau.
Gan droi at y datganiad, mae ymdrechion presennol Llywodraeth Cymru i flaenoriaethu cyfleustodau cymdeithasol wrth ddyfarnu contractau—yr wyf i'n ei groesawu yn llwyr—yn peryglu gweld rhai busnesau yn aralleirio eu ceisiadau i ymgorffori'r gofynion newydd ar bapur er mwyn gwneud hynny'n unig, yn hytrach na dangos sut maen nhw am ymgorffori gwerth cymdeithasol yn eu harferion gwaith arfaethedig. A wnaiff y Gweinidog amlinellu pa fesurau y mae Llywodraeth Cymru yn eu cymryd i warchod rhag hyn?
Mae'n rhaid i ni symud oddi wrth obsesiynau gyda sectorau gwerth uchel, a mewnfuddsoddiad hefyd, tuag at farn fwy cyfannol sy'n canolbwyntio mwy ar yr economi sylfaenol. Gellid cyflawni hyn drwy ffrwyno grym adeiladu cyfoeth cymunedol a sefydliadau angori sy'n annog busnesau sy'n eiddo lleol neu fusnesau sy'n cael eu gwarchod yn gymdeithasol, sy'n fwy tebygol o gyflogi, prynu, a buddsoddi yn lleol yn hytrach na thynnu cyfoeth allan. Yn Preston—fel clywsom ni heddiw eisoes—fe ddefnyddiwyd adeiladu cyfoeth cymunedol i fynd i'r afael â'r anghydraddoldebau sy'n bresennol yn y rhanbarth a sicrhau bod datblygu economaidd yn yr ardal yn cael ei rannu yn fwy cyfartal ymhlith y trigolion. Oherwydd yr ymagwedd hon, fe wariwyd £4 miliwn yn ychwanegol yn lleol gan gyngor Preston dros gyfnod o bedair blynedd.
Mae'r ffaith bod cyflenwyr o Gymru wedi gallu ennill gwerth £11 miliwn ychwanegol o gontractau gofal iechyd i'w groesawu, ond rwy'n siŵr bod y Gweinidog yn rhannu fy uchelgais i inni fynd ymhellach fyth. Mae beth da bod y Gweinidog wedi cyhoeddi'r gronfa i gefnogi cwmnïau lleol. Fe fyddwn i'n croesawu rhagor o fanylion am y gronfa honno, ac yn adleisio galwadau Paul Davies am adolygiad o'r gronfa her. Ac ymhellach, a wnaiff y Gweinidog amlinellu safbwynt Llywodraeth Cymru ynglŷn â chreu patrwm Cymreig o gaffael cyhoeddus lleol, sydd wedi ei adeiladu ar yr economi sylfaenol, trwy osod nod penodol o gynyddu lefel caffael y sector cyhoeddus i 75 y cant o gyfanswm gwariant cyllideb caffael y Llywodraeth?
Mae'n rhaid i strategaeth ddiwydiannol werdd newydd nid yn unig gefnu ar arferion carbon-ddwys, ond pontio hynny yn deg gyda swyddi gwyrdd parod a gwarant o swyddi lleol a fydd yn helpu i adfywio economïau lleol cefn gwlad ac ardaloedd ôl-ddiwydiannol Cymru. Yn dilyn arweiniad Llywodraeth yr Alban, fe ddylid datblygu comisiwn pontio teg i oruchwylio'r newid diwydiannol gwyrdd, ac fe ddylem ni sefydlu cynghrair o fusnesau yng Nghymru—sy'n cynnwys Llywodraeth Cymru—i ganolbwyntio ar gydlynu camau gweithredu, nid polisïau yn unig, a fydd yn sicrhau twf cymdeithasol, economaidd, ac amgylcheddol. Mae pontio teg yn allweddol i’r economi sylfaenol yng Nghymru, gan fod cynifer o sectorau yn yr economi sylfaenol yn dioddef oherwydd materion sy'n deillio o gyflogau fesul awr sy'n is na'r cyfartaledd ac oriau gwaith sy'n gymharol ansefydlog. Mae hyn yn arwain at fwy o bobl yn byw mewn tlodi neu mewn perygl o syrthio i dlodi, ac mae'n cael effaith ddinistriol ar fywyd teuluol, ar iechyd, ac ar wariant yn yr economi leol. Rwyf i o'r farn y bydd y Siambr yn gallu dyfalu i ba gyfeiriad yr wyf i'n teithio, ond a wnaiff y Gweinidog gadarnhau a yw Llywodraeth Cymru wedi ystyried y posibilrwydd o sefydlu comisiwn ar gyfer pontio teg neu beidio?
Wrth gwrs, mae'n rhaid i gynyddu cyflogau a chynnig mwy o ddiogelwch a sefydlogrwydd oriau fod yn rhan annatod o unrhyw bolisi sy'n anelu at feithrin yr economi sylfaenol, ac fe all hynny ein helpu ni i fynd i'r afael â rhai o'r materion recriwtio hynny a amlinellwyd gan y Gweinidog yn ei ddatganiad. Yn y gwasanaethau bwyd a diod, llety a manwerthu, er enghraifft, mae gweithwyr yn cael o leiaf £3 yr awr yn llai na'r gweithiwr cyfartalog yng Nghymru, ond mae'r sectorau hyn yn cyflogi tua phedwar o bob 10 o holl weithwyr Cymru. Yn y sectorau manwerthu, bwyd, llety, a gofal cymdeithasol, mae hyd yn oed y gweithwyr sy'n cael eu talu'r cyflog gorau yn ennill llai na £500 yr wythnos. Pa fesurau a wnaiff y Llywodraeth eu cymryd i gynyddu enillion ac oriau yn yr economi sylfaenol, ac a yw'r Gweinidog wedi ystyried sut y gallem ni ymgorffori wythnos waith pedwar diwrnod yn yr economi sylfaenol? Fe soniais i am gaffael yn gynharach—wel, mae cyfle yma i ddefnyddio Deddf gwaith teg Cymru ac ysgogi wythnosau gwaith byrrach drwy gynnwys hynny yn y strategaeth gaffael, sydd, wrth gwrs, yn gwbl briodol, yn ôl adran 60 Deddf Cymru 2006.
Ac yn olaf, Dirprwy Lywydd, mae'r bwlch cyflog rhwng y rhywiau yn yr economi sylfaenol yn peri pryder hefyd, gan fod y bwlch cyflog rhwng y rhywiau mwyaf i'w weld yn y diwydiant ynni ac mae'n sylweddol iawn hefyd mewn addysg, iechyd, a gofal cymdeithasol dibreswyl. Ceir bwlch nodedig mewn enillion wythnosol gros rhwng menywod a dynion ym mhob sector o'r economi sylfaenol, sy'n gwaethygu wrth i gyflogau gynyddu. Mae ffigurau Chwarae Teg a gyhoeddwyd yn ddiweddar ar y bwlch cyflog rhwng y rhywiau yng Nghymru rhwng 2020 a 2021 yn dangos bod y bwlch cyflog rhwng y rhywiau wedi gwaethygu yn y cyfnod hwn, gan gynyddu 0.7 y cant i fwlch cyfan o 12.3 y cant. Wrth i ni drosglwyddo at economi werddach, lle bydd llawer o'r canolbwyntio ar sectorau fel ynni, adeiladu, a thai, sut mae Llywodraeth Cymru yn bwriadu ymdrin â'r bwlch cyflog hwn a sicrhau bod pawb yn cael cyfran deg a gwaith teg yn economi werdd Cymru i'r dyfodol?
Thank you for the comments and questions. I hope that we heard a more positive Luke Fletcher than last week, when he talked about how he self-described as rather negative and seeing the downside. Actually, I think there's a lot to be positive about in the foundational economy, and as I say, we started the challenge fund in particular following a budget agreement with his party in the previous Senedd, and that's allowed us then to start the challenge fund.
Again, much of what he said at the start of his contribution about recognising the value of anchor institutions and how they can have a much bigger impact on the local economy was definitely at the heart of our thinking. It's why we were able to reach agreements on doing that previously. That's part of what I'm looking to take forward. I'm not going to try to unpick the lessons we've learned, but how can we do more and be more—not just enthusiastic, but actually more ambitious about what we can do in practice. That's why I'm really pleased that, within six months, we've done what I've said with the £11 million of extra NHS spending in Wales that, previously, was going outside Wales. That's significant, and I expect us to be able to identify more NHS spend coming back into Wales in the future, progressively. As I've said to Paul Davies, I'm certainly looking to monitor that together with the health Minister, because I want to understand how we've done that successfully in practice, and then to reset our objectives to do more in the future, rather than simply saying, 'We've done enough, let's forget about this and move on.' This is part of the future, not simply something for one statement and then move on.
On your point about how that value needs to be there, I think your points about procurement and supply chain are really important. We know we've made a difference on procurement over the last term and before. We know that there are more Welsh businesses and more Welsh jobs because of the way we've changed our approach in procurement. But the challenge is, again, how we do more, not to be defensive about what we've done or haven't done so far, but how do we say we can do even better. The backing local firms fund is part of that, but it's all the other things that I've outlined earlier today. The work that CLES have done with us, the lesson learning they're already doing with public services boards—they're doing lesson learning to get to the end of this financial year for us to understand more about what we already have done, to then be able to move on and make greater progress. It's already the case that we understand that, within the supply chain, there are some businesses that have a postcode for payment, but all of the activity certainly isn't in Wales. That's, again, part of our challenge—how do we understand as we go through the management of the supply chain itself that we're not just getting primary contractors who are based here, but as you go to the next two steps down, are those businesses genuinely located in Wales, and the jobs are here? And crucially, how do we get Welsh businesses further up that chain within the supply chain so that they're the primary contractor and not the third or the fourth iteration of it?
I expect you will see more of that as we go through what the backing local firms fund will help us to do—and more of the advice that Business Wales will continue to provide within the sector as well. So, I think there is room for optimism because we have already done some of this. A good example of the backing local firms fund is the optimised retrofit programme, similar to your point about the green economy. We've announced £150 million to spend with an objective that should make a big difference for the homes that people live in. That's part of our objective, and the bills and the costs for people that live in those homes. But from this perspective, it's the jobs that will go in that. Where is that £150 million going to be spent? How do we positively identify Welsh firms, Welsh businesses, Welsh jobs that will be taking advantage of that money? And again, that's very clear, and this is a good example of a much more joined-up approach between my colleagues in climate change, Julie James and Lee Waters, and this department to make sure we take advantage of those opportunities.
I'm not persuaded that we necessarily need a just transition commission, but I think what we have set out, with your points about fair work and also the objectives we have with the social partnership and procurement Bill—fair work will be at the heart of that. There will be lots more to talk about in the scrutiny of that piece of legislation, as well as our approach in a range of other areas. But I do recognise that we have more that I think we can do in the way we choose to spend money, and how we persuade businesses to come along with us—that's by exhortation but it's also about the requirements we have of how we expect Welsh public money to be spent. And that will include our ambitions on reducing the gender pay gap, because I recognise that as the economy is structured, there are many jobs that people assume are jobs for men or for women and yet, actually, we know that that divide need not be the case. We are looking to positively encourage people to consider different careers, as well as, with our foundational economy approach, looking to raise the pay of areas where we know that there are often low-paid women. So, that's why we're talking about social care as a really important sector, but it is also why we'll continue to take proactive and positive steps to encourage women into careers, into skills and training to get those jobs, and for employers to change the workplace.
I'll finish on this point, Deputy Llywydd. I can honestly say that I have worked in workplaces with different groups of people in different teams, and the best teams that I have worked in are teams that are more balanced between men and women—the most enjoyable teams, the best culture within the teams, the best way to get the most out of each other. So, it isn't just about wanting to do the right thing from an ideological perspective; there's good evidence, not just in my experience but more generally, that businesses tend to do better if they can address this issue about who works for them and, crucially, the fairness of how people get paid.
Diolch i chi am y sylwadau a'r cwestiynau. Rwy'n gobeithio ein bod ni wedi clywed Luke Fletcher mwy adeiladol heddiw na'r wythnos diwethaf, pan ddywedodd ei fod yn ei ddisgrifio ei hun yn un sydd braidd yn negyddol ac yn gweld yr ochr dywyll. Mewn gwirionedd, rwy'n credu bod llawer i fod yn gadarnhaol yn ei gylch yn yr economi sylfaenol, ac fel dywedais i, fe wnaethom ni ddechrau'r gronfa her yn benodol wedi cytundeb cyllideb gyda'i blaid ef yn y Senedd flaenorol, a hynny wedyn sydd wedi caniatáu i ni ddechrau'r gronfa her.
Unwaith eto, roedd llawer o'r hyn a ddywedodd ef ar ddechrau ei gyfraniad ynglŷn â chydnabod gwerth sefydliadau angori a sut y gallan nhw gael effaith llawer mwy eang ar yr economi leol yn sicr wrth hanfod ein ffordd ninnau o feddwl, yn bendant. Dyna pam roeddem ni'n gallu dod i gytundeb ar wneud hynny o'r blaen. Mae hynny'n rhan o'r hyn yr wyf i'n ystyried ei ddatblygu. Nid wyf i am geisio datod y gwersi y gwnaethom ni eu dysgu, ond sut y gallwn ni wneud mwy, a bod yn fwy—nid yn unig yn frwdfrydig, ond mewn gwirionedd yn fwy uchelgeisiol o ran yr hyn y gallwn ni ei wneud yn ymarferol. Dyna pam rwyf i'n falch iawn ein bod ni, o fewn chwe mis, wedi gwneud yr hyn a ddywedais i gyda'r £11 miliwn o wariant ychwanegol gan y GIG yng Nghymru a oedd, cyn hyn, yn mynd y tu allan i Gymru. Mae hynny'n arwyddocaol iawn, ac rwy'n disgwyl i ni allu nodi mwy o wariant gan y GIG yn dychwelyd, yn raddol, i Gymru yn y dyfodol. Fel y dywedais i wrth Paul Davies, rwy'n sicr yn ceisio monitro hynny ynghyd â'r Gweinidog iechyd, am fy mod i'n awyddus i ddeall sut rydym ni wedi gwneud hynny'n llwyddiannus yn ymarferol, ac ailosod ein hamcanion ni wedyn i wneud mwy yn y dyfodol, yn hytrach na dim ond dweud, 'Rydym ni wedi gwneud digon, gadewch i ni anghofio am hyn a symud ymlaen.' Mae hyn yn rhan o'r dyfodol, nid rhywbeth ar gyfer un datganiad yn unig ac yna symud ymlaen.
O ran eich pwynt ynghylch sut y mae angen i'r gwerth hwnnw fod yno, rwy'n credu bod eich pwyntiau chi am gaffael a'r gadwyn gyflenwi yn bwysig iawn. Rydym ni'n gwybod ein bod ni wedi gwneud gwahaniaeth o ran caffael dros y tymor diwethaf a chyn hynny. Fe wyddom ni fod mwy o fusnesau yng Nghymru a mwy o swyddi yng Nghymru oherwydd y ffordd yr ydym ni wedi newid ein dull o gaffael. Ond yr her, unwaith eto, yw sut rydym ni yn gwneud mwy, a pheidio â bod yn amddiffynnol o ran yr hyn a wnaethom ni neu beidio hyd yn hyn, ond sut rydym ni yn dweud y gallwn ni wneud yn well eto, hyd yn oed. Mae'r gronfa i gefnogi cwmnïau lleol yn rhan o hynny, ond dyma'r holl bethau eraill a amlinellais i'n gynharach heddiw. Y gwaith a wnaeth CLES gyda ni, y gwersi maen nhw wedi eu dysgu eisoes gyda byrddau gwasanaethau cyhoeddus—maen nhw'n dysgu gwersi wrth gyrraedd diwedd y flwyddyn ariannol hon i ni allu deall mwy am yr hyn a wnaethom ni eisoes, er mwyn gallu symud ymlaen a gweld mwy o gynnydd. Mae hi'n wir ein bod ni'n deall mwy ar hyn o bryd, o fewn y gadwyn gyflenwi, ynghylch rhai busnesau sydd â chod post ar gyfer talu, ond nid yw'r holl weithgarwch, yn sicr, yn digwydd yng Nghymru. Mae hynny, unwaith eto, yn rhan o'n her ni—sut rydym ni'n dod i ddealltwriaeth wrth i ni fynd drwy reolaeth y gadwyn gyflenwi ei hun mai dim ond contractwyr sylfaenol a leolir yma, ond wrth i chi fynd ddau gam arall i lawr, fod y busnesau hynny a leolir yn wirioneddol yng Nghymru, a bod y swyddi yma? Ac yn hollbwysig, sut mae sefydlu busnesau Cymru ymhellach i fyny'r gadwyn honno o fewn y gadwyn gyflenwi fel mai y nhw yw'r prif gontractwyr ac nid y trydydd neu'r pedwerydd i lawr o'r brig?
Rwy'n disgwyl y byddwch chi'n gweld mwy ar hynny wrth i ni fynd drwy'r hyn y bydd y gronfa i gefnogi cwmnïau lleol yn ein helpu ni i'w wneud—a mwy o'r cyngor y bydd Busnes Cymru yn parhau i'w roi yn y sector hefyd. Felly, rwyf i o'r farn fod lle i ni fod yn obeithiol am ein bod ni wedi gwneud rhywfaint o hyn eisoes. Enghraifft dda o'r gronfa i gefnogi cwmnïau lleol yw'r rhaglen ôl-osod er mwyn optimeiddio, sy'n debyg i'ch pwynt chi am yr economi werdd. Rydym ni wedi cyhoeddi £150 miliwn i'w wario gyda'r bwriad o wneud gwahaniaeth mawr i'r tai y mae pobl yn byw ynddyn nhw. Mae hynny'n rhan o'n bwriad ni, a lleihau'r biliau a'r costau i bobl sy'n byw yn y tai hynny. Ond o'r safbwynt hwn, y swyddi a fydd yn dod yn sgil hynny. Ymhle y caiff y £150 miliwn hwnnw ei wario? Sut fyddwn ni'n clustnodi cwmnïau o Gymru, busnesau Cymru, swyddi yng Nghymru a fydd yn manteisio ar yr arian hwnnw? Ac eto, mae hynny'n eglur iawn, ac mae hon yn enghraifft dda o ddull llawer mwy cydgysylltiedig rhwng fy nghydweithwyr newid hinsawdd, Julie James a Lee Waters, a'r adran hon i sicrhau ein bod ni'n manteisio ar y cyfleoedd hynny.
Nid wyf i wedi fy argyhoeddi bod angen comisiwn ar gyfer pontio teg arnom ni o reidrwydd, ond rwyf i o'r farn bod yr hyn y gwnaethom ni ei nodi, gyda'ch pwyntiau chi am waith teg a hefyd yr amcanion sydd gennym ni gyda'r Bil partneriaeth gymdeithasol a chaffael—fe fydd gwaith teg wrth wraidd hynny. Fe fydd llawer mwy i ni siarad amdano wrth graffu ar y darn hwnnw o ddeddfwriaeth, yn ogystal â'n dull gweithredu mewn amrywiaeth o feysydd eraill. Ond rwy'n cydnabod bod gennym ni fwy y gallwn ni ei wneud, yn fy marn i, o ran y ffordd yr ydym ni'n dewis gwario arian ynddi, a sut rydym ni'n dwyn perswâd ar fusnesau i ddod gyda ni—drwy anogaeth y bydd hynny ond mae hyn yn ymwneud hefyd â'r gofynion sydd gennym ni o ran sut rydym ni'n disgwyl i arian cyhoeddus Cymru gael ei wario. Ac fe fydd hynny'n cynnwys ein huchelgeisiau o ran lleihau'r bwlch cyflog rhwng y rhywiau, oherwydd rwy'n cydnabod, wrth i'r economi gael ei strwythuro, fod yna lawer o swyddi y mae pobl yn eu hystyried yn swyddi i ddynion neu i fenywod ac eto, mewn gwirionedd, fe wyddom ni nad oes angen i'r rhaniad hwnnw fod yn un gwirioneddol. Rydym ni'n awyddus i annog pobl i ystyried gwahanol yrfaoedd mewn ffordd gadarnhaol, yn ogystal â'n hymagwedd ni tuag at economi sylfaenol, sy'n ceisio codi cyflogau mewn meysydd lle gwyddom ni fod menywod yn aml ar gyflog isel. Felly, dyna pam rydym ni'n sôn am ofal cymdeithasol fel sector pwysig iawn, ond dyna pam y byddwn ni'n parhau hefyd i gymryd camau rhagweithiol ac adeiladol i annog menywod i ddilyn gyrfaoedd, i ennill sgiliau a hyfforddiant ar gyfer ennill y swyddi hynny, ac annog cyflogwyr i newid y gweithle.
Rwyf i am orffen ar y pwynt hwn, Dirprwy Lywydd. Fe allaf i ddweud yn onest fy mod i wedi gweithio mewn gweithleoedd gyda gwahanol grwpiau o bobl mewn gwahanol dimau, a'r timau gorau yr wyf i wedi gweithio ynddyn nhw yw'r timau sy'n fwy cytbwys o ran nifer y dynion a'r menywod—y timau mwyaf pleserus, y diwylliant gorau o fewn y timau, y ffordd orau o ennyn y gorau o'i gilydd. Felly, nid yw hyn yn ymwneud yn unig â bod yn awyddus i wneud y peth iawn o safbwynt ideolegol; fe geir tystiolaeth dda, nid yn unig yn fy mhrofiad i ond yn fwy cyffredinol, fod busnesau yn tueddu i wneud yn well os ydyn nhw'n gallu mynd i'r afael â'r mater hwn ynghylch pwy sy'n gweithio iddyn nhw ac, yn hollbwysig, i fod â thegwch yn y ffordd y caiff pobl eu talu am eu gwaith.
Ac yn olaf, Sarah Murphy.
Finally, Sarah Murphy.
Diolch, Dirprwy Lywydd. Backing local businesses is vital and that is why I am so happy to see the £1 million investment for the backing local firms fund from you today, Minister. I know in my constituency of Bridgend the difference that strong local businesses make, and they are the lifeblood of our communities all across Wales. I am especially pleased that this fund will prioritise businesses in the food, social care and optimised retrofit sectors, of which we have many in my constituency. It really highlights how the Welsh Government is truly investing to strengthen our foundational economy and, by extension, the well-being of the people of Wales. Sorry, I haven't got my glasses. Winning more value and better jobs from the food we eat to the care we receive and the homes that we live in is what it should be all about, and this fund, of course, is an addition and builds upon the announcement from our Minister earlier this summer with the £2.5 million funding boost to back businesses in the everyday local economy. So, as you said, we are building all the time. I am also very keen to know, as Luke Fletcher said, more about this fund, how my constituents can engage in it and apply for it as soon as they possibly can.
And finally, I really appreciate the fact that the Welsh Government's backing local firms fund is based on evidence and partnership. This is the reason why I wanted to be elected to represent the people of my constituency—to ensure that when we do have this funding, this really important funding that makes a huge difference, that that is exactly how it is decided. Because, sadly, this has not been the case for Bridgend or Wales when it comes to the UK Government's levelling-up funding, which, frankly, might as well be called the 'backing loyal Tories fund'. So, whilst I am absolutely delighted that we have this additional funding for local businesses today, Minister, I hope the UK Government can learn from Welsh Government on this.
Diolch, Dirprwy Lywydd. Mae cefnogi busnesau lleol yn hanfodol a dyna pam rwyf i mor hapus o weld gennych chi heddiw, Gweinidog, y buddsoddiad o £1 miliwn ar gyfer y gronfa i gefnogi cwmnïau lleol. Fe wn i yn fy etholaeth i ym Mhen-y-bont ar Ogwr am y gwahaniaeth mawr y mae busnesau lleol cryf yn ei wneud, ac y maen nhw'n hanfodol i'n cymunedau ni ledled Cymru. Rwy'n arbennig o falch y bydd y gronfa hon yn blaenoriaethu busnesau yn y sectorau bwyd, gofal cymdeithasol ac ôl-osod er mwyn optimeiddio, y mae gennym ni lawer ohonyn nhw yn fy etholaeth i. Mae'n wir yn tynnu sylw at y ffordd y mae Llywodraeth Cymru yn rhoi buddsoddiad dilys i gryfhau ein heconomi sylfaenol a chan ymestyn hynny, er lles pobl Cymru gyfan. Mae'n ddrwg gen i, does gen i ddim fy sbectol. Ennill mwy o werth a gwell swyddi o'r bwyd yr ydym ni'n ei fwyta a'r gofal a gawn ni a'r cartrefi yr ydym ni'n byw ynddyn nhw ddylai hyn fod amdano, ac mae'r gronfa hon, wrth gwrs, yn ychwanegiad ac yn adeiladu ar y cyhoeddiad gan ein Gweinidog yn gynharach yr haf eleni gyda'r hwb ariannol o £2.5 miliwn i gefnogi busnesau yn yr economi leol bob dydd. Felly, fel roeddech chi'n dweud, rydym ni'n adeiladu drwy'r amser. Rwy'n awyddus iawn i wybod hefyd, fel dywedodd Luke Fletcher, fwy am y gronfa hon, sut y gall fy etholwyr i fod â rhan ynddi hi a gwneud cais cyn gynted ag y gallan nhw.
Ac yn olaf, rwy'n llwyr werthfawrogi'r ffaith bod y gronfa i gefnogi cwmnïau lleol gan Lywodraeth Cymru ar sail tystiolaeth a phartneriaeth. Dyma'r rheswm pam roeddwn i'n dymuno cael fy ethol ar gyfer cynrychioli pobl fy etholaeth i—ar gyfer sicrhau, pan ddaw'r cyllid hwn i ni, mai dyna'n union sut y penderfynir arno. Oherwydd, yn anffodus, nid yw hynny wedi bod yn wir am Ben-y-bont ar Ogwr na Chymru o ran cyllid gan Lywodraeth y DU i godi'r gwastad, a allai, a dweud y gwir, gael ei galw'n 'gronfa gefnogi ffyddloniaid y Torïaid'. Felly, er fy mod i wrth fy modd am fod gennym ni'r cyllid ychwanegol hwn ar gyfer busnesau lleol heddiw, Gweinidog, rwy'n gobeithio y gall Llywodraeth y DU ddysgu oddi wrth Lywodraeth Cymru yn hyn o beth.
Thank you. There are two points there. The first is the really positive point for Bridgend and Porthcawl and other constituencies—that you can expect more business to go to local firms to support local jobs. The three sectors initially are the three areas in the backing local firms fund—food, social care and optimised retrofit suppliers, which I'm sure you have a number of within your constituency. It's about how we roll out the understanding of how people can look for the support and the access to business advice for them, but, crucially, for people who are then running those contracts and tendering those contracts to make sure that they're taking up opportunities to invest within their local communities. And I am confident that we will see not just money being spent, but also greater value in local communities as a result of the choice we're making.
And your second point is about the continuing challenge of the way that the levelling-up fund agenda is being run. The Prime Minister has ditched his previous manifesto promise for Wales not to lose a penny. Those funds are being raided when they should be spent here in Wales. This institution, both the parliamentary side and the Government, should have a say on how that money is spent as decision makers, and it is costing Wales hundreds of millions of pounds at this point within this year. And you're also quite right to point out that money is being spent in a way that looks very much like the UK Member of Parliament you elect makes a difference as to where money is spent, not need, and that simply isn't acceptable or justifiable, and this Government will not take a backward step in making the case for Wales to receive what it deserves. I certainly hope that other parties in this place would actually find it within themselves to do the same.
Diolch. Roedd dau bwynt yn y fan yna. Y cyntaf yw'r pwynt cadarnhaol iawn i Ben-y-bont ar Ogwr a Phorthcawl ac etholaethau eraill—y gallwch chi ddisgwyl i fwy o fusnesau fynd at gwmnïau lleol ar gyfer cefnogi swyddi lleol. Y tri sector yw'r tri maes i ddechrau yn y gronfa i gefnogi cwmnïau lleol—cyflenwyr bwyd, gofal cymdeithasol ac ôl-osod er mwyn optimeiddio, ac rwy'n siŵr bod gennych chi nifer ohonyn nhw yn eich etholaeth chi. Ystyr hyn yw sut rydym ni am gyflwyno'r ddealltwriaeth o ran sut y gall pobl chwilio am y cymorth a chael gafael ar gyngor busnes ar eu cyfer nhw, ond, yn hollbwysig, ar gyfer y bobl sy'n rhedeg y contractau hynny wedyn ac yn tendro'r contractau hynny i sicrhau eu bod nhw'n manteisio ar gyfleoedd i fuddsoddi yn eu cymunedau lleol. Ac rwy'n hyderus y byddwn ni nid yn unig yn gweld arian yn cael ei wario, ond mwy o werth i'w gael ohono hefyd mewn cymunedau lleol o ganlyniad i'r dewis yr ydym ni'n ei wneud.
Ac mae eich ail bwynt chi'n ymwneud â'r her barhaus ynglŷn â'r ffordd y mae agenda'r gronfa codi'r gwastad yn cael ei rhedeg. Mae Prif Weinidog y DU wedi anghofio'r cyfan am ei addewid maniffesto blaenorol na fyddai Cymru geiniog yn waeth ei byd. Mae'r cronfeydd hynny'n cael eu hysbeilio pan ddylid eu gwario nhw yma yng Nghymru. Fe ddylai'r sefydliad hwn, yr ochr seneddol a'r Llywodraeth fel ei gilydd, gael dweud ei farn ar sut y caiff yr arian hwnnw ei wario fel sefydliad sy'n gwneud penderfyniadau, ac mae hyn wedi costio cannoedd o filiynau o bunnoedd i Gymru yn barod eleni, fel y mae hi nawr. Ac rydych chi yn llygad eich lle hefyd i dynnu sylw at y ffaith bod arian yn cael ei wario mewn ffordd sy'n rhoi'r argraff gref iawn fod yr Aelod Seneddol yr ydych chi'n ei ethol i San Steffan yn gwneud gwahaniaeth o ran ble mae'r arian yn cael ei wario, ac nid yn ôl yr angen sydd amdano, ac nid yw hynny'n dderbyniol nac yn deg, ac ni fydd y Llywodraeth hon yn cymryd cam yn ôl wrth ddadlau'r achos y dylai Cymru gael yr hyn sy'n haeddiannol. Rwy'n sicr yn gobeithio y bydd pleidiau eraill yn y fan hon yn gweld yn dda i wneud fel hyn hefyd, mewn gwirionedd.
Diolch i'r Gweinidog. Byddwn nawr yn atal y trafodion dros dro er mwyn caniatáu newidiadau yn y Siambr. Cofiwch, os ydych yn gadael y Siambr, gwnewch hynny'n brydlon. Bydd y gloch yn cael ei chanu dau funud cyn i drafodion ailgychwyn. Dylai unrhyw Aelodau sy'n cyrraedd ar ôl y newid aros tan hynny cyn mynd i mewn i'r Siambr.
Thank you, Minister. We will now suspend proceedings to allow changeovers in the Chamber. If you're leaving the Chamber, do so promptly. The bell will be rung two minutes before proceedings restart. Any Members who are arriving after a changeover should wait until then before entering the Chamber.
Ataliwyd y Cyfarfod Llawn am 15:31.
Plenary was suspended at 15:31.
Ailymgynullodd y Senedd am 15:39, gyda'r Llywydd yn y Gadair.
The Senedd reconvened at 15:39, with the Llywydd in the Chair.
Yr eitem nesaf ar ein hagenda ni'r prynhawn yma yw'r datganiad gan y Gweinidog Cyfiawnder Cymdeithasol ar Gymru ac Affrica, a dwi'n galw ar y Gweinidog i wneud ei datganiad. Jane Hutt.
The next item on our agenda this afternoon is a statement by the Minister for Social Justice on Wales and Africa, and I call on the Minister to make her statement. Jane Hutt.
Llywydd, mae Cymru yn genedl sy'n edrych tuag allan, a byddwn ni bob amser yn ymdrechu i fod yn gyfrifol ar lefel fyd-eang. Mae ein rhaglen Cymru ac Affrica yn ffordd bwysig o ddangos hyn.
Llywydd, Wales is an outward-looking nation, and we will always strive to be globally responsible. Our Wales and Africa programme is an important demonstration of that.
This year, we are celebrating 15 years of the Wales and Africa programme, which continues to adapt to challenges and opportunities. It has a prominent place in our international strategy launched in 2020. In this statement, I will focus on two of the biggest challenges we are facing—COVID-19 and the climate emergency—and how the Wales and Africa programme is responding.
The pandemic has left an enormous amount of devastation and loss in its wake—and it's not over yet. Many African countries are still in the eye of the storm, with COVID cases and repeated waves of infection sweeping through communities. Vaccination rates in sub-Saharan Africa average only 6 per cent. Truly none of us is safe until all of us are safe.
Vaccine inequity is the biggest obstacle stopping the world emerging from this pandemic. Although the vaccine distribution is not devolved, the First Minister has urged the UK Government to accelerate the supply of vaccines to the developing world, and, in particular, to places with strong links to Wales such as Uganda, Namibia and Lesotho. And I make that call again today, Llywydd. Here in the UK, millions of doses will be thrown away, even when with better planning they could be used in sub-Saharan Africa, as the People's Vaccine Alliance has identified. Whilst we can't send vaccines ourselves, as a Government, there is important work we can support, and this is why, over the last two years, the Welsh Government has made available an extra £2.5 million for Welsh organisations to work in partnership with many countries in Africa to fight against COVID.
Vaccine hesitancy and lack of awareness, lack of oxygen, PPE and the training to use it properly—all of these are areas of concern. This is why I am proud we have been able to support a number of different projects with this extra funding. One example is Cardiff-based United Purpose, which has been providing a rapid emergency response to COVID in Nigeria, the Gambia, Senegal and Guinea, reaching over 4 million of the poorest people in the world. Thanks to this work, clean sanitation areas are being provided, vaccine awareness is being raised, and people who have lost their entire livelihoods as a result of COVID are getting training in other ways to support themselves.
Another example is Teams4U. They've been doing excellent work in Uganda, improving sanitation and menstrual provision in health centres and schools, and ensuring hot running water is being plumbed into health centres, which is critical for treating patients effectively and safely.
The Phoenix Project is a remarkable project with Cardiff University and the University of Namibia, working in partnership to roll out a vaccination promotion programme in Namibia in the most disadvantaged communities, and then delivering the vaccination programme itself, saving many lives. The Phoenix Project was also recently awarded a grant to support Namibia to ensure better oxygen supplies are in the right places, at the right time, with training also being delivered to hundreds of nurses and doctors to manage those oxygen supplies.
Similarly, we also provided a grant to the Partnerships Overseas Networking Trust, or PONT, who are working in partnership with the Mbale Regional Referral Hospital in Uganda, to buy essential PPE, equipment and oxygen generators. Of course, it's not just by providing funding that we can demonstrate our commitment to supporting countries where it's most needed. The recent donation to Namibia of surplus equipment and lateral flow tests has helped with its third wave of COVID.
With COP26 taking place in Glasgow, I also want to highlight the ongoing work our support for tree-planting programmes plays in tackling climate change. Our partner projects work to alleviate poverty and support climate change adaptation and mitigation. I'm delighted that earlier this year we reached the milestone of planting 15 million trees this year, towards the target of distributing 25 million trees by 2025.
Linked to this work is Jenipher's Coffi, a partnership we're proud to support, which is importing top quality fair-trade and organic coffee to Wales and helping Ugandan farmers work in harmony with nature, as they face the climate crisis. Jenipher Sambazi heads up this project, leading the way for women and their communities. I look forward to meeting her when she visits Wales later this month. I was delighted we were able to support her to attend COP26. She's speaking this afternoon at a COP26 Welsh Government event in Glasgow, along with representatives from Namibia and Uganda. They will be talking about the impact of tree planting and reforestation activity that the Welsh Government has funded.
We remain committed to supporting the UN's sustainable development goals and tackling the climate emergency, and the Wales and Africa programme will continue to play its part in that. We are using our small and larger grant schemes to provide support to these global challenges. The second round of the Wales and Africa small grants scheme and the remaining £700,000 of the £2.5 million COVID emergency response funding both opened for applications last week. The small grants will continue to fund Wales-based organisations and their work with African partners to deliver projects under the four themes of lifelong learning, health, sustainable livelihoods and climate change.
As it is a gender day theme at COP26 today, I wanted to mark some of the projects across our grants and programmes supporting gender equality initiatives—projects such as our Mothers of Africa, the Chomuzangari Women's Cooperative and the Hub Cymru Africa women’s empowerment project that is looking into the experience of gender-based violence victims in Lesotho, how the reporting system needs to be assessed. Later this month, Hub Cymru Africa will launch a grant scheme for organisations to submit project proposals to work with their partners in Uganda on this gender equality activity. Can I take the opportunity to praise the Ugandan climate activist Vanessa Nakate, who has said this week at COP26 in Glasgow:
'Some of us come from communities where women and girls are disproportionately affected by the climate crisis'?
It's also important that we see more work with our diaspora communities in Wales. Any activity undertaken in Africa should be less about us making decisions and doing the work and more about supporting people in these communities to identify and deliver what’s needed. Every constituency in Wales has partnerships in Africa, and we will continue to support these partnerships through the Wales and Africa programme. Now, more than ever, this is needed. For the first time in over 20 years, global extreme poverty actually went up in 2020. Now is the time to boost aid to nations that need it most. We stand by our principles as a globally responsible nation, and we stand by our friends. Diolch.
Eleni, rydym yn dathlu 15 mlynedd o raglen Cymru ac Affrica, sy'n parhau i addasu i heriau a chyfleoedd. Mae ganddo le amlwg yn ein strategaeth ryngwladol a lansiwyd yn 2020. Yn y datganiad hwn, byddaf yn canolbwyntio ar ddwy o'r heriau mwyaf sy'n ein hwynebu—COVID-19 a'r argyfwng hinsawdd—a sut y mae'r rhaglen Cymru ac Affrica yn ymateb.
Mae'r pandemig wedi gadael llawer iawn o ddinistr a cholled yn ei sgil—ac nid yw wedi dod i ben eto. Mae llawer o wledydd Affrica yn dal i fod yn llygad y ddrycin, gydag achosion COVID a thonnau mynych o heintiau'n ysgubo drwy gymunedau. Chwech y cant yn unig yw cyfartaledd y gyfradd frechu yn Affrica is-Sahara. Yn wir, nid oes yr un ohonom yn ddiogel nes bod pob un ohonom yn ddiogel.
Annhegwch brechu yw'r rhwystr mwyaf sy'n atal y byd rhag dod allan o'r pandemig hwn. Er nad yw dosbarthiad y brechlyn wedi ei ddatganoli, mae'r Prif Weinidog wedi annog Llywodraeth y DU i gyflymu'r cyflenwad o frechlynnau i'r byd datblygol, ac, yn benodol, i leoedd sydd â chysylltiadau cryf â Chymru fel Uganda, Namibia a Lesotho. Ac rwy'n gwneud yr alwad honno eto heddiw, Llywydd. Yma yn y DU, bydd miliynau o ddosau'n cael eu taflu, hyd yn oed pan fyddai modd iddyn nhw, o gynllunio yn well, gael eu defnyddio yn Affrica is-Sahara, fel mae Cynghrair Brechu'r Bobl wedi ei nodi. Er na allwn ni anfon brechlynnau ein hunain, fel Llywodraeth, mae gwaith pwysig y gallwn ei gefnogi, a dyma pam, dros y ddwy flynedd ddiwethaf, mae Llywodraeth Cymru wedi darparu £2.5 miliwn ychwanegol i sefydliadau yng Nghymru er mwyn gweithio mewn partneriaeth â llawer o wledydd yn Affrica i ymladd yn erbyn COVID.
Petruster ynghylch y brechlyn a diffyg ymwybyddiaeth, diffyg ocsigen, cyfarpar diogelu personol a'r hyfforddiant i'w ddefnyddio'n iawn—mae'r rhain i gyd yn feysydd sy'n peri pryder. Dyna pam yr wyf i'n falch ein bod ni wedi gallu cefnogi nifer o wahanol brosiectau gyda'r cyllid ychwanegol hwn. Un enghraifft yw United Purpose yng Nghaerdydd, sydd wedi bod yn darparu ymateb brys cyflym i COVID yn Nigeria, y Gambia, Senegal a Guinea, gan gyrraedd dros 4 miliwn o'r bobl dlotaf yn y byd. O ganlyniad i'r gwaith hwn, mae ardaloedd glanweithdra glân yn cael eu darparu, mae ymwybyddiaeth o frechlynnau yn cael ei chodi, ac mae pobl sydd wedi colli eu bywoliaeth gyfan o ganlyniad i COVID yn cael hyfforddiant mewn ffyrdd eraill o'u cefnogi eu hunain.
Enghraifft arall yw Teams4U. Maen nhw wedi bod yn gwneud gwaith rhagorol yn Uganda, gan wella glanweithdra a darpariaeth mislif mewn canolfannau iechyd ac ysgolion, a sicrhau bod dŵr poeth yn cael ei blymio i ganolfannau iechyd, sy'n hanfodol ar gyfer trin cleifion yn effeithiol ac yn ddiogel.
Mae'r Prosiect Phoenix yn brosiect hynod gyda Phrifysgol Caerdydd a Phrifysgol Namibia, sy'n gweithio mewn partneriaeth i gyflwyno rhaglen hybu brechu yn Namibia yn y cymunedau mwyaf difreintiedig, ac yna cyflwyno'r rhaglen frechu ei hun, gan achub llawer o fywydau. Dyfarnwyd grant i Brosiect Phoenix hefyd yn ddiweddar i gefnogi Namibia i sicrhau bod cyflenwadau ocsigen gwell yn y mannau cywir, ar yr adeg gywir, gyda hyfforddiant hefyd yn cael ei ddarparu i gannoedd o nyrsys a meddygon i reoli'r cyflenwadau ocsigen hynny.
Yn yr un modd, fe wnaethom ni ddarparu grant hefyd i Ymddiriedolaeth Rhwydweithio Partneriaethau Tramor, neu PONT, sy'n gweithio mewn partneriaeth ag Ysbyty Cyfeirio Rhanbarthol Mbale yn Uganda, i brynu cyfarpar diogelu personol, offer a generaduron ocsigen hanfodol. Wrth gwrs, nid dim ond drwy ddarparu arian y gallwn ddangos ein hymrwymiad i gefnogi gwledydd lle mae ei angen fwyaf. Mae'r rhodd ddiweddar i Namibia o offer dros ben a phrofion llif unffordd wedi helpu gyda'i thrydedd don o COVID.
Gyda COP26 yn digwydd yn Glasgow, hoffwn i hefyd dynnu sylw at y gwaith parhaus y mae ein rhaglenni cymorth i blannu coed yn ei wneud wrth fynd i'r afael â newid yn yr hinsawdd. Mae ein prosiectau partner yn gweithio i liniaru tlodi a chefnogi ymaddasu a lliniaru newid yn yr hinsawdd. Rwy'n falch iawn ein bod wedi cyrraedd y garreg filltir o blannu 15 miliwn o goed yn gynharach eleni, tuag at y targed o ddosbarthu 25 miliwn o goed erbyn 2025.
Yn gysylltiedig â'r gwaith hwn mae Jenipher’s Coffi, partneriaeth rydym yn falch o'i chefnogi, sy'n mewnforio coffi masnach deg ac organig o'r ansawdd gorau i Gymru ac yn helpu ffermwyr o Uganda i weithio mewn cytgord â natur, wrth iddyn nhw wynebu'r argyfwng hinsawdd. Jenipher Sambazi sy'n arwain y prosiect hwn, gan arwain y ffordd i fenywod a'u cymunedau. Rwy'n edrych ymlaen at ei chyfarfod pan fydd yn ymweld â Chymru yn ddiweddarach y mis hwn. Roeddwn i wrth fy modd ein bod ni wedi gallu ei chefnogi i fynychu COP26. Mae hi'n siarad y prynhawn yma mewn digwyddiad COP26 gan Lywodraeth Cymru yn Glasgow, ynghyd â chynrychiolwyr o Namibia ac Uganda. Byddan nhw'n sôn am effaith gweithgarwch plannu ac ailgoedwigo y mae Llywodraeth Cymru wedi ei ariannu.
Rydym yn parhau i fod wedi ymrwymo i gefnogi nodau datblygu cynaliadwy y Cenhedloedd Unedig a mynd i'r afael â'r argyfwng hinsawdd, a bydd y rhaglen Cymru ac Affrica yn parhau i chwarae ei rhan yn hynny. Rydym yn defnyddio ein cynlluniau grant bach a mwy i roi cymorth i'r heriau byd-eang hyn. Agorodd ail rownd cynllun grantiau bach Cymru ac Affrica a'r £700,000 sy'n weddill o'r £2.5 miliwn o gyllid ymateb brys COVID ar gyfer ceisiadau yr wythnos diwethaf. Bydd y grantiau bach yn parhau i ariannu sefydliadau yng Nghymru a'u gwaith gyda phartneriaid yn Affrica i gyflawni prosiectau o dan bedair thema, sef dysgu gydol oes, iechyd, bywoliaeth gynaliadwy a newid yn yr hinsawdd.
Gan ei fod yn thema diwrnod rhywedd yn COP26 heddiw, roeddwn i eisiau nodi rhai o'r prosiectau ar draws ein grantiau a'n rhaglenni sy'n cefnogi mentrau cydraddoldeb rhwng y rhywiau—prosiectau fel Mamau Affrica, Cydweithfa Menywod Chomuzangari a phrosiect grymuso menywod Hub Cymru Africa sy'n ymchwilio i brofiad dioddefwyr trais ar sail rhywedd yn Lesotho, sut y mae angen asesu'r system adrodd. Yn ddiweddarach y mis hwn, bydd Hub Cymru Africa yn lansio cynllun grant i sefydliadau gyflwyno cynigion prosiect i weithio gyda'u partneriaid yn Uganda ar y gweithgaredd cydraddoldeb rhwng y rhywiau hwn. A gaf i fanteisio ar y cyfle i ganmol y gweithredydd hinsawdd o Uganda Vanessa Nakate, sydd wedi dweud yr wythnos hon yn COP26 yn Glasgow:
'Mae rhai ohonom yn dod o gymunedau lle mae'r argyfwng hinsawdd yn effeithio'n anghymesur ar fenywod a merched'?
Mae hefyd yn bwysig ein bod yn gweld mwy o waith gyda'n cymunedau sydd ar wasgar yng Nghymru. Dylai unrhyw weithgarwch a wneir yn Affrica fod yn llai amdanom ni’n gwneud penderfyniadau ac yn gwneud y gwaith a mwy am gefnogi pobl yn y cymunedau hyn i nodi a chyflawni'r hyn sydd ei angen. Mae gan bob etholaeth yng Nghymru bartneriaethau yn Affrica, a byddwn yn parhau i gefnogi'r partneriaethau hyn drwy'r rhaglen Cymru ac Affrica. Nawr, yn fwy nag erioed, mae angen hyn. Am y tro cyntaf ers dros 20 mlynedd, cododd tlodi eithafol byd-eang yn 2020. Nawr yw'r amser i roi hwb i gymorth i genhedloedd sydd ei angen fwyaf. Rydym yn glynu wrth ein hegwyddorion fel cenedl sy'n gyfrifol yn fyd-eang, ac rydym yn sefyll wrth ochr ein ffrindiau. Diolch.
Thank you, Minister, for your statement. It's great to see that the Wales and Africa programme continues to benefit some of the poorest nations in the world, and that another round of small-scale funding has been launched. This has been a crucial source of income to provide help and support for many small charities and community groups on the African continent. And I would also like to put on record my thanks and support for all the work that they do.
Reflecting upon how best to maximise the grant funding, I would like to raise the issue of currency conversion and exchange, which is a vital component for funding projects abroad. As the Minister will know, and if we take Uganda as an example, the British pound over the last decade has been worth anything from 3,600 Ugandan shillings right up to 5,700 shillings, and this rather large difference will have a huge knock-on effect on the amount of money that a project is able to spend. Five thousand pounds, for example, can be worth anything from 18 million to 28 million shillings, depending on when funds are exchanged, and this means that projects may struggle to meet their full potential.
The Minister will undoubtedly be aware that you can't buy Ugandan shillings and many other African currencies in the United Kingdom, and the most cost-efficient way for charities to transport funds to these countries is to physically take it there themselves in cash and then to exchange it on arrival. Not only is carrying cash in such large quantities potentially dangerous, but charity and community projects are at the mercy of high exchange fees, which makes costing and budget management extremely difficult. With this in mind, can the Minister confirm if she has considered the possibility of allowing these charities and community groups to draw down project funds directly in their respective countries, rather than running the risks of physically importing their finances?
I'm conscious that the Minister hasn't mentioned it, but, last week, I was able to listen to some of the talks at the annual Wales and Africa Health Links conference, GlobalCitizenship2021, and I was struck by the discussion on the maximising potential for future benefit report, which analyses health partnership relationships in relation to the Wales and Africa programme and the international work carried out by health staff in Wales. Not surprisingly, the report has criticisms, and it highlighted several areas that need improvement, and I would very much welcome the Minister’s comments on two of those points.
Firstly, in a survey conducted by the report, participants highlighted their concerns over barriers that are in place that reduce the likelihood of diaspora comminutes in Wales becoming involved in health partnership work. One of the fundamental issues identified, and I quote, is 'a sense of exclusion from a too-white international development sector'. Indeed, if we scratch the surface, as they say, we can find some element of truth in this. For example, all nine trustees of the Size of Wales, led by a former First Minister, Carwyn Jones, are white; the Wales in Africa Health Links Network has four out of six white trustees; and on the Hub Cymru Africa web page, 10 out of 12 of those listed are also white. Whilst I have no doubt that there is engagement with diaspora communities in Wales, and you have specifically mentioned it in your statement today, it is obvious why communities believe that they have no voice at the top table. Reflecting upon the Welsh Government’s pronouncements on creating and encouraging greater diversity in public life in Wales, I am keen to know what the Minister is actually doing to address this issue.
Secondly, as the report outlines, the proposals of the Welsh Government are supported by patchy and fragmented policy implementation, which creates an obvious gap between what the Welsh Government intend and actual practice. This is an issue that seems to come up time and time again with this Government. For example, after eight years of adoption, the charter for international health partnerships is still not fully implemented, because Welsh Government has failed to provide sufficient resources for organisations to dedicate responsibility for international work within their organisational structures—quite ironic, given that ‘international’ is included within the charter’s name. Moreover, despite the charter’s perceived benefits, there is a lack of communication strategy, which means organisations have not built the charter into their forward work plans. In fact, there is very limited awareness of the charter beyond the board level, clearly implying that few people think it’s worth talking about.
We know the benefits that international work can bring to the NHS, and there are dedicated people investing their time and energy in trying to make this work and to develop international health partnerships, but they’re being let down by this Government’s unhealthy obsession with overcomplicating everything. The maximising potential for future benefit report is littered with accusations that the Government lacks a clear strategy in international health, with no co-ordinated aims or objectives. Furthermore, you seem to have an almost psychotic compulsion to create more and more partnership agreements in the face of duplicating effort and the pleading of those involved to reduce the number of meetings they have to attend. This is shown by the mind-boggling interdependency chart shown in the report, which would give nightmares to even the most hardened horror movie enthusiast.
So, it begs the question as to why you are involved in this at all. The report clearly shows that the health partnership community is crying out for leadership and political will to resolve these issues. Therefore, as Minister for Social Justice, who is responsible for the Wales and Africa programme, the responsibility for addressing these issues is upon your shoulders. How do you propose to tackle these concerns? Thank you.
Diolch, Gweinidog, am eich datganiad. Mae'n wych gweld bod y rhaglen Cymru ac Affrica yn parhau i fod o fudd i rai o wledydd tlotaf y byd, a bod cylch arall o gyllid ar raddfa fach wedi ei lansio. Mae hyn wedi bod yn ffynhonnell hanfodol o incwm i ddarparu cymorth a chefnogaeth i lawer o elusennau bach a grwpiau cymunedol ar gyfandir Affrica. A hoffwn i hefyd gofnodi fy niolch a fy nghefnogaeth i'r holl waith maen nhw’n ei wneud.
Gan fyfyrio ar y ffordd orau o sicrhau y cyllid grant mwyaf, hoffwn i godi mater trosi a chyfnewid arian cyfred, sy'n elfen hanfodol ar gyfer cyllido prosiectau dramor. Fel y gŵyr y Gweinidog, ac os defnyddiwn ni Uganda fel enghraifft, mae'r bunt Brydeinig dros y degawd diwethaf wedi bod yn werth unrhyw beth o 3,600 swllt Uganda i hyd at 5,700 swllt, a bydd y gwahaniaeth eithaf mawr hwn yn cael effaith ganlyniadol enfawr ar faint o arian y gall prosiect ei wario. Gall pum mil o bunnoedd, er enghraifft, fod yn werth unrhyw beth o 18 miliwn i 28 miliwn swllt, yn dibynnu ar ba bryd y caiff yr arian ei gyfnewid, ac mae hyn yn golygu y gallai prosiectau ei chael hi’n anodd cyflawni eu potensial llawn.
Mae'n sicr y bydd y Gweinidog yn ymwybodol na allwch chi brynu swllt Uganda a llawer o arian Affricanaidd arall yn y Deyrnas Unedig, a'r ffordd fwyaf effeithlon o ran cost i elusennau drosglwyddo arian i'r gwledydd hyn yw trwy fynd ag ef yno eu hunain mewn arian parod yn gorfforol ac yna ei gyfnewid wrth gyrraedd. Yn ogystal â'r ffaith y gall cario arian parod mewn symiau mor fawr fod yn beryglus, mae prosiectau elusennol a chymunedol hefyd ar drugaredd ffioedd cyfnewid uchel, sy'n golygu ei bod yn anodd iawn pennu costau a rheoli cyllidebau. Gyda hyn mewn golwg, a all y Gweinidog gadarnhau p’un a yw wedi ystyried y posibilrwydd o ganiatáu i'r elusennau a'r grwpiau cymunedol hyn hawlio arian prosiect yn uniongyrchol yn eu priod wledydd, yn hytrach na rhedeg y risgiau o fewnforio eu harian yn gorfforol?
Rwy'n ymwybodol nad yw'r Gweinidog wedi sôn amdano, ond, yr wythnos diwethaf, cefais i wrando ar rai o'r trafodaethau yng nghynhadledd flynyddol Cysylltiadau Iechyd Cymru ac Affrica, GlobalCitizenship2021, a chefais fy nharo gan y drafodaeth ar yr adroddiad ar sicrhau’r potensial mwyaf posibl ar gyfer budd yn y dyfodol, sy'n dadansoddi cysylltiadau partneriaeth iechyd mewn cysylltiad â'r rhaglen Cymru ac Affrica a'r gwaith rhyngwladol a wneir gan staff iechyd yng Nghymru. Nid yw'n syndod bod beirniadaeth yn yr adroddiad, a thynnodd sylw at sawl maes y mae angen eu gwella, a byddwn i'n croesawu'n fawr sylwadau'r Gweinidog ar ddau o'r pwyntiau hynny.
Yn gyntaf, mewn arolwg a gynhaliwyd gan yr adroddiad, tynnodd y cyfranogwyr sylw at eu pryderon ynghylch rhwystrau sydd ar waith sy'n lleihau'r tebygolrwydd y bydd cymunedau ar wasgar yng Nghymru yn cymryd rhan mewn gwaith partneriaeth iechyd. Un o'r materion sylfaenol a nodwyd, ac rwy’n dyfynnu, yw 'ymdeimlad o allgáu o sector datblygu rhyngwladol rhy wyn'. Yn wir, os byddwn yn crafu'r wyneb, fel maen nhw’n ei ddweud, gallwn ddod o hyd i ryw elfen o wirionedd yn hyn o beth. Er enghraifft, mae'r naw ymddiriedolwr ym Maint Cymru, dan arweiniad cyn Brif Weinidog Cymru, Carwyn Jones, yn wyn; mae gan Rwydwaith Cysylltiadau Iechyd Cymru yn Affrica bedwar allan o chwe ymddiriedolwr gwyn; ac ar dudalen we Hub Cymru Africa, mae 10 allan o 12 o'r rhai hynny a restrir hefyd yn wyn. Er nad oes gen i amheuaeth bod ymgysylltiad â'r gymuned ar wasgar yng Nghymru, ac rydych chi wedi sôn yn benodol amdano yn eich datganiad heddiw, mae'n amlwg pam mae cymunedau'n credu nad oes ganddyn nhw lais ar y prif fwrdd. Gan fyfyrio ar ddatganiadau Llywodraeth Cymru ar greu ac annog mwy o amrywiaeth mewn bywyd cyhoeddus yng Nghymru, rwy'n awyddus i wybod beth mae'r Gweinidog yn ei wneud mewn gwirionedd i fynd i'r afael â'r mater hwn.
Yn ail, fel y mae'r adroddiad yn ei amlinellu, mae cynigion Llywodraeth Cymru yn cael eu hategu gan weithrediad polisi tameidiog a darniog, sy'n creu bwlch amlwg rhwng yr hyn y mae Llywodraeth Cymru yn ei fwriadu ac arfer gwirioneddol. Mae hwn yn fater sydd, ar bob golwg, yn codi dro ar ôl tro gyda'r Llywodraeth hon. Er enghraifft, ar ôl wyth mlynedd o'i mabwysiadu, nid yw'r siarter ar gyfer partneriaethau iechyd rhyngwladol yn cael ei gweithredu'n llawn o hyd, oherwydd bod Llywodraeth Cymru wedi methu â darparu digon o adnoddau i sefydliadau neilltuo cyfrifoldeb am waith rhyngwladol o fewn eu strwythurau sefydliadol—sy'n eithaf eironig, o gofio bod 'rhyngwladol' wedi ei gynnwys yn enw'r siarter. At hynny, er gwaethaf manteision canfyddedig y siarter, mae diffyg strategaeth gyfathrebu, sy'n golygu nad yw sefydliadau wedi cynnwys y siarter yn eu blaengynlluniau gwaith. Yn wir, prin iawn yw'r ymwybyddiaeth o'r siarter y tu hwnt i lefel y bwrdd, gan awgrymu'n glir mai ychydig o bobl sy'n credu ei bod yn werth siarad amdano.
Rydym yn gwybod am y manteision y gall gwaith rhyngwladol eu cynnig i'r GIG, ac mae pobl ymroddedig yn buddsoddi eu hamser a'u hegni i geisio gwneud i hyn weithio a datblygu partneriaethau iechyd rhyngwladol, ond maen nhw’n cael eu siomi gan obsesiwn afiach y Llywodraeth hon â gor-gymhlethu popeth. Mae'r adroddiad ar sicrhau’r potensial mwyaf posibl ar gyfer budd yn y dyfodol yn frith o gyhuddiadau nad oes gan y Llywodraeth strategaeth glir ym maes iechyd rhyngwladol ac nad oes dim nodau nac amcanion cydgysylltiedig. At hynny, mae'n ymddangos bod gennych gymhelliad seicotig bron i greu mwy a mwy o gytundebau partneriaeth yn wyneb dyblygu ymdrech a phledio'r rhai sy'n gysylltiedig i leihau nifer y cyfarfodydd y mae'n rhaid iddyn nhw eu mynychu. Dangosir hyn gan y siart rhyngddibyniaeth ysgubol sydd i’w weld yn yr adroddiad, a fyddai'n rhoi hunllefau hyd yn oed i'r gwyliwr ffilmiau arswyd mwyaf caled.
Felly, mae'n codi'r cwestiwn pam ydych chi'n ymwneud â hyn o gwbl. Mae'r adroddiad yn dangos yn glir bod y gymuned partneriaeth iechyd yn galw am arweinyddiaeth ac ewyllys wleidyddol i ddatrys y materion hyn. Felly, fel y Gweinidog Cyfiawnder Cymdeithasol, sy'n gyfrifol am y rhaglen Cymru ac Affrica, mae'r cyfrifoldeb dros fynd i'r afael â'r materion hyn ar eich ysgwyddau chi. Sut ydych chi’n bwriadu mynd i'r afael â'r pryderon hyn? Diolch.
Well, I thank the Member for his outline opening support for Wales and Africa and for the partnerships, which, of course, extend in every constituency, of which many Members here are very proud and which have received our all-important small grants funding.
Of course, you raise important points about conversion, exchange and currency issues, issues that, of course, affect all work to support international development, in terms of exchange rates and access to currencies, and that’s an important point, in terms of ensuring that our partner organisations can draw down the funding that, of course, we are sharing and allocating to meet their needs.
I’m very glad you were able to attend the Wales and Africa Health Links Network conference, which I also attended, as you know, and delivered a keynote speech last week. And the theme of this conference for colleagues was global citizenship. Of course, we had representation from all those health boards, the Welsh organisations and African partners, universities, and NHS and health workers from across the UK, who recognise the work that we are doing and the importance of it. And I think it is, actually, useful just to reflect on the strength of international learning opportunities. That scheme has been provided to nearly 200 people from Wales, with eight-week placements in either Lesotho, Uganda or Namibia, and they've assisted partner organisations with their efforts to deliver aspects of the UN sustainable development goals. If any of you have met people within our health boards who've actually taken—and, indeed, public services who've taken—part in this international learning opportunities scheme, you will know how transformational it is on a mutual-learning basis in terms of those opportunities.
It is very important that we look at the delivery and the support that is given as a result of our small grants programme and the work of Hub Cymru Africa, and I think, just in terms of looking at Hub Cymru Africa, supporting the Wales-Africa community, I mentioned the diaspora, and we work very closely together with the Wales and Africa Health Links Network, the Sub-Sahara Advisory Panel and Fair Trade Wales, and, just to give you one example, last month, Hub Cymru Africa received £40,000 from the Wales and Africa programme to deliver the women's empowerment project. And it is about empowerment that is so—. The Member draws important attention to the fact this is about empowering those communities and empowering, particularly, women, and that allows Welsh groups to contribute towards gender equality outcomes in Uganda.
I am disappointed in the fact that you don't seem to recognise the impact of the Wales and Africa programme for so many years. I just want to just remind the Member that the vision of the Welsh Government's Wales and Africa programme is to support Wales to be a globally responsible nation through building and growing sustainable partnerships, and it is actually delivering those sustainable partnerships in sub-Saharan Africa, or in the role of supporting our UN sustainable development goals. And, of course, there is a huge demand within Wales for an identifiably Welsh response to contributing to international development. And, of course, that response is because we see that we're supporting dozens of small civil society groups who work with African partners on education and on community needs, promoting health and well-being, culture, sport and business, like Jenipher's Coffi, and we are demonstrating the impact of our most successful sustainable development and climate change activities across Wales.
And I would hope that, as I said at the end of my statement, we would see that now is the time for us to come together, and particularly with COP26 and the challenge of climate change. You will have seen what's happening to Africa as a result of climate change, and I made the point in my statement: now is the time for us to do everything we can to share our resources and look to aid. So, I would ask you to raise with your UK Government the concerns that we have that both the UK Government abolished the Department for International Development and absorbed its budget into the Foreign and Commonwealth Office last year—and we knew that the world's poorest would suffer—and then reneged on the Conservative manifesto commitment, cutting £4 billion from the overseas budget, having a devastating effect on so many lives in the poorest of countries. And to give you one example, Bees for Development in Monmouth—their three-year £250,000 community partnership grant funding for work in Ethiopia has been cut as a result of the cuts from the overseas aid development budget. And, of course, that closes an important project, cutting 41 per cent from the budget. I hope you will listen to Jenipher, as she talks about her work today in Glasgow, at COP26. She's going to be talking about what it means for her to have the support of the Welsh Government and Wales and Africa in support of her work as a coffee grower in Uganda.
Wel, rwy'n diolch i'r Aelod am ei gefnogaeth agoriadol amlinellol i'r rhaglen Cymru ac Affrica ac i'r partneriaethau, sydd, wrth gwrs, yn ymestyn i bob etholaeth, ac mae llawer o'r Aelodau yma yn falch iawn ohonyn nhw ac wedi derbyn ein cyllid grantiau bach hollbwysig.
Wrth gwrs, rydych chi’n codi pwyntiau pwysig am faterion trosi, cyfnewid ac arian cyfred, materion sydd, wrth gwrs, yn effeithio ar yr holl waith o gefnogi datblygiad rhyngwladol, o ran cyfraddau cyfnewid a mynediad at arian cyfred, ac mae hynny'n bwynt pwysig, o ran sicrhau y gall ein sefydliadau partner hawlio’r cyllid yr ydym ni, wrth gwrs, yn ei rannu ac yn ei ddyrannu i ddiwallu eu hanghenion.
Rwy'n falch iawn eich bod wedi gallu mynd i gynhadledd Rhwydwaith Cysylltiadau Iechyd Cymru ac Affrica, yr oeddwn i'n bresennol ynddi hefyd, fel y gwyddoch chi, a lle cyflwynais araith yr wythnos diwethaf. A thema'r gynhadledd hon i gyd-Aelodau oedd dinasyddiaeth fyd-eang. Wrth gwrs, cawsom gynrychiolaeth gan yr holl fyrddau iechyd hynny, sefydliadau Cymru a phartneriaid Affrica, prifysgolion, a gweithwyr iechyd a'r GIG o bob rhan o'r DU, sy'n cydnabod y gwaith yr ydym yn ei wneud a’i bwysigrwydd. Ac rwy'n credu ei bod hi, mewn gwirionedd, yn ddefnyddiol i fyfyrio ar gryfder cyfleoedd dysgu rhyngwladol. Mae'r cynllun hwnnw wedi ei ddarparu i bron i 200 o bobl o Gymru, gyda lleoliadau wyth wythnos naill ai yn Lesotho, Uganda neu Namibia, ac maen nhw wedi cynorthwyo sefydliadau partner yn eu hymdrechion i gyflawni agweddau ar nodau datblygu cynaliadwy y Cenhedloedd Unedig. Os oes unrhyw un ohonoch chi wedi cwrdd â phobl yn ein byrddau iechyd sydd wedi cymryd rhan mewn gwirionedd—ac, yn wir, gwasanaethau cyhoeddus sydd wedi cymryd rhan—yn y cynllun cyfleoedd dysgu rhyngwladol hwn, byddwch chi'n gwybod pa mor drawsnewidiol ydyw ar sail cyd-ddysgu o ran y cyfleoedd hynny.
Mae'n bwysig iawn ein bod ni'n edrych ar y ddarpariaeth a'r cymorth a roddir o ganlyniad i'n rhaglen grantiau bach a gwaith Hub Cymru Africa, ac rwy'n credu, dim ond o ran edrych ar Hub Cymru Africa, cefnogi cymuned Cymru-Affrica, soniais am y gymuned ar wasgar, ac rydym ni'n cydweithio'n agos iawn â Rhwydwaith Cysylltiadau Iechyd Cymru ac Affrica, Panel Cynghori Is-Sahara a Masnach Deg Cymru, ac, i roi un enghraifft i chi, fis diwethaf, cafodd Hub Cymru Africa £40,000 gan y rhaglen Cymru ac Affrica i gyflawni'r prosiect grymuso menywod. Ac mae hynny yn ymwneud â grymuso felly—. Mae'r Aelod yn tynnu sylw pwysig at y ffaith bod hyn yn ymwneud â grymuso'r cymunedau hynny a grymuso, yn arbennig, menywod, ac mae hynny'n caniatáu i grwpiau o Gymru gyfrannu at ganlyniadau cydraddoldeb rhwng y rhywiau yn Uganda.
Rwyf i wedi siomi yn y ffaith nad yw'n ymddangos eich bod chi'n cydnabod effaith y rhaglen Cymru ac Affrica am gynifer o flynyddoedd. Hoffwn i atgoffa'r Aelod mai gweledigaeth rhaglen Cymru ac Affrica Llywodraeth Cymru yw cefnogi Cymru i fod yn genedl sy'n gyfrifol yn fyd-eang drwy ddatblygu a meithrin partneriaethau cynaliadwy, ac mae yn cyflawni'r partneriaethau cynaliadwy hynny yn Affrica Is-Sahara mewn gwirionedd, neu yn y swyddogaeth o gefnogi nodau datblygu cynaliadwy y Cenhedloedd Unedig. Ac, wrth gwrs, mae galw enfawr yng Nghymru am ymateb Cymreig nodedig i gyfrannu at ddatblygu rhyngwladol. Ac, wrth gwrs, y rheswm am yr ymateb hwnnw yw ein bod ni'n gweld ein bod ni'n cefnogi dwsinau o grwpiau cymdeithas sifil bach sy'n gweithio gyda phartneriaid yn Affrica ar addysg ac ar anghenion cymunedol, gan hybu iechyd a lles, diwylliant, chwaraeon a busnes, fel Jenipher’s Coffi, ac rydym yn dangos effaith ein gweithgareddau datblygu cynaliadwy a newid yn yr hinsawdd mwyaf llwyddiannus ledled Cymru.
A byddwn i'n gobeithio, fel y dywedais i ar ddiwedd fy natganiad, y byddem ni'n gweld mai dyma'r amser i ni ddod at ein gilydd, ac yn enwedig gyda COP26 a'r her newid yn yr hinsawdd. Byddwch chi wedi gweld yr hyn sy'n digwydd i Affrica o ganlyniad i newid yn yr hinsawdd, ac fe wnes i’r pwynt yn fy natganiad: nawr yw'r amser i ni wneud popeth o fewn ein gallu i rannu ein hadnoddau ac edrych ar roi cymorth. Felly, gofynnaf i chi godi gyda'ch Llywodraeth yn y DU y pryderon sydd gennym ni fod Llywodraeth y DU wedi diddymu'r Adran Datblygu Rhyngwladol ac wedi amsugno ei chyllideb i'r Swyddfa Dramor a Chymanwlad y llynedd—ac roeddem ni'n gwybod y byddai rhai tlotaf y byd yn dioddef—ac yna troi yn ôl ar ymrwymiad maniffesto'r Ceidwadwyr, gan dorri £4 biliwn o'r gyllideb dramor, gan arwain at effaith ddinistriol ar gynifer o fywydau yn y gwledydd tlotaf. Ac i roi un enghraifft i chi, Bees for Development yn Nhrefynwy—mae eu cyllid grant partneriaeth gymunedol tair blynedd o £250,000 ar gyfer gwaith yn Ethiopia wedi ei dorri o ganlyniad i'r toriadau o'r gyllideb datblygu cymorth tramor. Ac, wrth gwrs, mae hynny'n cau prosiect pwysig, gan dorri 41 y cant o'r gyllideb. Rwy'n gobeithio y byddwch chi'n gwrando ar Jenipher, wrth iddi sôn am ei gwaith heddiw yn Glasgow, yn COP26. Mae hi'n mynd i fod yn sôn am yr hyn y mae'n ei olygu iddi gael cefnogaeth Llywodraeth Cymru a'r rhaglen Cymru ac Affrica i gefnogi ei gwaith fel tyfwr coffi yn Uganda.
Diolch i'r Gweinidog am y datganiad. Mae nifer o bwyntiau pwysig yn cael eu codi gennych, ac roedd yn wych cael ein hatgoffa am yr holl gysylltiadau cryf sydd rhwng Cymru ac Affrica, a’r cyfoeth o brosiectau sydd yn cael eu gwireddu’n barod.
Fel y byddwch yn ymwybodol, mae ymgyrch Brechlyn y Bobl yn rhywbeth rydyn ni ym Mhlaid Cymru yn gyfan gwbl gefnogol ohono, a dwi'n cytuno’n llwyr gyda chi: mae diogelwch pawb yn ddibynnol ar bawb yn cael yr un cyfle i dderbyn y brechlyn, lle bynnag eu bod yn byw yn y byd, ac mae’n warth o beth nad yw Llywodraeth Prydain wedi gweithredu’n gynt ar hyn.
Mi oedd hi'n amlwg iawn bod Joel James wedi penderfynu peidio cyfeirio at y rhan yna o'ch datganiad chi, a dwi'n meddwl os gall pobl yn y Blaid Geidwadol sydd yma heddiw fynd â'r neges yna nôl i San Steffan mi fyddai hynny'n gwneud gwahaniaeth gwirioneddol i bawb ohonom ni.
I thank the Minister for the statement. A number of important points were raised by you, and it was great to be reminded of all the strong links that exist between Wales and Africa, and the wealth of projects that are already being realised.
As you'll be aware, the People's Vaccine campaign is something that we in Plaid Cymru fully support, and I agree with you entirely: everyone's safety does depend on everyone having the same chance of obtaining a vaccine, wherever they live in the world, and it is a disgrace that the British Government has not acted more quickly on this.
It was very evident that Joel James had decided not to refer to that part of your statement, and I think that if the people in the Conservative Party who are here today can take that message back to Westminster that would make a genuine difference to all of us.
You noted in your statement, Minister, that the First Minister has urged the UK Government to accelerate the supply of vaccines to the developing world. Are you able to advise what response the First Minister has received to this request and, in addition to making the call today, if you yourself have also written or will be writing to the UK Government on this matter? You would have our full support on this.
Of course, as you mentioned as well, the international aid cut by the UK Government, leading to the lowest it's been for nine years, with the cut to foreign aid spending totalling around £4 billion. This cut is not set to be reversed until 2024-25 at the earliest, and the impact will not only be felt in terms of the COVID response and recovery, but also, as you rightly outline, the detrimental impact on health in all sorts of different ways. To add to your examples, the World Health Organization’s global polio eradication initiative will lose essentially all of its UK funding, from £110 million to £5 million. Similarly, WaterAid have voiced concerns that this cut will mean at least three more years of dirty water and infant mortalities in vulnerable communities. UNICEF is also set to see its UK funding cut by 60 per cent. So, therefore, whilst we hope that the UK Government will change its mind, will the Welsh Government use the Wales and Africa programme to try and rectify the impact of these harsh aid cuts imposed by the UK Government and, if so, how?
And of course, this cut will also impact negatively on how these countries will be able to respond to the climate and nature emergency—something that you also referenced, Minister, as being absolutely essential in your statement—and it was good to hear that Welsh Government has been utilising opportunities created by COP26 to promote Wales as a globally responsible nation. Obviously, this was noted as an action as part of the Wales and Africa action plan, which also stated that COP26 would be an opportunity to forge new partnerships. I’d be interested to know what progress has been made by Welsh Government in realising these objectives so far. Obviously, COP26 is ongoing, so I would be grateful in the future for an update as well.
One of the key factors driving the global climate change and nature emergency, as we know, is deforestation and habitat loss. According to the recently published WWF Cymru, Size of Wales and RSPB Cymru study, 'Wales and Global Responsibility' report, an area equivalent to 40 per cent of the size of Wales is used overseas to grow commodities imported into Wales. For example, the average land required each year to produce Wales's demand for cocoa alone is equivalent to the size of Wrexham county or double the land area of Bridgend. Wales imports the majority of its cocoa from west African countries, where there are high risks of deforestation and social issues, while 55 per cent of cocoa import land falls in countries that are high or very high risk for deforestation and social issues. Also, the greenhouse gas emissions from the production of cocoa for Welsh imports totals about 68,800 tonnes of carbon dioxide each year. Does the Welsh Government have any plans to expand initiatives such as Coffee 2020 and Fair Do's/Siopa Teg to tackle deforestation and social issues associated with Wales's imports? And will the Welsh Government strengthen their economic contract and procurement policies to ensure that supply chains are free of deforestation and social exploitation?
As you stated, Minister, global extreme poverty went up in 2020, and if we are to be a truly globally responsible nation then we need action from all Governments, not just warm words. The future of our planet demands this from us.
Fe wnaethoch chi nodi yn eich datganiad, Gweinidog, fod y Prif Weinidog wedi annog Llywodraeth y DU i gyflymu'r cyflenwad o frechlynnau i'r byd datblygol. A allwch chi roi gwybod pa ymateb mae'r Prif Weinidog wedi ei gael i'r cais hwn ac, yn ogystal â gwneud yr alwad heddiw, a ydych chi eich hun hefyd wedi ysgrifennu neu a fyddwch chi’n ysgrifennu at Lywodraeth y DU ar y mater hwn? Byddai gennych ein cefnogaeth lawn ar hyn.
Wrth gwrs, fel y gwnaethoch chi sôn hefyd, mae'r cymorth rhyngwladol a dorrwyd gan Lywodraeth y DU, gan arwain at fod ar ei isaf ers naw mlynedd, gyda'r toriad i wariant cymorth tramor yn dod i gyfanswm o tua £4 biliwn. Ni fydd y toriad hwn yn cael ei wrthdroi tan 2024-25 ar y cynharaf, a bydd yr effaith hon nid yn unig yn cael ei theimlo o ran ymateb ac adfer ar ôl COVID, ond hefyd, fel yr ydych chi’n ei amlinellu'n briodol, yr effaith andwyol ar iechyd mewn pob math o wahanol ffyrdd. I ychwanegu at eich enghreifftiau, bydd menter dileu polio byd-eang Sefydliad Iechyd y Byd, i bob pwrpas, yn colli ei holl gyllid yn y DU, o £110 miliwn i £5 miliwn. Yn yr un modd, mae WaterAid wedi lleisio pryderon y bydd y toriad hwn yn golygu o leiaf tair blynedd arall o ddŵr budr a marwolaethau babanod mewn cymunedau sy'n agored i niwed. Bydd UNICEF hefyd yn gweld toriad o 60 y cant i'w gyllid yn y DU. Felly, er ein bod yn gobeithio y bydd Llywodraeth y DU yn newid ei meddwl, a fydd Llywodraeth Cymru yn defnyddio'r rhaglen Cymru ac Affrica i geisio unioni effaith y toriadau cymorth llym hyn sydd wedi eu gosod gan Lywodraeth y DU ac, os felly, sut?
Ac wrth gwrs, bydd y toriad hwn hefyd yn effeithio'n negyddol ar sut y bydd y gwledydd hyn yn gallu ymateb i'r argyfwng hinsawdd a natur—rhywbeth y gwnaethoch chi hefyd gyfeirio ato, Gweinidog, fel rhywbeth cwbl hanfodol yn eich datganiad—ac roedd hi’n dda clywed bod Llywodraeth Cymru wedi bod yn defnyddio cyfleoedd a grëwyd gan COP26 i hyrwyddo Cymru fel cenedl sy'n gyfrifol yn fyd-eang. Yn amlwg, nodwyd hyn fel cam gweithredu yn rhan o gynllun gweithredu Cymru ac Affrica, a oedd hefyd yn nodi y byddai COP26 yn gyfle i greu partneriaethau newydd. Byddai'n dda gen i wybod pa gynnydd y mae Llywodraeth Cymru wedi ei wneud o ran gwireddu'r amcanion hyn hyd yma. Yn amlwg, mae COP26 yn parhau, felly byddwn i'n ddiolchgar yn y dyfodol am ddiweddariad hefyd.
Un o'r ffactorau allweddol sy'n ysgogi newid yn yr hinsawdd byd-eang ac argyfwng natur, fel y gwyddom ni, yw datgoedwigo a cholli cynefinoedd. Yn ôl astudiaeth WWF Cymru, Maint Cymru ac RSPB Cymru a gyhoeddwyd yn ddiweddar, yr adroddiad 'Cymru a Chyfrifoldeb Byd-eang', mae ardal sy'n cyfateb i 40 y cant o faint Cymru yn cael ei defnyddio dramor i dyfu nwyddau sy’n cael eu mewnforio i Gymru. Er enghraifft, mae'r tir cyfartalog sydd ei angen bob blwyddyn i gynhyrchu galw Cymru am goco yn unig yn cyfateb i faint sir Wrecsam neu ddwywaith arwynebedd tir Pen-y-bont ar Ogwr. Mae Cymru'n mewnforio y rhan fwyaf o'i goco o wledydd gorllewin Affrica, lle mae risgiau uchel o ddatgoedwigo a materion cymdeithasol, tra bod 55 y cant o dir mewnforio coco i'w weld mewn gwledydd lle mae risg uchel neu uchel iawn o ddatgoedwigo a materion cymdeithasol. Hefyd, mae'r allyriadau nwyon tŷ gwydr o gynhyrchu coco ar gyfer mewnforion Cymru yn dod i gyfanswm o tua 68,800 tunnell o garbon deuocsid bob blwyddyn. A oes gan Lywodraeth Cymru unrhyw gynlluniau i ehangu mentrau fel Coffi 2020 a Fair Do's/Siopa Teg i fynd i'r afael â datgoedwigo a materion cymdeithasol sy'n gysylltiedig â mewnforion Cymru? Ac a fydd Llywodraeth Cymru yn cryfhau ei pholisïau contract economaidd a chaffael i sicrhau bod cadwyni cyflenwi yn rhydd o ddatgoedwigo a chamfanteisio cymdeithasol?
Fel y gwnaethoch chi ei nodi, Gweinidog, cynyddodd tlodi eithafol byd-eang yn 2020, ac os ydym ni am fod yn genedl wirioneddol gyfrifol yn fyd-eang, yna mae angen gweithredu gan bob Llywodraeth, nid geiriau cynnes yn unig. Mae dyfodol ein planed yn gofyn am hyn gennym ni.
Diolch yn fawr, Heledd Fychan. I'm very grateful for your support for my statement today. You started by raising the issue about access to vaccines. I will repeat again what I said in terms of vaccination rates in sub-Saharan Africa averaging only 6 per cent. And the point that we all make is that none of us is safe until all of us are safe, and we are global citizens and we have those responsibilities. It's a huge obstacle to stopping the world emerging from the pandemic. Yes, the First Minister has written and has urged the UK Government to accelerate the supply of vaccines to the developing world. He's written to the former Foreign Secretary, and has written to the new Foreign Secretary as well, to ensure that we get our voice heard clearly at the UK Government. And I've made that call again—and I'm quoting the People's Vaccine Alliance—because we are throwing away vaccines. We can't send the vaccines abroad ourselves, but we can help in terms of reaching out and saying, 'Well, what is it?' And I've already described many ways in which we're supporting our partners in Africa.
Diolch yn fawr, Heledd Fychan. Rwy'n ddiolchgar iawn am eich cefnogaeth i fy natganiad heddiw. Fe wnaethoch chi ddechrau drwy godi'r mater ynghylch mynediad i frechlynnau. Byddaf i'n ailadrodd eto yr hyn a ddywedais o ran cyfraddau brechu yn Affrica Is-Sahara ar gyfartaledd o 6 y cant yn unig. A'r pwynt yr ydym ni i gyd yn ei wneud yw nad yw'r un ohonom ni'n ddiogel nes bod pob un ohonom ni'n ddiogel, ac rydym yn ddinasyddion byd-eang ac mae gennym ni'r cyfrifoldebau hynny. Mae'n rhwystr enfawr i atal y byd rhag dod allan o'r pandemig. Ydy, mae'r Prif Weinidog wedi ysgrifennu ac wedi annog Llywodraeth y DU i gyflymu'r cyflenwad o frechlynnau i'r byd datblygol. Mae wedi ysgrifennu at y cyn-Ysgrifennydd Tramor, ac mae wedi ysgrifennu at yr Ysgrifennydd Tramor newydd hefyd, i sicrhau bod ein llais yn cael ei glywed yn glir yn Llywodraeth y DU. Ac rwyf i wedi gwneud yr alwad honno eto—ac rwy'n dyfynnu Cynghrair Brechu'r Bobl—oherwydd ein bod ni'n taflu brechlynnau i ffwrdd. Ni allwn anfon y brechlynnau dramor ein hunain, ond fe allwn ni helpu o ran estyn allan a dweud, 'Wel, beth ydyw?' Ac rwyf i eisoes wedi disgrifio sawl ffordd yr ydym yn cefnogi ein partneriaid yn Affrica.
I just want to give you an example of the Phoenix Project again with Cardiff University. Many of you will know Professor Judith Hall who leads that partnership. We were able to give a grant of £125,000 to roll out a vaccination programme in Namibia—this was from us to enable them to do that work, which was crucial; it's their programme, it's enabling them—because they have a major COVID-19 vaccination resistance, especially among the vulnerable, remote and disadvantaged communities. But what they did—. In partnership, the Namibian Ministry of Health and Social Services, the University of Namibia and Cardiff University have co-produced help, promotion and awareness campaigns for 90,000 of the most disadvantaged people, and that included disabled people, elderly people and prison inmates, and then they were able, in Namibia, to deliver the vaccination programme itself, saving many lives. But also, the People's Vaccine Alliance is a coalition of organisations and activists. It's campaigning for a people's vaccine for COVID-19. And I thank you for your support for this, because this should be based on that shared knowledge and making it freely available to everyone. It's a global common good, and it's also backed by past and present world leaders, health experts, faith leaders and economists.
I think it is very important that we look at all of the issues around deforestation and the work that's been—. There's so much of a profile about this in the last few days and the last week in COP26. To look at the Mbale tree programme in Uganda, which clearly demonstrates our commitment to tackling change. It's about climate justice, isn't it? Rural Ugandans who've done very little to cause the climate change that is now causing them so many problems. So, this is an Ugandan-led project—we're helping some of the very poorest people in the world adapt to climate change—delivered by the Size of Wales charity in partnership with the Welsh Government. It's a Mount Elgon tree-growing enterprise, locally delivered and for local NGOs in the Mbale region of eastern Uganda.
And what's very important in terms of the tree planting as well is to link this to the work that's being undertaken in other parts of our Africa with our support, which is addressing the very key points you make about deforestation and reforestation. So, if you look at the Ogongo indigenous forest park project, that's another collaboration between Cardiff University, the Phoenix Project and the University of Namibia, supporting reforestation in the Ogongo indigenous forest park, working in partnership, again, creating 100 hectares of restored woodland in the far north of Namibia. And that's about establishing a whole ecosystem in an area that was once green and fertile, and it's about encouraging this self-sustaining project to take this forward in partnership with the Phoenix Project. Again, the Bore community forest in Kenya, we've been supporting over the last 13 years, and that's again a locally managed project to plant 2.4 million climate-cooling, tropical trees, expanding current annual capacity, with 1 million seedlings distributed to 3,000 family farmers and 460 schools. This is, again, a very large expansion in terms of addressing these issues.
It's very important that we look to ways in which we can link our procurement policy to the importance in terms of supply chains and recognise that this has to be ethical. We have a code of practice on ethical procurement that we've developed, and that has an impact and, of course, is important as we take forward our social partnership and procurement Bill, new legislation, in the near future.
So, I just want to again say that Africa has been hit by COVID-19 and climate change. We see the first climate change famine in Madagascar, but we see a professor from Bangor University working in Madagascar to address these issues. So, we've got experts and we've got partners across Wales who are working to address these issues, and, of course, it is about sustainability, and it's about a partnership approach that will deliver the transformational change with our partners, alongside our partners.
Hoffwn roi enghraifft i chi o Brosiect Phoenix eto gyda Phrifysgol Caerdydd. Bydd llawer ohonoch chi'n adnabod yr Athro Judith Hall sy'n arwain y bartneriaeth honno. Roeddem ni'n gallu rhoi grant o £125,000 i gyflwyno rhaglen frechu yn Namibia—roedd hyn gennym i'w galluogi nhw i wneud y gwaith hwnnw, a oedd yn hollbwysig; eu rhaglen nhw ydyw, mae'n eu galluogi—oherwydd bod ganddyn nhw ymwrthedd mawr i frechu COVID-19, yn enwedig ymysg y cymunedau agored i niwed, anghysbell a difreintiedig. Ond yr hyn a wnaethon nhw—. Mewn partneriaeth, mae Gweinyddiaeth Iechyd a Gwasanaethau Cymdeithasol Namibia, Prifysgol Namibia a Phrifysgol Caerdydd wedi cyd-gynhyrchu ymgyrchoedd cymorth, hyrwyddo ac ymwybyddiaeth i 90,000 o'r bobl fwyaf difreintiedig, ac roedd hynny'n cynnwys pobl anabl, pobl oedrannus a charcharorion, ac yna roedden nhw, yn Namibia, yn gallu darparu'r rhaglen frechu ei hun, gan achub llawer o fywydau. Ond hefyd, mae cynghrair the People's Vaccine yn glymblaid o sefydliadau ac ymgyrchwyr. Mae'n ymgyrchu dros frechlyn pobl ar gyfer COVID-19. A diolch i chi am eich cefnogaeth i hyn, oherwydd dylai hyn fod yn seiliedig ar yr wybodaeth gyffredin honno a sicrhau ei bod ar gael am ddim i bawb. Mae er lles cyffredinol byd-eang, ac mae hefyd yn cael ei gefnogi gan arweinwyr y byd yn y gorffennol a'r presennol, arbenigwyr iechyd, arweinwyr ffydd ac economegwyr.
Rwy'n credu ei bod yn bwysig iawn i ni edrych ar yr holl faterion sy'n ymwneud â datgoedwigo a'r gwaith sydd wedi bod—. Mae cymaint o broffil i hyn yn ystod y dyddiau diwethaf a'r wythnos ddiwethaf yn COP26. I edrych ar raglen goed Mbale yn Uganda, sy'n dangos yn glir ein hymrwymiad i fynd i'r afael â newid. Mae'n ymwneud â chyfiawnder hinsawdd, onid yw? Pobl wledig Uganda sydd wedi gwneud ychydig iawn i achosi'r newid yn yr hinsawdd sydd bellach yn achosi cymaint o broblemau iddyn nhw. Felly, mae hwn yn brosiect a arweinir gan Uganda—rydym ni'n helpu rhai o'r bobl dlotaf yn y byd i addasu i newid yn yr hinsawdd—wedi ei ddarparu gan elusen Maint Cymru mewn partneriaeth â Llywodraeth Cymru. Mae'n fenter tyfu coed Mount Elgon, a ddarperir yn lleol ac ar gyfer cyrff anllywodraethol lleol yn rhanbarth Mbale yn nwyrain Uganda.
A'r hyn sy'n bwysig iawn o ran plannu coed hefyd yw cysylltu hyn â'r gwaith sy'n cael ei wneud mewn rhannau eraill o Affrica gyda'n cymorth ni, sy'n mynd i'r afael â'r pwyntiau allweddol iawn yr ydych chi'n eu gwneud am ddatgoedwigo ac ailgoedwigo. Felly, os edrychwch ar brosiect parc coedwig frodorol Ogongo, mae hynny'n gydweithrediad arall rhwng Prifysgol Caerdydd, Prosiect Phoenix a Phrifysgol Namibia, sy'n cefnogi gwaith ailgoedwigo ym mharc coedwig frodorol Ogongo, gan weithio mewn partneriaeth, unwaith eto, a chreu 100 hectar o goetir wedi ei adfer yng ngogledd pellaf Namibia. Ac mae hynny'n ymwneud â sefydlu ecosystem gyfan mewn ardal a oedd unwaith yn wyrdd ac yn ffrwythlon, ac mae'n ymwneud ag annog y prosiect hunangynhaliol hwn i fwrw ymlaen â hyn mewn partneriaeth â Phrosiect Phoenix. Unwaith eto, coedwig gymunedol Bore yn Kenya, rydym ni wedi bod yn ei chefnogi dros y 13 mlynedd diwethaf, ac mae hwn unwaith eto yn brosiect a reolir yn lleol i blannu 2.4 miliwn o goed trofannol, sy'n oeri'r hinsawdd, gan ehangu'r capasiti blynyddol presennol, gydag 1 miliwn o hadau wedi eu dosbarthu i 3,000 o ffermwyr teuluol a 460 o ysgolion. Mae hyn, unwaith eto, yn ehangiad mawr iawn o ran mynd i'r afael â'r materion hyn.
Mae'n bwysig iawn ein bod yn edrych ar ffyrdd y gallwn ni gysylltu ein polisi caffael â phwysigrwydd cadwyni cyflenwi a chydnabod bod yn rhaid i hyn fod yn foesegol. Mae gennym ni god ymarfer ar gaffael moesegol yr ydym ni wedi ei ddatblygu, ac mae hynny'n cael effaith ac, wrth gwrs, mae'n bwysig wrth i ni fwrw ymlaen â'n Bil partneriaeth a chaffael cymdeithasol, deddfwriaeth newydd, yn y dyfodol agos.
Felly, hoffwn i ddweud eto fod Affrica wedi ei tharo gan COVID-19 a newid yn yr hinsawdd. Rydym yn gweld y newyn newid hinsawdd cyntaf ym Madagascar, ond rydym ni'n gweld athro o Brifysgol Bangor yn gweithio ym Madagascar i fynd i'r afael â'r materion hyn. Felly, mae gennym ni arbenigwyr ac mae gennym ni bartneriaid ledled Cymru sy'n gweithio i fynd i'r afael â'r materion hyn, ac, wrth gwrs, mae'n ymwneud â chynaliadwyedd, ac mae'n ymwneud â dull partneriaeth a fydd yn cyflawni'r newid trawsnewidiol gyda'n partneriaid, ochr yn ochr â'n partneriaid.
First of all, I'm delighted that Jenipher Sambazi has gone to Glasgow to put the views of Ugandans to COP. I just hope she's still there when I get there tomorrow night, because she is completely amazing, as those of us who were privileged to meet her before the pandemic—and just a wonderful advocate for her community and the work they're doing.
But I'm still trying to process the information that you have shared with us about the vaccines, because I raised this with the health Minister a few months ago, and I was assured, or I was given the impression that all the AstraZeneca that we had previously used in Wales was now going to go to Africa, which seemed to me entirely the right place for it. So, are we saying that the UK Government has actually banned the use of the vaccines that we might have used in Wales that we had decided should go to Africa? Because it really is a very, very uncomfortable situation, I feel, in myself, having had a booster last week, when I read that only 2 per cent of people in Kenya have had a vaccine, and that would include, therefore, health workers who are trying to look after people with COVID not being protected in any way. So, this is just the most uncomfortable situation, which really just highlights the very unequal world we all live in. So, this is completely unacceptable, and where is the media on telling everybody about this? Hello, guys, you really do need to be promoting this; this is a really, really important issue. If the UK Government is refusing to act, then they need to be required to speak on why they're refusing to act.
A couple of specific questions: you talk about the menstrual products that Teams4U are sending to Africa, and I just wondered if you could tell us whether these are reusable menstrual products, because reusable menstrual products are an essential ingredient of ensuring that girls stay in school once they reach puberty. But I accept that if you haven't got clean running water, you're going to have to use disposables, with all the problems that they cause about disposal. So, it seems to me that—. I spoke about this to Jenipher Sambazi two years ago, and we need to ensure that all the communities that we're working with in Africa have access to reusable menstrual products that they are making themselves. It's not rocket science: people just need the basic design and how to do it and the materials in order to do it, but it's a fantastically important feminist issue.
On tree planting, how is our tree-planting programme diversifying diets, because coffee is a useful export crop, but it's not the basis for a healthy, varied diet? Therefore, it seems to me that if we are profiting from the wonderful Ugandan coffee, we need to be ensuring that there are other products that reinforce the health and well-being of the communities that make them for us.
And I think that may be the last thing that I had. Thank you very much for your statement. I think this is a really important issue. I think, on the booster programme, we clearly collectively need to shout out loud that it is completely unacceptable that the UK Government has not stepped up to the plate on this important issue. Not only do they cut everything that DFID was famous for in providing really good development aid, but they just absorb it into the foreign office to promote the union jack. It is a total disaster.
Yn gyntaf, rwy'n falch iawn bod Jenipher Sambazi wedi mynd i Glasgow i roi barn pobl Uganda i COP. Rwy'n gobeithio y bydd hi'n dal i fod yno pan fyddaf i'n cyrraedd yno nos yfory, oherwydd ei bod hi'n gwbl anhygoel, fel y rhai ohonom a gafodd y fraint o'i chyfarfod cyn y pandemig—ac yn eiriolwr gwych dros ei chymuned a'r gwaith maen nhw’n ei wneud.
Ond rwy'n dal i geisio prosesu'r wybodaeth rydych chi wedi ei rhannu â ni am y brechlynnau, oherwydd codais hyn gyda'r Gweinidog iechyd ychydig fisoedd yn ôl, a chefais sicrwydd, neu cefais yr argraff bod yr holl AstraZeneca yr oeddem ni'n ei ddefnyddio’n flaenorol yng Nghymru yn mynd i fynd i Affrica yn awr, a oedd yn ymddangos i mi fel y lle iawn ar ei gyfer. Felly, ydym ni’n dweud bod Llywodraeth y DU wedi gwahardd defnyddio'r brechlynnau y gallem ni fod wedi eu defnyddio yng Nghymru yr oeddem ni wedi penderfynu y dylen nhw fynd i Affrica? Gan ei bod hi'n sefyllfa wirioneddol anghyfforddus iawn, iawn, rwyf i’n teimlo, ynof i fy hun, ar ôl cael brechlyn atgyfnerthu yr wythnos diwethaf, pan ddarllenais mai dim ond 2 y cant o bobl yn Kenya sydd wedi cael brechlyn, a byddai hynny'n cynnwys, felly, bod gweithwyr iechyd sy'n ceisio gofalu am bobl â COVID heb eu diogelu mewn unrhyw ffordd. Felly, dyma'r sefyllfa fwyaf anghyfforddus, sy'n tynnu sylw yn wirioneddol at y byd anghyfartal iawn yr ydym ni i gyd yn byw ynddo. Felly, mae hyn yn gwbl annerbyniol, a ble mae'r cyfryngau i ddweud wrth bawb am hyn? Helo, bobl, mae gwir angen i chi fod yn hyrwyddo hyn; mae hwn yn fater gwirioneddol bwysig. Os yw Llywodraeth y DU yn gwrthod gweithredu, yna mae angen ei bod yn ofynnol iddi siarad ynghylch pam ei bod yn gwrthod gweithredu.
Un neu ddau o gwestiynau penodol: rydych chi’n sôn am y cynhyrchion mislif y mae Teams4U yn eu hanfon i Affrica, ac roeddwn i’n meddwl tybed a allech chi ddweud wrthym a yw'r rhain yn gynhyrchion mislif y gellir eu hailddefnyddio, gan fod cynhyrchion mislif y gellir eu hailddefnyddio yn elfen hanfodol o sicrhau bod merched yn aros yn yr ysgol ar ôl iddyn nhw gyrraedd y glasoed. Ond rwy'n derbyn, os nad oes gennych chi ddŵr rhedeg glân, y bydd yn rhaid i chi ddefnyddio rhai untro, gyda'r holl broblemau y maen nhw’n eu hachosi i'w gwaredu. Felly, mae'n ymddangos i mi—. Siaradais am hyn â Jenipher Sambazi ddwy flynedd yn ôl, ac mae angen i ni sicrhau bod yr holl gymunedau yr ydym yn gweithio gyda nhw yn Affrica yn gallu cael gafael ar gynhyrchion mislif y gellir eu hailddefnyddio maen nhw’n eu gwneud eu hunain. Nid yw hynny’n gymhleth iawn: y cyfan sydd ei angen ar bobl yw dyluniad sylfaenol a sut i'w wneud a'r deunyddiau er mwyn ei wneud, ond mae'n fater ffeministaidd hynod bwysig.
O ran plannu coed, sut mae ein rhaglen plannu coed yn amrywio deiet, gan fod coffi'n gnwd allforio defnyddiol, ond nid yw'n sail i ddeiet iach ac amrywiol? Felly, mae'n ymddangos i mi, os ydym yn elwa ar goffi gwych Uganda, fod angen i ni fod yn sicrhau bod cynhyrchion eraill sy'n atgyfnerthu iechyd a lles y cymunedau sy'n eu gwneud i ni.
Ac rwy'n credu efallai mai dyna'r peth olaf oedd gen i. Diolch yn fawr am eich datganiad. Rwy'n credu bod hwn yn fater pwysig iawn. Rwy'n credu, o ran y rhaglen atgyfnerthu, ei bod yn amlwg bod angen i ni weiddi'n groch gyda'n gilydd ei bod yn gwbl annerbyniol nad yw Llywodraeth y DU wedi camu i'r adwy ar y mater pwysig hwn. Nid yn unig maen nhw’n torri popeth yr oedd yr Adran Datblygu Rhyngwladol yn enwog amdano o ran darparu cymorth datblygu da iawn, ond maen nhw’n ei amsugno i'r swyddfa dramor i hyrwyddo jac yr undeb. Mae'n drychineb llwyr.
Thank you very much, Jenny Rathbone. Can I just start by echoing your admiration and support for Jenipher, who is actually speaking, probably as we speak, this afternoon in Glasgow? Jenipher's Coffi is a project that is a partnership between a Cardiff fair-trade shop, Fair Do's, which I mentioned earlier on, Ferrari's coffee roasters in Pontyclun, the Wales Co-operative Centre and a Ugandan coffee co-operative. It is a partnership that imports top-quality fair-trade and organic coffee. Many of us here today will remember Jenipher's visits to the Senedd, and recognise that this is now being imported into Wales and is highly regarded, particularly as a result of Ferrari's coffee roasters' impact on that coffee. But also, of course, this goes back to your point and question about tree planting. The organic coffee is grown by our tree-planting partners. She's talking about that this afternoon. It's a great way for us to help the Ugandan farmers, as they face the climate crisis, but also she heads up this project in Uganda, leading the way for women and their communities. She is coming to Cardiff, and has been before she went to Glasgow, and I hope that she will be able to come and meet with colleagues and Members across the Chamber again next week.
You do raise an important point about access to vaccines. We cannot, unfortunately, export or give our vaccines. I've given you an example with the Namibian project where we can help facilitate the vaccination programme in different ways. As you know, we've done what we can in terms of providing equipment, PPE, but also oxygen, where we were asked, 'Well, what can you do?' It is important that we don't just say, 'Well, we can't do this, so we're not doing anything.' We've got to do what we can do practically. But actually, the vaccine programme is delivered through the global mechanism, COVAX. The UK Government has the influence on COVAX to answer our questions about why we are not ensuring that the vaccine that we've got is properly shared. It is intolerable that it is being destroyed. It's appalling that it's being destroyed, and I'm glad that we can raise that point here today. I think the People's Vaccine alliance is important. I'm sure Members will want to find out more about this.
There are other issues about the vaccine as well, which relate to cost. Because if you actually look at Pfizer, it's selling its COVID-19 vaccine candidate for around $39 for two doses, at around an 80 per cent profit margin. And, of course, this puts it beyond the reach of all but the wealthiest of countries. So, it's important that we do take these points back, that we make these issues available, that people are aware of how we can influence COVAX and the UK Government. Developing countries' governments must increase financing for the health service so that they can deliver the vaccine when it's available. And let's just reflect on the fact that vaccination is one of the most successful health victories in human history.
I have answered some questions about the importance of the tree-planting schemes that we're already supporting, and your points about sustainability are crucial, as indeed are your points about the work that we're doing in terms of menstrual well-being and period products. Certainly, this is something where we're just going out for some more gender-based projects coming through the small grants schemes, where we're looking particularly at gender issues. Some of those projects that we're already funding, and certainly the reusable approach, I think will be a key part of that ecological and sustainable objective.
Diolch yn fawr iawn, Jenny Rathbone. A gaf i ddechrau drwy adleisio eich edmygedd a'ch cefnogaeth i Jenipher, sy'n siarad mewn gwirionedd, yn ôl pob tebyg wrth i ni siarad, y prynhawn yma yn Glasgow? Mae Jenipher’s Coffi yn brosiect sy'n bartneriaeth rhwng siop masnach deg Caerdydd, Fair Do's, y soniais amdani'n gynharach, rhostwyr coffi Ferrari ym Mhont-y-clun, Canolfan Cydweithredol Cymru a chydweithfa coffi o Uganda. Mae'n bartneriaeth sy'n mewnforio coffi masnach deg ac organig o'r radd flaenaf. Bydd llawer ohonom ni yma heddiw yn cofio ymweliadau Jenipher â'r Senedd, ac yn cydnabod bod hyn bellach yn cael ei fewnforio i Gymru ac yn uchel ei barch, yn enwedig o ganlyniad i effaith rhostwyr coffi Ferrari ar y coffi hwnnw. Ond hefyd, wrth gwrs, mae hyn yn mynd yn ôl at eich pwynt a'ch cwestiwn ynglŷn â phlannu coed. Mae'r coffi organig yn cael ei dyfu gan ein partneriaid plannu coed. Mae hi'n sôn am hynny y prynhawn yma. Mae'n ffordd wych i ni helpu ffermwyr Uganda, wrth iddyn nhw wynebu'r argyfwng hinsawdd, ond hi hefyd sy'n arwain y prosiect hwn yn Uganda, gan arwain y ffordd i fenywod a'u cymunedau. Mae hi yn dod i Gaerdydd, ac mae wedi bod cyn iddi fynd i Glasgow, ac rwy'n gobeithio y bydd hi'n gallu dod i gwrdd â chyd-Aelodau ac Aelodau ar draws y Siambr eto yr wythnos nesaf.
Rydych chi yn codi pwynt pwysig am fynediad i frechlynnau. Yn anffodus, ni allwn allforio na rhoi ein brechlynnau. Rwyf i wedi rhoi enghraifft i chi gyda phrosiect Namibia lle gallwn helpu i hwyluso'r rhaglen frechu mewn gwahanol ffyrdd. Fel y gwyddoch chi, rydym ni wedi gwneud yr hyn a allwn o ran darparu offer, cyfarpar diogelu personol, ond hefyd ocsigen, pan ofynnwyd i ni, 'Wel, beth allwch chi ei wneud?' Mae'n bwysig nad ydym ni'n dweud, 'Wel, allwn ni ddim gwneud hyn, felly nid ydym yn gwneud dim.' Mae'n rhaid i ni wneud yr hyn y gallwn ei wneud yn ymarferol. Ond mewn gwirionedd, darperir y rhaglen frechu drwy'r mecanwaith byd-eang, COVAX. Gan Lywodraeth y DU mae'r dylanwad ar COVAX i ateb ein cwestiynau ynghylch pam nad ydym yn sicrhau bod y brechlyn sydd gennym yn cael ei rannu'n briodol. Mae'n annioddefol ei fod yn cael ei ddinistrio. Mae'n warthus ei fod yn cael ei ddinistrio, ac rwy'n falch y gallwn ni godi'r pwynt hwnnw yma heddiw. Rwy'n credu bod cynghrair The People's Vaccine yn bwysig. Rwy'n siŵr y bydd yr Aelodau yn dymuno cael gwybod mwy am hyn.
Mae materion eraill yn ymwneud â'r brechlyn hefyd, sy'n ymwneud â chost. Oherwydd os edrychwch chi ar Pfizer mewn gwirionedd, mae'n gwerthu ei ymgeisydd brechlyn COVID-19 am tua $39 am ddau ddos, sy'n tua 80 y cant o elw. Ac, wrth gwrs, mae hyn yn ei roi y tu hwnt i gyrraedd pob gwlad ond y cyfoethocaf. Felly, mae'n bwysig ein bod yn mynegi'r pwyntiau hyn, ein bod yn sicrhau bod y materion hyn ar gael, bod pobl yn ymwybodol o sut y gallwn ni ddylanwadu ar COVAX a Llywodraeth y DU. Mae'n rhaid i lywodraethau gwledydd datblygol gynyddu'r cyllid ar gyfer y gwasanaeth iechyd er mwyn iddyn nhw allu darparu'r brechlyn pan fydd ar gael. A gadewch i ni fyfyrio ar y ffaith mai brechu yw un o'r buddugoliaethau iechyd mwyaf llwyddiannus mewn hanes dynol.
Rwyf wedi ateb rhai cwestiynau ynglŷn â phwysigrwydd y cynlluniau plannu coed yr ydym ni eisoes yn eu cefnogi, ac mae eich pwyntiau ynglŷn â chynaliadwyedd yn hollbwysig, fel yn wir yw eich pwyntiau ynglŷn â'r gwaith yr ydym ni’n ei wneud o ran lles mislifol a chynhyrchion mislif. Yn sicr, mae hyn yn rhywbeth lle rydym yn mynd allan am fwy o brosiectau ar sail rhywedd sy'n dod drwy'r cynlluniau grantiau bach, lle rydym yn edrych yn arbennig ar faterion rhywedd. Rwy'n credu y bydd rhai o'r prosiectau hynny yr ydym ni eisoes yn eu hariannu, ac yn sicr y dull cynhyrchion y gellir eu hailddefnyddio, yn rhan allweddol o'r amcan ecolegol a chynaliadwy hwnnw.
Thank you, Minister, for your detailed statement about COVID and climate change, aiding nations who need it most, standing by our principles and standing by our friends. Can the Minister confirm how much the Welsh Government has spent over the past 15 years supporting this programme, not just through grant allocations, but also in terms of the cost of employing officials in Government? Can the Minister set out in detail how the objectives of the Government's international strategy to grow the economy by increasing exports and attracting inward investment has been achieved through this programme and whether the people of Wales have any tangible benefit? Lastly, has the Government commissioned an independent evaluation of this programme to ensure value for money? Thank you very much.
Diolch, Gweinidog, am eich datganiad manwl am COVID a newid yn yr hinsawdd, cynorthwyo gwledydd sydd ei angen fwyaf, cadw'n driw i'n hegwyddorion a sefyll gyda’n ffrindiau. A all y Gweinidog gadarnhau faint mae Llywodraeth Cymru wedi ei wario dros y 15 mlynedd diwethaf yn cefnogi'r rhaglen hon, nid yn unig drwy ddyraniadau grant, ond hefyd o ran y gost o gyflogi swyddogion mewn Llywodraeth? A all y Gweinidog nodi'n fanwl sut y cyflawnwyd amcanion strategaeth ryngwladol y Llywodraeth i dyfu'r economi drwy gynyddu allforion a denu mewnfuddsoddiad drwy'r rhaglen hon ac a oes unrhyw fudd pendant i bobl Cymru? Yn olaf, a yw'r Llywodraeth wedi comisiynu gwerthusiad annibynnol o'r rhaglen hon i sicrhau gwerth am arian? Diolch yn fawr iawn.
Thank you very much, Altaf Hussain, and thank you for your support of the Wales and Africa programme. What is very clear is that this is a 15-year programme—I remember it being launched in this Chamber by former First Minister Rhodri Morgan—and it is a programme that has been hugely successful in terms of its impact. We have a very small Wales and Africa team in the Welsh Government to take this forward, but it has formed part of the international strategy, which was published in 2020 before you joined us. Many of the new Members will know that we have an international strategy with action plans, and the Wales and Africa programme is one of the action plans.
Certainly, I can provide more information on the total spend over the last 15 years.FootnoteLink But I think you've given me the opportunity to again remind our Members and to inform you of the impact of some of the funding that we have given, particularly in responding to the COVID-19 pandemic. The three large grants that we awarded through the extra £1 million allocated to the Wales and Africa programme in March of this year included United Purpose from Cardiff. That was a £600,000 grant for the rapid emergency response in Nigeria, the Gambia, Senegal and Guinea; it reached 4.4 million people. And also, Teams4U in Wrexham is a very important partnership; Members in north Wales will be aware of this. The charity provided £125,000 grant funding for improving sanitation, menstrual provision and health facilities and schools in Uganda in response to COVID-19—hot running water plumbed directly into operating theatres, two 24/7 health centres seeing up to 300 patients daily, covering all aspects of community healthcare, including HIV testing and treatment, TB treatment, immunisation, family planning, general care, antenatal and postnatal care. This is a partnership between the people of Wrexham and Uganda, with Teams4U. And, you know, the feedback has been that healthcare workers, particularly women and girls, feel a lot safer using these facilities than the old ones, which were often outside and in unlit areas.
I just want to say that this is working with Governments as well as local projects. So, the Mbale Regional Referral Hospital I mentioned—I will say that when we were able to provide support for the provision of oxygen, the new oxygen plant, which is being planned by the Ministry of Health in Uganda, will be complemented by our contribution. And also the fact that the impact of the investments that we've made have meant that people have actually said—and it's good to have a quote from a beneficiary of the water, sanitation and hygiene project—'I used to fear going to the latrine on my night shift as I would have to move out of the ward, and it was very dark outside. Now, I can use the inside toilet and I'm safe and it does not take me away from the patients.' That's Lydia, from Mukongoro health centre. So, this is the impact that our funding and our support for Wales and Africa makes.
Diolch yn fawr iawn, Altaf Hussain, a diolch am eich cefnogaeth i'r rhaglen Cymru ac Affrica. Yr hyn sy'n glir iawn yw bod hon yn rhaglen 15 mlynedd— rwy’n ei chofio’n cael ei lansio yn y Siambr hon gan y cyn Brif Weinidog Rhodri Morgan—ac mae'n rhaglen sydd wedi bod yn hynod lwyddiannus o ran ei heffaith. Mae gennym ni dîm Cymru ac Affrica bach iawn yn Llywodraeth Cymru i fwrw ymlaen â hyn, ond mae wedi bod yn rhan o'r strategaeth ryngwladol, a gafodd ei chyhoeddi yn 2020 cyn i chi ymuno â ni. Bydd llawer o'r Aelodau newydd yn gwybod bod gennym ni strategaeth ryngwladol gyda chynlluniau gweithredu, ac mae'r rhaglen Cymru ac Affrica yn un o'r cynlluniau gweithredu.
Yn sicr, gallaf roi rhagor o wybodaeth am gyfanswm y gwariant dros y 15 mlynedd diwethaf.FootnoteLink Ond rwy'n credu eich bod chi wedi rhoi'r cyfle i mi atgoffa ein Haelodau eto a'ch hysbysu am effaith rhywfaint o'r cyllid yr ydym ni wedi ei roi, yn enwedig wrth ymateb i bandemig COVID-19. Roedd y tri grant mawr y gwnaethom eu dyfarnu drwy'r £1 miliwn ychwanegol a gafodd ei ddyrannu i'r rhaglen Cymru ac Affrica ym mis Mawrth eleni yn cynnwys United Purpose o Gaerdydd. Roedd hwnnw'n grant o £600,000 ar gyfer yr ymateb brys cyflym yn Nigeria, y Gambia, Senegal a Guinea; cyrhaeddodd 4.4 miliwn o bobl. A hefyd, mae Teams4U yn Wrecsam yn bartneriaeth bwysig iawn; bydd yr Aelodau yn y gogledd yn ymwybodol o hyn. Darparodd yr elusen gyllid grant o £125,000 ar gyfer gwella glanweithdra, darpariaeth mislif a chyfleusterau iechyd ac ysgolion yn Uganda mewn ymateb i COVID-19—dŵr poeth yn rhedeg wedi'i blymio'n uniongyrchol i theatrau llawdriniaeth, dwy ganolfan iechyd 24/7 sy'n trin hyd at 300 o gleifion bob dydd, gan gwmpasu pob agwedd ar ofal iechyd cymunedol, gan gynnwys profion a thriniaeth HIV, triniaeth TB, imiwneiddio, cynllunio teulu, gofal cyffredinol, gofal cynenedigol ac ôl-enedigol. Mae hon yn bartneriaeth rhwng pobl Wrecsam ac Uganda, gyda Teams4U. A, wyddoch chi, yr adborth a gafwyd yw bod gweithwyr gofal iechyd, yn enwedig menywod a merched, yn teimlo'n llawer mwy diogel yn defnyddio'r cyfleusterau hyn na'r hen rai, a oedd yn aml y tu allan ac mewn ardaloedd heb olau.
Hoffwn i ddweud bod hyn yn gweithio gyda Llywodraethau yn ogystal â phrosiectau lleol. Felly, mae Ysbyty Atgyfeirio Rhanbarthol Mbale y gwnes i sôn amdano—byddaf i yn dweud, pan oeddem yn gallu darparu cymorth ar gyfer darparu ocsigen, y bydd y peiriant ocsigen newydd, sy'n cael ei gynllunio gan y Weinyddiaeth Iechyd yn Uganda, yn cael ei ategu gan ein cyfraniad ni. A hefyd y ffaith bod effaith y buddsoddiadau yr ydym ni wedi eu gwneud wedi golygu bod pobl wedi dweud mewn gwirionedd—ac mae'n dda cael dyfyniad gan fuddiolwr y prosiect dŵr, glanweithdra a hylendid—'Roedd arfer bod ofn arnaf i fynd i'r tŷ bach ar fy sifft nos oherwydd byddai'n rhaid i mi symud allan o'r ward, ac roedd yn dywyll iawn y tu allan. Nawr, rwy'n gallu defnyddio'r toiled y tu mewn ac rwy'n ddiogel ac nid yw'n mynd â fi oddi wrth y cleifion.’ Dyna Lydia, o ganolfan iechyd Mukongoro. Felly, dyma'r effaith mae ein cyllid a'n cymorth i'r rhaglen Cymru ac Affrica yn ei chael.
Yn olaf, John Griffiths.
Finally, John Griffiths.
Diolch, Llywydd. I can certainly say, having been to Mbale myself, that the programme for Africa money is money well spent, because the health links, the educational links between that region of Uganda and PONT, for example, in Pontypridd in Wales were so strong, and both countries and areas gained very much from the reciprocal relationship and exchange visits. It was so heart-warming to see the schoolchildren dancing together as well as the staff there in Mbale at particular events, and of course all the fundraising that went on back in Wales for new classrooms and new facilities. So, there was the health sector, there was the education sector, there was the Gumutindo fair-trade coffee co-op, and all the community development work that went on around the subsistence farming as well. There were so many strands to it, it just showed the value of this programme, and it's really pleasing that we've had 15 years now of Wales for Africa doing this very good work, and recognising that Wales is lucky—we're lucky to be part of the peaceful, relatively prosperous world, and that does give us a moral responsibility to work with other countries that are not in those favourable circumstances to help them, and by doing so we also help ourselves. And of course it's part of that internationalisation of Wales that I think has been a strong feature of devolution since 1999, and is a thoroughly good thing for everybody in our country.
More locally for me now, we have Love Zimbabwe, who are doing some really good work in that part of Africa, and they tell me that there are some issues, just as the Minister has mentioned, obviously around the pandemic and, indeed, climate change. So, as far as climate change is concerned, those new factors that farmers have to take into account are really worrying them and making it more difficult for them to produce the food that they rely on, and there is a real worry about increasing crop failure. At the same time, during the pandemic they found it more difficult to import food into the country as well, so there are great difficulties there that have to be recognised. And they're not really in a very good position to estimate the number of COVID cases, I'm told, because lateral flow tests cost around £25, which obviously very many people are unable to afford. So, that aspect of identifying cases is problematic in Zimbabwe, and that has made it difficult to know the extent of infection in the country.
There's also an issue with vaccination. I was told only around 1 million out of about 15 million have been vaccinated, and the vaccine being used is the Chinese one, which is not recognised by the UK Government, which itself creates a number of difficulties. So, I would be grateful, Minister, if in your contact and joint work with UK Government you could help to make those points. I think it has been very, very disappointing that the current UK Government has broken with that consensus to maintain international development funding for the developing world. I think it's entirely wrong-headed, misplaced, immoral, and indeed counterproductive in terms of what UK Government say their objective is. I hope very much that they will rethink, even at this late stage, and adopt a more moral and defensible policy and approach.
The other matter I would mention, Minister, is Somaliland, because we do have quite a number of people, in Cardiff particularly, but also Newport, with links to Somalia and Somaliland. Somaliland has made great strides in proving itself to be a functioning democracy and committed to stability and progressive development in the country. But obviously they have great difficulties with COVID, as do the rest of the world, and more so because of the great poverty in the country. So, I know we have developing links with Somaliland, Minister, and I would be grateful if you could say a little bit about how Welsh Government sees that relationship evolving and developing, particularly in light of the current difficulties with the pandemic.
Diolch, Llywydd. Gallaf i ddweud yn sicr, ar ôl bod i Mbale fy hun, fod arian y rhaglen ar gyfer Affrica yn cael ei wario'n dda, oherwydd roedd y cysylltiadau iechyd, y cysylltiadau addysgol rhwng y rhanbarth hwnnw o Uganda a PONT, er enghraifft, ym Mhontypridd yng Nghymru mor gryf, ac roedd y ddwy wlad ac ardal yn elwa’n fawr iawn ar y berthynas gilyddol a'r ymweliadau cyfnewid. Roedd hi mor galonogol gweld y plant ysgol yn dawnsio gyda'i gilydd yn ogystal â'r staff yno ym Mbale mewn digwyddiadau penodol, ac wrth gwrs yr holl godi arian a ddigwyddodd yn ôl yng Nghymru ar gyfer ystafelloedd dosbarth newydd a chyfleusterau newydd. Felly, roedd y sector iechyd, roedd y sector addysg, roedd cydweithfa coffi masnach deg Gumutindo, a'r holl waith datblygu cymunedol a gafodd ei wneud o ran y ffermio ymgynhaliol hefyd. Roedd cymaint o elfennau iddo, roedd yn dangos gwerth y rhaglen hon, ac mae'n braf iawn ein bod ni wedi cael 15 mlynedd bellach o Gymru dros Affrica yn gwneud y gwaith da iawn hwn, a chydnabod bod Cymru'n lwcus—rydym ni yn lwcus o fod yn rhan o'r byd heddychlon, cymharol ffyniannus, ac mae hynny yn rhoi cyfrifoldeb moesol i ni weithio gyda gwledydd eraill nad ydyn nhw o dan yr amgylchiadau ffafriol hynny i'w helpu, a thrwy wneud hynny rydym ni hefyd yn helpu ein hunain. Ac wrth gwrs mae'n rhan o'r rhyngwladoli honno o Gymru sydd, yn fy marn i, wedi bod yn nodwedd gref o ddatganoli ers 1999, ac mae'n beth da iawn i bawb yn ein gwlad.
Yn fwy lleol i mi yn awr, mae gennym ni Love Zimbabwe, sy'n gwneud gwaith da iawn yn y rhan honno o Affrica, ac maen nhw’n dweud wrthyf i fod rhai materion, yn union fel y mae'r Gweinidog wedi sôn, yn amlwg o ran y pandemig ac, yn wir, newid hinsawdd. Felly, o ran newid hinsawdd, mae'r ffactorau newydd hynny y mae'n rhaid i ffermwyr eu hystyried yn peri pryder gwirioneddol iddyn nhw ac yn ei gwneud yn anoddach iddyn nhw gynhyrchu'r bwyd y maen nhw’n dibynnu arno, ac mae pryder gwirioneddol ynghylch methiant cnydau cynyddol. Ar yr un pryd, yn ystod y pandemig, roedden nhw'n ei chael yn anoddach mewnforio bwyd i'r wlad hefyd, felly mae anawsterau mawr yno mae'n rhaid i ni eu cydnabod. A dywedir wrthyf nad ydyn nhw mewn sefyllfa dda iawn i amcangyfrif nifer yr achosion o COVID, oherwydd bod cost profion llif unffordd tua £25, ac yn amlwg nid yw llawer iawn o bobl yn gallu ei fforddio. Felly, mae'r agwedd honno ar nodi achosion yn broblem yn Zimbabwe, ac mae hynny wedi ei gwneud yn anodd gwybod graddau'r haint yn y wlad.
Mae problem hefyd o ran brechu. Dywedwyd wrthyf mai dim ond tua 1 miliwn allan o tua 15 miliwn sydd wedi cael eu brechu, a'r brechlyn sy'n cael ei ddefnyddio yw'r un Tsieineaidd, nad yw'n cael ei gydnabod gan Lywodraeth y DU, sydd ynddo’i hun yn creu nifer o anawsterau. Felly, byddwn i'n ddiolchgar, Gweinidog, pe gallech helpu i wneud y pwyntiau hynny yn eich cyswllt a'ch gwaith ar y cyd â Llywodraeth y DU. Rwy'n credu y bu'n destun siom mawr iawn bod Llywodraeth bresennol y DU wedi torri'r consensws hwnnw i gynnal cyllid datblygu rhyngwladol ar gyfer y byd datblygol. Rwy'n credu ei bod yn gwbl bengam, yn anghywir, yn anfoesol, ac yn wir yn wrthgynhyrchiol o ran yr hyn y mae Llywodraeth y DU yn dweud yw ei hamcan. Rwy'n gobeithio yn fawr y byddan nhw'n ailystyried, hyd yn oed ar y cam hwyr hwn, ac yn mabwysiadu polisi a dull mwy moesol y gellir ei amddiffyn.
Y mater arall y byddaf yn sôn amdano, Gweinidog, yw Somaliland, oherwydd bod gennym ni nifer o bobl, yng Nghaerdydd yn arbennig, ond hefyd yng Nghasnewydd, sydd â chysylltiadau â Somalia a Somaliland. Mae Somaliland wedi cymryd camau breision i brofi ei hun yn ddemocratiaeth weithredol sydd wedi ymrwymo i sefydlogrwydd a datblygiad cynyddol yn y wlad. Ond yn amlwg maen nhw'n cael anawsterau mawr gyda COVID, fel y mae gweddill y byd, ac yn fwy felly oherwydd y tlodi mawr yn y wlad. Felly, rwy'n gwybod bod gennym ni gysylltiadau yn datblygu â Somaliland, Gweinidog, a byddwn i'n ddiolchgar pe gallech chi ddweud rhywfaint am y ffordd y mae Llywodraeth Cymru yn gweld y berthynas honno'n esblygu ac yn datblygu, yn enwedig yng ngoleuni'r anawsterau presennol o ran y pandemig.
Diolch yn fawr, John Griffiths, and John, I recall when you went to Uganda, you probably planted some trees yourself when you went there and came back and reported to us. We have got a strong consensus. We certainly have had in the past in this Chamber in support of Wales and Africa, and I recall Rhun ap Iorwerth chairing the development group where we had cross-party support for what we were doing in Wales and Africa. I'm pleased that you've mentioned Zimbabwe because I'm very aware of the Zimbabwe Newport Volunteering Association, and we were able to give some funding, as you know, out of the COVID-19 grant, buying food for community kitchens, sanitisers for 18 stations, personal protective equipment for volunteers, volunteer expenses, for combating misinformation which, of course, we know is a huge issue, but also foodbank support, face masks. We've done a lot to support the Newport volunteering association, every constituency—. And many times we've had visits from Love Zimbabwe, and I know colleagues have welcomed Love Zimbabwe to the Senedd. And we've given them funding as well, again to improve hygiene, access to clean water for hand washing, community engagement, training people to sew face masks, social distancing, understanding hand washing, et cetera. We have responded to the proposals that have come from these communities.
Finally, I'll just say that I think there's a strong consensus, there's a strong majority support in this Chamber today for us to continue to press the UK Government to make use of the vaccine that isn't being used in this country. That's a strong message I believe that's come through today; a huge disappointment and regret at the cut of the funding to the overseas budget. And just to finally say that closing a project in Malawi as a result of that cut, United Purpose in Cardiff said that the largest climate-resilience building project in Malawi has been terminated at short notice directly because of this cut, huge losses for development activities and partnership outcomes, including 23 Malawian redundancies at United Purpose alone, cutting £1 million from the project. So, we have got a strong voice, I believe, across this Chamber in support of Wales and Africa, in support of our approaches to the UK Government to ensure we get those vaccines to Africa and globally across the world to where they're needed, and again our continued deep concern and disappointment at the Foreign, Commonwealth and Development Office cuts. Thank you.
Diolch yn fawr, John Griffiths, a John, rwy'n cofio pan aethoch chi i Uganda, mae'n debyg eich bod chi wedi plannu coed eich hun pan aethoch yno a dod yn ôl a dweud wrthym. Mae gennym ni gonsensws cryf. Rydym yn sicr wedi ei gael yn y gorffennol yn y Siambr hon i gefnogi Cymru ac Affrica, ac rwy'n cofio Rhun ap Iorwerth yn cadeirio'r grŵp datblygu lle cawsom ni gefnogaeth drawsbleidiol i'r hyn yr oeddem yn ei wneud yng Nghymru ac Affrica. Rwy'n falch eich bod wedi sôn am Zimbabwe gan fy mod i'n ymwybodol iawn o Gymdeithas Gwirfoddoli Zimbabwe Casnewydd, ac roeddem yn gallu rhoi rhywfaint o gyllid, fel y gwyddoch chi, o'r grant COVID-19, i brynu bwyd ar gyfer ceginau cymunedol, diheintyddion ar gyfer 18 gorsaf, cyfarpar diogelu personol i wirfoddolwyr, treuliau gwirfoddolwyr, ar gyfer mynd i'r afael â chamwybodaeth sydd, wrth gwrs, rydym yn gwybod yn broblem enfawr, ond hefyd cymorth banc bwyd, masgiau wyneb. Rydym ni wedi gwneud llawer i gefnogi cymdeithas wirfoddoli Casnewydd, pob etholaeth—. A sawl gwaith rydym ni wedi cael ymweliadau gan Love Zimbabwe, ac rwy'n gwybod bod cyd-Aelodau wedi croesawu Love Zimbabwe i'r Senedd. Ac rydym ni wedi rhoi cyllid iddyn nhw hefyd, unwaith eto i wella hylendid, mynediad at ddŵr glân ar gyfer golchi dwylo, ymgysylltu â'r gymuned, hyfforddi pobl i wnïo masgiau wyneb, cadw pellter cymdeithasol, deall golchi dwylo, ac yn y blaen. Rydym ni wedi ymateb i'r cynigion sydd wedi dod o'r cymunedau hyn.
Yn olaf, rwyf i am ddweud fy mod i'n credu bod consensws cryf, mae cefnogaeth fwyafrifol gref yn y Siambr hon heddiw i ni barhau i bwyso ar Lywodraeth y DU i ddefnyddio'r brechlyn nad yw'n cael ei ddefnyddio yn y wlad hon. Rwy'n credu bod honno yn neges gref sydd wedi dod i'r amlwg heddiw; siom a gofid enfawr ynghylch torri'r cyllid i'r gyllideb dramor. Ac i ddweud i gloi, trwy gau prosiect ym Malawi o ganlyniad i'r toriad hwnnw, dywedodd United Purpose yng Nghaerdydd fod y prosiect adeiladu mwyaf o ran gwrthsefyll newid yn yr hinsawdd ym Malawi wedi ei derfynu ar fyr rybudd yn uniongyrchol oherwydd y toriad hwn, colledion enfawr ar gyfer gweithgareddau datblygu a chanlyniadau partneriaeth, gan gynnwys 23 o ddiswyddiadau Malawi yn United Purpose yn unig, gan dorri £1 miliwn o'r prosiect. Felly, mae gennym ni lais cryf, rwy'n credu, ar draws y Siambr hon i gefnogi Cymru ac Affrica, i gefnogi ein dulliau o ymdrin â Llywodraeth y DU i sicrhau ein bod yn cael y brechlynnau hynny i Affrica ac yn fyd-eang ledled y byd i'r man lle mae eu hangen, ac unwaith eto ein pryder a'n siom fawr barhaus ynghylch toriadau'r Swyddfa Dramor, y Gymanwlad a Datblygu. Diolch.
Diolch i'r Gweinidog.
Thank you, Minister.
Yr eitem nesaf felly yw eitem 5, a hynny yw'r Rheoliadau Diogelu Iechyd (Cyfyngiadau Coronafeirws) (Rhif 5) (Cymru) (Diwygio) (Rhif 19) 2021, a dwi'n galw'n gyntaf ar y Gweinidog Iechyd a Gwasanaethau Cymdeithasol i wneud y cynnig, Eluned Morgan.
The next item is item 5, the Health Protection (Coronavirus Restrictions) (No. 5) (Wales) (Amendment) (No. 19) Regulations 2021, and I call first on the Minister for Health and Social Services to move the motion, Eluned Morgan.
Cynnig NDM7822 Lesley Griffiths
Cynnig bod y Senedd, yn unol â Rheol Sefydlog 27.5:
1. Yn cymeradwyo bod y fersiwn ddrafft o Reoliadau Diogelu Iechyd (Cyfyngiadau Coronafeirws) (Rhif 5) (Cymru) (Diwygio) (Rhif 19) 2021 yn cael ei llunio yn unol â’r fersiwn ddrafft a osodwyd yn y Swyddfa Gyflwyno ar 29 Hydref 2021.
Motion NDM7822 Lesley Griffiths
To propose that the Senedd, in accordance with Standing Order 27.5:
1. Approves that the draft The Health Protection (Coronavirus Restrictions) (No. 5) (Wales) (Amendment) (No. 19) Regulations 2021 is made in accordance with the draft laid in the Table Office on 29 October 2021.
Cynigiwyd y cynnig.
Motion moved.
Diolch yn fawr, Llywydd, a dwi'n cyflwyno'r cynnig sydd ger ein bron. Dwi'n sefyll yma gyda thristwch heddiw i gyflwyno deddfwriaeth i gynyddu'r defnydd o'r pàs COVID. Serch hynny, rhaid i mi unwaith eto bwysleisio nad yw coronafeirws wedi diflannu, ac yn anffodus mae'r sefyllfa yng Nghymru yn ddifrifol o hyd. Mae nifer yr achosion o COVID-19 yn dal yn uchel iawn ac wedi bod yn cynyddu mewn rhai ardaloedd. Yn y don bresennol, rŷm ni wedi gweld y nifer mwyaf erioed o achosion wedi eu cadarnhau yng Nghymru. Ar hyn o bryd, y gyfradd drosglwyddo yw 527 mewn 100,000. Mae'r cyfraddau uchel cyson hyn yn arwain at salwch difrifol i niferoedd cynyddol o bobl. Mae hyn hefyd yn rhoi pwysau ar y gwasanaeth iechyd sydd eisoes o dan bwysau aruthrol.
Er bod y cysylltiad rhwng achosion o COVID-19 a derbyniadau i ysbyty wedi ei wanhau gan y rhaglen frechu, dyw'r cysylltiad ddim wedi ei dorri yn llwyr. Fe wnaeth Rheoliadau Diogelu Iechyd (Cyfyngiadau Coronafeirws) (Rhif 5) (Cymru) 2020 gyflwyno'r fframwaith deddfwriaethol ar gyfer y lefelau rhybudd sydd yn y cynllun rheoli coronafeirws. Fe fydd Aelodau erbyn hyn yn ymwybodol iawn o'r broses ar gyfer adolygu'r cyfyngiadau hyn bob tair wythnos. Ar ôl yr adolygiad diwethaf ar 28 Hydref, ac mewn ymateb i gynnydd yn nifer yr achosion ar draws Cymru, cyhoeddodd y Prif Weinidog, Mark Drakeford, ein bwriad i ehangu'r gofyniad i ddangos y pàs COVID.
Thank you very much, Llywydd, and I move the motion before us this afternoon. I stand here in sadness today in bringing forward regulations to increase the use of the COVID pass. However, I must once again emphasise that coronavirus has not disappeared, and unfortunately the situation in Wales remains very serious. The number of cases of COVID-19 is still very high and has been increasing in some areas. In the current wave, we have seen the highest number ever of cases confirmed in Wales. At the moment, the transmission rate is 527 for every 100,000. These consistently high rates do lead to serious illness for increasing numbers of people. This is also putting pressure on our health service, which is already under huge pressure.
Although the link between cases of COVID-19 and hospital admissions has been weakened by the vaccination programme, the link has not been entirely broken. The Health Protection (Coronavirus Restrictions) (No. 5) (Wales) Regulations 2020 did introduce the legislative framework for the alert levels in the coronavirus control plan. Members will now be highly aware of the process for reviewing these restrictions on a three-weekly cycle. After the last review on 28 October, and in response to an increase in the number of cases across Wales, the First Minister, Mark Drakeford, announced our intention to expand the requirement to show a COVID pass.
If the requirement to present a COVID pass is passed today, it will mean that from 15 November, people over the age of 18 in Wales will need to show a pass before they are allowed entry to cinemas, theatres and concert halls. This will prove they are either fully vaccinated or have had a negative lateral flow test in the last 48 hours. Now, I'm aware that this decision has not been universally welcomed by stakeholders, but let me tell you that this decision was not taken lightly, and these venues have been chosen because they are indoors and they see large numbers of people congregating closely together for a prolonged period of time. As we know, the longer large numbers of people are close together, especially indoors, the greater the risk of transmission. I must stress that these measures have been designed to keep these businesses open during the difficult autumn and winter months ahead, and the alternative in the current climate will mean a return to more stringent controls and restrictions in the run-up to Christmas.
Members will be aware that since 11 October people have been required to show an NHS COVID pass to enter nightclubs, similar venues and events. Officials have been working closely with stakeholders in these sectors, and I think it's important that we acknowledge that the service is working well and that we have received largely positive feedback from a range of businesses and organisers of major events, including following the recent rugby internationals. It is also clear that the majority of the public support the use of the COVID pass and the added assurance that the system provides for them.
Wales currently remains at alert level 0, and our aim is to avoid having to close sectors or reintroduce restrictions. However, the situation is serious, and in order to remain at alert level 0, it is critical that organisations and businesses comply with the baseline measures at this alert level, and what that means is that wearing face coverings in most indoor public places remains a legal requirement. We're asking employers to do more to help people work from home wherever possible. When case rates in the community are high, contacts in the workplace can be a significant driver of transmission. Businesses must also continue to carry out a specific coronavirus risk assessment and take responsible measures to minimise risk.
Vaccination remains our most effective defence. Our aim is to reach as many people as possible with the first, second, and booster doses. To keep Wales safe and open over the winter, we need a concerted effort from all parts of Welsh society, and I urge Members to support this motion. Diolch.
Os caiff y gofyniad i gyflwyno pàs COVID ei basio heddiw, bydd yn golygu, o 15 Tachwedd ymlaen, y bydd angen i bobl dros 18 oed yng Nghymru ddangos pàs cyn y caniateir iddyn nhw fynd i sinemâu, theatrau a neuaddau cyngerdd. Bydd hyn yn profi naill ai eu bod wedi eu brechu'n llawn neu wedi cael prawf llif unffordd negyddol yn ystod y 48 awr ddiwethaf. Nawr, rwy'n ymwybodol nad yw'r penderfyniad hwn wedi ei groesawu gan bawb ymhlith ein rhanddeiliaid, ond gadewch i mi ddweud wrthych na chafodd y penderfyniad hwn ei wneud yn ysgafn, ac mae'r lleoliadau hyn wedi eu dewis oherwydd eu bod dan do ac mae llawer iawn o bobl yn ymgynnull yno yn agos at ei gilydd am gyfnod hir. Fel y gwyddom, po fwyaf o amser mae llawer o bobl yn agos at ei gilydd, yn enwedig dan do, y mwyaf yw'r risg o drosglwyddo. Mae'n rhaid i mi bwysleisio bod y mesurau hyn wedi eu cynllunio i gadw'r busnesau hyn ar agor yn ystod misoedd anodd yr hydref a'r gaeaf sydd o'n blaenau, a bydd y dewis arall yn yr hinsawdd bresennol yn golygu dychwelyd i reolaethau a chyfyngiadau llymach yn y cyfnod cyn y Nadolig.
Bydd yr Aelodau yn ymwybodol bod gofyn i bobl, ers 11 Hydref, ddangos pàs COVID y GIG i fynd i glybiau nos a lleoliadau a digwyddiadau tebyg. Mae swyddogion wedi bod yn gweithio'n agos gyda rhanddeiliaid yn y sectorau hyn, ac rwy'n credu ei bod yn bwysig ein bod yn cydnabod bod y gwasanaeth yn gweithio'n dda a'n bod ni wedi cael sylwadau cadarnhaol i raddau helaeth gan amrywiaeth o fusnesau a threfnwyr digwyddiadau mawr, gan gynnwys ar ôl y gemau rygbi rhyngwladol diweddar. Mae hefyd yn amlwg bod y rhan fwyaf o'r cyhoedd yn cefnogi'r defnydd o'r pàs COVID a'r sicrwydd ychwanegol y mae'r system yn ei roi iddyn nhw.
Ar hyn o bryd mae Cymru'n parhau i fod ar lefel rhybudd 0, a'n nod yw osgoi gorfod cau sectorau neu ailgyflwyno cyfyngiadau. Fodd bynnag, mae'r sefyllfa'n ddifrifol, ac er mwyn parhau ar lefel rhybudd 0, mae'n hanfodol bod sefydliadau a busnesau yn cydymffurfio â'r mesurau sylfaenol ar y lefel rhybudd hon, a'r hyn y mae hynny'n ei olygu yw bod gwisgo gorchuddion wyneb yn y rhan fwyaf o leoedd cyhoeddus dan do yn parhau i fod yn ofyniad cyfreithiol. Rydym yn gofyn i gyflogwyr wneud mwy i helpu pobl i weithio gartref lle bynnag y bo modd. Pan fydd cyfraddau achosion yn y gymuned yn uchel, gall cysylltiadau yn y gweithle fod yn sbardun trosglwyddo sylweddol. Mae'n rhaid i fusnesau hefyd barhau i gynnal asesiad risg penodol ar gyfer y coronafeirws a chymryd camau cyfrifol i leihau risg.
Brechu yw ein hamddiffyniad mwyaf effeithiol o hyd. Ein nod yw cyrraedd cynifer o bobl â phosibl gyda'r dos cyntaf, yr ail ddos a'r dos atgyfnerthu. Er mwyn cadw Cymru'n ddiogel ac yn agored dros y gaeaf, mae angen ymdrech ar y cyd arnom gan bob rhan o gymdeithas Cymru, ac rwy'n annog yr Aelodau i gefnogi'r cynnig hwn. Diolch.
Galwaf ar Gadeirydd y Pwyllgor Deddfwriaeth, Cyfiawnder a'r Cyfansoddiad, Huw Irranca-Davies.
I call on the Chair of the Legislation, Justice and Constitution Committee, Huw Irranca-Davies.
Diolch yn fawr iawn, Llywydd, ac rwy'n siarad fel Cadeirydd ein pwyllgor nawr. Gwnaethom ystyried y rheoliadau hyn yn ein cyfarfod ddoe, yn dilyn cais gan Lywodraeth Cymru i gyflymu ein gwaith craffu, a gosodwyd ein hadroddiad yn syth wedyn.
Thank you very much, Llywydd, and I speak as the committee Chair now. We considered these regulations at our meeting yesterday, following a request from the Welsh Government to expedite our scrutiny, and our report was laid immediately afterwards.
Our report raised what Members will now recognise as quite familiar merits points under Standing Order 21.3, namely highlighting any potential interference with human rights, and the lack of formal consultation and equality impact assessment for the regulations. We acknowledged the Welsh Government’s justification in relation to these points, as set out in the explanatory memorandum. However, for the purpose of today's debate, I would like to highlight our subsequent discussion on the regulations and in particular, on the wording used in the accompanying written statement from the Welsh Government. I know that the issue of what is guidance and what is law was raised with the Minister for Health and Social Services in this Chamber last Tuesday. If I draw attention of the Chamber to the written statement, it says that, and I quote:
'Fully vaccinated adults and children aged five to 17 must self-isolate if someone in their household has symptoms or tests positive for Covid-19 until they have had a negative PCR test result.'
However, neither these regulations, nor the No. 20 regulations, which we also considered yesterday, require isolation as described in the statement. Now, our committee thinks that this presents a concerning lack of clarity over what is law and what may, indeed, be sensible Government advice. Similar concerns were raised by our predecessor committee in its scrutiny of some COVID-related regulations during the fifth Senedd, and they were noted in the legacy report.
Cododd ein hadroddiad yr hyn y bydd yr Aelodau bellach yn ei gydnabod yn bwyntiau teilyngdod eithaf cyfarwydd o dan Reol Sefydlog 21.3, sef tynnu sylw at unrhyw ymyrraeth bosibl â hawliau dynol, a diffyg ymgynghori ffurfiol ac asesu'r effaith ar gydraddoldeb ar gyfer y rheoliadau. Fe wnaethom ni gydnabod cyfiawnhad Llywodraeth Cymru mewn cysylltiad â'r pwyntiau hyn, fel y nodir yn y memorandwm esboniadol. Fodd bynnag, at ddiben y ddadl heddiw, hoffwn i dynnu sylw at ein trafodaeth ddilynol ar y rheoliadau ac yn benodol, ar y geiriad a ddefnyddiwyd yn y datganiad ysgrifenedig cysylltiedig gan Lywodraeth Cymru. Rwy'n gwybod bod y mater o beth sy'n ganllawiau a beth sy'n gyfraith wedi ei godi gyda'r Gweinidog dros Iechyd a Gwasanaethau Cymdeithasol yn y Siambr hon ddydd Mawrth diwethaf. Os tynnaf sylw'r Siambr at y datganiad ysgrifenedig, dywed hynny, a dyfynnaf:
'Rhaid i oedolion sydd wedi'u brechu'n llawn a phlant rhwng pump a 17 oed hunanynysu os oes gan rywun ar eu haelwyd symptomau neu ganlyniad prawf positif am COVID-19 nes eu bod wedi cael canlyniad prawf PCR negatif.'
Fodd bynnag, nid yw'r rheoliadau hyn, na rheoliadau Rhif 20, y gwnaethom eu hystyried ddoe hefyd, yn gofyn am ynysu fel y disgrifir yn y datganiad. Nawr, mae ein pwyllgor o'r farn bod hyn yn arwain at ddiffyg eglurder sy'n peri pryder ynghylch yr hyn sy'n gyfraith a'r hyn a allai, yn wir, fod yn gyngor synhwyrol gan y Llywodraeth. Cafodd pryderon tebyg eu codi gan ein pwyllgor blaenorol wrth graffu ar rai rheoliadau sy'n gysylltiedig â COVID yn ystod y pumed Senedd, ac fe'u nodwyd yn yr adroddiad etifeddiaeth.
Felly, y tro hwn, cytunwyd i ysgrifennu at Lywodraeth Cymru i ofyn am eglurhad, ac i dynnu sylw at bwysigrwydd sicrhau bod dinasyddion Cymru yn gallu deall y gyfraith sy'n berthnasol iddynt. Diolch yn fawr, Llywydd.
So, on this occasion, we agreed to write to the Welsh Government to seek clarification, and to highlight the importance of Welsh citizens being able to understand the law that applies to them. Thank you very much, Llywydd.
The Welsh Conservatives warned that the introduction of COVID passports in Wales would set a dangerous precedent, and it gives me no pleasure today to say that we were right.
It's just a few short weeks since the introduction of COVID passports here in Wales, and yet, in spite of no clear or credible evidence that they have an ability to stop the spread of coronavirus, we find ourselves today debating yet another proposal to extend their use beyond the large events and night-time economy, now to cinemas, theatres and concert halls, and this is in spite of the fact that there's no evidence to suggest that these venues are the hotbed of virus infection.
Llywydd, as you are well aware, the Welsh Conservatives have been opposed to the introduction of vaccine passports from the outset. The mandatory use of domestic vaccination passports has wide-ranging ethical, equality, privacy, legal and operational ramifications. We, like other Members of this Senedd, are absolutely committed to protecting lives and livelihoods. We understand that the final stages of unlocking society and the economy have to be done carefully. But, with the vaccination rate in Wales being so high and the link between cases and hospitalisations being severely weakened, we do not believe that the introduction of barriers that impact on people's freedoms and privacy is the right thing to do.
Vaccine passports are not a route out of restrictions, they are restrictions. They should not be expanded into other premises when they should never have been introduced or put on the table in the first place. Vaccine passports are coercive, ineffective and anti-business; they limit our freedoms but they do not limit the spread of COVID-19.
Now, we're often told by Labour Ministers that they are listening to the experts, so let's consider what the experts have been saying. The Welsh Government's technical advisory cell on coronavirus said that COVID passes will have a minimal impact on the spread of the virus. And Dr Frank Atherton, the Welsh Government's own chief medical officer, said just last week that the actual direct impact of COVID passes is probably quite small. And he went further than that, he actually said that the evidence is still building around COVID passes, and that the bigger impact was over messaging and using COVID passes alongside other restrictions such as face coverings. Now, if the Welsh Government's own chief medical officer is not convinced that they make a real difference, then how on earth can you expect Members of this Senedd today, along with the public and businesses the length and breadth of this country, to be convinced that they are? The idea of a COVID pass was outlined and implemented in Wales at very short notice, and these latest proposals are similar, with very little consideration of how it will actually impact those businesses and organisations that will be affected. The entertainment industry has already been ravaged by COVID-19 restrictions, and the extension of COVID passports to cinemas, theatres and concert halls will only punish them further. The chief executive officer of the UK Cinema Association has warned that this move could lead to the closure of many smaller venues, stating that, and I quote,
‘where similar schemes have been introduced in...European territories, we have seen admissions drop by as much as 50%.'
This is people’s jobs and livelihoods on the line.
Rhybuddiodd y Ceidwadwyr Cymreig y byddai cyflwyno pasbortau COVID yng Nghymru yn gosod cynsail beryglus, ac nid yw'n bleser gen i heddiw ddweud ein bod yn iawn.
Dim ond ychydig wythnosau sydd ers cyflwyno pasbortau COVID yma yng Nghymru, ac eto, er gwaethaf dim tystiolaeth glir na chredadwy eu bod yn gallu atal lledaeniad y coronafeirws, rydym heddiw yn trafod cynnig arall i ymestyn eu defnydd y tu hwnt i'r digwyddiadau mawr a'r economi nos, i sinemâu, theatrau a neuaddau cyngerdd bellach ac mae hyn er gwaethaf y ffaith nad oes tystiolaeth i awgrymu mai'r lleoliadau hyn yw lle mae haint y feirws yn rhemp.
Llywydd, fel y gwyddoch yn iawn, mae'r Ceidwadwyr Cymreig wedi gwrthwynebu cyflwyno pasbortau brechlyn o'r cychwyn cyntaf. Mae gan y defnydd gorfodol o basbortau brechu domestig oblygiadau eang yn foesegol, o ran cydraddoldeb a phreifatrwydd, yn gyfreithiol ac yn weithredol. Rydym ni, fel Aelodau eraill o'r Senedd hon, wedi ymrwymo'n llwyr i ddiogelu bywydau a bywoliaethau. Rydym yn deall bod yn rhaid bod yn ofalus wrth gymryd y camau olaf at ddatgloi cymdeithas a'r economi. Ond, gan fod y gyfradd frechu yng Nghymru mor uchel, ac mae'r cysylltiad rhwng achosion a derbyniadau i'r ysbyty wedi ei wanhau'n ddifrifol, nid ydym yn credu mai cyflwyno rhwystrau sy'n effeithio ar ryddid a phreifatrwydd pobl yw'r peth iawn i'w wneud.
Nid yw pasbortau brechu yn llwybr allan o gyfyngiadau, maen nhw'n gyfyngiadau. Ni ddylid eu hehangu i safleoedd eraill pan na ddylen nhw byth fod wedi eu cyflwyno na'u rhoi ar y bwrdd yn y lle cyntaf. Mae pasbortau brechu yn gymhellol, yn aneffeithiol ac yn wrth-fusnes; maen nhw'n cyfyngu ar ein rhyddid ond nid ydyn nhw'n cyfyngu ar ledaeniad COVID-19.
Nawr, mae Gweinidogion Llafur yn dweud wrthym yn aml eu bod yn gwrando ar yr arbenigwyr, felly gadewch i ni ystyried yr hyn y mae'r arbenigwyr wedi bod yn ei ddweud. Dywedodd cell ymgynghorol technegol Llywodraeth Cymru ar y coronafeirws y bydd pasys COVID yn cael effaith fach iawn ar ledaeniad y feirws. A dywedodd Dr Frank Atherton, prif swyddog meddygol Llywodraeth Cymru ei hun, yr wythnos diwethaf fod effaith uniongyrchol gwirioneddol pasys COVID yn eithaf bach, mae'n debyg. Ac aeth ymhellach na hynny, dywedodd mewn gwirionedd fod y dystiolaeth yn dal i ddatblygu o amgylch pasys COVID, ac mai'r effaith fwy gormod o negeseuon a defnyddio pasys COVID ochr yn ochr â chyfyngiadau eraill fel gorchuddion wyneb. Nawr, os nad yw prif swyddog meddygol Llywodraeth Cymru ei hun wedi ei argyhoeddi eu bod yn gwneud gwahaniaeth gwirioneddol, yna sut ar y ddaear y gallwch chi ddisgwyl i Aelodau'r Senedd hon heddiw, ynghyd â'r cyhoedd a busnesau ar hyd a lled y wlad hon, fod wedi eu hargyhoeddi eu bod nhw? Amlinellwyd a gweithredwyd y syniad o bàs COVID yng Nghymru ar fyr rybudd, ac mae'r cynigion diweddaraf hyn yn debyg, gydag ychydig iawn o ystyriaeth i sut y bydd yn effeithio mewn gwirionedd ar y busnesau a'r sefydliadau hynny y maen nhw'n ymwneud â nhw. Mae'r diwydiant adloniant eisoes wedi ei chwalu gan gyfyngiadau COVID-19, a'r cyfan y bydd ymestyn pasbortau COVID i sinemâu, theatrau a neuaddau cyngerdd yn ei wneud yw eu cosbi ymhellach. Mae prif swyddog gweithredol Cymdeithas Sinema'r DU wedi rhybuddio y gallai'r cam hwn arwain at gau llawer o leoliadau llai, gan ddweud, ac rwy'n dyfynnu,
'lle mae cynlluniau tebyg wedi'u cyflwyno mewn...tiriogaethau Ewropeaidd, rydym ni wedi gweld nifer yr ymwelwyr yn gostwng cymaint â 50%.'
Dyma swyddi a bywoliaeth pobl yn y fantol.
And lives.
A bywydau.
And the chief executive of the Creative Hospitality Group had said that there was a huge lack of trust in the Welsh Government, and that, despite employing 10 per cent of the Welsh population, the industry feels belittled by the First Minister. Why is an industry that is so important to the Welsh economy being singled out by the Welsh Government? Why are Ministers failing so spectacularly to work with these important stakeholders?
Our first duty as Members of this Senedd, as legislators, is to make good law and to strike down bad law. [Interruption.] Yet we are being asked today to extend the use of COVID passports to other settings without any evidence that they’re actually saving any lives, Mike Hedges, without any detailed assessment of their impact. So, it is wrong.
So, what would we do differently? Well, we would focus on getting the jabs—the booster jabs—into people’s arms. We’ve always been clear that the way out of this pandemic is through vaccination, and that still remains the case. [Interruption.] The Government’s energy, every single bit of your energy, should be focused on delivering the vaccination programme to those who are eligible.
Yes, I’ll happily take an intervention.
Ac roedd prif weithredwr y Grŵp Lletygarwch Creadigol wedi dweud bod diffyg ymddiriedaeth enfawr yn Llywodraeth Cymru, ac er gwaethaf cyflogi 10 y cant o boblogaeth Cymru, bod y diwydiant yn teimlo ei bod wedi ei fychanu gan y Prif Weinidog. Pam mae diwydiant sydd mor bwysig i economi Cymru yn cael ei eithrio gan Lywodraeth Cymru? Pam mae Gweinidogion yn methu cymaint â gweithio gyda'r rhanddeiliaid pwysig hyn?
Ein dyletswydd gyntaf fel Aelodau'r Senedd hon, fel deddfwyr, yw gwneud cyfraith dda a chwalu cyfraith wael. [Torri ar draws.] Ac eto, mae gofyn i ni heddiw ymestyn y defnydd o basbortau COVID i leoliadau eraill heb unrhyw dystiolaeth eu bod yn achub unrhyw fywydau mewn gwirionedd, Mike Hedges, heb unrhyw asesiad manwl o'u heffaith. Felly, mae'n anghywir.
Felly, beth fyddem ni'n ei wneud yn wahanol? Wel, byddem yn canolbwyntio ar gael y pigiadau—y pigiadau atgyfnerthu—i freichiau pobl. Rydym ni bob amser wedi bod yn glir mai'r ffordd allan o'r pandemig hwn yw trwy frechu, ac mae hynny'n dal i fod yn wir. [Torri ar draws.] Dylai egni'r Llywodraeth, bob un darn o'ch egni, fod yn canolbwyntio ar gyflwyno'r rhaglen frechu i'r rhai sy'n gymwys.
Byddaf, byddaf yn hapus i dderbyn ymyriad.
You've spoken passionately about the importance of liberty and freedom of choice of individuals, and you've spoken about vaccination. Your colleagues across the border in England are making vaccinations mandatory. Would you go down that route? Would you support that?
Rydych chi wedi siarad yn angerddol am bwysigrwydd rhyddid a rhyddid dewis unigolion, ac rydych chi wedi siarad am frechu. Mae eich cydweithwyr dros y ffin yn Lloegr yn gwneud brechiadau'n orfodol. A fyddech chi'n mynd ar hyd y llwybr hwnnw? A fyddech chi'n cefnogi hynny?
I don't support that. I don't support that, and we’ve been clear on these benches that we don't support it, and that’s why we’ve supported the First Minister in his position not to make compulsory vaccination a requirement of workers in care homes or the NHS here in Wales.
So, we should be looking to expand that vaccination programme and make it easier for people to get those vaccines. Let’s talk about establishing walk-in centres for those who are eligible, for example. We don’t have them here in many parts of Wales. [Interruption.] Well, we certainly don’t in my neck of the country, and perhaps if you went up there more regularly you’d be able to see.
So, to conclude, Llywydd, there are many ethical and equality issues with COVID passes. Alongside their impact on civil liberties, the Labour Government has failed spectacularly to provide any evidence whatsoever that these COVID passes actually limit the spread of the virus or increase the uptake of the vaccine, and meanwhile the loophole of self-certification, in terms of lateral flow tests, is nonsensical, it’s open to abuse. You can swab your dog and put its result in that system and still get your vaccine passport to be able to attend any event, nightclub, cinema, theatre, or anywhere else. It is ridiculous. So, given this, there’s absolutely nothing that we can do but vote against this extension to the COVID pass regime.
Nid wyf i'n cefnogi hynny. Nid wyf i'n cefnogi hynny, ac rydym ni wedi bod yn glir ar y meinciau hyn nad ydym ni'n ei gefnogi, a dyna pam yr ydym ni wedi cefnogi'r Prif Weinidog yn ei safbwynt i beidio â gwneud brechu gorfodol yn ofyniad i weithwyr mewn cartrefi gofal neu'r GIG yma yng Nghymru.
Felly, dylem ni fod yn ceisio ehangu'r rhaglen frechu honno a'i gwneud yn haws i bobl gael y brechlynnau hynny. Gadewch i ni sôn am sefydlu canolfannau galw heibio ar gyfer y rhai hynny sy'n gymwys, er enghraifft. Nid oes gennym ni rai yma mewn sawl rhan o Gymru. [Torri ar draws.] Wel, yn sicr, nid oes gennym ni rai yn fy rhan i o'r wlad, ac efallai pe byddech chi'n mynd i fyny yno yn fwy rheolaidd byddech chi'n gallu gweld.
Felly, i gloi, Llywydd, mae llawer o faterion moesegol ac yn ymwneud â chydraddoldeb o ran pàs Covid. Ochr yn ochr â'u heffaith ar hawliau sifil, mae'r Llywodraeth Lafur wedi methu'n aruthrol â darparu unrhyw dystiolaeth o gwbl bod y pasys COVID hyn yn cyfyngu ar ledaeniad y feirws mewn gwirionedd neu'n cynyddu'r nifer sy'n cael y brechlyn, ac yn y cyfamser mae'r bwlch hunanardystio, o ran profion llif unffordd, yn nonsens, mae'n agored i gael ei gam-drin. Gallwch chi gynnal prawf ar eich ci a rhoi ei ganlyniad yn y system honno a dal cael eich pasbort brechlyn i gael mynychu unrhyw ddigwyddiad, clwb nos, sinema, theatr, neu unrhyw le arall. Mae'n hurt. Felly, o ystyried hyn, nid oes dim y gallwn ei wneud o gwbl ond pleidleisio yn erbyn yr estyniad hwn i drefn pasys COVID.
Diolch yn fawr iawn, Llywydd. Wel, unwaith eto heddiw, mae yna gryn ddiddordeb yn yr hyn rydym ni’n ei drafod, a dwi’n falch iawn o hynny. Mae’r rhain, fel popeth rydym ni wedi ei drafod dros y flwyddyn ac wyth mis diwethaf—y penderfyniadau anodd sydd wedi cael eu cymryd—yn faterion o wirioneddol bwys. Mi ddywedais i yr wythnos diwethaf fod Plaid Cymru yn debyg o fod yn pleidleisio dros y rheoliadau yma heddiw. Mi fyddwn ni yn gwneud hynny, ond mae’n bwysig hefyd bod yna eglurhad nid yn unig sut rydym ni’n pleidleisio ar faterion fel hyn, ond pam.
Pan drafodon ni’r rheoliadau cyntaf ar basys COVID ar 5 Hydref, mi gofiwch chi i Blaid Cymru bleidleisio yn erbyn. Mi oeddem ni’n cefnogi’r egwyddor, fel y gwnaethon ni’n glir, o fynnu tystiolaeth bod pobl yn llai tebygol o drosglwyddo'r feirws i eraill cyn cael mynediad i rai lleoliadau—nid i wasanaethau hanfodol, ond i rai lleoliadau. Ond mi oeddem ni wedi gofyn am dystiolaeth am effeithiolrwydd tebygol y polisi penodol oedd wedi cael ei gyflwyno gan Lywodraeth Cymru. Roeddem ni’n bryderus, er enghraifft, am yr elfen o hunanardystio canlyniadau profion llif unffordd. Mi oeddem ni wedi cynnig trafod ymhellach efo’r Llywodraeth sut y gellid cryfhau’r rheoliadau, ond am resymau hysbys iawn bryd hynny mi gymeradwywyd y rheoliadau. Felly pasys COVID ar y model hwn sydd gennym ni yng Nghymru, ac er i ni bleidleisio yn erbyn, am y rhesymau dwi wedi eu hegluro, yn y gobaith o allu dod â model gwahanol a chryfach, o bosib, i mewn, rydym ni'n derbyn, wrth gwrs, fod hyn yn well na pheidio â chael unrhyw beth yn ei le.
Y cwestiwn o'n blaenau ni heddiw ydy: a ddylid ymestyn y rhestr o lefydd lle mae angen gorfod dangos pàs? Eto, mynnu tystiolaeth y gwnaethom ni. Er enghraifft, mi oedd yna un darn o ymchwil penodol cafodd ei dynnu i'm sylw i, ac roedd hi yn bwysig rhoi ystyriaeth iddo fo, a dwi'n ddiolchgar i bobl sydd yn pasio tystiolaeth ac yn codi pryderon efo fi. Gwaith ymchwil gan Goleg Imperial oedd hwnnw, wedi'i gyhoeddi yn y Lancet, yn edrych ar ba mor drosglwyddadwy ydy'r feirws mewn pobl sydd â brechiad dwbl o'i gymharu â rhai sydd ddim. Ac mae'n rhaid sicrhau, wedi'r cyfan, fod modd dangos budd i frechiad o ran helpu i atal trosglwyddiad. Un o ganfyddiadau'r ymchwil oedd bod trosglwyddiad gan rywun wedi'i frechu bron cymaint â rhywun sydd heb ei frechu, ond dim ond pan fyddan nhw ar eu mwyaf heintus mae hynny. Ac, o drafod efo'r Gweinidog iechyd—a dwi'n ddiolchgar am y trafodaethau rydym ni wedi'u cael—a gofyn barn gwyddonwyr y Llywodraeth, a thrwy astudiaeth bellach, mae rhywun yn pwyso a mesur hynny efo'r canfyddiad bod llwyth feirysol rhywun sydd wedi'i frechu yn lleihau yn gyflymach na rhywun sydd ddim, ac mae hynny i fi yn dangos gwerth brechu fel mesur atal trosglwyddo. Dyna'r dystiolaeth gafodd ei rhoi o'm blaen i. Dwi wedi darllen astudiaeth arall gan weinyddiaeth iechyd yr Iseldiroedd hefyd, sy'n dod i gasgliad tebyg.
Yn ogystal, mae'r Gweinidog yn nodi yn hollol gywir fod pobl sydd wedi'u brechu'n llawn yn llai tebygol o fod yn heintus yn y lle cyntaf; dwi'n ddiolchgar am lythyr yn egluro hynny. Mae hynny hefyd yn rhywbeth sy'n cael ei gadarnhau eto yn astudiaeth Imperial hefyd, a dwi'n dal yn gwbl argyhoeddedig, fel y mae trwch yr arbenigwyr a'r gwyddonwyr yn rhyngwladol, mai brechu ydy'r amddiffyniad gorau yn erbyn cael eich heintio. Mae o'n wirfoddol, wrth gwrs, ond dwi'n annog pobl i gymryd y brechiad, ac mae mesurau sy'n gallu dylanwadu ar benderfyniad pobl i gymryd y brechiad ai peidio, yn fy nhyb i, yn gallu bod yn werthfawr iawn.
Gair yn sydyn am y gefnogaeth ymarferol fydd ei hangen ar grwpiau ehangach o sefydliadau rŵan, os caiff y rheoliadau yma eu cymeradwyo heddiw. Dwi'n meddwl ei bod hi'n bwysig iawn bod y Llywodraeth yn cydnabod, waeth pa mor llyfn mae Gweinidogion yn dweud wrthym ni mai pethau wedi mynd o ran y pasys COVID hyd yma, fod hyn yn creu poen meddwl. Mi fydd mudiadau gwirfoddol ymhlith y rhai sy'n cael eu cynnwys—theatrau a sinemâu cymunedol ac ati—ac mae angen sicrhau bod pob cymorth ar gael efo gweithredu'r pasys.
Ac i gloi, gadewch inni gofio mai ceisio osgoi cyfyngiadau mwy na sydd rhaid ydy nod hyn. Mi fyddai'r Llywodraeth yn cyd-fynd â fi yn hynny o beth, dwi'n gwybod. Ond os ydy'r Llywodraeth yn teimlo, er enghraifft, fod angen gwneud yr achos dros ehangu pasys COVID ymhellach eto yn y dyfodol, rhywbeth allai gynnig fwy fyth o her o ran ei weithredu o, mi fyddwn ni eto yn mynnu bod y dystiolaeth yn mynd yn gryfach eto. Does yna ddim un o'r penderfyniadau yma yn hawdd, a thra ei bod hi'n bwysig gallu cyfiawnhau cyflwyno unrhyw gyfyngiadau, mae'n rhaid hefyd inni gadw llygaid ar y nod, sef i gadw pobl, yn cynnwys pobl fregus iawn yn aml iawn, mor ddiogel ag y gallwn ni. A chofiwch, dydy pasys na dim byd arall yn gweithio ar eu pennau eu hunain, a rŵan, fel trwy gydol y pandemig yma, mae'n rhaid pwysleisio pwysigrwydd—ac mae'n rhaid i'r Llywodraeth ei orfodi hefyd y gorau gallan nhw—y pethau sylfaenol yna fel gwisgo mwgwd, sicrhau awyr iach, cadw pellter ac ati, sydd yn dal yn gwbl allweddol yn y frwydr yn erbyn y feirws, a dwi'n gofyn i'r Llywodraeth gryfhau ei gwaith yn hynny o beth.
Thank you very much, Llywydd. Well, once again today, there is great interest in what we're discussing here, and I'm very pleased about that. These, like everything we've discussed over the last 20 months, are very difficult decisions that have been taken, and very important issues. I said last week that Plaid Cymru would likely vote in favour of these regulations today. We will do that, and it's important that there is an explanation not just of how we're voting on issues like this, but why.
When we discussed the first regulations on COVID passes on 5 October, you'll remember that Plaid Cymru voted against them. We supported the principle, as we made it clear, of insisting on evidence that people are less likely to transmit the virus to other people before having access to some places—not to vital services, but some settings. But we did ask for evidence about the effectiveness of the specific policy that had been presented by the Welsh Government. We were concerned, for example, about the element of self-certification for the results of lateral flow tests. We offered further discussions with the Government on how to strengthen those regulations, but for very well-known reasons at that time the regulations were approved. So, COVID passes based on this model are what we have in Wales, and, even though we voted against those, for the reasons that I've outlined, in the hope of being able to bring another model in, a stronger model, possibly, we do accept that this is better than nothing, of course.
The question before us today is whether we should extend the list of settings where you have to show a pass. Again, we asked for evidence. For example, there was one piece of specific research that was drawn to my attention, and it was very important to give that consideration, and I'm very grateful to people who do pass on evidence to me. It was research done by Imperial College, which was published in The Lancet, about how transmissible the virus is in people who have been double vaccinated, compared with those who haven't been vaccinated. And we have to ensure, after all, that there is a benefit to the vaccine in terms of helping to prevent transmission. And one of the findings of the research was that transmission by a vaccinated person was nearly as much as someone who hadn't been vaccinated, but only when they're at their most infectious. And, from discussions with the Minister—and I'm grateful for those discussions—and asking the opinions of the Government's scientists and through further studies, one weighs that against the finding that the viral load of a person who is vaccinated does reduce more quickly than someone who isn't vaccinated, and that does show the value of the vaccine in terms of reducing transmission. That was the evidence that was presented to me. I've read another study by the Dutch health administration, which comes to a similar conclusion.
In addition, the Minister notes very correctly that people who have been fully vaccinated are less likely to be infectious in the first place; I'm grateful for a letter explaining that. That is also something that is confirmed in the Imperial study, and I am still convinced, like many of the experts and scientists internationally, that vaccines are the best barrier to being infected. It is voluntary, of course, but I do encourage people to have the vaccine, and measures that can influence people's decisions to have the vaccine or not, in my opinion, can be very valuable.
A quick word about the practical support that will be needed by broader groups of organisations, if these regulations are approved today. I do think that it's vital that the Government recognises, whatever the Minister says in terms of how smoothly the passes have gone so far, that this does create concern. Voluntary organisations will be among those included—community theatres and cinemas and so forth—and we have to ensure that every support is available in terms of implementing the passes.
And to close, let us remember that trying to avoid further restrictions is what the aim of this is. The Government would agree with me on that, I'm sure. But if the Government does feel, for example, that we need to make the case for extending COVID passes further in the future, something that could offer further challenges in terms of implementation, then we will again insist that the evidence is stronger again. None of these decisions are easy, and while it's important to be able to justify any further restrictions, we have to keep our eyes on the prize, namely keeping people, including very vulnerable people, as safe as possible. And, remember, passes and other things don't work in isolation, and now, like throughout the pandemic, we have to emphasise the importance—and the Government has to enforce it as best it can—of those basic things, such as wearing face masks, social distancing and ventilation and so forth, which are vital in the battle against this virus, and I ask the Government to strengthen its work in that area.
Well, good luck to Darren Millar trying to swab their dog. It's difficult enough getting a child to do it, so I think swabbing your dog might be difficult. It doesn't mean to say that your dog won't have COVID. Remember, this disease came from bats, so this is not a completely ridiculous idea. But I think the point that you are trying to make, that this is in some way an authoritarian Government, who is trying to protect our public from the worst ravages of this disease—the case is not made, in my view.
Wel, pob lwc i Darren Millar yn ceisio cynnal prawf ar ei gi. Mae'n ddigon anodd cael plentyn i'w wneud, felly rwy'n credu y gallai cynnal prawf ar eich ci fod yn anodd. Nid yw'n golygu na fydd gan eich ci COVID. Cofiwch, daeth y clefyd hwn o ystlumod, felly nid yw hwn yn syniad hollol hurt. Ond rwy'n credu mai'r pwynt yr ydych yn ceisio ei wneud, yw mai Llywodraeth awdurdodol yw hon mewn rhyw ffordd, sy'n ceisio amddiffyn ein cyhoedd rhag effeithiau gwaethaf y clefyd hwn—nid yw'r achos yn cael ei wneud, yn fy marn i.
Will you take an intervention?
A wnewch chi dderbyn ymyriad?
Okay.
Iawn.
The point I was making was not so much about this being an authoritarian Government; I don't think I used those words. The point is that the system has a big flaw in it, and that is that you can self-certify in terms of your lateral flow test result. That is the problem with the system. It basically means that anybody can put anything into the system, even if they haven't had a test of their own. And that, quite frankly, is a ridiculous system.
Nid oedd y pwynt yr oeddwn i'n ei wneud yn ymwneud cymaint â'r ffaith bod y Llywodraeth hon yn un awdurdodol; nid wyf i'n credu fy mod i wedi defnyddio'r geiriau hynny. Y pwynt yw bod gan y system ddiffyg mawr ynddi, hynny yw y gallwch chi hunanardystio o ran canlyniad eich prawf llif unffordd. Dyna'r broblem gyda'r system. Yn y bôn, mae'n golygu y gall unrhyw un roi unrhyw beth yn y system, hyd yn oed os nad yw wedi cael prawf eu hunain. Ac mae hynny, a dweud y gwir, yn system hurt.
Okay. I acknowledge that that is a flaw in the system, but the alternative is to ban those who cannot have a vaccination from attending any of these events where a COVID pass will be required. And I don't think that's right, because there are people who simply cannot have a COVID vaccination for one health reason or another. So, we have to just acknowledge that that is a small, tiny minority of the population, but, nevertheless, one we need to consider. So, I understand completely what you're saying, but it's always possible, if a hostelry is concerned about that, or an organisation is concerned, to lay on lateral flow testing outside the venue that they want to control people going into. So, that is an option open to people.
But I think—. We heard earlier from the First Minister just how difficult the situation is in the health service, with ambulance crews not being able to turn up to work because they've got COVID, and that will also apply to other health professionals, who are therefore making life much more difficult for their colleagues. And it seems to me that we have to do everything possible to ensure that we have a suite of things. As Frank Atherton pointed out in his recent media interview, this is about a series of initiatives that help remind people that the pandemic is not over.
So, of course, top of the list comes vaccination—and the Government seems to be doing absolutely everything possible to ensure that the maximum number of people are taking it up, certainly in Cardiff and the Vale health board—but also things like this, masks, which were not worn on the train that I went on to England last week, and there was no reminder on it as well. I know, on other trains, there are reminders and people are wearing them. The social distancing is, obviously, the second thing. Every time we meet in close quarters, we are risking transmitting COVID. That's just a fact. So, it is a balance between the liberty of being and the need to meet other people with suppressing the disease. And it seems to me that it is a pretty minor thing to ask people to present a COVID pass or to do a lateral flow test. In fact, businesses—
Iawn. Rwy'n cydnabod bod hynny'n ddiffyg yn y system, ond y dewis arall yw gwahardd y rhai hynny nad ydyn nhw'n gallu cael brechiad rhag mynychu unrhyw un o'r digwyddiadau hyn lle bydd angen pàs COVID. Ac nid wyf i'n credu bod hynny'n iawn, oherwydd bod yna bobl nad ydyn nhw'n gallu cael brechiad COVID am un rheswm iechyd neu'r llall. Felly, mae'n rhaid i ni gydnabod mai lleiafrif bach, bach iawn o'r boblogaeth yw hynny, ond, serch hynny, un y mae angen i ni ei ystyried. Felly, rwy'n deall yn llwyr yr hyn yr ydych chi'n ei ddweud, ond mae bob amser yn bosibl, os yw tafarn yn pryderu ynglŷn â hynny, neu os yw sefydliad yn pryderu, i osod profion llif unffordd y tu allan i'r lleoliad y maen nhw'n dymuno rheoli pobl yn mynd iddo. Felly, mae hynny'n opsiwn sydd ar gael i bobl.
Ond rwy'n meddwl—. Fe wnaethom ni glywed yn gynharach gan y Prif Weinidog pa mor anodd yw'r sefyllfa yn y gwasanaeth iechyd, gyda chriwiau ambiwlans yn methu â dod i'r gwaith oherwydd bod ganddyn nhw COVID, a bydd hynny hefyd yn berthnasol i weithwyr iechyd proffesiynol eraill, sydd felly'n gwneud bywyd yn llawer anoddach i'w cydweithwyr. Ac mae'n ymddangos i mi fod yn rhaid i ni wneud popeth posibl i sicrhau bod gennym ni gyfres o bethau. Fel y nododd Frank Atherton yn ei gyfweliad diweddar yn y cyfryngau, mae hyn yn ymwneud â chyfres o fentrau sy'n helpu i atgoffa pobl nad yw'r pandemig ar ben.
Felly, wrth gwrs, ar frig y rhestr yw brechu—ac mae'n ymddangos bod y Llywodraeth yn gwneud popeth posibl i sicrhau bod y nifer mwyaf o bobl yn ei dderbyn, yn sicr ym mwrdd iechyd Caerdydd a'r Fro—ond hefyd pethau fel hyn, masgiau, nad oedden nhw'n cael eu gwisgo ar y trên yr es i arno i Loegr yr wythnos diwethaf, ac nid oedd negeseuon atgoffa arno ychwaith. Rwy'n gwybod, ar drenau eraill, bod negeseuon atgoffa ac mae pobl yn eu gwisgo. Cadw pellter cymdeithasol yw'r ail beth yn amlwg. Bob tro y byddwn yn cyfarfod mewn mannau agos, rydym mewn perygl o drosglwyddo COVID. Mae hynny'n ffaith. Felly, mae'n gydbwysedd rhwng y rhyddid i gael cwrdd â phobl eraill a'r angen i wneud hynny ac atal y clefyd. Ac mae'n ymddangos i mi ei bod yn beth eithaf bach gofyn i bobl gyflwyno pàs COVID neu i wneud prawf llif unffordd. Yn wir, mae busnesau—
Jenny Rathbone, if I can just intervene, there's an intervention on Zoom. If you wish to take it—
Jenny Rathbone, os caf i ymyrryd, mae ymyriad ar Zoom. Os ydych yn dymuno ei dderbyn—
I'm happy to take it.
Rwy'n hapus i'w dderbyn.
—it's Janet Finch-Saunders.
—Janet Finch-Saunders ydyw.
I'm happy to take it. Thank you, Llywydd. Yes, Janet, I'll take it.
Rwy'n hapus i'w dderbyn. Diolch, Llywydd. Ie, Janet, byddaf yn ei dderbyn.
Thank you, Member Jenny, for taking the intervention. But given that the Chief Medical Officer for Wales has described these passes as having quite a small impact, as well as the Welsh Government's own NHS COVID pass impact assessment warning that it could provide an additional barrier to accessing those events for those on low incomes, and our smaller establishments really are not prepared or geared up for this, we could be looking here at sustaining and creating greater well-being inequality. So, do you honestly stand there with all courage and conviction, Jenny, that you can actually support this and you wouldn't support holding back on this vote today—in fact, voting against it—until we've had more evidence as to how the COVID passports have worked in some of our bigger venues? Because the First Minister was not convincing at all earlier regarding this.
Diolch, Aelod Jenny, am dderbyn yr ymyriad. Ond o gofio bod Prif Swyddog Meddygol Cymru wedi disgrifio'r pasys hyn fel rhai sy'n cael effaith eithaf bach, yn ogystal â rhybudd asesiad effaith pàs COVID y GIG Llywodraeth Cymru ei hun y gallai fod yn rhwystr ychwanegol i gael mynediad i'r digwyddiadau hynny ar gyfer y rhai sydd ar incwm isel, ac nid yw ein sefydliadau llai mewn gwirionedd yn barod nac wedi'u paratoi ar gyfer hyn, gallem fod yn edrych yma ar gynnal a chreu mwy o anghydraddoldeb llesiant. Felly, a ydych chi wir yn sefyll yno gyda phob dewrder ac argyhoeddiad, Jenny, y gallwch chi gefnogi hyn mewn gwirionedd ac na fyddech yn cefnogi dal yn ôl ar y bleidlais hon heddiw—mewn gwirionedd, pleidleisio yn ei erbyn—nes ein bod ni wedi cael mwy o dystiolaeth ynghylch sut y mae pasbortau COVID wedi gweithio mewn rhai o'n lleoliadau mwy? Oherwydd nid oedd y Prif Weinidog yn argyhoeddi o gwbl ynglŷn â hyn yn gynharach.
Thank you. Listen, people on the lowest incomes are not able to go to the matches, either the rugby, the football, or the cinema; let's get real on this one. The fact is that it is a suite of measures that is what enables us to have the maximum impact on bringing down the infection rates, and that is what we're trying to do here. I do not think that the Welsh Government is going to continue with these regulations any longer than they are required, but, in the meantime, businesses are missing a trick. I do not regard it is anti-business, I think this is pro-business, because businesses are at liberty to adopt COVID passes, say in their hostelry or in their restaurant, and then parade it as a unique selling point for why people might want to go to their restaurant or their pub, because they would be comfortable, just as the First Minister described. People at the matches said, 'I felt better able to come here with confidence today, because I knew that everybody would either have had their jabs, or they would have been tested.' So, I think you are looking at it down the wrong end of the telescope on this one, and this is something that does no harm and does plenty of good. Frank Atherton supports this as part of a suite of measures to enable people to realise that the pandemic has not gone away and people are still dying of it.
Diolch. Gwrandewch, nid yw pobl ar yr incwm isaf yn gallu mynd i'r gemau, naill ai'r rygbi, y bêl-droed, neu'r sinema; gadewch i ni fod yn real ynglŷn â hyn. Y gwir amdani yw ei bod yn gyfres o fesurau sy'n ein galluogi i gael yr effaith fwyaf ar leihau'r cyfraddau heintio, a dyna'r hyn yr ydym yn ceisio ei wneud yma. Nid wyf i'n credu bod Llywodraeth Cymru yn mynd i barhau â'r rheoliadau hyn yn hirach nag sy'n ofynnol, ond, yn y cyfamser, mae busnesau yn colli tric. Nid wyf yn ystyried ei fod yn wrth-fusnes, rwy'n credu bod hyn o blaid busnes, oherwydd bod busnesau yn rhydd i fabwysiadu pasys COVID, dyweder yn eu tafarn neu yn eu bwyty, ac yna ei hybu fel pwynt gwerthu unigryw pam y gallai pobl ddymuno mynd i'w bwyty neu eu tafarn, oherwydd bydden nhw'n gyfforddus, yn union fel y disgrifiodd y Prif Weinidog. Dywedodd pobl yn y gemau, 'Roeddwn i'n teimlo'n well o allu dod yma'n hyderus heddiw, oherwydd fy mod i'n gwybod y byddai pawb naill ai wedi cael eu pigiadau, neu y bydden nhw wedi cael eu profi.' Felly, rwy'n credu eich bod chi'n edrych arno drwy ben anghywir y telesgop y tro hwn, ac mae hyn yn rhywbeth nad yw'n gwneud unrhyw niwed ac sy'n gwneud digon o les. Mae Frank Atherton yn cefnogi hyn fel rhan o gyfres o fesurau i alluogi pobl i sylweddoli nad yw'r pandemig wedi diflannu a bod pobl yn dal i farw ohono.
Minister, at the beginning of your statement, you outlined the extremely high case rates that we still unfortunately have here in Wales, and these rates are still continuing to impact education. Over a month ago, I asked the education Minister if the Welsh Government would be making provision for free loop-mediated isothermal amplification non-intrusive saliva tests for those additional learning needs learners who cannot undertake intrusive swab testing. The Minister said he would write to me on the point, but I haven't yet received an answer, and parents of additional learning needs pupils in my region have therefore asked me to urge you to facilitate this as a matter of urgency in order to ensure that these children who have suffered months of lost education—. Because let's remember not many of these children can learn at home, and they've also lost, of course, all-important development during the pandemic and they are continuing to do so, because every day these children are being sent home for 10 days to isolate, missing even more school and crucial educational support, because they can't currently take the available free tests. So, I'd ask you: can you please provide clarity on this matter? Diolch.
Gweinidog, ar ddechrau eich datganiad, fe wnaethoch chi amlinellu'r cyfraddau achosion uchel iawn sydd gennym yma yng Nghymru o hyd yn anffodus, ac mae'r cyfraddau hyn yn parhau i effeithio ar addysg. Dros fis yn ôl, gofynnais i'r Gweinidog addysg a fyddai Llywodraeth Cymru yn darparu ar gyfer profion poer anymwthiol mwyhau isothermol dolen-gyfryngol ar gyfer y dysgwyr ag anghenion dysgu ychwanegol hynny na allan nhw gynnal profion swab ymwthiol. Dywedodd y Gweinidog y byddai'n ysgrifennu ataf ynglŷn â hyn, ond nid wyf wedi cael ateb eto, ac felly mae rhieni disgyblion anghenion dysgu ychwanegol yn fy rhanbarth i wedi gofyn i mi eich annog i hwyluso hyn fel mater o frys er mwyn sicrhau bod y plant hyn sydd wedi dioddef misoedd o addysg goll—. Oherwydd gadewch i ni gofio nad yw llawer o'r plant hyn yn gallu dysgu gartref, ac maen nhw hefyd wedi colli, wrth gwrs, ddatblygiad hollbwysig yn ystod y pandemig ac maen nhw'n parhau i wneud hynny, oherwydd bob dydd mae'r plant hyn yn cael eu hanfon adref am 10 diwrnod i ynysu, gan golli hyd yn oed mwy o ysgol a chymorth addysgol hanfodol, oherwydd na allan nhw gymryd y profion am ddim sydd ar gael ar hyn o bryd. Felly, rwy'n gofyn i chi: a wnewch chi roi eglurder ar y mater hwn? Diolch.
Darren Millar, in his contribution, said that the Conservatives had argued a month ago that this would set a precedent, and that was the argument that they pursued. Actually, the argument that was pursued by Russell George a month ago was that the introduction of these COVID passes would be a 'disaster'. That was the word he used, and he based his analysis on the experience of Scotland. He argued that we couldn't cope with any of these additional passes. The experience has been entirely different, of course, and the experience of introduction of the COVID passes, as Rhun ap Iorwerth has explained in his contribution, has been relatively smooth, has been implemented relatively easily, as far as I can see, by the institutions and organisations who've been required to do so.
Like Darren, I enjoyed the rugby on the weekend, and I showed my COVID pass on the way in and it caused no difficulty at all for me. I've also used my COVID pass, I regret to say, to watch Cardiff City—[Laughter.]—in recent weeks, and it's been far easier to get in than to stay in my seat and watch. I have to say that there haven't been the difficulties that were expressed in the debate we had a month ago, but it's right and proper that those potential problems are pointed out to Government, and Government should respond on how they're dealing with that. I feel far more confident now, having seen the COVID pass in action over the last month or so, to be able to vote very easily to extend its use, because we have the experience and the knowledge that we didn't have a month ago, and the experience and the knowledge have been positive and have demonstrated that organisations and businesses can implement these requirements with the minimum of difficulty.
But the other argument that was pursued a month ago, of course, was that of civil liberty and personal freedom, and we argue these things, and to some extent Darren Millar has done so this afternoon, on the basis of my freedoms, of my rights, of my entitlements. Why don't we think of other people's rights? Why don't we think of other people's freedoms? Why don't we think of other people's entitlements? We're used to selfishness from the party opposite, but when we talk about the rights of Government and the rights of Government to impose restrictions upon us, Government must prove its case to do so, and I think the Government has proved its case. It proved it a month ago, and the experience we've had over the last month has actually demonstrated the power of that argument. I give way.
Dywedodd Darren Millar, yn ei gyfraniad, fod y Ceidwadwyr wedi dadlau fis yn ôl y byddai hyn yn gosod cynsail, a dyna'r ddadl yr aethon nhw ar ei hôl. Mewn gwirionedd, y ddadl yr aeth Russell George ar ei hôl fis yn ôl oedd y byddai cyflwyno'r pasys COVID hyn yn 'drychineb'. Dyna'r gair a ddefnyddiodd, a seiliodd ei ddadansoddiad ar brofiad yr Alban. Dadleuodd na allem ni ymdopi ag unrhyw un o'r pasys ychwanegol hyn. Mae'r profiad wedi bod yn gwbl wahanol, wrth gwrs, ac mae'r profiad o gyflwyno'r pasys COVID, fel yr eglurodd Rhun ap Iorwerth yn ei gyfraniad, wedi bod yn gymharol esmwyth, wedi ei weithredu'n gymharol hawdd, hyd y gwelaf i, gan y sefydliadau a'r lleoliadau y bu'n ofynnol iddyn nhw wneud hynny.
Fel Darren, fe wnes i fwynhau'r rygbi dros y penwythnos, a dangosais fy mhàs COVID ar y ffordd i mewn ac ni achosodd unrhyw anhawster o gwbl i mi. Rwyf i hefyd wedi defnyddio fy mhàs COVID, mae'n flin gen i ddweud, i wylio Dinas Caerdydd—[Chwerthin.]—yn ystod yr wythnosau diwethaf, ac mae wedi bod yn llawer haws mynd i mewn nag aros yn fy sedd a gwylio. Mae'n rhaid i mi ddweud na fu'r anawsterau a fynegwyd yn y ddadl a gawsom ni fis yn ôl, ond mae'n iawn ac yn briodol bod y problemau posibl hynny yn cael eu dwyn i sylw'r Llywodraeth, a dylai'r Llywodraeth ymateb ynglŷn â sut y bydd yn ymdrin â hynny. Rwy'n teimlo'n llawer mwy hyderus nawr, ar ôl gweld y pàs COVID ar waith dros y mis diwethaf, i allu pleidleisio'n hawdd iawn i ymestyn ei ddefnydd, oherwydd bod gennym ni'r profiad a'r wybodaeth nad oedd gennym ni fis yn ôl, ac mae'r profiad a'r wybodaeth wedi bod yn gadarnhaol ac wedi dangos y gall sefydliadau a busnesau weithredu'r gofynion hyn gyda chyn lleied o anhawster â phosibl.
Ond y ddadl arall a gafodd ei drafod fis yn ôl, wrth gwrs, oedd rhyddid sifil a rhyddid personol, ac rydym yn dadlau'r pethau hyn, ac i ryw raddau mae Darren Millar wedi gwneud hynny y prynhawn yma, ar sail fy rhyddid, fy hawliau, fy hawliadau. Pam nad ydym ni'n meddwl am hawliau pobl eraill? Pam nad ydym ni'n meddwl am ryddid pobl eraill? Pam nad ydym ni'n meddwl am hawliadau pobl eraill? Rydym ni wedi arfer â hunanoldeb gan y blaid gyferbyn, ond wrth sôn am hawliau'r Llywodraeth a hawliau'r Llywodraeth i osod cyfyngiadau arnom, mae'n rhaid i'r Llywodraeth brofi ei hachos i wneud hynny, ac rwyf i'n credu bod y Llywodraeth wedi profi ei hachos. Fe wnaeth ei brofi fis yn ôl, ac mae'r profiad yr ydym ni wedi ei gael dros y mis diwethaf wedi dangos grym y ddadl honno mewn gwirionedd. Fe wnaf ildio.
Thank you, I'm grateful for you taking the intervention. You say that the duty is on the Government in order to demonstrate the need to take action in this respect, but, of course, there is no evidence that these are actually making a significant difference in terms of reducing the rate of COVID infection. If there was evidence, then our position might be significantly different, but there isn't that evidence at the moment; there's not that weight of evidence saying that when you have these COVID passes, it reduces the rate or spread of infection. We've seen the current situation in terms of the COVID wave that's currently upon the whole of the UK, and where they don't have these COVID passes the infection rate is actually dropping much more quickly than it is here in Wales. So, I just think we need to see the evidence, and the evidence isn't there.
Diolch, rwy'n ddiolchgar i chi am dderbyn yr ymyriad. Rydych chi'n dweud bod y ddyletswydd ar y Llywodraeth i ddangos yr angen i weithredu yn hyn o beth, ond, wrth gwrs, nid oes tystiolaeth bod y rhain yn gwneud gwahaniaeth sylweddol o ran lleihau cyfradd haint COVID mewn gwirionedd. Os oedd tystiolaeth, yna efallai byddai ein safbwynt yn wahanol iawn, ond nid yw'r dystiolaeth honno ar gael ar hyn o bryd; nid oes pwysau'r dystiolaeth honno sy'n dweud, pan fydd gennych y pasys COVID hyn, ei fod yn lleihau cyfradd neu ledaeniad yr haint. Rydym ni wedi gweld y sefyllfa bresennol o ran y don COVID sydd ar y DU gyfan ar hyn o bryd, ac mae'r gyfradd heintio yn gostwng yn llawer cyflymach lle nad oes ganddyn nhw'r pasys COVID hyn nag ydyw yma yng Nghymru. Felly, rwy'n credu bod angen i ni weld y dystiolaeth, ac nid yw'r dystiolaeth ar gael.
The Member will know that I've argued in this place throughout the last period that Government needs to demonstrate the evidence for its proposals, and it must do that on all occasions. I argued a month ago, and I'll argue today, that I believe this proposal is proportionate, both to the evidence available and to the nature of the threat that we face, which it is trying to overcome. And therefore it is a proportionate use of the responsibilities of Government and supportable by Members, I would argue, on all sides of the Chamber.
And this brings us back to the fundamentals, because the debate we're having here is about personal liberty as opposed to the rights of government. And, in quoting John Stuart Mill a month ago, I tried to argue very clearly that government can impose these restrictions only where government can demonstrate that they are doing so to prevent harm to others. Government has done that, and I believe it is incumbent on all of us to recognise that. [Interruption.] I will give way in a moment, but I just wish to make my case here. Because liberty for some, unless it is liberty for all, is not liberty for anyone. Liberty is something that either exists equitably, equally, to everyone in society, or it doesn't exist in that society. Your freedom to watch the rugby on Saturday, my freedom to watch the rugby on Saturday shouldn't be any different to anybody else's freedom to do so as well. And it's by creating the sense of safety and creating the sense of purpose and protection for people that means that everyone can enjoy the game that we did on Saturday. And it's that social solidarity that perhaps the Conservatives find difficulty in understanding. I'll give way.
Bydd yr Aelod yn gwybod fy mod i wedi dadlau yn y lle hwn drwy gydol y cyfnod diwethaf fod angen i'r Llywodraeth ddangos y dystiolaeth ar gyfer ei chynigion, a bod yn rhaid iddi wneud hynny bob tro. Fe wnes i ddadlau fis yn ôl, a byddaf yn dadlau heddiw, fy mod i'n credu bod y cynnig hwn yn gymesur, i'r dystiolaeth sydd ar gael ac i natur y bygythiad yr ydym yn ei wynebu, y mae'n ceisio ei oresgyn. Ac felly mae'n ddefnydd cymesur o gyfrifoldebau'r Llywodraeth ac mae modd ei gefnogi gan Aelodau, byddwn i'n dadlau, ar bob ochr i'r Siambr.
Ac mae hyn yn dod â ni'n ôl at yr hanfodion, gan fod y ddadl yr ydym yn ei chael yma yn ymwneud â rhyddid personol yn hytrach na hawliau llywodraeth. Ac, wrth ddyfynnu John Stuart Mill fis yn ôl, ceisiais ddadlau yn glir iawn y gall y llywodraeth osod y cyfyngiadau hyn dim ond pan all y llywodraeth ddangos ei bod yn gwneud hynny i atal niwed i eraill. Mae'r Llywodraeth wedi gwneud hynny, ac rwy'n credu ei bod yn ddyletswydd ar bob un ohonom i gydnabod hynny. [Torri ar draws.] Fe wnaf ildio mewn munud, ond hoffwn i gyflwyno fy achos yma. Gan nad yw rhyddid i rai, oni bai ei fod yn rhyddid i bawb, yn rhyddid i neb. Mae rhyddid yn rhywbeth sydd naill ai'n bodoli'n deg, yn gyfartal, i bawb mewn cymdeithas, neu nid yw'n bodoli yn y gymdeithas honno. Ni ddylai eich rhyddid chi i wylio'r rygbi ddydd Sadwrn, fy rhyddid i i wylio'r rygbi ddydd Sadwrn fod yn wahanol o gwbl i ryddid neb arall i wneud hynny hefyd. Ac mae trwy greu'r ymdeimlad o ddiogelwch a chreu'r ymdeimlad o bwrpas ac amddiffyniad i bobl sy'n golygu y gall pawb fwynhau'r gêm a wnaethom ni ddydd Sadwrn. A'r undod cymdeithasol hwnnw sydd efallai yn anodd i'r Ceidwadwyr ei ddeall. Fe wnaf ildio.
Thank you for allowing the intervention. I wanted to intervene mainly because you mentioned in your argument—you phrased it as selfishness, the nature of it, why we're opposing that. I'm opposed to these proposals, but ultimately if they go through it's a minor inconvenience for me and it's a minor inconvenience for you. But the issue is, ultimately, for those who have disabilities, mental health issues, the elderly, this will be used as another reason for not going out. So, what impact do you think this will have on them then?
Diolch i chi am ganiatáu'r ymyriad. Roeddwn i eisiau ymyrryd yn bennaf oherwydd fe wnaethoch chi sôn yn eich dadl—fe wnaethoch chi ei eirio fel hunanoldeb, natur y peth, pam yr ydym yn gwrthwynebu hynny. Rwy'n gwrthwynebu'r cynigion hyn, ond yn y pen draw os byddan nhw'n mynd drwyddo, prin yw'r anghyfleustra i mi a phrin yw'r anghyfleustra i chi. Ond y mater yw, yn y pen draw, i'r rhai sydd ag anableddau, materion iechyd meddwl, yr henoed, y bydd hyn yn cael ei ddefnyddio fel rheswm arall dros beidio â mynd allan. Felly, pa effaith ydych chi'n credu y bydd hyn yn ei chael arnyn nhw bryd hynny?
It's not an inconvenience for me because it guarantees that people who are in exactly that position can attend these events and activities on the same basis as you and me, and that is why equality of liberty is so important in this debate.
And the final point I'll make is this: it might not always appear on social media, but let me say this, these passes are actually very popular. They're very popular. I certainly have people writing to me, e-mailing me saying that this is the end of our democracy, this is the end of our society, that this is the end of the society that we've known in its current form because of the imposition of this. They make ludicrous comparisons with events of the middle part of the last century and the rest of it. But, let me tell you now, the majority of people, both in my constituency and I would guess in Clwyd West as well, will be supporting this, will be wanting to see this, because they understand the argument that your liberty is my liberty is everybody's liberty. And the equality and indivisibility of liberty is something that nobody here should be arguing against. Thank you.
Nid yw'n anghyfleustra i mi gan ei fod yn gwarantu y gall pobl sydd yn y sefyllfa honno yn union fynychu'r digwyddiadau a'r gweithgareddau hyn ar yr un sail â chi a minnau, a dyna pam mae rhyddid cyfartal mor bwysig yn y ddadl hon.
A'r pwynt olaf y byddaf i'n ei wneud yw hyn: efallai na fydd bob amser yn ymddangos ar y cyfryngau cymdeithasol, ond gadewch i mi ddweud hyn, mae'r pasys hyn yn boblogaidd iawn mewn gwirionedd. Maen nhw'n boblogaidd iawn. Rwyf i yn sicr, yn cael pobl yn ysgrifennu ataf, yn anfon negeseuon e-bost ataf i ddweud mai dyma ddiwedd ein democratiaeth, dyma ddiwedd ein cymdeithas, mai dyma ddiwedd y gymdeithas yr ydym ni wedi ei hadnabod ar ei ffurf bresennol oherwydd gorfodaeth hyn. Maen nhw'n gwneud cymariaethau chwerthinllyd â digwyddiadau yn rhan ganol y ganrif ddiwethaf a'r gweddill ohoni. Ond, gadewch i mi ddweud wrthych yn awr, bydd y rhan fwyaf o bobl, yn fy etholaeth i a byddwn i'n dyfalu yng Ngorllewin Clwyd hefyd, yn cefnogi hyn, yn dymuno gweld hyn, oherwydd eu bod nhw'n deall y ddadl mai eich rhyddid chi yw fy rhyddid i yw rhyddid pawb. Ac mae cydraddoldeb ac anwahanoldeb rhyddid yn rhywbeth na ddylai neb yma fod yn dadlau yn ei erbyn. Diolch.
Good evening, Minister. Firstly, I'd like to make clear my concerns at the high COVID rates here in Wales, and I totally agree that COVID has not gone away. We have all been willing to accept during the course of the pandemic what would in normal times be unpalatable, restrictive and illiberal measures, such as lockdown, mandatory face masks and so on, but these are measures that have been proven to work and have saved lives. You will not be surprised to hear that I continue to object to the use of vaccine passports for the following five reasons, and I'll briefly outline them.
First and foremost, it's about the lack of evidence here in Wales. I have been presented, and still have been presented, with no evidence that vaccine passports work to reduce transmission or to improve the uptake of the vaccine. Whilst the public health challenge remains clear, the Welsh Government have failed to produce the evidence to prove that they are working. The Minister must have access to the test, trace and protect data since the introduction of COVID passports on 11 October, and I have written to the Minister to request this information and have yet to receive a response. I am open to hearing that evidence, as I can hear others are as well, when the Minister can provide that.
I'd like to challenge Plaid Cymru on this issue too. Just over a month ago, as we've heard, Plaid Cymru voted—like me—against domestic vaccine passports, because as Rhun ap Iorwerth said in the Chamber, the evidence was not forthcoming. I am still unclear what evidence Plaid Cymru have from Wales that COVID passes are lowering transmission and that they encourage the take-up of vaccines. And as for my colleagues in the Conservative Party, it seems that their opposition to vaccine passports is rooted far more in opportunism than principle, given that Boris Johnson himself toyed with this very idea.
The second reason I will not be supporting this are the people who will be definitely affected negatively: those who are working in the arts sector. Their predominant concern is that costs will increase due to the extra layer of door staff needed to check COVID passports upon arrival, but with little to no financial help being available. I was contacted by a Plaid Cymru community councillor in the region of Mid and West Wales, whose local community-run cinema is likely to be forced to close due to the disproportionate pressure being put on volunteers who run the cinema to police COVID passports.
My third objection to vaccine passports is the matter of principle. Quite simply, I don't think that people should have to provide medical data to a complete stranger who is not their clinician.
The fourth reason is that there is no end to this, no deadline. The Welsh Government are leaving open the possibility of extending vaccine passports to even more hospitality settings. So, it does beg the question: when will it end? Are the Welsh Government considering widening the scope of vaccine passports to include cafes and restaurants? Are there other venues and sectors that we will be considering in four weeks' time?
Lastly—you'll be glad to hear—it is my view that these measures demonstrate poor law making on the part of the Welsh Government. There is no sunset clause.
I am aware that the vote for the extension will be successful today, unlike the previous vote being passed by accident, by just one vote. Therefore, please could the Welsh Government abide by their mantra, which is about evidence-informed decisions? And could they also outline how they might be able to support the affected businesses and venues financially, so that they are able to stay open? Diolch yn fawr iawn.
Noswaith dda, Gweinidog. Yn gyntaf, hoffwn i egluro fy mhryderon ynghylch y cyfraddau COVID uchel yma yng Nghymru, ac rwy'n cytuno'n llwyr nad yw COVID wedi diflannu. Rydym ni i gyd wedi bod yn barod i dderbyn yn ystod y pandemig beth fyddai ar adegau arferol yn fesurau annymunol, cyfyngol ac afresymegol, megis y cyfyngiadau symud, masgiau wyneb gorfodol ac yn y blaen, ond mae'r rhain yn fesurau sydd wedi eu profi i fod yn gweithio ac sydd wedi achub bywydau. Ni fyddwch chi'n synnu clywed fy mod i'n parhau i wrthwynebu defnyddio pasbortau brechlyn am y pum rheswm canlynol, a byddaf i'n eu hamlinellu'n fyr.
Yn gyntaf ac yn bennaf, mae'n ymwneud â'r diffyg tystiolaeth yma yng Nghymru. Rwyf i wedi cael cyflwyniadau, ac rwyf i wedi cael cyflwyniadau o hyd, heb unrhyw dystiolaeth bod pasbortau brechlyn yn gweithio i leihau'r trosglwyddiad neu i wella'r nifer sy'n manteisio ar y brechlyn. Er bod yr her iechyd cyhoeddus yn parhau i fod yn glir, mae Llywodraeth Cymru wedi methu â chynhyrchu'r dystiolaeth i brofi eu bod yn gweithio. Mae'n rhaid bod y Gweinidog yn gallu gweld y data profi, olrhain a diogelu ers cyflwyno pasbortau COVID ar 11 Hydref, ac rwyf i wedi ysgrifennu at y Gweinidog i ofyn am yr wybodaeth hon ac nid wyf i wedi cael ymateb eto. Rwy'n agored i glywed y dystiolaeth honno, ac rwy'n clywed bod eraill yn barod hefyd, pan all y Gweinidog ddarparu hynny.
Hoffwn i herio Plaid Cymru ar y mater hwn hefyd. Ychydig dros fis yn ôl, fel yr ydym ni wedi ei glywed, pleidleisiodd Plaid Cymru—fel fi—yn erbyn pasbortau brechlyn domestig, oherwydd fel y dywedodd Rhun ap Iorwerth yn y Siambr, nid oedd y dystiolaeth ar gael. Nid wyf i'n glir o hyd ba dystiolaeth sydd gan Blaid Cymru o Gymru bod pasys COVID yn gostwng cyfraddau trosglwyddo a'u bod yn annog pobl i fanteisio ar y brechlynnau. Ac o ran fy nghyd-Aelodau yn y Blaid Geidwadol, mae'n ymddangos bod eu gwrthwynebiad i basbortau brechlyn wedi ei wreiddio'n llawer mwy mewn achub y cyfle nag egwyddor, o gofio bod Boris Johnson ei hun wedi ystyried yr union syniad hwn.
Yr ail reswm na fyddaf yn cefnogi hyn yw'r bobl a fydd yn sicr yn teimlo effaith negyddol: y rhai sy'n gweithio yn y sector celfyddydau. Eu prif bryder yw y bydd costau'n cynyddu oherwydd yr haen ychwanegol o staff drws sydd eu hangen i wirio pasbortau COVID wrth gyrraedd, ond heb fawr ddim cymorth ariannol ar gael. Cysylltodd cynghorydd cymuned Plaid Cymru â mi yn rhanbarth Canolbarth a Gorllewin Cymru, y mae ei sinema leol sy'n cael ei rhedeg gan y gymuned yn debygol o orfod cau oherwydd y pwysau anghymesur sy'n cael ei roi ar wirfoddolwyr sy'n rhedeg y sinema i blismona'r pasbortau COVID.
Mae fy nhrydydd gwrthwynebiad i basbortau brechlyn yn fater o egwyddor. Yn syml iawn, nid wyf i'n credu y dylai pobl orfod darparu data meddygol i ddieithryn llwyr nad yw'n glinigwr iddyn nhw.
Y pedwerydd rheswm yw nad oes terfyn ar hyn, dim dyddiad cau. Mae Llywodraeth Cymru yn gadael ar agor y posibilrwydd o ymestyn pasbortau brechlyn i hyd yn oed mwy o leoliadau lletygarwch. Felly, mae'n codi'r cwestiwn: pryd y bydd yn dod i ben? A yw Llywodraeth Cymru yn ystyried ehangu cwmpas pasbortau brechlyn i gynnwys caffis a bwytai? A oes lleoliadau a sectorau eraill y byddwn yn eu hystyried ymhen pedair wythnos?
Yn olaf—byddwch chi'n falch o glywed—fy marn i yw bod y mesurau hyn yn dangos deddfu gwael ar ran Llywodraeth Cymru. Nid oes cymal machlud.
Rwy'n ymwybodol y bydd y bleidlais ar gyfer yr estyniad yn llwyddiannus heddiw, yn wahanol i'r bleidlais flaenorol a gafodd ei phasio drwy ddamwain, o un bleidlais yn unig. Felly, a wnaiff Llywodraeth Cymru gadw at eu mantra, sy'n ymwneud â phenderfyniadau sy'n seiliedig ar dystiolaeth? Ac a wnaiff hefyd amlinellu sut y gall roi cymorth ariannol i'r busnesau a'r lleoliadau yr effeithir arnyn nhw, fel y gallan nhw aros ar agor? Diolch yn fawr iawn.
Point of order. Could you confirm that the last vote was not passed by accident?
Pwynt o drefn. A allwch chi gadarnhau na chafodd y bleidlais ddiwethaf ei phasio drwy ddamwain?
Well, yes, since it's such a straightforward point of order I'll allow it. There are no accidental votes in this Senedd. Heledd Fychan.
Wel, gallaf, gan ei fod yn bwynt mor syml, byddaf yn ei ganiatáu. Nid oes unrhyw bleidleisiau damweiniol yn y Senedd hon. Heledd Fychan.
Diolch, Llywydd, a diolch, Weinidog.
Thank you, Llywydd, and thank you, Minister.
You will be aware that I raised with you last week the issue of people with autism, and I subsequently followed up with correspondence. I wondered if you had any clarity on that situation, because I have yet again been contacted by people within my region where this would affect them, pointing out the difference with England, also the fact that the guidance at the moment says that premises should—rather than must—recognise exemptions, which is not included within the regulations. We're aware that this affects a small number of people in Wales who are not able to receive a vaccination or able to take a lateral flow test, but I believe, from the situation in England where there is much greater clarity and the ability to have a digital pass, even with an exemption, that this would provide assurances that nobody will be excluded on the basis of this being introduced and extended further.
Byddwch yn ymwybodol i mi godi gyda chi yr wythnos diwethaf fater pobl ag awtistiaeth, ac wedyn fe wnes i ddilyn hyn â gohebiaeth. Roeddwn i'n meddwl tybed a oedd gennych unrhyw eglurder ynglŷn â'r sefyllfa honno, oherwydd bod pobl yn fy rhanbarth i wedi cysylltu â mi eto lle byddai hyn yn effeithio arnyn nhw, gan dynnu sylw at y gwahaniaeth â Lloegr, hefyd y ffaith bod y canllawiau ar hyn o bryd yn dweud y dylai safleoedd—yn hytrach nag y mae'n rhaid—gydnabod eithriadau, nad yw wedi ei gynnwys yn y rheoliadau. Rydym yn ymwybodol bod hyn yn effeithio ar nifer bach o bobl yng Nghymru nad ydyn nhw'n gallu cael brechiad nac yn gallu cymryd prawf llif unffordd, ond rwy'n credu, o'r sefyllfa yn Lloegr lle mae llawer mwy o eglurder a'r gallu i gael pàs digidol, hyd yn oed gydag eithriad, y byddai hyn yn rhoi sicrwydd na fydd neb yn cael ei eithrio ar sail cyflwyno ac ymestyn hyn ymhellach.
I've heard a lot about absence of evidence is not evidence in itself, but where there is evidence of absence, that is evidence in itself. So, if you have a lateral flow test, it is proof of absence of COVID. So, I just want to turn that on its head and maybe allow some on the benches that side to reflect on it. It is a fact, and it is evidenced, that those who are vaccinated are less likely to spread COVID around them. So, while the data on COVID passes and the latest restrictions are collected, logic and common sense do support this action. [Interruption.] In a minute, because I heard quite a lot of you earlier on. And they are popular—these COVID passes are popular. I don't know who you're speaking to, but the vast majority of my constituents get it, they understand it. If everyone at a venue is either vaccinated or COVID-negative, then it has to be safer for all of us to go there. That's what people are telling me—people who won't normally go out are saying to me, 'Actually, we will feel safer now'. They're good for businesses as well—not something I've actually heard you say—because the disease destroys economic confidence. That is not a cure. The vaccine passport does actually mean that it will be a cure for businesses, because people will have confidence in those businesses to go to those businesses. Without these measures, fewer people will attend those venues, fewer people will attend those events—certainly the people who speak to me.
Rwyf i wedi clywed llawer am y ffaith nad yw absenoldeb tystiolaeth yn dystiolaeth ynddo'i hun, ond lle ceir tystiolaeth o absenoldeb, mae hynny yn dystiolaeth ynddo'i hun. Felly, os oes gennych brawf llif unffordd, mae'n brawf o absenoldeb COVID. Felly, rwyf i am droi hynny ar ei ben ac efallai caniatáu i rai ar y meinciau ar yr ochr honno fyfyrio arno. Mae'n ffaith, a cheir tystiolaeth, bod y rhai sy'n cael eu brechu yn llai tebygol o ledaenu COVID o'u cwmpas. Felly, wrth i'r data ynghylch pasys COVID a'r cyfyngiadau diweddaraf gael eu casglu, mae rhesymeg a synnwyr cyffredin yn cefnogi'r cam gweithredu hwn. [Torri ar draws.] Mewn munud, oherwydd clywais gryn dipyn ohonoch chi yn gynharach. Ac maen nhw yn boblogaidd—mae'r pasys COVID hyn yn boblogaidd. Nid wyf yn gwybod â phwy yr ydych chi'n siarad, ond mae'r mwyafrif llethol o fy etholwyr i yn ei gael, maen nhw'n ei ddeall. Os yw pawb mewn lleoliad naill ai wedi ei frechu neu'n COVID-negyddol, yna mae'n rhaid iddo fod yn fwy diogel i bob un ohonom fynd yno. Dyna'r hyn y mae pobl yn ei ddweud wrthyf i—mae pobl na fyddan nhw'n mynd allan fel arfer yn dweud wrthyf i, 'Mewn gwirionedd, byddwn yn teimlo'n fwy diogel nawr'. Maen nhw'n dda i fusnesau hefyd—nid rhywbeth yr wyf i wedi eich clywed chi'n ei ddweud—oherwydd bod y clefyd yn dinistrio hyder economaidd. Nid iachâd yw hynny. Mae'r pasbort brechlyn yn golygu mewn gwirionedd y bydd yn wellhad i fusnesau, oherwydd bydd gan bobl hyder yn y busnesau hynny i fynd i'r busnesau hynny. Heb y mesurau hyn, bydd llai o bobl yn mynychu'r lleoliadau hynny, bydd llai o bobl yn mynychu'r digwyddiadau hynny—yn sicr y bobl sy'n siarad â mi.
Joyce Watson, there's an intervention on Zoom if you want to take it. It's from James Evans. It's your decision.
Joyce Watson, mae ymyriad ar Zoom os ydych eisiau ei dderbyn. Mae gan James Evans. Eich penderfyniad chi yw hwn.
No, I'll take this one over here. [Laughter.]
Na, fe dderbyniaf yr un yma draw fan hyn. [Chwerthin.]
Darren Millar, are you still wanting to intervene?
Darren Millar, a ydych yn dal eisiau ymyrryd?
Yes, I am. You were talking about facts earlier on. The facts are these: you can have both COVID jabs and still catch and spread COVID. You can enter into the COVID pass system a negative result even if you've had a positive one. That does not protect people, that undermines confidence in the system, and that's why this is the wrong way to go about trying to shore up confidence. If it was so popular with businesses, why are they all objecting to it? Why are businesses not—
Ydw. Roeddech chi'n sôn am ffeithiau yn gynharach. Dyma'r ffeithiau: gallwch gael pigiadau COVID a dal i gael eich heintio a lledaenu COVID. Gallwch gofrestru i mewn i system pas COVID gyda chanlyniad negyddol hyd yn oed os ydych wedi cael un cadarnhaol. Nid yw hynny'n diogelu pobl, mae hynny'n tanseilio ffydd yn y system, a dyna pam mai hon yw'r ffordd anghywir o fynd ati i geisio cynnal ffydd. Os oedd mor boblogaidd ymhlith busnesau, pam y maen nhw i gyd yn gwrthwynebu hynny? Pam nad yw busnesau—
This is too long an intervention now, Darren Millar.
Mae'r ymyriad hwn rhy hir nawr, Darren Millar.
That wasn't an intervention, that was an attempt to take over my time.
Nid ymyriad oedd hwnna, roedd yn ymgais i gymryd fy amser i.
He didn't succeed. Carry on, Joyce Watson.
Wnaeth e ddim llwyddo. Ymlaen â chi, Joyce Watson.
The point is this, okay? It seems to me that you have a problem—that you don't trust people to take a lateral flow test and give their own result. It seems to me that you can't trust people. Well, we are prepared to trust people here to do the right thing.
But let's go back to where we are. In terms of fairness, they are fair because they give people more confidence to enjoy more freedoms. You talk about freedoms—I've heard that word here—and they actually extend civil liberties, not restrict them, because they allow people to feel safe, they allow people to be freer. Therefore, those people's civil liberties are being extended. So, I absolutely support your decision, Minister, to extend the measures to cinemas, concert halls and theatres. It is, after all, and it has been said many times, one more way to keep Wales safe at alert level 0, because the alternative will be, if we carry on, having to look at other measures that might be more restrictive.
I am somehow at odds to understand how the Tories here can on the one hand be in Government in Westminster requiring, mandating NHS workers to have vaccines before they can work, and yet won't support what is a very, very simple process of COVID passes in Wales. I'm just a little bit staggered. I just think somehow what you're doing here in your objection today is voting against just for the sake of doing it, not for the sake of looking at the safety and the freedom of people to carry on doing what they want to do in places where they want to go, knowing that they have an element of safety and security that we are hoping here today to deliver for them, giving them their freedom, giving businesses their freedom to operate. Thank you.
Y pwynt yw hwn, iawn? Mae'n ymddangos i mi fod gennych chi broblem—sef nad ydych yn ymddiried mewn pobl i gymryd prawf llif unffordd a rhoi eu canlyniad eu hunain. Mae'n ymddangos i mi na allwch ymddiried mewn pobl. Wel, rydym yn barod i ymddiried mewn pobl yma i wneud y peth iawn.
Ond gadewch i ni fynd yn ôl i le yr ydym ni. O ran tegwch, maen nhw'n deg am eu bod yn rhoi mwy o hyder i bobl fwynhau mwy o ryddid. Rydych yn sôn am ryddid—rwyf wedi clywed y gair hwnnw yma—ac maen nhw mewn gwirionedd yn ymestyn hawliau sifil, nid eu cyfyngu, oherwydd maen nhw'n caniatáu i bobl deimlo'n ddiogel, maen nhw'n caniatáu i bobl deimlo'n fwy rhydd. Felly, mae hawliau sifil y bobl hynny'n cael eu hymestyn. Felly, rwy'n llwyr gefnogi eich penderfyniad, Gweinidog, i ymestyn y mesurau i sinemâu, neuaddau cyngerdd a theatrau. Wedi'r cyfan, a dywedwyd hyn droeon, mae'n un ffordd arall o gadw Cymru'n ddiogel ar lefel rhybudd 0, oherwydd y dewis arall, os parhawn ni, fydd edrych ar fesurau eraill a allai fod yn fwy cyfyngol.
Rwy'n methu deall sut y gall y Torïaid yma fod mewn Llywodraeth yn San Steffan ar y naill law yn ei gwneud yn ofynnol, yn mandadu gweithwyr y GIG i gael brechlynnau cyn y gallant weithio, ac eto nid ydyn nhw'n cefnogi proses syml iawn o gael pasys COVID yng Nghymru. Rwyf wedi fy syfrdanu. Rwy'n credu yr hyn yr ydych yn ei wneud yma wrth wrthwynebu heddiw yw pleidleisio yn erbyn, dim ond er mwyn gwneud hynny, nid er mwyn ystyried diogelwch a rhyddid pobl i barhau i wneud yr hyn y maen nhw eisiau ei wneud mewn mannau lle maen nhw eisiau mynd iddyn nhw, gan wybod bod ganddyn nhw elfen o ddiogelwch yr ydym yn gobeithio yma heddiw ei ddarparu ar eu cyfer, rhoi eu rhyddid iddyn nhw, gan roi rhyddid i fusnesau weithredu. Diolch.
Y Gweinidog iechyd i ymateb i'r ddadl.
The health Minister to reply.
Diolch yn fawr. Thank you very much for this debate. It has been a very interesting one, as we expected. I think first of all it's probably worth pointing out that we know that this virus spreads in confined spaces when people spend a lot of time there. That's exactly what we're trying to do. There's plenty of evidence to support that and that is what we're suggesting, and why we're keeping this restricted to those areas. I make no apologies for proposing this restriction when rates are so high and we are just entering our winter period. We don't make these decisions lightly. We know that we're in a situation where our NHS is really struggling at the moment, and we have over 800 people in hospital with COVID. Anything we can do to try and alleviate the situation and the pressure on the NHS at this point is something that we need to consider very seriously. You'll be here next week complaining about how we can't get people into hospitals. Well, this is a measure to enable to us to get fewer people in hospitals.
Experts tell us that we should go early and they tell us that every little contribution adds to our ability to contain what is a deadly virus. It's no surprise that the evidence is still building—this is a new virus, and it's constantly changing. The delta variant spreads 1,000 times faster than the alpha variant, and now we've got a sub-group of the delta variant, the AY.4.2, and we don't know much about that. So, of course the evidence is always going to be building—let's not be surprised by that. Certainly, this negativity is not the response that we're seeing from the general public, as so many of my colleagues have emphasised. Our first duty as a Government is to keep the population of Wales safe. You tell us to focus on the vaccination programme; well, I can tell you, we are going flat out and we're going a damn sight faster than the Government in the United Kingdom, although we know that it's not a race.
Certainly, when we talk about self-certification, it is important that it is about trust, and individuals are required to honestly reflect their vaccine status or the result of a test. It's the same system as the UK Government is asking people to use when they return from travel abroad, and it's an offence to falsify information to gain entry into a venue.
Diolch yn fawr am y ddadl hon. Mae wedi bod yn un diddorol iawn, fel yr oeddem yn disgwyl. Rwy'n credu'n gyntaf ei bod yn werth nodi, mae'n debyg, ein bod yn gwybod bod y feirws hwn yn lledaenu mewn mannau cyfyngedig pan fydd pobl yn treulio llawer o amser yno. Dyna'n union yr hyn yr ydym yn ceisio'i wneud. Mae digon o dystiolaeth i gefnogi hynny a dyna'r hyn yr ydym yn ei awgrymu, a pham ein bod yn cadw hyn yn gyfyngedig i'r ardaloedd hynny. Nid wyf yn ymddiheuro am gynnig y cyfyngiad hwn pan fo cyfraddau mor uchel ac rydym yn dechrau ar gyfnod y gaeaf. Nid ar chwarae bach yr ydym yn gwneud y penderfyniadau hyn. Gwyddom ein bod mewn sefyllfa lle mae ein GIG yn ei chael hi'n anodd iawn ar hyn o bryd, ac mae gennym dros 800 o bobl yn yr ysbyty sydd â COVID. Mae unrhyw beth y gallwn ei wneud i geisio lleddfu'r sefyllfa a lleihau'r pwysau ar y GIG ar hyn o bryd yn rhywbeth y mae angen inni ei ystyried o ddifrif. Byddwch yma yr wythnos nesaf yn cwyno am na allwn ni gael pobl i mewn i ysbytai. Wel, mae hwn yn fesur i'n galluogi ni i gael llai o bobl mewn ysbytai.
Dywed arbenigwyr wrthym y dylem weithredu'n gynnar a dywedant wrthym fod pob cyfraniad bach yn ychwanegu at ein gallu i reoli'r hyn sy'n feirws marwol. Nid yw'n syndod bod y dystiolaeth yn dal i gynyddu—mae hwn yn feirws newydd, ac mae'n newid yn gyson. Mae'r amrywiolyn delta yn lledaenu 1,000 gwaith yn gyflymach na'r amrywiolyn alpha, a nawr mae gennym is-grŵp o'r amrywiolyn delta, yr AY.4.2, ac nid ydym yn gwybod llawer am hwnnw. Felly, wrth gwrs, mae'r dystiolaeth bob amser yn mynd i fod yn cynyddu—gadewch i ni beidio â synnu at hynny. Yn sicr, nid y negyddoldeb hwn yw'r ymateb yr ydym yn ei weld gan y cyhoedd, fel y mae cynifer o'm cyd-Aelodau wedi pwysleisio. Ein dyletswydd gyntaf fel Llywodraeth yw cadw poblogaeth Cymru'n ddiogel. Rydych yn dweud wrthym am ganolbwyntio ar y rhaglen frechu; wel, gallaf ddweud wrthych chi, rydym yn mynd fel cath i gythraul ac rydym yn mynd yn llawer cyflymach na'r Llywodraeth yn y Deyrnas Unedig, er ein bod yn gwybod nad yw'n ras.
Yn sicr, pan soniwn am hunanardystio, mae'n bwysig ei fod yn ymwneud ag ymddiriedaeth, ac mae angen i unigolion nodi eu statws brechlyn neu ganlyniad prawf yn onest. Yr un system yw hi ag y mae Llywodraeth y DU yn gofyn i bobl ei defnyddio pan fyddant yn dychwelyd o deithio dramor, ac mae'n drosedd ffugio gwybodaeth i gael mynediad i leoliad.
Diolch yn fawr, Rhun, am dynnu sylw at yr erthygl yn The Lancet o bapur Imperial, ac rwy'n falch bod y wybodaeth honno wedi helpu Plaid Cymru i ddod i gasgliad ar y rheoliadau heddiw. Mae'n wir na fydd y pasys ddim yn gweithio ar eu pennau eu hunain, ac mae pob mesur bach yn ategu ein hymdrech ni i gyfyngu ar ymlediad y feirws.
Thank you very much, Rhun, for highlighting the article in The Lancet by Imperial Colleage, and I'm pleased that that information helped Plaid Cymru to come to their conclusions on the regulations today. It's true that the passes won't work in isolation, and every small step does add to our efforts to limit the spread of this virus.
Two of the Plaid Cymru speakers asked about the situation in relation to those people who find it difficult to have vaccinations or to take tests. We have been looking into this and taking it very seriously, and thank you for persevering with that questioning. The Welsh Government did approach Public Health Wales for advice on suitable alternatives to swabbing back in June, and Public Health Wales advice was that buccal swabbing, which is swabbing inside the cheek, could be a viable alternative for some people. Public Health Wales have conducted work on creating a protocol. They've been evaluating a comparison of throat swabs in a paediatric department, and there have been really encouraging results. Public Health Wales will now move forward with a real-world comparison of buccal swabs versus the traditional swab with two special schools in Wales that have agreed to take part. So, all of this work is advancing, and I'm hoping that if all that works out, we'll be able to roll it out as an option early in 2022. So, there are advances there.
Can I just finish by saying that this pandemic is absolutely not over? The NHS is struggling and winter hasn't started properly yet. Our rates are the highest in the United Kingdom, and we would all like a more normal Christmas this year. That is unlikely to happen unless we all take these measures seriously. Our experts are telling us that those marginal interventions help, but they help if we go early. We know that the vast majority of the Welsh public are with us on this. They're comforted knowing that people around them are also conforming with our rules. The one thing we've learnt over the past 18 months is that, as John Donne said, no man is an island, but we stand and we fall together. The people of Wales are happy to demonstrate their solidarity with one another and will, on the whole, welcome this new intervention, these minor restrictions, so that we can have the best chance of keeping these venues open during these difficult winter months ahead. I think the people of Wales will come with us on this, and I do hope that the Senedd will vote for these regulations today. Diolch.
Gofynnodd dau o siaradwyr Plaid Cymru ynghylch sefyllfa mewn cysylltiad â'r bobl hynny sy'n ei chael hi'n anodd cael brechiadau neu i gael profion. Rydym wedi bod yn ymchwilio i hyn ac yn ei gymryd o ddifrif, a diolch ichi am ddyfalbarhau gyda'r cwestiynau yna. Fe gysylltodd Llywodraeth Cymru ag Iechyd Cyhoeddus Cymru am gyngor ar ddewisiadau amgen addas yn lle swabio yn ôl ym mis Mehefin, a chyngor Iechyd Cyhoeddus Cymru oedd y gallai swabio'r bochau, sef swabio y tu mewn i'r foch, fod yn ddewis amgen ymarferol i rai pobl. Mae Iechyd Cyhoeddus Cymru wedi gwneud gwaith ar greu protocol. Maen nhw wedi bod yn gwerthuso cymhariaeth o swabiau gwddf mewn adran bediatrig, a bu canlyniadau calonogol iawn. Bydd Iechyd Cyhoeddus Cymru nawr yn symud ymlaen gyda chymhariaeth go iawn rhwng swabiau'r foch a swab traddodiadol gyda dwy ysgol arbennig yng Nghymru wedi cytuno i gymryd rhan. Felly, mae'r holl waith hwn yn datblygu, ac rwy'n gobeithio, os bydd hynny i gyd yn gweithio, y byddwn yn gallu ei gyflwyno fel dewis yn gynnar yn 2022. Felly, mae datblygiadau yna.
A gaf i orffen drwy ddweud nad yw'r pandemig hwn ar ben o gwbl? Mae'r GIG yn ei chael hi'n anodd ac nid yw'r gaeaf wedi dechrau'n iawn eto. Ein cyfraddau yw'r uchaf yn y Deyrnas Unedig, a byddem ni i gyd yn hoffi Nadolig mwy arferol eleni. Mae hynny'n annhebygol o ddigwydd oni bai ein bod i gyd yn cymryd y mesurau hyn o ddifrif. Mae ein harbenigwyr yn dweud wrthym fod yr ymyraethau ymylol hynny'n helpu, ond maen nhw'n helpu os weithredwn ni'n gynnar. Gwyddom fod y mwyafrif llethol o'r cyhoedd yng Nghymru yn ein cefnogi ni ar hyn. Maen nhw wedi'u cysuro o wybod bod pobl o'u cwmpas hefyd yn cydymffurfio â'n rheolau. Yr un peth yr ydym wedi'i ddysgu dros y 18 mis diwethaf yw, fel y dywedodd John Donne, nid ynys yw dyn, ond safwn a syrthiwn gyda'n gilydd. Mae pobl Cymru'n hapus i ddangos eu hundod â'i gilydd a byddant, ar y cyfan, yn croesawu'r ymyrraeth newydd hwn, y mân gyfyngiadau hyn, fel y gallwn gael y cyfle gorau i gadw'r lleoliadau hyn ar agor yn ystod y misoedd anodd hyn sydd o'n blaenau. Credaf y bydd pobl Cymru ar ein hochr ni, ac rwy'n gobeithio y bydd y Senedd yn pleidleisio dros y rheoliadau hyn heddiw. Diolch.
Y cwestiwn yw: a ddylid derbyn y cynnig? A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? [Gwrthwynebiad.] Oes. Felly, mae yna wrthwynebiad, ac fe wnawn ni ohirio'r bleidlais tan y cyfnod pleidleisio.
The proposal is to agree the motion. Does any Member object? [Objection.] There is an objection. Therefore, we will defer voting until voting time.
Gohiriwyd y pleidleisio tan y cyfnod pleidleisio.
Voting deferred until voting time.
Eitem 6 yw'r eitem nesaf, sef Rheoliadau Cynrychiolaeth y Bobl (Diwygio) (Cymru) (Coronafeirws) (Rhif 2) 2021. Dwi'n galw ar y Gweinidog Cyllid a Llywodraeth Leol i wneud y cynnig yma. Rebecca Evans.
Item 6 is next, namely the Representation of the People (Amendment) (Wales) (Coronavirus) (No. 2) Regulations 2021. I call on the Minister for Finance and Local Government to move the motion. Rebecca Evans.
Cynnig NDM7821 Lesley Griffiths
Cynnig bod y Senedd, yn unol â Rheol Sefydlog 27.5:
1. Yn cymeradwyo bod y fersiwn ddrafft o Reoliadau Cynrychiolaeth y Bobl (Diwygio) (Cymru) (Coronafeirws) (Rhif 2) 2021 yn cael ei llunio yn unol â’r fersiwn ddrafft a osodwyd yn y Swyddfa Gyflwyno ar 26 Hydref 2021.
Motion NDM7821 Lesley Griffiths
To propose that the Senedd, in accordance with Standing Order 27.5:
1. Approves that the draft The Representation of the People (Amendment) (Wales) (Coronavirus) (No. 2) Regulations 2021 is made in accordance with the draft laid in the Table Office on 26 October 2021.
Cynigiwyd y cynnig.
Motion moved.
Diolch, Llywydd. Elections are essential to our democracy. Anything that impacts them should be taken seriously, so I am pleased to bring these regulations before you and to hear the views of colleagues in the Chamber today on the Representation of the People (Amendment) (Wales) (Coronavirus) (No. 2) Regulations 2021.
I want to ensure that local by-elections are conducted safely and in a way that maximises the opportunity for everyone to cast their vote. Proxy votes allow people who cannot vote in person to have a trusted person vote on their behalf. In addition, emergency proxy votes are available up to 5 p.m. on the day of the election for certain medical reasons. The Representation of the People (Amendment) (Wales) (Coronavirus) Regulations 2021, which came into force on 25 February this year, expanded these reasons to include those who are self-isolating or following Government advice in relation to COVID-19. This ensured that emergency proxies were available to all electors who were required to self-isolate but who also wished to participate in local government by-elections. Without those amended regulations, a group of people might be disenfranchised for following Government advice, meaning that they will not be able to leave the house to vote in person. The emergency proxy votes for reasons of COVID-19 were also made available at the Senedd elections. The Electoral Commission's report on the May 2021 elections, which included some by-elections, reported that of all proxies appointed, 5 per cent were emergency proxies and 2 per cent were due to COVID-19, and that this option is an important part of elections whilst requirements to isolate remain.
Diolch, Llywydd. Mae etholiadau'n hanfodol i'n democratiaeth ni. Dylid cymryd unrhyw beth sy'n effeithio arnyn nhw o ddifrif, felly rwy'n falch o ddod â'r rheoliadau hyn ger eich bron ac i glywed barn cydweithwyr yn y Siambr heddiw ar Reoliadau Cynrychiolaeth y Bobl (Diwygio) (Cymru) (Coronafeirws) (Rhif 2) 2021.
Rwyf i eisiau sicrhau bod isetholiadau lleol yn cael eu cynnal yn ddiogel ac mewn ffordd sy'n sicrhau'r cyfleoedd gorau i bawb fwrw eu pleidlais. Mae pleidleisiau drwy ddirprwy yn caniatáu i bobl na allant bleidleisio'n bersonol gael unigolyn dibynadwy i bleidleisio ar eu rhan. Hefyd, mae pleidleisiau brys drwy ddirprwy ar gael hyd at 5 p.m. ar ddiwrnod yr etholiad am resymau meddygol penodol. Ehangodd Rheoliadau Cynrychiolaeth y Bobl (Diwygio) (Cymru) (Coronafeirws) 2021, a ddaeth i rym ar 25 Chwefror eleni, y rhesymau hyn i gynnwys y rhai sy'n hunanynysu neu'n dilyn cyngor y Llywodraeth mewn cysylltiad â COVID-19. Roedd hyn yn sicrhau bod pleidleisiau brys drwy ddirprwy ar gael i bob etholwr yr oedd yn ofynnol iddo hunanynysu ond a oedd hefyd yn dymuno cymryd rhan mewn isetholiadau llywodraeth leol. Heb y rheoliadau diwygiedig hynny, gallai grŵp o bobl gael eu difreinio am ddilyn cyngor y Llywodraeth, sy'n golygu na fyddant yn gallu gadael y tŷ i bleidleisio'n bersonol. Roedd y pleidleisiau brys drwy ddirprwy oherwydd COVID-19 hefyd ar gael yn etholiadau'r Senedd. Nododd adroddiad y Comisiwn Etholiadol ar etholiadau mis Mai 2021, a oedd yn cynnwys rhai isetholiadau, fod 5 y cant o'r holl ddirprwyon a benodwyd yn ddirprwyon brys a bod 2 y cant oherwydd COVID-19, a bod y dewis hwn yn rhan bwysig o etholiadau tra bod y gofynion i ynysu yn parhau.
Daeth y Dirprwy Lywydd i’r Gadair.
The Deputy Presiding Officer took the Chair.
The Representation of the People (Amendment) (Wales) (Coronavirus) (No. 2) Regulations 2021 temporarily extend these provisions to 28 March 2022. After this date, no local by-elections of any kind may be held before the ordinary local elections in May. We will consider separately what arrangements will need to be in place for the local government ordinary elections in May next year. I am grateful to the Members of the Legislation, Justice and Constitution Committee for their expedited consideration of these regulations and I look forward to hearing the views of Members.
Mae Rheoliadau Cynrychiolaeth y Bobl (Diwygio) (Cymru) (Coronafeirws) (Rhif 2) 2021 yn ymestyn y darpariaethau hyn dros dro i 28 Mawrth 2022. Ar ôl y dyddiad hwn, ni chaniateir cynnal unrhyw isetholiadau lleol o unrhyw fath cyn yr etholiadau lleol cyffredin ym mis Mai. Byddwn yn ystyried ar wahân pa drefniadau fydd angen eu sefydlu ar gyfer etholiadau cyffredin llywodraeth leol ym mis Mai y flwyddyn nesaf. Rwy'n ddiolchgar i Aelodau'r Pwyllgor Deddfwriaeth, Cyfiawnder a'r Cyfansoddiad am eu hystyriaeth hwylus o'r rheoliadau hyn ac edrychaf ymlaen at glywed barn yr Aelodau.
Galwaf ar Gadeirydd y Pwyllgor Deddfwriaeth, Cyfiawnder a'r Cyfansoddiad, Huw Irranca-Davies.
I call on the Chair of the Legislation, Justice and Constitution Committee, Huw Irranca-Davies.
Diolch, Dirprwy Lywydd. Gwnaethom drafod y rheoliadau hyn yn ein cyfarfod ddoe, yn dilyn cais gan y Gweinidog i gyflymu ein gwaith craffu, ac mae ein hadroddiad i'r Senedd yn cynnwys dau bwynt i gyflwyno adroddiad arnynt.
Thank you, Dirprwy Lywydd. We considered these regulations at our meeting yesterday, following a request from the Welsh Government to expedite our scrutiny, and our report to the Senedd contains two merits reporting points.
As the Minister has already said, these regulations allow for electors to apply for an emergency proxy vote at certain local government by-elections held between the coming into force of these regulations and 28 March 2022. This will allow the electors to comply with the relevant legislation, Welsh Government advice, or the advice of a registered medical practitioner in relation to coronavirus.
Our first reporting point is that there has been no formal consultation on these regulations due to their emergency nature and the expedited timetable, and we have drawn attention to the relevant extracts from the explanatory memorandum accompanying the regulations relating to this.
Our second reporting point highlighted inconsistencies between the English and Welsh language explanatory memoranda, which may have caused confusion about the effect of the regulations. And we do note that these errors have now been corrected and that a revised explanatory memorandum has been laid. Diolch, Gweinidog a diolch, Dirprwy Lywydd.
Fel y dywedodd y Gweinidog eisoes, mae'r rheoliadau hyn yn caniatáu i etholwyr wneud cais am bleidlais frys drwy ddirprwy mewn rhai isetholiadau llywodraeth leol a gynhelir rhwng y dyddiad pan ddaw'r rheoliadau hyn i rym a 28 Mawrth 2022. Bydd hyn yn caniatáu i'r etholwyr gydymffurfio â'r ddeddfwriaeth berthnasol, cyngor Llywodraeth Cymru, neu gyngor ymarferydd meddygol cofrestredig mewn cysylltiad â coronafeirws.
Ein pwynt adrodd cyntaf yw na chafwyd ymgynghoriad ffurfiol ar y rheoliadau hyn oherwydd eu natur frys a'r amserlen hwylus, ac rydym wedi tynnu sylw at y dyfyniadau perthnasol o'r memorandwm esboniadol a ddaw gyda'r rheoliadau sy'n ymwneud â hyn.
Tynnodd ein hail bwynt adrodd sylw at anghysondebau rhwng y memoranda esboniadol Cymraeg a Saesneg, a allai fod wedi achosi dryswch ynghylch effaith y rheoliadau. A nodwn fod y gwallau hyn bellach wedi'u cywiro a bod memorandwm esboniadol diwygiedig wedi'i osod. Diolch, Gweinidog a diolch, Dirprwy Lywydd.
Nid oes unrhyw siaradwyr eraill. Weinidog, ydych chi am ddweud unrhyw beth arall?
There are no other speakers. Minister, do you want to make a further contribution?
Thank you. I would just like to—I think I'm—. I'm not on mute—apologies. I'd just like to thank again the committee for their work in this area, and stress how important these regulations are, because there are a small number of local by-elections taking place in the autumn for recently announced vacancies, so these regulations will help people to have their say in those elections. Diolch yn fawr.
Diolch. Hoffwn—rwy'n credu fy mod—. Nid wyf wedi fy nhawelu—ymddiheuriadau. Hoffwn ddiolch eto i'r pwyllgor am ei waith yn y maes hwn, a phwysleisio pa mor bwysig yw'r rheoliadau hyn, oherwydd mae nifer fach o isetholiadau lleol yn cael eu cynnal yn yr hydref ar gyfer swyddi gwag a gyhoeddwyd yn ddiweddar, felly bydd y rheoliadau hyn yn helpu pobl i ddweud eu dweud yn yr etholiadau hynny. Diolch yn fawr.
Diolch, Weinidog. Y cwestiwn yw: a ddylid derbyn y cynnig? A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? Nac oes. Felly, derbynnir y cynnig yn unol â Rheol Sefydlog 12.36.
Thank you, Minister. The proposal is to agree the motion. Does any Member object? No. The motion is therefore agreed in accordance with Standing Order 12.36.
Derbyniwyd y cynnig yn unol â Rheol Sefydlog 12.36.
Motion agreed in accordance with Standing Order 12.36.
Detholwyd y gwelliant canlynol: gwelliant 1 yn enw Darren Millar.
The following amendment has been selected: amendment 1 in the name of Darren Millar.
Yr eitem nesaf yw'r ddadl ar gynhwysiant pleidleiswyr, a galwaf ar y Cwnsel Cyffredinol a Gweinidog y Cyfansoddiad i wneud y cynnig—Mick Antoniw.
The next item is a debate on voter inclusion, and I call on the Counsel General and Minister for the Constitution to move the motion—Mick Antoniw.
Cynnig NDM7818 Lesley Griffiths
Cynnig bod y Senedd:
1. Yn croesawu ymdrechion Llywodraeth Cymru i foderneiddio gweinyddu etholiadol yng Nghymru er mwyn sicrhau y gall pobl bleidleisio a bod eu pleidleisiau yn cael eu cyfrif.
2. Yn nodi egwyddorion Llywodraeth Cymru ar gyfer Diwygio Etholiadol fel y nodwyd yn natganiad ysgrifenedig y Cwnsler Cyffredinol a Gweinidog y Cyfansoddiad ar 15 Gorffennaf 2021.
3. Yn gofidio am y cynigion gan Lywodraeth y DU i gyflwyno mesurau ar gyfer adnabod pleidleiswyr a chyfyngu ar fynediad at bleidlais drwy’r post a phleidlais drwy ddirprwy, a fydd yn atal pleidleisio ac yn amddifadu pobl yng Nghymru o’u hawliau democrataidd sylfaenol.
Motion NDM7818 Lesley Griffiths
To propose that the Senedd:
1. Welcomes the Welsh Government’s efforts to modernise electoral administration in Wales to ensure that people can vote and their votes are counted.
2. Notes the Welsh Government’s principles for Electoral Reform as set out in the Counsel General and Minister for the Constitution’s written statement on 15 July 2021.
3. Regrets the proposals by the UK Government to introduce voter ID and restrict access to postal and proxy voting, which will suppress voting and deny people in Wales their fundamental democratic rights.
Cynigiwyd y cynnig.
Motion moved.
Diolch, Dirprwy Lywydd. Mae'n bleser cael agor y ddadl hon heddiw ar gynnwys pleidleiswyr.
Wrth edrych ar iechyd ein cymdeithas, rydym ni wrth gwrs yn ystyried pethau fel tlodi, cydraddoldeb, cyflogaeth, lles cymdeithasol, iechyd, diwylliant ac iaith. Mae ein deddfwriaeth arloesol, sy'n cael ei chydnabod drwy'r byd, Deddf Llesiant Cenedlaethau'r Dyfodol (Cymru) 2015, yn nodi'r meini prawf i'w defnyddio wrth wneud penderfyniadau i ddiogelu a hybu lles cenedlaethau'r dyfodol. Ond, rwy'n awgrymu bod un mesur ar goll, sef iechyd ein democratiaeth, lles democrataidd ein cymdeithas.
Thank you, Deputy Presiding Officer. It's a pleasure to open this debate today on voter inclusion.
In looking at the health of our society, of course we consider things such as poverty, equality, employment, social well-being, health, culture and language. Our innovative legislation, which is recognised across the world, namely the Well-being of Future Generations (Wales) Act 2015, notes the criteria that should be used in making decisions to safeguard and promote the well-being of future generations. But, I would suggest that there is one measure missing, which is the health of our democracy and the democratic well-being of our society.
Llywydd, when some 50 per cent of the population fail to vote in our elections regularly or at all, I suggest that the democratic health of our country is not good. There is no silver-bullet solution to this long-standing decline in civic participation, but I do not believe that looking for ways to put obstacles in the way of people being able to participate is the way forward. The Welsh Government does not, therefore, intend to follow the direction of the UK Government in its Elections Bill. Instead, we intend to adopt a very different approach, an approach that will lead to the development of a modern electoral system fit for the twenty-first century.
The Welsh Government is committed to inclusive and accessible voting in elections and wants to encourage participation in devolved elections in Wales. This new Senedd term provides an opportunity to set out an ambitious programme to increase Welsh democratic engagement, and part of this will be exploring the ways in which we can re-engage the electorate through new and accessible ways of registering and voting. And I'll discuss these in greater detail shortly.
But first, as we in the Welsh Government and in the Senedd today consider and discuss the ways in which to maximise voter inclusion, accessibility and participation, I am concerned, as many others are, about the UK Government's proposals in its Elections Bill, which contains measures more akin to voter suppression than participation. This is especially the case in relation to the voter ID measures, for which there is no evidential base and which clearly disadvantages those who are less likely to have the required forms of ID that will be imposed. That is why we have been clear that we will not be introducing voter ID cards or similar measures in Wales for devolved elections. We also have similar concerns around the UK Government's proposals for accessing postal and proxy voting for reserved elections, which we will also not be supporting.
As I've said in this Chamber before, there is no evidential base for the introduction of these measures. For example, data from the Electoral Commission suggests that, in 2019, across the UK, there were 595 cases of alleged electoral fraud investigated by the police. Of those, only 142 cases were categorised under a voting category, only one individual was convicted of using someone else's vote at a polling station, and one individual received a caution for the same reason.
Llywydd, this debate is not the time to go into our concerns in more detail in respect of the UK Government's proposals. We have a separate process for considering legislative consent, but as set out in the motion for this debate today, we regret the UK Government's proposals. We believe the UK Government's approach risks denying the people of Wales their democratic rights and undermining democratic participation.
Llywydd, in July, I published a set of principles for electoral reform. These principles reflect the values of social justice, inclusivity and democracy in Wales. As outlined in the written statement, the principles include equality—every person that wishes to participate in the democracy must be enabled to do so in a safe and respectful environment; accessibility—changes to electoral systems and electoral law should be based on the principle of making voting and participation in democracy as accessible and convenient as possible, and other principles include participation—improving citizen experience, simplicity and integrity. The principles will be used to benchmark our Welsh electoral reform agenda and approach to supporting democratic engagement and participation. Progress has already been made towards delivering on these principles, for example, in franchising 16 and 17-year-olds and qualifying foreign citizens—people who contribute to our communities and our nation who deserve to have their voices heard in our democracy.
Members will also be aware that Wales's first set of electoral pilots will be taking place as part of next year's local government elections. These will look at increasing the opportunities for people to vote, reflecting people's busy lives. And I'm pleased to announce that this morning I laid a written statement providing Members with more detail on these pilots. We are working with the local authorities for Blaenau Gwent, Bridgend, Caerphilly and Torfaen on a set of flexible voting pilots to test different forms of early voting. We have designed the pilots to provide evidence for the different types of early voting, whether at an existing polling station or a new central one, and opening these on different days. These include new polling stations being set up in a school and college to engage with newly-enfranchised voters. Each pilot will be different, helping us to see what works best in Wales. This will, in turn, inform our work on considering the ways to consolidate and codify electoral legislation in Wales, and to make it fully available in Welsh and English languages, and thereby improving the accessibility of Welsh electoral law. This approach will also provide an opportunity to digitise and modernise the electoral system in Wales, making it fit for the twenty-first century and ensuring that Senedd elections and local government elections in Wales are as inclusive as possible. We will be considering our own proposals for how to achieve this, and I look forward to working with colleagues in the Senedd in due course. Dirprwy Lywydd, we will not be supporting the Conservative amendment. Diolch.
Llywydd, pan nad yw tua 50 y cant o'r boblogaeth yn pleidleisio yn ein hetholiadau'n rheolaidd neu ddim o gwbl, awgrymaf nad yw iechyd democrataidd ein gwlad yn dda. Nid oes un ateb at bob diben ar gyfer y dirywiad hirsefydlog hwn mewn cyfranogiad dinesig, ond nid wyf yn credu mai chwilio am ffyrdd o osod rhwystrau rhag i bobl allu cymryd rhan yw'r ffordd ymlaen. Felly, nid yw Llywodraeth Cymru yn bwriadu dilyn cyfeiriad Llywodraeth y DU yn ei Bil Etholiadau. Yn hytrach, bwriadwn fabwysiadu dull gwahanol iawn, dull a fydd yn arwain at ddatblygu system etholiadol fodern sy'n addas ar gyfer yr unfed ganrif ar hugain.
Mae Llywodraeth Cymru wedi ymrwymo i bleidleisio cynhwysol a hygyrch mewn etholiadau ac mae eisiau annog pobl i gymryd rhan mewn etholiadau datganoledig yng Nghymru. Mae tymor y Senedd newydd hon yn rhoi cyfle i nodi rhaglen uchelgeisiol i gynyddu ymgysylltiad democrataidd Cymru, a bydd rhan o hyn yn archwilio'r ffyrdd y gallwn ni ail-ymgysylltu â'r etholwyr drwy ffyrdd newydd a hygyrch o gofrestru a phleidleisio. A byddaf yn trafod y rhain yn fanylach yn y man.
Ond yn gyntaf, wrth i ni yn Llywodraeth Cymru ac yn y Senedd heddiw ystyried a thrafod y ffyrdd o sicrhau'r cyfle gorau i gynhwysiant, hygyrchedd a chyfranogiad pleidleiswyr, rwy'n pryderu, fel y mae llawer o rai eraill, am gynigion Llywodraeth y DU yn ei Bil Etholiadau, sy'n cynnwys mesurau sy'n debycach i fesurau atal pleidleiswyr yn hytrach nag annog cyfranogaeth. Mae hyn yn arbennig o wir mewn cysylltiad â'r mesurau adnabod pleidleiswyr, nad oes sail dystiolaethol iddyn nhw ac sy'n amlwg yn rhoi'r rhai sy'n llai tebygol o fod â'r mathau gofynnol o gardiau adnabod o dan anfantais. Dyna pam yr ydym wedi bod yn glir na fyddwn yn cyflwyno cardiau adnabod pleidleiswyr na mesurau tebyg yng Nghymru ar gyfer etholiadau datganoledig. Mae gennym bryderon tebyg hefyd ynghylch cynigion Llywodraeth y DU ar gyfer cael mynediad at bleidleisiau drwy'r post a phleidleisiau drwy ddirprwy ar gyfer etholiadau a gadwyd yn ôl, ac ni fyddwn yn eu cefnogi nhw ychwaith.
Fel yr wyf wedi dweud yn y Siambr hon o'r blaen, nid oes sail dystiolaethol ar gyfer cyflwyno'r mesurau hyn. Er enghraifft, mae data gan y Comisiwn Etholiadol yn awgrymu, yn 2019, ledled y DU, fod 595 o achosion o dwyll etholiadol honedig yr ymchwiliwyd iddyn nhw gan yr heddlu. O'r rheini, dim ond 142 o achosion a gafodd eu categoreiddio o dan gategori pleidleisio, dim ond un unigolyn a gafwyd yn euog o ddefnyddio pleidlais rhywun arall mewn gorsaf bleidleisio, a chafodd un unigolyn rybudd am yr un rheswm.
Llywydd, nid y ddadl hon yw'r amser i fanylu ar ein pryderon mewn cysylltiad â chynigion Llywodraeth y DU. Mae gennym broses ar wahân ar gyfer ystyried cydsyniad deddfwriaethol, ond fel y nodir yn y cynnig ar gyfer y ddadl hon heddiw, rydym yn gresynu at gynigion Llywodraeth y DU. Rydym yn credu bod perygl i ddull gweithredu Llywodraeth y DU amddifadu pobl Cymru o'u hawliau democrataidd a thanseilio cyfranogiad democrataidd.
Llywydd, ym mis Gorffennaf, cyhoeddais gyfres o egwyddorion ar gyfer diwygio etholiadol. Mae'r egwyddorion hyn yn adlewyrchu gwerthoedd cyfiawnder cymdeithasol, cynwysoldeb a democratiaeth yng Nghymru. Fel yr amlinellir yn y datganiad ysgrifenedig, mae'r egwyddorion yn cynnwys cydraddoldeb—mae'n rhaid galluogi pob person sy'n dymuno cymryd rhan mewn democratiaeth i wneud hynny mewn amgylchedd diogel a pharchus; hygyrchedd—dylai newidiadau i systemau etholiadol a chyfraith etholiadol fod yn seiliedig ar yr egwyddor o wneud pleidleisio a chymryd rhan mewn democratiaeth mor hygyrch a chyfleus â phosibl, ac mae egwyddorion eraill yn cynnwys cyfranogiad—gwella profiad dinasyddion, symlrwydd ac uniondeb. Defnyddir yr egwyddorion i feincnodi ein hagenda diwygio etholiadol yng Nghymru a'n dull o gefnogi ymgysylltiad a chyfranogiad democrataidd. Mae cynnydd eisoes wedi'i wneud tuag at gyflawni'r egwyddorion hyn, er enghraifft, o ran rhoi etholfraint i bobl ifanc 16 a 17 oed a gwneud dinasyddion tramor yn gymwys—pobl sy'n cyfrannu at ein cymunedau a'n cenedl sy'n haeddu cael eu lleisiau wedi'u clywed yn ein democratiaeth.
Bydd yr Aelodau hefyd yn ymwybodol y bydd cyfres gyntaf Cymru o gynlluniau treialu etholiadol yn cael eu cynnal fel rhan o etholiadau llywodraeth leol y flwyddyn nesaf. Bydd y rhain yn edrych ar gynyddu'r cyfleoedd i bobl bleidleisio, gan adlewyrchu bywydau prysur pobl. Ac rwy'n falch o gyhoeddi fy mod wedi gosod datganiad ysgrifenedig y bore yma yn rhoi mwy o fanylion i'r Aelodau am y cynlluniau treialu hyn. Rydym yn gweithio gyda'r awdurdodau lleol ar gyfer Blaenau Gwent, Pen-y-bont ar Ogwr, Caerffili a Thorfaen ar gyfres o gynlluniau treialu pleidleisio hyblyg i brofi gwahanol fathau o bleidleisio cynnar. Rydym wedi cynllunio'r cynlluniau treialu i ddarparu tystiolaeth ar gyfer y gwahanol fathau o bleidleisio cynnar, boed hynny mewn gorsaf bleidleisio bresennol neu mewn un ganolog newydd, ac agor y rhain ar ddiwrnodau gwahanol. Mae'r rhain yn cynnwys gorsafoedd pleidleisio newydd sy'n cael eu sefydlu mewn ysgol a choleg i ymgysylltu â phleidleiswyr newydd sydd wedi cael etholfraint. Bydd pob cynllun treialu yn wahanol, gan ein helpu ni i weld beth sy'n gweithio orau yng Nghymru. Bydd hyn, yn ei dro, yn llywio ein gwaith ar ystyried y ffyrdd o atgyfnerthu a chodio deddfwriaeth etholiadol yng Nghymru, a sicrhau ei bod ar gael yn llawn yn Gymraeg a Saesneg, a thrwy hynny wella hygyrchedd cyfraith etholiadol Cymru. Bydd y dull hwn hefyd yn rhoi cyfle i ddigideiddio a moderneiddio'r system etholiadol yng Nghymru, gan ei gwneud yn addas ar gyfer yr unfed ganrif ar hugain a sicrhau bod etholiadau'r Senedd ac etholiadau llywodraeth leol yng Nghymru mor gynhwysol â phosibl. Byddwn yn ystyried ein cynigion ein hunain ar gyfer sut i gyflawni hyn, ac edrychaf ymlaen at weithio gyda chydweithwyr yn y Senedd maes o law. Dirprwy Lywydd, ni fyddwn yn cefnogi gwelliant y Ceidwadwyr. Diolch.
Rwyf wedi dethol y gwelliant i'r cynnig. Galwaf ar Darren Millar i gynnig y gwelliant, a gyflwynwyd yn ei enw.
I have selected the amendment to the motion, and I call on Darren Millar to move the amendment, tabled in his name.
Gwelliant 1—Darren Millar
Dileu popeth a rhoi yn ei le:
Cynnig bod y Senedd:
1. Yn credu y dylai etholiadau yng Nghymru fod yn rhydd ac yn deg.
2. Yn croesawu Bil etholiadau Llywodraeth y DU a'i ddarpariaethau i gryfhau uniondeb etholiadau.
3. Yn nodi bod cyflwyno mesurau ar gyfer adnabod pleidleiswyr wedi'i gefnogi gan y Comisiwn Etholiadol a bod swyddfa sefydliadau democrataidd a hawliau dynol y Sefydliad ar gyfer Diogelwch a Chydweithredu yn Ewrop wedi nodi bod eu habsenoldeb yn risg diogelwch.
4. Yn galw ar Lywodraeth Cymru i weithio gyda Llywodraeth y DU i wella uniondeb yr holl etholiadau a gynhelir yng Nghymru.
Amendment 1—Darren Millar
Delete all and replace with:
To propose that the Senedd:
1. Believes that elections in Wales should be free and fair.
2. Welcomes the UK Government’s election Bill and its provisions to strengthen the integrity of elections.
3. Notes that the introduction of voter ID has been backed by the Electoral Commission and that the Organisation for Security and Co-operation in Europe's Office for Democratic Institutions and Human Rights has stated that its absence is a security risk.
4. Calls on the Welsh Government to work with the UK Government to improve the integrity of all elections held in Wales.
Cynigiwyd gwelliant 1.
Amendment 1 moved.
Thank you, Deputy Presiding Officer. I move the amendment tabled in my name. At the outset of my speech, I want to make it absolutely clear that we broadly agree with the Welsh Government's stated principles on electoral reform, which it announced earlier this year i.e. to make voting more equal, more accessible, easier and simpler to participate in and a process with more integrity. But the difference between us and the Labour Government is that we see no reason whatsoever that the UK Government's Elections Bill is incompatible with those principles.
In spite of the song and dance that Labour Ministers have tried to make about the provisions in the UK Government Elections Bill, most people will be looking on with incredulity at their opposition to straightforward safeguards against voter fraud that will strengthen the security and integrity of elections here in Wales. And the big question is: why isn't the Welsh Government bringing forward similar sensible proposals for Senedd and council elections here in Wales? Electoral fraud is a heinous crime, of which every person in this Chamber and this country has been a victim, and it's a crime that we will be a victim of again and again if steps are not put in place to combat it. And the fact that there are very few cases of voter fraud that actually end up in the courts doesn't mean that it isn't happening. The nature of fraud is that it often goes unnoticed and unrecorded. But where it has been identified—I'll take an intervention in a second, Mike—where it has been identified in places such as Tower Hamlets, Slough, Birmingham and elsewhere it has exposed weaknesses in election arrangements that we have a duty to address.
Diolch, Dirprwy Lywydd. Cynigiaf y gwelliant a gyflwynwyd yn fy enw i. Ar ddechrau fy araith, rwyf eisiau ei gwneud yn gwbl glir ein bod yn cytuno'n fras ag egwyddorion datganedig Llywodraeth Cymru ar ddiwygio etholiadol, a gyhoeddodd yn gynharach eleni h.y. i wneud y broses bleidleisio'n fwy cyfartal, yn fwy hygyrch, yn haws ac yn symlach i gymryd rhan ynddi a phroses gyda mwy o onestrwydd. Ond y gwahaniaeth rhyngom ni a'r Llywodraeth Lafur yw na welwn unrhyw reswm o gwbl dros ddweud bod Bil Etholiadau Llywodraeth y DU yn anghydnaws â'r egwyddorion hynny.
Er gwaethaf y stŵr y mae Gweinidogion Llafur wedi ceisio'i godi ynghylch y darpariaethau ym Mil Etholiadau Llywodraeth y DU, bydd y rhan fwyaf o bobl yn edrych yn syn ar eu gwrthwynebiad i fesurau diogelu syml yn erbyn twyll pleidleiswyr a fydd yn cryfhau diogelwch ac uniondeb etholiadau yma yng Nghymru. A'r cwestiwn mawr yw: pam nad yw Llywodraeth Cymru yn cyflwyno cynigion synhwyrol tebyg ar gyfer etholiadau'r Senedd a'r cynghorau yma yng Nghymru? Mae twyll etholiadol yn drosedd erchyll, y mae pob unigolyn yn y Siambr hon a'r wlad hon wedi ei dioddef, ac mae'n drosedd y byddwn yn ei dioddef dro ar ôl tro os na roddir camau ar waith i fynd i'r afael â hi. Ac nid yw'r ffaith mai ychydig iawn o achosion o dwyll pleidleiswyr sy'n dod o flaen llys mewn gwirionedd yn golygu nad yw'n digwydd. Natur twyll yw ei fod yn aml yn osgoi sylw ac nid yn cael ei gofnodi. Ond lle mae wedi'i nodi—derbyniaf ymyriad mewn eiliad, Mike—lle mae wedi'i nodi mewn mannau fel Tower Hamlets, Slough, Birmingham a mannau eraill mae wedi amlygu gwendidau mewn trefniadau etholiadol y mae gennym ddyletswydd i fynd i'r afael â nhw.
I can't speak on behalf of Clwyd West, but in Swansea East, when you go into the polling station, you often don't have to give your name and they greet you by, 'Hello, Mike,' 'Hello, Huw.' The people in there live in the community; they tend to know the people there. Trying to carry out electoral fraud in Swansea East would be incredibly difficult.
Ni allaf siarad ar ran Gorllewin Clwyd, ond yn Nwyrain Abertawe, pan ewch i mewn i'r orsaf bleidleisio, yn aml nid oes rhaid i chi roi eich enw ac maen nhw'n eich cyfarch gyda, 'Helo, Mike,' 'Helo, Huw.' Mae'r bobl yno yn byw yn y gymuned; maen nhw'n tueddu i adnabod y bobl yno. Byddai ceisio cyflawni twyll etholiadol yn Nwyrain Abertawe yn eithriadol o anodd.
I'm very pleased to hear that for you, Mike. Let's move on. So—[Laughter.]—the issue is that those problems have been exposed, and we must take action to address them, and that's precisely what the UK Government Elections Bill seeks to do. It will stop the theft of people's postal votes by requiring all voters to present photo ID, and it will address weaknesses in the postal and proxy vote arrangements.
Now, with regard to photo ID in order to vote, the Minister has railed against the position, not today, but on other occasions as well. Yet it was his own party that legislated to introduce voter ID in Northern Ireland, and we applaud you for taking that bold step. And I understand, even, that even in Labour Party selection meetings, very often, people are asked to bring photo ID to prove that they can vote for their appropriate election candidate. The fact is that voter ID is not the threat that the Labour Party make it out to be, 98 per cent of the electorate already have some sort of suitable photographic identification, and for those who don't, the UK Elections Bill provides for a free and optional voter card that will be available, as is already the case in Northern Ireland. The Electoral Commission has already said that since the introduction of photo ID in Northern Ireland, there have been no reported cases of impersonation. Voters' confidence that elections are well run in Northern Ireland is consistently higher than anywhere else in the UK.
So, the reality is that photo ID is already required in most Western democracies, including every single country in Europe with the exception of Denmark, where it has to be available only on request. So, it's not just the UK Government that wants voter ID to be introduced either. The Electoral Commission has backed it, and the Organization for Security and Co-operation in Europe's Office for Democratic Institutions and Human Rights has said that its absence in UK elections is a security risk. Now, I want to see that security risk addressed, and so should every single Member of this Senedd.
Now, with regard to proxy and postal vote changes, again, these are perfectly sensible. Why would anyone who believes in free and fair elections want to stop banning party campaigners from handling postal votes altogether with only limited exceptions, making that a criminal offence? Why would anyone want to stop preventing postal vote harvesting by limiting the number of postal votes that a person may hand in on behalf of other people? Why would anybody want to stop extending secrecy provisions that currently protect voting in polling stations to absent voting, making it an offence for a person to attempt to find out or reveal who a postal voter has chosen to vote for, and why would anyone want to stop requiring those who've registered for a postal vote to reaffirm their identities by reapplying every three years?
Rwy'n falch iawn o glywed hynny, Mike. Gadewch i ni symud ymlaen. Felly—[Chwerthin.]—y broblem yw bod y problemau hynny wedi'u hamlygu, a rhaid inni gymryd camau i fynd i'r afael â nhw, a dyna'n union y mae Bil Etholiadau Llywodraeth y DU yn ceisio'i wneud. Bydd yn atal dwyn pleidleisiau post pobl drwy ei gwneud yn ofynnol i bob pleidleisiwr gyflwyno cerdyn adnabod â llun, a bydd yn mynd i'r afael â gwendidau yn y trefniadau pleidleisio drwy'r post a drwy ddirprwy.
Nawr, o ran cerdyn adnabod â llun er mwyn cael pleidleisio, mae'r Gweinidog wedi lladd ar y syniad, nid heddiw, ond ar adegau eraill hefyd. Ac eto, ei blaid ei hun a ddeddfodd i gyflwyno cardiau adnabod pleidleiswyr yng Ngogledd Iwerddon, ac rydym yn eich cymeradwyo am gymryd y cam beiddgar hwnnw. A deallaf, hyd yn oed yng nghyfarfodydd dethol y Blaid Lafur, yn aml iawn, y gofynnir i bobl ddod â chardiau adnabod â llun i brofi y cânt bleidleisio dros eu hymgeisydd etholiad priodol. Y gwir amdani yw nad yw cerdyn adnabod pleidleiswyr y bygythiad y mae'r Blaid Lafur yn honni ei fod, mae gan 98 y cant o'r etholwyr ryw fath o gerdyn adnabod â llun addas eisoes, ac i'r rhai nad oes ganddyn nhw gardiau o'r fath, mae Bil Etholiadau'r DU yn darparu ar gyfer cerdyn pleidleiswyr dewisol am ddim a fydd ar gael, fel sydd eisoes yn digwydd yng Ngogledd Iwerddon. Mae'r Comisiwn Etholiadol eisoes wedi dweud, ers cyflwyno cerdyn adnabod â llun yng Ngogledd Iwerddon, na chafwyd unrhyw achosion o ddynwared. Mae ffydd pleidleiswyr bod etholiadau'n cael eu cynnal yn dda yng Ngogledd Iwerddon yn gyson uwch nag yn unrhyw le arall yn y DU.
Felly, y realiti yw bod angen cerdyn adnabod â llun eisoes yn y rhan fwyaf o ddemocratiaethau'r Gorllewin, gan gynnwys pob un wlad yn Ewrop ac eithrio Denmarc, lle mae'n rhaid iddo fod ar gael ar gais yn unig. Felly, nid Llywodraeth y DU yn unig sydd eisiau i gerdyn adnabod pleidleiswyr gael ei gyflwyno ychwaith. Mae'r Comisiwn Etholiadol wedi'i gefnogi, ac mae Swyddfa Sefydliadau Democrataidd a Hawliau Dynol y Sefydliad ar gyfer Diogelwch a Chydweithredu yn Ewrop wedi dweud bod ei absenoldeb yn etholiadau'r DU yn risg o ran diogelwch. Nawr, rwyf eisiau gweld y risg i ddiogelwch hwnnw'n cael sylw, a dylai pob un Aelod o'r Senedd hon fod eisiau hynny hefyd.
Nawr, o ran newidiadau i bleidleisiau post a drwy ddirprwy, unwaith eto, mae'r rhain yn gwbl synhwyrol. Pam y byddai unrhyw un sy'n credu mewn etholiadau rhydd a theg eisiau rhoi'r gorau i wahardd ymgyrchwyr plaid rhag ymdrin â phleidleisiau post yn gyfan gwbl gydag eithriadau cyfyngedig yn unig, gan wneud hynny'n drosedd? Pam y byddai unrhyw un eisiau rhoi'r gorau i atal casglu pleidleisiau post drwy gyfyngu ar nifer y pleidleisiau post y gall unigolyn eu cyflwyno ar ran pobl eraill? Pam y byddai unrhyw un eisiau rhoi'r gorau i ymestyn darpariaethau cyfrinachedd sy'n diogelu pleidleisiau mewn gorsafoedd pleidleisio ar hyn o bryd i bleidleisiau absennol, gan ei gwneud yn drosedd i unigolyn geisio darganfod neu ddatgelu dros bwy y mae pleidleisiwr post wedi pleidleisio, a pham y byddai unrhyw un eisiau rhoi'r gorau i'w gwneud yn ofynnol i'r rhai sydd wedi cofrestru ar gyfer pleidlais bost, gadarnhau eu hunaniaeth drwy ailymgeisio bob tair blynedd?
Can you conclude now, Darren, please?
A wnewch chi ddirwyn i ben nawr, Darren, os gwelwch yn dda?
Those sound perfectly sensible to me—I will, I did take an intervention.
Mae'r rheina'n swnio'n gwbl synhwyrol i mi—fe wnaf, fe wnes i dderbyn ymyriad.
All of these measures will protect voters from fraud and improve the security and integrity of elections that are going to be held, so instead of baulking about them, I would encourage the Welsh Government to do something positive. Why not adopt them for Senedd elections? Why not adopt them for local government elections too? That would give voters confidence that their votes do make a difference and that they're not going to be stolen at an election.
Bydd yr holl fesurau hyn yn amddiffyn pleidleiswyr rhag twyll ac yn gwella diogelwch ac uniondeb etholiadau a fydd yn cael eu cynnal, felly yn hytrach na chwyno amdanyn nhw, fe fyddwn yn annog Llywodraeth Cymru i wneud rhywbeth cadarnhaol. Beth am eu mabwysiadu nhw ar gyfer etholiadau'r Senedd? Beth am eu mabwysiadu nhw ar gyfer etholiadau llywodraeth leol hefyd? Byddai hynny'n gwneud pleidleiswyr yn ffyddiog bod eu pleidleisiau'n gwneud gwahaniaeth ac na fyddant yn cael eu dwyn mewn etholiad.
The health of our democracy is based on trust—trust that has been severely tested recently, yet again, by the antics of MPs at Westminster and corruption—and I use my words carefully—corruption at the very heart of Government. If the numerous well-paid second jobs aren't enough, the Westminster Government also are putting people off from voting by forcing compulsory voter ID. It is funny, we hear the civil liberties argument by the Tories when they are against COVID passports, but they are in favour of compulsory voter ID. Penny and the bun, Mr Millar.
Mae iechyd ein democratiaeth yn seiliedig ar ymddiriedaeth—ymddiriedaeth sydd wedi bod o dan brawf sylweddol yn ddiweddar, unwaith eto, gan gastiau Aelodau Seneddol yn San Steffan a llygredd—a defnyddiaf fy ngeiriau'n ofalus—llygredd wrth wraidd y Llywodraeth. Fel pe na bai'r ail swyddi niferus sy'n talu'n dda yn ddigon, mae Llywodraeth San Steffan hefyd yn atal pobl rhag pleidleisio drwy orfodi cardiau adnabod ar bleidleiswyr. Mae'n rhyfedd, rydym yn clywed y ddadl ar hawliau sifil gan y Torïaid pan fyddan nhw yn erbyn pasbortau COVID, ond maen nhw o blaid cardiau adnabod pleidleiswyr gorfodol. Y geiniog a'r geiniogwerth, Mr Millar.
Mae Llywodraeth San Steffan ei hun yn dangos y gall 2 filiwn o bobl, gan gynnwys 100,000 o bobl yma yng Nghymru, golli'r gallu i bleidleisio oherwydd cyflwyno ID i bleidleiswyr. Mae 48 y cant o bobl du ym Mhrydain heb drwydded yrru. Ac mae hyn i gyd, fel y dywedodd y Cwnsler Cyffredinol, yn cael ei wneud er gwaethaf y dystiolaeth nad oes yna ddim problem i'w datrys. Roedd Gogledd Iwerddon yn hollol wahanol, fel rŷch chi'n gwybod yn iawn.
The Westminster Government itself has shown that 2 million people, including 100,000 people here in Wales, could lose the ability to vote because of the introduction of voter ID. Forty-eight per cent of black people in the UK don't have a driver's licence, and all of this, as the Counsel General said, is being done despite the evidence that there is no problem to resolve. Northern Ireland is very different, as you well know.
While Welsh elections are becoming more and more inclusive and democratic, Westminster elections will see a step back with this Elections Bill, taking us back to the Victorian way of elections, with fewer people being able to vote. The work of voting reform should be in the realm of inclusion, not exclusion as you're doing at the moment.
Er bod etholiadau Cymru'n dod yn fwyfwy cynhwysol a democrataidd, bydd etholiadau San Steffan yn gweld cam yn ôl gyda'r Bil Etholiadau hwn, gan fynd â ni'n ôl i'r ffordd Fictoraidd o gynnal etholiadau, gyda llai o bobl yn gallu pleidleisio. Dylai'r gwaith o ddiwygio'r bleidlais fod ym maes cynhwysiant, nid gwaharddiad fel yr ydych yn ei wneud ar hyn o bryd.
Yn ôl y peilot—
According to the pilot—
Okay, Darren. Yes.
Iawn, Darren. Ie.
Thank you. I appreciate your taking the intervention. I remember your party and the Welsh Government making similar arguments when the UK Government introduced individual voter registration, and yet, in spite of your warnings and alarm bells ringing, the largest ever number of people were entitled to vote at a general election in 2019, following the introduction of that system. Now, this is a system that will simply introduce safeguards to make sure that the person who is turning up to say that that's their opportunity to vote and they're entitled to vote actually is the person who is entitled to it. What's the problem with that? You've just voted to allow people—. You've just voted to require people to share private medical information in order to go to the cinema—
Diolch. Rwy'n gwerthfawrogi eich bod yn derbyn yr ymyriad. Rwy'n cofio eich plaid chi a Llywodraeth Cymru yn gwneud dadleuon tebyg pan gyflwynodd Llywodraeth y DU gofrestru pleidleiswyr unigol, ac eto, er gwaethaf eich rhybuddion a'ch clychau larwm yn seinio, roedd gan y nifer fwyaf erioed o bobl hawl i bleidleisio mewn etholiad cyffredinol yn 2019, ar ôl cyflwyno'r system honno. Nawr, mae hon yn system a fydd yn cyflwyno mesurau diogelu i sicrhau mai'r sawl sy'n dod i ddweud mai dyna yw ei gyfle i bleidleisio a bod ganddo hawl i bleidleisio yw'r unigolyn hwnnw mewn gwirionedd sydd â'r hawl. Beth yw'r broblem ynghylch hynny? Rydych chi newydd bleidleisio i ganiatáu i bobl—. Rydych chi newydd bleidleisio i fynnu bod pobl yn rhannu gwybodaeth feddygol breifat er mwyn cael mynd i'r sinema—
Well, we haven't had the vote yet, Darren, but—
Wel, nid ydym wedi cael y bleidlais eto, Darren, ond—
—and yet the biggest responsibility of any citizen of any country—
—ac eto cyfrifoldeb mwyaf unrhyw ddinesydd o unrhyw wlad—
You've made your point, Darren.
Rydych chi wedi gwneud eich pwynt, Darren.
—is the opportunity to vote. I think this is a more important issue, and therefore people should present photo identification.
—yw'r cyfle i bleidleisio. Rwy'n credu bod hwn yn fater pwysicach, ac felly dylai pobl ddangos cerdyn adnabod â llun.
Darren, what the Conservatives fail here is that this not an issue. It has not been an issue with elections in England and Wales in the same way as it was in Northern Ireland in the 1983 general election. We don't have compulsory IDs in this country as they do in Europe. Do you want that, Darren Millar? Do you want the civil liberties of people being taken away, that they need compulsory IDs wherever they go? And the cost of it—£20 million per general election will be the cost of this ID. It's not needed. It's another expensive waste of time by the Conservative Government.
They say, don't they—. Well, I'll mention the pilot first, the pilot in 2019. Of the 2,000 people in the pilot who turned up to vote—. Sorry, 2,000 people were turned away from the polling stations because they didn't have the necessary ID. Of those 2,000 people, nearly 40 per cent did not return. That was the Westminster Government pilot. And that doesn't even take into account that people didn't turn up in the first place because they didn't have the necessary ID. They say, don't they, you can't put a price on democracy, but, because of your actions, the Westminster Government's actions, we'll soon know what the cost of democracy is—£34, the cost of a first-time driver's licence, or £75.50, the privilege of a passport. In Wales, people are again heading into a difficult winter, facing terrible uncertainty—sky-high energy and fuel prices, cuts to universal credit, higher taxes, rising inflation. One doesn't have to think for too long where the cost of voter ID will come when people are struggling to heat their homes and feed their families. [Interruption.] You say it's free; now, we have no detail about these free voting IDs. They say that councils will need to do the process—councils who are already struggling at the moment. Give us the details of this free voter ID. You haven't done it. And, as I said, it's not free—it's going to cost £20 million per general election. And who pays for that? The taxpayers. There are better ways to spend the money.
I'll go to my questions now, Counsel General, but Boris Johnson's Government really need to tackle the real issues in our politics: cleaning up political funding, bringing in the 9 million people already not included on the electoral roll and, crucially, reforming Westminster, both the House of Commons and the Lords.
Darren, lle mae'r Ceidwadwyr yn methu yma yw'r ffaith nad yw hyn yn broblem. Nid yw wedi bod yn broblem gydag etholiadau yng Nghymru a Lloegr yn yr un modd ag yr oedd yng Ngogledd Iwerddon yn etholiad cyffredinol 1983. Nid oes gennym gardiau adnabod gorfodol yn y wlad hon fel sydd yn Ewrop. A ydych chi eisiau hynny, Darren Millar? A ydych chi eisiau i hawliau sifil pobl gael eu tynnu oddi arnyn nhw, bod angen cardiau adnabod gorfodol arnyn nhw, lle bynnag y maen nhw'n mynd? A'r gost—£20 miliwn fesul etholiad cyffredinol fydd cost y cardiau adnabod hyn. Nid oes eu hangen. Mae'n wastraff amser drud arall gan y Llywodraeth Geidwadol.
Maen nhw'n dweud, onid ydyn nhw—. Wel, fe soniaf am y cynllun treialu yn gyntaf, y cynllun treialu yn 2019. O'r 2,000 o bobl yn y cynllun treialu a ddaeth i bleidleisio—. Mae'n ddrwg gennyf, cafodd 2,000 o bobl eu troi i ffwrdd o'r gorsafoedd pleidleisio am nad oedd ganddyn nhw y cardiau adnabod angenrheidiol. O'r 2,000 o bobl hynny, ni ddychwelodd bron i 40 y cant. Dyna oedd cynllun treialu Llywodraeth San Steffan. Ac nid yw hynny hyd yn oed yn ystyried nad oedd pobl yn cyrraedd yn y lle cyntaf am nad oedd ganddyn nhw'r cardiau adnabod angenrheidiol. Maen nhw'n dweud, onid ydyn nhw, ni allwch roi pris ar ddemocratiaeth, ond, oherwydd eich gweithredoedd chi, gweithredoedd Llywodraeth San Steffan, byddwn ni'n gwybod yn fuan beth yw cost democratiaeth—£34, cost trwydded gyntaf gyrrwr, neu £75.50 am y fraint o gael pasbort. Yng Nghymru, mae pobl unwaith eto'n wynebu gaeaf anodd, gan wynebu ansicrwydd ofnadwy—prisiau ynni a thanwydd uchel, toriadau i gredyd cynhwysol, trethi uwch, chwyddiant cynyddol. Does dim rhaid ystyried yn rhy hir beth fydd cost cerdyn adnabod pleidleiswyr pan fydd pobl yn ei chael hi'n anodd gwresogi eu cartrefi a bwydo eu teuluoedd. [Torri ar draws.] Rydych chi'n dweud ei fod am ddim; nawr, nid oes gennym ni unrhyw fanylion am y cardiau adnabod pleidleiswyr am ddim hyn. Maen nhw'n dweud y bydd angen i gynghorau ymdrin â'r broses—cynghorau sydd eisoes yn ei chael hi'n anodd ar hyn o bryd. Rhowch fanylion y cerdyn adnabod pleidleiswyr di-dâl hwn i ni. Nid ydych chi wedi gwneud hynny. Ac, fel y dywedais i, nid yw'n rhad ac am ddim—mae'n mynd i gostio £20 miliwn fesul etholiad cyffredinol. A phwy sy'n talu am hynny? Y trethdalwyr. Mae ffyrdd gwell o wario'r arian.
Fe af at fy nghwestiynau nawr, Cwnsler Cyffredinol, ond mae gwir angen i Lywodraeth Boris Johnson fynd i'r afael â'r materion gwirioneddol yn ein gwleidyddiaeth: rhoi trefn ar gyllid gwleidyddol, dod â'r 9 miliwn o bobl nad ydyn nhw ar hyn o bryd wedi'u cynnwys ar y gofrestr etholiadol ac, yn hollbwysig, diwygio San Steffan, Tŷ'r Cyffredin a'r Arglwyddi.
Rwy'n falch, Cwnsler Cyffredinol, o weld y peilot yma. Dwi'n falch o weld y pedair ardal, eu bod nhw'n ymestyn y gallu i bleidleisio, ond dwi'n sylwi eu bod nhw i gyd yn ardaloedd trefol, poblog. Oni fyddai fe'n well cynnwys o leiaf un ardal wledig? Sut daethoch chi i benderfyniad ar ble i leoli'r pedwar maes? Mae ymchwil a gomisiynwyd gan Lywodraeth Cymru a gafodd ei gyhoeddi ym Mawrth 2020 yn dweud mai un broblem fawr i bobl ifanc o ran peidio â phleidleisio yw'r ffaith ei bod hi'n anodd iddyn nhw ei ddeall ac nad ydyn nhw yn cael digon o addysg, felly sut mae modd i chi gefnogi athrawon i ddysgu gwleidyddiaeth Cymru yn well yn yr ysgolion? Roedd hi hefyd yn siomedig iawn cyn lleied o bobl ifanc wnaeth gofrestri. Wnaeth 54 y cant ddim cofrestru—
I'm pleased, Counsel General, to see this pilot. I am pleased to see the four areas extending the ability to vote, but I note that they are all urban, highly populated areas. Wouldn't it be better to have included at least one rural area? How did you come to a decision as to where to locate those four areas? Research commissioned by Welsh Government published in March 2020 states that one major problem for young people in not voting is that it's difficult for them to understand and that they aren't properly educated, so how can you support teachers in teaching Welsh politics more effectively in our schools? It was also disappointing how few young people registered to vote. I think 54 per cent—
Bydd yr Aelod yn dod i gasgliad nawr, os gwelwch yn dda.
The Member will need to come to a conclusion.
—ond roedd y ffigur yn llawer uwch mewn ardaloedd eraill, fel Ceredigion. Ydych chi'n edrych i weld sut oedd Ceredigion wedi gallu gwneud pethau lot yn well? A hefyd, does dim data ynglŷn â gwladolion tramor sy'n byw yng Nghymru. Sut ydyn ni yn gallu cael y data yna? Ond, yn y diwedd—yn y diwedd, mae'n gyfrifoldeb arnom ni i gyd fan hyn. Mae'n warth nad oes 50 y cant o bobl Cymru yn pleidleisio yn etholiadau Senedd Cymru, ac mae yna ddyletswydd ar bob un ohonom ni o bob plaid i danio dychymyg, i danio diddordeb pobl o bob oedran ac o bob cefndir yn beth sy'n digwydd fan hyn yn ein Senedd ni. Diolch yn fawr.
—but the figure was much higher in other areas, such as Ceredigion. So, are you looking to see how Ceredigion worked far more effectively? And also, there is no data on foreign nationals living in Wales. Where can we get that data? But, ultimately, it's a responsibility on us all here. It is a disgrace that 50 per cent of people in Wales don't vote in Welsh Parliament elections, so each and every one of us from all parties are duty bound to inspire the interest of people of all ages and all backgrounds in what happens here in our Senedd. Thank you very much.
The health of our democracy is indicative of the health of our society more generally. The two are inseparable, and that's why I too am totally opposed to the Conservative Government's approach in Westminster to introducing voter ID for reserved elections. It is a shameful and underhand approach to undermine democracy. The Conservatives' gleeful disenfranchisement of a significant section of the population who don't own voter ID is indicative of their approach to governing more generally. Evidence suggests that it is those whose voices needs to be heard the most—the young, black, Asian and minority ethnic people and people from poorer backgrounds are least likely to have a form of voter ID, and therefore to be disenfranchised from voting in reserved elections. Just like many people, when I'm door knocking, my aim—
Mae iechyd ein democratiaeth yn arwydd o iechyd ein cymdeithas yn fwy cyffredinol. Mae'r ddau yn anwahanadwy a dyna pam yr wyf finnau hefyd yn gwrthwynebu ymagwedd y Llywodraeth Geidwadol yn San Steffan o ran cyflwyno cardiau adnabod pleidleiswyr ar gyfer etholiadau a gadwyd yn ôl. Mae'n ymagwedd gywilyddus a dan din i danseilio democratiaeth. Mae'r modd y mae'r Ceidwadwyr yn difreinio rhan sylweddol o'r boblogaeth sydd heb gardiau adnabod pleidleiswyr yn arwydd o'u dull o lywodraethu'n fwy cyffredinol. Mae tystiolaeth yn awgrymu mai'r rhai y mae angen clywed eu lleisiau fwyaf—pobl ifanc, pobl dduon, Asiaidd ac ethnig leiafrifol a phobl o gefndiroedd tlotach yw'r lleiaf tebygol o fod â math o gerdyn adnabod pleidleiswyr, ac felly byddan nhw'n cael eu difreinio rhag pleidleisio mewn etholiadau a gadwyd yn ôl. Yn union fel llawer o bobl, pan fyddaf yn curo drysau, fy nod—
Jane, can you take an intervention from the Chamber? Yes. Okay, Darren.
Jane, a wnewch chi dderbyn ymyriad o'r Siambr? Gwnewch. Iawn, Darren.
Thank you. I appreciate the opportunity to make an intervention, and I appreciate it's difficult via Zoom. You just mentioned that ethnic minorities are going to be the ones that are most affected by this voter ID request. That's actually not backed up by the statistics provided by the Electoral Commission. They suggest that 99 per cent of people from ethnic minorities have voter identification—have identification that would be suitable as voter ID documents— compared to 98 per cent of the general population.
Diolch. Rwy'n gwerthfawrogi'r cyfle i wneud ymyriad, ac rwy'n gwerthfawrogi ei bod yn anodd drwy Zoom. Rydych newydd grybwyll mai lleiafrifoedd ethnig fydd y rhai yr effeithir arnyn nhw fwyaf gan y cais am gerdyn adnabod pleidleiswyr hwn. Nid yw hynny'n cael ei ategu gan yr ystadegau a ddarparwyd gan y Comisiwn Etholiadol. Maen nhw'n awgrymu bod gan 99 y cant o bobl o leiafrifoedd ethnig gardiau adnabod pleidleiswyr—bod ganddyn nhw ddogfennau adnabod a fyddai'n addas fel dogfennau adnabod pleidleiswyr—o'i gymharu â 98 y cant o'r boblogaeth gyffredinol.
Thank you, Darren. I'm going to come on to your evidence—which I think is very selective—from the Electoral Commission, and I will continue on.
When I'm door knocking, my aim is to engage people in the democratic process as much as possible. So, trying to persuade people to vote, who perhaps would not normally, when there is an additional requirement, is going to be so much harder. I thank the Welsh Government for not changing our laws in relation to voter ID for elections.
And before I wrap up, I'd like to comment on the Conservative amendment, if I may, Dirprwy Lywydd. The Conservatives have claimed in their amendment today that the introduction of voter ID for elections is somehow backed by the Electoral Commission and several other organisations. So, just to take the Electoral Commission, it is an independent body, which does not take a view on partisan policy issues, and, for all organisations that the Conservatives can name in favour of voter ID laws in the UK, I can name countless more who are against, such as the Electoral Reform Society, Operation Black Vote, Unlock Democracy, openDemocracy and so on.
Finally, I am totally astonished by the cognitive dissonance of some of the Conservative Members on this issue. As we've heard, they claim on the one hand to want to protect liberty, freedom and they warn of a so-called checkpoint society when debating passport issues, but, on this issue, they are pushing for a system that excludes people from engaging in our democratic process—evidence once again that the Conservatives only stand up for liberty and freedom when it's convenient for them to do so. Thank you—diolch yn fawr iawn.
Diolch, Darren. Rwyf am ddod at eich tystiolaeth—sydd, yn fy marn i, yn ddewisol iawn—gan y Comisiwn Etholiadol, ac rwyf am barhau.
Pan fyddaf yn curo ar ddrysau, fy nod yw ymgysylltu pobl yn y broses ddemocrataidd gymaint â phosibl. Felly, mae ceisio dwyn perswâd pobl i bleidleisio, na fydden nhw fel arfer, pan fydd gofyniad ychwanegol, yn mynd i fod yn llawer anoddach. Diolch i Lywodraeth Cymru am beidio â newid ein cyfreithiau mewn cysylltiad â chardiau adnabod pleidleiswyr ar gyfer etholiadau.
A chyn imi orffen, hoffwn wneud sylwadau ar welliant y Ceidwadwyr, os caf i, Dirprwy Lywydd. Mae'r Ceidwadwyr wedi honni yn eu gwelliant nhw heddiw fod cyflwyno cardiau adnabod pleidleiswyr ar gyfer etholiadau rywsut yn cael ei gefnogi gan y Comisiwn Etholiadol a sawl sefydliad arall. Felly, dim ond i gymryd y Comisiwn Etholiadol, mae'n gorff annibynnol, nad yw â barn ar faterion polisi pleidiol, ac, am bob sefydliad y gall y Ceidwadwyr ei enwi sydd o blaid cyfreithiau cardiau adnabod pleidleiswyr yn y DU, gallaf enwi mwy o lawer sydd yn erbyn, megis y Gymdeithas Diwygio Etholiadol, Ymgyrch y Bleidlais Ddu, Unlock Democracy, OpenDemocracy ac ati.
Yn olaf, rwyf wedi fy syfrdanu'n llwyr gan anghysondeb gwybyddol rhai o'r Aelodau Ceidwadol ar y mater hwn. Fel y clywsom ni, maen nhw'n honni ar y naill law eu bod am ddiogelu rhyddid ac maen nhw'n rhybuddio am gymdeithas o siecbwyntiau fel y'i gelwir wrth drafod materion pasbort, ond, ar y mater hwn, maen nhw'n pwyso am system sy'n eithrio pobl rhag cymryd rhan yn ein proses ddemocrataidd—tystiolaeth unwaith eto mai dim ond sefyll dros ryddid pan fydd hynny'n gyfleus iddyn nhw y mae'r Ceidwadwyr. Diolch—diolch yn fawr iawn.
The one action that has improved election turnout is postal votes being provided on request. Unfortunately for democracy, the American Republicans and the British Conservatives want to remove voters from demographics unfavourable to them and to make voting more difficult for those people.
Everyone believes that elections in Wales should be free and fair. If we want that, the best way forward is to enforce electoral expenditure and ensure constituency spend is shown as constituency spend, not as national spend.
The UK Government's Elections Bill is either dealing with a problem that does not exist or trying to stop electors voting—I'll let you come to your own conclusions. Our biggest challenge is getting voters to vote. At the Senedd election this year, turnout in Swansea East was 35.41 per cent, with only Merthyr Tydfil and Rhymney, at 34.8 per cent, being lower. While 2021 had the highest turnout since the Senedd was established, it still falls short of 50 per cent. One of the jobs of candidates and their campaign teams is to enthuse people to vote. Anything that makes it more difficult to get them out to vote is definitely not going to help. Some people do not believe that who gets elected matters, despite the evidence for them on the different responses on things like COVID and the areas that fall under the control of the Senedd. How much more difficult will it be to get people to vote if they have to go and try and find something they can go and show to prove who they are? It's going to make it even more difficult—
Yr un cam sydd wedi cynyddu nifer y bobl sy'n pleidleisio yn yr etholiad yw'r bleidlais drwy'r post sy'n cael ei darparu ar gais. Yn anffodus i ddemocratiaeth, mae'r Gweriniaethwyr Americanaidd a'r Ceidwadwyr Prydeinig eisiau gael gwared ar bleidleiswyr o ddemograffeg sy'n anffafriol iddyn nhw ac i wneud pleidleisio'n anos i'r bobl hynny.
Mae pawb yn credu y dylai etholiadau yng Nghymru fod yn rhydd ac yn deg. Os ydym ni eisiau hynny, y ffordd orau ymlaen yw gorfodi gwariant etholiadol a sicrhau bod gwariant etholaethol yn cael ei ddangos fel gwariant etholaethol, nid fel gwariant cenedlaethol.
Mae Bil Etholiadau Llywodraeth y DU naill ai'n ymdrin â phroblem nad yw'n bodoli neu'n ceisio atal etholwyr rhag pleidleisio—fe adawaf i chi ddod i'ch casgliadau eich hun. Ein her fwyaf yw cael pleidleiswyr i bleidleisio. Yn etholiad y Senedd eleni, roedd y nifer a bleidleisiodd yn Nwyrain Abertawe yn 35.41 y cant, gyda dim ond Merthyr Tudful a Rhymni, sef 34.8 y cant, yn is. Er mai 2021 oedd â'r nifer uchaf a bleidleisiodd ers sefydlu'r Senedd, mae'n dal i fod 50 y cant yn brin. Un o swyddogaethau ymgeiswyr a'u timau ymgyrchu yw ennyn brwdfrydedd pobl i bleidleisio. Yn bendant, nid yw unrhyw beth sy'n ei gwneud yn anos eu cael nhw allan i bleidleisio yn mynd i helpu. Mae rhai pobl yn credu nad yw pwy sy'n cael ei ethol yn bwysig er gwaethaf y dystiolaeth ar eu cyfer ar y gwahanol ymatebion ar bynciau fel COVID a'r ardaloedd sy'n dod o dan reolaeth y Senedd. Faint yn anos fydd hi i gael pobl i bleidleisio os oes rhaid iddyn nhw ddod o hyd i rywbeth y gallan nhw ei ddangos i brofi pwy ydyn nhw? Mae'n mynd i'w gwneud hi'n anos fyth—
Will you take an intervention?
A wnewch chi dderbyn ymyriad?
Yes.
Gwnaf.
People have to provide photographic ID in order to collect a parcel from the Royal Mail these days. Why on earth is that considered a perfectly reasonable requirement, versus people having to present photo ID in order to undertake their democratic opportunity and vote?
Mae'n rhaid i bobl ddarparu dogfen adnabod â llun er mwyn casglu parsel o'r Post Brenhinol y dyddiau hyn. Pam ar y ddaear y mae hynny'n cael ei ystyried yn ofyniad cwbl resymol, o'i gymharu â phobl sy'n gorfod cyflwyno dogfennau adnabod â llun er mwyn manteisio ar eu cyfle democrataidd a phleidleisio?
Very interesting, Darren, but they don't.
Diddorol iawn, Darren, ond dydyn nhw ddim.
They do.
Ydyn, maen nhw'n gwneud hynny.
They don't.
Dydyn nhw ddim.
They do.
Maen nhw yn gwneud hynny.
Next time I have a parcel you can come with me to collect it; I showed my credit card and they gave it to me.
But, since the 1992 election, when 77.7 per cent of the population voted, voter turnout has decreased and remained low. What we need is to get more people voting, rather than trying to make it more difficult for those who marginally want to vote to vote.
On changing the electoral system, there's a push for the single transferable vote. STV is the electoral system used for Scottish council elections and for the Irish Parliament, the Dáil. The greatest weakness of STV is you have to guess how many seats you can win with nominated candidates. In the Irish general election of 2020, Sinn Féin, despite receiving the most first-preference votes nationwide, did not win the most seats. Despite beating Fianna Fáil by 535,995 votes to 484,320, they ended up with one seat less. It took 12,745 votes to elect each Fianna Fáil Member, but 14,476 to elect a Member of Sinn Féin—they guessed wrong on the number of seats they might win. So, STV is less a proportional system and more a skilled guessing game.
Is it any surprise—[Interruption.]—that Scotland, despite using it for council elections, has decided not to use it for the Scottish parliamentary elections? The Highland Council area of Wester Ross, Strathpeffer and Lochalsh is the classic example of a council-size ward—not only is it the largest ward in the UK, it is larger in its area than 27 of Scotland's 32 councils. Also, it's roughly the same size as Trinidad and Tobago. Then there is the population needed for these wards to allow STV to operate effectively. Glasgow Ward 1 has an electorate of 30,000, roughly two thirds of the population of the Aberconwy Senedd constituency. Turning to Glasgow Govan, Labour topped the poll with 1,520, the SNP coming second and third with 1,110 and 1,096 votes each, and the Green candidate edged out the second Labour candidate to win the fourth seat. While the SNP efficiently got the first preference for both candidates very close to each other, Labour did not, and thus, despite easily topping the poll, ended up with just one of the four seats.
To summarise on STV, it needs to cover a very large geographical area, it needs a large population, it makes it much more difficult for constituents to know candidates—and one thing we might all agree on is it's important that constituents know candidates, are able to meet their candidate and actually know somebody from their own community—it involves guessing the number of seats you are going to win, and voters efficiently voting for the party candidates.
I had an intervention from a sedentary position by my colleague Alun Davies that first-past-the-post was also about guessing, but it isn't, is it, because first-past-the-post is about getting the most number of votes. So, you put your candidates there and you don't have to guess the order in which they're going to come up.
Y tro nesaf y bydd gennyf barsel gallwch ddod gyda mi i'w gasglu; dangosais fy ngherdyn credyd ac fe wnaethon nhw ei roi i mi.
Ond, ers etholiad 1992, pan bleidleisiodd 77.7 y cant o'r boblogaeth, mae nifer y pleidleiswyr a bleidleisiodd wedi gostwng ac wedi aros yn isel. Yr hyn sydd ei angen arnom yw cael mwy o bobl i bleidleisio, yn hytrach na cheisio ei gwneud yn anos i'r rhai sy'n chwarae gyda'r syniad o bleidleisio i bleidleisio.
O ran newid y system etholiadol, mae ymgyrch dros y bleidlais sengl drosglwyddadwy, sef STV. STV yw'r system etholiadol a ddefnyddir ar gyfer etholiadau cynghorau yn yr Alban ac ar gyfer Senedd Iwerddon, y Dáil. Gwendid mwyaf STV yw bod yn rhaid i chi ddyfalu faint o seddi y gallwch eu hennill gydag ymgeiswyr enwebedig. Yn etholiad cyffredinol Iwerddon yn 2020, ni chafodd Sinn Féin, er iddi dderbyn y pleidleisiau dewis cyntaf mwyaf ledled y wlad, y nifer fwyaf o seddi. Er gwaethaf y ffaith iddyn nhw guro Fianna Fáil o 535,995 o bleidleisiau i 484,320, yn y diwedd roedd ganddyn nhw un sedd yn llai. Cymerodd 12,745 o bleidleisiau i ethol pob Aelod Fianna Fáil, ond 14,476 i ethol Aelod o Sinn Féin—yr oedden nhw'n dyfalu'n anghywir ynghylch nifer y seddi y gallent eu hennill. Felly, mae STV yn llai o system gyfrannol ac yn fwy o gêm ddyfalu fedrus.
A yw'n syndod—[Torri ar draws.]—bod yr Alban, er ei bod yn ei defnyddio ar gyfer etholiadau cyngor, wedi penderfynu peidio â'i defnyddio ar gyfer etholiadau seneddol yr Alban? Ardal Cyngor Highland Wester Ross, Strathpeffer a Lochalsh yw'r enghraifft glasurol o ward maint cyngor—nid yn unig y ward fwyaf yn y DU, mae'n fwy yn ei hardal na 27 o 32 o gynghorau'r Alban. Hefyd, mae tua'r un maint â Trinidad a Tobago. Yna mae angen y boblogaeth ar gyfer y wardiau hyn er mwyn caniatáu i STV weithredu'n effeithiol. Mae gan Ward 1 Glasgow etholaeth o 30,000, tua dwy ran o dair o boblogaeth etholaeth Senedd Aberconwy. Gan droi at Glasgow Govan, llwyddodd Llafur i gyrraedd y brig gyda 1,520, yr SNP yn dod yn ail ac yn drydydd gyda 1,110 a 1,096 o bleidleisiau yr un, a'r ymgeisydd Gwyrdd yn gwthio'r ail ymgeisydd Llafur allan i ennill y bedwaredd sedd. Er mai'r SNP gafodd y dewis cyntaf ar gyfer y ddau ymgeisydd a oedd yn agos iawn at ei gilydd, ni wnaeth Llafur, ac felly, er iddyn nhw gyrraedd y brig, dim ond un o'r pedair sedd a enillwyd ganddyn nhw yn y diwedd.
I grynhoi ynghylch y bleidlais sengl drosglwyddadwy, mae angen iddi gwmpasu ardal ddaearyddol fawr iawn, mae angen poblogaeth fawr arni, mae'n ei gwneud yn llawer anos i etholwyr adnabod ymgeiswyr—ac un peth y gallem i gyd gytuno arno yw ei bod yn bwysig bod etholwyr yn adnabod ymgeiswyr, yn gallu cwrdd â'u hymgeisydd ac adnabod rhywun o'u cymuned eu hunain—mae'n golygu dyfalu nifer y seddi yr ydych yn mynd i'w hennill, a phleidleiswyr yn pleidleisio dros ymgeiswyr y pleidiau.
Cefais ymyriad gan fy nghyd-Aelod Alun Davies ar ei eistedd yn dweud bod y cyntaf i'r felin hefyd yn ymwneud â dyfalu, ond nid yw hyn yn wir, oherwydd mae'r cyntaf i'r felin yn ymwneud â chael y nifer fwyaf o bleidleisiau. Felly, rydych chi'n rhoi eich ymgeiswyr yno ac nid oes rhaid i chi ddyfalu'r drefn y maen nhw'n mynd i ymddangos.
No, I didn't say that.
Na, wnes i ddim dweud hynny.
You did.
Do.
What I said was that first-past-the-post is not a proportional system and is not fair, and it does not deliver any sort of proportionality.
Yr hyn a ddywedais oedd nad yw'r cyntaf i'r felin yn system gyfrannol ac nad yw'n deg, ac nid yw'n darparu unrhyw fath o gymesuredd.
Well, it certainly doesn't do that, but—
Wel, yn sicr nid yw'n gwneud hynny, ond—
It delivers Tory Governments.
Mae'n rhoi Llywodraethau Torïaidd i ni.
It also delivers Labour Governments, and just think this: if we'd never had first-past-the-post, we wouldn't have had the national health service because the Conservatives and the Liberals, as they were then, would have gathered together in 1945 to take control and would have controlled ever since. Just remember, the Liberals are the left wing of the Conservative Party.
Mae hefyd yn rhoi Llywodraethau Llafur i ni, ac ystyriwch hyn: pe na baem erioed wedi cael y cyntaf i'r felin, ni fyddem wedi cael y gwasanaeth iechyd gwladol oherwydd byddai'r Ceidwadwyr a'r Rhyddfrydwyr, fel yr oedden nhw bryd hynny, wedi dod at ei gilydd yn 1945 i gymryd rheolaeth a bydden nhw wedi rheoli byth ers hynny. Cofiwch, y Rhyddfrydwyr yw adain chwith y Blaid Geidwadol.
The fact that we're having this debate today is proof, if ever proof was needed, that this Labour Welsh Government is out of ideas, out of its depth and out of its mind. Here we are, sitting here six months on from the Senedd elections and I can count the number of Welsh Government debates on my fingers. Are we debating the big issues facing Wales and how are we going to solve them? No. Here we have yet another distraction tactic—'Look over there, the UK Government is bad'—hoping the Welsh public will forget about your failures: you failure to tackle the waiting list backlog; your failure to tackle the social care recruitment crisis; your failure to hold a Welsh COVID inquiry. If you keep talking about constitutional issues, maybe voters won't notice their public services crumbling around them—'Let's focus on what the UK Government are doing to elections. If we tell people that the evil Tories are trying to stop them from voting, maybe they'll vote for Welsh Labour instead'.
The trouble is, it's not true. The UK Government are trying to secure our elections, elections that are wide open to fraud. That's the view of the Electoral Commission and multiple international organisations. It was the Electoral Commission that recommended the introduction of voter ID. The Office for Democratic Institutions and Human Rights within the Organization for Security and Co-operation in Europe, an organisation that observes elections across the world, raised concerns about the vulnerabilities to fraud that they have seen in the UK's voting systems. Their concerns were realised in Tower Hamlets during the 2014 mayoral elections, and the High Court found evidence of widespread voter fraud. This is what spurred the UK Government to take action, action that was well thought out and widely tested. They tested different systems of voter ID during elections in 2018 and 2019. They established a system of providing free voter ID for those who had no form of identification, slaying that straw man for good.
Why is it that the left fear voter ID so much, and why do they continue to roll out spurious arguments against holding free and fair elections? Surely they don't condone voting fraud. The one argument I hear time and time again is that there is no evidence of such fraud happening in Wales and we therefore don't need voter ID for Welsh elections. Well, this place has never suffered a terrorist attack, so why do we bother having security and armed police? It's a ridiculous argument. We put measures in place to deter such attacks and to prevent such attacks, and just as we defend our democratic institutions, so should we defend our democracy. But let's be clear, the UK Government is not introducing voter ID for Senedd or local elections, because that's not within their remit. Those proposals are for UK Parliament elections and English local elections, and I would like this place to follow suit to secure our Welsh elections. But let's face it, it will never happen as long as we have a Welsh Government happy to make it easy for unscrupulous people to subvert the will of the electorate. Thank you very much.
Mae'r ffaith ein bod yn cael y ddadl hon heddiw yn brawf, os oes angen prawf erioed, fod y Llywodraeth Lafur hon yng Nghymru yn brin o syniadau, allan o'i dyfnder ac wedi drysu. Dyma ni, yn eistedd yma chwe mis ers etholiadau'r Senedd a gallaf gyfrif nifer y dadleuon gan Lywodraeth Cymru ar fy mysedd. A ydym yn trafod y materion mawr sy'n wynebu Cymru a sut yr ydym yn mynd i'w datrys? Na. Yma mae gennym dacteg tynnu sylw arall eto—'Edrychwch draw acw, mae Llywodraeth y DU yn ddrwg'—gan obeithio y bydd y cyhoedd yng Nghymru yn anghofio am eich methiannau chi: nid ydych yn mynd i'r afael â'r ôl-groniad o restrau aros; eich methiant i fynd i'r afael â'r argyfwng recriwtio gofal cymdeithasol; eich methiant i gynnal ymchwiliad COVID yng Nghymru. Os parhewch i siarad am faterion cyfansoddiadol, efallai na fydd pleidleiswyr yn sylwi ar eu gwasanaethau cyhoeddus yn chwalu o'u cwmpas—'Gadewch i ni ganolbwyntio ar yr hyn y mae Llywodraeth y DU yn ei wneud i etholiadau. Os dywedwn wrth bobl fod y Torïaid drwg yn ceisio eu hatal rhag pleidleisio, efallai y byddan nhw'n pleidleisio dros Lafur Cymru yn lle hynny'.
Y drafferth yw, nid yw'n wir. Mae Llywodraeth y DU yn ceisio diogelu ein hetholiadau, etholiadau sy'n agored i dwyll. Dyna farn y Comisiwn Etholiadol a nifer o sefydliadau rhyngwladol. Y Comisiwn Etholiadol a argymhellodd gyflwyno cardiau adnabod pleidleiswyr. Cododd Swyddfa Sefydliadau Democrataidd a Hawliau Dynol y Sefydliad ar gyfer Diogelwch a Chydweithredu yn Ewrop, sefydliad sy'n arsylwi etholiadau ledled y byd, bryderon am y gwendidau maen nhw wedi'u gweld yn systemau pleidleisio'r DU sy'n eu gwneud yn agored i dwyll. Gwireddwyd eu pryderon yn Tower Hamlets yn ystod etholiadau maer 2014, a chanfu'r Uchel Lys dystiolaeth o dwyll eang gan bleidleiswyr. Dyma'r hyn a sbardunodd Lywodraeth y DU i weithredu, camau a oedd wedi'u hystyried yn ofalus a'u profi'n eang. Fe wnaethon nhw brofi gwahanol systemau adnabod pleidleiswyr yn ystod etholiadau yn 2018 a 2019. Fe wnaethon nhw sefydlu system o ddarparu dogfennau adnabod pleidleiswyr am ddim i'r rhai nad oedd ganddyn nhw unrhyw fath o ddogfennau adnabod, gan ladd y ddadl ffug honno am byth.
Pam mae'r chwith yn ofni cardiau adnabod pleidleiswyr gymaint, a pham y maen nhw yn parhau i gyflwyno dadleuon ffug yn erbyn cynnal etholiadau rhydd a theg? Siawns nad ydyn nhw ddim yn esgusodi twyll pleidleisio. Yr un ddadl a glywaf dro ar ôl tro yw nad oes tystiolaeth o dwyll o'r fath yn digwydd yng Nghymru ac felly nid oes angen cardiau adnabod pleidleiswyr arnom ar gyfer etholiadau Cymru. Wel, nid yw'r lle hwn erioed wedi dioddef ymosodiad terfysgol, felly pam yr ydym yn trafferthu cael swyddogion diogelwch a'r heddlu arfog? Mae'n ddadl hurt. Rydym yn rhoi mesurau ar waith i atal ymosodiadau o'r fath ac i rwystro ymosodiadau o'r fath, ac yn union fel yr ydym yn amddiffyn ein sefydliadau democrataidd, felly hefyd y dylem ni amddiffyn ein democratiaeth. Ond gadewch i ni fod yn glir, nid yw Llywodraeth y DU yn cyflwyno cardiau adnabod pleidleiswyr ar gyfer y Senedd nac etholiadau lleol, oherwydd nid yw hynny o fewn eu cylch gwaith. Mae'r cynigion hynny ar gyfer etholiadau Senedd y DU ac etholiadau lleol Lloegr, a hoffwn i'r lle hwn ddilyn yr un peth er mwyn diogelu ein hetholiadau yng Nghymru. Ond mewn gwirionedd, ni fydd byth yn digwydd cyn belled â bod gennym ni Lywodraeth yng Nghymru sy'n hapus i'w gwneud hi'n hawdd i bobl ddiegwyddor danseilio ewyllys yr etholwyr. Diolch yn fawr.
I think it's difficult to subvert the will of an electorate that's voting for you. It's one of the more curious arguments I've heard for some time. But I think it's right and proper that we discuss our democracy and how to deepen and broaden that democracy, and it's right and proper that we do it now, this time of year. Last weekend, we were marking the anniversary of the Chartists' march to Newport, where Chartists left Tredegar and Nantyglo and marched for democracy and campaigned and died for democracy, because democracy is something that too many of us here and elsewhere take for granted, and people campaign and die for democracy in different parts of Europe every day of the year, and we should recognise that, and we should never take any parts of our democracy for granted. I enjoyed the opening contribution from the Minister, from the Counsel General, on this matter. It's one of these areas where, for me, a happy coincidence of practicalities and philosophical commitment come together in this debate. It is right and proper that the Welsh Government constantly looks for ways of broadening participation in our democracy, and I'm grateful to the Minister and I'm glad to see that Blaenau Gwent is included in these trials, and I look forward to playing my part in ensuring that we can ensure that more people play a role in democratic elections and democratic participation than they have done in the past, and I look forward to conversations with the Minister about how that can be achieved.
But it is absolutely essential, and certainly during my time in Government I was very proud to propose legislation that extended the franchise to 16 and 17-year-olds. I was very proud to explore different ways in which can enable all the residents of Wales to participate in Welsh elections. One of the most telling aspects of this debate is that the Conservative contribution to it is to try to stop people from voting and not to encourage more people to vote. It's an extraordinary contribution to any democratic debate. And all too often—and I'll say this to you more in sorrow than in anger, as the saying goes—we all take and learn a lot from the United States; there are some things that should never cross the Atlantic. The commitment of the Republican Party to the disenfranchisement of different parts of the American population is one of the things that we don't want to see in this country. I'll take the intervention.
Rwy'n credu ei bod yn anodd tanseilio ewyllys etholwyr sy'n pleidleisio drosoch. Mae'n un o'r dadleuon mwy anarferol yr wyf wedi'i chlywed ers peth amser. Ond rwy'n credu ei bod yn iawn ac yn briodol ein bod yn trafod ein democratiaeth a sut i ddyfnhau ac ehangu'r ddemocratiaeth honno, ac mae'n iawn ac yn briodol ein bod yn ei wneud nawr, yr adeg hon o'r flwyddyn. Y penwythnos diwethaf, yr oeddem yn nodi pen-blwydd gorymdaith y Siartwyr i Gasnewydd, lle gadawodd y Siartwyr Dredegar a Nant-y-glo a gorymdeithio dros ddemocratiaeth ac ymgyrchu a marw dros ddemocratiaeth, oherwydd mae democratiaeth yn rhywbeth y mae gormod ohonom yma ac mewn mannau eraill yn ei gymryd yn ganiataol, ac mae pobl yn ymgyrchu ac yn marw dros ddemocratiaeth mewn gwahanol rannau o Ewrop bob dydd o'r flwyddyn, a dylem gydnabod hynny, ac ni ddylem byth gymryd unrhyw rannau o'n democratiaeth yn ganiataol. Mwynheais gyfraniad agoriadol y Gweinidog, y Cwnsler Cyffredinol, ar y mater hwn. Mae'n un o'r meysydd hyn lle, i mi, mae cyd-ddigwyddiad hapus o ymarferoldeb ac ymrwymiad athronyddol yn dod at ei gilydd yn y ddadl hon. Mae'n iawn ac yn briodol bod Llywodraeth Cymru yn chwilio'n gyson am ffyrdd o ehangu cyfranogiad yn ein democratiaeth, ac rwy'n ddiolchgar i'r Gweinidog ac rwy'n falch o weld bod Blaenau Gwent wedi'i gynnwys yn y treialon hyn, ac edrychaf ymlaen at chwarae fy rhan i sicrhau y gallwn sicrhau bod mwy o bobl yn chwarae rhan mewn etholiadau democrataidd a chyfranogiad democrataidd nag a wnaethon nhw yn y gorffennol, ac edrychaf ymlaen at gael sgyrsiau gyda'r Gweinidog ynghylch sut y gellir cyflawni hynny.
Ond mae'n gwbl hanfodol, ac yn sicr yn ystod fy nghyfnod yn y Llywodraeth, roeddwn yn falch iawn o gynnig deddfwriaeth a oedd yn ymestyn yr etholfraint i bobl ifanc 16 ac 17 oed. Roeddwn yn falch iawn o archwilio ffyrdd gwahanol o alluogi holl drigolion Cymru i gymryd rhan yn etholiadau Cymru. Un o'r agweddau mwyaf trawiadol ar y ddadl hon yw mai cyfraniad y Ceidwadwyr ati yw ceisio atal pobl rhag pleidleisio a pheidio ag annog mwy o bobl i bleidleisio. Mae'n gyfraniad eithriadol i unrhyw ddadl ddemocrataidd. Ac yn rhy aml o lawer—a dywedaf hyn wrthych chi gyda mwy o dristwch nag o ddicter—yr ydym i gyd yn cymryd ac yn dysgu llawer o'r Unol Daleithiau; mae rhai pethau na ddylai byth groesi Môr Iwerydd. Mae ymrwymiad y Blaid Weriniaethol i ddifreinio gwahanol rannau o boblogaeth America yn un o'r pethau nad ydym eisiau eu gweld yn y wlad hon. Derbyniaf yr ymyriad.
I'm grateful to you for taking the intervention. This is not about importing things from the United States. When it comes to photo ID in order to vote, this is the norm across the whole of Europe. We are the odd country out. We're the only ones that don't have this, apart from in Northern Ireland, as far as the UK is concerned, which was introduced by your Labour Government. Are you therefore campaigning to withdraw photo ID in Northern Ireland?
Rwy'n ddiolchgar i chi am dderbyn yr ymyriad. Nid yw hyn yn ymwneud â mewnforio pethau o'r Unol Daleithiau. O ran cardiau adnabod â llun er mwyn pleidleisio, dyma sy'n arferol ar draws Ewrop gyfan. Ni yw'r eithriad. Ni yw'r unig rai sydd heb y rhain, ar wahân i Ogledd Iwerddon, cyn belled ag y mae'r DU yn y cwestiwn, fe'u cyflwynwyd yno gan eich Llywodraeth Lafur. A ydych chi felly'n ymgyrchu i gael gwared ar gardiau adnabod â llun yng Ngogledd Iwerddon?
One of the more disappointing parts of the Elections Bill from the United Kingdom Government is that it takes a whole range of different powers, and none of those powers seek to encourage participation. None of them seek to extend the participation in the democratic process. All of them seek to reduce democratic participation, and I think whatever the individual issue is—you've spoken about voter ID on this occasion, but whatever the issue is—we do need to protect our democracy. I agree with you on that. I think you've chosen the wrong issue upon which to focus this afternoon. I think there are other issues, and I'll come to those before I conclude, but there is an absolute need to continue to look imaginatively and creatively, to look at how we can encourage more people to vote and to encourage people to vote in different ways. I would like to see, Minister—and I hope you'll be able to address this in your reply to this debate—how we can introduce multiday voting to ensure that people can vote over, for example, a weekend, rather than simply on a Thursday. How can we introduce electronic voting to ensure that people can vote from wherever they happen to be? How can we ensure that the electoral registers are all electronic so that I could vote in Clwyd West or Pontypridd or Blaenau Gwent, and the Member for Clwyd West could vote in Blaenau Gwent as well, to ensure that we've got the maximum participation, to ensure that the technology that is available to us is used to maximise participation? I hope that we're able to do that.
In concluding, Deputy Presiding Officer, there are two things that I would seek the Welsh Government support in doing to protect the integrity of our elections. First of all is to empower the Electoral Commission to regulate access to foreign funding, to dark money that we've seen polluting our politics in recent years, and also to empower either Ofcom or the Electoral Commission to regulate the misinformation and deliberate disinformation that we've seen over the last few years. That is where our democracy is being undermined. And I'll tell you now, Darren Millar, where that takes us: it takes us to the American Capitol on 6 January earlier this year. That's where that sort of politics takes us. First, you try to stop people voting, you put all the barriers in front of people to prevent them from voting, you gerrymander the constituencies and, if all of that fails, you use disinformation and misinformation to undermine the integrity of an election and try to bring down your democracy rather than to give way.
And the final point—
Un o rannau mwy siomedig y Bil Etholiadau gan Lywodraeth y Deyrnas Unedig yw ei bod yn cymryd ystod eang o bwerau gwahanol, ac nid oes yr un o'r pwerau hynny'n ceisio annog cyfranogiad. Nid oes yr un ohonyn nhw'n ceisio ymestyn y cyfranogiad yn y broses ddemocrataidd. Mae pob un ohonyn nhw yn ceisio lleihau cyfranogiad democrataidd, ac rwy'n credu beth bynnag yw'r mater unigol—rydych chi wedi siarad am gardiau adnabod pleidleiswyr y tro hwn, ond beth bynnag yw'r mater—mae angen inni ddiogelu ein democratiaeth. Cytunaf â chi ar hynny. Rwy'n credu eich bod wedi dewis y mater anghywir i ganolbwyntio arno y prynhawn yma. Credaf fod materion eraill, a deuaf at y rheini cyn imi gloi, ond mae angen mawr i ni barhau i edrych yn ddychmygus ac yn greadigol, i edrych i weld sut y gallwn ni annog mwy o bobl i bleidleisio ac annog pobl i bleidleisio mewn gwahanol ffyrdd. Hoffwn weld, Gweinidog—a gobeithio y byddwch yn gallu ymdrin â hyn yn eich ateb i'r ddadl hon—sut y gallwn gyflwyno pleidleisio aml-ddiwrnod i sicrhau y gall pobl bleidleisio dros benwythnos, er enghraifft, yn hytrach nag ar ddydd Iau yn unig. Sut y gallwn ni gyflwyno pleidleisio electronig i sicrhau y gall pobl bleidleisio o le bynnag y maen nhw'n digwydd bod? Sut y gallwn sicrhau bod y cofrestrau etholiadol i gyd yn electronig fel y gallwn bleidleisio yng Ngorllewin Clwyd neu Bontypridd neu Flaenau Gwent, a gallai'r Aelod dros Orllewin Clwyd bleidleisio ym Mlaenau Gwent hefyd, er mwyn sicrhau bod gennym y cyfranogiad mwyaf posibl, er mwyn sicrhau bod y dechnoleg sydd ar gael i ni yn cael ei defnyddio i sicrhau'r cyfranogiad mwyaf posibl? Gobeithio y gallwn ni wneud hynny.
Wrth gloi, Dirprwy Lywydd, mae dau beth y byddwn i'n gofyn am gefnogaeth Llywodraeth Cymru ar eu cyfer i ddiogelu uniondeb ein hetholiadau. Yn gyntaf oll, grymuso'r Comisiwn Etholiadol i reoleiddio mynediad at gyllid tramor, i arian tywyll yr ydym wedi'i weld yn llygru ein gwleidyddiaeth yn ystod y blynyddoedd diwethaf, a hefyd i rymuso naill ai Ofcom neu'r Comisiwn Etholiadol i reoleiddio'r gamwybodaeth a'r gamwybodaeth fwriadol a welsom dros y blynyddoedd diwethaf. Dyna lle mae ein democratiaeth yn cael ei thanseilio. A dywedaf wrthych nawr, Darren Millar, i le mae hynny'n mynd â ni: mae'n mynd â ni i'r Capitol yn America ar 6 Ionawr yn gynharach eleni. Dyna i le mae'r math hwnnw o wleidyddiaeth yn mynd â ni. Yn gyntaf, rydych yn ceisio atal pobl rhag pleidleisio, rydych yn rhoi'r holl rwystrau o flaen pobl i'w hatal rhag pleidleisio, rydych yn chwarae â ffiniau etholaethau ac, os bydd hynny i gyd yn methu, rydych yn defnyddio twyllwybodaeth a chamwybodaeth i danseilio uniondeb etholiad a cheisio dymchwel eich democratiaeth yn hytrach nag ildio.
A'r pwynt olaf—
The Member must conclude now.
Mae'n rhaid i'r Aelod gloi nawr.
The final point I'd wish to make is that the greatest exclusion of electors is first-past-the-post, and I hope that we will be able to introduce proportional representation—fair proportional representation—STV, to ensure that everybody is included in choosing who represents them and not just people who happen to live in constituencies where the majority of people agree with their choices.
Y pwynt olaf yr hoffwn ei wneud yw mai'r hyn sy'n eithrio etholwyr fwyaf yw'r drefn y cyntaf i'r felin, a gobeithiaf y byddwn ni'n gallu cyflwyno cynrychiolaeth gyfrannol—cynrychiolaeth gyfrannol deg—STV, i sicrhau bod pawb yn cael eu cynnwys wrth ddewis pwy sy'n eu cynrychioli ac nid dim ond pobl sy'n digwydd byw mewn etholaethau lle mae'r rhan fwyaf o bobl yn cytuno â'u dewisiadau.
I'm still slightly aghast at the comments trying to insinuate links between an insurrection of the Capitol and voter inclusion discussion here today. But thank you to the Government for brining forward today's debate.
First, I'd like to start with reiterating the points that Members have raised already: the importance of free and fair elections. I support moves to ensure that those eligible to vote have the informed ability to do so easily and confidently. And that confidence in the electoral system is where I want to focus my contribution here this evening. Confidence and trust in any Government starts with the vote and the integrity of this vote is a foundation of democracy, as Mr ab Owen mentioned in his contribution. And all that a fair democratic nation has to offer comes from that ability to have confidence and trust in that vote. If this vote can't be trusted, then decision making comes into question across all layers of government. When voting, people need to have complete trust in the process, and this is why we should always look to tweak and improve the voting process, which, in my eyes, is what the UK Elections Bill is seeking to do.
As the Conservative amendment submitted by my colleague Darren Millar states, elections in Wales should be free and fair. Sadly, there is evidence, though, that parts of our society do not feel free and fair when voting. And again, Mr ab Owen, you referred to electoral abuse not being an issue, but in the 'Securing the ballot' report that looked into electoral fraud in 2016, the report found that electoral fraud was particularly prevalent and a risk in communities when an individual's right to vote in secret was at risk, with evidence of pressure being put on particularly women and young people to vote according to the will of others. And I'm sure that Members across this Chamber would agree that it's not right that women and young people can feel pressure when voting, and this urgently needs to be addressed. This is also backed by research from—I'll mention it again; we're playing a game of bingo here today—the Electoral Commission, which shows that many people simply aren't confident in the security of our voting system, with 66 per cent of the public saying that a requirement to show ID at polling stations would make them feel more confident. And it was only in the last debate that Members across this Chamber were lauding the fact that we should be listening to the popular opinion of members of the public—66 per cent of them would want to see voter ID at the polling station. With this information, it's important to note, as has already been mentioned, that, again, the Electoral Commission, an independent body, sets standards for how elections should be run while supporting voter ID.
Coming on to the Welsh Government's motion, they state that voter ID will suppress voting and deny people in Wales their fundamental democratic rights. This is a bold claim, to say the least. Of course, we need to ensure that introducing voter ID works, and isn't it fantastic that there is evidence across nations that voter ID does work? I'm surprised to hear some of the Europhiles in the room today not wanting to emulate what is happening across the continent, with 47 other countries—47 other countries—in Europe having full voter ID requirements. And, of course, as mentioned already today, closer to home, in the first general election after photographic ID was introduced, turnout in Northern Ireland was higher than in each of England, Scotland and Wales. So, the comments made in terms of suppressing voter—[Interruption.] Sorry, Mr Hedges, did you want to intervene?
Rwyf yn dal i synnu at y sylwadau sy'n ceisio awgrymu bod cysylltiadau rhwng terfysg y Capitol a'r drafodaeth ar gynhwysiant pleidleiswyr yma heddiw. Ond diolch i'r Llywodraeth am gyflwyno'r ddadl heddiw.
Yn gyntaf, hoffwn ddechrau ailadrodd y pwyntiau y mae Aelodau wedi'u codi eisoes: pwysigrwydd etholiadau rhydd a theg. Rwy'n cefnogi symudiadau i sicrhau bod gan y rhai sy'n gymwys i bleidleisio y gallu gwybodus i wneud hynny'n hawdd ac yn hyderus. Ac ar y ffydd honno yn y system etholiadol yr wyf innau eisiau canolbwyntio fy nghyfraniad yma heno. Mae ffydd ac ymddiriedaeth mewn unrhyw Lywodraeth yn dechrau gyda'r bleidlais ac mae uniondeb y bleidlais hon yn sylfaen i ddemocratiaeth, fel y soniodd Mr ab Owen yn ei gyfraniad. A daw'r cyfan sydd gan genedl ddemocrataidd deg i'w gynnig o'r gallu hwnnw i fod â ffydd ac ymddiriedaeth yn y bleidlais honno. Os na ellir ymddiried yn y bleidlais hon, yna mae amheuaeth ynghylch gwneud penderfyniadau yn codi ar draws pob haen o lywodraeth. Wrth bleidleisio, mae angen i bobl ymddiried yn llwyr yn y broses, a dyma pam y dylem bob amser geisio addasu a gwella'r broses bleidleisio, sef yr hyn y mae Bil Etholiadau'r DU yn ceisio'i wneud yn fy marn i.
Fel y dywed gwelliant y Ceidwadwyr a gyflwynwyd gan fy nghyd-Aelod Darren Millar, dylai etholiadau yng Nghymru fod yn rhydd ac yn deg. Yn anffodus, mae tystiolaeth, serch hynny, nad yw rhannau o'n cymdeithas yn teimlo'n rhydd ac yn deg wrth bleidleisio. Ac eto, Mr ab Owen, fe ddywedoch chi nad yw camddefnydd etholiadol yn broblem, ond yn adroddiad 'Diogelu'r bleidlais' a edrychodd ar dwyll etholiadol yn 2016, canfu'r adroddiad fod twyll etholiadol yn arbennig o gyffredin ac yn risg mewn cymunedau pan oedd hawl unigolyn i bleidleisio'n gyfrinachol mewn perygl, gyda thystiolaeth o bwysau'n cael ei roi ar fenywod a phobl ifanc yn arbennig i bleidleisio yn ôl ewyllys pobl eraill. Ac rwy'n siŵr y byddai Aelodau ar draws y Siambr hon yn cytuno nad yw'n iawn i fenywod a phobl ifanc deimlo pwysau wrth bleidleisio, ac mae angen mynd i'r afael â hyn ar frys. Ategir hyn hefyd gan ymchwil—soniaf amdano eto; rydym yn chwarae gêm o bingo yma heddiw—y Comisiwn Etholiadol, sy'n dangos nad yw llawer o bobl yn hyderus o ran diogelwch ein system bleidleisio, gyda 66 y cant o'r cyhoedd yn dweud y byddai gofyniad i ddangos cerdyn adnabod mewn gorsafoedd pleidleisio yn gwneud iddyn nhw deimlo'n fwy hyderus. A dim ond yn y ddadl ddiwethaf yr oedd Aelodau ar draws y Siambr hon yn canmol y ffaith y dylem fod yn gwrando ar farn boblogaidd aelodau'r cyhoedd—byddai 66 y cant ohonyn nhw eisiau gweld cardiau adnabod pleidleiswyr yn yr orsaf bleidleisio. Gyda'r wybodaeth hon, mae'n bwysig nodi, fel y soniwyd eisoes, fod y Comisiwn Etholiadol, corff annibynnol, unwaith eto, yn gosod safonau ar gyfer sut y dylid cynnal etholiadau gan gefnogi cardiau adnabod pleidleiswyr.
Gan ddod at gynnig Llywodraeth Cymru, maen nhw'n datgan y bydd system adnabod pleidleiswyr yn atal pleidleisio ac yn amddifadu pobl yng Nghymru o'u hawliau democrataidd sylfaenol. Mae hwn yn honiad beiddgar, a dweud y lleiaf. Wrth gwrs, mae angen i ni sicrhau bod cyflwyno cardiau adnabod pleidleiswyr yn gweithio, ac onid yw'n wych bod tystiolaeth ar draws cenhedloedd bod system adnabod pleidleiswyr yn gweithio? Rwy'n synnu clywed nad yw rhai o'r Ewrogarwyr yn yr ystafell heddiw eisiau efelychu'r hyn sy'n digwydd ar draws y cyfandir, gyda 47 o wledydd eraill—47 o wledydd eraill—yn Ewrop â gofynion cardiau adnabod pleidleiswyr llawn. Ac, wrth gwrs, fel y soniwyd eisoes heddiw, yn nes at adref, yn yr etholiad cyffredinol cyntaf ar ôl cyflwyno cardiau adnabod â llun, roedd y nifer a bleidleisiodd yng Ngogledd Iwerddon yn uwch nag yng Nghymru, Lloegr a'r Alban. Felly, mae'r sylwadau a wnaed o ran atal pleidleiswyr—[Torri ar draws.] Mae'n ddrwg gennyf, Mr Hedges, a oeddech eisiau ymyrryd?
But, it was higher before as well. Northern Ireland has historically had very high turnouts. It's a bit like saying the turnout in Brecon and Radnor was higher than in Blaenau Gwent or Swansea East.
Ond, roedd yn uwch o'r blaen hefyd. Yn hanesyddol, mae Gogledd Iwerddon wedi bod â nifer uchel iawn o bleidleiswyr. Mae ychydig fel dweud bod y nifer a bleidleisiodd ym Mrycheiniog a Maesyfed yn uwch nag ym Mlaenau Gwent neu Ddwyrain Abertawe.
So, coming back to the insinuation that voter ID would suppress voting and deny people their fundamental democratic rights, it clearly has had no effect in Northern Ireland. And we do have an issue in Senedd elections and we must come to face this: 46.6 per cent of people voted in May's elections compared to 67 per cent in UK general elections. The UK Government may have some good ideas here as to how we can secure voter confidence at election time.
I'm aware of time, Deputy Presiding Officer, so I will move on. To conclude, then, it's vitally important that we continue to increase the integrity of voting, making sure people feel safe, secure and free while voting, and ensure people can vote fairly. We have a UK Government Elections Bill, backed by the Electoral Commission and backed by the public, to prevent voter fraud, which successfully works across many other nations around the world. Yet, we're here again hearing the usual bashing of the UK Government by the Welsh Government. I would urge all Members to reject the Welsh Government's motion and support our Conservative amendment to give those voters the safety and fairness that they deserve. Diolch yn fawr iawn.
Felly, gan ddod yn ôl at yr ensyniad y byddai dull adnabod pleidleiswyr yn atal pleidleisio ac yn amddifadu pobl o'u hawliau democrataidd sylfaenol, mae'n amlwg nad yw wedi cael unrhyw effaith yng Ngogledd Iwerddon. Ac mae gennym broblem yn etholiadau'r Senedd ac mae'n rhaid i ni wynebu hyn: pleidleisiodd 46.6 y cant o bobl yn etholiadau mis Mai o'i gymharu â 67 y cant yn etholiadau cyffredinol y DU. Efallai y bydd gan Lywodraeth y DU syniadau da yma ynghylch sut y gallwn sicrhau hyder pleidleiswyr adeg yr etholiad.
Rwyf yn ymwybodol o amser, Dirprwy Lywydd, felly symudaf ymlaen. I gloi, felly, mae'n hanfodol bwysig ein bod yn parhau i gynyddu uniondeb pleidleisio, gan sicrhau bod pobl yn teimlo'n ddiogel, yn ddiogel ac yn rhydd wrth bleidleisio, a sicrhau bod pobl yn gallu pleidleisio'n deg. Mae gennym Fil Etholiadau Llywodraeth y DU, gyda chefnogaeth y Comisiwn Etholiadol ac a gefnogir gan y cyhoedd, i atal twyll pleidleiswyr, sy'n gweithio'n llwyddiannus ar draws llawer o wledydd eraill ledled y byd. Ac eto, rydym yma eto'n clywed Llywodraeth Cymru yn lladd ar Lywodraeth y DU fel arfer. Rwy'n annog pob Aelod i wrthod cynnig Llywodraeth Cymru a chefnogi ein gwelliant Ceidwadol i roi'r diogelwch a'r tegwch y maen nhw'n eu haeddu i'r pleidleiswyr hynny. Diolch yn fawr iawn.
I'm sure all Members will agree that elections should be fair, open and accessible. We should be encouraging as many members of the electorate to participate in our democracy as possible, and feel empowered to have their voices heard beyond voting time. I welcome the six principles laid out by the Counsel General, which are to be used as a benchmark for the electoral reform agenda. It is important that voting is as simple and as close as possible to our everyday lives. I was pleased to hear that a pilot for next year's local government elections will include students being able to vote at their college. Lowering the voting age to 16 was a really positive step and Welsh Government must do all it can to engage young voters. I look forward to seeing the results of the Welsh Government's pilots, such as early voting, to modernise elections in Wales and hope it will lead to increased turnout and participation.
I am also, however, deeply concerned about the impact of requiring voter ID for general elections and the impact it will have on the electorate, denying them their democratic right to participate in elections. The evidence is very clear in terms of the number of incidences, as was mentioned previously, and the convictions for voter fraud that occurred in 2019 general election—just four convictions and two cautions in the whole of the United Kingdom—are hardly justification for bringing in ID checks, as has been mentioned earlier. The move by the Tory Government in Westminster will very likely suppress electoral turnout, particularly amongst more disadvantaged and marginalised communities. We can already see this in the US: the richer you are the more likely you are to have ID. Putting up unnecessary and unfounded obstacles to participating in our democracy in this way is shortsighted and fails to recognise the intrinsic benefits of improved participation in our democracy and empowering citizens. Well, I hope the UK Government will reconsider its decision to make accessing our democracy more difficult and follow the Welsh Government's lead in modernising the way we are able to vote. Diolch.
Rwy'n siŵr y bydd pob Aelod yn cytuno y dylai etholiadau fod yn deg, yn agored ac yn hygyrch. Dylem fod yn annog cynifer o etholwyr i gymryd rhan yn ein democratiaeth â phosibl, a theimlo'n rymus i gael eu lleisiau wedi'u clywed y tu hwnt i'r cyfnod pleidleisio. Rwyf yn croesawu'r chwe egwyddor a nodwyd gan y Cwnsler Cyffredinol, sydd i'w defnyddio fel meincnod ar gyfer yr agenda diwygio etholiadol. Mae'n bwysig bod pleidleisio mor syml ac mor agos â phosibl at ein bywydau bob dydd. Roeddwn yn falch o glywed y bydd cynllun treialu ar gyfer etholiadau llywodraeth leol y flwyddyn nesaf yn cynnwys myfyrwyr yn gallu pleidleisio yn eu coleg. Roedd gostwng yr oedran pleidleisio i 16 yn gam cadarnhaol iawn ac mae'n rhaid i Lywodraeth Cymru wneud popeth o fewn ei gallu i ymgysylltu â phleidleiswyr ifanc. Edrychaf ymlaen at weld canlyniadau cynlluniau treialu Llywodraeth Cymru, megis pleidleisio cynnar, i foderneiddio etholiadau yng Nghymru a gobeithio y bydd yn arwain at fwy o bobl yn pleidleisio a chymryd rhan.
Rwyf hefyd, fodd bynnag, yn pryderu'n fawr am effaith ei gwneud yn ofynnol i bleidleiswyr gael dull adnabod ar gyfer etholiadau cyffredinol a'r effaith y bydd yn ei chael ar yr etholwyr, gan eu hamddifadu o'u hawl ddemocrataidd i gymryd rhan mewn etholiadau. Mae'r dystiolaeth yn glir iawn o ran nifer yr achosion, fel y soniwyd eisoes, a'r euogfarnau am dwyll pleidleiswyr a ddigwyddodd yn etholiad cyffredinol 2019—dim ond pedwar euogfarn a dau rybudd yn y Deyrnas Unedig gyfan—prin eu bod yn gyfiawnhad dros gyflwyno gwiriadau adnabod, fel y soniwyd yn gynharach. Bydd y symudiad gan y Llywodraeth Dorïaidd yn San Steffan yn debygol iawn o leihau'r nifer sy'n pleidleisio mewn etholiadau, yn enwedig ymhlith cymunedau mwy difreintiedig ac ymylol. Gallwn eisoes weld hyn yn yr Unol Daleithiau: po gyfoethocaf yr ydych, y mwyaf tebygol yr ydych o gael dull adnabod. Mae gosod rhwystrau diangen a di-sail rhag cymryd rhan yn ein democratiaeth fel hyn yn gibddall ac nid yw'n cydnabod manteision cynhenid gwell cyfranogiad yn ein democratiaeth a grymuso dinasyddion. Wel, rwy'n gobeithio y bydd Llywodraeth y DU yn ailystyried ei phenderfyniad i wneud mynediad i'n democratiaeth yn anos ac yn dilyn arweiniad Llywodraeth Cymru wrth foderneiddio'r ffordd y gallwn bleidleisio. Diolch.
Galwaf ar y Cwnsler Cyffredinol i ymateb i'r ddadl.
I call on the Counsel General to reply to the debate.
Thank you, Dirprwy Lywydd. Can I just, before I get into my main summation, say that I attended Coleg Gwent yesterday in Blaenau Gwent, in the Member's consistency, and met a fairly substantial group of young people, and can I say how impressed I was by them? But, one of them sent me an e-mail, which I received this morning, and I'd just like to read this, because it answers some of the points raised.
'My name is Maddy Dhesi. I am 18 and from Wrexham and my first time voting was this May. If I had needed voter ID for my first time voting, I do not think I would have been able to vote. My provisional license application was the first official form I had ever filled out by myself. It got sent back four times and it took three months for me to eventually receive it. One of my teachers had to verify my identity...and funding the cost of a provisional license under the 16 year old’s national minimum wage of £4.20...meant I had to work a nine hour shift in order to afford a license. I live in a rural community which meant, if an electoral identity card scheme was in place, I would struggle to easily access this. All in all, voter ID will make voting harder when all the evidence of low turnout indicates the opposite needs to be done....Voter ID risks a new generation of voters being turned away from democracy.'
Diolch, Dirprwy Lywydd. A gaf i, cyn i mi ddechrau fy mhrif grynhoad, ddweud fy mod wedi bod yng Ngholeg Gwent ddoe ym Mlaenau Gwent, yn etholaeth yr Aelod, ac wedi cwrdd â grŵp eithaf mawr o bobl ifanc, ac a gaf i ddweud am argraff mor dda yr oedden nhw wedi creu arnaf? Ond, anfonodd un ohonyn nhw e-bost ataf, a gefais y bore yma, ac fe hoffwn i ddarllen hwn, oherwydd mae'n ateb rhai o'r pwyntiau a godwyd.
'Fy enw i yw Maddy Dhesi. Rwy'n 18 oed ac o Wrecsam a'r tro cyntaf i mi bleidleisio oedd mis Mai eleni. Pe bawn wedi bod angen dull adnabod i bleidleisio am y tro cyntaf, nid wyf yn credu y byddwn i wedi gallu pleidleisio. Fy nghais am drwydded dros dro oedd y ffurflen swyddogol gyntaf i mi ei llenwi fy hun erioed. Cafodd ei hanfon yn ôl bedair gwaith a chymerodd dri mis i mi ei chael yn y pen draw. Roedd yn rhaid i un o fy athrawon wirio fy hunaniaeth... ac roedd ariannu cost trwydded dros dro o dan isafswm cyflog cenedlaethol y plentyn 16 oed o £4.20...yn golygu bod yn rhaid i mi weithio shifft naw awr er mwyn fforddio trwydded. Rwyf yn byw mewn cymuned wledig a olygai, pe bai cynllun cerdyn adnabod etholiadol ar waith, y byddwn yn ei chael yn anodd cael gafael ar hwn yn hawdd. At ei gilydd, bydd dull adnabod pleidleiswyr yn gwneud pleidleisio'n galetach pan fo'r holl dystiolaeth o nifer isel o bleidleiswyr yn dangos bod angen gwneud y gwrthwyneb.... Mae dull adnabod pleidleiswyr yn creu'r perygl y bydd cenhedlaeth newydd o bleidleiswyr yn troi oddi wrth ddemocratiaeth.
I think that sums up the position of a lot of young people and comments I had yesterday. Can I also make this point? Darren Millar said 'Well, you know, if you're so concerned about this, why aren't you legislating?' Well, that's the whole point. We will be legislating. What we are doing is saying to the UK Government that we don't want their proposals to apply to the Welsh elections—that is, the local council and the Senedd elections. We will reform to modernise and consolidate our electoral system. Now, I did say this in my speech. Unfortunately, I suspect Darren Millar's comments were written before he'd actually had an opportunity to listen to what I said. Wasn't it interesting also that he said in the coronavirus passports debate, 'But there is no evidence', yet he wants to see restrictions here on voting, despite the fact that there is no evidence whatsoever.
I won't go into the detail of it now, but the Organisation for Economic Co-operation and Development and the Electoral Commission, that is not what they say. I have the OECD report. I have read the full reports. In fact, the most recent report doesn't say anything about it, but what you have commented is actually distortion and out of context of what they're actually saying.
Rhys ab Owen, can I just thank you for your comments as well, and all the other Members for the comments that have been made today? The reason why the four councils have been selected is because they were the four that applied. We invited every council. I'm disappointed that we didn't have some others, perhaps from north Wales and from the rural areas, but those are the ones that applied, and everyone that applied has been accepted onto that pilot. But we do take on board those particular points. And I agree very much with what you say about the issue of civic knowledge, civic education, because I think that is where we begin to prepare people for adulthood and for life, and, of course, there are issues about that with the curriculum, and also with regard to foreign nationals.
And can I just comment then on Darren Millar's comments about voter ID cards? Can I just say to Darren Millar that voter ID cards are a recipe for tyranny and oppression? [Interruption.] And that's why I'm obliged—.
'If I'm obliged to have one by the emanations of the state, I will grind it up and eat it on my cornflakes.'
Those were the comments of Boris Johnson in 2004, and it's probably the only thing he's ever said that I actually agree with.
So, can I thank all Members for their comments and their contributions? But let me be totally frank and direct to all Members in concluding my comments with a warning. We have a UK Tory Government that is strategically and deliberately unravelling long-established democratic structures and rights. We have seen in recent days the extent to which they are prepared to go to undermine the maintenance of standards in Westminster. Democracy in the UK is under threat, slowly, bit by bit, but definitely and deliberately.
Voter suppression through the introduction of ID cards is a deliberate policy that has come from the right wing of the Republican Party in the US, with whom the Prime Minister and his colleagues have been in such close contact. Their proposed extension of the right to vote to non-doms who have now lived abroad, which is included within the UK Government's Elections Bill, for over 15 years—so, people who have not lived in this country for over 15 years—has but one objective and it isn't the furtherance of democracy. It is to legitimise political donations from millionaires and billionaires living abroad. Legislative proposals to introduce ouster clauses to prevent the courts from reviewing unlawful acts of the UK Government is a direct threat to the rule of law.
In the last set of mayoral elections in England, Labour won 11 of the 13 seats. What is the response of the UK Government? Well, it isn't to look at ways of re-engaging with voters in those areas; it is to change the voting system to make it more difficult for non-Conservative candidates to win. There are proposals to establish political control over the operation of the Electoral Commission. You referred to its independence; the Bill actually seeks to give political control over the Electoral Commission, and if proceeded with will undermine its independence.
And we have also seen, via the United Kingdom Internal Market Act 2020 and recent spending review, that levelling-up money is being overwhelmingly targeted at attempting to buy votes in Tory seats in England and Wales. That is Tammany Hall politics. Llywydd, if this was happening in Russia—[Interruption.] If this was happening in Russia, Llywydd, we would be calling it by what it is—
Credaf fod hynny'n crynhoi sefyllfa llawer o bobl ifanc a'r sylwadau a gefais ddoe. A gaf i wneud y pwynt hwn hefyd? Dywedodd Darren Millar 'Wel, chi'n gwybod, os ydych chi mor bryderus ynghylch hyn, pam nad ydych chi'n deddfu?' Wel, dyna'r holl bwynt. Byddwn yn deddfu. Yr hyn yr ydym yn ei wneud yw dweud wrth Lywodraeth y DU nad ydym eisiau i'w cynigion fod yn berthnasol i etholiadau Cymru—hynny yw, etholiadau cynghorau lleol a'r Senedd. Byddwn yn diwygio i foderneiddio ac atgyfnerthu ein system etholiadol. Nawr, dywedais hyn yn fy araith. Yn anffodus, rwy'n amau bod sylwadau Darren Millar wedi'u hysgrifennu cyn iddo gael cyfle i wrando ar yr hyn a ddywedais. Onid oedd yn ddiddorol hefyd iddo ddweud yn y ddadl ar basbortau coronafeirws, 'Ond nid oes tystiolaeth', ac eto mae eisiau gweld cyfyngiadau yma ar bleidleisio, er nad oes tystiolaeth o gwbl.
Nid wyf am fanylu arno nawr, ond y Sefydliad ar gyfer Cydweithrediad a Datblygiad Economaidd a'r Comisiwn Etholiadol, nid dyna a ddywedant. Mae gennyf adroddiad y Sefydliad ar gyfer Cydweithrediad a Datblygiad Economaidd. Rwyf wedi darllen yr adroddiadau llawn. Yn wir, nid yw'r adroddiad diweddaraf yn dweud unrhyw beth amdano, ond yr hyn yr ydych chi wedi'i wneud yw ystumio a chymryd yr hyn y maen nhw'n ei ddweud mewn gwirionedd allan o gyd-destun.
Rhys ab Owen, a gaf ddiolch i chi am eich sylwadau hefyd, a'r holl Aelodau eraill am y sylwadau a wnaed heddiw? Y rheswm pam y dewiswyd y pedwar cyngor yw mai hwy oedd y pedwar a wnaeth gais. Gwahoddwyd pob cyngor gennym. Rwy'n siomedig nad oedd gennym rai eraill, efallai o'r gogledd ac o'r ardaloedd gwledig, ond dyna'r rhai a wnaeth gais, ac mae pawb a wnaeth gais wedi'u derbyn ar y cynllun treialu hwnnw. Ond rydym yn ystyried y pwyntiau penodol hynny. A chytunaf yn fawr â'r hyn a ddywedwch am fater gwybodaeth ddinesig, addysg ddinesig, oherwydd credaf mai dyna lle y dechreuwn baratoi pobl ar gyfer bod yn oedolion ac am oes, ac, wrth gwrs, mae problemau yn ymwneud â hynny gyda'r cwricwlwm, a hefyd o ran gwladolion tramor.
Ac a gaf i roi sylwadau felly ar sylwadau Darren Millar am gardiau adnabod pleidleiswyr? A gaf i ddweud wrth Darren Millar fod cardiau adnabod pleidleiswyr yn rysáit ar gyfer gorthrwm a gormes? [Torri ar draws.] A dyna pam mae'n rhaid i mi—.
'Os oes rheidrwydd arnaf i gael un o ganlyniad i weithredoedd y wladwriaeth, byddaf yn ei falu a'i fwyta ar fy nghreision ŷd.'
Dyna oedd sylwadau Boris Johnson yn 2004, ac mae'n debyg mai dyma'r unig beth y mae erioed wedi dweud yr wyf yn cytuno ag ef.
Felly, a gaf i ddiolch i'r holl Aelodau am eu sylwadau a'u cyfraniadau? Ond gadewch i mi fod yn gwbl onest ac yn blwmp a phlaen wrth yr holl Aelodau wrth gloi fy sylwadau gyda rhybudd. Mae gennym Lywodraeth Dorïaidd yn y DU sy'n chwalu strwythurau a hawliau democrataidd hirsefydlog yn strategol ac yn fwriadol. Rydym wedi gweld yn y dyddiau diwethaf i ba raddau y maen nhw'n barod i fynd i danseilio'r gwaith o gynnal safonau yn San Steffan. Mae democratiaeth yn y DU dan fygythiad, yn araf, fesul tipyn, ond yn bendant ac yn fwriadol.
Mae atal pleidleiswyr drwy gyflwyno cardiau adnabod yn bolisi bwriadol sydd wedi dod o adain dde'r Blaid Weriniaethol yn yr Unol Daleithiau, y mae'r Prif Weinidog a'i gydweithwyr wedi bod mewn cysylltiad mor agos â hi. Mae'r ymestyn arfaethedig i roi hawl i bleidleisio i bobl nad ydyn nhw'n byw yn y wlad ac sydd bellach wedi byw dramor, sydd wedi'i gynnwys ym Mil Etholiadau Llywodraeth y DU, ers dros 15 mlynedd—felly, pobl nad ydyn ydyn nhw wedi byw yn y wlad hon ers dros 15 mlynedd—ag un amcan yn unig, ac nid hyrwyddo democratiaeth yw hynny. Mae er mwyn cyfreithloni rhoddion gwleidyddol gan filiwnyddion a biliwnyddion sy'n byw dramor. Mae cynigion deddfwriaethol i gyflwyno cymalau wster i atal y llysoedd rhag adolygu gweithredoedd anghyfreithlon Llywodraeth y DU yn fygythiad uniongyrchol i reolaeth y gyfraith.
Yn y gyfres ddiwethaf o etholiadau maerol yn Lloegr, enillodd Llafur 11 o'r 13 sedd. Beth yw ymateb Llywodraeth y DU? Wel, nid edrych ar ffyrdd o ail-ymgysylltu â phleidleiswyr yn yr ardaloedd hynny; ond newid y system bleidleisio i'w gwneud yn anos i ymgeiswyr nad ydyn nhw'n rhai Ceidwadol ennill. Mae cynigion i sefydlu rheolaeth wleidyddol dros weithrediad y Comisiwn Etholiadol. Cyfeirioch at ei annibyniaeth; mae'r Bil mewn gwirionedd yn ceisio rhoi rheolaeth wleidyddol dros y Comisiwn Etholiadol, ac os bydd yn mynd rhagddo bydd yn tanseilio ei annibyniaeth.
Ac rydym hefyd wedi gweld, drwy Ddeddf Marchnad Fewnol y Deyrnas Unedig 2020 ac adolygiad diweddar o wariant, fod arian codi'r gwastad yn cael ei dargedu'n llethol at geisio prynu pleidleisiau mewn seddi Torïaidd yng Nghymru a Lloegr. Dyna wleidyddiaeth Tammany Hall. Llywydd, pe bai hyn yn digwydd yn Rwsia—[Torri ar draws.] Pe bai hyn yn digwydd yn Rwsia, Llywydd, byddem yn ei alw yr hyn ydyw—
Counsel General, two seconds. I appreciate that backbenchers of the party to my right may wish to raise their comments, but I'd like to hear the comments from the Counsel General, and I can't when he's sometimes being heckled.
Cwnsler Cyffredinol, dwy eiliad. Rwy'n gwerthfawrogi efallai fod Aelodau meinciau cefn y blaid i'r dde ohonof eisiau codi eu sylwadau, ond hoffwn glywed sylwadau'r Cwnsler Cyffredinol, ac ni allaf pan fydd yn cael ei heclo weithiau.
It is always difficult, Dirprwy Lywydd, when you have the Conservatives behind you and you can't see what they're up to. [Laughter.] Dirprwy Lywydd, if this was happening in Russia, we would be calling it by what it is: corruption, and an attack on democracy and an undermining of the rule of law. That is exactly what it is, and we must wake up to what the Tories are doing. And I think the Members must also wake up to what is being done in your name. Dirprwy Lywydd, I ask for the support of all Members of this Senedd to do what is right, and to stand up for democracy and the rule of law.
Now, Dirprwy Lywydd, to conclude, the Welsh Government want to set an example to the rest of the UK. We want to make elections as open and accessible and as robust as possible. We also want to find new ways to engage with voters, to make sure that they have every opportunity to participate in the democratic process—comments that have been ably made by other Members within this Senedd. Our approach, unfortunately, appears to be in direct contrast to the UK Government's approach. Now, as outlined earlier, the local government elections in Wales next year will provide a way to test a number of electoral innovations, ahead of a potential national roll-out in the 2026 Senedd elections. So, I look forward to working on those matters alongside colleagues here in due course, and I urge Members to support the motion and to reject the Conservative amendment.
Mae bob amser yn anodd, Dirprwy Lywydd, pan fo gennych chi'r Ceidwadwyr y tu ôl i chi ac ni allwch chi weld beth y maen nhw'n ei wneud. [Chwerthin.] Dirprwy Lywydd, pe bai hyn yn digwydd yn Rwsia, byddem yn ei alw yr hyn ydyw: llygredd, ac ymosodiad ar ddemocratiaeth a thanseilio rheolaeth y gyfraith. Dyna'n union ydyw, a rhaid i ni agor ein llygaid i weld yr hyn y mae'r Torïaid yn ei wneud. A chredaf fod yn rhaid i'r Aelodau hefyd agor eu llygaid i weld yr hyn sy'n cael ei wneud yn eich enw chi. Dirprwy Lywydd, gofynnaf am gefnogaeth holl Aelodau'r Senedd hon i wneud yr hyn sy'n iawn, ac i sefyll dros ddemocratiaeth a rheolaeth y gyfraith.
Nawr, Dirprwy Lywydd, i gloi, mae Llywodraeth Cymru eisiau gosod esiampl i weddill y DU. Rydym eisiau gwneud etholiadau mor agored a hygyrch ac mor gadarn â phosibl. Rydym hefyd eisiau dod o hyd i ffyrdd newydd o ymgysylltu â phleidleiswyr, er mwyn sicrhau eu bod yn cael pob cyfle i gymryd rhan yn y broses ddemocrataidd—sylwadau a wnaed yn fedrus gan Aelodau eraill yn y Senedd hon. Ymddengys fod ein dull gweithredu, yn anffodus, yn wahanol iawn i ddull Gweithredu Llywodraeth y DU. Nawr, fel yr amlinellwyd yn gynharach, bydd yr etholiadau llywodraeth leol yng Nghymru y flwyddyn nesaf yn ffordd o brofi nifer o ddatblygiadau arloesol etholiadol, cyn o bosibl eu cyflwyno'n genedlaethol yn etholiadau'r Senedd yn 2026. Felly, edrychaf ymlaen at weithio ar y materion hynny ochr yn ochr â'm cyd-Aelodau yma maes o law, ac anogaf yr Aelodau i gefnogi'r cynnig ac i wrthod gwelliant y Ceidwadwyr.
Diolch, Gwnsler Cyffredinol. Y cwestiwn yw: a ddylid derbyn gwelliant 1? A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? [Gwrthwynebiad.] Oes. Gohiriaf y bleidlais ar yr eitem hon tan y cyfnod pleidleisio.
Thank you, Counsel General. The proposal is to agree amendment 1. Does any Member object? [Objection.] There are objections. I will therefore defer voting under this item until voting time.
Gohiriwyd y pleidleisio tan y cyfnod pleidleisio.
Voting deferred until voting time.
Detholwyd y gwelliant canlynol: gwelliant 1 yn enw Siân Gwenllian.
The following amendment has been selected: amendment 1 in the name of Siân Gwenllian.
Felly, gan symud ymlaen at eitem 8 ar yr agenda, dadl ar gofio a chefnogi cymuned y lluoedd arfog yng Nghymru. Galwaf ar y Dirprwy Weinidog Partneriaeth Gymdeithasol i wneud y cynnig, Hannah Blythyn.
We'll now move on to item 8 on our agenda, a debate on remembering and supporting our armed forces community in Wales. I call on the Deputy Minister for Social Partnership to move the motion, Hannah Blythyn.
Cynnig NDM7819 Lesley Griffiths, Siân Gwenllian, Darren Millar, Jane Dodds
Cynnig bod y Senedd:
1. Yn cofio ac yn cydnabod cyfraniad y rheini sydd wedi gwasanaethu ac sy’n parhau i wasanaethu yn ein Lluoedd Arfog, yn arbennig y rhai a gollodd eu bywydau.
2. Yn croesawu ac yn talu teyrnged i’r cymorth a roddir gan sefydliadau’r trydydd sector i Gymuned y Lluoedd Arfog yng Nghymru, yn arbennig y Lleng Brydeinig Frenhinol, sy’n dathlu can mlynedd o fodolaeth.
3. Yn mynegi ei gwerthfawrogiad llwyr o ymdrechion y Lluoedd Arfog gydol pandemig COVID-19 ac am y cymorth y maent yn parhau i’w ddarparu mewn nifer o leoliadau, gan gynnwys i Wasanaeth Ambiwlans Cymru.
4. Yn nodi ymrwymiad Llywodraeth Cymru i anrhydeddu Cyfamod y Lluoedd Arfog drwy ddarparu gwasanaethau a chymorth pwrpasol i gymuned y Lluoedd Arfog a thrwy gydweithio ac ymgysylltu yn barhaus â rhanddeiliaid.
Motion NDM7819 Lesley Griffiths, Siân Gwenllian, Darren Millar, Jane Dodds
To propose that the Senedd:
1. Remembers and recognises the contribution of all those who have served and continue to serve in our Armed Forces, particularly those who paid the ultimate sacrifice.
2. Welcomes and pays tribute to the support that third sector organisations provide to our Armed Forces community in Wales, especially the Royal British Legion, which is in its 100th anniversary year.
3. Expresses the upmost gratitude for the efforts of the Armed Forces throughout the COVID-19 pandemic and the support they continue to provide in a number of settings, including for the Welsh Ambulance Service.
4. Notes the Welsh Government’s commitment to honouring the Armed Forces Covenant through the provision of bespoke services and support for our Armed Forces community and ongoing collaboration and engagement with stakeholders.
Cynigiwyd y cynnig.
Motion moved.
Diolch, Dirprwy Lywydd. The remembrance period offers an opportunity for us all to remember, reflect and recognise the contribution of those who have served and those who continue to serve. It's a time to pause and to collectively pay tribute to the all too many who have made the ultimate sacrifice, and to reaffirm our support for veterans and communities across our country. It's a privilege to lead the Welsh Government's work in supporting our veterans and armed forces community, and it's a privilege to be able to lead this Government debate today, ahead of Armistice Day on Thursday and Remembrance Sunday.
Both days serve as a poignant reminder of those who have served and fought through conflicts and campaigns and served in peace-keeping missions throughout our long history—men and women from across the UK and Commonwealth countries, whose bravery and sacrifice will never be forgotten. Earlier today, I had the pleasure of supporting the Royal British Legion's Cardiff Poppy Day, where I joined with Roy Noble and the military band to meet volunteers who are marking 100 years of the poppy appeal. So, this year, the Royal British Legion celebrates its hundredth birthday, and that's a century of providing support and services for our armed forces community.
Indeed, this year has seen a number of significant and special anniversaries remembered. We commemorated the Royal Air Force's eighty-first anniversary of the battle of Britain, albeit delayed for a year from the eightieth anniversary commemorations because of the coronavirus pandemic. In September, I attended a service in Westminster Abbey to honour the remarkable effort and the eventual victory of the RAF during the battle of Britain in 1940. And I took part in the opening of the Wales and the battle of Britain exhibition in Cardiff, to recognise not just the contribution of those who became known as 'the few', but the role that communities across the country played in supporting the effort and coming together. Five hundred and forty-four RAF pilots and air crew lost their lives in the battle of Britain, including 67 Welshmen, a number of whom won gallantry awards for bravery. They included pilot Flying Officer Harold Bird-Wilson and Sergeant Glyn Griffiths, flying Hurricanes with 17 Squadron. Their sacrifice will not be forgotten.
In 2021, we have also paid tribute to the work of armed forces in more recent operations, notably the thirtieth anniversary of the Gulf War. Over 53,000 members of the UK armed forces were deployed during the conflict, with 47 British personnel losing their lives and many more wounded. We pay tribute to their bravery and sacrifice. And many of you will remember, or have seen since the pictures from Bluff Cove during the Falklands war of 1982. British forces, including those from Wales, lost their lives or were severely injured during the sinking of the RFA Sir Galahad and Sir Tristram and through the ensuing campaign. Preparations are under way across Wales to mark next year's fortieth anniversary.
Diolch, Dirprwy Lywydd. Mae cyfnod y cofio yn cynnig cyfle i bob un ohonom gofio, myfyrio a chydnabod cyfraniad y rhai sydd wedi gwasanaethu a'r rhai sy'n parhau i wasanaethu. Mae'n amser i oedi ac i dalu teyrnged ar y cyd i'r gormod o lawer sydd wedi gwneud yr aberth eithaf, ac i ailddatgan ein cefnogaeth i gyn-filwyr a chymunedau ledled ein gwlad. Mae'n fraint cael arwain gwaith Llywodraeth Cymru wrth gefnogi ein cyn-filwyr a chymuned y lluoedd arfog, ac mae'n fraint gallu arwain y ddadl hon gan y Llywodraeth heddiw, cyn Diwrnod y Cadoediad ddydd Iau a Sul y Cofio.
Mae'r ddau ddiwrnod yn ein hatgoffa ni o'r rhai sydd wedi gwasanaethu ac ymladd drwy ryfeloedd a rhyfelgyrchoedd ac wedi gwasanaethu mewn ymgyrchoedd cadw heddwch drwy gydol ein hanes hir—dynion a menywod o bob rhan o wledydd y DU a'r Gymanwlad, na fydd eu dewrder a'u haberth byth yn cael eu hanghofio. Yn gynharach heddiw, cefais y pleser o gefnogi Diwrnod Pabi Caerdydd y Lleng Brydeinig Frenhinol, lle ymunais â Roy Noble a'r band milwrol i gwrdd â gwirfoddolwyr sy'n nodi 100 mlynedd o apêl y pabi. Felly, eleni, mae'r Lleng Brydeinig Frenhinol yn dathlu ei phen-blwydd yn gant oed, ac mae hynny'n ganrif o ddarparu cymorth a gwasanaethau i gymuned ein lluoedd arfog.
Yn wir, eleni mae nifer o ben-blwyddi arwyddocaol ac arbennig yn cael eu cofio. Buom yn coffáu un a phedwar ugain mlynedd y Llu Awyr Brenhinol ers Brwydr Prydain, a hynny oherwydd y bu rhaid gohirio coffau’r pedwar ugain mlynedd y llynedd oherwydd pandemig coronafeirws. Ym mis Medi, roeddwn yn bresennol mewn gwasanaeth yn Abaty Westminster i anrhydeddu ymdrech ryfeddol a buddugoliaeth y Llu Awyr Brenhinol yn y pen draw yn ystod Brwydr Prydain ym 1940. A chymerais ran yn agoriad arddangosfa Cymru a Brwydr Prydain yng Nghaerdydd, i gydnabod nid yn unig cyfraniad y rhai a ddaeth i gael eu hadnabod fel 'yr ychydig', ond y swyddogaeth a chwaraeodd cymunedau ledled y wlad wrth gefnogi'r ymdrech a dod at ei gilydd. Collodd pum cant a deugain o beilotiaid a chriw awyr y Llu Awyr Brenhinol eu bywydau ym Mrwydr Prydain, gan gynnwys 67 o Gymry, nifer ohonyn nhw wedi ennill gwobrau gwroldeb am ddewrder. Roedden nhw'n cynnwys y peilot Swyddog Hedfan Harold Bird-Wilson a'r Rhingyll Glyn Griffiths, a oedd yn hedfan awyrennau Hurricane gyda 17 Squadron. Ni fydd eu haberth yn cael ei anghofio.
Yn 2021, rydym hefyd wedi talu teyrnged i waith y lluoedd arfog mewn gweithrediadau mwy diweddar, yn enwedig trigeinfed pen-blwydd Rhyfel y Gwlff. Cafodd dros 53,000 o aelodau o luoedd arfog y DU eu defnyddio yn ystod y gwrthdaro, gyda 47 o filwyr Prydain yn colli eu bywydau a llawer mwy wedi'u clwyfo. Talwn deyrnged i'w dewrder a'u haberth. A bydd llawer ohonoch yn cofio, neu wedi gweld y lluniau o Bluff Cove yn ystod rhyfel y Falkland ym 1982. Collodd lluoedd Prydain, gan gynnwys y rhai o Gymru, eu bywydau neu fe gawsant eu hanafu'n ddifrifol pan suddodd yr RFA Syr Galahad a Syr Tristram a thrwy'r ymgyrch a ddilynodd. Mae paratoadau ar y gweill ledled Cymru i nodi'r deugain mlynedd y flwyddyn nesaf.
Reflecting on more recent conflicts, particularly with recent events in Afghanistan, I think it is right and appropriate that we take a moment today to recognise all those men and women who served in Afghanistan. And I would also like to place on record my thanks to all those who provided much-needed assistance—those people who bravely worked alongside our forces and are now in the process of relocating here from Afghanistan. I think we all agree that we owe them a warm Welsh welcome for what they did.
We are committed to supporting our military community and are proud of the serving personnel and the positive impact our armed forces and their families bring to communities. So, we absolutely continue to impress on the UK Government the importance of the armed forces maintaining a presence and footprint in Wales that is commensurate to the contribution that Wales makes to the armed forces, including the numbers of men and women from Wales who serve in our armed forces.
I'd like to take this opportunity to place on record our gratitude to the men and women of our armed services who continue to help our nation overcome the unprecedented challenges associated with the COVID-19 pandemic. They have stepped up and provided vital support from the vaccine roll-out to assisting the Welsh ambulance service trust, delivering PPE and even food distribution. I'm sure that Members join me today in thanking them for everything that they have done.
Remembrance serves as an opportunity to remember the veterans of yesterday, but to also reaffirm our support for the veterans of today and to redouble our efforts for the veterans of tomorrow. In June, I launched the Welsh Government's third armed forces covenant annual report, capturing our ongoing commitment to the armed forces community. The report underlines what can be achieved when we work collaboratively across all sectors. And we've provided additional funding for Veterans' NHS Wales, bringing their funding to £920,000 per year, which is a 35 per cent increase to support veterans requiring help with mental health issues. Support can also be found through our 24/7 CALL mental health helpline—support we are committed to continuing.
The Welsh Government introduced the Great Place to Work for Veterans initiative in November 2020 to provide ex-service personnel with the option of joining the civil service. Through our employment action group, we are backing a service leavers and veterans employment event being held later this month, which will give employers the opportunity to learn about the transferrable skills of veterans, and, for veterans, the opportunity to hopefully gain future employment.
We've also worked in partnership with colleagues in the Scottish Government and Business in the Community to launch our 'Capitalising on Military Family Talent' document, which sets out available employer support for spouses and partners of serving personnel. And we have worked closely with the Ministry of Defence to develop a new family strategy for serving personnel, which will provide the support and information needed, whether it's advice on childcare support or support for children in education. Closer to home, we've invested £250,000 per year in Supporting Service Children in Education—SSCE Cymru—to provide advice and support for service children in Wales. Following a successful bid to the covenant fund for SSCE, I've appointed four service children regional schools liaison officers and they're actively engaging with and supporting schools to understand the needs of service children.
We continue to invest £275,000 each year in our armed forces liaison officers. They're our valued eyes and ears on the ground, and every time I have meetings with representatives from Governments elsewhere in the UK, they very much recognise the role and the value of those AFLOs. They continue to make good progress on the delivery of services for the armed forces community, including things like delivering mental health first aid courses to the armed forces community and support organisations, training for local authority staff, police forces, health boards and bespoke sessions for members of staff in the Department for Work and Pensions to raise awareness of the needs of veterans and their families, alongside working with military charities to set up veterans' hubs in local authorities to combat loneliness and provide support and advice.
During Armed Forces Week, we launched our first Wales resettlement guide. This was developed in collaboration with the Career Transition Partnership and the 160th (Welsh) Brigade and highlights the support available for serving personnel and their families returning to civilian life in Wales. These achievements, along with many others, can be credited to our collaborative approach. At ministerial level we meet biannually with our armed forces experts group, and later this year our three armed forces chiefs in Wales will, at the invitation of the First Minister, be invited to attend a meeting of the Cabinet where we can further strengthen our established and positive working relationships.
In closing, Dirprwy Lywydd, I want to briefly return to the focus of today’s remembrance debate. The motion asks us to honour the service and sacrifice of past and present serving personnel. It also provides for the opportunity to thank our current armed forces for their continued and valuable support in response to the COVID-19 pandemic, and to pay tribute to the work of the Royal British Legion as it celebrates its centenary year. It reaffirms our support for the armed forces community. And, of course, we, each and every one of us, should strive for a peaceful resolution to conflict and for an end to all wars. We remember all those who've lost their lives in wars and conflicts, and those who've suffered both mental and physical injury. We say a heartfelt 'thank you' as we pay tribute to the bravery and sacrifice of our armed forces, our veterans and their families.
Gan fyfyrio ar wrthdaro mwy diweddar, yn enwedig gyda digwyddiadau diweddar yn Affganistan, rwy'n credu ei bod yn iawn ac yn briodol i ni gymryd eiliad heddiw i gydnabod yr holl ddynion a menywod hynny a wasanaethodd yn Affganistan. A hoffwn hefyd gofnodi fy niolch i bawb a ddarparodd gymorth y mae mawr ei angen—y bobl hynny a weithiodd yn ddewr ochr yn ochr â'n lluoedd ac sydd bellach yn y broses o adleoli yma o Affganistan. Rwy'n credu ein bod ni i gyd yn cytuno bod arnom ni groeso cynnes Cymreig iddyn nhw am yr hyn a wnaethant.
Rydym wedi ymrwymo i gefnogi ein cymuned filwrol ac rydym yn falch o'r milwyr sy'n gwasanaethu a'r effaith gadarnhaol y mae ein lluoedd arfog a'u teuluoedd yn ei gael ar gymunedau. Felly, rydym yn parhau i bwysleisio'n llwyr wrth Lywodraeth y DU bwysigrwydd bod y lluoedd arfog yn cynnal presenoldeb ac ôl troed yng Nghymru sy'n gymesur â'r cyfraniad y mae Cymru'n ei wneud i'r lluoedd arfog, gan gynnwys nifer y dynion a'r menywod o Gymru sy'n gwasanaethu yn ein lluoedd arfog.
Hoffwn fanteisio ar y cyfle hwn i gofnodi ein diolch i ddynion a menywod ein gwasanaethau arfog sy'n parhau i helpu ein cenedl i oresgyn yr heriau digynsail sy'n gysylltiedig â phandemig COVID-19. Maen nhw wedi torchi llewys ac wedi darparu cymorth hanfodol wrth gyflwyno'r brechlyn i gynorthwyo ymddiriedolaeth gwasanaeth ambiwlans Cymru, darparu cyfarpar diogelu personol a hyd yn oed dosbarthu bwyd. Rwy'n siŵr bod Aelodau'n ymuno â mi heddiw i ddiolch iddyn nhw am bopeth y maen nhw wedi'i wneud.
Mae'r cyfnod cofio hwn yn gyfle i gofio cyn-filwyr ddoe, ond hefyd i ailddatgan ein cefnogaeth i gyn-filwyr heddiw ac i ddyblu ein hymdrechion i gyn-filwyr yfory. Ym mis Mehefin, lansiais drydydd adroddiad blynyddol cyfamod y lluoedd arfog Llywodraeth Cymru, gan gadarnhau ein hymrwymiad parhaus i gymuned y lluoedd arfog. Mae'r adroddiad yn tanlinellu'r hyn y gellir ei gyflawni pan fyddwn yn cydweithio ar draws pob sector. Ac rydym wedi darparu cyllid ychwanegol ar gyfer GIG Cymru i Gyn-filwyr, gan ddod â'u cyllid i £920,000 y flwyddyn, sy'n gynnydd o 35 y cant i gefnogi cyn-filwyr sydd angen cymorth gyda phroblemau iechyd meddwl. Gellir dod o hyd i gymorth hefyd drwy ein llinell gymorth iechyd meddwl CALL 24/7—cymorth yr ydym wedi ymrwymo i'w barhau.
Cyflwynodd Llywodraeth Cymru y fenter Gweithle Gwych i Gyn-Aelodau’r Lluoedd Arfog ym mis Tachwedd 2020 i roi'r dewis i gyn-filwyr y lluoedd arfog ymuno â'r gwasanaeth sifil. Drwy ein grŵp gweithredu cyflogaeth, rydym yn cefnogi digwyddiad cyflogaeth i'r rhai sy'n gadael y gwasanaeth a chyn-filwyr a gynhelir yn ddiweddarach y mis hwn, a fydd yn rhoi cyfle i gyflogwyr ddysgu am sgiliau trosglwyddadwy cyn-filwyr, ac, i gyn-filwyr, y cyfle i gael gwaith yn y dyfodol gobeithio.
Rydym hefyd wedi gweithio mewn partneriaeth â chydweithwyr yn Llywodraeth yr Alban a Busnes yn y Gymuned i lansio ein dogfen 'Manteisio ar Dalent Teuluoedd Milwrol', sy'n nodi'r cymorth sydd ar gael i gyflogwyr ar gyfer priod a phartneriaid milwyr sy'n gwasanaethu. Ac rydym wedi gweithio'n agos gyda'r Weinyddiaeth Amddiffyn i ddatblygu strategaeth deuluol newydd ar gyfer milwyr sy'n gwasanaethu, a fydd yn darparu'r cymorth a'r wybodaeth sydd eu hangen, boed hynny'n gyngor ar gymorth gofal plant neu'n gymorth i blant mewn addysg. Yn nes adref, rydym wedi buddsoddi £250,000 y flwyddyn yn y rhaglen Cynorthwyo Plant Milwyr yn Ysgolion Cymru—SSCE Cymru—i roi cyngor a chymorth i blant milwyr yng Nghymru. Yn dilyn cais llwyddiannus i'r gronfa gyfamod ar gyfer SSCE, rwyf wedi penodi pedwar swyddog cyswllt ysgolion rhanbarthol plant milwyr ac maen nhw wrthi'n ymgysylltu ag ysgolion ac yn eu cefnogi i ddeall anghenion plant milwyr.
Rydym yn parhau i fuddsoddi £275,000 bob blwyddyn yn ein swyddogion cyswllt y lluoedd arfog, AFLO. Nhw yw ein llygaid a'n clustiau gwerthfawr ar lawr gwlad, a bob tro y byddaf yn cael cyfarfodydd gyda chynrychiolwyr o Lywodraethau mewn rhannau eraill o'r DU, maen nhw'n cydnabod yn llwyr swyddogaeth a gwerth yr AFLO hynny. Maen nhw'n parhau i wneud cynnydd da o ran darparu gwasanaethau ar gyfer cymuned y lluoedd arfog, gan gynnwys pethau fel darparu cyrsiau cymorth cyntaf iechyd meddwl i gymuned y lluoedd arfog a sefydliadau cymorth, hyfforddiant i staff awdurdodau lleol, heddluoedd, byrddau iechyd a sesiynau pwrpasol i aelodau staff yn yr Adran Gwaith a Phensiynau i godi ymwybyddiaeth o anghenion cyn-filwyr a'u teuluoedd, ochr yn ochr â gweithio gydag elusennau milwrol i sefydlu canolfannau cyn-filwyr mewn awdurdodau lleol i fynd i'r afael ag unigrwydd a rhoi cymorth a chyngor.
Yn ystod Wythnos y Lluoedd Arfog, lansiwyd ein canllaw ailsefydlu cyntaf yng Nghymru. Datblygwyd hwn ar y cyd â'r Bartneriaeth Pontio Gyrfa a Brigâd 160 (Cymru) ac mae'n tynnu sylw at y cymorth sydd ar gael i filwyr sy'n gwasanaethu a'u teuluoedd sy'n dychwelyd i fywyd sifil yng Nghymru. Gellir rhoi clod am y cyflawniadau hyn, ynghyd â llawer o rai eraill, i'n dull cydweithredol. Ar lefel weinidogol, rydym yn cyfarfod bob dwy flynedd gyda grŵp o arbenigwyr ein lluoedd arfog, ac yn ddiweddarach eleni bydd ein tri phrif swyddog arfog yng Nghymru, ar wahoddiad y Prif Weinidog, yn cael eu gwahodd i gyfarfod o'r Cabinet lle gallwn gryfhau ein perthynas waith sefydledig a chadarnhaol ymhellach.
Wrth gloi, Dirprwy Lywydd, rwyf eisiau dychwelyd yn fyr at bwyslais y ddadl goffa heddiw. Mae'r cynnig yn gofyn i ni anrhydeddu gwasanaeth ac aberth milwyr sy'n gwasanaethu yn y gorffennol a'r presennol. Mae hefyd yn gyfle i ddiolch i'n lluoedd arfog presennol am eu cefnogaeth barhaus a gwerthfawr mewn ymateb i bandemig COVID-19, ac i dalu teyrnged i waith y Lleng Brydeinig Frenhinol wrth iddi ddathlu ei blwyddyn canmlwyddiant. Mae'n ailddatgan ein cefnogaeth i gymuned y lluoedd arfog. Ac, wrth gwrs, dylem ni, pob un ohonom, ymdrechu i gael datrysiad heddychlon i wrthdaro a rhoi terfyn ar bob rhyfel. Rydym yn cofio pawb sydd wedi colli eu bywydau mewn rhyfeloedd a gwrthdaro, a'r rhai sydd wedi dioddef anaf meddyliol a chorfforol. Dywedwn 'diolch' o galon wrth i ni dalu teyrnged i ddewrder ac aberth ein lluoedd arfog, ein cyn-filwyr a'u teuluoedd.
Byddwn yn eu cofio.
We will remember them.
Rwyf wedi dethol y gwelliant i'r cynnig. Galwaf ar Heledd Fychan i gynnig y gwelliant a gyflwynwyd yn enw Siân Gwenllian.
I have selected the amendment to the motion. I call on Heledd Fychan to move the amendment tabled in the name of Siân Gwenllian.
Gwelliant 1—Siân Gwenllian
Ychwanegu pwyntiau newydd ar ddiwedd y cynnig:
Yn cefnogi'r angen i ymdrechu i gael datrysiad heddychlon i bob gwrthdaro a rhoi terfyn ar ryfel.
Yn cofio pawb sydd wedi colli eu bywydau mewn rhyfeloedd a gwrthdaro, gan gynnwys anafusion sifil.
Amendment 1—Siân Gwenllian
Add as new points at end of motion:
Supports the need to strive for peaceful resolutions to all conflicts and for an end to war.
Remembers all those who have lost their lives in wars and conflicts, including civilian casualties.
Cynigiwyd gwelliant 1.
Amendment 1 moved.
Diolch, Dirprwy Lywydd. Hoffwn ddechrau drwy dalu teyrnged i bawb sydd wedi colli eu bywydau mewn rhyfeloedd. Mae gwahaniaeth sylfaenol rhwng dathlu rhyfel a nodi aberth unigolion, ac wrth i ni gofio'r holl rai a gollwyd oherwydd rhyfel a gwrthdaro yr wythnos yma, mae’n bwysig hefyd cofio arwyddocâd eu haberth. Wrth gofio, rhaid mynnu cynnydd hefyd ar waith heddwch, a gofynnaf yn garedig am eich cefnogaeth drawsbleidiol ar gyfer ein gwelliant sydd yn nodi cefnogaeth i’r angen i ymdrechu i sicrhau atebion heddychlon i bob gwrthdaro. Llynedd, fe wnaethom groesawu sefydlu Academi Heddwch Cymru, a thestun balchder yw gweld eu gwaith dros y flwyddyn ddiwethaf, megis seremoni gwobrau heddychwyr ifanc, lle dathlwyd cyfraniadau pobl ifanc i heddwch. Golyga hyn bod y cenedlaethau nesaf yn cael cefnogaeth i lunio dyfodol heddychlon.
Dros y degawdau diwethaf mae gan Gymru record ddinesig arbennig mewn perthynas â hybu heddwch a chydsafiad rhyngwladol. Gwelwyd hyn yn fwyaf diweddar wrth i Urdd Gobaith Cymru groesawu teuluoedd o ffoaduriaid o Affganistan a oedd angen llety ar frys. Mae enghreifftiau di-ri eraill ar hyd y blynyddoedd, megis neges heddwch ac ewyllys da gan bobl ifanc Cymru, a fydd yn dathlu ei ganmlwyddiant flwyddyn nesaf; yr apêl heddwch a wnaed yn 1923 a 1924, pan lofnododd 40 y cant o ferched Cymru ddeiseb yn galw ar ferched yn Amercia i lobïo Arlywydd America i ymuno â Chynghrair y Cenhedloedd; a’r ymgyrchoedd yn erbyn arfau sydd wedi para 40 mlynedd gan CND Cymru a sefydliadau fel mudiad gwrthapartheid Cymru.
Mewn maes sydd wedi bod am ddegawdau yn anllywodraethol gan fwyaf, hoffwn feddwl ein bod yn parhau i wneud cynnydd ar waith heddwch wrth gael strategaeth cysylltiadau rhyngwladol yn 2019. Fe fydd Plaid Cymru bob amser yn barod i weithio gyda’r academi i sicrhau bod heddwch yn ganolog yn strategaethau a pholisïau Llywodraeth Cymru, a bod Cymru’n gwneud cyfraniad tuag at ymchwil ac arfer a gaiff ei gydnabod yn fyd-eang. Mae’r hyn rydym wedi ei gyflawni ers diwedd y rhyfeloedd byd yn ein hatgoffa bod munud o dawelwch yn deyrnged fach i’r rheini sydd wedi colli eu bywydau yn enw rhyfel. Ond nid yw munud yn ddigon. Rhaid hefyd eu cofio yn ein gwaith ac yn ein gweithredoedd drwy gydol y flwyddyn, fel nad yw eu haberth yn ofer.
Thank you, Dirprwy Lywydd. I would like to start by paying tribute to all of those who have lost their lives in wars. There is a fundamental difference between celebrating war and noting the sacrifice of individuals, and as we remember all of those we have lost in war and conflict this week, it's also important to remember the significance of their sacrifice. In remembering them, we must also demand progress on peace work, and I kindly ask you for your cross-party support for our amendment, which seeks support regarding the need to strive for peaceful resolutions to all conflicts. Last year, we welcomed the founding of the Wales peace academy, and we are proud to see its work over the past year, such as holding a ceremony for the young peacemakers awards, where we celebrated young people's contributions to peace. This means that the next generation is being supported in shaping a peaceful future.
Over the past few decades, Wales has had an outstanding civic record in terms of promoting international peace and solidarity. This was seen most recently when Urdd Gobaith Cymru welcomed the families of Afghan refugees who needed accommodation urgently. There have been countless other examples over the years, such as the message of peace and goodwill from the young people of Wales, which will celebrate its centenary next year; the peace appeal made in 1923 and 1924, when 40 per cent of Welsh women signed a petition calling on women in America to lobby the American President to join the League of Nations; and the disarmament campaigns that have been undertaken for 40 years by CND Cymru and organisations such as the Welsh anti-apartheid movement.
In an area that has, for decades, been mostly nongovernmental, I would like to think that we continue to make progress on peace work in having an international relations strategy in 2019. Plaid Cymru will always be ready to work with the academy to ensure that peace is at the heart of the strategies and policies of the Welsh Government, and that Wales makes a contribution to research and practice that is recognised globally. What we've achieved since the end of the world wars reminds us that a minute's silence is a small tribute to those who have lost their lives in war. But a minute is not enough. We must also remember them in our work and in our actions throughout the year, so that their sacrifice is not in vain.
In this centenary year of the Royal British Legion, it is pertinent that our cross-party motion today proposes that this Senedd remembers and recognises the contribution of all those who have served and continue to serve in our armed forces, particularly those who paid the ultimate sacrifice.
As our motion also states, we must welcome and pay tribute to the support that third sector organisations provide to our armed forces community in Wales, which include the Change Step peer mentoring service, delivered by veterans for veterans, led by CAIS, now part of Adferiad Recovery; Woody’s Lodge, providing a communications and social hub for the ex-forces community in Wales; Alabaré and First Choice Housing Association’s homes for veterans; the armed forces charity SSAFA; and, of course, the Royal British Legion. I apologise to any others I've not had time to mention.
Over 6 million men served in the first world war, and of those who came back, 1.75 million were disabled. On 15 May 1921, the British legion was formed by Field Marshal Earl Haig and Bombardier Tom Lister, bringing together four national organisations of ex-servicemen. The women's section quickly followed. In September 1921, the legion adopted the poppy as a symbol of remembrance, and its poppy factory opened the following year. Tomorrow, I'm sponsoring the Royal British Legion's centenary drop-in reception, and Members are urged to attend.
Ahead of May's Senedd's elections, the legion manifesto included calls on the next Welsh Government—this Welsh Government—to work with the Ministry of Defence to provide resettlement centre services in Wales, ensure that injured veterans can consistently access chronic pain treatment, commit to permanently fund the Supporting Service Children in Education Wales fund, expand and accelerate roll-out of guaranteed interviews for armed forces service leavers, reservists and spouses for public sector jobs in Wales, extend housing priority need post military service, ensure divorced or separated spouses and partners of service personnel in Wales can access housing support, and deliver better support to veterans with substance misuse issues.
It's 16 years since I first raised the need for traumatised ex-forces personnel to access mental health care and receive priority treatment here. Regrettably, my repeated pleas to sustain residential respite and treatment in Wales for those with acute needs fell on deaf ears. The Welsh Government did eventually launch Veterans' NHS Wales, providing veterans living in Wales with non-residential assessment and psychological treatment for mental health problems, including PTSD. However, working with the sector, I repeatedly called for its funding to be reviewed over the following years. As I said here remotely last November:
'It's imperative that the hard work of Veterans' NHS Wales both continues and continues to expand'—
and that—
'Veterans' NHS Wales's business case for increased funding now is inarguable'.
I therefore welcome the increased funding since announced. They tell me that they're grateful for this increase this year to keep the staff employed that Help for Heroes funded for three years. They add, however, that there were several other funding requests in their business case that the Welsh Government failed to fund, including NHS-employed peer mentors and increased psychiatrist sessions, currently only one day per month. Only yesterday, BBC Wales reported veterans in Wales with PTSD calling for more support.
I led a short debate here in January 2008 supporting the legion's Honour the Covenant campaign, concluding that this must be fought until it is won. And I welcomed that it's been written into legislation 10 years ago. However, I continue to receive casework where public bodies are not honouring this. In its independent review of the covenant to mark its first decade, the legion states that although it doesn't require 'fundamental change' for the next decade, it does require
'renewed vigour in communication and a determination to ensure that it meets the needs of all those in the Armed Forces community who need it.'
I first led a debate here calling on the Welsh Government to establish an armed forces commissioner seven years ago. When I raised this again three years ago, the Welsh Government told me this would divert resources from practical services and support. I therefore welcome the announcement in the UK autumn budget of the establishment of a veterans commissioner for Wales, who will work to improve the lives—
Yn ystod blwyddyn canmlwyddiant y Lleng Brydeinig Frenhinol, mae'n berthnasol bod ein cynnig trawsbleidiol heddiw yn cynnig bod y Senedd hon yn cofio ac yn cydnabod cyfraniad pawb sydd wedi gwasanaethu ac yn parhau i wasanaethu yn ein lluoedd arfog, yn enwedig y rhai a wnaeth yr aberth eithaf.
Fel y dywed ein cynnig hefyd, rhaid i ni groesawu a thalu teyrnged i'r gefnogaeth y mae sefydliadau'r trydydd sector yn ei rhoi i gymuned ein lluoedd arfog yng Nghymru, sy'n cynnwys gwasanaeth mentora cymheiriaid Newid Cam, a ddarperir gan gyn-filwyr ar gyfer cyn-filwyr, dan arweiniad CAIS, sydd bellach yn rhan o Adferiad Recovery; Woody's Lodge, sy'n darparu canolfan gyfathrebu a chymdeithasol ar gyfer y gymuned gyn-filwyr yng Nghymru; Cartrefi Alabaré a Chymdeithas Tai Dewis Cyntaf ar gyfer cyn-filwyr; elusen y lluoedd arfog SSAFA; ac, wrth gwrs, y Lleng Brydeinig Frenhinol. Ymddiheuraf i unrhyw un arall nad wyf wedi cael amser i sôn amdanyn nhw.
Gwasanaethodd dros 6 miliwn o ddynion yn y rhyfel byd cyntaf, ac o'r rhai a ddaeth yn ôl, roedd 1.75 miliwn yn anabl. Ar 15 Mai 1921, ffurfiwyd y lleng Brydeinig gan Field Marshal Earl Haig a Bombardier Tom Lister, gan ddod â phedwar sefydliad cenedlaethol o gyn-filwyr at ei gilydd. Dilynodd adran y menywod yn gyflym. Ym mis Medi 1921, mabwysiadodd y lleng y pabi fel symbol o goffadwriaeth, ac agorodd ei ffatri pabi y flwyddyn ganlynol. Yfory, rwy'n noddi derbyniad galw heibio canmlwyddiant y Lleng Brydeinig Frenhinol, ac anogir yr Aelodau i fod yn bresennol.
Cyn etholiadau'r Senedd ym mis Mai, roedd maniffesto'r lleng yn cynnwys galwadau ar Lywodraeth nesaf Cymru—y Lywodraeth Cymru hon—i weithio gyda'r Weinyddiaeth Amddiffyn i ddarparu gwasanaethau canolfannau ailsefydlu yng Nghymru, sicrhau y gall cyn-filwyr a anafwyd gael gafael ar driniaeth poen cronig yn gyson, ymrwymo i ariannu'n barhaol y gronfa Cynorthwyo Plant Milwyr yn Ysgolion Cymru, ehangu a chyflymu'r broses o gyflwyno cyfweliadau gwarantedig ar gyfer y rhai sy'n gadael y lluoedd arfog, milwyr wrth gefn a gwŷr a gwragedd priod ar gyfer swyddi yn y sector cyhoeddus yng Nghymru, ymestyn yr angen am flaenoriaethau tai ar ôl gwasanaeth milwrol, sicrhau bod gwŷr neu wragedd neu bartneriaid milwr sydd wedi ysgaru neu wedi gwahanu yng Nghymru yn gallu cael gafael ar gymorth tai, a darparu gwell cymorth i gyn-filwyr sydd â phroblemau camddefnyddio sylweddau.
Mae'n 16 mlynedd ers i mi godi'r angen i gyn-filwyr y lluoedd arfog â thrawma gael mynediad at ofal iechyd meddwl a chael triniaeth â blaenoriaeth yma. Yn anffodus, mae fy mhledion mynych i gynnal seibiant preswyl a thriniaeth yng Nghymru ar gyfer y rhai ag anghenion acíwt wedi cael eu hanwybyddu. Yn y pen draw, lansiwyd GIG Cymru i Gyn-filwyr, gan ddarparu asesiadau dibreswyl a thriniaeth seicolegol i gyn-filwyr sy'n byw yng Nghymru ar gyfer problemau iechyd meddwl, gan gynnwys anhwylder straen wedi trawma, PTSD. Fodd bynnag, gan weithio gyda'r sector, galwais dro ar ôl tro am adolygu ei gyllid dros y blynyddoedd dilynol. Fel y dywedais yma o bell fis Tachwedd diwethaf:
'Mae'n hanfodol fod gwaith caled GIG Cymru i Gyn-filwyr yn parhau ac yn parhau i ehangu'
ac—
'Mae achos busnes GIG Cymru i Gyn-filwyr dros fwy o arian bellach yn ddiymwad'.
Rwyf felly'n croesawu'r cynnydd yn y cyllid a gyhoeddwyd ers hynny. Dywedant wrthyf eu bod yn ddiolchgar am y cynnydd hwn eleni i gadw'r staff yn gyflogedig a ariannwyd gan Help for Heroes am dair blynedd. Fodd bynnag, maen nhw'n ychwanegu bod sawl cais arall am gyllid yn eu hachos busnes y mae Llywodraeth Cymru wedi methu ag ariannu, gan gynnwys mentoriaid cymheiriaid a gyflogir gan y GIG a mwy o sesiynau seiciatrydd, dim ond un diwrnod y mis ar hyn o bryd. Dim ond ddoe, adroddodd BBC Wales am gyn-filwyr yng Nghymru gydag anhwylder straen wedi trawma yn galw am fwy o gefnogaeth.
Arweiniais ddadl fer yma ym mis Ionawr 2008 yn cefnogi ymgyrch Anrhydeddu'r Cyfamod y lleng, gan ddod i'r casgliad bod yn rhaid ymladd hyn nes iddo gael ei ennill. A chroesawais ei fod wedi'i gynnwys mewn deddfwriaeth 10 mlynedd yn ôl. Fodd bynnag, rwy'n parhau i gael gwaith achos lle nad yw cyrff cyhoeddus yn anrhydeddu hyn. Yn ei adolygiad annibynnol o'r cyfamod i nodi ei ddegawd cyntaf, mae'r lleng yn datgan, er nad oes angen 'newid sylfaenol' ar gyfer y degawd nesaf, ei bod yn gofyn am
'egni o'r newydd mewn cyfathrebu a phenderfyniad i sicrhau ei fod yn diwallu anghenion pawb yng nghymuned y Lluoedd Arfog sydd ei angen.'
Arweiniais ddadl yma am y tro cyntaf saith mlynedd yn ôl yn galw ar Lywodraeth Cymru i sefydlu comisiynydd y lluoedd arfog. Pan godais hyn eto dair blynedd yn ôl, dywedodd Llywodraeth Cymru wrthyf y byddai hyn yn dargyfeirio adnoddau o wasanaethau a chymorth ymarferol. Rwyf felly'n croesawu'r cyhoeddiad yng nghyllideb hydref y DU ynghylch sefydlu comisiynydd cyn-filwyr i Gymru, a fydd yn gweithio i wella bywydau—
Mark, can you conclude now, please?
Mark, a wnewch chi ddod i ben nawr, os gwelwch yn dda?
—and opportunities of the Welsh veterans community, recognising their contribution to UK armed forces.
To conclude, I once again express gratitude for the significant contribution made by the armed forces to the COVID-19 response in Wales, emphasise the need to strive for peaceful resolution to all conflicts and remember all those, military and civilian, who have lost their lives in war.
—a chyfleoedd cymuned cyn-filwyr Cymru, gan gydnabod eu cyfraniad i luoedd arfog y DU.
I gloi, rwyf unwaith eto'n mynegi diolch am y cyfraniad sylweddol a wnaed gan y lluoedd arfog i ymateb COVID-19 yng Nghymru, gan bwysleisio'r angen i ymdrechu i ddatrys pob gwrthdaro yn heddychlon a chofio pawb, milwrol a sifiliaid, sydd wedi colli eu bywydau mewn rhyfel.
It's been a somewhat fractious afternoon, and I think it's right and proper that we conclude our deliberations this afternoon by coming together and remembering that there's much more that unites us, even Darren, than divides us. I'd like to start my contribution to this debate by saying a word about Darren's commitment to the cross-party group on the armed forces, and I know it's something that is appreciated by the veteran and armed forces community across Wales, and I'd certainly like to pay tribute to you, Darren, for the work that you do in leading that group. Also, the Welsh Government has, over the years, sought and worked to ensure that the support that is available from the Welsh Government is provided both to veterans and to the serving armed forces community and meets all the obligations of the covenant, but seems to go further as well.
Mae wedi bod yn brynhawn braidd yn gecrus, a chredaf ei bod yn iawn ac yn briodol ein bod yn cwblhau ein trafodaethau y prynhawn yma drwy ddod at ein gilydd a chofio bod llawer mwy sy'n ein huno, hyd yn oed Darren, nag sy'n ein rhannu. Hoffwn ddechrau fy nghyfraniad i'r ddadl hon drwy ddweud gair am ymrwymiad Darren i'r grŵp trawsbleidiol ar y lluoedd arfog, a gwn ei fod yn rhywbeth a werthfawrogir gan gymuned y cyn-filwyr a'r lluoedd arfog ledled Cymru, a hoffwn yn sicr dalu teyrnged i chi, Darren, am y gwaith a wnewch wrth arwain y grŵp hwnnw. Hefyd, mae Llywodraeth Cymru, dros y blynyddoedd, wedi ceisio ac wedi gweithio i sicrhau bod y cymorth sydd ar gael gan Lywodraeth Cymru yn cael ei ddarparu i gyn-filwyr ac i gymuned y lluoedd arfog sy'n gwasanaethu ac yn bodloni holl rwymedigaethau'r cyfamod, ond mae'n ymddangos ei fod yn mynd ymhellach hefyd.
In contributing this afternoon, I've been reflecting on the centenary of the Royal British Legion. It was, of course, established in the shadow of the great war, and many of the things that we see today were influenced by that conflict. We don't celebrate conflict, and we don't celebrate war, we take a moment to bow our heads in silence, to remember those people who were lost, who sacrificed for our freedoms and to protect our society and our communities. Nobody there takes any pleasure in war and warfare, but we recognise the importance of their sacrifice, and we bow our heads in silence, and that silence represents the memory of that conflict. In the same way, when those of us who have visited those cemeteries across the western front and in Normandy and elsewhere—you will see those graves, each one of them equal, not according to rank, not according to social standing, but together in death in equality, again, as a consequence of that sacrifice. The cenotaphs and the memorials that we see in every town, every community, every village, every city of this land, again remember the sacrifice of those men and women in, largely, the first and second world wars, but also in subsequent conflicts. And when I stand again with the British legion and with others in Abertillery on Sunday morning, we will bow our heads in memory of the people from our communities that were lost in fighting for our livelihoods and our lives and our country.
It's important that we honour that memory, but it is also important that today we honour that memory not simply on one day or two days of the year, but on 365 days of the year by ensuring that we don't let people down, that we do have the services available to veterans, that we do provide services for the serving community, that we're able to ensure that whether it's the physical health or mental health needs, they are met, and that we continue to provide support for the armed forces in this country. The First Minister mentioned during questions earlier this afternoon that Wales has traditionally and still does contribute a greater number of people to serve in the armed forces than our population. It is important that we're able to continue to support those who are serving today, to ensure that they have not only the equipment that they need, but we support the industrial base that maintains our freedoms, that we support the industrial base that ensures that our armed forces have everything they need to keep them safe and to protect them when they are fighting for us, and we have an absolute responsibility to do that, but also to ensure that we can provide the bases, the locations, facilities for the armed forces here in Wales.
Some of us joined the army in operation Cambrian patrol earlier this autumn, and we saw again the sacrifices that people make and what is expected of servicepeople today. It is important that we're able to continue to do that.
So, in conclusion, Deputy Presiding Officer, I hope that we will join together in this Chamber and beyond in bowing our heads this weekend and this week in memory of all those who have gone before us. But, next Monday, we roll up our sleeves to continue the work to support those people who are with us today who have served and those who are continuing to serve.
Wrth gyfrannu'r prynhawn yma, rwyf wedi bod yn myfyrio ar ganmlwyddiant y Lleng Brydeinig Frenhinol. Roedd, wrth gwrs, wedi'i sefydlu yng nghysgod y rhyfel mawr, a dylanwadwyd ar lawer o'r pethau a welwn ni heddiw gan y gwrthdaro hwnnw. Nid ydym yn dathlu gwrthdaro, ac nid ydym yn dathlu rhyfel, rydym yn cymryd eiliad i grymu pen mewn distawrwydd, i gofio'r bobl hynny a gollwyd, a aberthodd dros ein rhyddid ac i ddiogelu ein cymdeithas a'n cymunedau. Nid oes neb yno'n cymryd unrhyw bleser mewn rhyfel a rhyfeloedd, ond rydym yn cydnabod pwysigrwydd eu haberth, ac rydym yn crymu pen mewn distawrwydd, ac mae'r distawrwydd hwnnw'n cynrychioli cof y gwrthdaro hwnnw. Yn yr un modd, pan fydd y rheini ohonom sydd wedi ymweld â'r mynwentydd hynny ar draws y ffrynt orllewinol ac yn Normandi ac mewn mannau eraill—fe welwch y beddau hynny, pob un ohonyn nhw'n gyfartal, nid yn ôl safle, nid yn ôl statws cymdeithasol, ond gyda'i gilydd mewn marwolaeth mewn cydraddoldeb, unwaith eto, o ganlyniad i'r aberth hwnnw. Mae'r senotaffau a'r cofebau a welwn ym mhob tref, pob cymuned, pob pentref, pob dinas yn y wlad hon, unwaith eto'n cofio aberth y dynion a'r menywod hynny yn y rhyfel byd cyntaf a'r ail ryfel byd, i raddau helaeth, ond hefyd mewn gwrthdrawiadau dilynol. A phan fyddaf yn sefyll eto gyda'r lleng Brydeinig a chydag eraill yn Abertyleri fore Sul, byddwn yn crymu pen er cof am y bobl o'n cymunedau a gollwyd wrth ymladd am ein bywoliaeth a'n bywydau a'n gwlad.
Mae'n bwysig ein bod yn anrhydeddu'r cof hwnnw, ond mae'n bwysig hefyd ein bod heddiw'n anrhydeddu'r cof hwnnw nid yn unig ar un diwrnod neu ddau ddiwrnod o'r flwyddyn, ond ar 365 diwrnod o'r flwyddyn drwy sicrhau nad ydym yn siomi pobl, bod gennym y gwasanaethau ar gael i gyn-filwyr, ein bod yn darparu gwasanaethau i gymuned y lluoedd arfog, ein bod yn gallu sicrhau, boed yn anghenion iechyd corfforol neu iechyd meddwl, eu bod yn cael eu diwallu, a'n bod yn parhau i ddarparu cymorth i'r lluoedd arfog yn y wlad hon. Soniodd y Prif Weinidog yn ystod cwestiynau yn gynharach y prynhawn yma fod Cymru yn draddodiadol ac yn dal i gyfrannu mwy o bobl i wasanaethu yn y lluoedd arfog na'n poblogaeth. Mae'n bwysig ein bod yn gallu parhau i gefnogi'r rhai sy'n gwasanaethu heddiw, i sicrhau bod ganddyn nhw, nid yn unig yr offer sydd ei angen arnyn nhw, ond ein bod yn cefnogi'r sylfaen ddiwydiannol sy'n cynnal ein rhyddid, ein bod yn cefnogi'r sylfaen ddiwydiannol sy'n sicrhau bod gan ein lluoedd arfog bopeth sydd ei angen arnyn nhw i'w cadw'n ddiogel ac i'w hamddiffyn pan fyddant yn ymladd drosom, ac mae gennym ni gyfrifoldeb llwyr i wneud hynny, ond hefyd i sicrhau y gallwn ddarparu'r seiliau, y lleoliadau, y cyfleusterau ar gyfer y lluoedd arfog yma yng Nghymru.
Ymunodd rhai ohonom â'r fyddin ar batrôl ymgyrch Cambrian yn gynharach yr hydref hwn, a gwelsom eto'r aberth y mae pobl yn ei wneud a'r hyn a ddisgwylir gan filwyr heddiw. Mae'n bwysig ein bod yn gallu parhau i wneud hynny.
Felly, i gloi, Dirprwy Lywydd, gobeithiaf y byddwn yn ymuno â'n gilydd yn y Siambr hon a thu hwnt i grymu pen y penwythnos hwn a'r wythnos hon er cof am bawb aeth o'n blaenau ni. Ond, ddydd Llun nesaf, byddwn yn torchi llewys i barhau â'r gwaith i gefnogi'r bobl hynny sydd gyda ni heddiw sydd wedi gwasanaethu a'r rhai sy'n parhau i wasanaethu.
This time of year is a chance for many to pause and consider those affected by armed conflict around the world. As someone who had a grandfather who served and remembers him talking about his experiences, I'm familiar with the impact the armed forces can have on your life, good and bad. We know from research conducted by the Plaid Cymru team in Westminster that ex-armed forces personnel often end up sleeping rough on the streets, in prison or dealing with substance misuse. Allied to this research was a call by our party for much improved aftercare for veterans, something that is particularly important in Wales given the disproportionately high numbers of armed service personnel, or former armed service personnel, from this country.
The armed forces covenant, which was enshrined in law 10 years ago, was a response to the lack of fair play when it comes to the treatment of veterans. Things have got better since the introduction of this legislation, but there is room for improvement. For example, the armed forces expert group, which advises on how public services can meet the needs of the armed forces community, has said there are several things that the Government in Wales could do to make things better. This includes a national plan to implement changes from the Armed Forces Act 2006, a commitment to permanently fund the supporting service children in education Wales fund and extending housing priority to cover five years after leaving military service. Having said that, praise should be given when it's due, and Plaid Cymru welcomes the recent commitment in the autumn budget to establish the first veterans' commissioner for Wales. This will hopefully help to catch those who fall when they are forgotten about by those in Westminster who seem happy enough to send our men and women into conflict but less eager to help repair the damage this causes.
Third sector organisations carry out fantastic work, but the Westminster Government needs to step up and do more for all those who have served and require ongoing support. When this happens, we may see a significant drop in the number of ex-armed services personnel ending up homeless or with some form of addiction. It will also ease the burden on the charity sector, which has to do what any responsible Government should be doing in the first place. A Government's obligation to people who have served does not end when they leave the forces, and the sooner that is realised by those in Westminster, the better. This Remembrance Day, a lasting and fitting testament to all those who have served would be to greatly improve state support services that will keep veterans in mind all year round, not just on Remembrance Day. Diolch yn fawr.
Mae'r adeg hon o'r flwyddyn yn gyfle i lawer oedi ac ystyried y rhai y mae gwrthdaro arfog ledled y byd wedi effeithio arnyn nhw. Fel rhywun a oedd â thad-cu a wasanaethodd ac sy'n ei gofio yn sôn am ei brofiadau, rwy'n gyfarwydd â'r effaith y gall y lluoedd arfog ei chael ar eich bywyd, yn dda ac yn ddrwg. Rydym ni'n gwybod o ymchwil a gafodd ei gynnal gan dîm Plaid Cymru yn San Steffan fod cyn-bersonél y lluoedd arfog yn aml yn cysgu ar y strydoedd, yn y carchar neu'n ymdopi â chamddefnyddio sylweddau. Yn gysylltiedig â'r ymchwil hon roedd galwad gan ein plaid am well ôl-ofal i gyn-filwyr, rhywbeth sy'n arbennig o bwysig yng Nghymru o ystyried y niferoedd anghymesur o uchel o bersonél y lluoedd arfog, neu gyn-bersonél y lluoedd arfog, o'r wlad hon.
Roedd cyfamod y lluoedd arfog, a gafodd ei ymgorffori yn y gyfraith 10 mlynedd yn ôl, yn ymateb i'r diffyg chwarae teg o ran trin cyn-filwyr. Mae pethau wedi gwella ers cyflwyno'r ddeddfwriaeth hon, ond mae lle i wella. Er enghraifft, mae grŵp arbenigol y lluoedd arfog, sy'n cynghori ar sut y gall gwasanaethau cyhoeddus ddiwallu anghenion cymuned y lluoedd arfog, wedi dweud bod sawl peth y gallai'r Llywodraeth yng Nghymru ei wneud i wella pethau. Mae hyn yn cynnwys cynllun cenedlaethol i weithredu newidiadau o Ddeddf y Lluoedd Arfog 2006, ymrwymiad i ariannu'n barhaol gronfa Cymru i gefnogi addysg plant y lluoedd arfog ac ymestyn blaenoriaeth tai i gynnwys pum mlynedd ar ôl gadael gwasanaeth milwrol. Wedi dweud hynny, dylid rhoi canmoliaeth pan fo'n ddyledus, ac mae Plaid Cymru yn croesawu'r ymrwymiad diweddar yng nghyllideb yr hydref i sefydlu comisiynydd cyn-filwyr cyntaf Cymru. Gobeithio y bydd hyn yn helpu i ddal y rhai sy'n syrthio pan fydd y rhai yn San Steffan, sy'n ymddangos yn ddigon hapus i anfon ein dynion a'n menywod i faes y gad ond sy'n llai awyddus i helpu i wella'r niwed y mae hyn yn ei achosi, yn anghofio amdanyn nhw.
Mae sefydliadau'r trydydd sector yn gwneud gwaith gwych, ond mae angen i Lywodraeth San Steffan wella a gwneud mwy i bawb sydd wedi gwasanaethu ac y mae angen cymorth parhaus arnyn nhw. Pan fydd hyn yn digwydd, efallai y gwelwn ni ostyngiad sylweddol yn nifer cyn-bersonél y lluoedd arfog sy'n mynd yn ddigartref neu'n gaeth i rywbeth. Bydd hefyd yn lleddfu'r baich ar y sector elusennol, sy'n gorfod gwneud yr hyn y dylai unrhyw Lywodraeth gyfrifol fod yn ei wneud yn y lle cyntaf. Nid yw rhwymedigaeth Llywodraeth i bobl sydd wedi gwasanaethu yn dod i ben pan fyddan nhw'n gadael y lluoedd, a gorau po gyntaf y bydd y rhai yn San Steffan yn sylweddoli hynny. Diwrnod y Cofio hwn, testament parhaol a phriodol i bawb sydd wedi gwasanaethu fyddai gwella'n sylweddol wasanaethau cymorth y wladwriaeth a fydd yn cadw cyn-filwyr mewn cof drwy gydol y flwyddyn, nid ar Ddiwrnod y Cofio yn unig. Diolch yn fawr.
I want to first of all just thank the Deputy Minister and the Welsh Government for working on a cross-party basis and for bringing this debate forward today. This Thursday, of course, marks the hundred and third anniversary of the signing of the armistice that ended the first world war, a war that saw over 1 million British casualties, 40,000 of which were from Wales. And since the armistice was signed, nearly 0.5 million more British troops have made the ultimate sacrifice in wars against fascism, totalitarianism and foreign aggression. And this Remembrance Day, we don't just mark and remember those who gave their lives for the country 103 years ago, we also mark seven years since the end of the war in Afghanistan, 10 years since the end of the war in Iraq, 30 years since the end of the Gulf war, 39 years since the end of the Falklands war, 68 years since the end of the Korean war and, of course, 76 years since the end of world war two. These were wars and conflicts that saw thousands of British servicemen make the ultimate sacrifice, and it's during this and all future Remembrance Weeks that we must remember and honour them.
It's also important that we note and celebrate the commitment of serving personnel across Wales at the moment, including reservists as well and veterans and their families, and the contribution that they make each and every day of the year, as has already been said by others. It is the commitment that our serving personnel make when they're deployed abroad or at sea for months without seeing their families, the commitment that reservists make to give up their free time to play a vital role in supporting the operations and defence capabilities here in the UK, and the commitment that veterans show when they re-enter civilian life and bring the valuable skills which they have acquired from the military with them. And it's because of that commitment that we as lawmakers and citizens must honour the armed forces covenant. That promise that we make as a nation that we will ensure that those who serve or have served in the armed forces—and their families—are treated fairly and will not face disadvantage. And as chair of the cross-party group on armed forces and cadets, I want to register my appreciation to the Deputy Minister and her predecessors and her officials for their continued commitment to honouring that covenant.
A great deal has been achieved in Wales over the years, including the establishment of Veterans' NHS Wales, the appointment of a Minister with responsibility for the armed forces, the commitment to the ongoing financial support for those very important armed forces liaison officers, the guaranteed interview scheme for veterans and of course, I could go on. They're all making a real difference to people across the country, but it's also true to say that there's still room for further improvement; there always is. And I would like to see more timely support for veterans who have mental health problems; more sustainable funding for those peer mentors that are incredibly important as part of the support programme, too.
Hoffwn i ddiolch yn gyntaf i'r Dirprwy Weinidog a Llywodraeth Cymru am weithio yn drawsbleidiol ac am gyflwyno'r ddadl hon heddiw. Mae'r dydd Iau hwn, wrth gwrs, yn nodi cant a thair blynedd ers llofnodi'r cadoediad a ddaeth â'r rhyfel byd cyntaf i ben, rhyfel lle cafodd dros 1 miliwn o bobl Prydain eu hanafu, a 40,000 o'r rhain yn dod o Gymru. Ac ers llofnodi'r cadoediad, mae bron i 0.5 miliwn yn fwy o filwyr Prydain wedi gwneud yr aberth eithaf mewn rhyfeloedd yn erbyn ffasgaeth, totalitariaeth ac ymddygiad ymosodol tramor. Ar Ddiwrnod y Cofio hwn, nid ydym ni ond yn nodi ac yn cofio'r rhai a roddodd eu bywydau dros y wlad 103 mlynedd yn ôl, rydym ni hefyd yn nodi saith mlynedd ers diwedd y rhyfel yn Affganistan, 10 mlynedd ers diwedd y rhyfel yn Irac, 30 mlynedd ers diwedd rhyfel y Gwlff, 39 mlynedd ers diwedd rhyfel y Falklands, 68 mlynedd ers diwedd rhyfel Korea ac, wrth gwrs, 76 mlynedd ers diwedd yr ail ryfel byd. Rhyfeloedd a gwrthdaro oedd y rhain lle gwnaeth miloedd o filwyr Prydain yr aberth eithaf, ac yn ystod Wythnos y Cofio hon a'r holl Wythnosau Cofio yn y dyfodol y mae'n rhaid i ni eu cofio a'u hanrhydeddu.
Mae hefyd yn bwysig ein bod ni'n nodi ac yn dathlu ymrwymiad personél sy'n gwasanaethu ledled Cymru ar hyn o bryd, gan gynnwys milwyr wrth gefn yn ogystal â chyn-filwyr a'u teuluoedd, a'r cyfraniad y maen nhw'n ei wneud bob dydd o'r flwyddyn, fel y mae eraill wedi ei ddweud eisoes. Yr ymrwymiad y mae ein personél sy'n gwasanaethu yn ei wneud pan fyddan nhw’n cael eu hanfon dramor neu ar y môr am fisoedd heb weld eu teuluoedd, yr ymrwymiad y mae milwyr wrth gefn yn ei wneud i roi o'u hamser hamdden i chwarae rhan hanfodol wrth gefnogi'r gweithrediadau a'r gallu amddiffyn yma yn y DU, a'r ymrwymiad y mae cyn-filwyr yn ei ddangos pan fyddan nhw'n ailymuno â bywyd sifil ac yn dod â'r sgiliau gwerthfawr y maen nhw wedi eu caffael o'r lluoedd arfog gyda nhw. Ac oherwydd yr ymrwymiad hwnnw y mae'n rhaid i ni fel deddfwyr a dinasyddion anrhydeddu cyfamod y lluoedd arfog. Mae'r addewid hwnnw yr ydym ni'n ei wneud fel cenedl y byddwn ni'n sicrhau bod y rhai sy'n gwasanaethu neu sydd wedi gwasanaethu yn y lluoedd arfog—a'u teuluoedd—yn cael eu trin yn deg ac na fyddan nhw'n wynebu anfantais. Ac fel cadeirydd y grŵp trawsbleidiol ar y lluoedd arfog a'r cadetiaid, hoffwn i gofnodi fy ngwerthfawrogiad i'r Dirprwy Weinidog a'i rhagflaenwyr a'i swyddogion am eu hymrwymiad parhaus i anrhydeddu'r cyfamod hwnnw.
Mae llawer iawn wedi ei gyflawni yng Nghymru dros y blynyddoedd, gan gynnwys sefydlu GIG Cyn-filwyr Cymru, penodi Gweinidog sy'n gyfrifol am y lluoedd arfog, yr ymrwymiad i'r cymorth ariannol parhaus i'r swyddogion cyswllt pwysig iawn hynny yn y lluoedd arfog, y cynllun gwarantu cyfweliad ar gyfer cyn-filwyr ac wrth gwrs, gallwn i fynd ymlaen. Maen nhw i gyd yn gwneud gwahaniaeth gwirioneddol i bobl ledled y wlad, ond mae hefyd yn wir dweud bod lle i wella o hyd; mae yna bob amser. A hoffwn i weld cefnogaeth fwy amserol i gyn-filwyr sydd â phroblemau iechyd meddwl; cyllid mwy cynaliadwy ar gyfer y mentoriaid cyfoedion hynny sy'n eithriadol o bwysig fel rhan o'r rhaglen gymorth hefyd.
Will the Member give way?
A wnaiff yr Aelod ildio?
Yes, happily.
Gwnaf, yn hapus.
I note that you mention support for veterans. Would you join me in congratulating Barry John MBE of the VC Gallery in my constituency? He leads a team of volunteers helping veterans and the wider community dealing with mental health issues through art and crafts, which is a fantastic support in my rural community.
Nodaf eich bod chi'n sôn am gefnogaeth i gyn-filwyr. A wnewch chi ymuno â mi i longyfarch Barry John MBE o Oriel VC yn fy etholaeth i? Mae'n arwain tîm o wirfoddolwyr sy'n helpu cyn-filwyr a'r gymuned ehangach sy'n ymdrin â materion iechyd meddwl drwy gelf a chrefft, sy'n gymorth gwych yn fy nghymuned wledig.
I'd be absolutely delighted to extend my congratulations and thanks to Barry John for the work that he does, and for those other unsung heroes across Wales who do so much to support and help veterans across the country.
So, we still need further support for the children of serving personnel, and of course we need the reactivation of the Cymru'n Cofio programme to promote those important military anniversaries, for example the one coming up next year, the fortieth anniversary of the Falklands conflict, but there is without doubt—in spite of the need for improvement in at least those areas—a very real commitment from this Government, which you should be applauded for, regardless of whichever bench anybody sits on in this Chamber.
There's also been some very important and positive collaboration between the Welsh Government and the UK Government, and we've seen that inter-governmental work go from strength to strength, particularly during the coronavirus pandemic, which saw serving personnel assisting with driving ambulances, supporting test centres, delivering PPE for our hospitals, and helping of course with that world-beating vaccine roll-out that we were all so very proud of here in Wales. And I hope that that positive co-operation will continue with the appointment of the veterans commissioner for Wales, which the funding was announced for in the Chancellor's recent budget statement.
Just very briefly in respect of Plaid Cymru's amendment: we will of course be supporting that amendment. There's a moral imperative for everybody to strive for peaceful resolutions to every conflict that rears its head, and I know that our British armed forces help to do just that; they are peacekeeping in nations around the world right now. So, we will be supporting that amendment.
So, Dirprwy Lywydd, in conclusion, I just want to pay tribute to the entire Welsh armed forces community, including the current serving personnel, veterans, reservists, their families, and those groups and charities that play a vital role in supporting that community; especially the Royal British Legion, in this, their one hundredth year. We owe them all a debt of gratitude.
Byddwn i wrth fy modd yn estyn fy llongyfarchiadau a diolch i Barry John am y gwaith y mae'n ei wneud, ac i'r arwyr cudd eraill hynny ledled Cymru sy'n gwneud cymaint i gefnogi a helpu cyn-filwyr ledled y wlad.
Felly, mae angen cymorth arall arnom ni o hyd i blant y lluoedd arfog, ac wrth gwrs mae angen i ni ailgychwyn y rhaglen Cymru'n Cofio i hyrwyddo'r pen-blwyddi milwrol pwysig hynny, er enghraifft yr un sydd ar ddod y flwyddyn nesaf, deugain mlynedd ers gwrthdaro'r Falklands, ond heb amheuaeth—er gwaethaf yr angen i wella yn y meysydd hynny o leiaf—mae ymrwymiad gwirioneddol gan y Llywodraeth hon, y dylech chi gael eich cymeradwyo amdano, ni waeth pa fainc y mae unrhyw un yn eistedd arni yn y Siambr hon.
Bu rhywfaint o gydweithio pwysig a chadarnhaol iawn hefyd rhwng Llywodraeth Cymru a Llywodraeth y DU, ac rydym ni wedi gweld y gwaith rhynglywodraethol hwnnw yn mynd o nerth i nerth, yn enwedig yn ystod pandemig y coronafeirws, a welodd personél sy'n gwasanaethu yn cynorthwyo gyda gyrru ambiwlansys, cefnogi canolfannau prawf, darparu cyfarpar diogelu personol ar gyfer ein hysbytai, a helpu wrth gwrs gyda'r broses orau yn y byd honno yr ydym ni i gyd mor falch iawn ohoni o gyflwyno'r brechlyn yma yng Nghymru. Ac rwy'n gobeithio y bydd y cydweithrediad cadarnhaol hwnnw yn parhau gyda phenodiad comisiynydd cyn-filwyr Cymru, y cafodd y cyllid ar ei gyfer ei gyhoeddi yn natganiad cyllideb diweddar y Canghellor.
Yn fyr iawn o ran gwelliant Plaid Cymru: byddwn ni, wrth gwrs, yn cefnogi'r gwelliant hwnnw. Mae rheidrwydd moesol ar bawb i ymdrechu i gael datrysiadau heddychlon i bob gwrthdaro sy'n dod i'r amlwg, ac rwy'n gwybod bod ein lluoedd arfog Prydeinig yn helpu i wneud hynny; maen nhw'n cadw heddwch mewn gwledydd ledled y byd ar hyn o bryd. Felly, byddwn ni'n cefnogi'r gwelliant hwnnw.
Felly, Dirprwy Lywydd, i gloi, hoffwn i dalu teyrnged i gymuned gyfan lluoedd arfog Cymru, gan gynnwys y personél presennol sy'n gwasanaethu, cyn-filwyr, milwyr wrth gefn, eu teuluoedd, a'r grwpiau a'r elusennau hynny sy'n chwarae rhan hanfodol yn y gwaith o gefnogi'r gymuned honno; yn enwedig y Lleng Brydeinig Frenhinol, yn eu canfed flwyddyn. Rydym ni'n ddyledus iddyn nhw i gyd.
It is right that we as a Senedd show the respect and the recognition of the sacrifice that our armed forces personnel, men and women, have made over many, many years, and we will stand together in the coming days and on Remembrance Sunday to remember the sacrifices that have been made; those who have returned, who have been injured, physically or mentally, from their role in protecting our islands, but also protecting others in far-flung places of the world.
And I just want to say one thing about those who often gave the sacrifice in places around the world that are now forgotten: one of the greatest honours that was ever given to me was to be given an honorary membership of the National Malaya and Borneo Veterans Association in south Wales, a group that I've been close to for many, many, many years. That's one of the conflicts that is often overlooked, but, as we look back not simply to what was called the great war, or to the second world war and the sacrifices made there, we forget that, after those two conflicts, there was Palestine, there was Malaya, there was the attack on HMS Amethyst on the Yangtze river, there was Korea, there was Egypt, there was Kenya, there was Cyprus, there was Aden, the Arabian peninsula, Congo, Brunei, Borneo, there was Northern Ireland, with too many of us with recollections of that in recent history, Darfur, Rhodesia, the Falklands, the Gulf war, Iraq, Cambodia, the Balkans, Sierra Leone, Afghanistan, and of course Libya as well.
Not all of these were conflict situations. Some of these were, as has been remarked in this debate already, peacekeeping operations, including operations for the UN, where our servicemen and servicewomen were deployed to protect others right across the world. That is why it is right that we come together and we do remember and we pause and we reflect on the sacrifice that has been made by those who return, but also by those who will never return, the over 7,000—well over 7,000 individuals since the second world war—who will never come back, in recent conflicts and in forgotten conflicts as well, in distant places around the world. And disproportionately many of those will have come from Wales, disproportionately many will have come from working-class communities, so I will be supporting not simply the main motion today, but also the amendment as well, because whilst we do remember and we recognise with respect the sacrifice that people have made from our own communities, and right across these island nations, we also recognise that we need to focus on peace. That is ultimately what the aim must be. Diolch, Dirprwy Lywydd.
Mae'n iawn ein bod ni fel Senedd yn dangos parch a chydnabyddiaeth o'r aberth y mae personél ein lluoedd arfog, yn ddynion ac yn fenywod, wedi ei wneud dros lawer iawn o flynyddoedd, a byddwn ni'n sefyll gyda'n gilydd yn y dyddiau nesaf ac ar Sul y Cofio i gofio'r aberth sydd wedi ei wneud; y rhai sydd wedi dychwelyd, sydd wedi eu hanafu, yn gorfforol neu'n feddyliol, o'u rhan mewn diogelu ein hynysoedd, ond hefyd wrth ddiogelu eraill mewn mannau pell y byd.
A hoffwn i ddweud un peth am y rhai hynny a wnaeth yr aberth yn aml mewn mannau ledled y byd sydd wedi eu hanghofio erbyn hyn: un o'r anrhydeddau mwyaf a gafodd i roi i mi erioed oedd cael aelodaeth anrhydeddus o Gymdeithas Genedlaethol Cyn-filwyr Malaya a Borneo yn y de, grŵp yr wyf i wedi bod yn agos ato am flynyddoedd lawer iawn. Dyna un enghraifft o wrthdaro sy'n cael ei hanghofio yn aml, ond, wrth i ni edrych yn ôl, nid yn unig ar yr hyn sy'n cael ei alw y rhyfel mawr, neu i'r ail ryfel byd a'r aberth a gafodd ei wneud yno, rydym ni'n anghofio, ar ôl y ddau ryfel hynny, roedd Palesteina, roedd Malaya, roedd yr ymosodiad ar HMS Amethyst ar afon Yangtze, roedd Korea, roedd yr Aifft, roedd Kenya, roedd Cyprus, roedd Aden, penrhyn Arabia, Congo, Brunei, Borneo, roedd Gogledd Iwerddon, y mae gormod ohonom ni'n ei gofio mewn hanes diweddar, Darfur, Rhodesia, y Falklands, rhyfel y Gwlff, Irac, Cambodia, y Balcanau, Sierra Leone, Affganistan, ac wrth gwrs Libya hefyd.
Nid oedd pob un o'r rhain yn sefyllfaoedd gwrthdaro. Roedd rhai o'r rhain, fel sydd wedi ei nodi y ddadl hon eisoes, yn sefyllfaoedd cadw'r heddwch, gan gynnwys gweithrediadau ar gyfer y Cenhedloedd Unedig, lle cafodd dynion a menywod ein lluoedd eu dirprwyo i ddiogelu eraill ledled y byd. Dyna pam mae'n iawn ein bod ni'n dod at ein gilydd a'n bod ni yn cofio, ac yn oedi, ac yn myfyrio ar yr aberth sydd wedi ei wneud gan y rhai sy'n dychwelyd, ond hefyd gan y rhai na fyddan nhw byth yn dychwelyd, y dros 7,000—ymhell dros 7,000 o unigolion ers yr ail ryfel byd—na fyddan nhw byth yn dychwelyd, mewn rhyfeloedd diweddar ac mewn rhyfeloedd sydd wedi eu hanghofio hefyd, mewn mannau pell ledled y byd. Ac yn anghymesur bydd llawer ohonyn nhw wedi dod o Gymru, yn anghymesur bydd llawer wedi dod o gymunedau dosbarth gweithiol, felly yn ogystal â'r prif gynnig heddiw, byddaf i hefyd yn cefnogi'r gwelliant, oherwydd er ein bod ni'n cofio ac yn cydnabod gyda pharch yr aberth y mae pobl wedi ei wneud o'n cymunedau ein hunain, a ledled gwledydd yr ynys hon, rydym ni hefyd yn cydnabod bod angen i ni ganolbwyntio ar heddwch. Mae'n rhaid mai dyna'r nod yn y pen draw. Diolch, Dirprwy Lywydd.
Remembrance belongs to us all. It does so because we are all beneficiaries of what past generations secured on our behalf: freedom. The freedom we enjoy now would not have been possible without the sacrifice of those who let go of their freedom.
At a time when our society remains more fragmented and anxious than any of us could have thought and would want, remembrance is something we can share as members of society. British troops fought alongside soldiers from across the Commonwealth, including 1.5 million Indian soldiers, 40,000 of them Muslims from present Pakistan, and most people are still unaware that Muslims fought for Britain in world war one. This shared history should play a huge role in the integration of cultures that at present struggle to be reconciled. The Remember Together initiative brings people together to learn about the multi-ethnic, multifaith armies of world war one, and to understand what remembering our history can mean for identity and for belonging in our society today.
When we commemorate battles past, for courage, sacrifice and loss, we think of all those who answered the call to defend freedom from tyranny, people who, despite their differences, had one thing in common—their shared humanity. Human existence and survival are not just conditional on the individual and the community but the developing relationship between the individual and society, which provides the real source of enlightenment for both and helps humanity to thrive. As an individual you can't attain perfection unless you are part of the community, where so much is to be gained.
As a retired surgeon, I am reminded at this time of year of the contribution of our doctors and nurses in a time of war. The first world war was the first truly industrial conflict in human history, a conflict that, over four years, would leave over 750,000 British troops dead, with a further 1.6 million injured, the majority with orthopaedic injuries. Against this backdrop, the skills of the orthopaedic surgeon were brought to the fore. Millions died and millions more were left disabled. Faced with such carnage, the medical profession did, indeed, respond magnificently.
Two Welshmen were responsible for one of the most important advances, the Thomas splint, which is still used in war zones today. It was invented in the late nineteenth century by pioneering surgeon Hugh Owen Thomas of Liverpool, often described as the father of British orthopaedics, born in Anglesey to a family of bone setters. But it was his surgeon nephew Robert Jones, later Sir Robert, who as a major general inspector of orthopaedics in the military, was mainly responsible for rolling out its use on the battlefield in the first world war and became a father figure of British orthopaedic surgery. He had established a hospital in Oswestry before the war with Agnes Hunt. In the fullness of time, the Robert Jones and Agnes Hunt Orthopaedic Hospital would become recognised as a centre of orthopaedic excellence.
In 1914, 80 per cent of soldiers with broken thigh bones died. The use of the Thomas splint meant that, by 1916, 80 per cent of soldiers suffering that injury survived. With hundreds of thousands of injured soldiers returning home, the first world war also led to a new emphasis on rehabilitation and continuing care. There were huge advances in prosthetic limb technology to meet the needs of hundreds of thousands of amputees. The system of healthcare was overwhelmed but new capacity was built. The first world war is remembered for so much—for liberty and freedom, for life without the risk of aggression. For me as a surgeon, it is also about what others did to treat and support those who fought and were injured. So, today I wanted to acknowledge this and say with pride that we will all remember you. Thank you.
Mae cofio yn perthyn i ni i gyd. Mae hynny oherwydd ein bod ni i gyd yn elwa ar yr hyn a sicrhaodd cenedlaethau'r gorffennol ar ein rhan ni: rhyddid. Ni fyddai'r rhyddid yr ydym ni'n ei fwynhau nawr wedi bod yn bosibl heb aberth y rhai a wnaeth ollwng gafael ar eu rhyddid.
Ar adeg pan fo ein cymdeithas yn parhau i fod yn fwy tameidiog a phryderus nag y gallai unrhyw un ohonom ni fod wedi ei feddwl nac y byddem ni'n ei ddymuno, mae cofio yn rhywbeth y gallwn ni ei rannu fel aelodau o gymdeithas. Gwnaeth milwyr Prydain ymladd ochr yn ochr â milwyr o bob rhan o'r Gymanwlad, gan gynnwys 1.5 miliwn o filwyr o India, 40,000 ohonyn nhw'n Fwslimiaid o Bacistan bresennol, ac mae'r rhan fwyaf o bobl yn dal i fod yn anymwybodol bod Mwslimiaid wedi ymladd dros Brydain yn y Rhyfel Byd Cyntaf. Dylai'r hanes cyffredin hwn chwarae rhan enfawr yn y broses o integreiddio diwylliannau sydd ar hyn o bryd yn ei chael hi'n anodd eu cysoni. Mae'r fenter Cofio Gyda'n Gilydd yn dod â phobl at ei gilydd i ddysgu am fyddinoedd aml-ethnig, aml-ffydd y Rhyfel Byd Cyntaf, ac i ddeall beth all cofio ein hanes ei olygu i hunaniaeth ac am berthyn yn ein cymdeithas heddiw.
Pan fyddwn ni'n coffáu brwydrau yn y gorffennol, am y dewrder, yr aberth a'r golled, rydym ni'n meddwl am bawb a atebodd yr alwad i amddiffyn rhyddid rhag gormes, pobl a oedd, er gwaethaf eu gwahaniaethau, ag un peth yn gyffredin—eu dynoliaeth gyffredin. Nid yw bodolaeth a goroesiad dynol yn amodol ar yr unigolyn a'r gymuned yn unig, ond hefyd y berthynas sy'n datblygu rhwng yr unigolyn a'r gymdeithas, sy'n darparu gwir ffynhonnell oleuedigaeth i'r ddau ac sy'n helpu'r ddynoliaeth i ffynnu. Fel unigolyn, ni allwch chi gyflawni perffeithrwydd oni bai eich bod chi'n rhan o'r gymuned, lle mae cymaint i'w ennill.
Fel llawfeddyg sydd wedi ymddeol, caf fy atgoffa ar yr adeg hon o'r flwyddyn am gyfraniad ein meddygon a'n nyrsys mewn cyfnod o ryfel. Y rhyfel byd cyntaf y rhyfel gwirioneddol ddiwydiannol cyntaf mewn hanes dynol, rhyfel a fyddai, dros bedair blynedd, yn arwain at farwolaeth dros 750,000 o filwyr Prydain, ac anafu 1.6 miliwn arall, a'r mwyafrif ag anafiadau orthopedig. Yn y cyd-destun hwn, daeth sgiliau'r llawfeddyg orthopedig i'r amlwg. Bu farw miliynau a chafodd miliynau eraill eu gadael yn anabl. Yn wyneb lladdfa o'r fath, fe wnaeth y proffesiwn meddygol, yn wir, ymateb yn wych.
Dau Gymro oedd yn gyfrifol am un o'r datblygiadau pwysicaf, sef sblint Thomas, sy'n dal i gael ei ddefnyddio mewn ardaloedd rhyfel heddiw. Cafodd ei ddyfeisio ar ddiwedd y bedwaredd ganrif ar bymtheg gan y llawfeddyg arloesol Hugh Owen Thomas o Lerpwl, a gaiff ei ddisgrifio yn aml fel tad orthopedeg Prydain, a anwyd ar Ynys Môn i deulu o osodwyr esgyrn. Ond ei lawfeddyg o nai Robert Jones, yn ddiweddarach Syr Robert, ac yntau'n uwch-frigadydd arolygydd orthopedeg yn y lluoedd arfog, oedd yn bennaf yn gyfrifol am gyflwyno ei ddefnydd ar faes y gad yn y rhyfel byd cyntaf ac a ddaeth yn dad llawdriniaeth orthopedig Prydain. Roedd wedi sefydlu ysbyty yng Nghroesoswallt cyn y rhyfel gydag Agnes Hunt. Maes o law, byddai Ysbyty Orthopedig Robert Jones ac Agnes Hunt yn cael ei gydnabod fel canolfan ragoriaeth orthopedig.
Ym 1914, bu farw 80 y cant o filwyr gydag esgyrn y glun wedi eu torri. Roedd defnyddio sblint Thomas yn golygu erbyn 1916, bod 80 y cant o filwyr a ddioddefodd yr anaf hwnnw wedi goroesi. Gyda channoedd o filoedd o filwyr wedi eu hanafu yn dychwelyd adref, arweiniodd y rhyfel byd cyntaf hefyd at bwyslais newydd ar adsefydlu a gofal parhaus. Roedd datblygiadau enfawr mewn technoleg coesau a breichiau prosthetig i ddiwallu anghenion cannoedd o filoedd o drychedigion. Roedd y system gofal iechyd wedi ei llethu ond cafodd gallu newydd ei sefydlu. Mae'r rhyfel byd cyntaf yn cael ei gofio am gymaint—am ryddid, am fywyd heb berygl o ymosodiad. I mi fel llawfeddyg, mae hi hefyd yn ymwneud â'r hyn a wnaeth eraill i drin a chefnogi'r rhai a oedd wedi ymladd ac a gafodd eu hanafu. Felly, heddiw roeddwn i eisiau cydnabod hyn a dweud gyda balchder y byddwn ni i gyd yn eich cofio chi. Diolch.
I too am very grateful to speak in today's debate in a sense of cross-party spirit, which I believe it should be. And like Huw Irranca-Davies, one of the proudest moments of my time as a sitting Member of the Senedd was when I became an honorary member of the Royal Welch Fusiliers' Shotton and Deeside branch.
This evening's debate is an opportunity to reflect and to highlight the importance of the many acts of remembrance that will take place across Wales and across the United Kingdom in the coming days. Of course, like many others, I will be attending events here in my own community and paying my own tribute to all those who have served and do serve, and especially to those who have lost their lives defending all that we hold dear. Presiding Officer, we will remember them.
I also pay tribute to all at the Royal British Legion for all that they do to make each year's poppy appeal such a success. One hundred years ago, the poppy was chosen as a symbol of remembrance because of how quickly it reappeared on the battlefields of the first world war. It serves as a link between the generations, a link that means we will never forget those who served and the sacrifices that they made. Presiding Officer, I hope we all have the opportunity in the coming days to attend acts of remembrance, and I would like to pay tribute and thanks to those in my community of Alyn and Deeside for organising such events. But I hope we all as a cross-party Senedd today make a commitment once again to always support our armed forces community. Diolch yn fawr.
Rwyf i hefyd yn ddiolchgar iawn am gael siarad yn y ddadl heddiw mewn ymdeimlad o ysbryd trawsbleidiol, yr wyf i o'r farn y dylai hi fod. Ac fel Huw Irranca-Davies, un o adegau mwyaf balch fy nghyfnod i fel Aelod o'r Senedd oedd pan ddes i'n aelod anrhydeddus o gangen Shotton a Glannau Dyfrdwy y Ffiwsilwyr Brenhinol Cymreig.
Mae'r ddadl heno yn gyfle i fyfyrio ac i dynnu sylw at bwysigrwydd y gweithredoedd coffa niferus a fydd yn digwydd ledled Cymru a ledled y Deyrnas Unedig yn ystod y dyddiau nesaf. Wrth gwrs, fel llawer o bobl eraill, byddaf i'n bresennol mewn digwyddiadau yma yn fy nghymuned fy hun ac yn talu fy nheyrnged fy hun i bawb sydd wedi gwasanaethu ac sydd yn gwasanaethu, ac yn enwedig i'r rhai sydd wedi colli eu bywydau wrth amddiffyn popeth sydd yn annwyl i ni. Llywydd, byddwn ni yn eu cofio.
Rwyf i hefyd yn talu teyrnged i bawb yn y Lleng Brydeinig Frenhinol am bopeth y maen nhw'n ei wneud i sicrhau bod yr apêl pabi yn gymaint o lwyddiant bob blwyddyn. Can mlynedd yn ôl, cafodd y pabi ei ddewis fel symbol o gofio oherwydd pa mor gyflym yr ailymddangosodd ar feysydd brwydr y rhyfel byd cyntaf. Mae'n gweithredu fel cyswllt rhwng y cenedlaethau, cyswllt sy'n golygu na fyddwn ni byth yn anghofio'r rhai a wasanaethodd a'r aberth a wnaethon nhw. Llywydd, rwy'n gobeithio y cawn ni i gyd gyfle yn y dyddiau nesaf i fynychu digwyddiadau coffa, a hoffwn i dalu teyrnged a diolch i'r rhai hynny yn fy nghymuned i yn Alun a Glannau Dyfrdwy am drefnu digwyddiadau o'r fath. Ond rwy'n gobeithio y bydd pob un ohonom ni fel Senedd drawsbleidiol heddiw yn ymrwymo unwaith eto i gefnogi cymuned ein lluoedd arfog bob amser. Diolch yn fawr.
The coming days allow us to gather our thoughts and reflect on those who've served our nation over the years, and those who still serve today, keeping us safe. We will attend our remembrance services shortly, and we'll listen to the reading of the names from our cenotaphs and we'll try to picture those people who stood there before us and fell on behalf of us in the conflicts of years gone by. These poignant reminders ground us and bring us together with a sense of unity and sincere thankfulness. It is difficult to comprehend what it must have been like for those who made the ultimate sacrifice, especially in their last days and hours, and it's equally difficult to comprehend what many veterans are living with today, and our hearts go out to all of them.
Today, we think about those veterans, out in our communities, who carry the physical and mental scars of recent active service. We must do all we can to support those individuals like never before. Many live with haunting demons that PTSD brings with it. I've witnessed this first-hand, as the father of a young veteran. My son was a young soldier serving in Afghanistan when he was targeted by a suicide bomber on the streets surrounding Kabul. The armoured car he drove saved his life, but couldn't save him from the mental trauma that followed. He, like many thousands of others, struggled for years with a debilitating condition. My son was lucky that the Royal British Legion and other charities helped him in many ways and helped him climb out of that place he was in, and I will forever be grateful for those bodies.
But, sadly, there are so many veterans out there still needing specialist support that we must do all we can to find better ways to support them. We read in the news only a couple of days ago of the challenges facing ex-servicemen from as far back as the Falklands conflict, who still live haunted by their past experiences, but feel there isn't the support they really need. I'm sure there is a lot more we can do to help those who have stepped up for us, and I know all in this Chamber will want to make further progress to that end. In the recent autumn budget, it was good to see the announcement of funding for a Welsh veterans commissioner to improve the lives and opportunities of Welsh veterans in the community. I hope that our Minister can share how the Welsh Government has engaged with UK Government on this, and how the commissioner can help to oversee the delivery of the armed forces covenant in Wales.
I welcome some of the positive things that Welsh Government have been doing, as reported in the armed forces covenant annual report. We can all support the positive steps, like the Great Place to Work for Veterans scheme, and the support for the Veterans' NHS Wales service, with the additional funding recently announced by the Government. This has to be welcomed, as is the commitment to increased funding to the SSCE Cymru in support of service children in Wales, and also we support the great work of the armed forces liaison officers. However, the report also acknowledges several areas that could be improved and progressed, and I won't list those here, but I know all of us in this Chamber, from whatever party, will do all we can to support the Welsh Government to improve things where needed.
Deputy Llywydd, we are blessed to have the armed forces that we have, with servicemen and women of the highest order, totally dedicated to the people they serve. This has been demonstrated in spades over recent years, through times of disaster like flooding, and of course the past 18 months through the pandemic—one of the most difficult times in living memory. Our thanks go out to them all. It's reassuring to know they are always there when challenges present.
To conclude, in the coming days we will think of those who have gone before us and given so much, together with those who continue to live with the traumas of conflict and to those who are actively serving today. They are all in our thoughts, and we thank them all, present and past. Diolch.
Mae'r dyddiau nesaf yn ein galluogi i gasglu ein meddyliau a myfyrio ar y rhai sydd wedi gwasanaethu ein cenedl dros y blynyddoedd, a'r rhai sy'n dal i wasanaethu heddiw, i'n cadw ni'n ddiogel. Byddwn ni'n bresennol yn ein gwasanaethau coffa yn fuan, a byddwn ni'n gwrando ar yr enwau'n cael eu darllen o'n senotaffau a byddwn ni'n ceisio dychmygu'r bobl hynny a safai yno o'n blaenau ni ac a syrthiodd ar ein rhan ni yn rhyfeloedd y blynyddoedd a fu. Mae'r atgofion ingol hyn yn ein gwreiddio ni ac yn dod â ni ynghyd ag ymdeimlad o undod a diolch diffuant. Mae'n anodd deall sut beth oedd hi i'r rhai a wnaeth yr aberth eithaf, yn enwedig yn eu dyddiau a'u horiau olaf, ac mae yr un mor anodd deall yr hyn y mae llawer o gyn-filwyr yn byw ag ef heddiw, ac mae ein calonnau'n mynd allan i bob un ohonyn nhw.
Heddiw, rydym ni'n meddwl am y cyn-filwyr hynny, allan yn ein cymunedau, sy'n cario creithiau corfforol a meddyliol gwasanaeth gweithredol diweddar. Mae'n rhaid i ni wneud popeth o fewn ein gallu i gefnogi'r unigolion hynny fel erioed o'r blaen. Mae llawer yn byw gydag atgofion sy'n hunllef iddyn nhw, a'r anhwylder straen wedi trawma a ddaw yn ei sgil. Rwyf i wedi gweld hyn yn uniongyrchol, a minnau'n dad i gyn-filwr ifanc. Roedd fy mab yn filwr ifanc a oedd yn gwasanaethu yn Affganistan pan gafodd ei dargedu gan fomiwr hunanladdol ar y strydoedd o amgylch Kabul. Achubodd y car arfog yr oedd yn ei yrru ei fywyd, ond ni allai ei achub rhag y trawma meddyliol a ddilynodd hynny. Fe wnaeth ef, fel miloedd lawer o gyn-filwyr eraill, gael trafferth am flynyddoedd gyda chyflwr gwanychol. Roedd fy mab i yn ffodus bod y Lleng Brydeinig Frenhinol ac elusennau eraill wedi ei helpu mewn sawl ffordd a'i helpu i ddringo allan o'r lle hwnnw yr oedd ef ynddo, a byddaf i'n fythol ddiolchgar am y cyrff hynny.
Ond, yn anffodus, mae cymaint o gyn-filwyr allan yno y mae angen cymorth arbenigol arnyn nhw o hyd, mae'n rhaid i ni wneud popeth yn ein gallu i ddod o hyd i ffyrdd gwell o'u cefnogi. Fe wnaethom ni ddarllen yn y newyddion ychydig ddyddiau yn ôl am yr heriau sy'n wynebu cyn-filwyr mor bell yn ôl â rhyfel y Falklands, sy'n dal i fyw â hunllefau eu profiadau blaenorol, ond sy'n teimlo nad yw'r cymorth sydd ei angen arnyn nhw ar gael mewn gwirionedd. Rwy'n siŵr bod llawer mwy y gallwn ni ei wneud i helpu'r rhai hynny sydd wedi gwneud cymaint drosom ni, ac rwy'n gwybod y bydd pawb yn y Siambr hon yn dymuno gwneud rhagor o gynnydd i'r diben hwnnw. Yng nghyllideb yr hydref yn ddiweddar, roedd yn dda gweld y cyhoeddiad am gyllid ar gyfer comisiynydd cyn-filwyr Cymru i wella bywydau a chyfleoedd cyn-filwyr Cymru yn y gymuned. Rwy'n gobeithio y gall ein Gweinidog rannu sut y mae Llywodraeth Cymru wedi ymgysylltu â Llywodraeth y DU ar hyn, a sut y gall y comisiynydd helpu i oruchwylio'r gwaith o gyflawni cyfamod y lluoedd arfog yng Nghymru.
Rwy'n croesawu rhai o'r pethau cadarnhaol y mae Llywodraeth Cymru wedi bod yn eu gwneud, fel sydd wedi ei adrodd yn adroddiad blynyddol cyfamod y lluoedd arfog. Gallwn ni i gyd gefnogi'r camau cadarnhaol, fel y cynllun Gweithle Gwych i Gyn-Aelodau'r Lluoedd Arfog, a'r gefnogaeth i wasanaeth Cyn-filwyr GIG Cymru, gyda'r arian ychwanegol a gafodd ei gyhoeddi'n ddiweddar gan y Llywodraeth. Mae'n rhaid croesawu hyn, yn ogystal â'r ymrwymiad i gynyddu'r cyllid i SSCE Cymru i gefnogi plant y lluoedd arfog yng Nghymru, ac rydym ni hefyd yn cefnogi gwaith gwych swyddogion cyswllt y lluoedd arfog. Fodd bynnag, mae'r adroddiad hefyd yn cydnabod sawl maes y byddai modd eu gwella a'u datblygu, ac ni fyddaf i'n eu rhestru yn y fan yma, ond rwy'n gwybod y bydd pob un ohonom ni yn y Siambr hon, o ba blaid bynnag, yn gwneud popeth o fewn ein gallu i gefnogi Llywodraeth Cymru i wella pethau lle bo angen.
Dirprwy Lywydd, mae'r lluoedd arfog sydd gennym ni yn fendith i ni, gyda dynion a menywod o'r radd uchaf yn gwasanaethu, sydd wedi ymrwymo'n llwyr i'r bobl y maen nhw'n eu gwasanaethu. Cafodd hyn ei ddangos yn sylweddol yn ystod y blynyddoedd diwethaf, drwy adegau trychinebau fel llifogydd, ac wrth gwrs y 18 mis diwethaf drwy'r pandemig—un o'r cyfnodau anoddaf mewn cof byw. Mae ein diolch yn mynd iddyn nhw i gyd. Mae'n galonogol gwybod eu bod nhw yno bob amser pan fydd heriau'n codi.
I gloi, yn ystod y dyddiau nesaf byddwn ni'n meddwl am y rhai sydd wedi mynd o'n blaenau ac wedi rhoi cymaint, ynghyd â'r rhai sy'n parhau i fyw gyda thrawma rhyfeloedd a'r rhai sy'n gwasanaethu heddiw. Maen nhw i gyd yn ein meddyliau, ac rydym yn diolch iddyn nhw i gyd, yn awr ac yn y gorffennol. Diolch.
Galwaf ar y Dirprwy Weinidog i ymateb i'r ddadl.
I call on the Deputy Minister to reply to the debate.
Diolch, Dirprwy Lywydd, and can I genuinely thank all Members for their thoughtful and heartfelt contributions to the debate this afternoon? I think Alun Davies hit the nail on the head when he opened by saying it's been a somewhat fractious afternoon in some of the debates and discussions we've had. But, actually, the tone and the nature in which this debate has been approached is testament not only to the topic itself, but, actually, to this institution as a whole as well. I'm sure he won't mind me saying—and I mean this in the nicest possible way—there are many things that I disagree with Darren Millar on, but on this issue we certainly have common cause. I look forward to continuing to work together and to take that forward, not only the work you do with the cross-party group, but actually in supporting the expert group too, and beyond that, and there are things that we continue to work on together and take forward.
Diolch, Dirprwy Lywydd, ac a gaf i ddiolch yn wirioneddol i'r holl Aelodau am eu cyfraniadau meddylgar a thwymgalon i'r ddadl y prynhawn yma? Rwy'n credu bod Alun Davies wedi taro'r hoelen ar ei phen pan agorodd drwy ddweud y bu'n brynhawn eithaf pigog mewn rhai o'r dadleuon a'r trafodaethau yr ydym ni wedi eu cael. Ond, mewn gwirionedd, mae'r naws a natur sydd wedi eu defnyddio i ymdrin â'r ddadl hon yn destament nid yn unig i'r pwnc ei hun, ond, mewn gwirionedd, i'r sefydliad hwn yn ei gyfanrwydd hefyd. Rwy'n siŵr na fydd ots ganddo fy mod i'n dweud hyn—ac rwy'n golygu hyn yn y ffordd orau bosibl—mae llawer o bethau yr wyf i'n anghytuno â Darren Millar arnyn nhw, ond ar y mater hwn mae gennym ni achos cyffredin yn sicr. Rwy'n edrych ymlaen at barhau i weithio gyda'n gilydd a bwrw ymlaen â hynny, nid yn unig y gwaith yr ydych chi'n ei wneud gyda'r grŵp trawsbleidiol, ond wrth gefnogi'r grŵp arbenigol hefyd, a thu hwnt i hynny, ac mae yna bethau yr ydym ni'n parhau i weithio arnyn nhw gyda'n gilydd a bwrw ymlaen â nhw.
There were so many contributions from Members and I'll do my best to try and encapsulate and sum them up. Mark Isherwood talked about the role of those third sector voluntary organisations, and we absolutely recognise that, in Wales, we've been able to do what we have done and we'll be able to continue to build on that work because we work in partnership. I tried to note down all the organisations you did mention, but I'm not going to try and reel any off now because I will definitely forget somebody. All the organisations that you listed in your contribution actually contributed to the scoping exercise that we undertook and we continue to work with them to build on the work and take the points that they made to improve the support that's available for veterans and their families in Wales. And in terms of a resettlement centre, we are in contact with the Ministry of Defence about that to encourage the establishment of a resettlement centre in Wales, and I will continue to take that work forward and I would welcome any support from colleagues on the Conservative benches to also take that further with your colleagues in Westminster as well.
A number of Members touched on the more recent announcement in the UK budget of an armed forces commissioner. I know that we've always been clear on the approach in Wales of putting the resources into front-line services, but we welcome the dialogue with the Office for Veterans' Affairs and we will continue to work with them now and look at the practical implementation of the commissioner to make sure that it fits and aligns and complements the work that's already being done in Wales, and seeks to demonstrate how we can continue to work together to expand and build on that work.
Heledd Fychan, in your contribution you mentioned the importance in terms of remembrance not being about celebrating war, but recognising the commitment and the sacrifice that people made, but also redoubling our efforts to commit to peaceful resolution. You listed the proud commitment and tradition in Wales of a peace movement and our welcome for those who helped us in Afghanistan who've now relocated to Wales. I actually had the privilege on Saturday night to meet some of those 10 Afghan interpreters who've come over here who attended the festival of remembrance as special guests of 160th (Welsh) Brigade in St David's Hall. And actually, in making reference to St David's Hall, the First Minister was also in attendance at the event, and in Sam Kurtz's intervention to Darren Millar's contribution, he mentioned the VC Gallery and the great work of Barry John, and the Welsh Government is very pleased to have been able to support the VC Gallery and is in regular contact with them. And actually, Barry John penned the poem that was read by the First Minister at the festival of remembrance on Saturday night.
We've talked about the personal commitment, the personal connections. I know, Peredur Owen Griffiths, that you talked about your own personal connections and we've all talked about what we will be doing over the coming days and weeks. And on personal connections, I genuinely want to thank Peter Fox for sharing and talking to us about his son who served in Afghanistan and the impact that that has had on him since. I know that I speak on behalf of the Welsh Government and all of us here in thanking him not only for his service, but actually for reminding us of why it is so important that we continue to build on our efforts to do all that we can not just to say 'thank you', but actually to make sure that the support is there for those who need it when they need it as well. And likewise, we've heard about what people will be doing over the coming days to remember, to reflect and to recognise in our own constituencies, and, like many Members, I will, in a constituency like mine, be trying very hard to be in more than one place at the same time. I'm attending a service in Northop Hall on Thursday on Armistice Day itself, and then two services, one in the morning in Holywell and one in the afternoon in Flint on Remembrance Sunday. I know that Jack Sargeant talked much about how he is an honorary member of the local branch of the Royal Welch Fusiliers, and I know my constituency colleague Jack is very committed to supporting and to being there at the remembrance service. And I would say, if my great uncle Tommy is there, as I expect he will be, I'm saying from him now that he'd quite like a pint in the Labour club afterwards, Jack, if that's okay with you [Laughter.]
Roedd cymaint o gyfraniadau gan yr Aelodau a byddaf i'n gwneud fy ngorau i geisio'u crisialu a'u crynhoi. Soniodd Mark Isherwood am ran y sefydliadau gwirfoddol hynny yn y trydydd sector, ac rydym ni'n cydnabod yn llwyr ein bod ni, yng Nghymru, wedi gallu gwneud yr hyn yr ydym ni wedi ei wneud ac y byddwn ni'n gallu parhau i ddatblygu'r gwaith hwnnw oherwydd ein bod ni'n gweithio mewn partneriaeth. Fe wnes i geisio nodi'r holl sefydliadau y gwnaethoch chi sôn amdanyn nhw, ond nid wyf i'n mynd i geisio'u rhestru nhw nawr oherwydd byddaf i'n sicr yn anghofio rhywun. Cyfrannodd yr holl sefydliadau y gwnaethoch chi eu rhestru yn eich cyfraniad at yr ymarfer cwmpasu a wnaethom ni ac rydym ni'n parhau i weithio gyda nhw i ddatblygu'r gwaith ac yn derbyn y pwyntiau y gwnaethon nhw i wella'r cymorth sydd ar gael i gyn-filwyr a'u teuluoedd yng Nghymru. Ac o ran canolfan ailsefydlu, rydym ni mewn cysylltiad â'r Weinyddiaeth Amddiffyn ynglŷn â hynny i annog sefydlu canolfan ailsefydlu yng Nghymru, a byddaf i'n parhau i fwrw ymlaen â'r gwaith hwnnw a byddwn i'n croesawu unrhyw gymorth gan gyd-Aelodau ar feinciau'r Ceidwadwyr i fynd â hynny ymhellach gyda'ch cyd-Aelodau chi yn San Steffan hefyd.
Cyfeiriodd nifer o'r Aelodau at y cyhoeddiad mwy diweddar yng nghyllideb y DU o gomisiynydd y lluoedd arfog. Rwy'n gwybod ein bod ni wedi bod yn glir erioed ynghylch y dull gweithredu yng Nghymru o roi'r adnoddau i wasanaethau rheng flaen, ond rydym ni'n croesawu'r ddeialog â'r Swyddfa Materion Cyn-filwyr a byddwn ni'n parhau i weithio gyda nhw yn awr ac yn edrych ar roi'r comisiynydd ar waith yn ymarferol, i sicrhau ei fod yn cyd-fynd â, ac yn gydnaws â, ac yn ategu'r gwaith sydd eisoes yn cael ei wneud yng Nghymru, ac yn ceisio dangos sut y gallwn ni barhau i weithio gyda'n gilydd i ehangu a datblygu'r gwaith hwnnw.
Heledd Fychan, yn eich cyfraniad chi, fe wnaethoch chi sôn ei bod yn bwysig nodi nad yw cofio yn dathlu rhyfel, ond yn cydnabod yr ymrwymiad a'r aberth a wnaeth pobl, ond hefyd ddyblu ein hymdrechion i ymrwymo i ddatrysiad heddychlon. Fe wnaethoch chi restru ymrwymiad a thraddodiad balch mudiad heddwch yng Nghymru a'n croeso i'r rhai hynny a oedd o gymorth i ni yn Affganistan sydd wedi symud i Gymru erbyn hyn. Cefais y fraint, mewn gwirionedd, nos Sadwrn i gwrdd â rhai o'r 10 cyfieithydd hynny o Affganistan sydd wedi dod yma a oedd yn bresennol yn yr ŵyl goffa fel gwesteion arbennig y 160ain Brigâd (Gymreig) yn Neuadd Dewi Sant. Ac mewn gwirionedd, wrth gyfeirio at Neuadd Dewi Sant, roedd y Prif Weinidog hefyd yn bresennol yn y digwyddiad, ac yn ymyriad Sam Kurtz i gyfraniad Darren Millar, soniodd ef am Oriel VC a gwaith gwych Barry John, ac mae Llywodraeth Cymru yn falch iawn o fod wedi gallu cefnogi Oriel VC ac mae hi mewn cysylltiad rheolaidd â nhw. Ac yn wir, Barry John oedd awdur y gerdd a gafodd ei darllen gan y Prif Weinidog yng ngŵyl y cofio nos Sadwrn.
Rydym ni wedi sôn am yr ymrwymiad personol, y cysylltiadau personol. Rwy'n gwybod, Peredur Owen Griffiths, eich bod chi wedi sôn am eich cysylltiadau personol eich hun ac rydym ni i gyd wedi sôn am yr hyn y byddwn ni'n ei wneud yn ystod y dyddiau a'r wythnosau nesaf. Ac o ran cysylltiadau personol, hoffwn i ddiolch yn wirioneddol i Peter Fox am rannu a siarad â ni am ei fab a wasanaethodd yn Affganistan a'r effaith y mae hynny wedi ei chael arno ers hynny. Rwy'n gwybod fy mod i'n siarad ar ran Llywodraeth Cymru a phob un ohonom ni yma gan ddiolch iddo nid yn unig am ei wasanaeth, ond mewn gwirionedd am ein hatgoffa ni pam ei bod mor bwysig ein bod ni'n parhau i ddatblygu ein hymdrechion i wneud popeth y gallwn ni, nid yn unig i ddweud 'diolch', ond i sicrhau bod y gefnogaeth yno i'r rhai sydd ei hangen pan fydd ei hangen arnyn nhw hefyd. Ac yn yr un modd, rydym ni wedi clywed am yr hyn y bydd pobl yn ei wneud yn ystod y dyddiau nesaf i gofio, i fyfyrio ac i gydnabod yn ein hetholaethau ein hunain, ac, fel llawer o'r Aelodau, byddaf i, mewn etholaeth fel fy un i, yn ymdrechu'n galed iawn i fod mewn mwy nag un lle ar yr un pryd. Rwy'n mynd i wasanaeth yn Neuadd Llaneurgain ddydd Iau ar Ddiwrnod y Cadoediad ei hun, ac yna dau wasanaeth, un yn y bore yn Nhreffynnon ac un yn y prynhawn yn y Fflint ar Sul y Cofio. Rwy'n gwybod bod Jack Sargeant wedi sôn llawer am y ffordd y mae'n aelod anrhydeddus o gangen leol y Ffiwsilwyr Brenhinol Cymreig, ac rwy'n gwybod bod fy nghyd-Aelod etholaeth Jack wedi ymrwymo'n fawr i gefnogi a bod yno yn y gwasanaeth coffa. A byddaf i'n dweud, os yw fy hen ewythr Tommy yno, yn ôl yr hyn yr wyf i'n ei ddisgwyl, rwyf i'n dweud ar ei ran ef nawr, y byddai'n eithaf hoffi peint yn y clwb Llafur wedyn, Jack, os yw hynny'n iawn gyda chi [Chwerthin.]
Daeth y Llywydd i’r Gadair.
The Llywydd took the Chair.
Altaf Hussain talked about—. I absolutely support and echo the comments regarding the contribution of armed forces personnel from all faith backgrounds and all corners of the Commonwealth, and I know Jane Hutt attended a service in Cathays Park recently along with Race Council Wales and others to recognise the role that black and ethnic minority personnel have played in serving in conflicts.
In conclusion, Llywydd, our scoping exercise has demonstrated that—. As we've said today, I'm grateful for the cross-party consensus and recognition of the work we are doing in Wales, but do not disagree that, as always, there's always more that can be done, and we're keen to build on that work and the support that's available, and that was the thinking behind the scoping exercise. We're now taking those findings forward and putting them into practice. There is more to do. There is always more to do—more we can do and more we will do. We will continue to work with our partners to provide the services and support for our armed forces veterans and their families that they so rightly deserve. Diolch yn fawr.
Soniodd Altaf Hussain am—. Rwy'n cefnogi'n llwyr ac yn adleisio'r sylwadau ynghylch cyfraniad personél y lluoedd arfog o bob cefndir ffydd a phob cwr o'r Gymanwlad, ac rwy'n gwybod bod Jane Hutt wedi bod yn bresennol mewn gwasanaeth ym Mharc Cathays yn ddiweddar ynghyd â Chyngor Hil Cymru ac eraill i gydnabod y rhan y mae personél pobl dduon a lleiafrifoedd ethnig wedi ei chwarae wrth wasanaethu mewn rhyfeloedd.
I gloi, Llywydd, mae ein hymarfer cwmpasu wedi dangos bod—. Fel yr ydym ni wedi ei ddweud heddiw, rwy'n ddiolchgar am y consensws trawsbleidiol a'r gydnabyddiaeth o'r gwaith yr ydym ni'n ei wneud yng Nghymru, ond nid wyf i'n anghytuno, fel bob amser, fod mwy y byddai modd ei wneud bob amser, ac rydym ni'n awyddus i ddatblygu'r gwaith hwnnw a'r gefnogaeth sydd ar gael, a dyna oedd y meddylfryd y tu ôl i'r ymarfer cwmpasu. Rydym ni bellach yn bwrw ymlaen â'r canlyniadau hynny ac yn eu rhoi ar waith. Mae mwy i'w wneud. Mae mwy i'w wneud bob amser—mwy y gallwn ni ei wneud a mwy y byddwn ni'n ei wneud. Byddwn ni'n parhau i weithio gyda'n partneriaid i ddarparu'r gwasanaethau a'r gefnogaeth y maen nhw'n ei haeddu gymaint i gyn-filwyr ein lluoedd arfog a'u teuluoedd. Diolch yn fawr.
Y cwestiwn yw: a ddylid derbyn gwelliant 1? A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? Nac oes. Felly, derbynnir gwelliant 1 yn unol â Rheol Sefydlog 12.36.
The proposal is to agree amendment 1. Does any Member object? There are no objections. Therefore, amendment 1 is agreed in accordance with Standing Order 12.36.
Derbyniwyd y gwelliant yn unol â Rheol Sefydlog 12.36.
Amendment agreed in accordance with Standing Order 12.36.
Y cwestiwn pellach yw: a ddylid derbyn y cynnig wedi ei ddiwygio?
The next question is that the motion as amended should be agreed.
Cynnig NDM7819 fel y'i diwygiwyd:
Cynnig bod y Senedd:
1. Yn cofio ac yn cydnabod cyfraniad y rheini sydd wedi gwasanaethu ac sy’n parhau i wasanaethu yn ein Lluoedd Arfog, yn arbennig y rhai a gollodd eu bywydau.
2. Yn croesawu ac yn talu teyrnged i’r cymorth a roddir gan sefydliadau’r trydydd sector i Gymuned y Lluoedd Arfog yng Nghymru, yn arbennig y Lleng Brydeinig Frenhinol, sy’n dathlu can mlynedd o fodolaeth.
3. Yn mynegi ei gwerthfawrogiad llwyr o ymdrechion y Lluoedd Arfog gydol pandemig COVID-19 ac am y cymorth y maent yn parhau i’w ddarparu mewn nifer o leoliadau, gan gynnwys i Wasanaeth Ambiwlans Cymru.
4. Yn nodi ymrwymiad Llywodraeth Cymru i anrhydeddu Cyfamod y Lluoedd Arfog drwy ddarparu gwasanaethau a chymorth pwrpasol i gymuned y Lluoedd Arfog a thrwy gydweithio ac ymgysylltu yn barhaus â rhanddeiliaid.
5. Yn cefnogi'r angen i ymdrechu i gael datrysiad heddychlon i bob gwrthdaro a rhoi terfyn ar ryfel.
6. Yn cofio pawb sydd wedi colli eu bywydau mewn rhyfeloedd a gwrthdaro, gan gynnwys anafusion sifil.
Motion NDM7819 as amended:
To propose that the Senedd:
1. Remembers and recognises the contribution of all those who have served and continue to serve in our Armed Forces, particularly those who paid the ultimate sacrifice.
2. Welcomes and pays tribute to the support that third sector organisations provide to our Armed Forces community in Wales, especially the Royal British Legion, which is in its 100th anniversary year.
3. Expresses the upmost gratitude for the efforts of the Armed Forces throughout the COVID-19 pandemic and the support they continue to provide in a number of settings, including for the Welsh Ambulance Service.
4. Notes the Welsh Government’s commitment to honouring the Armed Forces Covenant through the provision of bespoke services and support for our Armed Forces community and ongoing collaboration and engagement with stakeholders.
5. Supports the need to strive for peaceful resolutions to all conflicts and for an end to war
6. Remembers all those who have lost their lives in wars and conflicts, including civilian casualties.
A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? Dim gwrthwynebiad eto. Felly, mae'r cynnig wedi ei ddiwygio wedi ei dderbyn.
Does any Member object? There are no objections. Therefore, the motion as amended is agreed.
Derbyniwyd y cynnig wedi'i ddiwygio yn unol â Rheol Sefydlog 12.36.
Amended motion agreed in accordance with Standing Order 12.36.
Rydyn ni'n dod nawr at y cyfnod pleidleisio, ond fe fyddwn ni'n cymryd egwyl fer cyn y cyfnod pleidleisio i baratoi ar gyfer y pleidleisio hynny.
That brings us to voting time, but we will take a short break before moving to voting time in order to prepare for the votes.
Ataliwyd y Cyfarfod Llawn am 19:21.
Ailymgynullodd y Senedd am 19:27, gyda'r Llywydd yn y Gadair.
Plenary was suspended at 19:21.
The Senedd reconvened at 19:27, with the Llywydd in the Chair.
Dyma ni'n cyrraedd y cyfnod pleidleisio, a'r bleidlais gyntaf y prynhawn yma yw'r bleidlais ar eitem 5, sef y Rheoliadau Diogelu Iechyd (Cyfyngiadau Coronafeirws) (Rhif 5) (Cymru) (Diwygio) (Rhif 19) 2021. Dwi'n galw am bleidlais ar y cynnig, a gyflwynwyd yn enw Lesley Griffiths. Agor y bleidlais. Cau'r bleidlais. O blaid 39, neb yn ymatal, 15 yn erbyn. Felly, mae'r cynnig wedi ei dderbyn.
That brings us to voting time. And the first vote this afternoon is the vote on item 5, the Health Protection (Coronavirus Restrictions) (No. 5) (Wales) (Amendment) (No. 19) Regulations 2021. I call for a vote on the motion, tabled in the name of Lesley Griffiths. Open the vote. Close the vote. In favour 39, no abstentions, and 15 against. Therefore, the motion is agreed.
Eitem 5. Rheoliadau Diogelu Iechyd (Cyfyngiadau Coronafeirws) (Rhif 5) (Cymru) (Diwygio) (Rhif 19) 2021: O blaid: 39, Yn erbyn: 15, Ymatal: 0
Derbyniwyd y cynnig
Item 5. The Health Protection (Coronavirus Restrictions) (No. 5) (Wales) (Amendment) (No. 19) Regulations 2021: For: 39, Against: 15, Abstain: 0
Motion has been agreed
Y bleidlais nesaf yw'r ddadl ar gynhwysiant pledleiswyr, a dwi'n galw am bleidlais ar welliant 1, a gyflwynwyd yn enw Darren Millar. Agor y bledlais. Cau'r bleidlais. O blaid 15, neb yn ymatal, 39 yn erbyn. Felly, mae gwelliant 1 wedi'i wrthod.
The next vote is on the debate on voter inclusion, and I call for a vote on amendment 1, tabled in the name of Darren Millar. Open the vote. In favour 15, no abstentions, 39 against. Therefore, amendment 1 is not agreed.
Eitem 7. Dadl y Llywodraeth - Gwelliant 1, cyflwynwyd yn enw Darren Millar: O blaid: 15, Yn erbyn: 39, Ymatal: 0
Gwrthodwyd y gwelliant
Item 7. Government debate - Amendment 1, tabled in the name of Darren Millar: For: 15, Against: 39, Abstain: 0
Amendment has been rejected
Dwi'n galw nawr am bleidlais ar y cynnig, yn enw Lesley Griffiths. Agor y bleidlais. Cau'r bleidlais. O blaid 40, neb yn ymatal, 14 yn erbyn. Felly, mae'r cynnig wedi ei dderbyn.
I now call for a vote on the motion, in the name of Lesley Griffiths. Open the vote. Close the vote. In favour 40, no abstentions, 14 against. Therefore, the motion is agreed.
Eitem 7. Dadl y Llywodraeth: Cynnwys Pleidleiswyr - Cynnig: O blaid: 40, Yn erbyn: 14, Ymatal: 0
Derbyniwyd y cynnig
Item 7. Government debate: Voter Inclusion - Motion: For: 40, Against: 14, Abstain: 0
Motion has been agreed
A dyna ni—dyna ddiwedd ar ein gwaith am heddiw. Diolch yn fawr.
That concludes our work for today. Thank you.
Daeth y cyfarfod i ben am 19:29.
The meeting ended at 19:29.