Cynulliad Cenedlaethol Cymru

Prynhawn da. Croeso, bawb, i'r Cyfarfod Llawn. Cyn i ni ddechrau, dwi angen nodi ychydig o bwyntiau. Cynhelir y cyfarfod hwn ar ffurf hybrid, gyda rhai Aelodau yn Siambr y Senedd ac eraill yn ymuno drwy gyswllt fideo. Bydd yr holl Aelodau sy'n cymryd rhan yn nhrafodion y Senedd, ble bynnag y bônt, yn cael eu trin yn gyfartal. Mae Cyfarfod Llawn a gynhelir drwy gynhadledd fideo, yn unol â Rheolau Sefydlog Senedd Cymru, yn gyfystyr â thrafodion y Senedd at ddibenion Deddf Llywodraeth Cymru 2006. Bydd rhai o ddarpariaethau Rheol Sefydlog 34 yn gymwys ar gyfer y Cyfarfod Llawn, ac mae'r rheini wedi eu nodi ar eich agenda. 

Cwestiynau i'r Prif Weinidog yw'r eitem gyntaf y prynhawn yma, ac mae'r cwestiwn cyntaf gan Hefin David. 

Llywydd, rwy'n diolch i Hefin David am y cwestiwn yna. Brechu yw'r cam mwyaf effeithiol o hyd i fynd i'r afael â'r coronafeirws. Mae'r cyfraddau sy'n manteisio arno yn etholaeth yr Aelod yn dal i fod yn uchel, gyda 75 y cant o bobl ifanc 16 ac 17 oed eisoes wedi cael eu brechlyn cyntaf. Rwy'n parhau i ddiolch i drigolion Caerffili am eu cefnogaeth yn hyn ac mewn camau eraill sydd eu hangen i leihau lefelau presennol y feirws.

Cyn i mi symud at fy nghwestiwn atodol, Llywydd, gyda'ch caniatâd, rwy'n siŵr bod yr Aelodau yn ymwybodol o'r digwyddiadau trasig ddoe ym Mhenyrheol yn fy etholaeth i, lle ymosododd ci domestig ar fachgen 10 oed ifanc a'i ladd. Mae'r bachgen wedi ei enwi yn Jack Lis, ac rwy'n siŵr y byddai pawb yn y Siambr hon yn dymuno anfon eu cydymdeimlad a'u dymuniadau gorau i'r teulu a chymuned Penyrheol, a fydd, yn ddi-os, yn gefn iddyn nhw o dan yr amgylchiadau hyn. Hoffwn ddweud hynny hefyd, ar ran fy nghyd-Aelodau rhanbarthol yn y Blaid Geidwadol ac ym Mhlaid Cymru hefyd, gan fy mod i'n gwybod ein bod ni i gyd yn teimlo yr un fath. Diolch, Llywydd.

Felly, fy nghwestiwn atodol: bydd mater y pasys COVID yn cael ei drafod heddiw. Byddaf i'n pleidleisio dros yr estyniad i sinemâu a neuaddau cyngerdd. Byddaf i'n gwneud hynny nid oherwydd y chwip, ond gan fy mod i'n credu mai dyma'n sicr yw'r peth iawn i'w wneud. Ac mae'r rhan fwyaf o bobl sydd wedi cysylltu â mi wedi dweud yn union yr un peth. Diben y rhain yw atal rhagor o gyfyngiadau symud a'n cadw ni i gyd yn ddiogel. Gyda hynny mewn golwg, a wnaiff y Prif Weinidog roi amlinelliad i ni o lwyddiant pasys COVID hyd yma, ac amlinelliad o sut y byddwn ni'n bwrw ymlaen yn y dyfodol?

Llywydd, rwy'n diolch i Hefin David, ac a gaf i hefyd ddechrau drwy gysylltu fy hun â'r hyn a ddywedodd am y digwyddiadau trist iawn yn ei etholaeth? Bydd yr Aelodau yma yn meddwl am Jack a'i deulu, rwy'n gwybod. Darllenais yr hyn a oedd gan bennaeth Ysgol Gynradd Cwm Ifor i'w ddweud amdano, a gallwch chi ddychmygu'r effaith y bydd hyn yn ei chael ar y plant ifanc iawn hynny a fydd wedi ei adnabod ac a fyddai, mewn rhai achosion, yn drist iawn, wedi bod yn dyst i'r digwyddiadau ofnadwy hynny.

O ran y pàs COVID, rwy'n diolch i Hefin David am yr hyn a ddywedodd amdano. Rwy'n credu ei fod wedi mynd cystal ag y gallem ni fod wedi ei obeithio o ran ei weithredu yma yng Nghymru. Clywais lawer o'r pethau a gafodd eu dweud yn y ddadl flaenorol ynglŷn ag ymarferoldeb y pàs COVID, ac, yn ymarferol, mae wedi troi allan mor syml ag y gallem ni fod wedi ei ddychmygu. Rydym ni wedi cael cyfres o ddigwyddiadau mawr â miloedd ar filoedd o bobl yn bresennol. Fe es i fy hun i Barc yr Arfau wythnos yn ôl. Edrychais yn ofalus iawn i weld sut roedd pobl yn ymddwyn wrth iddyn nhw gyrraedd y giatiau tro a chefais fy nghalonogi yn fawr gan y ffordd yr oedd pobl wedi meddwl ymlaen, yn barod iawn, yn gwybod beth roedden nhw'n ei wneud. Cafodd pob person a oedd yn bresennol eu gwirio wrth iddyn nhw fynd drwodd, ac, yn fwy na hynny, Llywydd, cefais fy nharo yn llwyr gan nifer y bobl a ddaeth ataf i yn y digwyddiad hwnnw i ddweud eu bod nhw wedi bod yn nerfus ynglŷn â dod. 'Saith deg mil o bobl', meddai rhywun wrthyf i; "rwyf i wedi bod mor ofalus. Prin rwyf i'n mynd allan, ac roeddwn i'n gwybod fy mod i'n dod yma gan wybod bod y person yr oeddwn i'n eistedd wrth ei ymyl, y person y tu ôl i mi a'r person o fy mlaen i gyd wedi eu brechu ddwywaith neu wedi cael prawf diweddar iawn. Rhoddodd hynny yr hyder i mi ddod yma heddiw.'

A dyna pam rwy'n credu bod y pasys COVID yn boblogaidd ymhlith pobl yma yng Nghymru, oherwydd, fel y dywedodd Hefin David, maen nhw'n helpu i gadw Cymru yn ddiogel ac maen nhw'n helpu i gadw Cymru ar agor. Dyna eu diben nhw—i ganiatáu i'r lleoliadau mwy agored i niwed hynny barhau i fod ar agor drwy'r hydref, drwy'r gaeaf, gan fod yr amddiffyniad ychwanegol hwnnw ar waith bellach.

Mae nifer y bobl sy'n mynd yn sâl gyda'r coronafeirws, diolch byth, wedi gostwng rhyw fymryn dros y 10 diwrnod diwethaf, ac os byddan nhw'n parhau i wneud hynny, yna ni fydd angen ymestyn y pàs y tu hwnt i'r estyniad y bydd y Senedd yn ei drafod y prynhawn yma. Ond pe bai'r niferoedd yn codi eto, a phe bai angen amddiffyniad y pàs hwnnw mewn mwy o leoliadau, yna ni fydd y Llywodraeth hon yng Nghymru yn oedi cyn cymryd y camau hynny sy'n helpu i gadw pobl yng Nghymru yn ddiogel ac yn helpu i gadw'r busnesau hynny yn masnachu.

Prif Weinidog, rwy'n gwerthfawrogi eich ymateb i fy nghyd-Aelod anrhydeddus. Mae Caerffili yn parhau i fod â'r nifer uchaf o achosion newydd o COVID yn fy rhanbarth i yn Nwyrain De Cymru. Rydych chi'n berson dysgedig, ac rwy'n siŵr eich bod chi wedi gweld y straeon bod rheoleiddiwr meddyginiaethau'r DU wedi cymeradwyo yn ddiweddar y feddyginiaeth wrthfeirysol gyntaf ar gyfer COVID y gellir ei chymryd fel pilsen, yn hytrach na'i chwistrellu neu ei rhoi yn fewnwythiennol. Mewn treialon clinigol, fe wnaeth y bilsen leihau'r risg o fynd i'r ysbyty, neu o farwolaeth, o tua hanner, ond mae angen ei rhoi o fewn pum niwrnod i'r symptomau ddatblygu i fod y mwyaf effeithiol. Dywedwyd y bydd y driniaeth yn newid pethau yn llwyr, a chytunodd Llywodraeth y DU i brynu 480,000 dos. Prif Weinidog, pa drafodaethau mae eich Llywodraeth chi wedi eu cael ynghylch cael cyflenwadau o'r cyffur hwn ar gyfer cleifion COVID yma yng Nghymru, a phryd gallwn ni ddisgwyl i'r driniaeth hon ddechrau, ac a fydd blaenoriaeth yn cael ei rhoi i ardaloedd fel Caerffili, lle mae cyfraddau COVID yn parhau i fod yn ystyfnig o uchel? Diolch yn fawr iawn.

Rwy'n diolch i'r Aelod am y cwestiwn yna, Llywydd. Mae'r newyddion bod y rheoleiddiwr wedi cymeradwyo meddyginiaeth wrthfeirysol newydd drwy'r geg yn newyddion da. Rydym ni wedi bod mewn trafodaethau gydag adran iechyd y DU. Yr hyn sydd wedi'i gynllunio yw astudiaeth ar raddfa fawr, gan ddefnyddio'r 480,000 dos hynny. A bydd yr astudiaeth honno yn cael ei defnyddio i nodi, yn y ffordd yr awgrymodd yr Aelod, yr amgylchiadau clinigol lle gellir darparu'r driniaeth honno yn fwyaf effeithiol. Bydd Cymru yn rhan o'r cynllun treialu hwnnw. Bydd cleifion yng Nghymru a fydd yn rhan o'r gwaith a fydd yn cael ei wneud i sicrhau ein bod ni'n dysgu popeth y mae angen i ni ei ddysgu am y posibilrwydd newydd hwn ac yna ei ddefnyddio yn y ffordd orau. Ac rydym ni'n parhau i weithio yn agos gydag adran y DU ar y mater hwn i wneud yn siŵr bod cleifion o Gymru yn gallu cael gafael ar y driniaeth a'n bod ni i gyd yn elwa ar y gwaith a fydd yn cael ei wneud.

Rwy'n cysylltu fy hun yn llwyr â'r hyn a ddywedodd Hefin am y gymuned ym Mhenyrheol.

Prif Weinidog, fis diwethaf, lansiodd Iechyd Cyhoeddus Cymru ymgyrch yn annog menywod beichiog i gael y brechlyn COVID-19 oherwydd faint o fenywod heb eu brechu y mae angen triniaeth ysbyty arnyn nhw yn y pen draw. Mae un o bob chwe chlaf COVID sydd angen y math uchaf o gymorth bywyd yn Lloegr yn fenywod beichiog heb eu brechu, ond nid yw Iechyd Cyhoeddus Cymru wedi cyhoeddi ffigurau cyfatebol ar gyfer Cymru. Maen nhw'n dweud y gallai camwybodaeth fod yn gwneud menywod yn amharod i gael y brechlyn, er ei fod yn ddiogel, tra bod y risg y mae'r feirws yn ei pheri iddyn nhw yn ddifrifol. Dim ond tua 15 y cant o fenywod beichiog yn y DU sydd wedi eu brechu yn llawn, o'i gymharu â 79 y cant o bobl yn y boblogaeth gyffredinol. Byddwn i'n ddiolchgar, Prif Weinidog, pe gallech chi ddweud wrthym sut y mae'r ffigurau yn edrych ar gyfer Cymru, ac a wnewch chi ddweud wrthym hefyd beth fydd Llywodraeth Cymru yn ei wneud i fynd i'r afael â chamwybodaeth fel y gall menywod beichiog yn sir Caerffili, a ledled Cymru gyfan, glywed sut y gallai cael y brechlyn helpu i achub eu bywydau?

Rwy'n diolch i Delyth Jewell am wneud yr union bwynt yna, Llywydd. Mae Prif Swyddog Meddygol Cymru wedi arwain ymdrechion i geisio mynd i'r afael â chamwybodaeth, ac yn benodol i apelio i fenywod beichiog gael eu brechu. Maen nhw'n llawer iawn mwy mewn perygl o'r coronafeirws nag y byddan nhw byth o'r brechlyn. Ac mae hon yn un o'r enghreifftiau hynny lle mae camwybodaeth fwriadol yn achosi niwed gwirioneddol. Nid yw'r ffigurau gwirioneddol gen i o fy mlaen, Llywydd, ond rwy'n gwybod bod menywod beichiog heb eu brechu wedi eu gorgynrychioli yn sylweddol iawn mewn gwelyau gofal critigol yng Nghymru, yn ogystal â dros y ffin. Mewn geiriau eraill, nid yw menywod yn mynd yn sâl gyda'r coronafeirws ac yn dioddef ohono yn y gymuned yn unig, yn hytrach maen nhw ym mhen mwyaf difrifol y salwch y gall y coronafeirws ei greu, ac mae hynny yn achosi risg iddyn nhw ac i'r amgylchiadau y maen nhw'n eu cael eu hunain ynddyn nhw, ac a fyddai, o dan unrhyw amgylchiadau eraill, yn fater o ddathlu enfawr iddyn nhw.

Felly, rwy'n ailadrodd yr union apêl y mae Delyth Jewell wedi ei gwneud, Llywydd: os oes menywod yng Nghymru nad ydyn nhw wedi eu brechu ac sy'n cael perswadio i beidio â chael eu brechu oherwydd rhai o'r pethau y maen nhw'n eu darllen ar y cyfryngau cymdeithasol am frechu, edrychwch ar yr hyn y bydd y gwir ffeithiau yn ei ddweud wrthych chi, ac mae'r prif swyddog meddygol wedi eu nodi yn gwbl eglur yma yng Nghymru. Rydych chi'n llawer gwell eich byd, yn llawer mwy diogel o gael brechiad, ac yng Nghymru byddem ni'n sicr yn eich annog i wneud hynny.

Diolch, Llywydd, am y cwestiwn. Nid yw'r Swyddfa Ystadegau Gwladol yn cyhoeddi ffigurau ar wahân ar y bwlch cyflog rhwng y rhywiau yng Ngorllewin De Cymru. Yn ôl ffigurau diweddaraf yr ONS, roedd y ffigur ar gyfer Cymru gyfan yn 5.0 y cant ym mis Ebrill 2021. Mae hyn yn cymharu â 7.9 y cant yn y Deyrnas Unedig. Mae’r bwlch wedi ymestyn yn y Deyrnas Unedig dros y flwyddyn flaenorol, ond nid yw wedi newid yng Nghymru.

Diolch, Brif Weinidog. Gwelwn yn glir yn ein gweithleoedd y modd y mae anghydraddoldebau economaidd yn cyfuno gydag anghydraddoldebau eraill, megis rhywedd, ac mae ffigurau sydd wedi’u cyhoeddi yn ddiweddar yn datgelu bod y bwlch cyflog ar sail rhywedd yn 12.3 y cant yng Nghymru—ffigur y mae Chwarae Teg wedi’i ddisgrifio fel un siomedig ac sydd yn uwch yng Nghymru na’r llynedd o 0.7 y cant. Mae’r bwlch yma yn codi i 20.7 cant yn yr ardal ble dwi’n byw ac yn ei chynrychioli, sef Castell-nedd Port Talbot. Mae’r ffigurau wedi cael eu torri i lawr fesul awdurdod lleol, a’r awdurdod lleol hwnnw yw’r un sydd â’r pumed bwlch uchaf yng Nghymru. Sut, felly, mae’r Llywodraeth am gau’r bwlch annerbyniol hyn yn y sectorau gwaith y mae ganddi reolaeth drostyn nhw, ac annog, wrth gwrs, sectorau eraill i wneud yr un fath? Ac o ystyried yn enwedig nod y Llywodraeth o annog 30 y cant o’r gweithlu i weithio o gartref yn y dyfodol, pa gynlluniau sydd mewn lle er mwyn sicrhau bod y newid mewn arferion gwaith yn un sy’n dileu anghydraddoldebau yn hytrach na dyfnhau’r bwlch cyflog ac anghydraddoldebau strwythurol hirsefydlog eraill? Diolch.

Diolch, Llywydd. Wel, rwy'n siŵr y gallem ni ailadrodd gwahanol setiau o ffigurau, ond y pwynt sylfaenol yw ein bod ni eisiau gweld y bwlch cyflog rhwng y rhywiau yng Nghymru yn parhau i leihau i'r pwynt lle mae'n cael ei ddileu, ac mae hwnnw yn uchelgais a rennir mewn sawl rhan o'r Siambr hon. Mae'r bwlch cyflog rhwng y rhywiau i Lywodraeth Cymru yn rhan o'n dull o ymdrin â phartneriaeth gymdeithasol ac â gwaith teg, ac rydym ni'n mynd ar ei drywydd drwy'r fforwm partneriaeth gymdeithasol ac mewn partneriaeth â chyflogwyr ac undebau llafur yma yng Nghymru. Mae Llywodraeth Cymru yn cymryd camau ymarferol ar draws amrywiaeth o'n cyfrifoldebau. Rydym ni'n gwybod bod y cynnig gofal plant yn arbennig o ddefnyddiol i fenywod yn y gweithle, ac rwy'n falch o ddweud bod y ffigurau diweddaraf sydd gennym ni yn dangos y nifer uchaf erioed yng Nghymru yn manteisio ar y cynnig gofal plant—y cynnig gofal plant mwyaf hael i deuluoedd sy'n gweithio yn unrhyw le yn y Deyrnas Unedig.

O ran y polisi gweithio gartref neu drwy ganolfannau gweithio o bell, yna rwy'n credu bod manteision gwirioneddol y gellir eu hennill o hynny ym maes bylchau rhwng dynion a menywod, ond grwpiau eraill yn y gweithle hefyd. Rydym ni'n gwybod, Llywydd, bod pobl anabl, yn arbennig, wedi canfod bod y gallu i weithio gartref wedi dileu rhai o'r anfanteision yr oedden nhw'n eu hwynebu fel arall, a thrwy ein system, sef creu canolfannau gweithio o bell mewn gwahanol ardaloedd ledled Cymru, yna, i bobl nad yw gweithio o'u cartref eu hunain yn ddewis ymarferol iddyn nhw, bydd dewisiadau eraill y gallan nhw eu defnyddio. Rwy'n credu y bydd hynny'n golygu y bydd pobl yn y dyfodol a fydd yn gallu manteisio ar gyfleoedd cyflogaeth a chyfleoedd â chyflog gwell nag a allai fod wedi digwydd yn y gorffennol, a gall, o'i ddefnyddio yn iawn, fod yn arf arall yn yr arfdy i leihau'r bwlch cyflog.

A gaf i ddiolch i fy nghyd-Aelod o orllewin de Cymru, Sioned Williams, am gyflwyno'r cwestiwn pwysig hwn hefyd? A, Prif Weinidog, rwy'n rhannu ei huchelgais i ddileu'r bwlch cyflog rhwng y rhywiau yng Nghymru, yn enwedig gan ein bod ni'n gwybod bod y bwlch cyflog yn ehangach yng Nghymru nag ydyw yng ngweddill—o'i gymharu â chyfartaledd y DU. Ond, un o'r ffyrdd y gallwn ni helpu i fynd i'r afael â'r bwlch cyflog rhwng y rhywiau yw trwy sicrhau nad yw menywod a merched yn cael eu perswadio yn erbyn dilyn cyrsiau mewn gyrfaoedd â chyflogau da mewn sectorau o'r economi sy'n cael eu hystyried yn sectorau i ddynion yn draddodiadol. Yn adolygiad Llywodraeth Cymru o gydraddoldeb rhywiol ym meysydd gwyddoniaeth, technoleg, peirianneg a mathemateg, fe wnaethom ni weld mai 22 y cant yn unig o'r lleoliadau seiliedig ar waith hynny yn y sector STEM a gofrestrwyd gyda Chyngor y Gweithlu Addysg oedd yn fenywod. Nododd yr adolygiad hefyd mai Cymru hefyd oedd â'r ganran isaf o fenywod yn cofrestru ar gyrsiau STEM addysg uwch yn unrhyw le yn y DU. Felly, pa gamau mae Llywodraeth Cymru yn eu cymryd i wella mynediad at y sector STEM i fenywod a'u hannog yn well i ddilyn cyrsiau STEM mewn addysg uwch?

Rwy'n diolch i'r Aelod am y cwestiwn. Ar gyfer y cofnod, Llywydd, mae'n bwysig dweud bod y bwlch cyflog yng Nghymru yn uwch nag ydyw yn yr Alban neu Ogledd Iwerddon ond yn is nag yn unrhyw ranbarth o Loegr. Felly, wyddoch chi, mae'r sefyllfa ychydig yn llai llwm nag a awgrymodd yr Aelod wrth agor ei gwestiwn. Ond mae'r pwynt y mae'n ei wneud yn un pwysig iawn.

Mae ymdrechion enfawr wedi eu gwneud yng Nghymru i annog menywod ifanc i fynd i addysg bellach ac uwch yn y pynciau STEM. Arweiniodd ein Prif Swyddog Gwyddonol Cymru blaenorol hynny ei hun; creodd grŵp o fenywod yn y pynciau STEM mewn sefydliadau academaidd, ond mewn diwydiant hefyd, i ddod at ei gilydd i fod yn esiamplau i fenywod ifanc. Ac mae'r gwaith hwnnw yn parhau, rwy'n credu, mewn ffordd ymarferol iawn mewn sawl rhan o Gymru. Yn Thales, yn etholaeth fy nghyd-Aelod Alun Davies, mae'r cwmni yno yn gwneud ymdrechion enfawr i wneud yn siŵr bod cyfleoedd yn y diwydiannau newydd ac sy'n dod i'r amlwg yn cael eu hysbysebu i fenywod ifanc sy'n byw yn y rhan honno o Gymru, a bod llwybr yn cael ei greu ar eu cyfer, o'r ystafell ddosbarth, drwy addysg bellach ac uwch, ac yn uniongyrchol i gyflogaeth hefyd.

Yn ein prentisiaethau lefel gradd newydd, mae mwy o fenywod ifanc yn dechrau cyflogaeth sy'n gysylltiedig â STEM na dynion ifanc, ac rwy'n credu o ystyried y patrymau hanesyddol y cyfeiriodd yr Aelod atyn nhw yn gwbl briodol, bod hynny yn llwyddiant sylweddol iawn. Mae newid diwylliannol yr ydym ni'n ceisio ei gyflwyno yma ac ni fydd hynny yn digwydd yn gyflym ym mhob man. Ond mae'r ymdrechion cyfunol sy'n cael eu gwneud ar draws y sector addysg a'r sector cyflogaeth, rwy'n credu, yn dechrau dangos erydiad gwirioneddol o'r ffyrdd mwy traddodiadol hynny o feddwl am gyfleoedd sydd ar gael.

Cwestiynau nawr gan arweinwyr y pleidiau, ac ar ran arweinydd y Ceidwadwyr Cymreig, Paul Davies.

Llywydd, a gaf i hefyd gysylltu fy hun â'r sylwadau a wnaed gan yr Aelod dros Gaerffili? Ac mae ein meddyliau a'n gweddïau gyda theulu Jack Lis heddiw.

Prif Weinidog, yn eich barn chi, am ba hyd ddylai rhywun 85 mlwydd oed aros am ambiwlans ar ôl dioddef strôc?

Wel, Llywydd, rwy'n ymwybodol o'r achos y mae'r Aelod yn cyfeirio ato, ac mae'n amlwg nad yw'n dderbyniol y gadawyd i rywun aros cyhyd ag y gadawyd yr unigolyn hwnnw. Mae'r gwasanaeth ambiwlans, fel y bydd yr Aelod yn gwybod, o dan straen enfawr o'r lefel uchaf erioed o alwadau y mae wedi eu cael yn ei hanes; o lefelau salwch staff, sy'n effeithio ar nifer y bobl y mae'n gallu eu rhoi mewn ambiwlansys ac ar y ffordd, ac mae cryn dipyn o hynny yn gysylltiedig â'r coronafeirws ei hun; ac o gyflyrau coronafeirws, sy'n golygu bod yn rhaid i staff ambiwlans wisgo a thynnu cyfarpar diogelu personol rhwng galwadau ac ambiwlansys yn cael eu hoedi gan yr angen i'w glanhau nhw rhwng teithiau, oherwydd amodau COVID. Mae hynny i gyd yn helpu i esbonio rhywfaint o'r straen sydd ar y system, ond nid oes neb yn fodlon pan fydd unigolion yn cael eu gadael yn aros yn rhy hir i ambiwlans gyrraedd.

Ie, Prif Weinidog, y gwir amdani oedd bod David Evans wedi aros mwy na hanner diwrnod am ambiwlans, ac nid yw hynny yn dderbyniol. Rwy'n siŵr y byddwch chi'n ymwybodol o sylwadau Darren Panniers, pennaeth gwasanaethau ambiwlans yn y de-ddwyrain, sydd wedi dweud

'Mae oedi hir cyn trosglwyddo cleifion mewn ysbytai, nifer mawr o alwadau ac absenoldeb staff wedi amharu'n sylweddol'

ar allu'r gwasanaeth ambiwlans

'i gyrraedd cleifion yn gyflym yn ystod yr wythnosau diwethaf.'

Aeth ymlaen i ddweud, wrth i Mr Evans aros am gymorth, y collwyd dros 840 o oriau mewn ysbytai yn y de yn unig. Felly, Prif Weinidog, a wnewch chi ymddiheuro i Mr Evans a'i deulu yn awr am yr amser annerbyniol y bu'n rhaid iddo aros am ambiwlans? A wnewch chi ystyried yn awr gosod targedau yn erbyn pob galwad ambiwlans, ni waeth beth fo'i chategori, ac a wnewch chi ddweud wrthym ni beth mae Llywodraeth Cymru yn ei wneud yn benodol yn awr i sicrhau nad yw pobl ledled Cymru yn gorfod aros mwy na hanner diwrnod am ambiwlans?

Llywydd, nid wyf i'n cael unrhyw anhawster o gwbl yn ymddiheuro i unrhyw un nad yw wedi derbyn y gwasanaeth y byddem ni'n dymuno iddo ei gael, ac rwy'n gwybod bod yr ymddiriedolaeth ambiwlans eisoes wedi gwneud hynny ar ran y gwasanaeth yn uniongyrchol. O ran yr esboniadau a gynigiwyd gan yr ymddiriedolaeth, rwyf i eisoes wedi cyfeirio at y nifer mawr o alwadau a'r sefyllfa staffio y mae'r ymddiriedolaeth ambiwlans yn ei hwynebu, ond mae'r trydydd esboniad hefyd yn rhan bwysig iawn o'r darlun hwn: mae ein hysbytai yn llawn pobl nad oes angen iddyn nhw fod yno, ond lle mae'n amhosibl eu rhyddhau yn ddiogel i'w cartrefi eu hunain neu i'r gymuned, oherwydd y pwysau enfawr sydd ar y system gofal cymdeithasol hefyd ar hyn o bryd. Ac mae hynny'n golygu, pan fydd ambiwlansys yn cyrraedd ysbyty, eu bod nhw'n dod i system sydd yn llawn pwysau a straen ei hun ar hyn o bryd. Felly, nid yw gosod targedau ar gyfer y gwasanaeth ambiwlans yn unig yn arwain at y gwelliannau yr hoffai'r Aelod eu gweld ac y byddwn i'n hoffi eu gweld hefyd. Mae'n rhaid i ni allu gwella llif cleifion drwy'r ysbyty fel bod mwy o gapasiti i dderbyn pobl pan fyddan nhw'n cyrraedd.

Mae llawer iawn o waith yn cael ei wneud i geisio ymateb i'r pwysau a'r straen y mae'r gwasanaeth iechyd yn eu hwynebu. Yn ysbyty'r Faenor ac yn Ysbyty Treforys, lle mae rhai o'r pwysau hyn wedi bod fwyaf, mae mannau newydd yn cael eu creu fel y gellir symud pobl yn ddiogel o ambiwlans ac i mewn i'r ysbyty, dechrau eu taith a chaniatáu i'r ambiwlans hwnnw fynd yn ôl ar y ffordd eto. Rydym ni'n recriwtio mwy o bobl i'r gwasanaeth ambiwlans ei hun—dros 250 o swyddi llawnamser ychwanegol yn ystod y ddwy flynedd ddiwethaf. Ac mae pwyslais di-baid, drwy'r ymddiriedolaeth ambiwlans a gyda'u cydweithwyr yn yr ysbytai cyffredinol dosbarth, ar ddod o hyd i ffyrdd o atal yr angen i bobl gael eu cludo i ysbyty yn y lle cyntaf. Mae hynny i gyd yn digwydd drwy'r amser.

Er gwaethaf y pwysau sydd ar y system, Llywydd, ym mis Medi, ymatebwyd i dros 1,000 o alwadau coch o fewn pum munud, ymatebwyd i dros 2,000 o alwadau coch o fewn wyth munud, a munud a hanner oedd yr amser ymateb canolrifol ar gyfer galwad goch yng Nghymru. Er gwaethaf y pwysau enfawr sydd ar y system, hoffwn roi sicrwydd i'r Aelod, ym mhob rhan o'r system, fod ymdrechion yn parhau bob dydd i geisio gwneud yn siŵr bod pobl yn cael y gwasanaeth sydd ei angen arnyn nhw a'u bod yn ei gael mewn modd mor brydlon â phosibl.

Wrth gwrs, nid dim ond amseroedd aros ambiwlansys y mae angen eu blaenoriaethu ar frys, mae angen mynd i'r afael ag amseroedd atgyfeirio i driniaeth hefyd. Yn ôl y ffigurau diweddaraf, mae nifer y cleifion sy'n aros mwy na 36 wythnos wedi cynyddu o ychydig yn llai na 26,000 ym mis Chwefror y llynedd i ychydig yn llai na 244,000 erbyn mis Awst eleni. Yn wir, roedd yr arosiadau hiraf yn cynnwys tua 56,000 o bobl y mae angen triniaeth orthopedig neu drawma arnyn nhw, ac, o ganlyniad, rydym ni wedi gweld pobl yn dewis hedfan i wledydd fel Lithwania oherwydd yr effaith y mae aros am driniaeth wedi ei chael ar eu bywydau.

Prif Weinidog, fe wnaethoch chi ddweud yn gynharach bod pobl yn yr ysbyty na ddylen nhw fod yno, ond mae nifer y gwelyau mewn ysbytai wedi ei dorri 30 y cant ers 1999 o dan Lywodraethau Llafur a dan arweinyddiaeth Llafur olynol. Ac rydym ni hefyd yn gwybod bod argyfwng recriwtio staff sy'n golygu nad yw tua 3,000 o swyddi gofal iechyd wedi eu llenwi ar hyn o bryd. Mae'r problemau capasiti wedi codi o dan eich arweinyddiaeth chi, hyd yn oed cyn y pandemig. Ers dros flwyddyn, rydym ni ar y meinciau hyn wedi bod yn galw am gyflwyno canolfannau llawfeddygol rhanbarthol i helpu gydag ôl-groniadau rhestrau aros, ac nid dim ond ni sy'n dweud hynny, mae Coleg Brenhinol y Llawfeddygon hefyd wedi bod yn galw am yr un peth yn union.

Felly, Prif Weinidog, mae cynllun gaeaf Llywodraeth Cymru yn sôn am ddatblygu canolfannau rhanbarthol COVID-lite ar gyfer rhai lleoliadau, ac felly a wnewch chi gadarnhau heddiw y bydd canolfannau llawfeddygol yn cael eu sefydlu ledled Cymru, ac os felly, pryd? Hefyd, a wnewch chi ddweud wrthym ni ba gamau byrdymor brys eraill y mae Llywodraeth Cymru yn eu cymryd i drin y rhai sydd wedi bod yn aros ar restr ers misoedd ar fisoedd fel nad oes yn rhaid iddyn nhw deithio i Lithwania i gael triniaeth yn y dyfodol?

Wel, Llywydd, mae mwy o bobl yn gweithio yn y GIG heddiw nag ar unrhyw adeg yn ei hanes, ac mae hynny yn wir am staff clinigol, nyrsys, meddygon a mathau eraill o arbenigwyr sy'n helpu i gadw ein GIG yn sefyllfa y mae ynddi. Ac o ran sylwadau'r Aelod ynglŷn â gwelyau, gwelais y deunydd a gyhoeddwyd gan y Blaid Geidwadol yng Nghymru ynglŷn â gwelyau, ac mae mor arbennig o anghywir ei bod hi'n anodd dychmygu nad ydyn nhw'n gwybod ei fod yn anghywir wrth ei gyhoeddi. Mae'r gostyngiad i nifer y gwelyau yng Nghymru wedi bod yn arafach nag y bu yn Lloegr o dan ei Lywodraeth Geidwadol ef yn ystod y 10 mlynedd diwethaf. Mae gostyngiad i nifer y gwelyau yn nodweddiadol o bob gwasanaeth iechyd datblygedig, wrth i ni geisio gofalu am fwy o bobl ag anableddau dysgu yn y gymuned, mwy o bobl â chyflyrau iechyd meddwl yn y gymuned, a mwy o bobl oedrannus yn eu cartrefi eu hunain nag mewn gwelyau ysbyty. Wrth i hyd yr arhosiad i gleifion mewn gwely ysbyty leihau, mae nifer y gwelyau yn y gwasanaeth iechyd wedi gostwng hefyd. Mae wedi gostwng yn arafach yng Nghymru nag o dan ei Lywodraeth ef yn Lloegr dros y degawd diwethaf. Ac nid mwy o welyau yw'r ateb yn y gwasanaeth iechyd modern, er gwaethaf y ffaith, fel yr wyf i wedi sylwi na wnaeth ei ddatganiadau i'r wasg gyfeirio ati unwaith, bod 6,000 o welyau ychwanegol wedi eu cyflwyno yn y gwasanaeth iechyd y llynedd er mwyn ymdrin ag argyfwng y pandemig.

O ran trefniadau yn y dyfodol a'r mathau o ddarpariaeth ranbarthol y gellid ei chyflwyno i helpu i ymdrin â'r ôl-groniad, yna, wrth gwrs, mae Llywodraeth Cymru yn gweithio gyda Choleg Brenhinol y Llawfeddygon ac eraill i wneud cynlluniau ar gyfer y math hwnnw o ddarpariaeth yma yng Nghymru. Byddwn ni, fel y bydd pob rhan arall o'r Deyrnas Unedig yn ei wneud, yn chwilio am adnoddau prin er mwyn ymdrin â'r ôl-groniad. Mae'r Deyrnas Unedig gyfan wedi gweld y mathau o gynnydd i'r niferoedd sy'n aros am driniaeth y mae'r Aelod yn cyfeirio atyn nhw. Nid oes unrhyw gapasiti sbâr hawdd yn aros i gael ei ddefnyddio i unrhyw ran o'r Deyrnas Unedig. Byddwn yn creu capasiti yma yng Nghymru, byddwn yn diwygio rhai o'r arferion gwaith a all arwain at fwy o gynhyrchiant, a byddwn yn gweithio gydag eraill mewn rhannau eraill o'r Deyrnas Unedig i ddysgu o unrhyw arbrofion sy'n cael eu cynnal yno er mwyn ceisio gwneud yr hyn y byddai unrhyw Aelod o'r Senedd hon yn dymuno ei weld yn cael ei wneud: bod pobl yn cael y driniaeth sydd ei hangen arnyn nhw cyn gynted â phosibl o dan amgylchiadau eithriadol pandemig iechyd cyhoeddus parhaus y mae'r gwasanaeth iechyd yn ymdrin ag ef yma yng Nghymru heddiw.

Arweinydd Plaid Cymru, Adam Price.

Diolch, Llywydd. A gaf i, yn gyntaf, hefyd, ar ran Plaid Cymru gydymdeimlo o waelod calon â theulu Jack Lis? Ni ellir ond dechrau deall y galar y mae'n rhaid bod y teulu hwnnw yn ei ddioddef, ac mae ein meddyliau a'n gweddïau gyda nhw, gyda ffrindiau Jack, gyda'r gymuned a gyda staff yr ysgol, sydd hefyd, rwy'n gwybod, wedi eu heffeithio yn ofnadwy gan y drasiedi erchyll hon.

Prif Weinidog, yn ystod yr wythnos ddiwethaf, pleidleisiodd mwyafrif yr Aelodau Seneddol yn Nhŷ'r Cyffredin i wrthdroi dyfarniad y Comisiynydd Safonau Seneddol i ddiogelu cyn-Weinidog. Cyfaddefodd cyn-Weinidog arall, yr Arglwydd Bethell, i ddileu negeseuon WhatsApp lle bu'n trafod dyfarnu contractau COVID, ac mae'r Llywodraeth Geidwadol bellach wedi ei chyhuddo o rannu nid yn unig contractau ond seddi yn Nhŷ'r Arglwyddi yn gyfnewid am roddion gwleidyddol. Rydym ni wedi gweld cyhuddiadau o lygredd gwleidyddol yn y gorffennol, ond o ystyried maint a chwmpas y don bresennol o ffrindgarwch, contractau gwerth cannoedd o filiynau o bunnoedd, a'r ymgais amlwg i danseilio'r cyrff gwarchod annibynnol sy'n nodweddion democratiaeth sy'n gweithio, a yw San Steffan fel system wleidyddol, fel y mae hyd yn oed cyn-Brif Weinidog Ceidwadol wedi ei ddadlau, yn gwbl lygredig erbyn hyn?

Wel, Llywydd, clywais y cyfweliad a roddodd Syr John Major dros y penwythnos, ac yr oedd yn gyhuddiad grymus iawn am y datblygiadau mwy diweddar yn San Steffan. Os nad yw'r Aelodau wedi cael cyfle i'w glywed, rwy'n credu ei fod yn werth 20 munud o amser unrhyw un. Byddai'r dystiolaeth gronnol o'r ffordd y mae'r Llywodraeth Geidwadol bresennol yn cyflawni ei chyfrifoldebau, rwy'n credu, yn dychryn unrhyw un sydd â buddiannau democratiaeth iach a gweithredol yn agos at ei galon. Ac nid yw yn y meysydd hyn yn unig. Byddwch yn cofio i Syr John Major ddechrau ei gyfweliad drwy ddweud bod awgrym o'r Llywodraeth hon yn gweithredu mewn ffordd, 'Ni yw'r meistri nawr.' Mewn geiriau eraill, 'Gallwn ni wneud beth bynnag rydym ni ei eisiau, lle'r ydym ni ei eisiau, sut rydym ni ei eisiau.' Ac mae hynny yr un mor wir o'u triniaeth o'r setliad datganoli ag y mae o'r materion y mae arweinydd Plaid Cymru wedi cyfeirio atyn nhw heddiw. Yn y pen draw, mae'n peryglu dwyn anfri nid yn unig arnyn nhw eu hunain ond ar y sefydliadau rydym ni i gyd yn dibynnu arnyn nhw hefyd, ac mae llawer iawn o waith adfer i'w wneud os nad yw digwyddiadau'r 10 diwrnod diwethaf yn mynd i adael etifeddiaeth barhaol.

Wrth gwrs, mae'r cymhleth uwchraddoldeb hwn sydd gan y Llywodraeth bresennol hon yn San Steffan yn cael ei fynegi nid yn unig o ran tanseilio annibyniaeth y comisiynydd safonau ond hefyd annibyniaeth y Comisiwn Etholiadol, y comisiwn penodiadau, a'r holl fesurau gwirio a chadw cydbwysedd annibynnol ar ei grym. Ein hateb i hynny, wrth gwrs, yw dangos sut y gallai democratiaeth iach, fodern o'r radd flaenaf edrych yn yr unfed ganrif ar hugain drwy ddod yn genedl annibynnol ein hunain. Ond, wrth i ni fod wedi ein dal yn gaeth mewn system San Steffan sy'n bwdr i'r gwraidd, beth allwn ni ei wneud i insiwleiddio ein hunain o'i chanlyniadau mwyaf dybryd? A wnewch chi ychwanegu eich llais, Prif Weinidog, at y rhai sy'n galw am ddiddymu Tŷ'r Arglwyddi sy'n seiliedig ar nawdd gwleidyddol yn hytrach na'i ddiwygio yn unig? Ac a ydych chi'n cytuno y dylai'r heddlu Metropolitan drin honiadau o werthu anrhydeddau o leiaf mor ddifrifol nawr ag y mae wedi ei wneud o dan weinyddiaethau blaenorol?

Mae Adam Price yn llygad ei le i ddweud, yn ystod y weinyddiaeth Lafur ddiwethaf, fod Scotland Yard wedi cymryd honiadau o werthu anrhydeddau mor ddifrifol ei fod wedi anfon aelodau uchel iawn o Scotland Yard i Downing Street heb unrhyw rybudd eu bod nhw'n dod. Byddai'n ddiddorol gweld a yw mewn gwirionedd yn mabwysiadu'r un dull o ran yr achosion presennol.

Rwyf i wedi credu ers tro byd mewn diddymu Tŷ'r Arglwyddi. Rwy'n credu mewn ei ddisodli ag ail siambr etholedig lle mae sefyllfa'r cenhedloedd wedi ei diogelu—mewn rhai ffyrdd, fel y mae'r Senedd yn gweithredu yn system yr Unol Daleithiau. Ond, nid yw rhai o'r pethau yr ydym ni wedi eu clywed yn ddiweddar yn ymwneud â Thŷ'r Arglwyddi yn unig; maen nhw'n ymwneud â'r ffyrdd eithriadol y mae'n ymddangos bod rhai Aelodau Seneddol yn gweithredu hefyd. Mae achos Geoffrey Cox yr ydym ni wedi bod yn darllen amdano y tu hwnt i ddisgrifiad—dyn yn cael ei dalu bron i £0.5 miliwn i weithio i Lywodraeth dramor sy'n destun ymchwiliad i lygredd gan Lywodraeth y DU ac yn gwneud hynny i gyd pan fo'n ymddangos bod ganddo swydd lawnamser yn cynrychioli ei etholwyr ei hun. Ni allech chi wneud y peth i fyny.

Rwyf i yn meddwl, mewn ffordd, Llywydd, ei bod bron, i mi, yn cael ei drechu gan y newyddion am gyn-Weinidog arall, Chris Grayling—dyn, y byddwch chi'n cofio, lle dywedodd y Swyddfa Archwilio Genedlaethol y byddai'r gost o ddigolledu pobl am y contractau yr oedd wedi eu cytuno ar gyfer fferïau yn £56 miliwn. Byddwch chi'n cofio ei gytundeb gyda Seaborne Freight: £14 miliwn i gwmni nad oedd hyd yn oed yn berchen ar fferi—dim un o gwbl—ac £1 miliwn yn cael ei thalu i ymgynghorwyr er mwyn sicrhau'r contract hwnnw. Rwy'n gorwedd yn effro yn y nos yn meddwl tybed sut gallwch chi dalu £1 miliwn i ymgynghorydd i sicrhau contract i chi gyda chwmni at ddibenion fferïau nad oedd ganddo fferi hyd yn oed. Ond, y newyddion da yw bod Chris Grayling bellach yn ennill £100,000 yn ychwanegol at ei gyflog fel ymgynghorydd i gwmni porthladdoedd. Wel, mae'n ddyn sydd â llawer o arbenigedd i fanteisio arno, fel y gwyddom.

Mae'n dweud rhywbeth—Geoffrey Cox yw'r cyn-Dwrnai Cyffredinol, onid yw? Pa mor isel maen nhw wedi mynd? Wrth i San Steffan suddo'n ddyfnach i'w lygriad ei hun, beth allwn ni ei wneud yma yn y Senedd hon i gynnal y lefelau uchaf o uniondeb cyhoeddus yn ein democratiaeth ein hunain? Y mis hwn, cyhoeddodd y pwyllgor Nolan, yn dilyn adolygiad Boardman, argymhellion newydd i gryfhau uniondeb cyhoeddus, sy'n cynnwys rhai y gallem ni eu deddfu yn annibynnol. Mae'r rhain yn cynnwys rhoi'r cynghorydd annibynnol ar y cod gweinidogol, neu'r hyn sy'n cyfateb iddo yn y fan yma, ar sail statudol a rhoi'r awdurdod iddo gychwyn a phenderfynu ar achosion o dorri'r cod. Byddai hyn yn cryfhau hyder y cyhoedd yn sefydliadau democrataidd Cymru ar adeg pan fo ymddiriedaeth yn plymio mewn mannau eraill. Ac, wrth gwrs, pan fyddwn ni'n datganoli'r system cyfiawnder troseddol, o'r diwedd, gallem ni fynd ymhellach i greu cyfraith newydd o lygredd mewn swyddi cyhoeddus, fel y mae Comisiwn y Gyfraith Cymru a Lloegr wedi ei gynnig ar hyn o bryd. Os bydd Prif Weinidog y DU yn gwrthod archwilio'r syniadau hyn, a ydych chi'n barod i wneud hynny fel Prif Weinidog yn ei le?

Rwy'n diolch i Adam Price am hynna. A gaf i ddechrau drwy ddweud fy mod i'n credu bod profion olynol o farn y cyhoedd sy'n cael eu cynnal yn flynyddol gan Brifysgol Aberystwyth yn dangos bod y cyhoedd yng Nghymru yn meddwl yn wahanol am y sefydliad hwn nag y maen nhw am San Steffan? Wrth i mi edrych o gwmpas y Siambr, rwy'n gweld pobl sy'n gweithio yn galed iawn ar ran eu hetholwyr, nad oes ganddyn nhw unrhyw swyddi eraill y maen nhw'n eu gwneud ar yr un pryd a lle mae pobl yn cyflawni eu cyfrifoldebau â synnwyr gwirioneddol o uniondeb a gyda budd y cyhoedd yn bennaf yn eu meddyliau. Ac rwy'n credu bod hynny yn wir ym mhob rhan o'r Siambr hon. A oes mwy y gallwn ni ei wneud i wneud yn siŵr ein bod ni'n cynnal yr enw da hwnnw, ein bod ni'n gwneud yn siŵr bod pobl yng Nghymru yn parhau i fod â hyder bod yr hyn sy'n digwydd yn eu henw nhw, yn eu Senedd nhw, yn cael ei wneud mewn ffordd y bydden nhw'n barod i'w hystyried yn gyson â'r safonau y maen nhw'n credu byddai'n iawn? Wel, wrth gwrs, os oes—ac mae gen i ddiddordeb yn adroddiadau adolygiad Nolan—mwy o bethau y gallwn ni eu gwneud i wneud yn siŵr ein bod ni'n parhau i sicrhau'r enw da hwnnw, yna, wrth gwrs, rwy'n credu y dylem ni eu gwneud nhw. Ond rwy'n credu y dylai fod gennym ni rywfaint o hyder bod y ffordd y mae tymhorau dilynol ar ôl datganoli wedi eu cynnal yn rhoi gwahanol lwyfan ac enw da i ni ym meddyliau'r cyhoedd yng Nghymru. Dylem ni warchod hynny yn ofalus a pharhau i wneud pethau i wneud yn siŵr ein bod ni'n parhau i'w sicrhau i'r dyfodol.

Rwy'n diolch i'r Aelod am hynna, Llywydd. Mae'r sector gofal cymdeithasol wedi gwneud ymdrech gyfunol enfawr i amddiffyn y rhai sy'n dibynnu arno yn ystod y pandemig. I gefnogi hynny, rydym ni wedi darparu dros £185 miliwn drwy gyllid caledi a chyfarpar diogelu personol am ddim. Ers mis Medi, mae £90 miliwn arall wedi ei gyhoeddi ar gyfer y sector, gan gydnabod parhad y pandemig.

Ar 28 Ebrill 2020, cyhoeddodd Llywodraeth y DU y byddai profion COVID yn cael eu hymestyn i holl staff a phreswylwyr cartrefi gofal yn Lloegr. Nid oedd hynny yn wir yng Nghymru, wrth i chi, Prif Weinidog, ddweud nad oeddech chi'n gweld unrhyw werth i ddarparu profion i bawb mewn cartrefi gofal ar y pryd. Roedd honno yn foment allweddol i Mr a Mrs Hough, a oedd yn rhedeg cartref nyrsio Gwastad Hall yng Nghefn-y-Bedd, sir y Fflint. Ni chafodd profion eu cyflwyno i holl staff a phreswylwyr cartrefi gofal gan eich Gweinidog iechyd ar y pryd tan 16 Mai 2020. Bum diwrnod yn ddiweddarach, ar 21 Mai, lladdodd Mr Hough ei hun. Roedd deuddeg o'u preswylwyr wedi marw ym misoedd cyntaf hynny y pandemig. Dywedodd ei weddw, Mrs Hough, ei bod yn credu bod trallod ei gŵr o weld y cleifion yn ei chael yn anodd wedi arwain yn uniongyrchol at ei farwolaeth, gan ychwanegu bod ei gŵr wedi marw yn sgil COVID a'i bod yn dymuno i Lywodraeth Cymru gael ei dwyn i gyfrif ac yn dymuno atebion. Dywedodd prif weithredwr Fforwm Gofal Cymru nad oedd y materion yr oedden nhw wedi eu hwynebu yn annodweddiadol. Sut, felly, ydych chi'n cyfiawnhau i weithwyr proffesiynol yn y sector gofal fel Mrs Hough eich gwrthodiad parhaus i'w galwad am ymchwiliad cyhoeddus penodol i Gymru i'r broses o ymdrin â phandemig COVID-19?

Rwy'n gwneud hynny drwy gyfeirio at fy nghytundeb â Phrif Weinidog y DU, sef arweinydd y blaid y mae'r Aelod yma yn ei chynrychioli.

Yfory, Brif Weinidog, bydd y grŵp trawsbleidiol ar ddementia yn cyhoeddi adroddiad ynglŷn â gofal ysbyty, a hoffwn i yn y fan hon dalu teyrnged haeddiannol iawn i Lynne Neagle am ei gwaith arbennig gyda'r adroddiad yma cyn iddi hi ymuno â'r Llywodraeth. Brif Weinidog, mae'r pandemig unwaith eto wedi dangos pwysigrwydd aruthrol cydweithio agos rhwng y sector iechyd a'r sector gofal cymdeithasol. Mae yna argymhellion yn yr adroddiad yma, wedi siarad gyda'r proffesiynau iechyd, wedi siarad gyda phobl a'u teuluoedd sy'n dioddef o ddementia, argymhellion ymarferol iawn, er enghraifft slotiau amser penodol i berson gael ei ryddhau o'r ysbyty, a hynny'n galluogi wedi hynny y teuluoedd, y cartrefi gofal a'r gofalwyr i drafod ac i gyfrannu ynglŷn â'r system, ac i ddeall y system ryddhau o'r cartref. Hefyd, timau penodol yn yr ysbyty yn sicrhau bod popeth yn barod erbyn bod rhywun yn gadael yr ysbyty; bod y meddyginiaeth, bod y gwaith papur, bod y drafnidiaeth, bod y cyfan i gyd yn barod. A fyddech chi, Brif Weinidog, yn fodlon darllen yr adroddiad yma gan y grŵp trawsbleidiol ar ddementia ac wedyn ystyried creu peilot i roi'r argymhellion ymarferol yma ar waith? Diolch yn fawr.

Diolch i'r Aelod am y cwestiwn ychwanegol, a dwi'n edrych ymlaen at ddarllen yr adroddiad. Mae'n grêt i glywed am yr argymhellion ymarferol sydd tu fewn i'r tudalennau, ac fel oedd yr Aelod yn dweud, bydd y Gweinidog, Lynne Neagle, yn awyddus i weld yr adroddiad, a siŵr o fod i weld os mae pethau ymarferol yna ŷn ni'n gallu rhoi ar y gweill yma yng Nghymru. Rŷn ni'n gwybod, yn ystod y pandemig i gyd—pobl sy'n dioddef o ddementia a'r bobl sy'n gofalu amdanyn nhw—wedi cael amser caled dros ben, a bydd y gwaith mae'r grŵp trawsbleidiol yn ei wneud, dwi'n siŵr, yn help i ni gynllunio i roi mwy o wasanaethau i'r bobl sy'n dioddef o ddementia yn y dyfodol.

Rwy'n diolch i'r Aelod am hynna, Llywydd. Yr wythnos hon, rydym ni i gyd yn cydnabod aberth y rhai a gollwyd mewn brwydrau neu a ddioddefodd anaf. Mae aelodau yn mynd i ddigwyddiadau coffa allweddol yn bersonol ac mae ein swyddogion cyswllt lluoedd arfog yn cynorthwyo gweithgarwch cofio lleol mewn cymunedau ledled Cymru.

Prif Weinidog, wrth i'r blynyddoedd fynd heibio, mae'n mynd yn her i sicrhau bod cymunedau yn ymgysylltu â'r hyn y mae Dydd y Cofio yn ei olygu, ac, yn wir, y dyddiau sy'n arwain ato. Fel Cymro mabwysiedig, rwy'n falch o gyfraniad ein cenedl at amddiffyn ein rhyddid, am yr aberth a wnaed bryd hynny a nawr. Mae gan y Lleng Brydeinig Frenhinol amrywiaeth o adnoddau addysgol am ddim i ysgolion rannu pwysigrwydd cofio â phobl. Pa drafodaethau mae'r Prif Weinidog wedi eu cael gyda'r Lleng Brydeinig Frenhinol i asesu ei effaith yn ein hysgolion? Diolch.

Rwy'n diolch i'r Aelod am hynna, Llywydd. Rydym ni'n falch iawn o'i gael yn ddinesydd mabwysiedig yma yng Nghymru. Cefais y fraint o fod yn bresennol yng ngwasanaeth canmlwyddiant y Lleng Brydeinig Frenhinol yn Abaty Westminster. Mae'r gwaith maen nhw'n ei wneud yma yng Nghymru yn rhagorol, yn fy marn i, o ran y gwasanaethau lles y maen nhw'n eu darparu i gyn-bersonél y lluoedd arfog, ond hefyd yn y gwaith y maen nhw'n ei wneud i wneud yn siŵr bod cenedlaethau dilynol yn parhau i fod yn ymwybodol o'r aberth a wnaed yma yn y gorffennol. Rwy'n gwybod y bydd gan yr Aelod ddiddordeb arbennig mewn arddangosfa y mae'r lleng Brydeinig wedi bod yn rhan ohoni; cafodd ei hagor gan Brif Swyddog y Staff Awyr a fy nghyd-Weinidog Hannah Blythyn yma yng Nghaerdydd yn ôl ym mis Medi, ac mae'n canolbwyntio yn rhannol ar y profiad yn Abertawe 80 mlynedd yn ôl eleni, yn ôl ym mis Chwefror 1941. Rwy'n cofio, Llywydd, fy hun yn tyfu i fyny a byddai fy nhad yn dweud wrthyf i sut y cafodd ei alw allan o'i dŷ yng Nghaerfyrddin i wylio'r awyr lle'r oedd Abertawe yn llosgi o ganlyniad i'r cyrchoedd awyr hynny, a bwriad yr arddangosfa yw atgoffa pobl heddiw o'r profiadau a gafodd pobl bryd hynny—mae'n rhan o'r ymdrech honno y mae'r Lleng Brydeinig Frenhinol yn ei gwneud, ac mae Llywodraeth Cymru yn falch iawn o fod yn gysylltiedig â nhw.

Fel y rhan fwyaf o Aelodau'r Senedd, os nad pob un ohonom ni, byddaf yn mynychu gwasanaethau cofio ddydd Iau a dydd Sul. Rwy'n llongyfarch ac yn diolch i'r Lleng Brydeinig Frenhinol ac eraill fel band iachawdwriaeth Treforys a chymdeithas hanesyddol Llansamlet a fydd yn cynnal digwyddiadau yn fy etholaeth i. Cais i Lywodraeth Cymru: a wnewch chi ddarparu rhestr o ddigwyddiadau ar eich gwefan, fel y gall pobl edrych arno a gweld beth sy'n digwydd yn eu hardaloedd?

Rwy'n diolch i Mike Hedges am hynna. Mae'n tynnu sylw, Llywydd, at bwysigrwydd y digwyddiadau lleol hynny sy'n cael eu cynnal mewn cynifer o gymunedau ledled Cymru, a bydd cymaint o Aelodau'r Senedd hon yn cymryd rhan ynddyn nhw. Rwy'n gwybod yn iawn bod band byddin yr iachawdwriaeth Treforys, er enghraifft, wedi chwarae rhan yn Abertawe ers tro byd yn y digwyddiadau coffáu a fydd yn cael eu cynnal yno. Ar hyn o bryd, rydym ni wrthi gyda'n swyddogion cyswllt lluoedd arfog yn archwilio y posibilrwydd y gellid hysbysebu digwyddiadau lleol o'r fath drwy wefan newydd Cyfamod Cymru. Mae'r wefan honno yn cael ei datblygu, mae disgwyl iddi fod yn weithredol erbyn diwedd eleni, a byddai, rwy'n credu, yn lle priodol iawn ar gyfer digwyddiadau o'r math y cyfeiriodd Mike Hedges atyn nhw, i'w rhestru a'u hysbysebu a thynnu sylw mwy o bobl atyn nhw o ganlyniad.

Rwy'n diolch i'r Aelod am hynna. Llywydd, nod polisi gweithio o bell Llywodraeth Cymru yw sicrhau bod 30 y cant o'r gweithlu yn gweithio o bell yn rheolaidd yn ystod y tymor Senedd hwn. Ceir llawer o fanteision amgylcheddol ac economaidd i weithio o bell, a bydd hyn yn magu arwyddocâd yng nghyd-destun newid hinsawdd.

Diolch, Prif Weinidog. Nawr, mewn ateb rhyddid gwybodaeth diweddar, nododd eich swyddogion mai dim ond 18 o gyflogeion oedd y lefel presenoldeb ddyddiol gyfartalog a gofnodwyd ar gyfer mis Medi er gwaethaf y ffaith bod ychydig dros 390 o bobl wedi eu contractio ar hyn o bryd i weithio yn adeiladau Llywodraeth Cymru yng Nghyffordd Llandudno. Nid yw hyn yn gynaliadwy o ystyried maint a chwmpas yr adeilad hwnnw. Nawr, mae polisi 30 cyllideb garbon Sero Net Cymru 2 yn ailadrodd eich uchelgais hirdymor i alluogi tua 30 y cant o weithwyr Cymru i weithio o bell y tu hwnt i COVID-19, a bydd buddsoddiad o £0.5 miliwn mewn chwe safle gweithio hyblyg ar leoliadau yng Nghymoedd Cymru. Ond Prif Weinidog, rwy'n pryderu nad oes unrhyw safleoedd yn y gogledd wedi eu clustnodi eto i gefnogi gwaith tebyg. Felly, gyda dymuniad i weld arian trethdalwyr yn cael ei ddefnyddio yn fwy doeth, a gan gydnabod bod tua £23 miliwn wedi ei wario ar yr adeilad eiconig hwn yng Nghyffordd Llandudno, ac £1 miliwn ar waith cynnal a chadw ac atgyweirio ers hynny, roeddwn i'n meddwl tybed a fyddech chi mor garedig â chynnal adolygiad ac esbonio pam nad oes gennym ni unrhyw ganolfannau gweithio hyblyg, ac a allech chi edrych ar yr adeilad hwn i'w addasu at ddibenion gwahanol a throi ei ddefnydd yn rhannol i fod yn ganolfan gweithio hyblyg i fusnesau a hyd yn oed entrepreneuriaid yn y gogledd, a allai fod eisiau cael trefniant gweithio gartref. Rwy'n awyddus iawn i weld yr adeilad hwn yn cael ei ddefnyddio yn well. Diolch.

Llywydd, rwy'n diolch i'r Aelod am dynnu sylw at lwyddiant polisi Llywodraeth Cymru o leihau nifer y bobl y mae angen iddyn nhw fod yn y gweithle yn ystod pandemig byd-eang. Yn bersonol, rwy'n credu ei fod yn gyflawniad gwych bod Llywodraeth Cymru wedi gallu parhau i ddarparu'r holl wasanaethau yr ydym ni'n eu darparu wrth gadw ein staff yn ddiogel, gyda dim ond pobl hanfodol yn cael eu dwyn ynghyd yn sgil y risg gynyddol y mae pobl yn ymgynnull yn ei olygu yn anochel yng nghyd-destun COVID. Rwy'n falch hefyd o allu helpu'r Aelod drwy roi gwybod iddi fod tair canolfan gweithio o bell wedi eu cynllunio ar gyfer y gogledd, ym Mae Colwyn, yn y Rhyl ac ar safle M-SParc ar Ynys Môn. Rwy'n diolch iddi am yr awgrym adeiladol a wnaeth tua diwedd ei chwestiwn atodol am ddefnyddiau amgen y gellid meddwl amdanyn nhw ar gyfer adeilad Cyffordd Llandudno. Mae'n iawn—mae'n adeilad eiconig ac roedd yn fuddsoddiad sylweddol gan Lywodraeth Lafur Cymru i wneud yn siŵr bod Llywodraeth Cymru yn cael ei chynrychioli ym mhob rhan o'n cenedl. Mewn byd ôl-COVID ac yng nghyd-destun y newid yn yr hinsawdd, mae angen i ni edrych ar y defnydd o'r adeiladau hynny yn y dyfodol, a byddaf yn gwneud yn siŵr bod yr awgrymiadau a wnaeth yr Aelod yn cael eu hystyried yn rhan o hynny.

Rwy'n diolch i Peter Fox am hynna, Llywydd. Llywodraeth y DU sy'n gyfrifol am gysylltedd. Lle ceir bylchau, rydym ni'n parhau i gamu i mewn. Mae dros 27,000 o adeiladau bellach wedi sicrhau mynediad at ffeibr llawn ledled Cymru o dan ein rhaglen cyflwyno ffeibr llawn gwerth £56 miliwn, ac mae hynny yn cynnwys dros 1,000 o adeiladau yn sir Fynwy.

Diolch am yr ymateb yna, Prif Weinidog. Yn gynyddol, mae mwy a mwy o waith ac, yn wir, gweithgareddau dyddiol eraill yn symud ar-lein, sy'n golygu bod cael band eang cyflym yn gwbl hanfodol i deuluoedd. A dyna pam mae cyflwyniad band eang ffeibr llawn wedi ei ariannu gan Lywodraeth Cymru i'w groesawu. Ond yn ddiweddar, mae nifer o etholwyr wedi cysylltu â mi i rannu eu pryderon ynghylch Llywodraeth Cymru yn cael gwared ar y gallu iddyn nhw deipio eu cod post ar ei gwefan i ganfod a fydd eu heiddo yn cael ei gynnwys ac, yn wir, pryd yn y rhaglen gyflwyno. Daeth y pryderon i'r amlwg pan gafwyd gwared ar y gwiriwr cod post ar wefan Llywodraeth Cymru. Rwy'n sylwi y gall pobl ddefnyddio'r gwiriwr Openreach, ond nid yw hwn yn cynnig llawer o wybodaeth ac nid yw'n gwahaniaethu, gellid dadlau, yn gywir o safbwynt y cyhoedd rhwng cael eu cysylltu drwy'r rhaglen gyflwyno sydd wedi ei hariannu gan Lywodraeth Cymru a chyflwyniad masnachol Openreach. Yn ddealladwy, mae'r mater tryloywder hwn yn achosi pryder enfawr a gofid diangen. Prif Weinidog, a wnaiff y Llywodraeth roi sylw i'r diffyg hwn yn gyflym er mwyn atal unrhyw straen pellach i etholwyr ac, mae'n siŵr, llawer o bobl eraill ledled Cymru? Ac ar ôl rhoi sylw i hyn, a allwch chi amlinellu unrhyw gynlluniau i ddarparu rhaglen cyflwyno ffeibr llawn ddilynol pan fydd yr un bresennol yn dod i ben? Diolch.

Rwy'n diolch i Peter Fox am hynna, Llywydd. Fe wnaf i ymholiad ynghylch y cyfleuster cod post a'r hyn sydd wedi digwydd iddo, a byddaf yn gwneud yn siŵr fy mod i'n ysgrifennu at yr Aelod gydag ateb am hynny.

Mae'n gwestiwn diddorol am yr hyn sydd y tu hwnt i'r cylch presennol o gyllid Llywodraeth Cymru. Mae ein cyllid dros y blynyddoedd diwethaf wedi ei ddefnyddio i raddau helaeth i lenwi bylchau yn y ddarpariaeth a ddechreuwyd gan Lywodraeth y DU, ond mae'n deg dweud bod Llywodraeth y DU wedi cyhoeddi cynnydd sylweddol i'w rhaglen yn ystod y 12 mis diwethaf—ei 'Project Gigabit' a ariennir ar lefel y DU. Rydym ni wedi darganfod yn ddiweddar gan Lywodraeth y DU ei bod yn credu bod 234,000 o eiddo yn debygol o fod o fewn cwmpas nawr ar gyfer ei chyllid, ac mae trafodaethau yn cael eu cynnal ar hyn o bryd i weithio drwy'r cwestiwn pa un a fydd yn well i Lywodraeth y DU fwrw ymlaen â'i chynllun ei hun nawr—ei redeg, ei ddarparu, ei weithredu yma yng Nghymru—neu a fyddai'n well defnyddio'r fframwaith ar lawr gwlad y mae Llywodraeth Cymru wedi ei sefydlu, ac yna defnyddio cyllid Llywodraeth y DU i barhau i ddarparu yn y modd hwnnw. Mae'r sgyrsiau hynny yn digwydd ar hyn o bryd, ac rwy'n disgwyl iddyn nhw gael eu cwblhau cyn diwedd y flwyddyn galendr hon.

Er mwyn i ddyfodol porthladd Caergybi ffynnu, bydd angen seilwaith cyfathrebu da yn seiliedig ar fand eang ffeibr i fodloni'r galw. Mae FibreSpeed wedi cysylltu â mi, sydd eisoes wedi gosod pwynt presenoldeb yn agos at ble bydd yr adeilad tollau tramor a chartref arfaethedig yn cael ei adeiladu. Rwyf i wedi cael gwybod y gallai eu technoleg nhw helpu i gludo nwyddau yn hwylus a datgloi awtomeiddio drwy ddefnyddio technoleg 5G, ond maen nhw'n ei chael hi'n anodd cael gwrandawiad. Nid oes gan Lywodraeth y DU ddiddordeb o gwbl mewn manteisio i'r eithaf ar y cyfle hwn, ac nid ydyn nhw'n ymateb i'w gohebiaeth. Prif Weinidog, a gaf i ofyn pa drafodaethau mae Llywodraeth Cymru wedi eu cael gyda Llywodraeth y DU am ddatblygu canolfan seilwaith tollau uwch-dechnolegol ac effeithlon ym mhorthladd Caergybi i helpu gyda'r drafnidiaeth hwylus? Diolch.

Rwy'n diolch i Carolyn Thomas am hynna, Llywydd, ac yn diolch iddi am ysgrifennu at Lywodraeth Cymru, at fy nghyd-Weinidog Vaughan Gething, ar ran y cwmni, ac o ganlyniad i'w llythyr rwy'n gwybod bod swyddogion Gweinidog yr economi wedi cyfarfod â FibreSpeed yr wythnos diwethaf, a rhan o'r hyn y byddan nhw'n ei wneud nawr fydd gwneud yn siŵr bod y berthynas rhyngddyn nhw a chamau Llywodraeth y DU ar lawr gwlad yng Nghaergybi yn gwella, a bod y cwmni yn gallu cyflwyno eu hachos. Mae'r pwynt cyffredinol y mae'r Aelod yn ei wneud, wrth gwrs, yn un pwysig iawn; mae Caergybi yn parhau i fod yn borthladd allweddol i'r Deyrnas Unedig. Mae effaith Brexit ar y porthladd a phrotocol Gogledd Iwerddon yn real iawn. Mae'r angen am seilwaith newydd yn y porthladd i ymdrin â'r rhwymedigaethau newydd y bydd yn rhaid i ni eu cyflawni erbyn hyn o ganlyniad i adael yr Undeb Ewropeaidd yn bwysig iawn i'r porthladd. Ein nod yw cydweithio â Llywodraeth y DU ar y mater hwnnw. Ond, Llywydd, roedd yn peri pryder mawr gweld yn yr adolygiad cynhwysfawr o wariant bod y Canghellor wedi gwrthod cynnig ymrwymiad uniongyrchol i ariannu'r seilwaith hwnnw ar ôl i'r buddsoddiad cyfalaf ddod i ben. Bydd costau rhedeg y cyfleusterau hynny, nad ydyn nhw erioed wedi eu darparu i Lywodraeth Cymru ac nad ydyn nhw'n ganlyniad o'n penderfyniadau ni ein hunain, yn sylweddol, ac mae'n ddyletswydd wirioneddol ar Lywodraeth y DU i wneud yn siŵr bod y gweithgarwch hwnnw yn parhau i gael ei ariannu.

Llywydd, mae'r camau ymarferol y mae Llywodraeth Cymru wedi eu cymryd i gefnogi milwyr a chyn-filwyr yn cael eu nodi yn flynyddol yn ein hadroddiad cyfamod y lluoedd arfog. Mae'r argraffiad diweddaraf, a gyhoeddwyd ym mis Mehefin, yn tynnu sylw at y cynnydd a wnaed, yn ogystal â'n cynlluniau ar gyfer y dyfodol i ddarparu cymorth i'r gymuned bwysig hon.

Rwy'n diolch i chi am yr ateb yna, Prif Weinidog. Yn draddodiadol, mae Cymru wedi darparu cymorth anghymesur i'n lluoedd arfog, ac mae angen anrhydeddu'r ymrwymiad a'r aberth hwnnw, yn enwedig yn ystod yr Wythnos y Cofio nesaf. Dyna pam mae cyllid cynyddol eich Llywodraeth ar gyfer GIG Cymru i Gyn-filwyr, sy'n darparu cymorth iechyd meddwl i gyn-bersonél y lluoedd arfog, ac ar gyfer swydd swyddogion cyswllt y lluoedd arfog, mor bwysig. Ond nododd asesiad y Financial Times o gyllideb y DU yr wythnos diwethaf ostyngiad mewn termau real o 1.4 y cant i dwf blynyddol gwariant amddiffyn o ddydd i ddydd dros y pedair blynedd nesaf—mwy byth o doriadau milwrol gan y Torïaid. A ydych chi wedi trafod hynny gyda Gweinidogion y DU, oherwydd mae'r diwydiant amddiffyn yn cefnogi llawer o swyddi da, hynod fedrus yn fy rhanbarth i a Chymru yn ehangach, ac mae'n rhaid i ni ddiogelu dyfodol ac ansawdd ôl troed ein lluoedd arfog?

Rwy'n diolch i Joyce Watson am hynna, Llywydd. Mae hi'n iawn am y cyfraniad anghymesur y mae Cymru yn ei wneud at y lluoedd arfog. Cymru yw 5 y cant o boblogaeth y DU, ond rydym ni'n darparu 9 y cant o bersonél y lluoedd arfog, ac eto dim ond 2.5 y cant o bersonél y lluoedd arfog sydd wedi eu lleoli yma yng Nghymru. Rydym ni'n rhoi mwy ac rydym ni'n cael llai. A Joyce Watson, rwy'n deall yn llwyr y bydd yn pryderu yn lleol am 14eg Catrawd y Signalau ym Mreudeth, a'i dyfodol, o ystyried ei chyfraniad sylweddol at y gymuned leol, yn economaidd ac mewn ffyrdd eraill hefyd. Mae pedwardeg pum mil o bersonél, Llywydd, wedi eu torri o'r lluoedd arfog yn y Deyrnas Unedig ers i'r Blaid Geidwadol gymryd yr awenau yn Llywodraeth y DU yn 2010, a bydd eu cynlluniau diweddaraf yn arwain at leihad pellach i faint y fyddin i ddim ond 72,500 o bersonél erbyn 2025. Dyna fydd maint lleiaf y fyddin yn y Deyrnas Unedig ers y ddeunawfed ganrif, a dyna'r sail i'r ffigurau y dyfynnodd yr Aelod o'r gyllideb. Rwyf i wedi cael trafodaethau gyda'r Farwnes Goldie, y Gweinidog sy'n gyfrifol am adolygiad integredig Llywodraeth y DU o'r lluoedd arfog. Rydym ni'n disgwyl i ganlyniad yr adolygiad hwnnw gael ei gyhoeddi yr hydref hwn. Ni allaf gadarnhau beth fydd goblygiadau'r adolygiad hwnnw i Gymru, ond gallaf yn bendant sicrhau'r Aelod fy mod i wedi gwneud yr holl bwyntiau hynny ynglŷn â'r angen i Lywodraeth y DU barhau i fuddsoddi yma yng Nghymru i gydnabod y cyfraniad y mae Cymru yn ei wneud at y lluoedd arfog, ac edrychwn ymlaen at weld hynny yn cael ei gydnabod yng nghanlyniadau'r adolygiad.

Yn olaf, cwestiwn 8, Gareth Davies.

Llywydd, mae trigolion Dyffryn Clwyd eisoes wedi wynebu effaith newid yn yr hinsawdd o ran llifogydd afonydd a llifogydd ar y môr. Daw COP26 â syniadau newydd a chyfle i ddysgu o brofiadau mewn rhannau eraill o'r byd, fel y bydd modd eu rhoi nhw i weithio er budd dinasyddion Cymru.

Diolch yn fawr iawn, Prif Weinidog, am yr ateb yna. Mae fy etholwyr i, yn enwedig y rhai sy'n byw ar yr arfordir yn y Rhyl a Phrestatyn, yn agored iawn i lifogydd o lefelau'r môr sy'n codi. Yn ôl yr Asiantaeth Ynni Rhyngwladol, bydd ymrwymiadau sydd wedi eu gwneud yn COP26 yn dal i arwain at gynnydd o 1.8 y cant mewn tymheredd byd-eang. Mae hyn yn newyddion ofnadwy i ranbarthau arfordirol a'r rhai sy'n byw yno, gan ei fod yn golygu y bydd eu cartrefi dan ddŵr. Prif Weinidog, rwy'n derbyn na all Llywodraeth Cymru orfodi gwledydd fel Tsieina, Rwsia a'r Unol Daleithiau i leihau eu hallyriadau'n sylweddol, felly bydd yn rhaid i drigolion y Rhyl a Phrestatyn ymdopi â llifddŵr yn ystod y degawdau nesaf. Fodd bynnag, gall Llywodraeth Cymru liniaru'r cynnydd yn lefelau'r môr. Felly, Prif Weinidog, gofynnaf i chi: pa gamau y bydd Llywodraeth Cymru yn eu cymryd i amddiffyn rhanbarthau arfordirol rhag llifogydd cynyddol o'r môr a'n hafonydd?

Wel, Llywydd, mae Llywodraeth Cymru yn buddsoddi £27 miliwn, un o'r prosiectau rheoli risg arfordirol mwyaf erioed yng Nghymru yn nwyrain y Rhyl, yn etholaeth yr Aelod—prosiect dwy flynedd a fydd yn gweld 600 metr o wal amddiffyn newydd rhag y môr a phromenâd yn cael eu hadeiladu yno, a buddsoddiad mawr iawn i amddiffyn poblogaeth y rhan honno o arfordir Cymru rhag effeithiau newid hinsawdd. 

Mae'r Aelod yn iawn, serch hynny, na fydd y camau y maen nhw wedi eu cytuno arnyn nhw hyd yma yn y gynhadledd hinsawdd yn ddigonol i gyflawni nodau Paris o gynnydd o 1.5 ar ei uchaf mewn tymheredd byd-eang, ac oni allwn ni weld cytundebau eraill ac ymrwymiadau eraill—rydym ni eisiau chwarae ein rhan yma yng Nghymru, ond gallwn ni wneud hynny dim ond fel rhan o ymdrech fyd-eang—heblaw ein bod ni'n gweld y cytundebau hynny yn cael eu gwneud yn nyddiau olaf y gynhadledd, yna byddwn ni'n cael ein gadael yn ymdrin â'r canlyniadau.

Llywydd, pan oeddwn i yn Glasgow, cefais i gyfle i gwrdd â llywodraethwr Louisiana yn yr Unol Daleithiau, a gwnes i gwrdd ag ef yn arbennig oherwydd bod y dalaith honno yn dal i ymdrin ag effaith llifogydd arfordirol ac eraill o ddigwyddiadau tywydd mawr. Roedd yn gyfarfod sobreiddiol. Mae ganddyn nhw ddegau o filoedd o bobl sy'n dal i fyw mewn ystafelloedd gwesty oherwydd effaith digwyddiadau rhai, fisoedd lawer yn ôl. Mae diboblogi yn eu cymunedau arfordirol, wrth i bobl symud i ffwrdd, gan deimlo na allan nhw wynebu digwyddiad arall o'r math y maen nhw wedi gorfod ymdopi ag ef ddwywaith mewn 10 mlynedd bellach.

Nawr, roedd llawer i'w ddysgu o'r ffordd y mae llywodraeth Louisiana yn helpu ei dinasyddion, a byddwn ni'n parhau i gael deialog â nhw. Ond oni bai bod y byd yn barod i weithredu, yna bydd y profiadau y mae rhannau eraill o'r byd eisoes yn gorfod ymdrin â nhw i'w gweld yma yng Nghymru hefyd. A dyna pam mae gwaith gweddill dyddiau COP26 yn arbennig o bwysig. 

Diolch i'r Prif Weinidog.

Yr eitem nesaf, felly, yw'r datganiad a chyhoeddiad busnes. Dwi'n galw ar y Trefnydd i wneud y datganiad hwnnw. Lesley Griffiths. 

Diolch, Llywydd. Nid oes unrhyw newidiadau i fusnes yr wythnos hon. Mae'r busnes drafft ar gyfer y tair wythnos nesaf wedi ei nodi ar y datganiad a'r cyhoeddiad busnes, sydd i'w weld ymysg y papurau cyfarfod sydd ar gael i'r Aelodau yn electronig.

Gweinidog, a gaf i alw am ddatganiad gan y Gweinidog Iechyd a Gwasanaethau Cymdeithasol ar ddefnyddio gorchuddion wyneb mewn eglwysi? Roeddwn i yn y Stadiwm Principality dros y penwythnos, ynghyd â dros 70,000 o bobl eraill, ac roeddwn i'n gallu canu 'Bread of Heaven' heb orchudd wyneb mewn golwg. Pam na all eglwysi ganu emynau o hyd, a chanu 'Bread of Heaven', oni bai eu bod yn gwisgo gorchudd wyneb wrth wneud? Mae'n ymddangos yn hurt i mi fod anghysondeb mor sylweddol. A hoffwn i Lywodraeth Cymru ailystyried ei safbwynt ar hyn, er mwyn rhoi cyfle i'r bobl hynny sy'n mynychu eglwysi a mannau addoli eraill ledled y wlad allu canu'n rhydd, heb fod angen gwisgo gorchuddion wyneb.

Wel, yn amlwg, mae Llywodraeth Cymru yn monitro ac yn edrych yn barhaus ar yr holl amgylchiadau lliniarol yr ydym ni wedi eu cyflwyno i atal COVID-19 rhag lledaenu ymhellach. Yn amlwg, rydym ni yn cael dadl y prynhawn yma hefyd.

Hoffwn i gael yr wybodaeth ddiweddaraf gan Lywodraeth Cymru, os gwelwch yn dda, am y camau nesaf sy'n ymwneud â'r 327 o domenni glo risg uchel yng Nghymru. Roedd y Llywodraeth, a minnau, wedi gobeithio y byddai arian ar gyfer hyn yn dod o gyllideb y DU fis diwethaf, ond cafodd Cymru ei siomi unwaith eto gan San Steffan. Trefnydd, mae'r Gweinidog cyllid wedi dweud bod gan Lywodraeth y DU gyfrifoldeb cyfreithiol a moesol i wneud y tomenni yn ddiogel. Nawr, mae'r rhwymedigaeth foesol yn glir yn fy marn i—cafodd gwerth tua £200 biliwn o lo ei echdynnu o Gymru, ac ni chafodd ei ail-fuddsoddi erioed i'r cymunedau. Mae'n anghredadwy bod y Trysorlys yn honni yn awr y dylai trethdalwyr Cymru dalu'r bil hwnnw am glirio'r llanast a'r perygl, pan wnaethon nhw gymryd y rhan fwyaf o elw'r glo. Felly, hoffwn i gael datganiad, os gwelwch yn dda, i esbonio mwy ynghylch dadansoddiad Llywodraeth Cymru o'r rhwymedigaeth gyfreithiol sydd gan Lywodraeth y DU i glirio'r tomenni, a'r hyn y mae modd ei wneud i sicrhau eu bod yn cadw'n driw i'r rhwymedigaeth honno, ond beth yw'r cynllun B os bydd San Steffan yn parhau i osgoi ei gyfrifoldeb. Ac yn olaf, Trefnydd, bu awgrym diweddar o ran gweithredu system rhybudd cynnar ar gyfer pryd y bydd tomenni yn dechrau symud. Rwy'n credu bod hynny yn haeddu mwy o drafod ar lawr y Siambr, yn enwedig a fydd hyn yn ychwanegol at waith diogelwch neu yn lle hynny. Felly, byddwn i'n croesawu datganiad arall gan y Llywodraeth ynghylch y mater hwn, os gwelwch yn dda.

Diolch yn fawr iawn. Mae Delyth Jewell yn codi pwynt pwysig iawn, ac roeddem ni i gyd yn hynod siomedig na chafodd rhagor o gyllid ei gyhoeddi yn adolygiad cynhwysfawr Llywodraeth y DU o wariant yr wythnos diwethaf, fel y gwnaethoch chi ddweud eich hun. Mae'r tomenni glo yn rhagflaenu datganoli ym 1999, ac rwyf i'n synnu'n fawr—ac rwyf i'n sicr wedi trafod â Llywodraeth y DU yn nhymor blaenorol y Llywodraeth ynghylch y mater hwn. Byddwch chi'n ymwybodol bod rhaglen treialon technoleg diogelwch tomenni glo ar y gweill i archwilio'r offeryniaeth a'r dechnoleg a'r technegau monitro sydd ar gael i ni gyda swyddogaethau rhybuddio posibl. Ac rwy'n credu bod angen gwirioneddol i ni ddeall y dangosyddion cyflwr a digwyddiadau sbarduno o ran diogelwch y tomenni glo. Mae'n debyg y byddwch chi hefyd yn ymwybodol bod Comisiwn y Gyfraith wedi gwneud darn sylweddol o waith i Lywodraeth Cymru, ac mae'r Gweinidog sy'n gyfrifol bellach yn ystyried hynny a bydd yn rhoi'r wybodaeth ddiweddaraf i'r Aelodau ar yr adeg fwyaf priodol.

A gaf i ofyn am ddadl ar ddeddfwriaeth yr amgylchedd yn amser y Llywodraeth, Gweinidog? Diwygiodd Llywodraeth y Deyrnas Unedig Fil yr Amgylchedd ddoe i gynnwys ymgymerwyr carthffosiaeth y mae eu hardal yn gyfan gwbl neu'n bennaf yn Lloegr. Nawr, mae hyn yn amlwg yn gwneud polisi ar gyfer Lloegr, ond nid yw'n gwneud polisi ar gyfer Cymru. A gyda'r holl anhrefn sydd wedi bod yn digwydd yn San Steffan dros yr wythnosau diwethaf, rwy'n credu bod ymdeimlad gwirioneddol o ddadleoli—beth yw'r polisi ar gyfer gollyngiadau, beth yw'r gyfraith, ble mae'r gyfraith yn sefyll ar hyn o bryd i Gymru yn hyn oll? Rydym ni wedi gweld nifer o gynigion cydsyniad deddfwriaethol yn gofyn am ein cymeradwyaeth i bwerau gael eu deddfu yn San Steffan, heb graffu yn y lle hwn, ond rwy'n credu bod angen lefel o gydlyniad arnom ni yn y ddadl hon, a chydlyniad yn y ddeddfwriaeth sy'n sail i reoleiddio amgylcheddol, fel y gallwn ni yma drafod y materion hyn, a gall pobl yng Nghymru eu deall.

Hoffwn i hefyd ofyn am ddatganiad ar allu'r cyhoedd i gael mynediad i'r adeilad hwn. Rwy'n deall bod digwyddiad yn cael ei gynnal yma amser cinio, ond mae'r adeilad hwn ar gau o ganlyniad i brotest arfaethedig y tu allan. Nawr, mewn democratiaeth, mae gan bobl yr hawl i brotestio; ni waeth pa mor anghyfforddus yw hynny i'r Aelodau yma, mae gan y cyhoedd hawl llwyr i ddod yma, i weld ein dadleuon, ac i'n dwyn ni i gyd i gyfrif. Mae'n annerbyniol mewn democratiaeth, ac eithrio o dan amgylchiadau cul iawn, y bydd yr adeilad hwn ar gau i'r bobl yr ydym ni'n ceisio eu cynrychioli. Rwyf i'n credu, er gwaethaf y materion iechyd cyhoeddus y mae'n rhaid i ni ymdrin â nhw ar hyn o bryd—ac rwy'n derbyn hynny—ar bob achlysur arall, fod yn rhaid i'r lle hwn fod yn agored i'r cyhoedd, ac mae gan y cyhoedd hawl llwyr i ddod yma i wylio ein dadleuon a gwylio ein pleidleisiau a sut yr ydym ni'n cynrychioli'r bobl hynny.

Diolch. O ran eich cais ynghylch Bil yr amgylchedd—ac, fel yr ydych chi'n ei ddweud, rydym ni wedi cael nifer o gynigion cydsyniad deddfwriaethol sydd wedi eu trafod yn y Siambr hon—mae'r Gweinidog yn ystyried pa gamau y mae angen i ni eu cymryd. Byddwch chi'n ymwybodol o'n hymrwymiadau yn y rhaglen lywodraethu sy'n canolbwyntio ar wella ein dyfroedd mewndirol yn arbennig, ac rydym ni'n gweithio'n agos iawn gyda chwmnïau dŵr ynghylch gollyngiadau, yn enwedig o orlifo o stormydd cyfunol—mae'r gwaith hwnnw wedi ei wneud ers sawl blwyddyn bellach.

O ran eich ail bwynt, mae'r Llywydd wedi clywed eich sylwadau. Yn amlwg, cafodd hyn ei drafod yn y Pwyllgor Busnes y bore yma; bu cyfnodau o gau'r Senedd, fel y dywedwch chi, o ran materion iechyd y cyhoedd yn ymwneud â COVID-19, ond rwyf i'n siŵr y bydd y Llywydd, os yw'n teimlo bod angen rhagor o wybodaeth, yn ysgrifennu atoch chi i roi'r wybodaeth ddiweddaraf i chi.

Rwy'n cael fy nhemtio'n fawr i ymateb fy hun ar y pwynt hwnnw. Rwy'n siŵr na ddylwn i, ond dim ond i roi sicrwydd i'r Aelod ac unrhyw Aelodau eraill nad yw unrhyw benderfyniad i gau'r adeilad hwn yn cael ei wneud er mwyn gwneud bywyd yn fwy cyfforddus i'r Aelodau a lleihau ein hatebolrwydd i ddinasyddion Cymru. Rwy'n derbyn cyngor ar ddiogelwch a diogelwch proffesiynol yn y materion hyn er mwyn cadw'r Aelodau, aelodau o'r cyhoedd a staff yn ddiogel, a dyna'r penderfyniad yr wyf i wedi ei wneud ar gyfer heddiw. Ond, fel bob amser, mae barn yr Aelodau yn cael dylanwad ar fy ystyriaeth, yn ogystal â'r cyngor proffesiynol yr wyf i'n ei dderbyn. Felly, rwy'n ddiolchgar bod y mater wedi ei godi, credwch chi neu beidio, er mwyn sicrhau bod pobl yn ymwybodol nad yw er cysur yr Aelodau yma, ond ei fod er diogelwch pawb sydd y tu allan neu'r tu mewn i'r adeilad hwn. Ac mae ein holl drafodion ar gael i'w gweld gan yr Aelodau yn rhithwir, wrth gwrs, yn ogystal â'r penderfyniadau y byddwn ni'n eu gwneud a'r geiriau y byddwn ni'n eu siarad yn nes ymlaen y prynhawn yma, byddan nhw i gyd yn atebol i bobl Cymru.

Peter Fox.

Diolch, Llywydd. Trefnydd, a gaf i ofyn am ddatganiad gan y Gweinidog Newid Hinsawdd i gael yr wybodaeth ddiweddaraf am y camau y mae Llywodraeth Cymru yn eu cymryd ar fater cladin anniogel ar adeiladau uchel? Yn ddiweddar, mae rhai etholwyr sy'n berchen ar eiddo yn ardal datblygiad Celestia wedi cysylltu â mi ynghylch eu pryderon o ran diffyg cefnogaeth uniongyrchol i lesddeiliaid. Rwy'n deall bod hwn yn fater cymhleth, ond mae'n bwysig bod pawb y mae hyn yn effeithio arnyn nhw yn cael sicrwydd ac eglurder. Rwy'n cydnabod bod y Llywodraeth wedi sefydlu cam 1 cronfa diogelwch adeiladau Cymru, ac rwy'n credu y byddai gan Aelodau ddiddordeb mewn gwybod mwy am yr effaith y mae'r gronfa hon wedi ei chael hyd yma. Nawr, yn ôl yr hyn yr wyf i'n ei ddeall, roedd manylion am gam 2 y gronfa i fod i gael eu cyhoeddi yr hydref hwn, ond nid oes dim wedi ei gyhoeddi eto. Mae'n bwysig cyhoeddi manylion am y cam nesaf o gymorth i'r rhai y mae hyn yn effeithio arnyn nhw cyn gynted â phosibl. Yn olaf, nododd y datganiad ysgrifenedig a gafodd ei gyhoeddi gan y Llywodraeth ym mis Gorffennaf 2021 ei bod yn ystyried cyflwyno

'cynllun prynu er mwyn cefnogi lesddeiliaid y mae diogelwch adeiladau yn effeithio arnynt ac y byddai'n well ganddynt werthu eu heiddo.'

Rwy'n credu y byddai llawer o drigolion yn gwerthfawrogi'r wybodaeth ddiweddaraf ynghylch pa un a fydd cynllun o'r fath yn cael ei gyflwyno yma yng Nghymru. Diolch.

Wel, rwy'n siŵr bod yr Aelod yn gwerthfawrogi bod hwn yn faes cymhleth iawn ac mae'r gwaith hwn yn mynd rhagddo a bydd y Gweinidog yn rhoi'r wybodaeth ddiweddaraf i'r Aelodau cyn y Nadolig.

Trefnydd, bydd llawer yn y Siambr hon yn gwybod bod y Senedd hon wedi ei hadeiladu ar ddoc sych, ac mae'n debyg ei bod yn iawn dweud na fyddai'r adeilad hwn yma yn awr oni bai am borthladd Caerdydd a glo y Cymoedd. Felly, mae'n addas i mi ofyn am ddatganiad heddiw gan Lywodraeth Cymru am eu strategaeth porthladdoedd a morol. Fel yn ystod y chwyldro diwydiannol, mae gan ein porthladd ran allweddol i'w chwarae yn ystod y chwyldro gwyrdd. Nawr, aeth fy nghyd-Aelodau Luke Fletcher, Heledd Fychan a minnau i ymweld â phorthladd Caerdydd heddiw; cawsom ni daith dywys, cawsom ni daith dywys rithwir, a gwnaethom ni siarad â'r rheolwyr yno. Rwy'n annog unrhyw Aelod i fynd i ymweld â'r porthladd, sydd yn llythrennol o gwmpas y gornel oddi wrthym ni. Roedd y rheolwyr yno yn awyddus i dynnu ein sylw at y rhan y gall y porthladd ei chwarae wrth gyflawni Cymru wyrddach a Chymru wedi'i datgarboneiddio. Felly, a gawn ni ddatganiad am eich strategaeth ar gyfer porthladdoedd?

Diolch. Byddwn i'n sicr yn annog Aelodau i fynd ar yr ymweliad yr ydych chi newydd gyfeirio ato. Byddaf i'n gofyn i'r Gweinidog pa waith sy'n mynd rhagddo o ran ein strategaeth porthladdoedd a morol a gofyn am yr wybodaeth ddiweddaraf.

Ddydd Sul diwethaf, roeddwn i'n bresennol mewn gwasanaeth coffa yn heneb yr Armeniaid ym Mharc Cathays, sef yr heneb gyntaf er cof am yr holocost a ddioddefodd gymuned Armenia ym 1915. Llywydd, rwy'n siŵr y byddwch chi'n cofio mai'r sefydliad hwn, a Llywodraeth Cymru ar y pryd, oedd y cyntaf i gydnabod hil-laddiad yr Armeniaid yn ystod y rhyfel byd cyntaf, a'r cyntaf i gyflwyno heneb i bobl Armenia a gafodd eu lladd, a gafodd ei dadorchuddio gan eich rhagflaenydd, Dafydd Elis-Thomas. Felly, rwy'n gobeithio y byddwn ni i gyd yn parhau i gofio hil-laddiad yr Armeniaid, y penwythnos hwn a phan fyddwn yn nodi Diwrnod Cofio'r Holocost ddiwedd mis Ionawr.

Trefnydd, yng ngoleuni sylwadau cynharach y Prif Weinidog am y lefelau llygredd annymunol, sy'n prysur ddod yn gyfystyr â Llywodraeth y DU, hoffwn i ofyn am ddatganiad gan Lywodraeth Cymru ynghylch y difrod a gafodd ei wneud i ddinasyddion Cymru o ganlyniad i ddyfarnu'r contract ar gyfer profion PCR i Glinig Iechyd Immensa yn Wolverhampton wythnosau yn unig ar ôl iddo gael ei ymgorffori. Mae grant cychwynnol o £119 miliwn y llynedd a £50 miliwn arall ym mis Awst wedi ei roi i gwmni nad yw'n gallu darparu profion PCR cywir. Cafodd pedwardeg tri mil o brofion PCR eu datgan yn negatif pan oedden nhw mewn gwirionedd yn bositif ym mis Medi a dechrau mis Hydref yn unig. Felly, yn y datganiad hwn, a gawn ni wybod faint o'r profion ffug-negatif a effeithiodd ar bobl sy'n byw yng Nghymru? A pha gamau y mae Llywodraeth Cymru yn eu cymryd i geisio iawndal am y profion ffug-negatif, yr ydym ni'n gwybod o sylwadau diweddar gan gyfarwyddwr iechyd y cyhoedd eu bod wedi cyfrannu at ledaeniad COVID yn y de-ddwyrain?

Diolch. Yr oedd yn sicr yn bryderus iawn bod 43,000 o brofion COVID ffug-negatif, fel yr ydych chi'n ei ddweud. Dylwn i ddweud bod Asiantaeth Diogelwch Iechyd y DU wedi cadarnhau y cysylltwyd â phobl o Gymru a gafodd eu profion wedi eu dadansoddi yn y labordy preifat hwnnw yn Lloegr rhwng 15 a 17 Hydref. Mae hwn yn ddarn o waith sy'n parhau. Rydym ni'n gweithio gydag Awdurdod Iechyd a Diogelwch y DU i edrych ar yr adolygiadau. Rydym ni'n gweithio gydag Iechyd Cyhoeddus Cymru hefyd, ac yn cefnogi'r grŵp cynghori technegol i asesu effaith bosibl y digwyddiadau hynny ar ein cyfraddau achosion mewn epidemioleg. Bydd angen i'r Gweinidog aros am ganlyniadau'r ymchwiliadau a'r adolygiadau hynny cyn cyflwyno datganiad.

Gweinidog, mae ffigurau diweddar yn dangos bod ein gwasanaethau brys yn wynebu argyfwng, gydag amser ymateb ambiwlansys yn cyrraedd lefelau sy'n peryglu bywyd yng Nghymru. Mae hyn yn wir nid yn unig am alwadau coch. Ym mis Medi, dim ond 52 y cant o alwadau coch a gyrhaeddodd eu claf o fewn wyth munud, ond, ar gyfer galwadau ambr, bu'n rhaid i 5,228 o gleifion aros dros dair awr ac, o'r rhain, ar gyfer 1,608 cymerodd yr ambiwlansys dros bum awr. Gall galwadau ambr gynnwys strôc yn ogystal â thorri esgyrn. Yn ddiweddar, galwodd y Gweinidog argyfwng hinsawdd, ond yr hyn sy'n amlwg yn awr yw bod cyfleoedd bywyd cleifion Cymru yn wynebu mwy o fygythiad uniongyrchol—argyfwng ambiwlans. A wnaiff y Gweinidog neilltuo amser ar gyfer dadl ar yr argyfwng hwn i'r Gweinidog iechyd ymdrin â'r mater hwn? Diolch.

Rydym ni'n gwybod nad yw'n dderbyniol aros yn rhy hir am ymateb ambiwlans, a byddwch chi wedi clywed y Prif Weinidog yn ateb cwestiynau yn ystod cwestiynau'r Prif Weinidog ynghylch amseroedd aros ein hambiwlansys. Mae gwasanaeth ambiwlans Cymru, fel holl wasanaethau'r GIG, nid yn unig yng Nghymru ond ledled y DU, yn gweithio'n galed iawn i ymateb i'r heriau parhaus a sylweddol y mae'r pandemig byd-eang wedi eu cyflwyno i ni. Fe wnaethom ni glywed y Prif Weinidog yn dweud, yn amlwg, pan fydd ambiwlansys yn ymateb i alwadau bellach, yn ddieithriad, mae'n rhaid iddyn nhw wisgo cyfarpar diogelu personol, ac mae hyn yn cymryd llawer mwy o amser, yn anffodus, a hefyd glanhau'r ambiwlansys. Nid wyf i'n credu bod angen dadl benodol ar amseroedd ambiwlans arnom ni ar hyn o bryd, ond mae'r Gweinidog iechyd yn y Siambr y rhan fwyaf o wythnosau, lle y gall ateb cwestiynau penodol.

Trefnydd, hoffwn i godi helynt trigolion a busnesau yn ardal ehangach Brynmawr y mae'r gwaith parhaus ar ffordd Blaenau'r Cymoedd yn effeithio arnyn nhw. Mae hon wedi bod yn saga hirhoedlog i'r bobl leol oherwydd bod gwaith wedi llusgo ymlaen ac ymlaen. Mae'r hyn a gafodd ei addo, sef cau'r ffordd ymuno am dri mis, wedi troi yn 15 mis. Rwy'n falch bod y ffordd ymuno, o ddydd Llun ymlaen, wedi agor rhwng 6 a.m ac 8 p.m bellach, ond mae gwaith i'w wneud o hyd ar y rhan hon o'r ffordd, sydd wedi ei chyfyngu i un lôn ar hyn o bryd. Mae contractwyr wedi dweud, am yr hyn y mae'n werth, y bydd yr adran yn cael ei chwblhau rhywbryd yr hydref hwn, sy'n dod i ben yn swyddogol lai nag wythnos cyn y Nadolig.

Mae trigolion a busnesau lleol wedi dioddef yn ddigon hir yn barod. Mae llawer o fasnachwyr lleol ar y dibyn. A fyddai modd archwilio mater cymorth busnes? Cyflwynais i gwestiynau ysgrifenedig ar y mater, ond nid oedd yr atebion a ddaeth yn ôl yn sylweddol. Dywedodd un preswylydd lleol wrthyf i yr wythnos hon, 'Rydym ni wedi bod yn ddigon amyneddgar'. Wrth i gyfnod hollbwysig y Nadolig nesáu, a fyddai modd cyfeirio adnoddau hefyd at y rhan hon o'r ffordd, er mwyn sicrhau bod gwaith yn cael ei gwblhau cyn y dyddiad terfyn ar 20 Rhagfyr? Os bydd yn parhau hyd at y dyddiad hwnnw, ni fyddai'n dda i ganol y dref, sydd wedi dioddef digon eisoes ac sy'n gobeithio adfer yn y cyfnod cyn y Nadolig? Diolch.

Nid oes gen i unrhyw wybodaeth wrth law am y ffordd y mae'r Aelod yn cyfeirio ati. Rwy’n falch iawn bod y ffordd ymuno wedi agor, ac yn sicr, byddaf i'n gofyn—rwy'n tybio mai'r Dirprwy Weinidog Newid Hinsawdd wnaeth eich ateb—iddo ailedrych ar eich cwestiynau ysgrifenedig i weld a oes unrhyw wybodaeth arall y bydd modd ei rhoi a sicrwydd i'ch etholwyr.

Rwy'n gofyn am eich cyngor doeth ar sut y gallwn ni gael mater penodol iawn wedi ei godi yma yn y Siambr. Gallai fod drwy ddadl ar berchnogaeth tir cymunedol, neu, yn wir, swyddogaeth Ystâd y Goron, neu rywbeth arall a allai helpu i ddatrys problem hirsefydlog yng nghwm Garw hyfryd. Mae gennym ni hen reilffordd lofaol sydd yn llwybr troed a llwybr beicio cymunedol poblogaidd erbyn hyn, ond sydd wedi ei hesgeuluso rhywfaint. Mae gan gwmni rheilffyrdd treftadaeth, cymdeithas treftadaeth a hanes leol ar wahân, a grwpiau amgylcheddol, fuddiant gweithredol ynddi, ac mae'n rhan o'r rhwydwaith beicio cenedlaethol, felly mae gan Sustrans fuddiant hefyd, ac eto mae ei pherchnogaeth wedi ei herio, ac mae cyfrifoldeb lesddaliad a chynnal a chadw ac yswiriant atebolrwydd cyhoeddus yn syrthio rhwng gwahanol randdeiliaid a'r awdurdod lleol, a'r sefydliad sylfaenol blaenorol nad yw'n bodoli mwyach, ac—aroshowch amdani—Ystadau'r Goron hefyd. Felly, ar hyn o bryd, mae perygl y bydd y coridor bywyd gwyllt cymunedol a hamdden hollbwysig hwn yn dadfeilio gan nad oes neb yn gallu camu i'r adwy a chymryd cyfrifoldeb amdano. Felly, ar ôl blynyddoedd o rwystredigaeth i bawb dan sylw, rwy'n dwyn ynghyd cyfarfod o'r holl randdeiliaid i weld a allwn ni gytuno ar ffordd ymlaen, ond byddai dadl ar hyn o gymorth yn wir. Felly, beth fyddai'r Trefnydd yn ei gynghori pe bawn i'n dymuno ceisio gwyntyllu'r mater hwn ar lawr y Senedd i annog penderfyniad i'r saga hirdymor hon?

Dadl fer o bosibl; rwyf i bob amser wedi canfod os oes gennych chi fater penodol fel hynny, ei bod ffordd eithaf defnyddiol ymlaen. Mae'n amlwg yn fater cymhleth yr ydych chi newydd ei nodi, felly rwy'n credu bod rhai materion yn amlwg sy'n ymwneud â pherchnogaeth tir. Rwy'n credu ei bod yn bwysig iawn yn y lle cyntaf i geisio cael gwell dealltwriaeth o'r materion hynny, fel y bydd hynny'n llywio'r opsiynau sydd ar gael. Gallech chi ysgrifennu at y Gweinidog, neu godi cwestiwn yn ystod ei sesiwn holi, ond rwy'n credu bod angen i ni ystyried y materion cyfreithiol hefyd, a gallai hynny wedyn agor mwy o gyfleoedd i ystyried pa bwerau sydd ar gael, gan gynnwys prynu gorfodol, er enghraifft. Felly, byddwn i'n sicr yn awgrymu bod yr Aelod yn gwneud hynny yn y lle cyntaf.

Prynhawn da, Trefnydd. Hoffwn i alw am ddatganiad gan y Gweinidog iechyd ynghylch tâl teg i staff y GIG, gan fod nifer o etholwyr wedi cysylltu â mi, o gofio bod Ysbyty Glan Clwyd yn gyflogwr mawr yn Nyffryn Clwyd, ac Ysbyty Maelor Wrecsam yn eich etholaeth eich hun yn yr un modd. Ac maen nhw wedi codi pryderon ynghylch y cynnydd o 3 y cant i gyflogau a gafodd ei gyhoeddi ar gyfer staff y GIG a'r ffaith nad ydyn nhw eto wedi cael y cynnydd. Mae'n ymddangos nad yw llawer o staff ar fand 2 wedi derbyn y codiad cyflog wedi ei ôl-ddyddio, ac maen nhw'n staff sy'n darparu gwasanaethau hanfodol fel microbioleg, fflebotomeg ac ystod eang o ddiagnosteg hanfodol. Mae hyn yn effeithio ar forâl rhai o weithwyr y GIG â'r cyflogau isaf a gweithwyr hanfodol, sydd yr un mor bwysig â'n meddygon a'n nyrsys. Ac, fel sawl rhan o'n GIG, mae prinder staff yn y gwasanaethau hyn ac maen nhw wedi bod dan bwysau a straen aruthrol drwy gydol y pandemig. Bu'n rhaid i staff gymryd llwyth gwaith ychwanegol yn ystod y 18 mis diwethaf i sicrhau bod ein GIG yn parhau i weithredu. Felly, Trefnydd, a wnewch  chi ofyn i'r Gweinidog iechyd ddod i'r Siambr hon a rhoi gwybod i fy etholwyr i pryd y byddan nhw'n gallu gweld y cynnydd a gafodd ei addo yn eu cyflog? Diolch yn fawr iawn.

Diolch. Wel, rydych chi'n ymwybodol bod y Gweinidog Iechyd a Gwasanaethau Cymdeithasol wedi dosbarthu datganiad ysgrifenedig i ddangos ei hymrwymiad hi i ddilyn argymhellion corff adolygu cyflogau annibynnol y GIG o ran y codiad cyflog o 3 y cant. Rwyf i o'r farn ei bod yn bwysig iawn nad ydym ni fyth yn colli cyfle i ddweud cymaint yr ydym ni'n gwerthfawrogi'r gwaith ac yn gwerthfawrogi popeth y mae staff GIG Cymru wedi'i wneud, yn enwedig dros 18 mis anodd iawn. Fe wn i fod y trafodaethau yn parhau. Yn sicr, fe fyddaf i'n gofyn i'r Gweinidog a oes rhagor o wybodaeth ddiweddar i'w roi i ni, ond fe wn i fod ei swyddogion hi'n gweithio gyda GIG Cymru yn agos iawn i wneud yn siŵr bod y staff i gyd yn cael y codiad cyflog hwnnw cyn gynted â phosibl.

Ac yn olaf, Cefin Campbell.

Diolch yn fawr iawn, Dirprwy Lywydd. Drefnydd, gaf i ofyn i chi am ddatganiad llafar ynglŷn â'r sefyllfa ddiweddaraf o ran effaith cyngor cynllunio Cyfoeth Naturiol Cymru ar afonydd mewn ardaloedd cadwraeth arbennig sy'n sensitif i phosphates? Mae hyn, wrth gwrs, yn cael effaith fawr ar draws rhanbarth Canolbarth a Gorllewin Cymru. Dwi'n siŵr ein bod ni i gyd yn deall yn glir yr angen am afonydd glân ac afonydd dilygredd, ond mae'n amlwg i mi fod y canllawiau hyn yn mynd i gael effaith fawr iawn a sylweddol ar allu awdurdodau lleol a chi, fel Llywodraeth—fe wnaf i dynnu'r masg i chi fy nghlywed i yn well—i gyflawni nifer o gynlluniau pwysig iawn, fel adeiladu tai fforddiadwy, cynlluniau datblygu economaidd, bargen canolbarth Cymru ac yn y blaen. Nawr, rwy'n deall eich bod chi wedi sefydlu gweithgor cenedlaethol i ddod â'r prif asiantaethau at ei gilydd i gynllunio ffordd ymlaen. A allwn ni gael datganiad wrthych chi, felly, ar waith y gweithgor hwn a fyddai'n ein galluogi ni, fel Aelodau yn y Siambr, i drafod y materion hyn? Diolch yn fawr.

Diolch i chi. Wel, mae'r mater hwn ym mhortffolio'r Gweinidog Newid Hinsawdd, mewn gwirionedd, ac nid fy un i, ac fe wn i ei bod hi wedi bod yn ystyried yr adroddiad gan Cyfoeth Naturiol Cymru. Bydd y Gweinidog yn ateb cwestiynau llafar yfory, ac efallai y byddai'n fwyaf addas i chi godi hyn gyda hi bryd hynny.

Diolch i'r Trefnydd.

Yr eitem nesaf yw'r datganiad gan Weinidog yr Economi—a galwaf ar Weinidog yr Economi—ar yr economi sylfaenol.

Diolch, Dirprwy Lywydd. Yn ystod tymor diwethaf y Senedd, fe welsom ni gynnydd mawr yn ein cefnogaeth ni i'r economi sylfaenol yma yng Nghymru. Mae hon yn flaenoriaeth ym mhob rhan o'r Llywodraeth, ac rydym ni wedi canolbwyntio ein sylw ni ar fusnesau sy'n cynnig gwasanaethau a chynhyrchion sy'n effeithio ar ein bywydau ni bob dydd: y bwyd yr ydym ni'n ei fwyta, y cartrefi yr ydym ni'n byw ynddyn nhw, yr ynni yr ydym ni'n ei ddefnyddio, a'r gofal a gawn ni. Mae amcangyfrifon yn awgrymu bod pedwar o bob 10 swydd, a £1 ym mhob £3 a wariwyd, yn perthyn i gategori'r economi sylfaenol. Ac mae meithrin yr economi sylfaenol yn rhan sylfaenol o'n cynlluniau ni i'r dyfodol. Hon yw'r sail i'n cenhadaeth ni o ran cydnerthedd ac adferiad economaidd. Yn yr uwchgynhadledd economaidd y mis diwethaf, fe roddais i amlinelliad o'r weledigaeth sydd gennyf i ar gyfer economi Cymru ac fe eglurais i'r swyddogaeth sydd gan ein heconomi ni o ran creu lleoedd llewyrchus ledled Cymru—lleoedd y gall pobl ifanc wireddu eu huchelgeisiau ynddyn nhw a chyrraedd eu potensial, lleoedd lle gall unrhyw un lansio a datblygu busnes ffyniannus.

Mae'r economi sylfaenol yng Nghymru, fel y dywedais i, yn cyfrif am bedair o bob 10 swydd, ond mae'r rhain yn cwmpasu ystod eang o broffesiynau a chyfleoedd llwybr gyrfa. Bydd cadarnhau'r economi sylfaenol yn gwella ac yn cyfoethogi cyfleoedd cyflogaeth a bydd yn ein galluogi ni i ganolbwyntio ar gadw doniau Cymru yng Nghymru i warchod bywyd lleol a'r economïau yn ein dinasoedd ni ac yn ein cymunedau gwledig ac arfordirol.

Un o elfennau hanfodol yr economi sylfaenol yw gofal cymdeithasol. Mae'n galluogi cymaint o bobl i fyw bywydau llawn, os ydyn nhw'n rhai sy'n cael gofal, yn berthnasau neu ffrindiau agos i'r rhai sy'n cael gofal, yn ogystal â'r nifer sylweddol o bobl sy'n gweithio yn y sector. Mae'r sector yn wynebu straen ar ei adnoddau na welwyd ei debyg erioed, ac felly rydym ni'n sianelu cymorth i geisio helpu i fynd i'r afael â'r her hon.

Mae Gofal Cymdeithasol Cymru yn cael ei gefnogi i helpu i fynd i'r afael â'r argyfwng recriwtio ar hyn o bryd. Mae gennym ni raglen genedlaethol i ganolbwyntio ar hyn sy'n helpu darparwyr gofal i leihau costau recriwtio, a rhoi cynnig o gyfleoedd i ddychwelyd i'r gwaith i'r rhai sydd bellaf i ffwrdd oddi wrth gyflogaeth a'r rhai sy'n wynebu newidiadau annisgwyl mewn bywyd, fel diswyddiadau.

Rydym ni'n cefnogi Cyngor Sir y Fflint i fod y cyngor cyntaf yng Nghymru i gomisiynu gofal yn uniongyrchol gan ficro-ofalwyr. Fe allai recriwtio micro-ofalwyr mewn pentrefi anghysbell helpu i adeiladu economïau cefn gwlad a chynnig mwy o atebion lleol, fe all leihau gofynion teithio ac allyriadau carbon cysylltiedig hefyd, yn ogystal â chefnogi'r Gymraeg wrth gwrs. Fe allai helpu i annog twf busnesau sy'n perthyn i Gymru, ac mae hwn yn ddull y byddwn ni'n ceisio ei hyrwyddo ledled Cymru.

Rydym ni hefyd yn helpu'r sector manwerthu i ymateb i arferion siopa newydd drwy roi cyfrwng electronig ar waith i helpu i wella presenoldeb digidol manwerthwyr llai a helpu hefyd i nodi cyfleoedd pellach ar gyfer lleihau effaith carbon. Mae'r datblygiad hwn yn cael ei gyflwyno mewn tri awdurdod lleol i ddechrau, ac rwy'n disgwyl i hynny gael ei ddilyn i hynny gael ei gyflwyno trwy Gymru gyfan wedyn.

Mae'r pandemig ac effaith barhaus Brexit wedi tanlinellu pwysigrwydd cadwyni cyflenwi bwyd lleol sy'n rhai cadarn. Mae bwyd yn hanfodol yn yr economi sylfaenol ac fe all helpu i ddod â manteision niferus, gan ddarparu cyfleoedd i gyflenwyr a chynhyrchwyr bwyd lleol, yn ogystal â gwella iechyd a lles. Fe all chwarae rhan bwysig hefyd wrth helpu i wireddu ein huchelgeisiau sero-net ni. Rydym ni wedi parhau i gefnogi gwaith i helpu i feithrin y gallu i gynhyrchu bwyd yn lleol. Mae bwrdd iechyd Hywel Dda wedi ei ariannu i archwilio'r gwaith o ddatblygu cyfleuster rhewi a choginio a anelir tuag at gynhyrchwyr bwyd lleol.

Rydym ni'n cefnogi cynhyrchu amaethyddol mewn amgylchedd rheoledig. Fe ddylai hyn helpu i wella ein gallu i dyfu cnydau drwy gydol y flwyddyn ac fe fydd hynny'n helpu busnesau bach i gystadlu yn deg o ran darpariaeth bwyd yn lleol, ar yr un pryd â chyfrannu at dwf ein heconomi werdd ni. Rwy'n benderfynol y byddwn ni'n cynyddu'r swm o fwyd o Gymru a roddir ar blatiau'r cyhoedd yma. Rydym ni'n gweithio gydag amrywiaeth o bartneriaid i wneud i hyn ddigwydd, gan gynnwys cyngor Caerffili, sy'n arwain ar y fframweithiau bwyd ar gyfer sector cyhoeddus Cymru, ac rydym ni'n parhau i weithio gyda chyfanwerthwyr a chyflenwyr bwyd mawr i'w helpu i bontio tuag at fwy o gyflenwad o Gymru.

I feithrin yr economi sylfaenol yn llwyddiannus ac ar y cyd, fe fydd yn rhaid i ni gydnabod y manteision ehangach sy'n deillio o brynu yn lleol. Mae hyn yn cynnwys cefnogi gwaith teg, cryfhau cymunedau a lleihau ein heffaith ni o ran carbon, yn ogystal â gwella llesiant. Mae caffael cyhoeddus werth tua £7 biliwn bob blwyddyn yng Nghymru. Rwy'n benderfynol y byddwn ni'n bwrw ymlaen â mentrau sy'n sicrhau bod ein harian cyhoeddus yn cael ei wario yma ac yn hyrwyddo cydnabyddiaeth ehangach o swyddogaeth yr economi sylfaenol wrth helpu i gynnal a chryfhau ein ffyrdd unigryw o fyw.

Rwy'n falch o amlinellu, drwy gymorth a ddyrannwyd ar gyfer rhaglen gaffael economi sylfaenol GIG Cymru, fod cyflenwyr o Gymru wedi gallu ennill gwerth £11 miliwn ychwanegol o gontractau gofal iechyd o fis Ebrill i fis Hydref yn ystod y flwyddyn. Mae gwerth cymdeithasol yn faen prawf gorfodol erbyn hyn yn llawer o gontractau'r GIG ac fe fyddwn ni'n gweithio gyda phartneriaid i brif ffrydio hyn ymhellach.

Rydym wedi gweld blaengynllun contractau GIG Cymru am y ddwy flynedd nesaf ac mae llywodraeth leol wedi creu llif contractio blaengar a chydweithredol. Felly, fe fyddwn ni'n gweithio yn agos gyda'n gilydd i egluro cyfleoedd contractio ar gyfer yr economi sylfaenol a'r cymorth i fusnesau a fydd yn rhoi pob cyfle i'n cyflenwyr lleol allu ennill y cytundebau hyn. Byddwn yn annog cwmnïau cydweithredol, mentrau cymdeithasol a busnesau eraill sy'n eiddo i weithwyr i gymryd rhan yn y gwaith o ddarparu gwariant cyhoeddus.

Mae gwelliant o ran gwelededd y cyfleoedd contractio yn y dyfodol yn mynd i'r afael â rhwystr sylweddol, sydd yn draddodiadol wedi cyfyngu ar y cyfle sydd gan gyflenwyr lleol i gael gafael yn llwyddiannus ar gaffael cyhoeddus. Fe all gofynion eraill hefyd, gan gynnwys achredu a chymwysterau, gyfyngu ar gyfle busnesau lleol i ennill cytundebau. I helpu i fynd i'r afael â hyn, rwy'n gallu cadarnhau y byddaf i'n lansio cronfa i gefnogi cwmnïau lleol y mis hwn; i ddechrau, fe fydd yn rhoi cymorth i fusnesau yn y sectorau bwyd, gofal cymdeithasol, ac ôl-osod er mwyn optimeiddio. Fe fydd y gronfa £1 miliwn sy'n cefnogi cwmnïau lleol yn adeiladu ar lwyddiant y gronfa her. Yn ogystal ag achredu a chymwysterau, fe fydd y gronfa yn hyrwyddo'r ystod eang o gyfleoedd y mae'r sectorau hyn yn eu cynnig o ran gyrfaoedd. Fe all hyn apelio at bob rhan o'n poblogaeth eang ac amrywiol.

Dirprwy Lywydd, rydym ni wedi gwneud peth cynnydd calonogol. Fe geir cyfle ardderchog o hyd i gyflymu twf yn yr economi sylfaenol ac ymgysylltu yn llawn â'r busnesau hynny yn ein huchelgeisiau ni i gyflwyno rhaglenni fel y rhaglen ôl-osod er mwyn optimeiddio, y cynllun gweithredu ar weithgynhyrchu, a helpu i sicrhau sero-net. I wireddu posibiliadau'r economi sylfaenol, mae angen gweithio cydgysylltiedig ar draws y Llywodraeth, gyda busnes, y sector cyhoeddus yn fwy eang a'n partneriaid cymdeithasol ni.

Yn ystod y misoedd nesaf, fe fyddaf i'n dal ati i weithio gyda chydweithwyr yn y Cabinet i adeiladu ar y cydweithio trawsbortffolio a sefydlwyd eisoes a datblygu dulliau sy'n tanlinellu eto ein cydnabyddiaeth ni o gyfraniad hanfodol yr economi sylfaenol tuag at lesiant yma yng Nghymru.

Llefarydd y Ceidwadwyr, Paul Davies.

Diolch, Dirprwy Lywydd, ac rwy'n falch bod y Gweinidog wedi cyflwyno datganiad ar y modd y mae Llywodraeth Cymru yn cefnogi'r economi sylfaenol heddiw. Wrth gwrs, mae'r economi sylfaenol mor hanfodol bwysig i'r ffordd yr ydym ni'n byw; fel y dywedwyd, mae'n cwmpasu popeth o'r gofal cymdeithasol sydd ar gael yn ein cymunedau ni i'r bwyd yr ydym ni'n ei fwyta, ac felly mae hi'n galonogol iawn i ni gael gweld Llywodraeth Cymru yn ymgorffori iaith yr economi sylfaenol a'i hegwyddorion yn ei pholisïau economaidd.

Mae datganiad heddiw wedi tynnu sylw at rai o'r prosiectau a ariannwyd drwy gronfa her yr economi sylfaenol, ac fe wn i fod effaith y cyllid hwnnw wedi arwain at ddatblygu rhai prosiectau sy'n wirioneddol arloesol. Mae'r datganiad yn ei gwneud hi'n glir y bydd cronfa cwmnïau lleol gwerth £1 miliwn yn adeiladu ar lwyddiant y gronfa her, sy'n gadarnhaol iawn. Efallai mai dyma'r amser, felly, i adolygu'r gronfa her i sicrhau bod yna wir werth am arian a bod economïau lleol yn cael eu trawsnewid o ganlyniad i'r buddsoddiad hwnnw. Felly, a all y Gweinidog ddweud wrthym ni sut mae Llywodraeth Cymru am fonitro effeithiolrwydd y gwariant drwy gronfa her yr economi sylfaenol ac a wnaiff ef gadarnhau hefyd y bydd yn cyhoeddi asesiad o'r prosiectau hynny sydd wedi cael cyllid? Ac a wnaiff ef egluro hefyd a fydd y gronfa sy'n cefnogi cwmnïau lleol ar hyn o bryd yn disodli'r gronfa her neu, yn wir, yn gweithio ochr yn ochr â hi?

Mae datganiad heddiw yn sôn am gaffael blaengar, ac mae hwnnw'n rhywbeth y mae'r Gweinidog yn gwybod fy mod i'n awyddus i'w weld yn digwydd ledled Cymru. Mae angen i ni weld gwelliannau i'n harferion o ran caffael i sicrhau bod busnesau bach yn gallu cystadlu'n deg am gytundebau. Mae'r Gweinidog yn dweud ei fod ef yn benderfynol o fwrw ymlaen â mentrau sy'n sicrhau bod ein harian cyhoeddus ni'n cael ei wario yma a hyrwyddo cydnabyddiaeth ehangach o swyddogaeth yr economi sylfaenol wrth helpu i gynnal a chryfhau ein ffyrdd unigryw o fyw, ac rwy'n falch o glywed hynny. Efallai y gwnaiff ef ddweud ychydig mwy wrthym ni am raglen gaffael economi sylfaenol GIG Cymru, ac o gofio bod gwerth cymdeithasol yn faen prawf gorfodol erbyn hyn yn llawer o gytundebau'r GIG, a wnaiff ef ddweud wrthym ni sut y bydd yn monitro hyn i sicrhau bod contractau yn cael eu dyfarnu i'r busnesau priodol?

Wrth gwrs, er mwyn nodi cyfleoedd i leoleiddio gwariant, mae'n hanfodol bod cymorth busnes yn cael ei adolygu mewn gwirionedd. Roedd y Gweinidog blaenorol o'r farn y dylid cynnal adolygiad o gymorth busnes, gan gynnwys Busnes Cymru, i sicrhau y gallai cwmnïau o Gymru gyflenwi cytundebau cyhoeddus a bylchau cyflenwad. Felly, a wnaiff y Gweinidog gadarnhau bod yr adolygiad hwnnw'n cael ei gynnal, ac os felly, a wnaiff ef hefyd rannu canlyniadau'r adolygiad hwnnw gyda ni?

Bydd y Gweinidog yn ymwybodol o alwad y Ffederasiwn Busnesau Bach am safbwynt economi sylfaenol i lywio'r gwaith o lunio polisïau, ac rwy'n credu bod budd i'r syniad hwn. Un agwedd ar eu safbwynt yw annog busnesau mwy i gefnogi busnesau bach a chanolig eu maint mewn sectorau sy'n cael eu dominyddu gan gwmnïau mawr sydd â dylanwad anghymesur. Yr enghraifft a gaiff ei defnyddio ganddyn nhw, wrth gwrs, yw'r diwydiant bwyd, ac mae datganiad heddiw hefyd yn rhoi ystyriaeth i bwysigrwydd y sector bwyd. Er enghraifft, rwy'n falch o weld bod Bwrdd Iechyd Prifysgol Hywel Dda wedi cael ei ariannu i archwilio'r gwaith o ddatblygu cyfleuster rhewi a anelir at gynhyrchwyr bwyd lleol. Mae hi mor bwysig ein bod ni'n helpu cynhyrchwyr lleol yn y rhanbarth ac yn cadw mwy o'r gwerth ychwanegol a ddaw yn sgil cynhyrchu yn lleol hefyd.

Mae'n siŵr bod y Gweinidog yn ymwybodol o barc bwyd sir Benfro yn Hwlffordd, sy'n enghraifft wych o ffordd o estyn cyfleoedd i gynhyrchwyr gaffael rhandiroedd i ddatblygu cyfleusterau cynhyrchu a phrosesu bwyd a fydd yn creu gwerth ychwanegol, ac, yn wir, yn creu swyddi newydd yn y rhanbarth. A wnaiff y Gweinidog ddweud wrthym ni beth mae Llywodraeth Cymru yn ei wneud i ddatblygu safbwynt yr economi sylfaenol? Ac a wnaiff ef ddweud wrthym ni hefyd beth mae Llywodraeth Cymru yn ei wneud i gefnogi prosiectau fel parc bwyd sir Benfro a sicrhau bod ymarfer da fel hyn yn cael ei gyflwyno mewn ardaloedd eraill?

Efallai fod y Gweinidog yn ymwybodol o'r adroddiad a gyhoeddwyd gan Sefydliad Bevan y llynedd, a oedd yn canolbwyntio ar allu a photensial busnesau mewn tair cymuned yng Nghymoedd y de: Treharris ym Merthyr Tudful, Treherbert yn Rhondda Cynon Taf, a Chwmafan yng Nghastell-nedd Port Talbot. Roedd yr adroddiad hwnnw'n canfod bod angen anelu cymorth at ficrofusnesau gyda chyfathrebu a rhwydweithiau llawer mwy effeithiol rhwng y busnesau eu hunain a rhwng y busnesau, llywodraeth leol, a Llywodraeth Cymru, mewn gwirionedd. Ac felly rwy'n gobeithio y bydd y Gweinidog yn manteisio ar y cyfle heddiw i ddweud mwy wrthym ni am sut mae Llywodraeth Cymru am rymuso ei chyfathrebu a'i rhwydweithiau gyda busnesau, yn arbennig yn yr ardaloedd hynny lle mae'r economïau lleol yn eiddil.

Bydd y Gweinidog yn ymwybodol o'r gwaith a wnaeth Cyngor Dinas Preston i ddatblygu cyfoeth cymunedol, sydd wedi llwyddo i hybu twf cynhwysol yr economi leol ers 2012, ac fe allwn ni ddysgu gwersi o'r ffordd y mae eraill yn datblygu'r economi sylfaenol. A chan fod Llywodraeth Cymru hefyd yn berchen ar dir ac eiddo sylweddol, mae'n hanfodol ei bod yn defnyddio'r asedau hynny i sicrhau manteision cymdeithasol ac amgylcheddol. Felly, a wnaiff y Gweinidog ddweud wrthym ni pa waith a wnaethpwyd i archwilio sut y gall Llywodraeth Cymru ddefnyddio ei hasedau ei hun i ddatblygu'r economi sylfaenol yng Nghymru? Ac, fel y mae'r Gweinidog wedi ein hatgoffa ni heddiw, mae'r economi sylfaenol yn gyfrifol am greu pedair o bob 10 swydd a £1 ym mhob £3 a wariwn ni, felly nid ydym ni'n sôn am symiau bach o arian yn y fan hon. Wrth gwrs, mae pandemig COVID wedi effeithio ar gadernid rhai cymunedau, ac mae hi'n hanfodol ein bod ni'n deall pa mor fawr yw'r effaith a fu ar yr economi sylfaenol. Felly, efallai y bydd y Gweinidog yn cytuno i gyhoeddi asesiad o effaith COVID-19 ar yr economi sylfaenol.

Felly, yn olaf, Dirprwy Lywydd, a gaf i ddiolch i'r Gweinidog am ei ddatganiad a dweud fy mod i'n edrych ymlaen at glywed mwy am sut y mae Llywodraeth Cymru yn datblygu ac yn cyflwyno'r economi sylfaenol ar raddfa fwy yma yng Nghymru? Diolch.

Diolch am y gyfres o gwestiynau. Fe ddechreuaf gyda'ch pwynt am y gronfa her a'r asesiad. Cefnogwyd 52 o brosiectau, daeth 47 o'r rhain i ben ym mis Mawrth, ac mae asesu'r rhain wedi helpu i lywio'r gweithgaredd yr ydym ni'n symud ymlaen ag ef nawr hefyd. Mae digon, er hynny, i'w ddysgu o'r gymuned ymarfer, yn fewnol, y mae Cynnal Cymru wedi helpu ei gynnal i ni, ac fe fyddaf i'n sicr yn ystyried a fyddai hi'n gwneud synnwyr i gyhoeddi rhywbeth, datganiad ysgrifenedig efallai, a fyddai'n rhoi mwy o wybodaeth am yr hyn yr ydym ni wedi ei ddysgu o'r gronfa her a nodi'n fwy eglur sut mae hynny wedi helpu i lywio'r gronfa i gefnogi cwmnïau lleol, a fydd yn datblygu llawer o'r hyn a ddysgwyd o gyfnod cychwynnol y gronfa her, a ddeilliodd, wrth gwrs, o gytundeb cyllideb blaenorol.

Rwy'n credu i chi ofyn wedyn am fwyd fel sector, ac mae hynny'n rhywbeth yr wyf i wedi gwneud dewisiadau ynglŷn ag ef eisoes, gan fuddsoddi yn y sector bwyd, nid yn unig yn y gorllewin ond ledled Cymru. Dyma un o'r manteision cadarnhaol a welaf i ar gyfer dyfodol economi Cymru ynghyd â dealltwriaeth barhaus pobl ynglŷn â tharddiad cynnyrch a sut rydym ni'n ei ddefnyddio wedyn. Rwy'n credu bod cyfle mawr mewn gwirionedd i ddwyn perswâd ar fwy o bobl i ddefnyddio bwyd o Gymru yn eu dewisiadau nhw eu hunain, yn ogystal â dewisiadau caffael cyhoeddus eraill yr wyf wedi sôn amdanyn nhw hefyd. Felly, fel y dywedais i, bwyd, y rhaglen ôl-osod, a gofal cymdeithasol yw'r tri maes yr ydym ni'n anelu'r gronfa cwmnïau lleol tuag atyn nhw i ddechrau, i geisio bwrw ymlaen â rhai o'r gwersi ynglŷn â sut yr ydym ni'n deall yr ystyr ehangach o werth cymdeithasol. Felly, nid ymwneud â'r pris yn unig y mae hyn, ond â gwerth yr hyn a wnawn ni pan fyddwn ni'n gwario arian cyhoeddus. Rwy'n disgwyl y byddwn ni'n dysgu mwy o'r cam nesaf hwn wrth i ni barhau i gyflwyno hyn. Ac, mewn sawl ffordd, mae'n debyg bod y gronfa i gefnogi cwmnïau lleol, o safbwynt allanol, yn haws ei deall na'r economi sylfaenol. Mae'n gwneud yr union beth y mae'n dweud y bydd yn ei wneud: cefnogi cwmnïau lleol er mwyn iddyn nhw fod yn llwyddiannus, i gael mwy o fantais oherwydd caffael cyhoeddus, i gael y cymorth a fydd yn darparu o ran swyddi lleol, ond y pwynt ehangach hwnnw hefyd am ein heffaith ni ar y byd yn fwy eang.

Ac o ran y GIG, sy'n un arall eto—. Ac rwyf i'n gallu gweld hyn o safbwynt bod yn Weinidog iechyd, ac yn gallu edrych ar hyn eto o safbwynt yr economi sylfaenol ac yn gallu bwrw golwg arall o safbwynt caffael lleol, a nawr yn fy swydd bresennol. Mae'r Gweinidog iechyd a minnau wedi cyhoeddi datganiad ysgrifenedig eisoes ar ddull economi sylfaenol o fewn y GIG, felly rwyf i o'r farn ei bod hi'n galonogol iawn bod mwy nag £11 miliwn wedi cael ei wario o fewn chwe mis gyda chwmnïau o Gymru nad oedden nhw wedi ymgysylltu o'r blaen ac yn cyflawni gwaith drwy gaffael y GIG. Felly, mae hwnnw'n gam cadarnhaol iawn, ac rwy'n disgwyl i ni allu gwneud mwy yn raddol yn y maes hwnnw yn y dyfodol. Fe wn i fod y Dirprwy Weinidog Newid Hinsawdd wedi gwneud y pwynt yn rheolaidd yn fewnol yn y Llywodraeth, yn ogystal ag yn allanol, ynghylch sut a ble y cewch chi'r arian a wariwyd ar gontractau bwyd o fewn y GIG, ond yn llawer ehangach hefyd, ac o ble y daw'r cyflenwad hwnnw. Felly, fe geir mwy o waith y gallwn ni ei wneud yn fy marn i, nid yn unig o ran bwyd ond gydag ystod eang o feysydd eraill hefyd. Ac fe fydd hynny'n golygu monitro a deall llwyddiant a sicrhau, unwaith eto, fod y gwersi a gaiff eu dysgu oherwydd hynny'n cael eu rhoi ar waith yn ymarferol.

Rwyf i o'r farn fod hyn yn cyffwrdd â'ch pwynt chi am safbwynt yr economi sylfaenol, felly mae yna nifer o bethau yr ydym ni'n eu gwneud. Mae gennym ni ddull cymunedol o ddatblygu cyfoeth yng Ngwent sy'n ystyried gwersi o Preston ac o fannau eraill, a'n partneriaid allanol yn y Ganolfan Strategaethau Economaidd Lleol, a elwir fel arall yn CLES. Mae honno'n edrych ar ddatblygu cyfoeth cymunedol ledled Gwent, ond mae hynny'n bendant yn cynnwys y GIG, ac felly mae bwrdd iechyd Aneurin Bevan yn ymwneud â hynny i raddau helaeth wrth geisio deall yr hyn y gallem ni ei wneud yn well a'u dealltwriaeth nhw o'u heffaith nhw yn eu heconomi leol a'r cymunedau lle maen nhw nid yn unig yn darparu gwasanaethau ond yn gwario llawer iawn o arian cyhoeddus.

Fe fydd hynny hefyd yn cynnwys golwg arall gennym ni ar y cymorth busnes yr ydym ni'n ei roi—y cymorth y mae Busnes Cymru yn ei ddarparu, ond pan ydym ni'n sôn am y gronfa i gefnogi cwmnïau lleol, fe fydd rhywfaint o hynny'n ymwneud â chyngor busnes i'r busnesau hynny. Felly, rydym ni'n ystyried sut y gallwn ni eu helpu nhw i ddeall sut y gallan nhw fynd drwy'r giât a bod yn fwy llwyddiannus ym maes caffael yn ei ystyr ehangaf. Roeddech chi'n trafod ychydig ar asedau Llywodraeth Cymru—nid asedau materol yn unig yw'r rhain, wrth gwrs; rwyf i o'r farn mai un o'n harfau mwyaf ni yw'r hyn yr ydym yn barod i'w wneud yn raddol gyda chaffael a'n dealltwriaeth ni o'r hyn yr ydym ni'n disgwyl i bobl ei wneud, yn uniongyrchol gyda Llywodraeth Cymru, ond yn ehangach ar draws y sector cyhoeddus hefyd.

Fe fyddaf i'n rhoi ystyriaeth i'w bwynt ef am COVID-19 ac effaith hynny ar yr economi sylfaenol ac ym mha fodd neu beidio, ond rwyf i'n ystyried yn gliriach am sut mae'r cyfyngiadau a gawsom ni wedi cael effaith ar fusnesau, a llwyddiant yr ymyriadau a wnaethom ni'n fwy cyffredinol. Mae gwaith yn mynd rhagddo yn y cyswllt hwnnw, ond rwyf i'n rhoi mwy o ystyriaeth i'r adferiad, a sut rydym ni am sicrhau bod yr economi sylfaenol yn tyfu mewn gwirionedd—nid yn unig yn goroesi, ond yn tyfu'r sector gyda swyddi â chyflog gwell ac amodau gwell i gwmnïau lleol a busnesau lleol.

Llefarydd Plaid Cymru, Luke Fletcher.

Diolch, Dirprwy Lywydd, a diolch, wrth gwrs, i'r Gweinidog am ei ddatganiad heddiw.

Mae ymagwedd macro-economaidd traddodiadol at ddatblygiad economaidd wedi methu â sicrhau cynnydd economaidd na lles cymdeithasol o fewn terfynau amgylcheddol cynaliadwy nac wedi gwasgaru'r cynnydd hwnnw ledled broydd Cymru. Mae'r model presennol sy'n dibynnu ar dwf parhaus, cronni cyfalaf, a thynnu allan er elw yn amhosibl ei gynnal ar blaned â therfynau gydag adnoddau â therfynau.

Gan droi at y datganiad, mae ymdrechion presennol Llywodraeth Cymru i flaenoriaethu cyfleustodau cymdeithasol wrth ddyfarnu contractau—yr wyf i'n ei groesawu yn llwyr—yn peryglu gweld rhai busnesau yn aralleirio eu ceisiadau i ymgorffori'r gofynion newydd ar bapur er mwyn gwneud hynny'n unig, yn hytrach na dangos sut maen nhw am ymgorffori gwerth cymdeithasol yn eu harferion gwaith arfaethedig. A wnaiff y Gweinidog amlinellu pa fesurau y mae Llywodraeth Cymru yn eu cymryd i warchod rhag hyn?

Mae'n rhaid i ni symud oddi wrth obsesiynau gyda sectorau gwerth uchel, a mewnfuddsoddiad hefyd, tuag at farn fwy cyfannol sy'n canolbwyntio mwy ar yr economi sylfaenol. Gellid cyflawni hyn drwy ffrwyno grym adeiladu cyfoeth cymunedol a sefydliadau angori sy'n annog busnesau sy'n eiddo lleol neu fusnesau sy'n cael eu gwarchod yn gymdeithasol, sy'n fwy tebygol o gyflogi, prynu, a buddsoddi yn lleol yn hytrach na thynnu cyfoeth allan. Yn Preston—fel clywsom ni heddiw eisoes—fe ddefnyddiwyd adeiladu cyfoeth cymunedol i fynd i'r afael â'r anghydraddoldebau sy'n bresennol yn y rhanbarth a sicrhau bod datblygu economaidd yn yr ardal yn cael ei rannu yn fwy cyfartal ymhlith y trigolion. Oherwydd yr ymagwedd hon, fe wariwyd £4 miliwn yn ychwanegol yn lleol gan gyngor Preston dros gyfnod o bedair blynedd.

Mae'r ffaith bod cyflenwyr o Gymru wedi gallu ennill gwerth £11 miliwn ychwanegol o gontractau gofal iechyd i'w groesawu, ond rwy'n siŵr bod y Gweinidog yn rhannu fy uchelgais i inni fynd ymhellach fyth. Mae beth da bod y Gweinidog wedi cyhoeddi'r gronfa i gefnogi cwmnïau lleol. Fe fyddwn i'n croesawu rhagor o fanylion am y gronfa honno, ac yn adleisio galwadau Paul Davies am adolygiad o'r gronfa her. Ac ymhellach, a wnaiff y Gweinidog amlinellu safbwynt Llywodraeth Cymru ynglŷn â chreu patrwm Cymreig o gaffael cyhoeddus lleol, sydd wedi ei adeiladu ar yr economi sylfaenol, trwy osod nod penodol o gynyddu lefel caffael y sector cyhoeddus i 75 y cant o gyfanswm gwariant cyllideb caffael y Llywodraeth?

Mae'n rhaid i strategaeth ddiwydiannol werdd newydd nid yn unig gefnu ar arferion carbon-ddwys, ond pontio hynny yn deg gyda swyddi gwyrdd parod a gwarant o swyddi lleol a fydd yn helpu i adfywio economïau lleol cefn gwlad ac ardaloedd ôl-ddiwydiannol Cymru. Yn dilyn arweiniad Llywodraeth yr Alban, fe ddylid datblygu comisiwn pontio teg i oruchwylio'r newid diwydiannol gwyrdd, ac fe ddylem ni sefydlu cynghrair o fusnesau yng Nghymru—sy'n cynnwys Llywodraeth Cymru—i ganolbwyntio ar gydlynu camau gweithredu, nid polisïau yn unig, a fydd yn sicrhau twf cymdeithasol, economaidd, ac amgylcheddol. Mae pontio teg yn allweddol i’r economi sylfaenol yng Nghymru, gan fod cynifer o sectorau yn yr economi sylfaenol yn dioddef oherwydd materion sy'n deillio o gyflogau fesul awr sy'n is na'r cyfartaledd ac oriau gwaith sy'n gymharol ansefydlog. Mae hyn yn arwain at fwy o bobl yn byw mewn tlodi neu mewn perygl o syrthio i dlodi, ac mae'n cael effaith ddinistriol ar fywyd teuluol, ar iechyd, ac ar wariant yn yr economi leol. Rwyf i o'r farn y bydd y Siambr yn gallu dyfalu i ba gyfeiriad yr wyf i'n teithio, ond a wnaiff y Gweinidog gadarnhau a yw Llywodraeth Cymru wedi ystyried y posibilrwydd o sefydlu comisiwn ar gyfer pontio teg neu beidio?

Wrth gwrs, mae'n rhaid i gynyddu cyflogau a chynnig mwy o ddiogelwch a sefydlogrwydd oriau fod yn rhan annatod o unrhyw bolisi sy'n anelu at feithrin yr economi sylfaenol, ac fe all hynny ein helpu ni i fynd i'r afael â rhai o'r materion recriwtio hynny a amlinellwyd gan y Gweinidog yn ei ddatganiad. Yn y gwasanaethau bwyd a diod, llety a manwerthu, er enghraifft, mae gweithwyr yn cael o leiaf £3 yr awr yn llai na'r gweithiwr cyfartalog yng Nghymru, ond mae'r sectorau hyn yn cyflogi tua phedwar o bob 10 o holl weithwyr Cymru. Yn y sectorau manwerthu, bwyd, llety, a gofal cymdeithasol, mae hyd yn oed y gweithwyr sy'n cael eu talu'r cyflog gorau yn ennill llai na £500 yr wythnos. Pa fesurau a wnaiff y Llywodraeth eu cymryd i gynyddu enillion ac oriau yn yr economi sylfaenol, ac a yw'r Gweinidog wedi ystyried sut y gallem ni ymgorffori wythnos waith pedwar diwrnod yn yr economi sylfaenol? Fe soniais i am gaffael yn gynharach—wel, mae cyfle yma i ddefnyddio Deddf gwaith teg Cymru ac ysgogi wythnosau gwaith byrrach drwy gynnwys hynny yn y strategaeth gaffael, sydd, wrth gwrs, yn gwbl briodol, yn ôl adran 60 Deddf Cymru 2006.

Ac yn olaf, Dirprwy Lywydd, mae'r bwlch cyflog rhwng y rhywiau yn yr economi sylfaenol yn peri pryder hefyd, gan fod y bwlch cyflog rhwng y rhywiau mwyaf i'w weld yn y diwydiant ynni ac mae'n sylweddol iawn hefyd mewn addysg, iechyd, a gofal cymdeithasol dibreswyl. Ceir bwlch nodedig mewn enillion wythnosol gros rhwng menywod a dynion ym mhob sector o'r economi sylfaenol, sy'n gwaethygu wrth i gyflogau gynyddu. Mae ffigurau Chwarae Teg a gyhoeddwyd yn ddiweddar ar y bwlch cyflog rhwng y rhywiau yng Nghymru rhwng 2020 a 2021 yn dangos bod y bwlch cyflog rhwng y rhywiau wedi gwaethygu yn y cyfnod hwn, gan gynyddu 0.7 y cant i fwlch cyfan o 12.3 y cant. Wrth i ni drosglwyddo at economi werddach, lle bydd llawer o'r canolbwyntio ar sectorau fel ynni, adeiladu, a thai, sut mae Llywodraeth Cymru yn bwriadu ymdrin â'r bwlch cyflog hwn a sicrhau bod pawb yn cael cyfran deg a gwaith teg yn economi werdd Cymru i'r dyfodol?

Diolch i chi am y sylwadau a'r cwestiynau. Rwy'n gobeithio ein bod ni wedi clywed Luke Fletcher mwy adeiladol heddiw na'r wythnos diwethaf, pan ddywedodd ei fod yn ei ddisgrifio ei hun yn un sydd braidd yn negyddol ac yn gweld yr ochr dywyll. Mewn gwirionedd, rwy'n credu bod llawer i fod yn gadarnhaol yn ei gylch yn yr economi sylfaenol, ac fel dywedais i, fe wnaethom ni ddechrau'r gronfa her yn benodol wedi cytundeb cyllideb gyda'i blaid ef yn y Senedd flaenorol, a hynny wedyn sydd wedi caniatáu i ni ddechrau'r gronfa her.

Unwaith eto, roedd llawer o'r hyn a ddywedodd ef ar ddechrau ei gyfraniad ynglŷn â chydnabod gwerth sefydliadau angori a sut y gallan nhw gael effaith llawer mwy eang ar yr economi leol yn sicr wrth hanfod ein ffordd ninnau o feddwl, yn bendant. Dyna pam roeddem ni'n gallu dod i gytundeb ar wneud hynny o'r blaen. Mae hynny'n rhan o'r hyn yr wyf i'n ystyried ei ddatblygu. Nid wyf i am geisio datod y gwersi y gwnaethom ni eu dysgu, ond sut y gallwn ni wneud mwy, a bod yn fwy—nid yn unig yn frwdfrydig, ond mewn gwirionedd yn fwy uchelgeisiol o ran yr hyn y gallwn ni ei wneud yn ymarferol. Dyna pam rwyf i'n falch iawn ein bod ni, o fewn chwe mis, wedi gwneud yr hyn a ddywedais i gyda'r £11 miliwn o wariant ychwanegol gan y GIG yng Nghymru a oedd, cyn hyn, yn mynd y tu allan i Gymru. Mae hynny'n arwyddocaol iawn, ac rwy'n disgwyl i ni allu nodi mwy o wariant gan y GIG yn dychwelyd, yn raddol, i Gymru yn y dyfodol. Fel y dywedais i wrth Paul Davies, rwy'n sicr yn ceisio monitro hynny ynghyd â'r Gweinidog iechyd, am fy mod i'n awyddus i ddeall sut rydym ni wedi gwneud hynny'n llwyddiannus yn ymarferol, ac ailosod ein hamcanion ni wedyn i wneud mwy yn y dyfodol, yn hytrach na dim ond dweud, 'Rydym ni wedi gwneud digon, gadewch i ni anghofio am hyn a symud ymlaen.' Mae hyn yn rhan o'r dyfodol, nid rhywbeth ar gyfer un datganiad yn unig ac yna symud ymlaen.

O ran eich pwynt ynghylch sut y mae angen i'r gwerth hwnnw fod yno, rwy'n credu bod eich pwyntiau chi am gaffael a'r gadwyn gyflenwi yn bwysig iawn. Rydym ni'n gwybod ein bod ni wedi gwneud gwahaniaeth o ran caffael dros y tymor diwethaf a chyn hynny. Fe wyddom ni fod mwy o fusnesau yng Nghymru a mwy o swyddi yng Nghymru oherwydd y ffordd yr ydym ni wedi newid ein dull o gaffael. Ond yr her, unwaith eto, yw sut rydym ni yn gwneud mwy, a pheidio â bod yn amddiffynnol o ran yr hyn a wnaethom ni neu beidio hyd yn hyn, ond sut rydym ni yn dweud y gallwn ni wneud yn well eto, hyd yn oed. Mae'r gronfa i gefnogi cwmnïau lleol yn rhan o hynny, ond dyma'r holl bethau eraill a amlinellais i'n gynharach heddiw. Y gwaith a wnaeth CLES gyda ni, y gwersi maen nhw wedi eu dysgu eisoes gyda byrddau gwasanaethau cyhoeddus—maen nhw'n dysgu gwersi wrth gyrraedd diwedd y flwyddyn ariannol hon i ni allu deall mwy am yr hyn a wnaethom ni eisoes, er mwyn gallu symud ymlaen a gweld mwy o gynnydd. Mae hi'n wir ein bod ni'n deall mwy ar hyn o bryd, o fewn y gadwyn gyflenwi, ynghylch rhai busnesau sydd â chod post ar gyfer talu, ond nid yw'r holl weithgarwch, yn sicr, yn digwydd yng Nghymru. Mae hynny, unwaith eto, yn rhan o'n her ni—sut rydym ni'n dod i ddealltwriaeth wrth i ni fynd drwy reolaeth y gadwyn gyflenwi ei hun mai dim ond contractwyr sylfaenol a leolir yma, ond wrth i chi fynd ddau gam arall i lawr, fod y busnesau hynny a leolir yn wirioneddol yng Nghymru, a bod y swyddi yma? Ac yn hollbwysig, sut mae sefydlu busnesau Cymru ymhellach i fyny'r gadwyn honno o fewn y gadwyn gyflenwi fel mai y nhw yw'r prif gontractwyr ac nid y trydydd neu'r pedwerydd i lawr o'r brig?

Rwy'n disgwyl y byddwch chi'n gweld mwy ar hynny wrth i ni fynd drwy'r hyn y bydd y gronfa i gefnogi cwmnïau lleol yn ein helpu ni i'w wneud—a mwy o'r cyngor y bydd Busnes Cymru yn parhau i'w roi yn y sector hefyd. Felly, rwyf i o'r farn fod lle i ni fod yn obeithiol am ein bod ni wedi gwneud rhywfaint o hyn eisoes. Enghraifft dda o'r gronfa i gefnogi cwmnïau lleol yw'r rhaglen ôl-osod er mwyn optimeiddio, sy'n debyg i'ch pwynt chi am yr economi werdd. Rydym ni wedi cyhoeddi £150 miliwn i'w wario gyda'r bwriad o wneud gwahaniaeth mawr i'r tai y mae pobl yn byw ynddyn nhw. Mae hynny'n rhan o'n bwriad ni, a lleihau'r biliau a'r costau i bobl sy'n byw yn y tai hynny. Ond o'r safbwynt hwn, y swyddi a fydd yn dod yn sgil hynny. Ymhle y caiff y £150 miliwn hwnnw ei wario? Sut fyddwn ni'n clustnodi cwmnïau o Gymru, busnesau Cymru, swyddi yng Nghymru a fydd yn manteisio ar yr arian hwnnw? Ac eto, mae hynny'n eglur iawn, ac mae hon yn enghraifft dda o ddull llawer mwy cydgysylltiedig rhwng fy nghydweithwyr newid hinsawdd, Julie James a Lee Waters, a'r adran hon i sicrhau ein bod ni'n manteisio ar y cyfleoedd hynny.

Nid wyf i wedi fy argyhoeddi bod angen comisiwn ar gyfer pontio teg arnom ni o reidrwydd, ond rwyf i o'r farn bod yr hyn y gwnaethom ni ei nodi, gyda'ch pwyntiau chi am waith teg a hefyd yr amcanion sydd gennym ni gyda'r Bil partneriaeth gymdeithasol a chaffael—fe fydd gwaith teg wrth wraidd hynny. Fe fydd llawer mwy i ni siarad amdano wrth graffu ar y darn hwnnw o ddeddfwriaeth, yn ogystal â'n dull gweithredu mewn amrywiaeth o feysydd eraill. Ond rwy'n cydnabod bod gennym ni fwy y gallwn ni ei wneud, yn fy marn i, o ran y ffordd yr ydym ni'n dewis gwario arian ynddi, a sut rydym ni'n dwyn perswâd ar fusnesau i ddod gyda ni—drwy anogaeth y bydd hynny ond mae hyn yn ymwneud hefyd â'r gofynion sydd gennym ni o ran sut rydym ni'n disgwyl i arian cyhoeddus Cymru gael ei wario. Ac fe fydd hynny'n cynnwys ein huchelgeisiau o ran lleihau'r bwlch cyflog rhwng y rhywiau, oherwydd rwy'n cydnabod, wrth i'r economi gael ei strwythuro, fod yna lawer o swyddi y mae pobl yn eu hystyried yn swyddi i ddynion neu i fenywod ac eto, mewn gwirionedd, fe wyddom ni nad oes angen i'r rhaniad hwnnw fod yn un gwirioneddol. Rydym ni'n awyddus i annog pobl i ystyried gwahanol yrfaoedd mewn ffordd gadarnhaol, yn ogystal â'n hymagwedd ni tuag at economi sylfaenol, sy'n ceisio codi cyflogau mewn meysydd lle gwyddom ni fod menywod yn aml ar gyflog isel. Felly, dyna pam rydym ni'n sôn am ofal cymdeithasol fel sector pwysig iawn, ond dyna pam y byddwn ni'n parhau hefyd i gymryd camau rhagweithiol ac adeiladol i annog menywod i ddilyn gyrfaoedd, i ennill sgiliau a hyfforddiant ar gyfer ennill y swyddi hynny, ac annog cyflogwyr i newid y gweithle.

Rwyf i am orffen ar y pwynt hwn, Dirprwy Lywydd. Fe allaf i ddweud yn onest fy mod i wedi gweithio mewn gweithleoedd gyda gwahanol grwpiau o bobl mewn gwahanol dimau, a'r timau gorau yr wyf i wedi gweithio ynddyn nhw yw'r timau sy'n fwy cytbwys o ran nifer y dynion a'r menywod—y timau mwyaf pleserus, y diwylliant gorau o fewn y timau, y ffordd orau o ennyn y gorau o'i gilydd. Felly, nid yw hyn yn ymwneud yn unig â bod yn awyddus i wneud y peth iawn o safbwynt ideolegol; fe geir tystiolaeth dda, nid yn unig yn fy mhrofiad i ond yn fwy cyffredinol, fod busnesau yn tueddu i wneud yn well os ydyn nhw'n gallu mynd i'r afael â'r mater hwn ynghylch pwy sy'n gweithio iddyn nhw ac, yn hollbwysig, i fod â thegwch yn y ffordd y caiff pobl eu talu am eu gwaith. 

Ac yn olaf, Sarah Murphy. 

Diolch, Dirprwy Lywydd. Mae cefnogi busnesau lleol yn hanfodol a dyna pam rwyf i mor hapus o weld gennych chi heddiw, Gweinidog, y buddsoddiad o £1 miliwn ar gyfer y gronfa i gefnogi cwmnïau lleol. Fe wn i yn fy etholaeth i ym Mhen-y-bont ar Ogwr am y gwahaniaeth mawr y mae busnesau lleol cryf yn ei wneud, ac y maen nhw'n hanfodol i'n cymunedau ni ledled Cymru. Rwy'n arbennig o falch y bydd y gronfa hon yn blaenoriaethu busnesau yn y sectorau bwyd, gofal cymdeithasol ac ôl-osod er mwyn optimeiddio, y mae gennym ni lawer ohonyn nhw yn fy etholaeth i. Mae'n wir yn tynnu sylw at y ffordd y mae Llywodraeth Cymru yn rhoi buddsoddiad dilys i gryfhau ein heconomi sylfaenol a chan ymestyn hynny, er lles pobl Cymru gyfan. Mae'n ddrwg gen i, does gen i ddim fy sbectol. Ennill mwy o werth a gwell swyddi o'r bwyd yr ydym ni'n ei fwyta a'r gofal a gawn ni a'r cartrefi yr ydym ni'n byw ynddyn nhw ddylai hyn fod amdano, ac mae'r gronfa hon, wrth gwrs, yn ychwanegiad ac yn adeiladu ar y cyhoeddiad gan ein Gweinidog yn gynharach yr haf eleni gyda'r hwb ariannol o £2.5 miliwn i gefnogi busnesau yn yr economi leol bob dydd. Felly, fel roeddech chi'n dweud, rydym ni'n adeiladu drwy'r amser. Rwy'n awyddus iawn i wybod hefyd, fel dywedodd Luke Fletcher, fwy am y gronfa hon, sut y gall fy etholwyr i fod â rhan ynddi hi a gwneud cais cyn gynted ag y gallan nhw.

Ac yn olaf, rwy'n llwyr werthfawrogi'r ffaith bod y gronfa i gefnogi cwmnïau lleol gan Lywodraeth Cymru ar sail tystiolaeth a phartneriaeth. Dyma'r rheswm pam roeddwn i'n dymuno cael fy ethol ar gyfer cynrychioli pobl fy etholaeth i—ar gyfer sicrhau, pan ddaw'r cyllid hwn i ni, mai dyna'n union sut y penderfynir arno. Oherwydd, yn anffodus, nid yw hynny wedi bod yn wir am Ben-y-bont ar Ogwr na Chymru o ran cyllid gan Lywodraeth y DU i godi'r gwastad, a allai, a dweud y gwir, gael ei galw'n 'gronfa gefnogi ffyddloniaid y Torïaid'. Felly, er fy mod i wrth fy modd am fod gennym ni'r cyllid ychwanegol hwn ar gyfer busnesau lleol heddiw, Gweinidog, rwy'n gobeithio y gall Llywodraeth y DU ddysgu oddi wrth Lywodraeth Cymru yn hyn o beth.

Diolch. Roedd dau bwynt yn y fan yna. Y cyntaf yw'r pwynt cadarnhaol iawn i Ben-y-bont ar Ogwr a Phorthcawl ac etholaethau eraill—y gallwch chi ddisgwyl i fwy o fusnesau fynd at gwmnïau lleol ar gyfer cefnogi swyddi lleol. Y tri sector yw'r tri maes i ddechrau yn y gronfa i gefnogi cwmnïau lleol—cyflenwyr bwyd, gofal cymdeithasol ac ôl-osod er mwyn optimeiddio, ac rwy'n siŵr bod gennych chi nifer ohonyn nhw yn eich etholaeth chi. Ystyr hyn yw sut rydym ni am gyflwyno'r ddealltwriaeth o ran sut y gall pobl chwilio am y cymorth a chael gafael ar gyngor busnes ar eu cyfer nhw, ond, yn hollbwysig, ar gyfer y bobl sy'n rhedeg y contractau hynny wedyn ac yn tendro'r contractau hynny i sicrhau eu bod nhw'n manteisio ar gyfleoedd i fuddsoddi yn eu cymunedau lleol. Ac rwy'n hyderus y byddwn ni nid yn unig yn gweld arian yn cael ei wario, ond mwy o werth i'w gael ohono hefyd mewn cymunedau lleol o ganlyniad i'r dewis yr ydym ni'n ei wneud.

Ac mae eich ail bwynt chi'n ymwneud â'r her barhaus ynglŷn â'r ffordd y mae agenda'r gronfa codi'r gwastad yn cael ei rhedeg. Mae Prif Weinidog y DU wedi anghofio'r cyfan am ei addewid maniffesto blaenorol na fyddai Cymru geiniog yn waeth ei byd. Mae'r cronfeydd hynny'n cael eu hysbeilio pan ddylid eu gwario nhw yma yng Nghymru. Fe ddylai'r sefydliad hwn, yr ochr seneddol a'r Llywodraeth fel ei gilydd, gael dweud ei farn ar sut y caiff yr arian hwnnw ei wario fel sefydliad sy'n gwneud penderfyniadau, ac mae hyn wedi costio cannoedd o filiynau o bunnoedd i Gymru yn barod eleni, fel y mae hi nawr. Ac rydych chi yn llygad eich lle hefyd i dynnu sylw at y ffaith bod arian yn cael ei wario mewn ffordd sy'n rhoi'r argraff gref iawn fod yr Aelod Seneddol yr ydych chi'n ei ethol i San Steffan yn gwneud gwahaniaeth o ran ble mae'r arian yn cael ei wario, ac nid yn ôl yr angen sydd amdano, ac nid yw hynny'n dderbyniol nac yn deg, ac ni fydd y Llywodraeth hon yn cymryd cam yn ôl wrth ddadlau'r achos y dylai Cymru gael yr hyn sy'n haeddiannol. Rwy'n sicr yn gobeithio y bydd pleidiau eraill yn y fan hon yn gweld yn dda i wneud fel hyn hefyd, mewn gwirionedd. 

Diolch i'r Gweinidog. Byddwn nawr yn atal y trafodion dros dro er mwyn caniatáu newidiadau yn y Siambr. Cofiwch, os ydych yn gadael y Siambr, gwnewch hynny'n brydlon. Bydd y gloch yn cael ei chanu dau funud cyn i drafodion ailgychwyn. Dylai unrhyw Aelodau sy'n cyrraedd ar ôl y newid aros tan hynny cyn mynd i mewn i'r Siambr. 

Yr eitem nesaf ar ein hagenda ni'r prynhawn yma yw'r datganiad gan y Gweinidog Cyfiawnder Cymdeithasol ar Gymru ac Affrica, a dwi'n galw ar y Gweinidog i wneud ei datganiad. Jane Hutt.

Llywydd, mae Cymru yn genedl sy'n edrych tuag allan, a byddwn ni bob amser yn ymdrechu i fod yn gyfrifol ar lefel fyd-eang. Mae ein rhaglen Cymru ac Affrica yn ffordd bwysig o ddangos hyn.

Eleni, rydym yn dathlu 15 mlynedd o raglen Cymru ac Affrica, sy'n parhau i addasu i heriau a chyfleoedd. Mae ganddo le amlwg yn ein strategaeth ryngwladol a lansiwyd yn 2020. Yn y datganiad hwn, byddaf yn canolbwyntio ar ddwy o'r heriau mwyaf sy'n ein hwynebu—COVID-19 a'r argyfwng hinsawdd—a sut y mae'r rhaglen Cymru ac Affrica yn ymateb.

Mae'r pandemig wedi gadael llawer iawn o ddinistr a cholled yn ei sgil—ac nid yw wedi dod i ben eto. Mae llawer o wledydd Affrica yn dal i fod yn llygad y ddrycin, gydag achosion COVID a thonnau mynych o heintiau'n ysgubo drwy gymunedau. Chwech y cant yn unig yw cyfartaledd y gyfradd frechu yn Affrica is-Sahara. Yn wir, nid oes yr un ohonom yn ddiogel nes bod pob un ohonom yn ddiogel.

Annhegwch brechu yw'r rhwystr mwyaf sy'n atal y byd rhag dod allan o'r pandemig hwn. Er nad yw dosbarthiad y brechlyn wedi ei ddatganoli, mae'r Prif Weinidog wedi annog Llywodraeth y DU i gyflymu'r cyflenwad o frechlynnau i'r byd datblygol, ac, yn benodol, i leoedd sydd â chysylltiadau cryf â Chymru fel Uganda, Namibia a Lesotho. Ac rwy'n gwneud yr alwad honno eto heddiw, Llywydd. Yma yn y DU, bydd miliynau o ddosau'n cael eu taflu, hyd yn oed pan fyddai modd iddyn nhw, o gynllunio yn well, gael eu defnyddio yn Affrica is-Sahara, fel mae Cynghrair Brechu'r Bobl wedi ei nodi. Er na allwn ni anfon brechlynnau ein hunain, fel Llywodraeth, mae gwaith pwysig y gallwn ei gefnogi, a dyma pam, dros y ddwy flynedd ddiwethaf, mae Llywodraeth Cymru wedi darparu £2.5 miliwn ychwanegol i sefydliadau yng Nghymru er mwyn gweithio mewn partneriaeth â llawer o wledydd yn Affrica i ymladd yn erbyn COVID.

Petruster ynghylch y brechlyn a diffyg ymwybyddiaeth, diffyg ocsigen, cyfarpar diogelu personol a'r hyfforddiant i'w ddefnyddio'n iawn—mae'r rhain i gyd yn feysydd sy'n peri pryder. Dyna pam yr wyf i'n falch ein bod ni wedi gallu cefnogi nifer o wahanol brosiectau gyda'r cyllid ychwanegol hwn. Un enghraifft yw United Purpose yng Nghaerdydd, sydd wedi bod yn darparu ymateb brys cyflym i COVID yn Nigeria, y Gambia, Senegal a Guinea, gan gyrraedd dros 4 miliwn o'r bobl dlotaf yn y byd. O ganlyniad i'r gwaith hwn, mae ardaloedd glanweithdra glân yn cael eu darparu, mae ymwybyddiaeth o frechlynnau yn cael ei chodi, ac mae pobl sydd wedi colli eu bywoliaeth gyfan o ganlyniad i COVID yn cael hyfforddiant mewn ffyrdd eraill o'u cefnogi eu hunain.

Enghraifft arall yw Teams4U. Maen nhw wedi bod yn gwneud gwaith rhagorol yn Uganda, gan wella glanweithdra a darpariaeth mislif mewn canolfannau iechyd ac ysgolion, a sicrhau bod dŵr poeth yn cael ei blymio i ganolfannau iechyd, sy'n hanfodol ar gyfer trin cleifion yn effeithiol ac yn ddiogel.

Mae'r Prosiect Phoenix yn brosiect hynod gyda Phrifysgol Caerdydd a Phrifysgol Namibia, sy'n gweithio mewn partneriaeth i gyflwyno rhaglen hybu brechu yn Namibia yn y cymunedau mwyaf difreintiedig, ac yna cyflwyno'r rhaglen frechu ei hun, gan achub llawer o fywydau. Dyfarnwyd grant i Brosiect Phoenix hefyd yn ddiweddar i gefnogi Namibia i sicrhau bod cyflenwadau ocsigen gwell yn y mannau cywir, ar yr adeg gywir, gyda hyfforddiant hefyd yn cael ei ddarparu i gannoedd o nyrsys a meddygon i reoli'r cyflenwadau ocsigen hynny.

Yn yr un modd, fe wnaethom ni ddarparu grant hefyd i Ymddiriedolaeth Rhwydweithio Partneriaethau Tramor, neu PONT, sy'n gweithio mewn partneriaeth ag Ysbyty Cyfeirio Rhanbarthol Mbale yn Uganda, i brynu cyfarpar diogelu personol, offer a generaduron ocsigen hanfodol. Wrth gwrs, nid dim ond drwy ddarparu arian y gallwn ddangos ein hymrwymiad i gefnogi gwledydd lle mae ei angen fwyaf. Mae'r rhodd ddiweddar i Namibia o offer dros ben a phrofion llif unffordd wedi helpu gyda'i thrydedd don o COVID.

Gyda COP26 yn digwydd yn Glasgow, hoffwn i hefyd dynnu sylw at y gwaith parhaus y mae ein rhaglenni cymorth i blannu coed yn ei wneud wrth fynd i'r afael â newid yn yr hinsawdd. Mae ein prosiectau partner yn gweithio i liniaru tlodi a chefnogi ymaddasu a lliniaru newid yn yr hinsawdd. Rwy'n falch iawn ein bod wedi cyrraedd y garreg filltir o blannu 15 miliwn o goed yn gynharach eleni, tuag at y targed o ddosbarthu 25 miliwn o goed erbyn 2025.

Yn gysylltiedig â'r gwaith hwn mae Jenipher’s Coffi, partneriaeth rydym yn falch o'i chefnogi, sy'n mewnforio coffi masnach deg ac organig o'r ansawdd gorau i Gymru ac yn helpu ffermwyr o Uganda i weithio mewn cytgord â natur, wrth iddyn nhw wynebu'r argyfwng hinsawdd. Jenipher Sambazi sy'n arwain y prosiect hwn, gan arwain y ffordd i fenywod a'u cymunedau. Rwy'n edrych ymlaen at ei chyfarfod pan fydd yn ymweld â Chymru yn ddiweddarach y mis hwn. Roeddwn i wrth fy modd ein bod ni wedi gallu ei chefnogi i fynychu COP26. Mae hi'n siarad y prynhawn yma mewn digwyddiad COP26 gan Lywodraeth Cymru yn Glasgow, ynghyd â chynrychiolwyr o Namibia ac Uganda. Byddan nhw'n sôn am effaith gweithgarwch plannu ac ailgoedwigo y mae Llywodraeth Cymru wedi ei ariannu.

Rydym yn parhau i fod wedi ymrwymo i gefnogi nodau datblygu cynaliadwy y Cenhedloedd Unedig a mynd i'r afael â'r argyfwng hinsawdd, a bydd y rhaglen Cymru ac Affrica yn parhau i chwarae ei rhan yn hynny. Rydym yn defnyddio ein cynlluniau grant bach a mwy i roi cymorth i'r heriau byd-eang hyn. Agorodd ail rownd cynllun grantiau bach Cymru ac Affrica a'r £700,000 sy'n weddill o'r £2.5 miliwn o gyllid ymateb brys COVID ar gyfer ceisiadau yr wythnos diwethaf. Bydd y grantiau bach yn parhau i ariannu sefydliadau yng Nghymru a'u gwaith gyda phartneriaid yn Affrica i gyflawni prosiectau o dan bedair thema, sef dysgu gydol oes, iechyd, bywoliaeth gynaliadwy a newid yn yr hinsawdd.

Gan ei fod yn thema diwrnod rhywedd yn COP26 heddiw, roeddwn i eisiau nodi rhai o'r prosiectau ar draws ein grantiau a'n rhaglenni sy'n cefnogi mentrau cydraddoldeb rhwng y rhywiau—prosiectau fel Mamau Affrica, Cydweithfa Menywod Chomuzangari a phrosiect grymuso menywod Hub Cymru Africa sy'n ymchwilio i brofiad dioddefwyr trais ar sail rhywedd yn Lesotho, sut y mae angen asesu'r system adrodd. Yn ddiweddarach y mis hwn, bydd Hub Cymru Africa yn lansio cynllun grant i sefydliadau gyflwyno cynigion prosiect i weithio gyda'u partneriaid yn Uganda ar y gweithgaredd cydraddoldeb rhwng y rhywiau hwn. A gaf i fanteisio ar y cyfle i ganmol y gweithredydd hinsawdd o Uganda Vanessa Nakate, sydd wedi dweud yr wythnos hon yn COP26 yn Glasgow:

'Mae rhai ohonom yn dod o gymunedau lle mae'r argyfwng hinsawdd yn effeithio'n anghymesur ar fenywod a merched'?

Mae hefyd yn bwysig ein bod yn gweld mwy o waith gyda'n cymunedau sydd ar wasgar yng Nghymru. Dylai unrhyw weithgarwch a wneir yn Affrica fod yn llai amdanom ni’n gwneud penderfyniadau ac yn gwneud y gwaith a mwy am gefnogi pobl yn y cymunedau hyn i nodi a chyflawni'r hyn sydd ei angen. Mae gan bob etholaeth yng Nghymru bartneriaethau yn Affrica, a byddwn yn parhau i gefnogi'r partneriaethau hyn drwy'r rhaglen Cymru ac Affrica. Nawr, yn fwy nag erioed, mae angen hyn. Am y tro cyntaf ers dros 20 mlynedd, cododd tlodi eithafol byd-eang yn 2020. Nawr yw'r amser i roi hwb i gymorth i genhedloedd sydd ei angen fwyaf. Rydym yn glynu wrth ein hegwyddorion fel cenedl sy'n gyfrifol yn fyd-eang, ac rydym yn sefyll wrth ochr ein ffrindiau. Diolch.

Diolch, Gweinidog, am eich datganiad. Mae'n wych gweld bod y rhaglen Cymru ac Affrica yn parhau i fod o fudd i rai o wledydd tlotaf y byd, a bod cylch arall o gyllid ar raddfa fach wedi ei lansio. Mae hyn wedi bod yn ffynhonnell hanfodol o incwm i ddarparu cymorth a chefnogaeth i lawer o elusennau bach a grwpiau cymunedol ar gyfandir Affrica. A hoffwn i hefyd gofnodi fy niolch a fy nghefnogaeth i'r holl waith maen nhw’n ei wneud.

Gan fyfyrio ar y ffordd orau o sicrhau y cyllid grant mwyaf, hoffwn i godi mater trosi a chyfnewid arian cyfred, sy'n elfen hanfodol ar gyfer cyllido prosiectau dramor. Fel y gŵyr y Gweinidog, ac os defnyddiwn ni Uganda fel enghraifft, mae'r bunt Brydeinig dros y degawd diwethaf wedi bod yn werth unrhyw beth o 3,600 swllt Uganda i hyd at 5,700 swllt, a bydd y gwahaniaeth eithaf mawr hwn yn cael effaith ganlyniadol enfawr ar faint o arian y gall prosiect ei wario. Gall pum mil o bunnoedd, er enghraifft, fod yn werth unrhyw beth o 18 miliwn i 28 miliwn swllt, yn dibynnu ar ba bryd y caiff yr arian ei gyfnewid, ac mae hyn yn golygu y gallai prosiectau ei chael hi’n anodd cyflawni eu potensial llawn.

Mae'n sicr y bydd y Gweinidog yn ymwybodol na allwch chi brynu swllt Uganda a llawer o arian Affricanaidd arall yn y Deyrnas Unedig, a'r ffordd fwyaf effeithlon o ran cost i elusennau drosglwyddo arian i'r gwledydd hyn yw trwy fynd ag ef yno eu hunain mewn arian parod yn gorfforol ac yna ei gyfnewid wrth gyrraedd. Yn ogystal â'r ffaith y gall cario arian parod mewn symiau mor fawr fod yn beryglus, mae prosiectau elusennol a chymunedol hefyd ar drugaredd ffioedd cyfnewid uchel, sy'n golygu ei bod yn anodd iawn pennu costau a rheoli cyllidebau. Gyda hyn mewn golwg, a all y Gweinidog gadarnhau p’un a yw wedi ystyried y posibilrwydd o ganiatáu i'r elusennau a'r grwpiau cymunedol hyn hawlio arian prosiect yn uniongyrchol yn eu priod wledydd, yn hytrach na rhedeg y risgiau o fewnforio eu harian yn gorfforol?

Rwy'n ymwybodol nad yw'r Gweinidog wedi sôn amdano, ond, yr wythnos diwethaf, cefais i wrando ar rai o'r trafodaethau yng nghynhadledd flynyddol Cysylltiadau Iechyd Cymru ac Affrica, GlobalCitizenship2021, a chefais fy nharo gan y drafodaeth ar yr adroddiad ar sicrhau’r potensial mwyaf posibl ar gyfer budd yn y dyfodol, sy'n dadansoddi cysylltiadau partneriaeth iechyd mewn cysylltiad â'r rhaglen Cymru ac Affrica a'r gwaith rhyngwladol a wneir gan staff iechyd yng Nghymru. Nid yw'n syndod bod beirniadaeth yn yr adroddiad, a thynnodd sylw at sawl maes y mae angen eu gwella, a byddwn i'n croesawu'n fawr sylwadau'r Gweinidog ar ddau o'r pwyntiau hynny.

Yn gyntaf, mewn arolwg a gynhaliwyd gan yr adroddiad, tynnodd y cyfranogwyr sylw at eu pryderon ynghylch rhwystrau sydd ar waith sy'n lleihau'r tebygolrwydd y bydd cymunedau ar wasgar yng Nghymru yn cymryd rhan mewn gwaith partneriaeth iechyd. Un o'r materion sylfaenol a nodwyd, ac rwy’n dyfynnu, yw 'ymdeimlad o allgáu o sector datblygu rhyngwladol rhy wyn'. Yn wir, os byddwn yn crafu'r wyneb, fel maen nhw’n ei ddweud, gallwn ddod o hyd i ryw elfen o wirionedd yn hyn o beth. Er enghraifft, mae'r naw ymddiriedolwr ym Maint Cymru, dan arweiniad cyn Brif Weinidog Cymru, Carwyn Jones, yn wyn; mae gan Rwydwaith Cysylltiadau Iechyd Cymru yn Affrica bedwar allan o chwe ymddiriedolwr gwyn; ac ar dudalen we Hub Cymru Africa, mae 10 allan o 12 o'r rhai hynny a restrir hefyd yn wyn. Er nad oes gen i amheuaeth bod ymgysylltiad â'r gymuned ar wasgar yng Nghymru, ac rydych chi wedi sôn yn benodol amdano yn eich datganiad heddiw, mae'n amlwg pam mae cymunedau'n credu nad oes ganddyn nhw lais ar y prif fwrdd. Gan fyfyrio ar ddatganiadau Llywodraeth Cymru ar greu ac annog mwy o amrywiaeth mewn bywyd cyhoeddus yng Nghymru, rwy'n awyddus i wybod beth mae'r Gweinidog yn ei wneud mewn gwirionedd i fynd i'r afael â'r mater hwn.

Yn ail, fel y mae'r adroddiad yn ei amlinellu, mae cynigion Llywodraeth Cymru yn cael eu hategu gan weithrediad polisi tameidiog a darniog, sy'n creu bwlch amlwg rhwng yr hyn y mae Llywodraeth Cymru yn ei fwriadu ac arfer gwirioneddol. Mae hwn yn fater sydd, ar bob golwg, yn codi dro ar ôl tro gyda'r Llywodraeth hon. Er enghraifft, ar ôl wyth mlynedd o'i mabwysiadu, nid yw'r siarter ar gyfer partneriaethau iechyd rhyngwladol yn cael ei gweithredu'n llawn o hyd, oherwydd bod Llywodraeth Cymru wedi methu â darparu digon o adnoddau i sefydliadau neilltuo cyfrifoldeb am waith rhyngwladol o fewn eu strwythurau sefydliadol—sy'n eithaf eironig, o gofio bod 'rhyngwladol' wedi ei gynnwys yn enw'r siarter. At hynny, er gwaethaf manteision canfyddedig y siarter, mae diffyg strategaeth gyfathrebu, sy'n golygu nad yw sefydliadau wedi cynnwys y siarter yn eu blaengynlluniau gwaith. Yn wir, prin iawn yw'r ymwybyddiaeth o'r siarter y tu hwnt i lefel y bwrdd, gan awgrymu'n glir mai ychydig o bobl sy'n credu ei bod yn werth siarad amdano.

Rydym yn gwybod am y manteision y gall gwaith rhyngwladol eu cynnig i'r GIG, ac mae pobl ymroddedig yn buddsoddi eu hamser a'u hegni i geisio gwneud i hyn weithio a datblygu partneriaethau iechyd rhyngwladol, ond maen nhw’n cael eu siomi gan obsesiwn afiach y Llywodraeth hon â gor-gymhlethu popeth. Mae'r adroddiad ar sicrhau’r potensial mwyaf posibl ar gyfer budd yn y dyfodol yn frith o gyhuddiadau nad oes gan y Llywodraeth strategaeth glir ym maes iechyd rhyngwladol ac nad oes dim nodau nac amcanion cydgysylltiedig. At hynny, mae'n ymddangos bod gennych gymhelliad seicotig bron i greu mwy a mwy o gytundebau partneriaeth yn wyneb dyblygu ymdrech a phledio'r rhai sy'n gysylltiedig i leihau nifer y cyfarfodydd y mae'n rhaid iddyn nhw eu mynychu. Dangosir hyn gan y siart rhyngddibyniaeth ysgubol sydd i’w weld yn yr adroddiad, a fyddai'n rhoi hunllefau hyd yn oed i'r gwyliwr ffilmiau arswyd mwyaf caled.

Felly, mae'n codi'r cwestiwn pam ydych chi'n ymwneud â hyn o gwbl. Mae'r adroddiad yn dangos yn glir bod y gymuned partneriaeth iechyd yn galw am arweinyddiaeth ac ewyllys wleidyddol i ddatrys y materion hyn. Felly, fel y Gweinidog Cyfiawnder Cymdeithasol, sy'n gyfrifol am y rhaglen Cymru ac Affrica, mae'r cyfrifoldeb dros fynd i'r afael â'r materion hyn ar eich ysgwyddau chi. Sut ydych chi’n bwriadu mynd i'r afael â'r pryderon hyn? Diolch.

Wel, rwy'n diolch i'r Aelod am ei gefnogaeth agoriadol amlinellol i'r rhaglen Cymru ac Affrica ac i'r partneriaethau, sydd, wrth gwrs, yn ymestyn i bob etholaeth, ac mae llawer o'r Aelodau yma yn falch iawn ohonyn nhw ac wedi derbyn ein cyllid grantiau bach hollbwysig.

Wrth gwrs, rydych chi’n codi pwyntiau pwysig am faterion trosi, cyfnewid ac arian cyfred, materion sydd, wrth gwrs, yn effeithio ar yr holl waith o gefnogi datblygiad rhyngwladol, o ran cyfraddau cyfnewid a mynediad at arian cyfred, ac mae hynny'n bwynt pwysig, o ran sicrhau y gall ein sefydliadau partner hawlio’r cyllid yr ydym ni, wrth gwrs, yn ei rannu ac yn ei ddyrannu i ddiwallu eu hanghenion.

Rwy'n falch iawn eich bod wedi gallu mynd i gynhadledd Rhwydwaith Cysylltiadau Iechyd Cymru ac Affrica, yr oeddwn i'n bresennol ynddi hefyd, fel y gwyddoch chi, a lle cyflwynais araith yr wythnos diwethaf. A thema'r gynhadledd hon i gyd-Aelodau oedd dinasyddiaeth fyd-eang. Wrth gwrs, cawsom gynrychiolaeth gan yr holl fyrddau iechyd hynny, sefydliadau Cymru a phartneriaid Affrica, prifysgolion, a gweithwyr iechyd a'r GIG o bob rhan o'r DU, sy'n cydnabod y gwaith yr ydym yn ei wneud a’i bwysigrwydd. Ac rwy'n credu ei bod hi, mewn gwirionedd, yn ddefnyddiol i fyfyrio ar gryfder cyfleoedd dysgu rhyngwladol. Mae'r cynllun hwnnw wedi ei ddarparu i bron i 200 o bobl o Gymru, gyda lleoliadau wyth wythnos naill ai yn Lesotho, Uganda neu Namibia, ac maen nhw wedi cynorthwyo sefydliadau partner yn eu hymdrechion i gyflawni agweddau ar nodau datblygu cynaliadwy y Cenhedloedd Unedig. Os oes unrhyw un ohonoch chi wedi cwrdd â phobl yn ein byrddau iechyd sydd wedi cymryd rhan mewn gwirionedd—ac, yn wir, gwasanaethau cyhoeddus sydd wedi cymryd rhan—yn y cynllun cyfleoedd dysgu rhyngwladol hwn, byddwch chi'n gwybod pa mor drawsnewidiol ydyw ar sail cyd-ddysgu o ran y cyfleoedd hynny.

Mae'n bwysig iawn ein bod ni'n edrych ar y ddarpariaeth a'r cymorth a roddir o ganlyniad i'n rhaglen grantiau bach a gwaith Hub Cymru Africa, ac rwy'n credu, dim ond o ran edrych ar Hub Cymru Africa, cefnogi cymuned Cymru-Affrica, soniais am y gymuned ar wasgar, ac rydym ni'n cydweithio'n agos iawn â Rhwydwaith Cysylltiadau Iechyd Cymru ac Affrica, Panel Cynghori Is-Sahara a Masnach Deg Cymru, ac, i roi un enghraifft i chi, fis diwethaf, cafodd Hub Cymru Africa £40,000 gan y rhaglen Cymru ac Affrica i gyflawni'r prosiect grymuso menywod. Ac mae hynny yn ymwneud â grymuso felly—. Mae'r Aelod yn tynnu sylw pwysig at y ffaith bod hyn yn ymwneud â grymuso'r cymunedau hynny a grymuso, yn arbennig, menywod, ac mae hynny'n caniatáu i grwpiau o Gymru gyfrannu at ganlyniadau cydraddoldeb rhwng y rhywiau yn Uganda.

Rwyf i wedi siomi yn y ffaith nad yw'n ymddangos eich bod chi'n cydnabod effaith y rhaglen Cymru ac Affrica am gynifer o flynyddoedd. Hoffwn i atgoffa'r Aelod mai gweledigaeth rhaglen Cymru ac Affrica Llywodraeth Cymru yw cefnogi Cymru i fod yn genedl sy'n gyfrifol yn fyd-eang drwy ddatblygu a meithrin partneriaethau cynaliadwy, ac mae yn cyflawni'r partneriaethau cynaliadwy hynny yn Affrica Is-Sahara mewn gwirionedd, neu yn y swyddogaeth o gefnogi nodau datblygu cynaliadwy y Cenhedloedd Unedig. Ac, wrth gwrs, mae galw enfawr yng Nghymru am ymateb Cymreig nodedig i gyfrannu at ddatblygu rhyngwladol. Ac, wrth gwrs, y rheswm am yr ymateb hwnnw yw ein bod ni'n gweld ein bod ni'n cefnogi dwsinau o grwpiau cymdeithas sifil bach sy'n gweithio gyda phartneriaid yn Affrica ar addysg ac ar anghenion cymunedol, gan hybu iechyd a lles, diwylliant, chwaraeon a busnes, fel Jenipher’s Coffi, ac rydym yn dangos effaith ein gweithgareddau datblygu cynaliadwy a newid yn yr hinsawdd mwyaf llwyddiannus ledled Cymru.

A byddwn i'n gobeithio, fel y dywedais i ar ddiwedd fy natganiad, y byddem ni'n gweld mai dyma'r amser i ni ddod at ein gilydd, ac yn enwedig gyda COP26 a'r her newid yn yr hinsawdd. Byddwch chi wedi gweld yr hyn sy'n digwydd i Affrica o ganlyniad i newid yn yr hinsawdd, ac fe wnes i’r pwynt yn fy natganiad: nawr yw'r amser i ni wneud popeth o fewn ein gallu i rannu ein hadnoddau ac edrych ar roi cymorth. Felly, gofynnaf i chi godi gyda'ch Llywodraeth yn y DU y pryderon sydd gennym ni fod Llywodraeth y DU wedi diddymu'r Adran Datblygu Rhyngwladol ac wedi amsugno ei chyllideb i'r Swyddfa Dramor a Chymanwlad y llynedd—ac roeddem ni'n gwybod y byddai rhai tlotaf y byd yn dioddef—ac yna troi yn ôl ar ymrwymiad maniffesto'r Ceidwadwyr, gan dorri £4 biliwn o'r gyllideb dramor, gan arwain at effaith ddinistriol ar gynifer o fywydau yn y gwledydd tlotaf. Ac i roi un enghraifft i chi, Bees for Development yn Nhrefynwy—mae eu cyllid grant partneriaeth gymunedol tair blynedd o £250,000 ar gyfer gwaith yn Ethiopia wedi ei dorri o ganlyniad i'r toriadau o'r gyllideb datblygu cymorth tramor. Ac, wrth gwrs, mae hynny'n cau prosiect pwysig, gan dorri 41 y cant o'r gyllideb. Rwy'n gobeithio y byddwch chi'n gwrando ar Jenipher, wrth iddi sôn am ei gwaith heddiw yn Glasgow, yn COP26. Mae hi'n mynd i fod yn sôn am yr hyn y mae'n ei olygu iddi gael cefnogaeth Llywodraeth Cymru a'r rhaglen Cymru ac Affrica i gefnogi ei gwaith fel tyfwr coffi yn Uganda.

Diolch i'r Gweinidog am y datganiad. Mae nifer o bwyntiau pwysig yn cael eu codi gennych, ac roedd yn wych cael ein hatgoffa am yr holl gysylltiadau cryf sydd rhwng Cymru ac Affrica, a’r cyfoeth o brosiectau sydd yn cael eu gwireddu’n barod.

Fel y byddwch yn ymwybodol, mae ymgyrch Brechlyn y Bobl yn rhywbeth rydyn ni ym Mhlaid Cymru yn gyfan gwbl gefnogol ohono, a dwi'n cytuno’n llwyr gyda chi: mae diogelwch pawb yn ddibynnol ar bawb yn cael yr un cyfle i dderbyn y brechlyn, lle bynnag eu bod yn byw yn y byd, ac mae’n warth o beth nad yw Llywodraeth Prydain wedi gweithredu’n gynt ar hyn.

Mi oedd hi'n amlwg iawn bod Joel James wedi penderfynu peidio cyfeirio at y rhan yna o'ch datganiad chi, a dwi'n meddwl os gall pobl yn y Blaid Geidwadol sydd yma heddiw fynd â'r neges yna nôl i San Steffan mi fyddai hynny'n gwneud gwahaniaeth gwirioneddol i bawb ohonom ni.

Fe wnaethoch chi nodi yn eich datganiad, Gweinidog, fod y Prif Weinidog wedi annog Llywodraeth y DU i gyflymu'r cyflenwad o frechlynnau i'r byd datblygol. A allwch chi roi gwybod pa ymateb mae'r Prif Weinidog wedi ei gael i'r cais hwn ac, yn ogystal â gwneud yr alwad heddiw, a ydych chi eich hun hefyd wedi ysgrifennu neu a fyddwch chi’n ysgrifennu at Lywodraeth y DU ar y mater hwn? Byddai gennych ein cefnogaeth lawn ar hyn.

Wrth gwrs, fel y gwnaethoch chi sôn hefyd, mae'r cymorth rhyngwladol a dorrwyd gan Lywodraeth y DU, gan arwain at fod ar ei isaf ers naw mlynedd, gyda'r toriad i wariant cymorth tramor yn dod i gyfanswm o tua £4 biliwn. Ni fydd y toriad hwn yn cael ei wrthdroi tan 2024-25 ar y cynharaf, a bydd yr effaith hon nid yn unig yn cael ei theimlo o ran ymateb ac adfer ar ôl COVID, ond hefyd, fel yr ydych chi’n ei amlinellu'n briodol, yr effaith andwyol ar iechyd mewn pob math o wahanol ffyrdd. I ychwanegu at eich enghreifftiau, bydd menter dileu polio byd-eang Sefydliad Iechyd y Byd, i bob pwrpas, yn colli ei holl gyllid yn y DU, o £110 miliwn i £5 miliwn. Yn yr un modd, mae WaterAid wedi lleisio pryderon y bydd y toriad hwn yn golygu o leiaf tair blynedd arall o ddŵr budr a marwolaethau babanod mewn cymunedau sy'n agored i niwed. Bydd UNICEF hefyd yn gweld toriad o 60 y cant i'w gyllid yn y DU. Felly, er ein bod yn gobeithio y bydd Llywodraeth y DU yn newid ei meddwl, a fydd Llywodraeth Cymru yn defnyddio'r rhaglen Cymru ac Affrica i geisio unioni effaith y toriadau cymorth llym hyn sydd wedi eu gosod gan Lywodraeth y DU ac, os felly, sut?

Ac wrth gwrs, bydd y toriad hwn hefyd yn effeithio'n negyddol ar sut y bydd y gwledydd hyn yn gallu ymateb i'r argyfwng hinsawdd a natur—rhywbeth y gwnaethoch chi hefyd gyfeirio ato, Gweinidog, fel rhywbeth cwbl hanfodol yn eich datganiad—ac roedd hi’n dda clywed bod Llywodraeth Cymru wedi bod yn defnyddio cyfleoedd a grëwyd gan COP26 i hyrwyddo Cymru fel cenedl sy'n gyfrifol yn fyd-eang. Yn amlwg, nodwyd hyn fel cam gweithredu yn rhan o gynllun gweithredu Cymru ac Affrica, a oedd hefyd yn nodi y byddai COP26 yn gyfle i greu partneriaethau newydd. Byddai'n dda gen i wybod pa gynnydd y mae Llywodraeth Cymru wedi ei wneud o ran gwireddu'r amcanion hyn hyd yma. Yn amlwg, mae COP26 yn parhau, felly byddwn i'n ddiolchgar yn y dyfodol am ddiweddariad hefyd.

Un o'r ffactorau allweddol sy'n ysgogi newid yn yr hinsawdd byd-eang ac argyfwng natur, fel y gwyddom ni, yw datgoedwigo a cholli cynefinoedd. Yn ôl astudiaeth WWF Cymru, Maint Cymru ac RSPB Cymru a gyhoeddwyd yn ddiweddar, yr adroddiad 'Cymru a Chyfrifoldeb Byd-eang', mae ardal sy'n cyfateb i 40 y cant o faint Cymru yn cael ei defnyddio dramor i dyfu nwyddau sy’n cael eu mewnforio i Gymru. Er enghraifft, mae'r tir cyfartalog sydd ei angen bob blwyddyn i gynhyrchu galw Cymru am goco yn unig yn cyfateb i faint sir Wrecsam neu ddwywaith arwynebedd tir Pen-y-bont ar Ogwr. Mae Cymru'n mewnforio y rhan fwyaf o'i goco o wledydd gorllewin Affrica, lle mae risgiau uchel o ddatgoedwigo a materion cymdeithasol, tra bod 55 y cant o dir mewnforio coco i'w weld mewn gwledydd lle mae risg uchel neu uchel iawn o ddatgoedwigo a materion cymdeithasol. Hefyd, mae'r allyriadau nwyon tŷ gwydr o gynhyrchu coco ar gyfer mewnforion Cymru yn dod i gyfanswm o tua 68,800 tunnell o garbon deuocsid bob blwyddyn. A oes gan Lywodraeth Cymru unrhyw gynlluniau i ehangu mentrau fel Coffi 2020 a Fair Do's/Siopa Teg i fynd i'r afael â datgoedwigo a materion cymdeithasol sy'n gysylltiedig â mewnforion Cymru? Ac a fydd Llywodraeth Cymru yn cryfhau ei pholisïau contract economaidd a chaffael i sicrhau bod cadwyni cyflenwi yn rhydd o ddatgoedwigo a chamfanteisio cymdeithasol?

Fel y gwnaethoch chi ei nodi, Gweinidog, cynyddodd tlodi eithafol byd-eang yn 2020, ac os ydym ni am fod yn genedl wirioneddol gyfrifol yn fyd-eang, yna mae angen gweithredu gan bob Llywodraeth, nid geiriau cynnes yn unig. Mae dyfodol ein planed yn gofyn am hyn gennym ni.

Diolch yn fawr, Heledd Fychan. Rwy'n ddiolchgar iawn am eich cefnogaeth i fy natganiad heddiw. Fe wnaethoch chi ddechrau drwy godi'r mater ynghylch mynediad i frechlynnau. Byddaf i'n ailadrodd eto yr hyn a ddywedais o ran cyfraddau brechu yn Affrica Is-Sahara ar gyfartaledd o 6 y cant yn unig. A'r pwynt yr ydym ni i gyd yn ei wneud yw nad yw'r un ohonom ni'n ddiogel nes bod pob un ohonom ni'n ddiogel, ac rydym yn ddinasyddion byd-eang ac mae gennym ni'r cyfrifoldebau hynny. Mae'n rhwystr enfawr i atal y byd rhag dod allan o'r pandemig. Ydy, mae'r Prif Weinidog wedi ysgrifennu ac wedi annog Llywodraeth y DU i gyflymu'r cyflenwad o frechlynnau i'r byd datblygol. Mae wedi ysgrifennu at y cyn-Ysgrifennydd Tramor, ac mae wedi ysgrifennu at yr Ysgrifennydd Tramor newydd hefyd, i sicrhau bod ein llais yn cael ei glywed yn glir yn Llywodraeth y DU. Ac rwyf i wedi gwneud yr alwad honno eto—ac rwy'n dyfynnu Cynghrair Brechu'r Bobl—oherwydd ein bod ni'n taflu brechlynnau i ffwrdd. Ni allwn anfon y brechlynnau dramor ein hunain, ond fe allwn ni helpu o ran estyn allan a dweud, 'Wel, beth ydyw?' Ac rwyf i eisoes wedi disgrifio sawl ffordd yr ydym yn cefnogi ein partneriaid yn Affrica.

Hoffwn roi enghraifft i chi o Brosiect Phoenix eto gyda Phrifysgol Caerdydd. Bydd llawer ohonoch chi'n adnabod yr Athro Judith Hall sy'n arwain y bartneriaeth honno. Roeddem ni'n gallu rhoi grant o £125,000 i gyflwyno rhaglen frechu yn Namibia—roedd hyn gennym i'w galluogi nhw i wneud y gwaith hwnnw, a oedd yn hollbwysig; eu rhaglen nhw ydyw, mae'n eu galluogi—oherwydd bod ganddyn nhw ymwrthedd mawr i frechu COVID-19, yn enwedig ymysg y cymunedau agored i niwed, anghysbell a difreintiedig. Ond yr hyn a wnaethon nhw—. Mewn partneriaeth, mae Gweinyddiaeth Iechyd a Gwasanaethau Cymdeithasol Namibia, Prifysgol Namibia a Phrifysgol Caerdydd wedi cyd-gynhyrchu ymgyrchoedd cymorth, hyrwyddo ac ymwybyddiaeth i 90,000 o'r bobl fwyaf difreintiedig, ac roedd hynny'n cynnwys pobl anabl, pobl oedrannus a charcharorion, ac yna roedden nhw, yn Namibia, yn gallu darparu'r rhaglen frechu ei hun, gan achub llawer o fywydau. Ond hefyd, mae cynghrair the People's Vaccine yn glymblaid o sefydliadau ac ymgyrchwyr. Mae'n ymgyrchu dros frechlyn pobl ar gyfer COVID-19. A diolch i chi am eich cefnogaeth i hyn, oherwydd dylai hyn fod yn seiliedig ar yr wybodaeth gyffredin honno a sicrhau ei bod ar gael am ddim i bawb. Mae er lles cyffredinol byd-eang, ac mae hefyd yn cael ei gefnogi gan arweinwyr y byd yn y gorffennol a'r presennol, arbenigwyr iechyd, arweinwyr ffydd ac economegwyr.

Rwy'n credu ei bod yn bwysig iawn i ni edrych ar yr holl faterion sy'n ymwneud â datgoedwigo a'r gwaith sydd wedi bod—. Mae cymaint o broffil i hyn yn ystod y dyddiau diwethaf a'r wythnos ddiwethaf yn COP26. I edrych ar raglen goed Mbale yn Uganda, sy'n dangos yn glir ein hymrwymiad i fynd i'r afael â newid. Mae'n ymwneud â chyfiawnder hinsawdd, onid yw? Pobl wledig Uganda sydd wedi gwneud ychydig iawn i achosi'r newid yn yr hinsawdd sydd bellach yn achosi cymaint o broblemau iddyn nhw. Felly, mae hwn yn brosiect a arweinir gan Uganda—rydym ni'n helpu rhai o'r bobl dlotaf yn y byd i addasu i newid yn yr hinsawdd—wedi ei ddarparu gan elusen Maint Cymru mewn partneriaeth â Llywodraeth Cymru. Mae'n fenter tyfu coed Mount Elgon, a ddarperir yn lleol ac ar gyfer cyrff anllywodraethol lleol yn rhanbarth Mbale yn nwyrain Uganda.

A'r hyn sy'n bwysig iawn o ran plannu coed hefyd yw cysylltu hyn â'r gwaith sy'n cael ei wneud mewn rhannau eraill o Affrica gyda'n cymorth ni, sy'n mynd i'r afael â'r pwyntiau allweddol iawn yr ydych chi'n eu gwneud am ddatgoedwigo ac ailgoedwigo. Felly, os edrychwch ar brosiect parc coedwig frodorol Ogongo, mae hynny'n gydweithrediad arall rhwng Prifysgol Caerdydd, Prosiect Phoenix a Phrifysgol Namibia, sy'n cefnogi gwaith ailgoedwigo ym mharc coedwig frodorol Ogongo, gan weithio mewn partneriaeth, unwaith eto, a chreu 100 hectar o goetir wedi ei adfer yng ngogledd pellaf Namibia. Ac mae hynny'n ymwneud â sefydlu ecosystem gyfan mewn ardal a oedd unwaith yn wyrdd ac yn ffrwythlon, ac mae'n ymwneud ag annog y prosiect hunangynhaliol hwn i fwrw ymlaen â hyn mewn partneriaeth â Phrosiect Phoenix. Unwaith eto, coedwig gymunedol Bore yn Kenya, rydym ni wedi bod yn ei chefnogi dros y 13 mlynedd diwethaf, ac mae hwn unwaith eto yn brosiect a reolir yn lleol i blannu 2.4 miliwn o goed trofannol, sy'n oeri'r hinsawdd, gan ehangu'r capasiti blynyddol presennol, gydag 1 miliwn o hadau wedi eu dosbarthu i 3,000 o ffermwyr teuluol a 460 o ysgolion. Mae hyn, unwaith eto, yn ehangiad mawr iawn o ran mynd i'r afael â'r materion hyn.

Mae'n bwysig iawn ein bod yn edrych ar ffyrdd y gallwn ni gysylltu ein polisi caffael â phwysigrwydd cadwyni cyflenwi a chydnabod bod yn rhaid i hyn fod yn foesegol. Mae gennym ni god ymarfer ar gaffael moesegol yr ydym ni wedi ei ddatblygu, ac mae hynny'n cael effaith ac, wrth gwrs, mae'n bwysig wrth i ni fwrw ymlaen â'n Bil partneriaeth a chaffael cymdeithasol, deddfwriaeth newydd, yn y dyfodol agos.

Felly, hoffwn i ddweud eto fod Affrica wedi ei tharo gan COVID-19 a newid yn yr hinsawdd. Rydym yn gweld y newyn newid hinsawdd cyntaf ym Madagascar, ond rydym ni'n gweld athro o Brifysgol Bangor yn gweithio ym Madagascar i fynd i'r afael â'r materion hyn. Felly, mae gennym ni arbenigwyr ac mae gennym ni bartneriaid ledled Cymru sy'n gweithio i fynd i'r afael â'r materion hyn, ac, wrth gwrs, mae'n ymwneud â chynaliadwyedd, ac mae'n ymwneud â dull partneriaeth a fydd yn cyflawni'r newid trawsnewidiol gyda'n partneriaid, ochr yn ochr â'n partneriaid.

Yn gyntaf, rwy'n falch iawn bod Jenipher Sambazi wedi mynd i Glasgow i roi barn pobl Uganda i COP. Rwy'n gobeithio y bydd hi'n dal i fod yno pan fyddaf i'n cyrraedd yno nos yfory, oherwydd ei bod hi'n gwbl anhygoel, fel y rhai ohonom a gafodd y fraint o'i chyfarfod cyn y pandemig—ac yn eiriolwr gwych dros ei chymuned a'r gwaith maen nhw’n ei wneud.

Ond rwy'n dal i geisio prosesu'r wybodaeth rydych chi wedi ei rhannu â ni am y brechlynnau, oherwydd codais hyn gyda'r Gweinidog iechyd ychydig fisoedd yn ôl, a chefais sicrwydd, neu cefais yr argraff bod yr holl AstraZeneca yr oeddem ni'n ei ddefnyddio’n flaenorol yng Nghymru yn mynd i fynd i Affrica yn awr, a oedd yn ymddangos i mi fel y lle iawn ar ei gyfer. Felly, ydym ni’n dweud bod Llywodraeth y DU wedi gwahardd defnyddio'r brechlynnau y gallem ni fod wedi eu defnyddio yng Nghymru yr oeddem ni wedi penderfynu y dylen nhw fynd i Affrica? Gan ei  bod hi'n sefyllfa wirioneddol anghyfforddus iawn, iawn, rwyf i’n teimlo, ynof i fy hun, ar ôl cael brechlyn atgyfnerthu yr wythnos diwethaf, pan ddarllenais mai dim ond 2 y cant o bobl yn Kenya sydd wedi cael brechlyn, a byddai hynny'n cynnwys, felly, bod gweithwyr iechyd sy'n ceisio gofalu am bobl â COVID heb eu diogelu mewn unrhyw ffordd. Felly, dyma'r sefyllfa fwyaf anghyfforddus, sy'n tynnu sylw yn wirioneddol at y byd anghyfartal iawn yr ydym ni i gyd yn byw ynddo. Felly, mae hyn yn gwbl annerbyniol, a ble mae'r cyfryngau i ddweud wrth bawb am hyn? Helo, bobl, mae gwir angen i chi fod yn hyrwyddo hyn; mae hwn yn fater gwirioneddol bwysig. Os yw Llywodraeth y DU yn gwrthod gweithredu, yna mae angen ei bod yn ofynnol iddi siarad ynghylch pam ei bod yn gwrthod gweithredu.

Un neu ddau o gwestiynau penodol: rydych chi’n sôn am y cynhyrchion mislif y mae Teams4U yn eu hanfon i Affrica, ac roeddwn i’n meddwl tybed a allech chi ddweud wrthym a yw'r rhain yn gynhyrchion mislif y gellir eu hailddefnyddio, gan fod cynhyrchion mislif y gellir eu hailddefnyddio yn elfen hanfodol o sicrhau bod merched yn aros yn yr ysgol ar ôl iddyn nhw gyrraedd y glasoed. Ond rwy'n derbyn, os nad oes gennych chi ddŵr rhedeg glân, y bydd yn rhaid i chi ddefnyddio rhai untro, gyda'r holl broblemau y maen nhw’n eu hachosi i'w gwaredu. Felly, mae'n ymddangos i mi—. Siaradais am hyn â Jenipher Sambazi ddwy flynedd yn ôl, ac mae angen i ni sicrhau bod yr holl gymunedau yr ydym yn gweithio gyda nhw yn Affrica yn gallu cael gafael ar gynhyrchion mislif y gellir eu hailddefnyddio maen nhw’n eu gwneud eu hunain. Nid yw hynny’n gymhleth iawn: y cyfan sydd ei angen ar bobl yw dyluniad sylfaenol a sut i'w wneud a'r deunyddiau er mwyn ei wneud, ond mae'n fater ffeministaidd hynod bwysig.

O ran plannu coed, sut mae ein rhaglen plannu coed yn amrywio deiet, gan fod coffi'n gnwd allforio defnyddiol, ond nid yw'n sail i ddeiet iach ac amrywiol? Felly, mae'n ymddangos i mi, os ydym yn elwa ar goffi gwych Uganda, fod angen i ni fod yn sicrhau bod cynhyrchion eraill sy'n atgyfnerthu iechyd a lles y cymunedau sy'n eu gwneud i ni.

Ac rwy'n credu efallai mai dyna'r peth olaf oedd gen i. Diolch yn fawr am eich datganiad. Rwy'n credu bod hwn yn fater pwysig iawn. Rwy'n credu, o ran y rhaglen atgyfnerthu, ei bod yn amlwg bod angen i ni weiddi'n groch gyda'n gilydd ei bod yn gwbl annerbyniol nad yw Llywodraeth y DU wedi camu i'r adwy ar y mater pwysig hwn. Nid yn unig maen nhw’n torri popeth yr oedd yr Adran Datblygu Rhyngwladol yn enwog amdano o ran darparu cymorth datblygu da iawn, ond maen nhw’n ei amsugno i'r swyddfa dramor i hyrwyddo jac yr undeb. Mae'n drychineb llwyr.

Diolch yn fawr iawn, Jenny Rathbone. A gaf i ddechrau drwy adleisio eich edmygedd a'ch cefnogaeth i Jenipher, sy'n siarad mewn gwirionedd, yn ôl pob tebyg wrth i ni siarad, y prynhawn yma yn Glasgow? Mae Jenipher’s Coffi yn brosiect sy'n bartneriaeth rhwng siop masnach deg Caerdydd, Fair Do's, y soniais amdani'n gynharach, rhostwyr coffi Ferrari ym Mhont-y-clun, Canolfan Cydweithredol Cymru a chydweithfa coffi o Uganda. Mae'n bartneriaeth sy'n mewnforio coffi masnach deg ac organig o'r radd flaenaf. Bydd llawer ohonom ni yma heddiw yn cofio ymweliadau Jenipher â'r Senedd, ac yn cydnabod bod hyn bellach yn cael ei fewnforio i Gymru ac yn uchel ei barch, yn enwedig o ganlyniad i effaith rhostwyr coffi Ferrari ar y coffi hwnnw. Ond hefyd, wrth gwrs, mae hyn yn mynd yn ôl at eich pwynt a'ch cwestiwn ynglŷn â phlannu coed. Mae'r coffi organig yn cael ei dyfu gan ein partneriaid plannu coed. Mae hi'n sôn am hynny y prynhawn yma. Mae'n ffordd wych i ni helpu ffermwyr Uganda, wrth iddyn nhw wynebu'r argyfwng hinsawdd, ond hi hefyd sy'n arwain y prosiect hwn yn Uganda, gan arwain y ffordd i fenywod a'u cymunedau. Mae hi yn dod i Gaerdydd, ac mae wedi bod cyn iddi fynd i Glasgow, ac rwy'n gobeithio y bydd hi'n gallu dod i gwrdd â chyd-Aelodau ac Aelodau ar draws y Siambr eto yr wythnos nesaf.

Rydych chi yn codi pwynt pwysig am fynediad i frechlynnau. Yn anffodus, ni allwn allforio na rhoi ein brechlynnau. Rwyf i wedi rhoi enghraifft i chi gyda phrosiect Namibia lle gallwn helpu i hwyluso'r rhaglen frechu mewn gwahanol ffyrdd. Fel y gwyddoch chi, rydym ni wedi gwneud yr hyn a allwn o ran darparu offer, cyfarpar diogelu personol, ond hefyd ocsigen, pan ofynnwyd i ni, 'Wel, beth allwch chi ei wneud?' Mae'n bwysig nad ydym ni'n dweud, 'Wel, allwn ni ddim gwneud hyn, felly nid ydym yn gwneud dim.' Mae'n rhaid i ni wneud yr hyn y gallwn ei wneud yn ymarferol. Ond mewn gwirionedd, darperir y rhaglen frechu drwy'r mecanwaith byd-eang, COVAX. Gan Lywodraeth y DU mae'r dylanwad ar COVAX i ateb ein cwestiynau ynghylch pam nad ydym yn sicrhau bod y brechlyn sydd gennym yn cael ei rannu'n briodol. Mae'n annioddefol ei fod yn cael ei ddinistrio. Mae'n warthus ei fod yn cael ei ddinistrio, ac rwy'n falch y gallwn ni godi'r pwynt hwnnw yma heddiw. Rwy'n credu bod cynghrair The People's Vaccine yn bwysig. Rwy'n siŵr y bydd yr Aelodau yn dymuno cael gwybod mwy am hyn.

Mae materion eraill yn ymwneud â'r brechlyn hefyd, sy'n ymwneud â chost. Oherwydd os edrychwch chi ar Pfizer mewn gwirionedd, mae'n gwerthu ei ymgeisydd brechlyn COVID-19 am tua $39 am ddau ddos, sy'n tua 80 y cant o elw. Ac, wrth gwrs, mae hyn yn ei roi y tu hwnt i gyrraedd pob gwlad ond y cyfoethocaf. Felly, mae'n bwysig ein bod yn mynegi'r pwyntiau hyn, ein bod yn sicrhau bod y materion hyn ar gael, bod pobl yn ymwybodol o sut y gallwn ni ddylanwadu ar COVAX a Llywodraeth y DU. Mae'n rhaid i lywodraethau gwledydd datblygol gynyddu'r cyllid ar gyfer y gwasanaeth iechyd er mwyn iddyn nhw allu darparu'r brechlyn pan fydd ar gael. A gadewch i ni fyfyrio ar y ffaith mai brechu yw un o'r buddugoliaethau iechyd mwyaf llwyddiannus mewn hanes dynol.

Rwyf wedi ateb rhai cwestiynau ynglŷn â phwysigrwydd y cynlluniau plannu coed yr ydym ni eisoes yn eu cefnogi, ac mae eich pwyntiau ynglŷn â chynaliadwyedd yn hollbwysig, fel yn wir yw eich pwyntiau ynglŷn â'r gwaith yr ydym ni’n ei wneud o ran lles mislifol a chynhyrchion mislif. Yn sicr, mae hyn yn rhywbeth lle rydym yn mynd allan am fwy o brosiectau ar sail rhywedd sy'n dod drwy'r cynlluniau grantiau bach, lle rydym yn edrych yn arbennig ar faterion rhywedd. Rwy'n credu y bydd rhai o'r prosiectau hynny yr ydym ni eisoes yn eu hariannu, ac yn sicr y dull cynhyrchion y gellir eu hailddefnyddio, yn rhan allweddol o'r amcan ecolegol a chynaliadwy hwnnw.

Diolch, Gweinidog, am eich datganiad manwl am COVID a newid yn yr hinsawdd, cynorthwyo gwledydd sydd ei angen fwyaf, cadw'n driw i'n hegwyddorion a sefyll gyda’n ffrindiau. A all y Gweinidog gadarnhau faint mae Llywodraeth Cymru wedi ei wario dros y 15 mlynedd diwethaf yn cefnogi'r rhaglen hon, nid yn unig drwy ddyraniadau grant, ond hefyd o ran y gost o gyflogi swyddogion mewn Llywodraeth? A all y Gweinidog nodi'n fanwl sut y cyflawnwyd amcanion strategaeth ryngwladol y Llywodraeth i dyfu'r economi drwy gynyddu allforion a denu mewnfuddsoddiad drwy'r rhaglen hon ac a oes unrhyw fudd pendant i bobl Cymru? Yn olaf, a yw'r Llywodraeth wedi comisiynu gwerthusiad annibynnol o'r rhaglen hon i sicrhau gwerth am arian? Diolch yn fawr iawn.

Diolch yn fawr iawn, Altaf Hussain, a diolch am eich cefnogaeth i'r rhaglen Cymru ac Affrica. Yr hyn sy'n glir iawn yw bod hon yn rhaglen 15 mlynedd— rwy’n ei chofio’n cael ei lansio yn y Siambr hon gan y cyn Brif Weinidog Rhodri Morgan—ac mae'n rhaglen sydd wedi bod yn hynod lwyddiannus o ran ei heffaith. Mae gennym ni dîm Cymru ac Affrica bach iawn yn Llywodraeth Cymru i fwrw ymlaen â hyn, ond mae wedi bod yn rhan o'r strategaeth ryngwladol, a gafodd ei chyhoeddi yn 2020 cyn i chi ymuno â ni. Bydd llawer o'r Aelodau newydd yn gwybod bod gennym ni strategaeth ryngwladol gyda chynlluniau gweithredu, ac mae'r rhaglen Cymru ac Affrica yn un o'r cynlluniau gweithredu.

Yn sicr, gallaf roi rhagor o wybodaeth am gyfanswm y gwariant dros y 15 mlynedd diwethaf.FootnoteLink Ond rwy'n credu eich bod chi wedi rhoi'r cyfle i mi atgoffa ein Haelodau eto a'ch hysbysu am effaith rhywfaint o'r cyllid yr ydym ni wedi ei roi, yn enwedig wrth ymateb i bandemig COVID-19. Roedd y tri grant mawr y gwnaethom eu dyfarnu drwy'r £1 miliwn ychwanegol a gafodd ei ddyrannu i'r rhaglen Cymru ac Affrica ym mis Mawrth eleni yn cynnwys United Purpose o Gaerdydd. Roedd hwnnw'n grant o £600,000 ar gyfer yr ymateb brys cyflym yn Nigeria, y Gambia, Senegal a Guinea; cyrhaeddodd 4.4 miliwn o bobl. A hefyd, mae Teams4U yn Wrecsam yn bartneriaeth bwysig iawn; bydd yr Aelodau yn y gogledd yn ymwybodol o hyn. Darparodd yr elusen gyllid grant o £125,000 ar gyfer gwella glanweithdra, darpariaeth mislif a chyfleusterau iechyd ac ysgolion yn Uganda mewn ymateb i COVID-19—dŵr poeth yn rhedeg wedi'i blymio'n uniongyrchol i theatrau llawdriniaeth, dwy ganolfan iechyd 24/7 sy'n trin hyd at 300 o gleifion bob dydd, gan gwmpasu pob agwedd ar ofal iechyd cymunedol, gan gynnwys profion a thriniaeth HIV, triniaeth TB, imiwneiddio, cynllunio teulu, gofal cyffredinol, gofal cynenedigol ac ôl-enedigol. Mae hon yn bartneriaeth rhwng pobl Wrecsam ac Uganda, gyda Teams4U. A, wyddoch chi, yr adborth a gafwyd yw bod gweithwyr gofal iechyd, yn enwedig menywod a merched, yn teimlo'n llawer mwy diogel yn defnyddio'r cyfleusterau hyn na'r hen rai, a oedd yn aml y tu allan ac mewn ardaloedd heb olau.

Hoffwn i ddweud bod hyn yn gweithio gyda Llywodraethau yn ogystal â phrosiectau lleol. Felly, mae Ysbyty Atgyfeirio Rhanbarthol Mbale y gwnes i sôn amdano—byddaf i yn dweud, pan oeddem yn gallu darparu cymorth ar gyfer darparu ocsigen, y bydd y peiriant ocsigen newydd, sy'n cael ei gynllunio gan y Weinyddiaeth Iechyd yn Uganda, yn cael ei ategu gan ein cyfraniad ni. A hefyd y ffaith bod effaith y buddsoddiadau yr ydym ni wedi eu gwneud wedi golygu bod pobl wedi dweud mewn gwirionedd—ac mae'n dda cael dyfyniad gan fuddiolwr y prosiect dŵr, glanweithdra a hylendid—'Roedd arfer bod ofn arnaf i fynd i'r tŷ bach ar fy sifft nos oherwydd byddai'n rhaid i mi symud allan o'r ward, ac roedd yn dywyll iawn y tu allan. Nawr, rwy'n gallu defnyddio'r toiled y tu mewn ac rwy'n ddiogel ac nid yw'n mynd â fi oddi wrth y cleifion.’ Dyna Lydia, o ganolfan iechyd Mukongoro. Felly, dyma'r effaith mae ein cyllid a'n cymorth i'r rhaglen Cymru ac Affrica yn ei chael.

Yn olaf, John Griffiths. 

Diolch, Llywydd. Gallaf i ddweud yn sicr, ar ôl bod i Mbale fy hun, fod arian y rhaglen ar gyfer Affrica yn cael ei wario'n dda, oherwydd roedd y cysylltiadau iechyd, y cysylltiadau addysgol rhwng y rhanbarth hwnnw o Uganda a PONT, er enghraifft, ym Mhontypridd yng Nghymru mor gryf, ac roedd y ddwy wlad ac ardal yn elwa’n fawr iawn ar y berthynas gilyddol a'r ymweliadau cyfnewid. Roedd hi mor galonogol gweld y plant ysgol yn dawnsio gyda'i gilydd yn ogystal â'r staff yno ym Mbale mewn digwyddiadau penodol, ac wrth gwrs yr holl godi arian a ddigwyddodd yn ôl yng Nghymru ar gyfer ystafelloedd dosbarth newydd a chyfleusterau newydd. Felly, roedd y sector iechyd, roedd y sector addysg, roedd cydweithfa coffi masnach deg Gumutindo, a'r holl waith datblygu cymunedol a gafodd ei wneud o ran y ffermio ymgynhaliol hefyd. Roedd cymaint o elfennau iddo, roedd yn dangos gwerth y rhaglen hon, ac mae'n braf iawn ein bod ni wedi cael 15 mlynedd bellach o Gymru dros Affrica yn gwneud y gwaith da iawn hwn, a chydnabod bod Cymru'n lwcus—rydym ni yn lwcus o fod yn rhan o'r byd heddychlon, cymharol ffyniannus, ac mae hynny yn rhoi cyfrifoldeb moesol i ni weithio gyda gwledydd eraill nad ydyn nhw o dan yr amgylchiadau ffafriol hynny i'w helpu, a thrwy wneud hynny rydym ni hefyd yn helpu ein hunain. Ac wrth gwrs mae'n rhan o'r rhyngwladoli honno o Gymru sydd, yn fy marn i, wedi bod yn nodwedd gref o ddatganoli ers 1999, ac mae'n beth da iawn i bawb yn ein gwlad.

Yn fwy lleol i mi yn awr, mae gennym ni Love Zimbabwe, sy'n gwneud gwaith da iawn yn y rhan honno o Affrica, ac maen nhw’n dweud wrthyf i fod rhai materion, yn union fel y mae'r Gweinidog wedi sôn, yn amlwg o ran y pandemig ac, yn wir, newid hinsawdd. Felly, o ran newid hinsawdd, mae'r ffactorau newydd hynny y mae'n rhaid i ffermwyr eu hystyried yn peri pryder gwirioneddol iddyn nhw ac yn ei gwneud yn anoddach iddyn nhw gynhyrchu'r bwyd y maen nhw’n dibynnu arno, ac mae pryder gwirioneddol ynghylch methiant cnydau cynyddol. Ar yr un pryd, yn ystod y pandemig, roedden nhw'n ei chael yn anoddach mewnforio bwyd i'r wlad hefyd, felly mae anawsterau mawr yno mae'n rhaid i ni eu cydnabod. A dywedir wrthyf nad ydyn nhw mewn sefyllfa dda iawn i amcangyfrif nifer yr achosion o COVID, oherwydd bod cost profion llif unffordd tua £25, ac yn amlwg nid yw llawer iawn o bobl yn gallu ei fforddio. Felly, mae'r agwedd honno ar nodi achosion yn broblem yn Zimbabwe, ac mae hynny wedi ei gwneud yn anodd gwybod graddau'r haint yn y wlad.

Mae problem hefyd o ran brechu. Dywedwyd wrthyf mai dim ond tua 1 miliwn allan o tua 15 miliwn sydd wedi cael eu brechu, a'r brechlyn sy'n cael ei ddefnyddio yw'r un Tsieineaidd, nad yw'n cael ei gydnabod gan Lywodraeth y DU, sydd ynddo’i hun yn creu nifer o anawsterau. Felly, byddwn i'n ddiolchgar, Gweinidog, pe gallech helpu i wneud y pwyntiau hynny yn eich cyswllt a'ch gwaith ar y cyd â Llywodraeth y DU. Rwy'n credu y bu'n destun siom mawr iawn bod Llywodraeth bresennol y DU wedi torri'r consensws hwnnw i gynnal cyllid datblygu rhyngwladol ar gyfer y byd datblygol. Rwy'n credu ei bod yn gwbl bengam, yn anghywir, yn anfoesol, ac yn wir yn wrthgynhyrchiol o ran yr hyn y mae Llywodraeth y DU yn dweud yw ei hamcan. Rwy'n gobeithio yn fawr y byddan nhw'n ailystyried, hyd yn oed ar y cam hwyr hwn, ac yn mabwysiadu polisi a dull mwy moesol y gellir ei amddiffyn.

Y mater arall y byddaf yn sôn amdano, Gweinidog, yw Somaliland, oherwydd bod gennym ni nifer o bobl, yng Nghaerdydd yn arbennig, ond hefyd yng Nghasnewydd, sydd â chysylltiadau â Somalia a Somaliland. Mae Somaliland wedi cymryd camau breision i brofi ei hun yn ddemocratiaeth weithredol sydd wedi ymrwymo i sefydlogrwydd a datblygiad cynyddol yn y wlad. Ond yn amlwg maen nhw'n cael anawsterau mawr gyda COVID, fel y mae gweddill y byd, ac yn fwy felly oherwydd y tlodi mawr yn y wlad. Felly, rwy'n gwybod bod gennym ni gysylltiadau yn datblygu â Somaliland, Gweinidog, a byddwn i'n ddiolchgar pe gallech chi ddweud rhywfaint am y ffordd y mae Llywodraeth Cymru yn gweld y berthynas honno'n esblygu ac yn datblygu, yn enwedig yng ngoleuni'r anawsterau presennol o ran y pandemig.

Diolch yn fawr, John Griffiths, a John, rwy'n cofio pan aethoch chi i Uganda, mae'n debyg eich bod chi wedi plannu coed eich hun pan aethoch yno a dod yn ôl a dweud wrthym. Mae gennym ni gonsensws cryf. Rydym yn sicr wedi ei gael yn y gorffennol yn y Siambr hon i gefnogi Cymru ac Affrica, ac rwy'n cofio Rhun ap Iorwerth yn cadeirio'r grŵp datblygu lle cawsom ni gefnogaeth drawsbleidiol i'r hyn yr oeddem yn ei wneud yng Nghymru ac Affrica. Rwy'n falch eich bod wedi sôn am Zimbabwe gan fy mod i'n ymwybodol iawn o Gymdeithas Gwirfoddoli Zimbabwe Casnewydd, ac roeddem yn gallu rhoi rhywfaint o gyllid, fel y gwyddoch chi, o'r grant COVID-19, i brynu bwyd ar gyfer ceginau cymunedol, diheintyddion ar gyfer 18 gorsaf, cyfarpar diogelu personol i wirfoddolwyr, treuliau gwirfoddolwyr, ar gyfer mynd i'r afael â chamwybodaeth sydd, wrth gwrs, rydym yn gwybod yn broblem enfawr, ond hefyd cymorth banc bwyd, masgiau wyneb. Rydym ni wedi gwneud llawer i gefnogi cymdeithas wirfoddoli Casnewydd, pob etholaeth—. A sawl gwaith rydym ni wedi cael ymweliadau gan Love Zimbabwe, ac rwy'n gwybod bod cyd-Aelodau wedi croesawu Love Zimbabwe i'r Senedd. Ac rydym ni wedi rhoi cyllid iddyn nhw hefyd, unwaith eto i wella hylendid, mynediad at ddŵr glân ar gyfer golchi dwylo, ymgysylltu â'r gymuned, hyfforddi pobl i wnïo masgiau wyneb, cadw pellter cymdeithasol, deall golchi dwylo, ac yn y blaen. Rydym ni wedi ymateb i'r cynigion sydd wedi dod o'r cymunedau hyn.

Yn olaf, rwyf i am ddweud fy mod i'n credu bod consensws cryf, mae cefnogaeth fwyafrifol gref yn y Siambr hon heddiw i ni barhau i bwyso ar Lywodraeth y DU i ddefnyddio'r brechlyn nad yw'n cael ei ddefnyddio yn y wlad hon. Rwy'n credu bod honno yn neges gref sydd wedi dod i'r amlwg heddiw; siom a gofid enfawr ynghylch torri'r cyllid i'r gyllideb dramor. Ac i ddweud i gloi, trwy gau prosiect ym Malawi o ganlyniad i'r toriad hwnnw, dywedodd United Purpose yng Nghaerdydd fod y prosiect adeiladu mwyaf o ran gwrthsefyll newid yn yr hinsawdd ym Malawi wedi ei derfynu ar fyr rybudd yn uniongyrchol oherwydd y toriad hwn, colledion enfawr ar gyfer gweithgareddau datblygu a chanlyniadau partneriaeth, gan gynnwys 23 o ddiswyddiadau Malawi yn United Purpose yn unig, gan dorri £1 miliwn o'r prosiect. Felly, mae gennym ni lais cryf, rwy'n credu, ar draws y Siambr hon i gefnogi Cymru ac Affrica, i gefnogi ein dulliau o ymdrin â Llywodraeth y DU i sicrhau ein bod yn cael y brechlynnau hynny i Affrica ac yn fyd-eang ledled y byd i'r man lle mae eu hangen, ac unwaith eto ein pryder a'n siom fawr barhaus ynghylch toriadau'r Swyddfa Dramor, y Gymanwlad a Datblygu. Diolch.

Diolch i'r Gweinidog. 

Yr eitem nesaf felly yw eitem 5, a hynny yw'r Rheoliadau Diogelu Iechyd (Cyfyngiadau Coronafeirws) (Rhif 5) (Cymru) (Diwygio) (Rhif 19) 2021, a dwi'n galw'n gyntaf ar y Gweinidog Iechyd a Gwasanaethau Cymdeithasol i wneud y cynnig, Eluned Morgan.  

Diolch yn fawr, Llywydd, a dwi'n cyflwyno'r cynnig sydd ger ein bron. Dwi'n sefyll yma gyda thristwch heddiw i gyflwyno deddfwriaeth i gynyddu'r defnydd o'r pàs COVID. Serch hynny, rhaid i mi unwaith eto bwysleisio nad yw coronafeirws wedi diflannu, ac yn anffodus mae'r sefyllfa yng Nghymru yn ddifrifol o hyd. Mae nifer yr achosion o COVID-19 yn dal yn uchel iawn ac wedi bod yn cynyddu mewn rhai ardaloedd. Yn y don bresennol, rŷm ni wedi gweld y nifer mwyaf erioed o achosion wedi eu cadarnhau yng Nghymru. Ar hyn o bryd, y gyfradd drosglwyddo yw 527 mewn 100,000. Mae'r cyfraddau uchel cyson hyn yn arwain at salwch difrifol i niferoedd cynyddol o bobl. Mae hyn hefyd yn rhoi pwysau ar y gwasanaeth iechyd sydd eisoes o dan bwysau aruthrol. 

Er bod y cysylltiad rhwng achosion o COVID-19 a derbyniadau i ysbyty wedi ei wanhau gan y rhaglen frechu, dyw'r cysylltiad ddim wedi ei dorri yn llwyr. Fe wnaeth Rheoliadau Diogelu Iechyd (Cyfyngiadau Coronafeirws) (Rhif 5) (Cymru) 2020 gyflwyno'r fframwaith deddfwriaethol ar gyfer y lefelau rhybudd sydd yn y cynllun rheoli coronafeirws. Fe fydd Aelodau erbyn hyn yn ymwybodol iawn o'r broses ar gyfer adolygu'r cyfyngiadau hyn bob tair wythnos. Ar ôl yr adolygiad diwethaf ar 28 Hydref, ac mewn ymateb i gynnydd yn nifer yr achosion ar draws Cymru, cyhoeddodd y Prif Weinidog, Mark Drakeford, ein bwriad i ehangu'r gofyniad i ddangos y pàs COVID.

Os caiff y gofyniad i gyflwyno pàs COVID ei basio heddiw, bydd yn golygu, o 15 Tachwedd ymlaen, y bydd angen i bobl dros 18 oed yng Nghymru ddangos pàs cyn y caniateir iddyn nhw fynd i sinemâu, theatrau a neuaddau cyngerdd. Bydd hyn yn profi naill ai eu bod wedi eu brechu'n llawn neu wedi cael prawf llif unffordd negyddol yn ystod y 48 awr ddiwethaf. Nawr, rwy'n ymwybodol nad yw'r penderfyniad hwn wedi ei groesawu gan bawb ymhlith ein rhanddeiliaid, ond gadewch i mi ddweud wrthych na chafodd y penderfyniad hwn ei wneud yn ysgafn, ac mae'r lleoliadau hyn wedi eu dewis oherwydd eu bod dan do ac mae llawer iawn o bobl yn ymgynnull yno yn agos at ei gilydd am gyfnod hir. Fel y gwyddom, po fwyaf o amser mae llawer o bobl yn agos at ei gilydd, yn enwedig dan do, y mwyaf yw'r risg o drosglwyddo. Mae'n rhaid i mi bwysleisio bod y mesurau hyn wedi eu cynllunio i gadw'r busnesau hyn ar agor yn ystod misoedd anodd yr hydref a'r gaeaf sydd o'n blaenau, a bydd y dewis arall yn yr hinsawdd bresennol yn golygu dychwelyd i reolaethau a chyfyngiadau llymach yn y cyfnod cyn y Nadolig.

Bydd yr Aelodau yn ymwybodol bod gofyn i bobl, ers 11 Hydref, ddangos pàs COVID y GIG i fynd i glybiau nos a lleoliadau a digwyddiadau tebyg. Mae swyddogion wedi bod yn gweithio'n agos gyda rhanddeiliaid yn y sectorau hyn, ac rwy'n credu ei bod yn bwysig ein bod yn cydnabod bod y gwasanaeth yn gweithio'n dda a'n bod ni wedi cael sylwadau cadarnhaol i raddau helaeth gan amrywiaeth o fusnesau a threfnwyr digwyddiadau mawr, gan gynnwys ar ôl y gemau rygbi rhyngwladol diweddar. Mae hefyd yn amlwg bod y rhan fwyaf o'r cyhoedd yn cefnogi'r defnydd o'r pàs COVID a'r sicrwydd ychwanegol y mae'r system yn ei roi iddyn nhw.

Ar hyn o bryd mae Cymru'n parhau i fod ar lefel rhybudd 0, a'n nod yw osgoi gorfod cau sectorau neu ailgyflwyno cyfyngiadau. Fodd bynnag, mae'r sefyllfa'n ddifrifol, ac er mwyn parhau ar lefel rhybudd 0, mae'n hanfodol bod sefydliadau a busnesau yn cydymffurfio â'r mesurau sylfaenol ar y lefel rhybudd hon, a'r hyn y mae hynny'n ei olygu yw bod gwisgo gorchuddion wyneb yn y rhan fwyaf o leoedd cyhoeddus dan do yn parhau i fod yn ofyniad cyfreithiol. Rydym yn gofyn i gyflogwyr wneud mwy i helpu pobl i weithio gartref lle bynnag y bo modd. Pan fydd cyfraddau achosion yn y gymuned yn uchel, gall cysylltiadau yn y gweithle fod yn sbardun trosglwyddo sylweddol. Mae'n rhaid i fusnesau hefyd barhau i gynnal asesiad risg penodol ar gyfer y coronafeirws a chymryd camau cyfrifol i leihau risg.

Brechu yw ein hamddiffyniad mwyaf effeithiol o hyd. Ein nod yw cyrraedd cynifer o bobl â phosibl gyda'r dos cyntaf, yr ail ddos a'r dos atgyfnerthu. Er mwyn cadw Cymru'n ddiogel ac yn agored dros y gaeaf, mae angen ymdrech ar y cyd arnom gan bob rhan o gymdeithas Cymru, ac rwy'n annog yr Aelodau i gefnogi'r cynnig hwn. Diolch.

Galwaf ar Gadeirydd y Pwyllgor Deddfwriaeth, Cyfiawnder a'r Cyfansoddiad, Huw Irranca-Davies.

Diolch yn fawr iawn, Llywydd, ac rwy'n siarad fel Cadeirydd ein pwyllgor nawr. Gwnaethom ystyried y rheoliadau hyn yn ein cyfarfod ddoe, yn dilyn cais gan Lywodraeth Cymru i gyflymu ein gwaith craffu, a gosodwyd ein hadroddiad yn syth wedyn.

Cododd ein hadroddiad yr hyn y bydd yr Aelodau bellach yn ei gydnabod yn bwyntiau teilyngdod eithaf cyfarwydd o dan Reol Sefydlog 21.3, sef tynnu sylw at unrhyw ymyrraeth bosibl â hawliau dynol, a diffyg ymgynghori ffurfiol ac asesu'r effaith ar gydraddoldeb ar gyfer y rheoliadau. Fe wnaethom ni gydnabod cyfiawnhad Llywodraeth Cymru mewn cysylltiad â'r pwyntiau hyn, fel y nodir yn y memorandwm esboniadol. Fodd bynnag, at ddiben y ddadl heddiw, hoffwn i dynnu sylw at ein trafodaeth ddilynol ar y rheoliadau ac yn benodol, ar y geiriad a ddefnyddiwyd yn y datganiad ysgrifenedig cysylltiedig gan Lywodraeth Cymru. Rwy'n gwybod bod y mater o beth sy'n ganllawiau a beth sy'n gyfraith wedi ei godi gyda'r Gweinidog dros Iechyd a Gwasanaethau Cymdeithasol yn y Siambr hon ddydd Mawrth diwethaf. Os tynnaf sylw'r Siambr at y datganiad ysgrifenedig, dywed hynny, a dyfynnaf:

'Rhaid i oedolion sydd wedi'u brechu'n llawn a phlant rhwng pump a 17 oed hunanynysu os oes gan rywun ar eu haelwyd symptomau neu ganlyniad prawf positif am COVID-19 nes eu bod wedi cael canlyniad prawf PCR negatif.'

Fodd bynnag, nid yw'r rheoliadau hyn, na rheoliadau Rhif 20, y gwnaethom eu hystyried ddoe hefyd, yn gofyn am ynysu fel y disgrifir yn y datganiad. Nawr, mae ein pwyllgor o'r farn bod hyn yn arwain at ddiffyg eglurder sy'n peri pryder ynghylch yr hyn sy'n gyfraith a'r hyn a allai, yn wir, fod yn gyngor synhwyrol gan y Llywodraeth. Cafodd pryderon tebyg eu codi gan ein pwyllgor blaenorol wrth graffu ar rai rheoliadau sy'n gysylltiedig â COVID yn ystod y pumed Senedd, ac fe'u nodwyd yn yr adroddiad etifeddiaeth.

Felly, y tro hwn, cytunwyd i ysgrifennu at Lywodraeth Cymru i ofyn am eglurhad, ac i dynnu sylw at bwysigrwydd sicrhau bod dinasyddion Cymru yn gallu deall y gyfraith sy'n berthnasol iddynt. Diolch yn fawr, Llywydd.

Rhybuddiodd y Ceidwadwyr Cymreig y byddai cyflwyno pasbortau COVID yng Nghymru yn gosod cynsail beryglus, ac nid yw'n bleser gen i heddiw ddweud ein bod yn iawn.

Dim ond ychydig wythnosau sydd ers cyflwyno pasbortau COVID yma yng Nghymru, ac eto, er gwaethaf dim tystiolaeth glir na chredadwy eu bod yn gallu atal lledaeniad y coronafeirws, rydym heddiw yn trafod cynnig arall i ymestyn eu defnydd y tu hwnt i'r digwyddiadau mawr a'r economi nos, i sinemâu, theatrau a neuaddau cyngerdd bellach ac mae hyn er gwaethaf y ffaith nad oes tystiolaeth i awgrymu mai'r lleoliadau hyn yw lle mae haint y feirws yn rhemp.

Llywydd, fel y gwyddoch yn iawn, mae'r Ceidwadwyr Cymreig wedi gwrthwynebu cyflwyno pasbortau brechlyn o'r cychwyn cyntaf. Mae gan y defnydd gorfodol o basbortau brechu domestig oblygiadau eang yn foesegol, o ran cydraddoldeb a phreifatrwydd, yn gyfreithiol ac yn weithredol. Rydym ni, fel Aelodau eraill o'r Senedd hon, wedi ymrwymo'n llwyr i ddiogelu bywydau a bywoliaethau. Rydym yn deall bod yn rhaid bod yn ofalus wrth gymryd y camau olaf at ddatgloi cymdeithas a'r economi. Ond, gan fod y gyfradd frechu yng Nghymru mor uchel, ac mae'r cysylltiad rhwng achosion a derbyniadau i'r ysbyty wedi ei wanhau'n ddifrifol, nid ydym yn credu mai cyflwyno rhwystrau sy'n effeithio ar ryddid a phreifatrwydd pobl yw'r peth iawn i'w wneud.

Nid yw pasbortau brechu yn llwybr allan o gyfyngiadau, maen nhw'n gyfyngiadau. Ni ddylid eu hehangu i safleoedd eraill pan na ddylen nhw byth fod wedi eu cyflwyno na'u rhoi ar y bwrdd yn y lle cyntaf. Mae pasbortau brechu yn gymhellol, yn aneffeithiol ac yn wrth-fusnes; maen nhw'n cyfyngu ar ein rhyddid ond nid ydyn nhw'n cyfyngu ar ledaeniad COVID-19.

Nawr, mae Gweinidogion Llafur yn dweud wrthym yn aml eu bod yn gwrando ar yr arbenigwyr, felly gadewch i ni ystyried yr hyn y mae'r arbenigwyr wedi bod yn ei ddweud. Dywedodd cell ymgynghorol technegol Llywodraeth Cymru ar y coronafeirws y bydd pasys COVID yn cael effaith fach iawn ar ledaeniad y feirws. A dywedodd Dr Frank Atherton, prif swyddog meddygol Llywodraeth Cymru ei hun, yr wythnos diwethaf fod effaith uniongyrchol gwirioneddol pasys COVID yn eithaf bach, mae'n debyg. Ac aeth ymhellach na hynny, dywedodd mewn gwirionedd fod y dystiolaeth yn dal i ddatblygu o amgylch pasys COVID, ac mai'r effaith fwy gormod o negeseuon a defnyddio pasys COVID ochr yn ochr â chyfyngiadau eraill fel gorchuddion wyneb. Nawr, os nad yw prif swyddog meddygol Llywodraeth Cymru ei hun wedi ei argyhoeddi eu bod yn gwneud gwahaniaeth gwirioneddol, yna sut ar y ddaear y gallwch chi ddisgwyl i Aelodau'r Senedd hon heddiw, ynghyd â'r cyhoedd a busnesau ar hyd a lled y wlad hon, fod wedi eu hargyhoeddi eu bod nhw? Amlinellwyd a gweithredwyd y syniad o bàs COVID yng Nghymru ar fyr rybudd, ac mae'r cynigion diweddaraf hyn yn debyg, gydag ychydig iawn o ystyriaeth i sut y bydd yn effeithio mewn gwirionedd ar y busnesau a'r sefydliadau hynny y maen nhw'n ymwneud â nhw. Mae'r diwydiant adloniant eisoes wedi ei chwalu gan gyfyngiadau COVID-19, a'r cyfan y bydd ymestyn pasbortau COVID i sinemâu, theatrau a neuaddau cyngerdd yn ei wneud yw eu cosbi ymhellach. Mae prif swyddog gweithredol Cymdeithas Sinema'r DU wedi rhybuddio y gallai'r cam hwn arwain at gau llawer o leoliadau llai, gan ddweud, ac rwy'n dyfynnu,

'lle mae cynlluniau tebyg wedi'u cyflwyno mewn...tiriogaethau Ewropeaidd, rydym ni wedi gweld nifer yr ymwelwyr yn gostwng cymaint â 50%.'

Dyma swyddi a bywoliaeth pobl yn y fantol. 

A bywydau.

Ac roedd prif weithredwr y Grŵp Lletygarwch Creadigol wedi dweud bod diffyg ymddiriedaeth enfawr yn Llywodraeth Cymru, ac er gwaethaf cyflogi 10 y cant o boblogaeth Cymru, bod y diwydiant yn teimlo ei bod wedi ei fychanu gan y Prif Weinidog. Pam mae diwydiant sydd mor bwysig i economi Cymru yn cael ei eithrio gan Lywodraeth Cymru? Pam mae Gweinidogion yn methu cymaint â gweithio gyda'r rhanddeiliaid pwysig hyn?

Ein dyletswydd gyntaf fel Aelodau'r Senedd hon, fel deddfwyr, yw gwneud cyfraith dda a chwalu cyfraith wael. [Torri ar draws.] Ac eto, mae gofyn i ni heddiw ymestyn y defnydd o basbortau COVID i leoliadau eraill heb unrhyw dystiolaeth eu bod yn achub unrhyw fywydau mewn gwirionedd, Mike Hedges, heb unrhyw asesiad manwl o'u heffaith. Felly, mae'n anghywir.

Felly, beth fyddem ni'n ei wneud yn wahanol? Wel, byddem yn canolbwyntio ar gael y pigiadau—y pigiadau atgyfnerthu—i freichiau pobl. Rydym ni bob amser wedi bod yn glir mai'r ffordd allan o'r pandemig hwn yw trwy frechu, ac mae hynny'n dal i fod yn wir. [Torri ar draws.] Dylai egni'r Llywodraeth, bob un darn o'ch egni, fod yn canolbwyntio ar gyflwyno'r rhaglen frechu i'r rhai sy'n gymwys.

Byddaf, byddaf yn hapus i dderbyn ymyriad.

Rydych chi wedi siarad yn angerddol am bwysigrwydd rhyddid a rhyddid dewis unigolion, ac rydych chi wedi siarad am frechu. Mae eich cydweithwyr dros y ffin yn Lloegr yn gwneud brechiadau'n orfodol. A fyddech chi'n mynd ar hyd y llwybr hwnnw? A fyddech chi'n cefnogi hynny?

Nid wyf i'n cefnogi hynny. Nid wyf i'n cefnogi hynny, ac rydym ni wedi bod yn glir ar y meinciau hyn nad ydym ni'n ei gefnogi, a dyna pam yr ydym ni wedi cefnogi'r Prif Weinidog yn ei safbwynt i beidio â gwneud brechu gorfodol yn ofyniad i weithwyr mewn cartrefi gofal neu'r GIG yma yng Nghymru.

Felly, dylem ni fod yn ceisio ehangu'r rhaglen frechu honno a'i gwneud yn haws i bobl gael y brechlynnau hynny. Gadewch i ni sôn am sefydlu canolfannau galw heibio ar gyfer y rhai hynny sy'n gymwys, er enghraifft. Nid oes gennym ni rai yma mewn sawl rhan o Gymru. [Torri ar draws.] Wel, yn sicr, nid oes gennym ni rai yn fy rhan i o'r wlad, ac efallai pe byddech chi'n mynd i fyny yno yn fwy rheolaidd byddech chi'n gallu gweld.

Felly, i gloi, Llywydd, mae llawer o faterion moesegol ac yn ymwneud â chydraddoldeb o ran pàs Covid. Ochr yn ochr â'u heffaith ar hawliau sifil, mae'r Llywodraeth Lafur wedi methu'n aruthrol â darparu unrhyw dystiolaeth o gwbl bod y pasys COVID hyn yn cyfyngu ar ledaeniad y feirws mewn gwirionedd neu'n cynyddu'r nifer sy'n cael y brechlyn, ac yn y cyfamser mae'r bwlch hunanardystio, o ran profion llif unffordd, yn nonsens, mae'n agored i gael ei gam-drin. Gallwch chi gynnal prawf ar eich ci a rhoi ei ganlyniad yn y system honno a dal cael eich pasbort brechlyn i gael mynychu unrhyw ddigwyddiad, clwb nos, sinema, theatr, neu unrhyw le arall. Mae'n hurt. Felly, o ystyried hyn, nid oes dim y gallwn ei wneud o gwbl ond pleidleisio yn erbyn yr estyniad hwn i drefn pasys COVID.

Diolch yn fawr iawn, Llywydd. Wel, unwaith eto heddiw, mae yna gryn ddiddordeb yn yr hyn rydym ni’n ei drafod, a dwi’n falch iawn o hynny. Mae’r rhain, fel popeth rydym ni wedi ei drafod dros y flwyddyn ac wyth mis diwethaf—y penderfyniadau anodd sydd wedi cael eu cymryd—yn faterion o wirioneddol bwys. Mi ddywedais i yr wythnos diwethaf fod Plaid Cymru yn debyg o fod yn pleidleisio dros y rheoliadau yma heddiw. Mi fyddwn ni yn gwneud hynny, ond mae’n bwysig hefyd bod yna eglurhad nid yn unig sut rydym ni’n pleidleisio ar faterion fel hyn, ond pam.

Pan drafodon ni’r rheoliadau cyntaf ar basys COVID ar 5 Hydref, mi gofiwch chi i Blaid Cymru bleidleisio yn erbyn. Mi oeddem ni’n cefnogi’r egwyddor, fel y gwnaethon ni’n glir, o fynnu tystiolaeth bod pobl yn llai tebygol o drosglwyddo'r feirws i eraill cyn cael mynediad i rai lleoliadau—nid i wasanaethau hanfodol, ond i rai lleoliadau. Ond mi oeddem ni wedi gofyn am dystiolaeth am effeithiolrwydd tebygol y polisi penodol oedd wedi cael ei gyflwyno gan Lywodraeth Cymru. Roeddem ni’n bryderus, er enghraifft, am yr elfen o hunanardystio canlyniadau profion llif unffordd. Mi oeddem ni wedi cynnig trafod ymhellach efo’r Llywodraeth sut y gellid cryfhau’r rheoliadau, ond am resymau hysbys iawn bryd hynny mi gymeradwywyd y rheoliadau. Felly pasys COVID ar y model hwn sydd gennym ni yng Nghymru, ac er i ni bleidleisio yn erbyn, am y rhesymau dwi wedi eu hegluro, yn y gobaith o allu dod â model gwahanol a chryfach, o bosib, i mewn, rydym ni'n derbyn, wrth gwrs, fod hyn yn well na pheidio â chael unrhyw beth yn ei le.

Y cwestiwn o'n blaenau ni heddiw ydy: a ddylid ymestyn y rhestr o lefydd lle mae angen gorfod dangos pàs? Eto, mynnu tystiolaeth y gwnaethom ni. Er enghraifft, mi oedd yna un darn o ymchwil penodol cafodd ei dynnu i'm sylw i, ac roedd hi yn bwysig rhoi ystyriaeth iddo fo, a dwi'n ddiolchgar i bobl sydd yn pasio tystiolaeth ac yn codi pryderon efo fi. Gwaith ymchwil gan Goleg Imperial oedd hwnnw, wedi'i gyhoeddi yn y Lancet, yn edrych ar ba mor drosglwyddadwy ydy'r feirws mewn pobl sydd â brechiad dwbl o'i gymharu â rhai sydd ddim. Ac mae'n rhaid sicrhau, wedi'r cyfan, fod modd dangos budd i frechiad o ran helpu i atal trosglwyddiad. Un o ganfyddiadau'r ymchwil oedd bod trosglwyddiad gan rywun wedi'i frechu bron cymaint â rhywun sydd heb ei frechu, ond dim ond pan fyddan nhw ar eu mwyaf heintus mae hynny. Ac, o drafod efo'r Gweinidog iechyd—a dwi'n ddiolchgar am y trafodaethau rydym ni wedi'u cael—a gofyn barn gwyddonwyr y Llywodraeth, a thrwy astudiaeth bellach, mae rhywun yn pwyso a mesur hynny efo'r canfyddiad bod llwyth feirysol rhywun sydd wedi'i frechu yn lleihau yn gyflymach na rhywun sydd ddim, ac mae hynny i fi yn dangos gwerth brechu fel mesur atal trosglwyddo. Dyna'r dystiolaeth gafodd ei rhoi o'm blaen i. Dwi wedi darllen astudiaeth arall gan weinyddiaeth iechyd yr Iseldiroedd hefyd, sy'n dod i gasgliad tebyg.

Yn ogystal, mae'r Gweinidog yn nodi yn hollol gywir fod pobl sydd wedi'u brechu'n llawn yn llai tebygol o fod yn heintus yn y lle cyntaf; dwi'n ddiolchgar am lythyr yn egluro hynny. Mae hynny hefyd yn rhywbeth sy'n cael ei gadarnhau eto yn astudiaeth Imperial hefyd, a dwi'n dal yn gwbl argyhoeddedig, fel y mae trwch yr arbenigwyr a'r gwyddonwyr yn rhyngwladol, mai brechu ydy'r amddiffyniad gorau yn erbyn cael eich heintio. Mae o'n wirfoddol, wrth gwrs, ond dwi'n annog pobl i gymryd y brechiad, ac mae mesurau sy'n gallu dylanwadu ar benderfyniad pobl i gymryd y brechiad ai peidio, yn fy nhyb i, yn gallu bod yn werthfawr iawn. 

Gair yn sydyn am y gefnogaeth ymarferol fydd ei hangen ar grwpiau ehangach o sefydliadau rŵan, os caiff y rheoliadau yma eu cymeradwyo heddiw. Dwi'n meddwl ei bod hi'n bwysig iawn bod y Llywodraeth yn cydnabod, waeth pa mor llyfn mae Gweinidogion yn dweud wrthym ni mai pethau wedi mynd o ran y pasys COVID hyd yma, fod hyn yn creu poen meddwl. Mi fydd mudiadau gwirfoddol ymhlith y rhai sy'n cael eu cynnwys—theatrau a sinemâu cymunedol ac ati—ac mae angen sicrhau bod pob cymorth ar gael efo gweithredu'r pasys.

Ac i gloi, gadewch inni gofio mai ceisio osgoi cyfyngiadau mwy na sydd rhaid ydy nod hyn. Mi fyddai'r Llywodraeth yn cyd-fynd â fi yn hynny o beth, dwi'n gwybod. Ond os ydy'r Llywodraeth yn teimlo, er enghraifft, fod angen gwneud yr achos dros ehangu pasys COVID ymhellach eto yn y dyfodol, rhywbeth allai gynnig fwy fyth o her o ran ei weithredu o, mi fyddwn ni eto yn mynnu bod y dystiolaeth yn mynd yn gryfach eto. Does yna ddim un o'r penderfyniadau yma yn hawdd, a thra ei bod hi'n bwysig gallu cyfiawnhau cyflwyno unrhyw gyfyngiadau, mae'n rhaid hefyd inni gadw llygaid ar y nod, sef i gadw pobl, yn cynnwys pobl fregus iawn yn aml iawn, mor ddiogel ag y gallwn ni. A chofiwch, dydy pasys na dim byd arall yn gweithio ar eu pennau eu hunain, a rŵan, fel trwy gydol y pandemig yma, mae'n rhaid pwysleisio pwysigrwydd—ac mae'n rhaid i'r Llywodraeth ei orfodi hefyd y gorau gallan nhw—y pethau sylfaenol yna fel gwisgo mwgwd, sicrhau awyr iach, cadw pellter ac ati, sydd yn dal yn gwbl allweddol yn y frwydr yn erbyn y feirws, a dwi'n gofyn i'r Llywodraeth gryfhau ei gwaith yn hynny o beth.

Wel, pob lwc i Darren Millar yn ceisio cynnal prawf ar ei gi. Mae'n ddigon anodd cael plentyn i'w wneud, felly rwy'n credu y gallai cynnal prawf ar eich ci fod yn anodd. Nid yw'n golygu na fydd gan eich ci COVID. Cofiwch, daeth y clefyd hwn o ystlumod, felly nid yw hwn yn syniad hollol hurt. Ond rwy'n credu mai'r pwynt yr ydych yn ceisio ei wneud, yw mai Llywodraeth awdurdodol yw hon mewn rhyw ffordd, sy'n ceisio amddiffyn ein cyhoedd rhag effeithiau gwaethaf y clefyd hwn—nid yw'r achos yn cael ei wneud, yn fy marn i.

A wnewch chi dderbyn ymyriad?

Iawn.

Nid oedd y pwynt yr oeddwn i'n ei wneud yn ymwneud cymaint â'r ffaith bod y Llywodraeth hon yn un awdurdodol; nid wyf i'n credu fy mod i wedi defnyddio'r geiriau hynny. Y pwynt yw bod gan y system ddiffyg mawr ynddi, hynny yw y gallwch chi hunanardystio o ran canlyniad eich prawf llif unffordd. Dyna'r broblem gyda'r system. Yn y bôn, mae'n golygu y gall unrhyw un roi unrhyw beth yn y system, hyd yn oed os nad yw wedi cael prawf eu hunain. Ac mae hynny, a dweud y gwir, yn system hurt.

Iawn. Rwy'n cydnabod bod hynny'n ddiffyg yn y system, ond y dewis arall yw gwahardd y rhai hynny nad ydyn nhw'n gallu cael brechiad rhag mynychu unrhyw un o'r digwyddiadau hyn lle bydd angen pàs COVID. Ac nid wyf i'n credu bod hynny'n iawn, oherwydd bod yna bobl nad ydyn nhw'n gallu cael brechiad COVID am un rheswm iechyd neu'r llall. Felly, mae'n rhaid i ni gydnabod mai lleiafrif bach, bach iawn o'r boblogaeth yw hynny, ond, serch hynny, un y mae angen i ni ei ystyried. Felly, rwy'n deall yn llwyr yr hyn yr ydych chi'n ei ddweud, ond mae bob amser yn bosibl, os yw tafarn yn pryderu ynglŷn â hynny, neu os yw sefydliad yn pryderu, i osod profion llif unffordd y tu allan i'r lleoliad y maen nhw'n dymuno rheoli pobl yn mynd iddo. Felly, mae hynny'n opsiwn sydd ar gael i bobl.

Ond rwy'n meddwl—. Fe wnaethom ni glywed yn gynharach gan y Prif Weinidog pa mor anodd yw'r sefyllfa yn y gwasanaeth iechyd, gyda chriwiau ambiwlans yn methu â dod i'r gwaith oherwydd bod ganddyn nhw COVID, a bydd hynny hefyd yn berthnasol i weithwyr iechyd proffesiynol eraill, sydd felly'n gwneud bywyd yn llawer anoddach i'w cydweithwyr. Ac mae'n ymddangos i mi fod yn rhaid i ni wneud popeth posibl i sicrhau bod gennym ni gyfres o bethau. Fel y nododd Frank Atherton yn ei gyfweliad diweddar yn y cyfryngau, mae hyn yn ymwneud â chyfres o fentrau sy'n helpu i atgoffa pobl nad yw'r pandemig ar ben.

Felly, wrth gwrs, ar frig y rhestr yw brechu—ac mae'n ymddangos bod y Llywodraeth yn gwneud popeth posibl i sicrhau bod y nifer mwyaf o bobl yn ei dderbyn, yn sicr ym mwrdd iechyd Caerdydd a'r Fro—ond hefyd pethau fel hyn, masgiau, nad oedden nhw'n cael eu gwisgo ar y trên yr es i arno i Loegr yr wythnos diwethaf, ac nid oedd negeseuon atgoffa arno ychwaith. Rwy'n gwybod, ar drenau eraill, bod negeseuon atgoffa ac mae pobl yn eu gwisgo. Cadw pellter cymdeithasol yw'r ail beth yn amlwg. Bob tro y byddwn yn cyfarfod mewn mannau agos, rydym mewn perygl o drosglwyddo COVID. Mae hynny'n ffaith. Felly, mae'n gydbwysedd rhwng y rhyddid i gael cwrdd â phobl eraill a'r angen i wneud hynny ac atal y clefyd. Ac mae'n ymddangos i mi ei bod yn beth eithaf bach gofyn i bobl gyflwyno pàs COVID neu i wneud prawf llif unffordd. Yn wir, mae busnesau—

Jenny Rathbone, os caf i ymyrryd, mae ymyriad ar Zoom. Os ydych yn dymuno ei dderbyn—

Rwy'n hapus i'w dderbyn.

—Janet Finch-Saunders ydyw.

Rwy'n hapus i'w dderbyn. Diolch, Llywydd. Ie, Janet, byddaf yn ei dderbyn.

Diolch, Aelod Jenny, am dderbyn yr ymyriad. Ond o gofio bod Prif Swyddog Meddygol Cymru wedi disgrifio'r pasys hyn fel rhai sy'n cael effaith eithaf bach, yn ogystal â rhybudd asesiad effaith pàs COVID y GIG Llywodraeth Cymru ei hun y gallai fod yn rhwystr ychwanegol i gael mynediad i'r digwyddiadau hynny ar gyfer y rhai sydd ar incwm isel, ac nid yw ein sefydliadau llai mewn gwirionedd yn barod nac wedi'u paratoi ar gyfer hyn, gallem fod yn edrych yma ar gynnal a chreu mwy o anghydraddoldeb llesiant. Felly, a ydych chi wir yn sefyll yno gyda phob dewrder ac argyhoeddiad, Jenny, y gallwch chi gefnogi hyn mewn gwirionedd ac na fyddech yn cefnogi dal yn ôl ar y bleidlais hon heddiw—mewn gwirionedd, pleidleisio yn ei erbyn—nes ein bod ni wedi cael mwy o dystiolaeth ynghylch sut y mae pasbortau COVID wedi gweithio mewn rhai o'n lleoliadau mwy? Oherwydd nid oedd y Prif Weinidog yn argyhoeddi o gwbl ynglŷn â hyn yn gynharach.

Diolch. Gwrandewch, nid yw pobl ar yr incwm isaf yn gallu mynd i'r gemau, naill ai'r rygbi, y bêl-droed, neu'r sinema; gadewch i ni fod yn real ynglŷn â hyn. Y gwir amdani yw ei bod yn gyfres o fesurau sy'n ein galluogi i gael yr effaith fwyaf ar leihau'r cyfraddau heintio, a dyna'r hyn yr ydym yn ceisio ei wneud yma. Nid wyf i'n credu bod Llywodraeth Cymru yn mynd i barhau â'r rheoliadau hyn yn hirach nag sy'n ofynnol, ond, yn y cyfamser, mae busnesau yn colli tric. Nid wyf yn ystyried ei fod yn wrth-fusnes, rwy'n credu bod hyn o blaid busnes, oherwydd bod busnesau yn rhydd i fabwysiadu pasys COVID, dyweder yn eu tafarn neu yn eu bwyty, ac yna ei hybu fel pwynt gwerthu unigryw pam y gallai pobl ddymuno mynd i'w bwyty neu eu tafarn, oherwydd bydden nhw'n gyfforddus, yn union fel y disgrifiodd y Prif Weinidog. Dywedodd pobl yn y gemau, 'Roeddwn i'n teimlo'n well o allu dod yma'n hyderus heddiw, oherwydd fy mod i'n gwybod y byddai pawb naill ai wedi cael eu pigiadau, neu y bydden nhw wedi cael eu profi.' Felly, rwy'n credu eich bod chi'n edrych arno drwy ben anghywir y telesgop y tro hwn, ac mae hyn yn rhywbeth nad yw'n gwneud unrhyw niwed ac sy'n gwneud digon o les. Mae Frank Atherton yn cefnogi hyn fel rhan o gyfres o fesurau i alluogi pobl i sylweddoli nad yw'r pandemig wedi diflannu a bod pobl yn dal i farw ohono.

Gweinidog, ar ddechrau eich datganiad, fe wnaethoch chi amlinellu'r cyfraddau achosion uchel iawn sydd gennym yma yng Nghymru o hyd yn anffodus, ac mae'r cyfraddau hyn yn parhau i effeithio ar addysg. Dros fis yn ôl, gofynnais i'r Gweinidog addysg a fyddai Llywodraeth Cymru yn darparu ar gyfer profion poer anymwthiol mwyhau isothermol dolen-gyfryngol ar gyfer y dysgwyr ag anghenion dysgu ychwanegol hynny na allan nhw gynnal profion swab ymwthiol. Dywedodd y Gweinidog y byddai'n ysgrifennu ataf ynglŷn â hyn, ond nid wyf wedi cael ateb eto, ac felly mae rhieni disgyblion anghenion dysgu ychwanegol yn fy rhanbarth i wedi gofyn i mi eich annog i hwyluso hyn fel mater o frys er mwyn sicrhau bod y plant hyn sydd wedi dioddef misoedd o addysg goll—. Oherwydd gadewch i ni gofio nad yw llawer o'r plant hyn yn gallu dysgu gartref, ac maen nhw hefyd wedi colli, wrth gwrs, ddatblygiad hollbwysig yn ystod y pandemig ac maen nhw'n parhau i wneud hynny, oherwydd bob dydd mae'r plant hyn yn cael eu hanfon adref am 10 diwrnod i ynysu, gan golli hyd yn oed mwy o ysgol a chymorth addysgol hanfodol, oherwydd na allan nhw gymryd y profion am ddim sydd ar gael ar hyn o bryd. Felly, rwy'n gofyn i chi: a  wnewch chi roi eglurder ar y mater hwn? Diolch.

Dywedodd Darren Millar, yn ei gyfraniad, fod y Ceidwadwyr wedi dadlau fis yn ôl y byddai hyn yn gosod cynsail, a dyna'r ddadl yr aethon nhw ar ei hôl. Mewn gwirionedd, y ddadl yr aeth Russell George ar ei hôl fis yn ôl oedd y byddai cyflwyno'r pasys COVID hyn yn 'drychineb'. Dyna'r gair a ddefnyddiodd, a seiliodd ei ddadansoddiad ar brofiad yr Alban. Dadleuodd na allem ni ymdopi ag unrhyw un o'r pasys ychwanegol hyn. Mae'r profiad wedi bod yn gwbl wahanol, wrth gwrs, ac mae'r profiad o gyflwyno'r pasys COVID, fel yr eglurodd Rhun ap Iorwerth yn ei gyfraniad, wedi bod yn gymharol esmwyth, wedi ei weithredu'n gymharol hawdd, hyd y gwelaf i, gan y sefydliadau a'r lleoliadau y bu'n ofynnol iddyn nhw wneud hynny.

Fel Darren, fe wnes i fwynhau'r rygbi dros y penwythnos, a dangosais fy mhàs COVID ar y ffordd i mewn ac ni achosodd unrhyw anhawster o gwbl i mi. Rwyf i hefyd wedi defnyddio fy mhàs COVID, mae'n flin gen i ddweud, i wylio Dinas Caerdydd—[Chwerthin.]—yn ystod yr wythnosau diwethaf, ac mae wedi bod yn llawer haws mynd i mewn nag aros yn fy sedd a gwylio. Mae'n rhaid i mi ddweud na fu'r anawsterau a fynegwyd yn y ddadl a gawsom ni fis yn ôl, ond mae'n iawn ac yn briodol bod y problemau posibl hynny yn cael eu dwyn i sylw'r Llywodraeth, a dylai'r Llywodraeth ymateb ynglŷn â sut y bydd yn ymdrin â hynny. Rwy'n teimlo'n llawer mwy hyderus nawr, ar ôl gweld y pàs COVID ar waith dros y mis diwethaf, i allu pleidleisio'n hawdd iawn i ymestyn ei ddefnydd, oherwydd bod gennym ni'r profiad a'r wybodaeth nad oedd gennym ni fis yn ôl, ac mae'r profiad a'r wybodaeth wedi bod yn gadarnhaol ac wedi dangos y gall sefydliadau a busnesau weithredu'r gofynion hyn gyda chyn lleied o anhawster â phosibl.

Ond y ddadl arall a gafodd ei drafod fis yn ôl, wrth gwrs, oedd rhyddid sifil a rhyddid personol, ac rydym yn dadlau'r pethau hyn, ac i ryw raddau mae Darren Millar wedi gwneud hynny y prynhawn yma, ar sail fy rhyddid, fy hawliau, fy hawliadau. Pam nad ydym ni'n meddwl am hawliau pobl eraill? Pam nad ydym ni'n meddwl am ryddid pobl eraill? Pam nad ydym ni'n meddwl am hawliadau pobl eraill? Rydym ni wedi arfer â hunanoldeb gan y blaid gyferbyn, ond wrth sôn am hawliau'r Llywodraeth a hawliau'r Llywodraeth i osod cyfyngiadau arnom, mae'n rhaid i'r Llywodraeth brofi ei hachos i wneud hynny, ac rwyf i'n credu bod y Llywodraeth wedi profi ei hachos. Fe wnaeth ei brofi fis yn ôl, ac mae'r profiad yr ydym ni wedi ei gael dros y mis diwethaf wedi dangos grym y ddadl honno mewn gwirionedd. Fe wnaf ildio.

Diolch, rwy'n ddiolchgar i chi am dderbyn yr ymyriad. Rydych chi'n dweud bod y ddyletswydd ar y Llywodraeth i ddangos yr angen i weithredu yn hyn o beth, ond, wrth gwrs, nid oes tystiolaeth bod y rhain yn gwneud gwahaniaeth sylweddol o ran lleihau cyfradd haint COVID mewn gwirionedd. Os oedd tystiolaeth, yna efallai byddai ein safbwynt yn wahanol iawn, ond nid yw'r dystiolaeth honno ar gael ar hyn o bryd; nid oes pwysau'r dystiolaeth honno sy'n dweud, pan fydd gennych y pasys COVID hyn, ei fod yn lleihau cyfradd neu ledaeniad yr haint. Rydym ni wedi gweld y sefyllfa bresennol o ran y don COVID sydd ar y DU gyfan ar hyn o bryd, ac mae'r gyfradd heintio yn gostwng yn llawer cyflymach lle nad oes ganddyn nhw'r pasys COVID hyn nag ydyw yma yng Nghymru. Felly, rwy'n credu bod angen i ni weld y dystiolaeth, ac nid yw'r dystiolaeth ar gael.

Bydd yr Aelod yn gwybod fy mod i wedi dadlau yn y lle hwn drwy gydol y cyfnod diwethaf fod angen i'r Llywodraeth ddangos y dystiolaeth ar gyfer ei chynigion, a bod yn rhaid iddi wneud hynny bob tro. Fe wnes i ddadlau fis yn ôl, a byddaf yn dadlau heddiw, fy mod i'n credu bod y cynnig hwn yn gymesur, i'r dystiolaeth sydd ar gael ac i natur y bygythiad yr ydym yn ei wynebu, y mae'n ceisio ei oresgyn. Ac felly mae'n ddefnydd cymesur o gyfrifoldebau'r Llywodraeth ac mae modd ei gefnogi gan Aelodau, byddwn i'n dadlau, ar bob ochr i'r Siambr.

Ac mae hyn yn dod â ni'n ôl at yr hanfodion, gan fod y ddadl yr ydym yn ei chael yma yn ymwneud â rhyddid personol yn hytrach na hawliau llywodraeth. Ac, wrth ddyfynnu John Stuart Mill fis yn ôl, ceisiais ddadlau yn glir iawn y gall y llywodraeth osod y cyfyngiadau hyn dim ond pan all y llywodraeth ddangos ei bod yn gwneud hynny i atal niwed i eraill. Mae'r Llywodraeth wedi gwneud hynny, ac rwy'n credu ei bod yn ddyletswydd ar bob un ohonom i gydnabod hynny. [Torri ar draws.] Fe wnaf ildio mewn munud, ond hoffwn i gyflwyno fy achos yma. Gan nad yw rhyddid i rai, oni bai ei fod yn rhyddid i bawb, yn rhyddid i neb. Mae rhyddid yn rhywbeth sydd naill ai'n bodoli'n deg, yn gyfartal, i bawb mewn cymdeithas, neu nid yw'n bodoli yn y gymdeithas honno. Ni ddylai eich rhyddid chi i wylio'r rygbi ddydd Sadwrn, fy rhyddid i i wylio'r rygbi ddydd Sadwrn fod yn wahanol o gwbl i ryddid neb arall i wneud hynny hefyd. Ac mae trwy greu'r ymdeimlad o ddiogelwch a chreu'r ymdeimlad o bwrpas ac amddiffyniad i bobl sy'n golygu y gall pawb fwynhau'r gêm a wnaethom ni ddydd Sadwrn. A'r undod cymdeithasol hwnnw sydd efallai yn anodd i'r Ceidwadwyr ei ddeall. Fe wnaf ildio.

Diolch i chi am ganiatáu'r ymyriad. Roeddwn i eisiau ymyrryd yn bennaf oherwydd fe wnaethoch chi sôn yn eich dadl—fe wnaethoch chi ei eirio fel hunanoldeb, natur y peth, pam yr ydym yn gwrthwynebu hynny. Rwy'n gwrthwynebu'r cynigion hyn, ond yn y pen draw os byddan nhw'n mynd drwyddo, prin yw'r anghyfleustra i mi a phrin yw'r anghyfleustra i chi. Ond y mater yw, yn y pen draw, i'r rhai sydd ag anableddau, materion iechyd meddwl, yr henoed, y bydd hyn yn cael ei ddefnyddio fel rheswm arall dros beidio â mynd allan. Felly, pa effaith ydych chi'n credu y bydd hyn yn ei chael arnyn nhw bryd hynny?

Nid yw'n anghyfleustra i mi gan ei fod yn gwarantu y gall pobl sydd yn y sefyllfa honno yn union fynychu'r digwyddiadau a'r gweithgareddau hyn ar yr un sail â chi a minnau, a dyna pam mae rhyddid cyfartal mor bwysig yn y ddadl hon.

A'r pwynt olaf y byddaf i'n ei wneud yw hyn: efallai na fydd bob amser yn ymddangos ar y cyfryngau cymdeithasol, ond gadewch i mi ddweud hyn, mae'r pasys hyn yn boblogaidd iawn mewn gwirionedd. Maen nhw'n boblogaidd iawn. Rwyf i yn sicr, yn cael pobl yn ysgrifennu ataf, yn anfon negeseuon e-bost ataf i ddweud mai dyma ddiwedd ein democratiaeth, dyma ddiwedd ein cymdeithas, mai dyma ddiwedd y gymdeithas yr ydym ni wedi ei hadnabod ar ei ffurf bresennol oherwydd gorfodaeth hyn. Maen nhw'n gwneud cymariaethau chwerthinllyd â digwyddiadau yn rhan ganol y ganrif ddiwethaf a'r gweddill ohoni. Ond, gadewch i mi ddweud wrthych yn awr, bydd y rhan fwyaf o bobl, yn fy etholaeth i a byddwn i'n dyfalu yng Ngorllewin Clwyd hefyd, yn cefnogi hyn, yn dymuno gweld hyn, oherwydd eu bod nhw'n deall y ddadl mai eich rhyddid chi yw fy rhyddid i yw rhyddid pawb. Ac mae cydraddoldeb ac anwahanoldeb rhyddid yn rhywbeth na ddylai neb yma fod yn dadlau yn ei erbyn. Diolch.

Noswaith dda, Gweinidog. Yn gyntaf, hoffwn i egluro fy mhryderon ynghylch y cyfraddau COVID uchel yma yng Nghymru, ac rwy'n cytuno'n llwyr nad yw COVID wedi diflannu. Rydym ni i gyd wedi bod yn barod i dderbyn yn ystod y pandemig beth fyddai ar adegau arferol yn fesurau annymunol, cyfyngol ac afresymegol, megis y cyfyngiadau symud, masgiau wyneb gorfodol ac yn y blaen, ond mae'r rhain yn fesurau sydd wedi eu profi i fod yn gweithio ac sydd wedi achub bywydau. Ni fyddwch chi'n synnu clywed fy mod i'n parhau i wrthwynebu defnyddio pasbortau brechlyn am y pum rheswm canlynol, a byddaf i'n eu hamlinellu'n fyr.

Yn gyntaf ac yn bennaf, mae'n ymwneud â'r diffyg tystiolaeth yma yng Nghymru. Rwyf i wedi cael cyflwyniadau, ac rwyf i wedi cael cyflwyniadau o hyd, heb unrhyw dystiolaeth bod pasbortau brechlyn yn gweithio i leihau'r trosglwyddiad neu i wella'r nifer sy'n manteisio ar y brechlyn. Er bod yr her iechyd cyhoeddus yn parhau i fod yn glir, mae Llywodraeth Cymru wedi methu â chynhyrchu'r dystiolaeth i brofi eu bod yn gweithio. Mae'n rhaid bod y Gweinidog yn gallu gweld y data profi, olrhain a diogelu ers cyflwyno pasbortau COVID ar 11 Hydref, ac rwyf i wedi ysgrifennu at y Gweinidog i ofyn am yr wybodaeth hon ac nid wyf i wedi cael ymateb eto. Rwy'n agored i glywed y dystiolaeth honno, ac rwy'n clywed bod eraill yn barod hefyd, pan all y Gweinidog ddarparu hynny.

Hoffwn i herio Plaid Cymru ar y mater hwn hefyd. Ychydig dros fis yn ôl, fel yr ydym ni wedi ei glywed, pleidleisiodd Plaid Cymru—fel fi—yn erbyn pasbortau brechlyn domestig, oherwydd fel y dywedodd Rhun ap Iorwerth yn y Siambr, nid oedd y dystiolaeth ar gael. Nid wyf i'n glir o hyd ba dystiolaeth sydd gan Blaid Cymru o Gymru bod pasys COVID yn gostwng cyfraddau trosglwyddo a'u bod yn annog pobl i fanteisio ar y brechlynnau. Ac o ran fy nghyd-Aelodau yn y Blaid Geidwadol, mae'n ymddangos bod eu gwrthwynebiad i basbortau brechlyn wedi ei wreiddio'n llawer mwy mewn achub y cyfle nag egwyddor, o gofio bod Boris Johnson ei hun wedi ystyried yr union syniad hwn.

Yr ail reswm na fyddaf yn cefnogi hyn yw'r bobl a fydd yn sicr yn teimlo effaith negyddol: y rhai sy'n gweithio yn y sector celfyddydau. Eu prif bryder yw y bydd costau'n cynyddu oherwydd yr haen ychwanegol o staff drws sydd eu hangen i wirio pasbortau COVID wrth gyrraedd, ond heb fawr ddim cymorth ariannol ar gael. Cysylltodd cynghorydd cymuned Plaid Cymru â mi yn rhanbarth Canolbarth a Gorllewin Cymru, y mae ei sinema leol sy'n cael ei rhedeg gan y gymuned yn debygol o orfod cau oherwydd y pwysau anghymesur sy'n cael ei roi ar wirfoddolwyr sy'n rhedeg y sinema i blismona'r pasbortau COVID.

Mae fy nhrydydd gwrthwynebiad i basbortau brechlyn yn fater o egwyddor. Yn syml iawn, nid wyf i'n credu y dylai pobl orfod darparu data meddygol i ddieithryn llwyr nad yw'n glinigwr iddyn nhw.

Y pedwerydd rheswm yw nad oes terfyn ar hyn, dim dyddiad cau. Mae Llywodraeth Cymru yn gadael ar agor y posibilrwydd o ymestyn pasbortau brechlyn i hyd yn oed mwy o leoliadau lletygarwch. Felly, mae'n codi'r cwestiwn: pryd y bydd yn dod i ben? A yw Llywodraeth Cymru yn ystyried ehangu cwmpas pasbortau brechlyn i gynnwys caffis a bwytai? A oes lleoliadau a sectorau eraill y byddwn yn eu hystyried ymhen pedair wythnos?

Yn olaf—byddwch chi'n falch o glywed—fy marn i yw bod y mesurau hyn yn dangos deddfu gwael ar ran Llywodraeth Cymru. Nid oes cymal machlud.

Rwy'n ymwybodol y bydd y bleidlais ar gyfer yr estyniad yn llwyddiannus heddiw, yn wahanol i'r bleidlais flaenorol a gafodd ei phasio drwy ddamwain, o un bleidlais yn unig. Felly, a wnaiff Llywodraeth Cymru gadw at eu mantra, sy'n ymwneud â phenderfyniadau sy'n seiliedig ar dystiolaeth? Ac a wnaiff hefyd amlinellu sut y gall roi cymorth ariannol i'r busnesau a'r lleoliadau yr effeithir arnyn nhw, fel y gallan nhw aros ar agor? Diolch yn fawr iawn.

Pwynt o drefn. A allwch chi gadarnhau na chafodd y bleidlais ddiwethaf ei phasio drwy ddamwain?

Wel, gallaf, gan ei fod yn bwynt mor syml, byddaf yn ei ganiatáu. Nid oes unrhyw bleidleisiau damweiniol yn y Senedd hon. Heledd Fychan.

Diolch, Llywydd, a diolch, Weinidog.

Byddwch yn ymwybodol i mi godi gyda chi yr wythnos diwethaf fater pobl ag awtistiaeth, ac wedyn fe wnes i ddilyn hyn â gohebiaeth. Roeddwn i'n meddwl tybed a oedd gennych unrhyw eglurder ynglŷn â'r sefyllfa honno, oherwydd bod pobl yn fy rhanbarth i wedi cysylltu â mi eto lle byddai hyn yn effeithio arnyn nhw, gan dynnu sylw at y gwahaniaeth â Lloegr, hefyd y ffaith bod y canllawiau ar hyn o bryd yn dweud y dylai safleoedd—yn hytrach nag y mae'n rhaid—gydnabod eithriadau, nad yw wedi ei gynnwys yn y rheoliadau. Rydym yn ymwybodol bod hyn yn effeithio ar nifer bach o bobl yng Nghymru nad ydyn nhw'n gallu cael brechiad nac yn gallu cymryd prawf llif unffordd, ond rwy'n credu, o'r sefyllfa yn Lloegr lle mae llawer mwy o eglurder a'r gallu i gael pàs digidol, hyd yn oed gydag eithriad, y byddai hyn yn rhoi sicrwydd na fydd neb yn cael ei eithrio ar sail cyflwyno ac ymestyn hyn ymhellach.

Rwyf i wedi clywed llawer am y ffaith nad yw absenoldeb tystiolaeth yn dystiolaeth ynddo'i hun, ond lle ceir tystiolaeth o absenoldeb, mae hynny yn dystiolaeth ynddo'i hun. Felly, os oes gennych brawf llif unffordd, mae'n brawf o absenoldeb COVID. Felly, rwyf i am droi hynny ar ei ben ac efallai caniatáu i rai ar y meinciau ar yr ochr honno fyfyrio arno. Mae'n ffaith, a cheir tystiolaeth, bod y rhai sy'n cael eu brechu yn llai tebygol o ledaenu COVID o'u cwmpas. Felly, wrth i'r data ynghylch pasys COVID a'r cyfyngiadau diweddaraf gael eu casglu, mae rhesymeg a synnwyr cyffredin yn cefnogi'r cam gweithredu hwn. [Torri ar draws.] Mewn munud, oherwydd clywais gryn dipyn ohonoch chi yn gynharach. Ac maen nhw yn boblogaidd—mae'r pasys COVID hyn yn boblogaidd. Nid wyf yn gwybod â phwy yr ydych chi'n siarad, ond mae'r mwyafrif llethol o fy etholwyr i yn ei gael, maen nhw'n ei ddeall. Os yw pawb mewn lleoliad naill ai wedi ei frechu neu'n COVID-negyddol, yna mae'n rhaid iddo fod yn fwy diogel i bob un ohonom fynd yno. Dyna'r hyn y mae pobl yn ei ddweud wrthyf i—mae pobl na fyddan nhw'n mynd allan fel arfer yn dweud wrthyf i, 'Mewn gwirionedd, byddwn yn teimlo'n fwy diogel nawr'. Maen nhw'n dda i fusnesau hefyd—nid rhywbeth yr wyf i wedi eich clywed chi'n ei ddweud—oherwydd bod y clefyd yn dinistrio hyder economaidd. Nid iachâd yw hynny. Mae'r pasbort brechlyn yn golygu mewn gwirionedd y bydd yn wellhad i fusnesau, oherwydd bydd gan bobl hyder yn y busnesau hynny i fynd i'r busnesau hynny. Heb y mesurau hyn, bydd llai o bobl yn mynychu'r lleoliadau hynny, bydd llai o bobl yn mynychu'r digwyddiadau hynny—yn sicr y bobl sy'n siarad â mi.

Joyce Watson, mae ymyriad ar Zoom os ydych eisiau ei dderbyn. Mae gan James Evans. Eich penderfyniad chi yw hwn.

Na, fe dderbyniaf yr un yma draw fan hyn. [Chwerthin.]

Darren Millar, a ydych yn dal eisiau ymyrryd?

Ydw. Roeddech chi'n sôn am ffeithiau yn gynharach. Dyma'r ffeithiau: gallwch gael pigiadau COVID a dal i gael eich heintio a lledaenu COVID. Gallwch gofrestru i mewn i system pas COVID gyda chanlyniad negyddol hyd yn oed os ydych wedi cael un cadarnhaol. Nid yw hynny'n diogelu pobl, mae hynny'n tanseilio ffydd yn y system, a dyna pam mai hon yw'r ffordd anghywir o fynd ati i geisio cynnal ffydd. Os oedd mor boblogaidd ymhlith busnesau, pam y maen nhw i gyd yn gwrthwynebu hynny? Pam nad yw busnesau—

Mae'r ymyriad hwn rhy hir nawr, Darren Millar.

Nid ymyriad oedd hwnna, roedd yn ymgais i gymryd fy amser i.

Wnaeth e ddim llwyddo. Ymlaen â chi, Joyce Watson.

Y pwynt yw hwn, iawn? Mae'n ymddangos i mi fod gennych chi broblem—sef nad ydych yn ymddiried mewn pobl i gymryd prawf llif unffordd a rhoi eu canlyniad eu hunain. Mae'n ymddangos i mi na allwch ymddiried mewn pobl. Wel, rydym yn barod i ymddiried mewn pobl yma i wneud y peth iawn.

Ond gadewch i ni fynd yn ôl i le yr ydym ni. O ran tegwch, maen nhw'n deg am eu bod yn rhoi mwy o hyder i bobl fwynhau mwy o ryddid. Rydych yn sôn am ryddid—rwyf wedi clywed y gair hwnnw yma—ac maen nhw mewn gwirionedd yn ymestyn hawliau sifil, nid eu cyfyngu, oherwydd maen nhw'n caniatáu i bobl deimlo'n ddiogel, maen nhw'n caniatáu i bobl deimlo'n fwy rhydd. Felly, mae hawliau sifil y bobl hynny'n cael eu hymestyn. Felly, rwy'n llwyr gefnogi eich penderfyniad, Gweinidog, i ymestyn y mesurau i sinemâu, neuaddau cyngerdd a theatrau. Wedi'r cyfan, a dywedwyd hyn droeon, mae'n un ffordd arall o gadw Cymru'n ddiogel ar lefel rhybudd 0, oherwydd y dewis arall, os parhawn ni, fydd edrych ar fesurau eraill a allai fod yn fwy cyfyngol.

Rwy'n methu deall sut y gall y Torïaid yma fod mewn Llywodraeth yn San Steffan ar y naill law yn ei gwneud yn ofynnol, yn mandadu gweithwyr y GIG i gael brechlynnau cyn y gallant weithio, ac eto nid ydyn nhw'n cefnogi proses syml iawn o gael pasys COVID yng Nghymru. Rwyf wedi fy syfrdanu. Rwy'n credu yr hyn yr ydych yn ei wneud yma wrth wrthwynebu heddiw yw pleidleisio yn erbyn, dim ond er mwyn gwneud hynny, nid er mwyn ystyried diogelwch a rhyddid pobl i barhau i wneud yr hyn y maen nhw eisiau ei wneud mewn mannau lle maen nhw eisiau mynd iddyn nhw, gan wybod bod ganddyn nhw elfen o ddiogelwch yr ydym yn gobeithio yma heddiw ei ddarparu ar eu cyfer, rhoi eu rhyddid iddyn nhw, gan roi rhyddid i fusnesau weithredu. Diolch.

Y Gweinidog iechyd i ymateb i'r ddadl. 

Diolch yn fawr am y ddadl hon. Mae wedi bod yn un diddorol iawn, fel yr oeddem yn disgwyl. Rwy'n credu'n gyntaf ei bod yn werth nodi, mae'n debyg, ein bod yn gwybod bod y feirws hwn yn lledaenu mewn mannau cyfyngedig pan fydd pobl yn treulio llawer o amser yno. Dyna'n union yr hyn yr ydym yn ceisio'i wneud. Mae digon o dystiolaeth i gefnogi hynny a dyna'r hyn yr ydym yn ei awgrymu, a pham ein bod yn cadw hyn yn gyfyngedig i'r ardaloedd hynny. Nid wyf yn ymddiheuro am gynnig y cyfyngiad hwn pan fo cyfraddau mor uchel ac rydym yn dechrau ar gyfnod y gaeaf. Nid ar chwarae bach yr ydym yn gwneud y penderfyniadau hyn. Gwyddom ein bod mewn sefyllfa lle mae ein GIG yn ei chael hi'n anodd iawn ar hyn o bryd, ac mae gennym dros 800 o bobl yn yr ysbyty sydd â COVID. Mae unrhyw beth y gallwn ei wneud i geisio lleddfu'r sefyllfa a lleihau'r pwysau ar y GIG ar hyn o bryd yn rhywbeth y mae angen inni ei ystyried o ddifrif. Byddwch yma yr wythnos nesaf yn cwyno am na allwn ni gael pobl i mewn i ysbytai. Wel, mae hwn yn fesur i'n galluogi ni i gael llai o bobl mewn ysbytai. 

Dywed arbenigwyr wrthym y dylem weithredu'n gynnar a dywedant wrthym fod pob cyfraniad bach yn ychwanegu at ein gallu i reoli'r hyn sy'n feirws marwol. Nid yw'n syndod bod y dystiolaeth yn dal i gynyddu—mae hwn yn feirws newydd, ac mae'n newid yn gyson. Mae'r amrywiolyn delta yn lledaenu 1,000 gwaith yn gyflymach na'r amrywiolyn alpha, a nawr mae gennym is-grŵp o'r amrywiolyn delta, yr AY.4.2, ac nid ydym yn gwybod llawer am hwnnw. Felly, wrth gwrs, mae'r dystiolaeth bob amser yn mynd i fod yn cynyddu—gadewch i ni beidio â synnu at hynny. Yn sicr, nid y negyddoldeb hwn yw'r ymateb yr ydym yn ei weld gan y cyhoedd, fel y mae cynifer o'm cyd-Aelodau wedi pwysleisio. Ein dyletswydd gyntaf fel Llywodraeth yw cadw poblogaeth Cymru'n ddiogel. Rydych yn dweud wrthym am ganolbwyntio ar y rhaglen frechu; wel, gallaf ddweud wrthych chi, rydym yn mynd fel cath i gythraul ac rydym yn mynd yn llawer cyflymach na'r Llywodraeth yn y Deyrnas Unedig, er ein bod yn gwybod nad yw'n ras.

Yn sicr, pan soniwn am hunanardystio, mae'n bwysig ei fod yn ymwneud ag ymddiriedaeth, ac mae angen i unigolion nodi eu statws brechlyn neu ganlyniad prawf yn onest. Yr un system yw hi ag y mae Llywodraeth y DU yn gofyn i bobl ei defnyddio pan fyddant yn dychwelyd o deithio dramor, ac mae'n drosedd ffugio gwybodaeth i gael mynediad i leoliad. 

Diolch yn fawr, Rhun, am dynnu sylw at yr erthygl yn The Lancet o bapur Imperial, ac rwy'n falch bod y wybodaeth honno wedi helpu Plaid Cymru i ddod i gasgliad ar y rheoliadau heddiw. Mae'n wir na fydd y pasys ddim yn gweithio ar eu pennau eu hunain, ac mae pob mesur bach yn ategu ein hymdrech ni i gyfyngu ar ymlediad y feirws. 

Gofynnodd dau o siaradwyr Plaid Cymru ynghylch sefyllfa mewn cysylltiad â'r bobl hynny sy'n ei chael hi'n anodd cael brechiadau neu i gael profion. Rydym wedi bod yn ymchwilio i hyn ac yn ei gymryd o ddifrif, a diolch ichi am ddyfalbarhau gyda'r cwestiynau yna. Fe gysylltodd Llywodraeth Cymru ag Iechyd Cyhoeddus Cymru am gyngor ar ddewisiadau amgen addas yn lle swabio yn ôl ym mis Mehefin, a chyngor Iechyd Cyhoeddus Cymru oedd y gallai swabio'r bochau, sef swabio y tu mewn i'r foch, fod yn ddewis amgen ymarferol i rai pobl. Mae Iechyd Cyhoeddus Cymru wedi gwneud gwaith ar greu protocol. Maen nhw wedi bod yn gwerthuso cymhariaeth o swabiau gwddf mewn adran bediatrig, a bu canlyniadau calonogol iawn. Bydd Iechyd Cyhoeddus Cymru nawr yn symud ymlaen gyda chymhariaeth go iawn rhwng swabiau'r foch a swab traddodiadol gyda dwy ysgol arbennig yng Nghymru wedi cytuno i gymryd rhan. Felly, mae'r holl waith hwn yn datblygu, ac rwy'n gobeithio, os bydd hynny i gyd yn gweithio, y byddwn yn gallu ei gyflwyno fel dewis yn gynnar yn 2022. Felly, mae datblygiadau yna.

A gaf i orffen drwy ddweud nad yw'r pandemig hwn ar ben o gwbl? Mae'r GIG yn ei chael hi'n anodd ac nid yw'r gaeaf wedi dechrau'n iawn eto. Ein cyfraddau yw'r uchaf yn y Deyrnas Unedig, a byddem ni i gyd yn hoffi Nadolig mwy arferol eleni. Mae hynny'n annhebygol o ddigwydd oni bai ein bod i gyd yn cymryd y mesurau hyn o ddifrif. Mae ein harbenigwyr yn dweud wrthym fod yr ymyraethau ymylol hynny'n helpu, ond maen nhw'n helpu os weithredwn ni'n gynnar. Gwyddom fod y mwyafrif llethol o'r cyhoedd yng Nghymru yn ein cefnogi ni ar hyn. Maen nhw wedi'u cysuro o wybod bod pobl o'u cwmpas hefyd yn cydymffurfio â'n rheolau. Yr un peth yr ydym wedi'i ddysgu dros y 18 mis diwethaf yw, fel y dywedodd John Donne, nid ynys yw dyn, ond safwn a syrthiwn gyda'n gilydd. Mae pobl Cymru'n hapus i ddangos eu hundod â'i gilydd a byddant, ar y cyfan, yn croesawu'r ymyrraeth newydd hwn, y mân gyfyngiadau hyn, fel y gallwn gael y cyfle gorau i gadw'r lleoliadau hyn ar agor yn ystod y misoedd anodd hyn sydd o'n blaenau. Credaf y bydd pobl Cymru ar ein hochr ni, ac rwy'n gobeithio y bydd y Senedd yn pleidleisio dros y rheoliadau hyn heddiw. Diolch.

Y cwestiwn yw: a ddylid derbyn y cynnig? A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? [Gwrthwynebiad.] Oes. Felly, mae yna wrthwynebiad, ac fe wnawn ni ohirio'r bleidlais tan y cyfnod pleidleisio.

Eitem 6 yw'r eitem nesaf, sef Rheoliadau Cynrychiolaeth y Bobl (Diwygio) (Cymru) (Coronafeirws) (Rhif 2) 2021. Dwi'n galw ar y Gweinidog Cyllid a Llywodraeth Leol i wneud y cynnig yma. Rebecca Evans.

Diolch, Llywydd. Mae etholiadau'n hanfodol i'n democratiaeth ni. Dylid cymryd unrhyw beth sy'n effeithio arnyn nhw o ddifrif, felly rwy'n falch o ddod â'r rheoliadau hyn ger eich bron ac i glywed barn cydweithwyr yn y Siambr heddiw ar Reoliadau Cynrychiolaeth y Bobl (Diwygio) (Cymru) (Coronafeirws) (Rhif 2) 2021.

Rwyf i eisiau sicrhau bod isetholiadau lleol yn cael eu cynnal yn ddiogel ac mewn ffordd sy'n sicrhau'r cyfleoedd gorau i bawb fwrw eu pleidlais. Mae pleidleisiau drwy ddirprwy yn caniatáu i bobl na allant bleidleisio'n bersonol gael unigolyn dibynadwy i bleidleisio ar eu rhan. Hefyd, mae pleidleisiau brys drwy ddirprwy ar gael hyd at 5 p.m. ar ddiwrnod yr etholiad am resymau meddygol penodol. Ehangodd Rheoliadau Cynrychiolaeth y Bobl (Diwygio) (Cymru) (Coronafeirws) 2021, a ddaeth i rym ar 25 Chwefror eleni, y rhesymau hyn i gynnwys y rhai sy'n hunanynysu neu'n dilyn cyngor y Llywodraeth mewn cysylltiad â COVID-19. Roedd hyn yn sicrhau bod pleidleisiau brys drwy ddirprwy ar gael i bob etholwr yr oedd yn ofynnol iddo hunanynysu ond a oedd hefyd yn dymuno cymryd rhan mewn isetholiadau llywodraeth leol. Heb y rheoliadau diwygiedig hynny, gallai grŵp o bobl gael eu difreinio am ddilyn cyngor y Llywodraeth, sy'n golygu na fyddant yn gallu gadael y tŷ i bleidleisio'n bersonol. Roedd y pleidleisiau brys drwy ddirprwy oherwydd COVID-19 hefyd ar gael yn etholiadau'r Senedd. Nododd adroddiad y Comisiwn Etholiadol ar etholiadau mis Mai 2021, a oedd yn cynnwys rhai isetholiadau, fod 5 y cant o'r holl ddirprwyon a benodwyd yn ddirprwyon brys a bod 2 y cant oherwydd COVID-19, a bod y dewis hwn yn rhan bwysig o etholiadau tra bod y gofynion i ynysu yn parhau.

Mae Rheoliadau Cynrychiolaeth y Bobl (Diwygio) (Cymru) (Coronafeirws) (Rhif 2) 2021 yn ymestyn y darpariaethau hyn dros dro i 28 Mawrth 2022. Ar ôl y dyddiad hwn, ni chaniateir cynnal unrhyw isetholiadau lleol o unrhyw fath cyn yr etholiadau lleol cyffredin ym mis Mai. Byddwn yn ystyried ar wahân pa drefniadau fydd angen eu sefydlu ar gyfer etholiadau cyffredin llywodraeth leol ym mis Mai y flwyddyn nesaf. Rwy'n ddiolchgar i Aelodau'r Pwyllgor Deddfwriaeth, Cyfiawnder a'r Cyfansoddiad am eu hystyriaeth hwylus o'r rheoliadau hyn ac edrychaf ymlaen at glywed barn yr Aelodau.

Galwaf ar Gadeirydd y Pwyllgor Deddfwriaeth, Cyfiawnder a'r Cyfansoddiad, Huw Irranca-Davies.

Diolch, Dirprwy Lywydd. Gwnaethom drafod y rheoliadau hyn yn ein cyfarfod ddoe, yn dilyn cais gan y Gweinidog i gyflymu ein gwaith craffu, ac mae ein hadroddiad i'r Senedd yn cynnwys dau bwynt i gyflwyno adroddiad arnynt.

Fel y dywedodd y Gweinidog eisoes, mae'r rheoliadau hyn yn caniatáu i etholwyr wneud cais am bleidlais frys drwy ddirprwy mewn rhai isetholiadau llywodraeth leol a gynhelir rhwng y dyddiad pan ddaw'r rheoliadau hyn i rym a 28 Mawrth 2022. Bydd hyn yn caniatáu i'r etholwyr gydymffurfio â'r ddeddfwriaeth berthnasol, cyngor Llywodraeth Cymru, neu gyngor ymarferydd meddygol cofrestredig mewn cysylltiad â coronafeirws.

Ein pwynt adrodd cyntaf yw na chafwyd ymgynghoriad ffurfiol ar y rheoliadau hyn oherwydd eu natur frys a'r amserlen hwylus, ac rydym wedi tynnu sylw at y dyfyniadau perthnasol o'r memorandwm esboniadol a ddaw gyda'r rheoliadau sy'n ymwneud â hyn.

Tynnodd ein hail bwynt adrodd sylw at anghysondebau rhwng y memoranda esboniadol Cymraeg a Saesneg, a allai fod wedi achosi dryswch ynghylch effaith y rheoliadau. A nodwn fod y gwallau hyn bellach wedi'u cywiro a bod memorandwm esboniadol diwygiedig wedi'i osod. Diolch, Gweinidog a diolch, Dirprwy Lywydd.

Nid oes unrhyw siaradwyr eraill. Weinidog, ydych chi am ddweud unrhyw beth arall?

Diolch. Hoffwn—rwy'n credu fy mod—. Nid wyf wedi fy nhawelu—ymddiheuriadau. Hoffwn ddiolch eto i'r pwyllgor am ei waith yn y maes hwn, a phwysleisio pa mor bwysig yw'r rheoliadau hyn, oherwydd mae nifer fach o isetholiadau lleol yn cael eu cynnal yn yr hydref ar gyfer swyddi gwag a gyhoeddwyd yn ddiweddar, felly bydd y rheoliadau hyn yn helpu pobl i ddweud eu dweud yn yr etholiadau hynny. Diolch yn fawr.

Diolch, Weinidog. Y cwestiwn yw: a ddylid derbyn y cynnig? A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? Nac oes. Felly, derbynnir y cynnig yn unol â Rheol Sefydlog 12.36.

Yr eitem nesaf yw'r ddadl ar gynhwysiant pleidleiswyr, a galwaf ar y Cwnsel Cyffredinol a Gweinidog y Cyfansoddiad i wneud y cynnig—Mick Antoniw.

Diolch, Dirprwy Lywydd. Mae'n bleser cael agor y ddadl hon heddiw ar gynnwys pleidleiswyr.

Wrth edrych ar iechyd ein cymdeithas, rydym ni wrth gwrs yn ystyried pethau fel tlodi, cydraddoldeb, cyflogaeth, lles cymdeithasol, iechyd, diwylliant ac iaith. Mae ein deddfwriaeth arloesol, sy'n cael ei chydnabod drwy'r byd, Deddf Llesiant Cenedlaethau'r Dyfodol (Cymru) 2015, yn nodi'r meini prawf i'w defnyddio wrth wneud penderfyniadau i ddiogelu a hybu lles cenedlaethau'r dyfodol. Ond, rwy'n awgrymu bod un mesur ar goll, sef iechyd ein democratiaeth, lles democrataidd ein cymdeithas.

Llywydd, pan nad yw tua 50 y cant o'r boblogaeth yn pleidleisio yn ein hetholiadau'n rheolaidd neu ddim o gwbl, awgrymaf nad yw iechyd democrataidd ein gwlad yn dda. Nid oes un ateb at bob diben ar gyfer y dirywiad hirsefydlog hwn mewn cyfranogiad dinesig, ond nid wyf yn credu mai chwilio am ffyrdd o osod rhwystrau rhag i bobl allu cymryd rhan yw'r ffordd ymlaen. Felly, nid yw Llywodraeth Cymru yn bwriadu dilyn cyfeiriad Llywodraeth y DU yn ei Bil Etholiadau. Yn hytrach, bwriadwn fabwysiadu dull gwahanol iawn, dull a fydd yn arwain at ddatblygu system etholiadol fodern sy'n addas ar gyfer yr unfed ganrif ar hugain.

Mae Llywodraeth Cymru wedi ymrwymo i bleidleisio cynhwysol a hygyrch mewn etholiadau ac mae eisiau annog pobl i gymryd rhan mewn etholiadau datganoledig yng Nghymru. Mae tymor y Senedd newydd hon yn rhoi cyfle i nodi rhaglen uchelgeisiol i gynyddu ymgysylltiad democrataidd Cymru, a bydd rhan o hyn yn archwilio'r ffyrdd y gallwn ni ail-ymgysylltu â'r etholwyr drwy ffyrdd newydd a hygyrch o gofrestru a phleidleisio. A byddaf yn trafod y rhain yn fanylach yn y man.

Ond yn gyntaf, wrth i ni yn Llywodraeth Cymru ac yn y Senedd heddiw ystyried a thrafod y ffyrdd o sicrhau'r cyfle gorau i gynhwysiant, hygyrchedd a chyfranogiad pleidleiswyr, rwy'n pryderu, fel y mae llawer o rai eraill, am gynigion Llywodraeth y DU yn ei Bil Etholiadau, sy'n cynnwys mesurau sy'n debycach i fesurau atal pleidleiswyr yn hytrach nag annog cyfranogaeth. Mae hyn yn arbennig o wir mewn cysylltiad â'r mesurau adnabod pleidleiswyr, nad oes sail dystiolaethol iddyn nhw ac sy'n amlwg yn rhoi'r rhai sy'n llai tebygol o fod â'r mathau gofynnol o gardiau adnabod o dan anfantais. Dyna pam yr ydym wedi bod yn glir na fyddwn yn cyflwyno cardiau adnabod pleidleiswyr na mesurau tebyg yng Nghymru ar gyfer etholiadau datganoledig. Mae gennym bryderon tebyg hefyd ynghylch cynigion Llywodraeth y DU ar gyfer cael mynediad at bleidleisiau drwy'r post a phleidleisiau drwy ddirprwy ar gyfer etholiadau a gadwyd yn ôl, ac ni fyddwn yn eu cefnogi nhw ychwaith.

Fel yr wyf wedi dweud yn y Siambr hon o'r blaen, nid oes sail dystiolaethol ar gyfer cyflwyno'r mesurau hyn. Er enghraifft, mae data gan y Comisiwn Etholiadol yn awgrymu, yn 2019, ledled y DU, fod 595 o achosion o dwyll etholiadol honedig yr ymchwiliwyd iddyn nhw gan yr heddlu. O'r rheini, dim ond 142 o achosion a gafodd eu categoreiddio o dan gategori pleidleisio, dim ond un unigolyn a gafwyd yn euog o ddefnyddio pleidlais rhywun arall mewn gorsaf bleidleisio, a chafodd un unigolyn rybudd am yr un rheswm.

Llywydd, nid y ddadl hon yw'r amser i fanylu ar ein pryderon mewn cysylltiad â chynigion Llywodraeth y DU. Mae gennym broses ar wahân ar gyfer ystyried cydsyniad deddfwriaethol, ond fel y nodir yn y cynnig ar gyfer y ddadl hon heddiw, rydym yn gresynu at gynigion Llywodraeth y DU. Rydym yn credu bod perygl i ddull gweithredu Llywodraeth y DU amddifadu pobl Cymru o'u hawliau democrataidd a thanseilio cyfranogiad democrataidd.

Llywydd, ym mis Gorffennaf, cyhoeddais gyfres o egwyddorion ar gyfer diwygio etholiadol. Mae'r egwyddorion hyn yn adlewyrchu gwerthoedd cyfiawnder cymdeithasol, cynwysoldeb a democratiaeth yng Nghymru. Fel yr amlinellir yn y datganiad ysgrifenedig, mae'r egwyddorion yn cynnwys cydraddoldeb—mae'n rhaid galluogi pob person sy'n dymuno cymryd rhan mewn democratiaeth i wneud hynny mewn amgylchedd diogel a pharchus; hygyrchedd—dylai newidiadau i systemau etholiadol a chyfraith etholiadol fod yn seiliedig ar yr egwyddor o wneud pleidleisio a chymryd rhan mewn democratiaeth mor hygyrch a chyfleus â phosibl, ac mae egwyddorion eraill yn cynnwys cyfranogiad—gwella profiad dinasyddion, symlrwydd ac uniondeb. Defnyddir yr egwyddorion i feincnodi ein hagenda diwygio etholiadol yng Nghymru a'n dull o gefnogi ymgysylltiad a chyfranogiad democrataidd. Mae cynnydd eisoes wedi'i wneud tuag at gyflawni'r egwyddorion hyn, er enghraifft, o ran rhoi etholfraint i bobl ifanc 16 a 17 oed a gwneud dinasyddion tramor yn gymwys—pobl sy'n cyfrannu at ein cymunedau a'n cenedl sy'n haeddu cael eu lleisiau wedi'u clywed yn ein democratiaeth.

Bydd yr Aelodau hefyd yn ymwybodol y bydd cyfres gyntaf Cymru o gynlluniau treialu etholiadol yn cael eu cynnal fel rhan o etholiadau llywodraeth leol y flwyddyn nesaf. Bydd y rhain yn edrych ar gynyddu'r cyfleoedd i bobl bleidleisio, gan adlewyrchu bywydau prysur pobl. Ac rwy'n falch o gyhoeddi fy mod wedi gosod datganiad ysgrifenedig y bore yma yn rhoi mwy o fanylion i'r Aelodau am y cynlluniau treialu hyn. Rydym yn gweithio gyda'r awdurdodau lleol ar gyfer Blaenau Gwent, Pen-y-bont ar Ogwr, Caerffili a Thorfaen ar gyfres o gynlluniau treialu pleidleisio hyblyg i brofi gwahanol fathau o bleidleisio cynnar. Rydym wedi cynllunio'r cynlluniau treialu i ddarparu tystiolaeth ar gyfer y gwahanol fathau o bleidleisio cynnar, boed hynny mewn gorsaf bleidleisio bresennol neu mewn un ganolog newydd, ac agor y rhain ar ddiwrnodau gwahanol. Mae'r rhain yn cynnwys gorsafoedd pleidleisio newydd sy'n cael eu sefydlu mewn ysgol a choleg i ymgysylltu â phleidleiswyr newydd sydd wedi cael etholfraint. Bydd pob cynllun treialu yn wahanol, gan ein helpu ni i weld beth sy'n gweithio orau yng Nghymru. Bydd hyn, yn ei dro, yn llywio ein gwaith ar ystyried y ffyrdd o atgyfnerthu a chodio deddfwriaeth etholiadol yng Nghymru, a sicrhau ei bod ar gael yn llawn yn Gymraeg a Saesneg, a thrwy hynny wella hygyrchedd cyfraith etholiadol Cymru. Bydd y dull hwn hefyd yn rhoi cyfle i ddigideiddio a moderneiddio'r system etholiadol yng Nghymru, gan ei gwneud yn addas ar gyfer yr unfed ganrif ar hugain a sicrhau bod etholiadau'r Senedd ac etholiadau llywodraeth leol yng Nghymru mor gynhwysol â phosibl. Byddwn yn ystyried ein cynigion ein hunain ar gyfer sut i gyflawni hyn, ac edrychaf ymlaen at weithio gyda chydweithwyr yn y Senedd maes o law. Dirprwy Lywydd, ni fyddwn yn cefnogi gwelliant y Ceidwadwyr. Diolch.

Rwyf wedi dethol y gwelliant i'r cynnig. Galwaf ar Darren Millar i gynnig y gwelliant, a gyflwynwyd yn ei enw.

Diolch, Dirprwy Lywydd. Cynigiaf y gwelliant a gyflwynwyd yn fy enw i. Ar ddechrau fy araith, rwyf eisiau ei gwneud yn gwbl glir ein bod yn cytuno'n fras ag egwyddorion datganedig Llywodraeth Cymru ar ddiwygio etholiadol, a gyhoeddodd yn gynharach eleni h.y. i wneud y broses bleidleisio'n fwy cyfartal, yn fwy hygyrch, yn haws ac yn symlach i gymryd rhan ynddi a phroses gyda mwy o onestrwydd. Ond y gwahaniaeth rhyngom ni a'r Llywodraeth Lafur yw na welwn unrhyw reswm o gwbl dros ddweud bod Bil Etholiadau Llywodraeth y DU yn anghydnaws â'r egwyddorion hynny.

Er gwaethaf y stŵr y mae Gweinidogion Llafur wedi ceisio'i godi ynghylch y darpariaethau ym Mil Etholiadau Llywodraeth y DU, bydd y rhan fwyaf o bobl yn edrych yn syn ar eu gwrthwynebiad i fesurau diogelu syml yn erbyn twyll pleidleiswyr a fydd yn cryfhau diogelwch ac uniondeb etholiadau yma yng Nghymru. A'r cwestiwn mawr yw: pam nad yw Llywodraeth Cymru yn cyflwyno cynigion synhwyrol tebyg ar gyfer etholiadau'r Senedd a'r cynghorau yma yng Nghymru? Mae twyll etholiadol yn drosedd erchyll, y mae pob unigolyn yn y Siambr hon a'r wlad hon wedi ei dioddef, ac mae'n drosedd y byddwn yn ei dioddef dro ar ôl tro os na roddir camau ar waith i fynd i'r afael â hi. Ac nid yw'r ffaith mai ychydig iawn o achosion o dwyll pleidleiswyr sy'n dod o flaen llys mewn gwirionedd yn golygu nad yw'n digwydd. Natur twyll yw ei fod yn aml yn osgoi sylw ac nid yn cael ei gofnodi. Ond lle mae wedi'i nodi—derbyniaf ymyriad mewn eiliad, Mike—lle mae wedi'i nodi mewn mannau fel Tower Hamlets, Slough, Birmingham a mannau eraill mae wedi amlygu gwendidau mewn trefniadau etholiadol y mae gennym ddyletswydd i fynd i'r afael â nhw.

Ni allaf siarad ar ran Gorllewin Clwyd, ond yn Nwyrain Abertawe, pan ewch i mewn i'r orsaf bleidleisio, yn aml nid oes rhaid i chi roi eich enw ac maen nhw'n eich cyfarch gyda, 'Helo, Mike,' 'Helo, Huw.' Mae'r bobl yno yn byw yn y gymuned; maen nhw'n tueddu i adnabod y bobl yno. Byddai ceisio cyflawni twyll etholiadol yn Nwyrain Abertawe yn eithriadol o anodd.

Rwy'n falch iawn o glywed hynny, Mike. Gadewch i ni symud ymlaen. Felly—[Chwerthin.]—y broblem yw bod y problemau hynny wedi'u hamlygu, a rhaid inni gymryd camau i fynd i'r afael â nhw, a dyna'n union y mae Bil Etholiadau Llywodraeth y DU yn ceisio'i wneud. Bydd yn atal dwyn pleidleisiau post pobl drwy ei gwneud yn ofynnol i bob pleidleisiwr gyflwyno cerdyn adnabod â llun, a bydd yn mynd i'r afael â gwendidau yn y trefniadau pleidleisio drwy'r post a drwy ddirprwy.

Nawr, o ran cerdyn adnabod â llun er mwyn cael pleidleisio, mae'r Gweinidog wedi lladd ar y syniad, nid heddiw, ond ar adegau eraill hefyd. Ac eto, ei blaid ei hun a ddeddfodd i gyflwyno cardiau adnabod pleidleiswyr yng Ngogledd Iwerddon, ac rydym yn eich cymeradwyo am gymryd y cam beiddgar hwnnw. A deallaf, hyd yn oed yng nghyfarfodydd dethol y Blaid Lafur, yn aml iawn, y gofynnir i bobl ddod â chardiau adnabod â llun i brofi y cânt bleidleisio dros eu hymgeisydd etholiad priodol. Y gwir amdani yw nad yw cerdyn adnabod pleidleiswyr y bygythiad y mae'r Blaid Lafur yn honni ei fod, mae gan 98 y cant o'r etholwyr ryw fath o gerdyn adnabod â llun addas eisoes, ac i'r rhai nad oes ganddyn nhw gardiau o'r fath, mae Bil Etholiadau'r DU yn darparu ar gyfer cerdyn pleidleiswyr dewisol am ddim a fydd ar gael, fel sydd eisoes yn digwydd yng Ngogledd Iwerddon. Mae'r Comisiwn Etholiadol eisoes wedi dweud, ers cyflwyno cerdyn adnabod â llun yng Ngogledd Iwerddon, na chafwyd unrhyw achosion o ddynwared. Mae ffydd pleidleiswyr bod etholiadau'n cael eu cynnal yn dda yng Ngogledd Iwerddon yn gyson uwch nag yn unrhyw le arall yn y DU.

Felly, y realiti yw bod angen cerdyn adnabod â llun eisoes yn y rhan fwyaf o ddemocratiaethau'r Gorllewin, gan gynnwys pob un wlad yn Ewrop ac eithrio Denmarc, lle mae'n rhaid iddo fod ar gael ar gais yn unig. Felly, nid Llywodraeth y DU yn unig sydd eisiau i gerdyn adnabod pleidleiswyr gael ei gyflwyno ychwaith. Mae'r Comisiwn Etholiadol wedi'i gefnogi, ac mae Swyddfa Sefydliadau Democrataidd a Hawliau Dynol y Sefydliad ar gyfer Diogelwch a Chydweithredu yn Ewrop wedi dweud bod ei absenoldeb yn etholiadau'r DU yn risg o ran diogelwch. Nawr, rwyf eisiau gweld y risg i ddiogelwch hwnnw'n cael sylw, a dylai pob un Aelod o'r Senedd hon fod eisiau hynny hefyd.

Nawr, o ran newidiadau i bleidleisiau post a drwy ddirprwy, unwaith eto, mae'r rhain yn gwbl synhwyrol. Pam y byddai unrhyw un sy'n credu mewn etholiadau rhydd a theg eisiau rhoi'r gorau i wahardd ymgyrchwyr plaid rhag ymdrin â phleidleisiau post yn gyfan gwbl gydag eithriadau cyfyngedig yn unig, gan wneud hynny'n drosedd? Pam y byddai unrhyw un eisiau rhoi'r gorau i atal casglu pleidleisiau post drwy gyfyngu ar nifer y pleidleisiau post y gall unigolyn eu cyflwyno ar ran pobl eraill? Pam y byddai unrhyw un eisiau rhoi'r gorau i ymestyn darpariaethau cyfrinachedd sy'n diogelu pleidleisiau mewn gorsafoedd pleidleisio ar hyn o bryd i bleidleisiau absennol, gan ei gwneud yn drosedd i unigolyn geisio darganfod neu ddatgelu dros bwy y mae pleidleisiwr post wedi pleidleisio, a pham y byddai unrhyw un eisiau rhoi'r gorau i'w gwneud yn ofynnol i'r rhai sydd wedi cofrestru ar gyfer pleidlais bost, gadarnhau eu hunaniaeth drwy ailymgeisio bob tair blynedd?

A wnewch chi ddirwyn i ben nawr, Darren, os gwelwch yn dda?

Mae'r rheina'n swnio'n gwbl synhwyrol i mi—fe wnaf, fe wnes i dderbyn ymyriad.

Amser.

Bydd yr holl fesurau hyn yn amddiffyn pleidleiswyr rhag twyll ac yn gwella diogelwch ac uniondeb etholiadau a fydd yn cael eu cynnal, felly yn hytrach na chwyno amdanyn nhw, fe fyddwn yn annog Llywodraeth Cymru i wneud rhywbeth cadarnhaol. Beth am eu mabwysiadu nhw ar gyfer etholiadau'r Senedd? Beth am eu mabwysiadu nhw ar gyfer etholiadau llywodraeth leol hefyd? Byddai hynny'n gwneud pleidleiswyr yn ffyddiog bod eu pleidleisiau'n gwneud gwahaniaeth ac na fyddant yn cael eu dwyn mewn etholiad.

Mae iechyd ein democratiaeth yn seiliedig ar ymddiriedaeth—ymddiriedaeth sydd wedi bod o dan brawf sylweddol yn ddiweddar, unwaith eto, gan gastiau Aelodau Seneddol yn San Steffan a llygredd—a defnyddiaf fy ngeiriau'n ofalus—llygredd wrth wraidd y Llywodraeth. Fel pe na bai'r ail swyddi niferus sy'n talu'n dda yn ddigon, mae Llywodraeth San Steffan hefyd yn atal pobl rhag pleidleisio drwy orfodi cardiau adnabod ar bleidleiswyr. Mae'n rhyfedd, rydym yn clywed y ddadl ar hawliau sifil gan y Torïaid pan fyddan nhw yn erbyn pasbortau COVID, ond maen nhw o blaid cardiau adnabod pleidleiswyr gorfodol. Y geiniog a'r geiniogwerth, Mr Millar.

Mae Llywodraeth San Steffan ei hun yn dangos y gall 2 filiwn o bobl, gan gynnwys 100,000 o bobl yma yng Nghymru, golli'r gallu i bleidleisio oherwydd cyflwyno ID i bleidleiswyr. Mae 48 y cant o bobl du ym Mhrydain heb drwydded yrru. Ac mae hyn i gyd, fel y dywedodd y Cwnsler Cyffredinol, yn cael ei wneud er gwaethaf y dystiolaeth nad oes yna ddim problem i'w datrys. Roedd Gogledd Iwerddon yn hollol wahanol, fel rŷch chi'n gwybod yn iawn. 

Er bod etholiadau Cymru'n dod yn fwyfwy cynhwysol a democrataidd, bydd etholiadau San Steffan yn gweld cam yn ôl gyda'r Bil Etholiadau hwn, gan fynd â ni'n ôl i'r ffordd Fictoraidd o gynnal etholiadau, gyda llai o bobl yn gallu pleidleisio. Dylai'r gwaith o ddiwygio'r bleidlais fod ym maes cynhwysiant, nid gwaharddiad fel yr ydych yn ei wneud ar hyn o bryd.

Yn ôl y peilot—

Iawn, Darren. Ie.

Diolch. Rwy'n gwerthfawrogi eich bod yn derbyn yr ymyriad. Rwy'n cofio eich plaid chi a Llywodraeth Cymru yn gwneud dadleuon tebyg pan gyflwynodd Llywodraeth y DU gofrestru pleidleiswyr unigol, ac eto, er gwaethaf eich rhybuddion a'ch clychau larwm yn seinio, roedd gan y nifer fwyaf erioed o bobl hawl i bleidleisio mewn etholiad cyffredinol yn 2019, ar ôl cyflwyno'r system honno. Nawr, mae hon yn system a fydd yn cyflwyno mesurau diogelu i sicrhau mai'r sawl sy'n dod i ddweud mai dyna yw ei gyfle i bleidleisio a bod ganddo hawl i bleidleisio yw'r unigolyn hwnnw mewn gwirionedd sydd â'r hawl. Beth yw'r broblem ynghylch hynny? Rydych chi newydd bleidleisio i ganiatáu i bobl—. Rydych chi newydd bleidleisio i fynnu bod pobl yn rhannu gwybodaeth feddygol breifat er mwyn cael mynd i'r sinema—

Wel, nid ydym wedi cael y bleidlais eto, Darren, ond—

—ac eto cyfrifoldeb mwyaf unrhyw ddinesydd o unrhyw wlad—

Rydych chi wedi gwneud eich pwynt, Darren.

—yw'r cyfle i bleidleisio. Rwy'n credu bod hwn yn fater pwysicach, ac felly dylai pobl ddangos cerdyn adnabod â llun.

Darren, lle mae'r Ceidwadwyr yn methu yma yw'r ffaith nad yw hyn yn broblem. Nid yw wedi bod yn broblem gydag etholiadau yng Nghymru a Lloegr yn yr un modd ag yr oedd yng Ngogledd Iwerddon yn etholiad cyffredinol 1983. Nid oes gennym gardiau adnabod gorfodol yn y wlad hon fel sydd yn Ewrop. A ydych chi eisiau hynny, Darren Millar? A ydych chi eisiau i hawliau sifil pobl gael eu tynnu oddi arnyn nhw, bod angen cardiau adnabod gorfodol arnyn nhw, lle bynnag y maen nhw'n mynd? A'r gost—£20 miliwn fesul etholiad cyffredinol fydd cost y cardiau adnabod hyn. Nid oes eu hangen. Mae'n wastraff amser drud arall gan y Llywodraeth Geidwadol.

Maen nhw'n dweud, onid ydyn nhw—. Wel, fe soniaf am y cynllun treialu yn gyntaf, y cynllun treialu yn 2019. O'r 2,000 o bobl yn y cynllun treialu a ddaeth i bleidleisio—. Mae'n ddrwg gennyf, cafodd 2,000 o bobl eu troi i ffwrdd o'r gorsafoedd pleidleisio am nad oedd ganddyn nhw y cardiau adnabod angenrheidiol. O'r 2,000 o bobl hynny, ni ddychwelodd bron i 40 y cant. Dyna oedd cynllun treialu Llywodraeth San Steffan. Ac nid yw hynny hyd yn oed yn ystyried nad oedd pobl yn cyrraedd yn y lle cyntaf am nad oedd ganddyn nhw'r cardiau adnabod angenrheidiol. Maen nhw'n dweud, onid ydyn nhw, ni allwch roi pris ar ddemocratiaeth, ond, oherwydd eich gweithredoedd chi, gweithredoedd Llywodraeth San Steffan, byddwn ni'n gwybod yn fuan beth yw cost democratiaeth—£34, cost trwydded gyntaf gyrrwr, neu £75.50 am y fraint o gael pasbort. Yng Nghymru, mae pobl unwaith eto'n wynebu gaeaf anodd, gan wynebu ansicrwydd ofnadwy—prisiau ynni a thanwydd uchel, toriadau i gredyd cynhwysol, trethi uwch, chwyddiant cynyddol. Does dim rhaid ystyried yn rhy hir beth fydd cost cerdyn adnabod pleidleiswyr pan fydd pobl yn ei chael hi'n anodd gwresogi eu cartrefi a bwydo eu teuluoedd. [Torri ar draws.] Rydych chi'n dweud ei fod am ddim; nawr, nid oes gennym ni unrhyw fanylion am y cardiau adnabod pleidleiswyr am ddim hyn. Maen nhw'n dweud y bydd angen i gynghorau ymdrin â'r broses—cynghorau sydd eisoes yn ei chael hi'n anodd ar hyn o bryd. Rhowch fanylion y cerdyn adnabod pleidleiswyr di-dâl hwn i ni. Nid ydych chi wedi gwneud hynny. Ac, fel y dywedais i, nid yw'n rhad ac am ddim—mae'n mynd i gostio £20 miliwn fesul etholiad cyffredinol. A phwy sy'n talu am hynny? Y trethdalwyr. Mae ffyrdd gwell o wario'r arian.

Fe af at fy nghwestiynau nawr, Cwnsler Cyffredinol, ond mae gwir angen i Lywodraeth Boris Johnson fynd i'r afael â'r materion gwirioneddol yn ein gwleidyddiaeth: rhoi trefn ar gyllid gwleidyddol, dod â'r 9 miliwn o bobl nad ydyn nhw ar hyn o bryd wedi'u cynnwys ar y gofrestr etholiadol ac, yn hollbwysig, diwygio San Steffan, Tŷ'r Cyffredin a'r Arglwyddi.

Rwy'n falch, Cwnsler Cyffredinol, o weld y peilot yma. Dwi'n falch o weld y pedair ardal, eu bod nhw'n ymestyn y gallu i bleidleisio, ond dwi'n sylwi eu bod nhw i gyd yn ardaloedd trefol, poblog. Oni fyddai fe'n well cynnwys o leiaf un ardal wledig? Sut daethoch chi i benderfyniad ar ble i leoli'r pedwar maes? Mae ymchwil a gomisiynwyd gan Lywodraeth Cymru a gafodd ei gyhoeddi ym Mawrth 2020 yn dweud mai un broblem fawr i bobl ifanc o ran peidio â phleidleisio yw'r ffaith ei bod hi'n anodd iddyn nhw ei ddeall ac nad ydyn nhw yn cael digon o addysg, felly sut mae modd i chi gefnogi athrawon i ddysgu gwleidyddiaeth Cymru yn well yn yr ysgolion? Roedd hi hefyd yn siomedig iawn cyn lleied o bobl ifanc wnaeth gofrestri. Wnaeth 54 y cant ddim cofrestru—

Bydd yr Aelod yn dod i gasgliad nawr, os gwelwch yn dda.

—ond roedd y ffigur yn llawer uwch mewn ardaloedd eraill, fel Ceredigion. Ydych chi'n edrych i weld sut oedd Ceredigion wedi gallu gwneud pethau lot yn well? A hefyd, does dim data ynglŷn â gwladolion tramor sy'n byw yng Nghymru. Sut ydyn ni yn gallu cael y data yna? Ond, yn y diwedd—yn y diwedd, mae'n gyfrifoldeb arnom ni i gyd fan hyn. Mae'n warth nad oes 50 y cant o bobl Cymru yn pleidleisio yn etholiadau Senedd Cymru, ac mae yna ddyletswydd ar bob un ohonom ni o bob plaid i danio dychymyg, i danio diddordeb pobl o bob oedran ac o bob cefndir yn beth sy'n digwydd fan hyn yn ein Senedd ni. Diolch yn fawr.

Mae iechyd ein democratiaeth yn arwydd o iechyd ein cymdeithas yn fwy cyffredinol. Mae'r ddau yn anwahanadwy a dyna pam yr wyf finnau hefyd yn gwrthwynebu ymagwedd y Llywodraeth Geidwadol yn San Steffan o ran cyflwyno cardiau adnabod pleidleiswyr ar gyfer etholiadau a gadwyd yn ôl. Mae'n ymagwedd gywilyddus a dan din i danseilio democratiaeth. Mae'r modd y mae'r Ceidwadwyr yn difreinio rhan sylweddol o'r boblogaeth sydd heb gardiau adnabod pleidleiswyr yn arwydd o'u dull o lywodraethu'n fwy cyffredinol. Mae tystiolaeth yn awgrymu mai'r rhai y mae angen clywed eu lleisiau fwyaf—pobl ifanc, pobl dduon, Asiaidd ac ethnig leiafrifol a phobl o gefndiroedd tlotach yw'r lleiaf tebygol o fod â math o gerdyn adnabod pleidleiswyr, ac felly byddan nhw'n cael eu difreinio rhag pleidleisio mewn etholiadau a gadwyd yn ôl. Yn union fel llawer o bobl, pan fyddaf yn curo drysau, fy nod—

Jane, a wnewch chi dderbyn ymyriad o'r Siambr? Gwnewch. Iawn, Darren.

Diolch. Rwy'n gwerthfawrogi'r cyfle i wneud ymyriad, ac rwy'n gwerthfawrogi ei bod yn anodd drwy Zoom. Rydych newydd grybwyll mai lleiafrifoedd ethnig fydd y rhai yr effeithir arnyn nhw fwyaf gan y cais am gerdyn adnabod pleidleiswyr hwn. Nid yw hynny'n cael ei ategu gan yr ystadegau a ddarparwyd gan y Comisiwn Etholiadol. Maen nhw'n awgrymu bod gan 99 y cant o bobl o leiafrifoedd ethnig gardiau adnabod pleidleiswyr—bod ganddyn nhw ddogfennau adnabod a fyddai'n addas fel dogfennau adnabod pleidleiswyr—o'i gymharu â 98 y cant o'r boblogaeth gyffredinol.

Diolch, Darren. Rwyf am ddod at eich tystiolaeth—sydd, yn fy marn i, yn ddewisol iawn—gan y Comisiwn Etholiadol, ac rwyf am barhau.

Pan fyddaf yn curo ar ddrysau, fy nod yw ymgysylltu pobl yn y broses ddemocrataidd gymaint â phosibl. Felly, mae ceisio dwyn perswâd pobl i bleidleisio, na fydden nhw fel arfer, pan fydd gofyniad ychwanegol, yn mynd i fod yn llawer anoddach. Diolch i Lywodraeth Cymru am beidio â newid ein cyfreithiau mewn cysylltiad â chardiau adnabod pleidleiswyr ar gyfer etholiadau.

A chyn imi orffen, hoffwn wneud sylwadau ar welliant y Ceidwadwyr, os caf i, Dirprwy Lywydd. Mae'r Ceidwadwyr wedi honni yn eu gwelliant nhw heddiw fod cyflwyno cardiau adnabod pleidleiswyr ar gyfer etholiadau rywsut yn cael ei gefnogi gan y Comisiwn Etholiadol a sawl sefydliad arall. Felly, dim ond i gymryd y Comisiwn Etholiadol, mae'n gorff annibynnol, nad yw â barn ar faterion polisi pleidiol, ac, am bob sefydliad y gall y Ceidwadwyr ei enwi sydd o blaid cyfreithiau cardiau adnabod pleidleiswyr yn y DU, gallaf enwi mwy o lawer sydd yn erbyn, megis y Gymdeithas Diwygio Etholiadol, Ymgyrch y Bleidlais Ddu, Unlock Democracy, OpenDemocracy ac ati.

Yn olaf, rwyf wedi fy syfrdanu'n llwyr gan anghysondeb gwybyddol rhai o'r Aelodau Ceidwadol ar y mater hwn. Fel y clywsom ni, maen nhw'n honni ar y naill law eu bod am ddiogelu rhyddid ac maen nhw'n rhybuddio am gymdeithas o siecbwyntiau fel y'i gelwir wrth drafod materion pasbort, ond, ar y mater hwn, maen nhw'n pwyso am system sy'n eithrio pobl rhag cymryd rhan yn ein proses ddemocrataidd—tystiolaeth unwaith eto mai dim ond sefyll dros ryddid pan fydd hynny'n gyfleus iddyn nhw y mae'r Ceidwadwyr. Diolch—diolch yn fawr iawn.

Yr un cam sydd wedi cynyddu nifer y bobl sy'n pleidleisio yn yr etholiad yw'r bleidlais drwy'r post sy'n cael ei darparu ar gais. Yn anffodus i ddemocratiaeth, mae'r Gweriniaethwyr Americanaidd a'r Ceidwadwyr Prydeinig eisiau gael gwared ar bleidleiswyr o ddemograffeg sy'n anffafriol iddyn nhw ac i wneud pleidleisio'n anos i'r bobl hynny.

Mae pawb yn credu y dylai etholiadau yng Nghymru fod yn rhydd ac yn deg. Os ydym ni eisiau hynny, y ffordd orau ymlaen yw gorfodi gwariant etholiadol a sicrhau bod gwariant etholaethol yn cael ei ddangos fel gwariant etholaethol, nid fel gwariant cenedlaethol.

Mae Bil Etholiadau Llywodraeth y DU naill ai'n ymdrin â phroblem nad yw'n bodoli neu'n ceisio atal etholwyr rhag pleidleisio—fe adawaf i chi ddod i'ch casgliadau eich hun. Ein her fwyaf yw cael pleidleiswyr i bleidleisio. Yn etholiad y Senedd eleni, roedd y nifer a bleidleisiodd yn Nwyrain Abertawe yn 35.41 y cant, gyda dim ond Merthyr Tudful a Rhymni, sef 34.8 y cant, yn is. Er mai 2021 oedd â'r nifer uchaf a bleidleisiodd ers sefydlu'r Senedd, mae'n dal i fod 50 y cant yn brin. Un o swyddogaethau ymgeiswyr a'u timau ymgyrchu yw ennyn brwdfrydedd pobl i bleidleisio. Yn bendant, nid yw unrhyw beth sy'n ei gwneud yn anos eu cael nhw allan i bleidleisio yn mynd i helpu. Mae rhai pobl yn credu nad yw pwy sy'n cael ei ethol yn bwysig er gwaethaf y dystiolaeth ar eu cyfer ar y gwahanol ymatebion ar bynciau fel COVID a'r ardaloedd sy'n dod o dan reolaeth y Senedd. Faint yn anos fydd hi i gael pobl i bleidleisio os oes rhaid iddyn nhw ddod o hyd i rywbeth y gallan nhw ei ddangos i brofi pwy ydyn nhw? Mae'n mynd i'w gwneud hi'n anos fyth—

A wnewch chi dderbyn ymyriad?

Gwnaf.

Mae'n rhaid i bobl ddarparu dogfen adnabod â llun er mwyn casglu parsel o'r Post Brenhinol y dyddiau hyn. Pam ar y ddaear y mae hynny'n cael ei ystyried yn ofyniad cwbl resymol, o'i gymharu â phobl sy'n gorfod cyflwyno dogfennau adnabod â llun er mwyn manteisio ar eu cyfle democrataidd a phleidleisio?

Diddorol iawn, Darren, ond dydyn nhw ddim.

Ydyn, maen nhw'n gwneud hynny.

Dydyn nhw ddim.

Maen nhw yn gwneud hynny.

Y tro nesaf y bydd gennyf barsel gallwch ddod gyda mi i'w gasglu; dangosais fy ngherdyn credyd ac fe wnaethon nhw ei roi i mi.

Ond, ers etholiad 1992, pan bleidleisiodd 77.7 y cant o'r boblogaeth, mae nifer y pleidleiswyr a bleidleisiodd wedi gostwng ac wedi aros yn isel. Yr hyn sydd ei angen arnom yw cael mwy o bobl i bleidleisio, yn hytrach na cheisio ei gwneud yn anos i'r rhai sy'n chwarae gyda'r syniad o bleidleisio i bleidleisio.

O ran newid y system etholiadol, mae ymgyrch dros y bleidlais sengl drosglwyddadwy, sef STV. STV yw'r system etholiadol a ddefnyddir ar gyfer etholiadau cynghorau yn yr Alban ac ar gyfer Senedd Iwerddon, y Dáil. Gwendid mwyaf STV yw bod yn rhaid i chi ddyfalu faint o seddi y gallwch eu hennill gydag ymgeiswyr enwebedig. Yn etholiad cyffredinol Iwerddon yn 2020, ni chafodd Sinn Féin, er iddi dderbyn y pleidleisiau dewis cyntaf mwyaf ledled y wlad, y nifer fwyaf o seddi. Er gwaethaf y ffaith iddyn nhw guro Fianna Fáil o 535,995 o bleidleisiau i 484,320, yn y diwedd roedd ganddyn nhw un sedd yn llai. Cymerodd 12,745 o bleidleisiau i ethol pob Aelod Fianna Fáil, ond 14,476 i ethol Aelod o Sinn Féin—yr oedden nhw'n dyfalu'n anghywir ynghylch nifer y seddi y gallent eu hennill. Felly, mae STV yn llai o system gyfrannol ac yn fwy o gêm ddyfalu fedrus.

A yw'n syndod—[Torri ar draws.]—bod yr Alban, er ei bod yn ei defnyddio ar gyfer etholiadau cyngor, wedi penderfynu peidio â'i defnyddio ar gyfer etholiadau seneddol yr Alban? Ardal Cyngor Highland Wester Ross, Strathpeffer a Lochalsh yw'r enghraifft glasurol o ward maint cyngor—nid yn unig y ward fwyaf yn y DU, mae'n fwy yn ei hardal na 27 o 32 o gynghorau'r Alban. Hefyd, mae tua'r un maint â Trinidad a Tobago. Yna mae angen y boblogaeth ar gyfer y wardiau hyn er mwyn caniatáu i STV weithredu'n effeithiol. Mae gan Ward 1 Glasgow etholaeth o 30,000, tua dwy ran o dair o boblogaeth etholaeth Senedd Aberconwy. Gan droi at Glasgow Govan, llwyddodd Llafur i gyrraedd y brig gyda 1,520, yr SNP yn dod yn ail ac yn drydydd gyda 1,110 a 1,096 o bleidleisiau yr un, a'r ymgeisydd Gwyrdd yn gwthio'r ail ymgeisydd Llafur allan i ennill y bedwaredd sedd. Er mai'r SNP gafodd y dewis cyntaf ar gyfer y ddau ymgeisydd a oedd yn agos iawn at ei gilydd, ni wnaeth Llafur, ac felly, er iddyn nhw gyrraedd y brig, dim ond un o'r pedair sedd a enillwyd ganddyn nhw yn y diwedd.

I grynhoi ynghylch y bleidlais sengl drosglwyddadwy, mae angen iddi gwmpasu ardal ddaearyddol fawr iawn, mae angen poblogaeth fawr arni, mae'n ei gwneud yn llawer anos i etholwyr adnabod ymgeiswyr—ac un peth y gallem i gyd gytuno arno yw ei bod yn bwysig bod etholwyr yn adnabod ymgeiswyr, yn gallu cwrdd â'u hymgeisydd ac adnabod rhywun o'u cymuned eu hunain—mae'n golygu dyfalu nifer y seddi yr ydych yn mynd i'w hennill, a phleidleiswyr yn pleidleisio dros ymgeiswyr y pleidiau.

Cefais ymyriad gan fy nghyd-Aelod Alun Davies ar ei eistedd yn dweud bod y cyntaf i'r felin hefyd yn ymwneud â dyfalu, ond nid yw hyn yn wir, oherwydd mae'r cyntaf i'r felin yn ymwneud â chael y nifer fwyaf o bleidleisiau. Felly, rydych chi'n rhoi eich ymgeiswyr yno ac nid oes rhaid i chi ddyfalu'r drefn y maen nhw'n mynd i ymddangos. 

Na, wnes i ddim dweud hynny.

Do.

Yr hyn a ddywedais oedd nad yw'r cyntaf i'r felin yn system gyfrannol ac nad yw'n deg, ac nid yw'n darparu unrhyw fath o gymesuredd.

Wel, yn sicr nid yw'n gwneud hynny, ond—

Mae'n rhoi Llywodraethau Torïaidd i ni.

Mae hefyd yn rhoi Llywodraethau Llafur i ni, ac ystyriwch hyn: pe na baem erioed wedi cael y cyntaf i'r felin, ni fyddem wedi cael y gwasanaeth iechyd gwladol oherwydd byddai'r Ceidwadwyr a'r Rhyddfrydwyr, fel yr oedden nhw bryd hynny, wedi dod at ei gilydd yn 1945 i gymryd rheolaeth a bydden nhw wedi rheoli byth ers hynny. Cofiwch, y Rhyddfrydwyr yw adain chwith y Blaid Geidwadol.

Mae'r ffaith ein bod yn cael y ddadl hon heddiw yn brawf, os oes angen prawf erioed, fod y Llywodraeth Lafur hon yng Nghymru yn brin o syniadau, allan o'i dyfnder ac wedi drysu. Dyma ni, yn eistedd yma chwe mis ers etholiadau'r Senedd a gallaf gyfrif nifer y dadleuon gan Lywodraeth Cymru ar fy mysedd. A ydym yn trafod y materion mawr sy'n wynebu Cymru a sut yr ydym yn mynd i'w datrys? Na. Yma mae gennym dacteg tynnu sylw arall eto—'Edrychwch draw acw, mae Llywodraeth y DU yn ddrwg'—gan obeithio y bydd y cyhoedd yng Nghymru yn anghofio am eich methiannau chi: nid ydych yn mynd i'r afael â'r ôl-groniad o restrau aros; eich methiant i fynd i'r afael â'r argyfwng recriwtio gofal cymdeithasol; eich methiant i gynnal ymchwiliad COVID yng Nghymru. Os parhewch i siarad am faterion cyfansoddiadol, efallai na fydd pleidleiswyr yn sylwi ar eu gwasanaethau cyhoeddus yn chwalu o'u cwmpas—'Gadewch i ni ganolbwyntio ar yr hyn y mae Llywodraeth y DU yn ei wneud i etholiadau. Os dywedwn wrth bobl fod y Torïaid drwg yn ceisio eu hatal rhag pleidleisio, efallai y byddan nhw'n pleidleisio dros Lafur Cymru yn lle hynny'. 

Y drafferth yw, nid yw'n wir. Mae Llywodraeth y DU yn ceisio diogelu ein hetholiadau, etholiadau sy'n agored i dwyll. Dyna farn y Comisiwn Etholiadol a nifer o sefydliadau rhyngwladol. Y Comisiwn Etholiadol a argymhellodd gyflwyno cardiau adnabod pleidleiswyr. Cododd Swyddfa Sefydliadau Democrataidd a Hawliau Dynol y Sefydliad ar gyfer Diogelwch a Chydweithredu yn Ewrop, sefydliad sy'n arsylwi etholiadau ledled y byd, bryderon am y gwendidau maen nhw wedi'u gweld yn systemau pleidleisio'r DU sy'n eu gwneud yn agored i dwyll. Gwireddwyd eu pryderon yn Tower Hamlets yn ystod etholiadau maer 2014, a chanfu'r Uchel Lys dystiolaeth o dwyll eang gan bleidleiswyr. Dyma'r hyn a sbardunodd Lywodraeth y DU i weithredu, camau a oedd wedi'u hystyried yn ofalus a'u profi'n eang. Fe wnaethon nhw brofi gwahanol systemau adnabod pleidleiswyr yn ystod etholiadau yn 2018 a 2019. Fe wnaethon nhw sefydlu system o ddarparu dogfennau adnabod pleidleiswyr am ddim i'r rhai nad oedd ganddyn nhw unrhyw fath o ddogfennau adnabod, gan ladd y ddadl ffug honno am byth.

Pam mae'r chwith yn ofni cardiau adnabod pleidleiswyr gymaint, a pham y maen nhw yn parhau i gyflwyno dadleuon ffug yn erbyn cynnal etholiadau rhydd a theg? Siawns nad ydyn nhw ddim yn esgusodi twyll pleidleisio. Yr un ddadl a glywaf dro ar ôl tro yw nad oes tystiolaeth o dwyll o'r fath yn digwydd yng Nghymru ac felly nid oes angen cardiau adnabod pleidleiswyr arnom ar gyfer etholiadau Cymru. Wel, nid yw'r lle hwn erioed wedi dioddef ymosodiad terfysgol, felly pam yr ydym yn trafferthu cael swyddogion diogelwch a'r heddlu arfog? Mae'n ddadl hurt. Rydym yn rhoi mesurau ar waith i atal ymosodiadau o'r fath ac i rwystro ymosodiadau o'r fath, ac yn union fel yr ydym yn amddiffyn ein sefydliadau democrataidd, felly hefyd y dylem ni amddiffyn ein democratiaeth. Ond gadewch i ni fod yn glir, nid yw Llywodraeth y DU yn cyflwyno cardiau adnabod pleidleiswyr ar gyfer y Senedd nac etholiadau lleol, oherwydd nid yw hynny o fewn eu cylch gwaith. Mae'r cynigion hynny ar gyfer etholiadau Senedd y DU ac etholiadau lleol Lloegr, a hoffwn i'r lle hwn ddilyn yr un peth er mwyn diogelu ein hetholiadau yng Nghymru. Ond mewn gwirionedd, ni fydd byth yn digwydd cyn belled â bod gennym ni Lywodraeth yng Nghymru sy'n hapus i'w gwneud hi'n hawdd i bobl ddiegwyddor danseilio ewyllys yr etholwyr. Diolch yn fawr. 

Rwy'n credu ei bod yn anodd tanseilio ewyllys etholwyr sy'n pleidleisio drosoch. Mae'n un o'r dadleuon mwy anarferol yr wyf wedi'i chlywed ers peth amser. Ond rwy'n credu ei bod yn iawn ac yn briodol ein bod yn trafod ein democratiaeth a sut i ddyfnhau ac ehangu'r ddemocratiaeth honno, ac mae'n iawn ac yn briodol ein bod yn ei wneud nawr, yr adeg hon o'r flwyddyn. Y penwythnos diwethaf, yr oeddem yn nodi pen-blwydd gorymdaith y Siartwyr i Gasnewydd, lle gadawodd y Siartwyr Dredegar a Nant-y-glo a gorymdeithio dros ddemocratiaeth ac ymgyrchu a marw dros ddemocratiaeth, oherwydd mae democratiaeth yn rhywbeth y mae gormod ohonom yma ac mewn mannau eraill yn ei gymryd yn ganiataol, ac mae pobl yn ymgyrchu ac yn marw dros ddemocratiaeth mewn gwahanol rannau o Ewrop bob dydd o'r flwyddyn, a dylem gydnabod hynny, ac ni ddylem byth gymryd unrhyw rannau o'n democratiaeth yn ganiataol. Mwynheais gyfraniad agoriadol y Gweinidog, y Cwnsler Cyffredinol, ar y mater hwn. Mae'n un o'r meysydd hyn lle, i mi, mae cyd-ddigwyddiad hapus o ymarferoldeb ac ymrwymiad athronyddol yn dod at ei gilydd yn y ddadl hon. Mae'n iawn ac yn briodol bod Llywodraeth Cymru yn chwilio'n gyson am ffyrdd o ehangu cyfranogiad yn ein democratiaeth, ac rwy'n ddiolchgar i'r Gweinidog ac rwy'n falch o weld bod Blaenau Gwent wedi'i gynnwys yn y treialon hyn, ac edrychaf ymlaen at chwarae fy rhan i sicrhau y gallwn sicrhau bod mwy o bobl yn chwarae rhan mewn etholiadau democrataidd a chyfranogiad democrataidd nag a wnaethon nhw yn y gorffennol, ac edrychaf ymlaen at gael sgyrsiau gyda'r Gweinidog ynghylch sut y gellir cyflawni hynny.

Ond mae'n gwbl hanfodol, ac yn sicr yn ystod fy nghyfnod yn y Llywodraeth, roeddwn yn falch iawn o gynnig deddfwriaeth a oedd yn ymestyn yr etholfraint i bobl ifanc 16 ac 17 oed. Roeddwn yn falch iawn o archwilio ffyrdd gwahanol o alluogi holl drigolion Cymru i gymryd rhan yn etholiadau Cymru. Un o'r agweddau mwyaf trawiadol ar y ddadl hon yw mai cyfraniad y Ceidwadwyr ati yw ceisio atal pobl rhag pleidleisio a pheidio ag annog mwy o bobl i bleidleisio. Mae'n gyfraniad eithriadol i unrhyw ddadl ddemocrataidd. Ac yn rhy aml o lawer—a dywedaf hyn wrthych chi gyda mwy o dristwch nag o ddicter—yr ydym i gyd yn cymryd ac yn dysgu llawer o'r Unol Daleithiau; mae rhai pethau na ddylai byth groesi Môr Iwerydd. Mae ymrwymiad y Blaid Weriniaethol i ddifreinio gwahanol rannau o boblogaeth America yn un o'r pethau nad ydym eisiau eu gweld yn y wlad hon. Derbyniaf yr ymyriad. 

Rwy'n ddiolchgar i chi am dderbyn yr ymyriad. Nid yw hyn yn ymwneud â mewnforio pethau o'r Unol Daleithiau. O ran cardiau adnabod â llun er mwyn pleidleisio, dyma sy'n arferol ar draws Ewrop gyfan. Ni yw'r eithriad. Ni yw'r unig rai sydd heb y rhain, ar wahân i Ogledd Iwerddon, cyn belled ag y mae'r DU yn y cwestiwn, fe'u cyflwynwyd yno gan eich Llywodraeth Lafur. A ydych chi felly'n ymgyrchu i gael gwared ar gardiau adnabod â llun yng Ngogledd Iwerddon?

Un o rannau mwy siomedig y Bil Etholiadau gan Lywodraeth y Deyrnas Unedig yw ei bod yn cymryd ystod eang o bwerau gwahanol, ac nid oes yr un o'r pwerau hynny'n ceisio annog cyfranogiad. Nid oes yr un ohonyn nhw'n ceisio ymestyn y cyfranogiad yn y broses ddemocrataidd. Mae pob un ohonyn nhw yn ceisio lleihau cyfranogiad democrataidd, ac rwy'n credu beth bynnag yw'r mater unigol—rydych chi wedi siarad am gardiau adnabod pleidleiswyr y tro hwn, ond beth bynnag yw'r mater—mae angen inni ddiogelu ein democratiaeth. Cytunaf â chi ar hynny. Rwy'n credu eich bod wedi dewis y mater anghywir i ganolbwyntio arno y prynhawn yma. Credaf fod materion eraill, a deuaf at y rheini cyn imi gloi, ond mae angen mawr i ni barhau i edrych yn ddychmygus ac yn greadigol, i edrych i weld sut y gallwn ni annog mwy o bobl i bleidleisio ac annog pobl i bleidleisio mewn gwahanol ffyrdd. Hoffwn weld, Gweinidog—a gobeithio y byddwch yn gallu ymdrin â hyn yn eich ateb i'r ddadl hon—sut y gallwn gyflwyno pleidleisio aml-ddiwrnod i sicrhau y gall pobl bleidleisio dros benwythnos, er enghraifft, yn hytrach nag ar ddydd Iau yn unig. Sut y gallwn ni gyflwyno pleidleisio electronig i sicrhau y gall pobl bleidleisio o le bynnag y maen nhw'n digwydd bod? Sut y gallwn sicrhau bod y cofrestrau etholiadol i gyd yn electronig fel y gallwn bleidleisio yng Ngorllewin Clwyd neu Bontypridd neu Flaenau Gwent, a gallai'r Aelod dros Orllewin Clwyd bleidleisio ym Mlaenau Gwent hefyd, er mwyn sicrhau bod gennym y cyfranogiad mwyaf posibl, er mwyn sicrhau bod y dechnoleg sydd ar gael i ni yn cael ei defnyddio i sicrhau'r cyfranogiad mwyaf posibl? Gobeithio y gallwn ni wneud hynny.

Wrth gloi, Dirprwy Lywydd, mae dau beth y byddwn i'n gofyn am gefnogaeth Llywodraeth Cymru ar eu cyfer i ddiogelu uniondeb ein hetholiadau. Yn gyntaf oll, grymuso'r Comisiwn Etholiadol i reoleiddio mynediad at gyllid tramor, i arian tywyll yr ydym wedi'i weld yn llygru ein gwleidyddiaeth yn ystod y blynyddoedd diwethaf, a hefyd i rymuso naill ai Ofcom neu'r Comisiwn Etholiadol i reoleiddio'r gamwybodaeth a'r gamwybodaeth fwriadol a welsom dros y blynyddoedd diwethaf. Dyna lle mae ein democratiaeth yn cael ei thanseilio. A dywedaf wrthych nawr, Darren Millar, i le mae hynny'n mynd â ni: mae'n mynd â ni i'r Capitol yn America ar 6 Ionawr yn gynharach eleni. Dyna i le mae'r math hwnnw o wleidyddiaeth yn mynd â ni. Yn gyntaf, rydych yn ceisio atal pobl rhag pleidleisio, rydych yn rhoi'r holl rwystrau o flaen pobl i'w hatal rhag pleidleisio, rydych yn chwarae â ffiniau etholaethau ac, os bydd hynny i gyd yn methu, rydych yn defnyddio twyllwybodaeth a chamwybodaeth i danseilio uniondeb etholiad a cheisio dymchwel eich democratiaeth yn hytrach nag ildio.

A'r pwynt olaf—

Mae'n rhaid i'r Aelod gloi nawr.

Y pwynt olaf yr hoffwn ei wneud yw mai'r hyn sy'n eithrio etholwyr fwyaf yw'r drefn y cyntaf i'r felin, a gobeithiaf y byddwn ni'n gallu cyflwyno cynrychiolaeth gyfrannol—cynrychiolaeth gyfrannol deg—STV, i sicrhau bod pawb yn cael eu cynnwys wrth ddewis pwy sy'n eu cynrychioli ac nid dim ond pobl sy'n digwydd byw mewn etholaethau lle mae'r rhan fwyaf o bobl yn cytuno â'u dewisiadau.

Rwyf yn dal i synnu at y sylwadau sy'n ceisio awgrymu bod cysylltiadau rhwng terfysg y Capitol a'r drafodaeth ar gynhwysiant pleidleiswyr yma heddiw. Ond diolch i'r Llywodraeth am gyflwyno'r ddadl heddiw.

Yn gyntaf, hoffwn ddechrau ailadrodd y pwyntiau y mae Aelodau wedi'u codi eisoes: pwysigrwydd etholiadau rhydd a theg. Rwy'n cefnogi symudiadau i sicrhau bod gan y rhai sy'n gymwys i bleidleisio y gallu gwybodus i wneud hynny'n hawdd ac yn hyderus. Ac ar y ffydd honno yn y system etholiadol yr wyf innau eisiau canolbwyntio fy nghyfraniad yma heno. Mae ffydd ac ymddiriedaeth mewn unrhyw Lywodraeth yn dechrau gyda'r bleidlais ac mae uniondeb y bleidlais hon yn sylfaen i ddemocratiaeth, fel y soniodd Mr ab Owen yn ei gyfraniad. A daw'r cyfan sydd gan genedl ddemocrataidd deg i'w gynnig o'r gallu hwnnw i fod â ffydd ac ymddiriedaeth yn y bleidlais honno. Os na ellir ymddiried yn y bleidlais hon, yna mae amheuaeth ynghylch gwneud penderfyniadau yn codi ar draws pob haen o lywodraeth. Wrth bleidleisio, mae angen i bobl ymddiried yn llwyr yn y broses, a dyma pam y dylem bob amser geisio addasu a gwella'r broses bleidleisio, sef yr hyn y mae Bil Etholiadau'r DU yn ceisio'i wneud yn fy marn i.

Fel y dywed gwelliant y Ceidwadwyr a gyflwynwyd gan fy nghyd-Aelod Darren Millar, dylai etholiadau yng Nghymru fod yn rhydd ac yn deg. Yn anffodus, mae tystiolaeth, serch hynny, nad yw rhannau o'n cymdeithas yn teimlo'n rhydd ac yn deg wrth bleidleisio. Ac eto, Mr ab Owen, fe ddywedoch chi nad yw camddefnydd etholiadol yn broblem, ond yn adroddiad 'Diogelu'r bleidlais' a edrychodd ar dwyll etholiadol yn 2016, canfu'r adroddiad fod twyll etholiadol yn arbennig o gyffredin ac yn risg mewn cymunedau pan oedd hawl unigolyn i bleidleisio'n gyfrinachol mewn perygl, gyda thystiolaeth o bwysau'n cael ei roi ar fenywod a phobl ifanc yn arbennig i bleidleisio yn ôl ewyllys pobl eraill. Ac rwy'n siŵr y byddai Aelodau ar draws y Siambr hon yn cytuno nad yw'n iawn i fenywod a phobl ifanc deimlo pwysau wrth bleidleisio, ac mae angen mynd i'r afael â hyn ar frys. Ategir hyn hefyd gan ymchwil—soniaf amdano eto; rydym yn chwarae gêm o bingo yma heddiw—y Comisiwn Etholiadol, sy'n dangos nad yw llawer o bobl yn hyderus o ran diogelwch ein system bleidleisio, gyda 66 y cant o'r cyhoedd yn dweud y byddai gofyniad i ddangos cerdyn adnabod mewn gorsafoedd pleidleisio yn gwneud iddyn nhw deimlo'n fwy hyderus. A dim ond yn y ddadl ddiwethaf yr oedd Aelodau ar draws y Siambr hon yn canmol y ffaith y dylem fod yn gwrando ar farn boblogaidd aelodau'r cyhoedd—byddai 66 y cant ohonyn nhw eisiau gweld cardiau adnabod pleidleiswyr yn yr orsaf bleidleisio. Gyda'r wybodaeth hon, mae'n bwysig nodi, fel y soniwyd eisoes, fod y Comisiwn Etholiadol, corff annibynnol, unwaith eto, yn gosod safonau ar gyfer sut y dylid cynnal etholiadau gan gefnogi cardiau adnabod pleidleiswyr.

Gan ddod at gynnig Llywodraeth Cymru, maen nhw'n datgan y bydd system adnabod pleidleiswyr yn atal pleidleisio ac yn amddifadu pobl yng Nghymru o'u hawliau democrataidd sylfaenol. Mae hwn yn honiad beiddgar, a dweud y lleiaf. Wrth gwrs, mae angen i ni sicrhau bod cyflwyno cardiau adnabod pleidleiswyr yn gweithio, ac onid yw'n wych bod tystiolaeth ar draws cenhedloedd bod system adnabod pleidleiswyr yn gweithio? Rwy'n synnu clywed nad yw rhai o'r Ewrogarwyr yn yr ystafell heddiw eisiau efelychu'r hyn sy'n digwydd ar draws y cyfandir, gyda 47 o wledydd eraill—47 o wledydd eraill—yn Ewrop â gofynion cardiau adnabod pleidleiswyr llawn. Ac, wrth gwrs, fel y soniwyd eisoes heddiw, yn nes at adref, yn yr etholiad cyffredinol cyntaf ar ôl cyflwyno cardiau adnabod â llun, roedd y nifer a bleidleisiodd yng Ngogledd Iwerddon yn uwch nag yng Nghymru, Lloegr a'r Alban. Felly, mae'r sylwadau a wnaed o ran atal pleidleiswyr—[Torri ar draws.] Mae'n ddrwg gennyf, Mr Hedges, a oeddech eisiau ymyrryd?

Ond, roedd yn uwch o'r blaen hefyd. Yn hanesyddol, mae Gogledd Iwerddon wedi bod â nifer uchel iawn o bleidleiswyr. Mae ychydig fel dweud bod y nifer a bleidleisiodd ym Mrycheiniog a Maesyfed yn uwch nag ym Mlaenau Gwent neu Ddwyrain Abertawe.

Felly, gan ddod yn ôl at yr ensyniad y byddai dull adnabod pleidleiswyr yn atal pleidleisio ac yn amddifadu pobl o'u hawliau democrataidd sylfaenol, mae'n amlwg nad yw wedi cael unrhyw effaith yng Ngogledd Iwerddon. Ac mae gennym broblem yn etholiadau'r Senedd ac mae'n rhaid i ni wynebu hyn: pleidleisiodd 46.6 y cant o bobl yn etholiadau mis Mai o'i gymharu â 67 y cant yn etholiadau cyffredinol y DU. Efallai y bydd gan Lywodraeth y DU syniadau da yma ynghylch sut y gallwn sicrhau hyder pleidleiswyr adeg yr etholiad.

Rwyf yn ymwybodol o amser, Dirprwy Lywydd, felly symudaf ymlaen. I gloi, felly, mae'n hanfodol bwysig ein bod yn parhau i gynyddu uniondeb pleidleisio, gan sicrhau bod pobl yn teimlo'n ddiogel, yn ddiogel ac yn rhydd wrth bleidleisio, a sicrhau bod pobl yn gallu pleidleisio'n deg. Mae gennym Fil Etholiadau Llywodraeth y DU, gyda chefnogaeth y Comisiwn Etholiadol ac a gefnogir gan y cyhoedd, i atal twyll pleidleiswyr, sy'n gweithio'n llwyddiannus ar draws llawer o wledydd eraill ledled y byd. Ac eto, rydym yma eto'n clywed Llywodraeth Cymru yn lladd ar Lywodraeth y DU fel arfer. Rwy'n annog pob Aelod i wrthod cynnig Llywodraeth Cymru a chefnogi ein gwelliant Ceidwadol i roi'r diogelwch a'r tegwch y maen nhw'n eu haeddu i'r pleidleiswyr hynny. Diolch yn fawr iawn.

Rwy'n siŵr y bydd pob Aelod yn cytuno y dylai etholiadau fod yn deg, yn agored ac yn hygyrch. Dylem fod yn annog cynifer o etholwyr i gymryd rhan yn ein democratiaeth â phosibl, a theimlo'n rymus i gael eu lleisiau wedi'u clywed y tu hwnt i'r cyfnod pleidleisio. Rwyf yn croesawu'r chwe egwyddor a nodwyd gan y Cwnsler Cyffredinol, sydd i'w defnyddio fel meincnod ar gyfer yr agenda diwygio etholiadol. Mae'n bwysig bod pleidleisio mor syml ac mor agos â phosibl at ein bywydau bob dydd. Roeddwn yn falch o glywed y bydd cynllun treialu ar gyfer etholiadau llywodraeth leol y flwyddyn nesaf yn cynnwys myfyrwyr yn gallu pleidleisio yn eu coleg. Roedd gostwng yr oedran pleidleisio i 16 yn gam cadarnhaol iawn ac mae'n rhaid i Lywodraeth Cymru wneud popeth o fewn ei gallu i ymgysylltu â phleidleiswyr ifanc. Edrychaf ymlaen at weld canlyniadau cynlluniau treialu Llywodraeth Cymru, megis pleidleisio cynnar, i foderneiddio etholiadau yng Nghymru a gobeithio y bydd yn arwain at fwy o bobl yn pleidleisio a chymryd rhan. 

Rwyf hefyd, fodd bynnag, yn pryderu'n fawr am effaith ei gwneud yn ofynnol i bleidleiswyr gael dull adnabod ar gyfer etholiadau cyffredinol a'r effaith y bydd yn ei chael ar yr etholwyr, gan eu hamddifadu o'u hawl ddemocrataidd i gymryd rhan mewn etholiadau. Mae'r dystiolaeth yn glir iawn o ran nifer yr achosion, fel y soniwyd eisoes, a'r euogfarnau am dwyll pleidleiswyr a ddigwyddodd yn etholiad cyffredinol 2019—dim ond pedwar euogfarn a dau rybudd yn y Deyrnas Unedig gyfan—prin eu bod yn gyfiawnhad dros gyflwyno gwiriadau adnabod, fel y soniwyd yn gynharach. Bydd y symudiad gan y Llywodraeth Dorïaidd yn San Steffan yn debygol iawn o leihau'r nifer sy'n pleidleisio mewn etholiadau, yn enwedig ymhlith cymunedau mwy difreintiedig ac ymylol. Gallwn eisoes weld hyn yn yr Unol Daleithiau: po gyfoethocaf yr ydych, y mwyaf tebygol yr ydych o gael dull adnabod. Mae gosod rhwystrau diangen a di-sail rhag cymryd rhan yn ein democratiaeth fel hyn yn gibddall ac nid yw'n cydnabod manteision cynhenid gwell cyfranogiad yn ein democratiaeth a grymuso dinasyddion. Wel, rwy'n gobeithio y bydd Llywodraeth y DU yn ailystyried ei phenderfyniad i wneud mynediad i'n democratiaeth yn anos ac yn dilyn arweiniad Llywodraeth Cymru wrth foderneiddio'r ffordd y gallwn bleidleisio. Diolch.

Galwaf ar y Cwnsler Cyffredinol i ymateb i'r ddadl.

Diolch, Dirprwy Lywydd. A gaf i, cyn i mi ddechrau fy mhrif grynhoad, ddweud fy mod wedi bod yng Ngholeg Gwent ddoe ym Mlaenau Gwent, yn etholaeth yr Aelod, ac wedi cwrdd â grŵp eithaf mawr o bobl ifanc, ac a gaf i ddweud am argraff mor dda yr oedden nhw wedi creu arnaf? Ond, anfonodd un ohonyn nhw e-bost ataf, a gefais y bore yma, ac fe hoffwn i ddarllen hwn, oherwydd mae'n ateb rhai o'r pwyntiau a godwyd.

'Fy enw i yw Maddy Dhesi. Rwy'n 18 oed ac o Wrecsam a'r tro cyntaf i mi bleidleisio oedd mis Mai eleni. Pe bawn wedi bod angen dull adnabod i bleidleisio am y tro cyntaf, nid wyf yn credu y byddwn i wedi gallu pleidleisio. Fy nghais am drwydded dros dro oedd y ffurflen swyddogol gyntaf i mi ei llenwi fy hun erioed. Cafodd ei hanfon yn ôl bedair gwaith a chymerodd dri mis i mi ei chael yn y pen draw. Roedd yn rhaid i un o fy athrawon wirio fy hunaniaeth... ac roedd ariannu cost trwydded dros dro o dan isafswm cyflog cenedlaethol y plentyn 16 oed o £4.20...yn golygu bod yn rhaid i mi weithio shifft naw awr er mwyn fforddio trwydded. Rwyf yn byw mewn cymuned wledig a olygai, pe bai cynllun cerdyn adnabod etholiadol ar waith, y byddwn yn ei chael yn anodd cael gafael ar hwn yn hawdd. At ei gilydd, bydd dull adnabod pleidleiswyr yn gwneud pleidleisio'n galetach pan fo'r holl dystiolaeth o nifer isel o bleidleiswyr yn dangos bod angen gwneud y gwrthwyneb.... Mae dull adnabod pleidleiswyr yn creu'r perygl y bydd cenhedlaeth newydd o bleidleiswyr yn troi oddi wrth ddemocratiaeth.

Credaf fod hynny'n crynhoi sefyllfa llawer o bobl ifanc a'r sylwadau a gefais ddoe. A gaf i wneud y pwynt hwn hefyd? Dywedodd Darren Millar 'Wel, chi'n gwybod, os ydych chi mor bryderus ynghylch hyn, pam nad ydych chi'n deddfu?' Wel, dyna'r holl bwynt. Byddwn yn deddfu. Yr hyn yr ydym yn ei wneud yw dweud wrth Lywodraeth y DU nad ydym eisiau i'w cynigion fod yn berthnasol i etholiadau Cymru—hynny yw, etholiadau cynghorau lleol a'r Senedd. Byddwn yn diwygio i foderneiddio ac atgyfnerthu ein system etholiadol. Nawr, dywedais hyn yn fy araith. Yn anffodus, rwy'n amau bod sylwadau Darren Millar wedi'u hysgrifennu cyn iddo gael cyfle i wrando ar yr hyn a ddywedais. Onid oedd yn ddiddorol hefyd iddo ddweud yn y ddadl ar basbortau coronafeirws, 'Ond nid oes tystiolaeth', ac eto mae eisiau gweld cyfyngiadau yma ar bleidleisio, er nad oes tystiolaeth o gwbl.

Nid wyf am fanylu arno nawr, ond y Sefydliad ar gyfer Cydweithrediad a Datblygiad Economaidd a'r Comisiwn Etholiadol, nid dyna a ddywedant. Mae gennyf adroddiad y Sefydliad ar gyfer Cydweithrediad a Datblygiad Economaidd. Rwyf wedi darllen yr adroddiadau llawn. Yn wir, nid yw'r adroddiad diweddaraf yn dweud unrhyw beth amdano, ond yr hyn yr ydych chi wedi'i wneud yw ystumio a chymryd yr hyn y maen nhw'n ei ddweud mewn gwirionedd allan o gyd-destun. 

Rhys ab Owen, a gaf ddiolch i chi am eich sylwadau hefyd, a'r holl Aelodau eraill am y sylwadau a wnaed heddiw? Y rheswm pam y dewiswyd y pedwar cyngor yw mai hwy oedd y pedwar a wnaeth gais. Gwahoddwyd pob cyngor gennym. Rwy'n siomedig nad oedd gennym rai eraill, efallai o'r gogledd ac o'r ardaloedd gwledig, ond dyna'r rhai a wnaeth gais, ac mae pawb a wnaeth gais wedi'u derbyn ar y cynllun treialu hwnnw. Ond rydym yn ystyried y pwyntiau penodol hynny. A chytunaf yn fawr â'r hyn a ddywedwch am fater gwybodaeth ddinesig, addysg ddinesig, oherwydd credaf mai dyna lle y dechreuwn baratoi pobl ar gyfer bod yn oedolion ac am oes, ac, wrth gwrs, mae problemau yn ymwneud â hynny gyda'r cwricwlwm, a hefyd o ran gwladolion tramor.

Ac a gaf i roi sylwadau felly ar sylwadau Darren Millar am gardiau adnabod pleidleiswyr? A gaf i ddweud wrth Darren Millar fod cardiau adnabod pleidleiswyr yn rysáit ar gyfer gorthrwm a gormes? [Torri ar draws.] A dyna pam mae'n rhaid i mi—.

'Os oes rheidrwydd arnaf i gael un o ganlyniad i weithredoedd y wladwriaeth, byddaf yn ei falu a'i fwyta ar fy nghreision ŷd.'

Dyna oedd sylwadau Boris Johnson yn 2004, ac mae'n debyg mai dyma'r unig beth y mae erioed wedi dweud yr wyf yn cytuno ag ef.

Felly, a gaf i ddiolch i'r holl Aelodau am eu sylwadau a'u cyfraniadau? Ond gadewch i mi fod yn gwbl onest ac yn blwmp a phlaen wrth yr holl Aelodau wrth gloi fy sylwadau gyda rhybudd. Mae gennym Lywodraeth Dorïaidd yn y DU sy'n chwalu strwythurau a hawliau democrataidd hirsefydlog yn strategol ac yn fwriadol. Rydym wedi gweld yn y dyddiau diwethaf i ba raddau y maen nhw'n barod i fynd i danseilio'r gwaith o gynnal safonau yn San Steffan. Mae democratiaeth yn y DU dan fygythiad, yn araf, fesul tipyn, ond yn bendant ac yn fwriadol.

Mae atal pleidleiswyr drwy gyflwyno cardiau adnabod yn bolisi bwriadol sydd wedi dod o adain dde'r Blaid Weriniaethol yn yr Unol Daleithiau, y mae'r Prif Weinidog a'i gydweithwyr wedi bod mewn cysylltiad mor agos â hi. Mae'r ymestyn arfaethedig i roi hawl i bleidleisio i bobl nad ydyn nhw'n byw yn y wlad ac sydd bellach wedi byw dramor, sydd wedi'i gynnwys ym Mil Etholiadau Llywodraeth y DU, ers dros 15 mlynedd—felly, pobl nad ydyn ydyn nhw wedi byw yn y wlad hon ers dros 15 mlynedd—ag un amcan yn unig, ac nid hyrwyddo democratiaeth yw hynny. Mae er mwyn cyfreithloni rhoddion gwleidyddol gan filiwnyddion a biliwnyddion sy'n byw dramor. Mae cynigion deddfwriaethol i gyflwyno cymalau wster i atal y llysoedd rhag adolygu gweithredoedd anghyfreithlon Llywodraeth y DU yn fygythiad uniongyrchol i reolaeth y gyfraith.

Yn y gyfres ddiwethaf o etholiadau maerol yn Lloegr, enillodd Llafur 11 o'r 13 sedd. Beth yw ymateb Llywodraeth y DU? Wel, nid edrych ar ffyrdd o ail-ymgysylltu â phleidleiswyr yn yr ardaloedd hynny; ond newid y system bleidleisio i'w gwneud yn anos i ymgeiswyr nad ydyn nhw'n rhai Ceidwadol ennill. Mae cynigion i sefydlu rheolaeth wleidyddol dros weithrediad y Comisiwn Etholiadol. Cyfeirioch at ei annibyniaeth; mae'r Bil mewn gwirionedd yn ceisio rhoi rheolaeth wleidyddol dros y Comisiwn Etholiadol, ac os bydd yn mynd rhagddo bydd yn tanseilio ei annibyniaeth.

Ac rydym hefyd wedi gweld, drwy Ddeddf Marchnad Fewnol y Deyrnas Unedig 2020 ac adolygiad diweddar o wariant, fod arian codi'r gwastad yn cael ei dargedu'n llethol at geisio prynu pleidleisiau mewn seddi Torïaidd yng Nghymru a Lloegr. Dyna wleidyddiaeth Tammany Hall. Llywydd, pe bai hyn yn digwydd yn Rwsia—[Torri ar draws.] Pe bai hyn yn digwydd yn Rwsia, Llywydd, byddem yn ei alw yr hyn ydyw—

Cwnsler Cyffredinol, dwy eiliad. Rwy'n gwerthfawrogi efallai fod Aelodau meinciau cefn y blaid i'r dde ohonof eisiau codi eu sylwadau, ond hoffwn glywed sylwadau'r Cwnsler Cyffredinol, ac ni allaf pan fydd yn cael ei heclo weithiau.

Mae bob amser yn anodd, Dirprwy Lywydd, pan fo gennych chi'r Ceidwadwyr y tu ôl i chi ac ni allwch chi weld beth y maen nhw'n ei wneud. [Chwerthin.] Dirprwy Lywydd, pe bai hyn yn digwydd yn Rwsia, byddem yn ei alw yr hyn ydyw: llygredd, ac ymosodiad ar ddemocratiaeth a thanseilio rheolaeth y gyfraith. Dyna'n union ydyw, a rhaid i ni agor ein llygaid i weld yr hyn y mae'r Torïaid yn ei wneud. A chredaf fod yn rhaid i'r Aelodau hefyd agor eu llygaid i weld yr hyn sy'n cael ei wneud yn eich enw chi. Dirprwy Lywydd, gofynnaf am gefnogaeth holl Aelodau'r Senedd hon i wneud yr hyn sy'n iawn, ac i sefyll dros ddemocratiaeth a rheolaeth y gyfraith.

Nawr, Dirprwy Lywydd, i gloi, mae Llywodraeth Cymru eisiau gosod esiampl i weddill y DU. Rydym eisiau gwneud etholiadau mor agored a hygyrch ac mor gadarn â phosibl. Rydym hefyd eisiau dod o hyd i ffyrdd newydd o ymgysylltu â phleidleiswyr, er mwyn sicrhau eu bod yn cael pob cyfle i gymryd rhan yn y broses ddemocrataidd—sylwadau a wnaed yn fedrus gan Aelodau eraill yn y Senedd hon. Ymddengys fod ein dull gweithredu, yn anffodus, yn wahanol iawn i ddull Gweithredu Llywodraeth y DU. Nawr, fel yr amlinellwyd yn gynharach, bydd yr etholiadau llywodraeth leol yng Nghymru y flwyddyn nesaf yn ffordd o brofi nifer o ddatblygiadau arloesol etholiadol, cyn o bosibl eu cyflwyno'n genedlaethol yn etholiadau'r Senedd yn 2026. Felly, edrychaf ymlaen at weithio ar y materion hynny ochr yn ochr â'm cyd-Aelodau yma maes o law, ac anogaf yr Aelodau i gefnogi'r cynnig ac i wrthod gwelliant y Ceidwadwyr.

Diolch, Gwnsler Cyffredinol. Y cwestiwn yw: a ddylid derbyn gwelliant 1? A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? [Gwrthwynebiad.] Oes. Gohiriaf y bleidlais ar yr eitem hon tan y cyfnod pleidleisio.

Felly, gan symud ymlaen at eitem 8 ar yr agenda, dadl ar gofio a chefnogi cymuned y lluoedd arfog yng Nghymru. Galwaf ar y Dirprwy Weinidog Partneriaeth Gymdeithasol i wneud y cynnig, Hannah Blythyn.

Diolch, Dirprwy Lywydd. Mae cyfnod y cofio yn cynnig cyfle i bob un ohonom gofio, myfyrio a chydnabod cyfraniad y rhai sydd wedi gwasanaethu a'r rhai sy'n parhau i wasanaethu. Mae'n amser i oedi ac i dalu teyrnged ar y cyd i'r gormod o lawer sydd wedi gwneud yr aberth eithaf, ac i ailddatgan ein cefnogaeth i gyn-filwyr a chymunedau ledled ein gwlad. Mae'n fraint cael arwain gwaith Llywodraeth Cymru wrth gefnogi ein cyn-filwyr a chymuned y lluoedd arfog, ac mae'n fraint gallu arwain y ddadl hon gan y Llywodraeth heddiw, cyn Diwrnod y Cadoediad ddydd Iau a Sul y Cofio.

Mae'r ddau ddiwrnod yn ein hatgoffa ni o'r rhai sydd wedi gwasanaethu ac ymladd drwy ryfeloedd a rhyfelgyrchoedd ac wedi gwasanaethu mewn ymgyrchoedd cadw heddwch drwy gydol ein hanes hir—dynion a menywod o bob rhan o wledydd y DU a'r Gymanwlad, na fydd eu dewrder a'u haberth byth yn cael eu hanghofio. Yn gynharach heddiw, cefais y pleser o gefnogi Diwrnod Pabi Caerdydd y Lleng Brydeinig Frenhinol, lle ymunais â Roy Noble a'r band milwrol i gwrdd â gwirfoddolwyr sy'n nodi 100 mlynedd o apêl y pabi. Felly, eleni, mae'r Lleng Brydeinig Frenhinol yn dathlu ei phen-blwydd yn gant oed, ac mae hynny'n ganrif o ddarparu cymorth a gwasanaethau i gymuned ein lluoedd arfog.

Yn wir, eleni mae nifer o ben-blwyddi arwyddocaol ac arbennig yn cael eu cofio. Buom yn coffáu un a phedwar ugain mlynedd y Llu Awyr Brenhinol ers Brwydr Prydain, a hynny oherwydd y bu rhaid gohirio coffau’r pedwar ugain mlynedd y llynedd oherwydd pandemig coronafeirws. Ym mis Medi, roeddwn yn bresennol mewn gwasanaeth yn Abaty Westminster i anrhydeddu ymdrech ryfeddol a buddugoliaeth y Llu Awyr Brenhinol yn y pen draw yn ystod Brwydr Prydain ym 1940. A chymerais ran yn agoriad arddangosfa Cymru a Brwydr Prydain yng Nghaerdydd, i gydnabod nid yn unig cyfraniad y rhai a ddaeth i gael eu hadnabod fel 'yr ychydig', ond y swyddogaeth a chwaraeodd cymunedau ledled y wlad wrth gefnogi'r ymdrech a dod at ei gilydd. Collodd pum cant a deugain o beilotiaid a chriw awyr y Llu Awyr Brenhinol eu bywydau ym Mrwydr Prydain, gan gynnwys 67 o Gymry, nifer ohonyn nhw wedi ennill gwobrau gwroldeb am ddewrder. Roedden nhw'n cynnwys y peilot Swyddog Hedfan Harold Bird-Wilson a'r Rhingyll Glyn Griffiths, a oedd yn hedfan awyrennau Hurricane gyda 17 Squadron. Ni fydd eu haberth yn cael ei anghofio.

Yn 2021, rydym hefyd wedi talu teyrnged i waith y lluoedd arfog mewn gweithrediadau mwy diweddar, yn enwedig trigeinfed pen-blwydd Rhyfel y Gwlff. Cafodd dros 53,000 o aelodau o luoedd arfog y DU eu defnyddio yn ystod y gwrthdaro, gyda 47 o filwyr Prydain yn colli eu bywydau a llawer mwy wedi'u clwyfo. Talwn deyrnged i'w dewrder a'u haberth. A bydd llawer ohonoch yn cofio, neu wedi gweld y lluniau o Bluff Cove yn ystod rhyfel y Falkland ym 1982. Collodd lluoedd Prydain, gan gynnwys y rhai o Gymru, eu bywydau neu fe gawsant eu hanafu'n ddifrifol pan suddodd yr RFA Syr Galahad a Syr Tristram a thrwy'r ymgyrch a ddilynodd. Mae paratoadau ar y gweill ledled Cymru i nodi'r deugain mlynedd y flwyddyn nesaf.

Gan fyfyrio ar wrthdaro mwy diweddar, yn enwedig gyda digwyddiadau diweddar yn Affganistan, rwy'n credu ei bod yn iawn ac yn briodol i ni gymryd eiliad heddiw i gydnabod yr holl ddynion a menywod hynny a wasanaethodd yn Affganistan. A hoffwn hefyd gofnodi fy niolch i bawb a ddarparodd gymorth y mae mawr ei angen—y bobl hynny a weithiodd yn ddewr ochr yn ochr â'n lluoedd ac sydd bellach yn y broses o adleoli yma o Affganistan. Rwy'n credu ein bod ni i gyd yn cytuno bod arnom ni groeso cynnes Cymreig iddyn nhw am yr hyn a wnaethant.

Rydym wedi ymrwymo i gefnogi ein cymuned filwrol ac rydym yn falch o'r milwyr sy'n gwasanaethu a'r effaith gadarnhaol y mae ein lluoedd arfog a'u teuluoedd yn ei gael ar gymunedau. Felly, rydym yn parhau i bwysleisio'n llwyr wrth Lywodraeth y DU bwysigrwydd bod y lluoedd arfog yn cynnal presenoldeb ac ôl troed yng Nghymru sy'n gymesur â'r cyfraniad y mae Cymru'n ei wneud i'r lluoedd arfog, gan gynnwys nifer y dynion a'r menywod o Gymru sy'n gwasanaethu yn ein lluoedd arfog.

Hoffwn fanteisio ar y cyfle hwn i gofnodi ein diolch i ddynion a menywod ein gwasanaethau arfog sy'n parhau i helpu ein cenedl i oresgyn yr heriau digynsail sy'n gysylltiedig â phandemig COVID-19. Maen nhw wedi torchi llewys ac wedi darparu cymorth hanfodol wrth gyflwyno'r brechlyn i gynorthwyo ymddiriedolaeth gwasanaeth ambiwlans Cymru, darparu cyfarpar diogelu personol a hyd yn oed dosbarthu bwyd. Rwy'n siŵr bod Aelodau'n ymuno â mi heddiw i ddiolch iddyn nhw am bopeth y maen nhw wedi'i wneud.

Mae'r cyfnod cofio hwn yn gyfle i gofio cyn-filwyr ddoe, ond hefyd i ailddatgan ein cefnogaeth i gyn-filwyr heddiw ac i ddyblu ein hymdrechion i gyn-filwyr yfory. Ym mis Mehefin, lansiais drydydd adroddiad blynyddol cyfamod y lluoedd arfog Llywodraeth Cymru, gan gadarnhau ein hymrwymiad parhaus i gymuned y lluoedd arfog. Mae'r adroddiad yn tanlinellu'r hyn y gellir ei gyflawni pan fyddwn yn cydweithio ar draws pob sector. Ac rydym wedi darparu cyllid ychwanegol ar gyfer GIG Cymru i Gyn-filwyr, gan ddod â'u cyllid i £920,000 y flwyddyn, sy'n gynnydd o 35 y cant i gefnogi cyn-filwyr sydd angen cymorth gyda phroblemau iechyd meddwl. Gellir dod o hyd i gymorth hefyd drwy ein llinell gymorth iechyd meddwl CALL 24/7—cymorth yr ydym wedi ymrwymo i'w barhau.

Cyflwynodd Llywodraeth Cymru y fenter Gweithle Gwych i Gyn-Aelodau’r Lluoedd Arfog ym mis Tachwedd 2020 i roi'r dewis i gyn-filwyr y lluoedd arfog ymuno â'r gwasanaeth sifil. Drwy ein grŵp gweithredu cyflogaeth, rydym yn cefnogi digwyddiad cyflogaeth i'r rhai sy'n gadael y gwasanaeth a chyn-filwyr a gynhelir yn ddiweddarach y mis hwn, a fydd yn rhoi cyfle i gyflogwyr ddysgu am sgiliau trosglwyddadwy cyn-filwyr, ac, i gyn-filwyr, y cyfle i gael gwaith yn y dyfodol gobeithio.

Rydym hefyd wedi gweithio mewn partneriaeth â chydweithwyr yn Llywodraeth yr Alban a Busnes yn y Gymuned i lansio ein dogfen 'Manteisio ar Dalent Teuluoedd Milwrol', sy'n nodi'r cymorth sydd ar gael i gyflogwyr ar gyfer priod a phartneriaid milwyr sy'n gwasanaethu. Ac rydym wedi gweithio'n agos gyda'r Weinyddiaeth Amddiffyn i ddatblygu strategaeth deuluol newydd ar gyfer milwyr sy'n gwasanaethu, a fydd yn darparu'r cymorth a'r wybodaeth sydd eu hangen, boed hynny'n gyngor ar gymorth gofal plant neu'n gymorth i blant mewn addysg. Yn nes adref, rydym wedi buddsoddi £250,000 y flwyddyn yn y rhaglen Cynorthwyo Plant Milwyr yn Ysgolion Cymru—SSCE Cymru—i roi cyngor a chymorth i blant milwyr yng Nghymru. Yn dilyn cais llwyddiannus i'r gronfa gyfamod ar gyfer SSCE, rwyf wedi penodi pedwar swyddog cyswllt ysgolion rhanbarthol plant milwyr ac maen nhw wrthi'n ymgysylltu ag ysgolion ac yn eu cefnogi i ddeall anghenion plant milwyr.

Rydym yn parhau i fuddsoddi £275,000 bob blwyddyn yn ein swyddogion cyswllt y lluoedd arfog, AFLO. Nhw yw ein llygaid a'n clustiau gwerthfawr ar lawr gwlad, a bob tro y byddaf yn cael cyfarfodydd gyda chynrychiolwyr o Lywodraethau mewn rhannau eraill o'r DU, maen nhw'n cydnabod yn llwyr swyddogaeth a gwerth yr AFLO hynny. Maen nhw'n parhau i wneud cynnydd da o ran darparu gwasanaethau ar gyfer cymuned y lluoedd arfog, gan gynnwys pethau fel darparu cyrsiau cymorth cyntaf iechyd meddwl i gymuned y lluoedd arfog a sefydliadau cymorth, hyfforddiant i staff awdurdodau lleol, heddluoedd, byrddau iechyd a sesiynau pwrpasol i aelodau staff yn yr Adran Gwaith a Phensiynau i godi ymwybyddiaeth o anghenion cyn-filwyr a'u teuluoedd, ochr yn ochr â gweithio gydag elusennau milwrol i sefydlu canolfannau cyn-filwyr mewn awdurdodau lleol i fynd i'r afael ag unigrwydd a rhoi cymorth a chyngor.

Yn ystod Wythnos y Lluoedd Arfog, lansiwyd ein canllaw ailsefydlu cyntaf yng Nghymru. Datblygwyd hwn ar y cyd â'r Bartneriaeth Pontio Gyrfa a Brigâd 160 (Cymru) ac mae'n tynnu sylw at y cymorth sydd ar gael i filwyr sy'n gwasanaethu a'u teuluoedd sy'n dychwelyd i fywyd sifil yng Nghymru. Gellir rhoi clod am y cyflawniadau hyn, ynghyd â llawer o rai eraill, i'n dull cydweithredol. Ar lefel weinidogol, rydym yn cyfarfod bob dwy flynedd gyda grŵp o arbenigwyr ein lluoedd arfog, ac yn ddiweddarach eleni bydd ein tri phrif swyddog arfog yng Nghymru, ar wahoddiad y Prif Weinidog, yn cael eu gwahodd i gyfarfod o'r Cabinet lle gallwn gryfhau ein perthynas waith sefydledig a chadarnhaol ymhellach.

Wrth gloi, Dirprwy Lywydd, rwyf eisiau dychwelyd yn fyr at bwyslais y ddadl goffa heddiw. Mae'r cynnig yn gofyn i ni anrhydeddu gwasanaeth ac aberth milwyr sy'n gwasanaethu yn y gorffennol a'r presennol. Mae hefyd yn gyfle i ddiolch i'n lluoedd arfog presennol am eu cefnogaeth barhaus a gwerthfawr mewn ymateb i bandemig COVID-19, ac i dalu teyrnged i waith y Lleng Brydeinig Frenhinol wrth iddi ddathlu ei blwyddyn canmlwyddiant. Mae'n ailddatgan ein cefnogaeth i gymuned y lluoedd arfog. Ac, wrth gwrs, dylem ni, pob un ohonom, ymdrechu i gael datrysiad heddychlon i wrthdaro a rhoi terfyn ar bob rhyfel. Rydym yn cofio pawb sydd wedi colli eu bywydau mewn rhyfeloedd a gwrthdaro, a'r rhai sydd wedi dioddef anaf meddyliol a chorfforol. Dywedwn 'diolch' o galon wrth i ni dalu teyrnged i ddewrder ac aberth ein lluoedd arfog, ein cyn-filwyr a'u teuluoedd.

Byddwn yn eu cofio. 

Rwyf wedi dethol y gwelliant i'r cynnig. Galwaf ar Heledd Fychan i gynnig y gwelliant a gyflwynwyd yn enw Siân Gwenllian.

Diolch, Dirprwy Lywydd. Hoffwn ddechrau drwy dalu teyrnged i bawb sydd wedi colli eu bywydau mewn rhyfeloedd. Mae gwahaniaeth sylfaenol rhwng dathlu rhyfel a nodi aberth unigolion, ac wrth i ni gofio'r holl rai a gollwyd oherwydd rhyfel a gwrthdaro yr wythnos yma, mae’n bwysig hefyd cofio arwyddocâd eu haberth. Wrth gofio, rhaid mynnu cynnydd hefyd ar waith heddwch, a gofynnaf yn garedig am eich cefnogaeth drawsbleidiol ar gyfer ein gwelliant sydd yn nodi cefnogaeth i’r angen i ymdrechu i sicrhau atebion heddychlon i bob gwrthdaro. Llynedd, fe wnaethom groesawu sefydlu Academi Heddwch Cymru, a thestun balchder yw gweld eu gwaith dros y flwyddyn ddiwethaf, megis seremoni gwobrau heddychwyr ifanc, lle dathlwyd cyfraniadau pobl ifanc i heddwch. Golyga hyn bod y cenedlaethau nesaf yn cael cefnogaeth i lunio dyfodol heddychlon.

Dros y degawdau diwethaf mae gan Gymru record ddinesig arbennig mewn perthynas â hybu heddwch a chydsafiad rhyngwladol. Gwelwyd hyn yn fwyaf diweddar wrth i Urdd Gobaith Cymru groesawu teuluoedd o ffoaduriaid o Affganistan a oedd angen llety ar frys. Mae enghreifftiau di-ri eraill ar hyd y blynyddoedd, megis neges heddwch ac ewyllys da gan bobl ifanc Cymru, a fydd yn dathlu ei ganmlwyddiant flwyddyn nesaf; yr apêl heddwch a wnaed yn 1923 a 1924, pan lofnododd 40 y cant o ferched Cymru ddeiseb yn galw ar ferched yn Amercia i lobïo Arlywydd America i ymuno â Chynghrair y Cenhedloedd; a’r ymgyrchoedd yn erbyn arfau sydd wedi para 40 mlynedd gan CND Cymru a sefydliadau fel mudiad gwrthapartheid Cymru.

Mewn maes sydd wedi bod am ddegawdau yn anllywodraethol gan fwyaf, hoffwn feddwl ein bod yn parhau i wneud cynnydd ar waith heddwch wrth gael strategaeth cysylltiadau rhyngwladol yn 2019. Fe fydd Plaid Cymru bob amser yn barod i weithio gyda’r academi i sicrhau bod heddwch yn ganolog yn strategaethau a pholisïau Llywodraeth Cymru, a bod Cymru’n gwneud cyfraniad tuag at ymchwil ac arfer a gaiff ei gydnabod yn fyd-eang. Mae’r hyn rydym wedi ei gyflawni ers diwedd y rhyfeloedd byd yn ein hatgoffa bod munud o dawelwch yn deyrnged fach i’r rheini sydd wedi colli eu bywydau yn enw rhyfel. Ond nid yw munud yn ddigon. Rhaid hefyd eu cofio yn ein gwaith ac yn ein gweithredoedd drwy gydol y flwyddyn, fel nad yw eu haberth yn ofer.

Yn ystod blwyddyn canmlwyddiant y Lleng Brydeinig Frenhinol, mae'n berthnasol bod ein cynnig trawsbleidiol heddiw yn cynnig bod y Senedd hon yn cofio ac yn cydnabod cyfraniad pawb sydd wedi gwasanaethu ac yn parhau i wasanaethu yn ein lluoedd arfog, yn enwedig y rhai a wnaeth yr aberth eithaf.

Fel y dywed ein cynnig hefyd, rhaid i ni groesawu a thalu teyrnged i'r gefnogaeth y mae sefydliadau'r trydydd sector yn ei rhoi i gymuned ein lluoedd arfog yng Nghymru, sy'n cynnwys gwasanaeth mentora cymheiriaid Newid Cam, a ddarperir gan gyn-filwyr ar gyfer cyn-filwyr, dan arweiniad CAIS, sydd bellach yn rhan o Adferiad Recovery; Woody's Lodge, sy'n darparu canolfan gyfathrebu a chymdeithasol ar gyfer y gymuned gyn-filwyr yng Nghymru; Cartrefi Alabaré a Chymdeithas Tai Dewis Cyntaf ar gyfer cyn-filwyr; elusen y lluoedd arfog SSAFA; ac, wrth gwrs, y Lleng Brydeinig Frenhinol. Ymddiheuraf i unrhyw un arall nad wyf wedi cael amser i sôn amdanyn nhw.

Gwasanaethodd dros 6 miliwn o ddynion yn y rhyfel byd cyntaf, ac o'r rhai a ddaeth yn ôl, roedd 1.75 miliwn yn anabl. Ar 15 Mai 1921, ffurfiwyd y lleng Brydeinig gan Field Marshal Earl Haig a Bombardier Tom Lister, gan ddod â phedwar sefydliad cenedlaethol o gyn-filwyr at ei gilydd. Dilynodd adran y menywod yn gyflym. Ym mis Medi 1921, mabwysiadodd y lleng y pabi fel symbol o goffadwriaeth, ac agorodd ei ffatri pabi y flwyddyn ganlynol. Yfory, rwy'n noddi derbyniad galw heibio canmlwyddiant y Lleng Brydeinig Frenhinol, ac anogir yr Aelodau i fod yn bresennol.

Cyn etholiadau'r Senedd ym mis Mai, roedd maniffesto'r lleng yn cynnwys galwadau ar Lywodraeth nesaf Cymru—y Lywodraeth Cymru hon—i weithio gyda'r Weinyddiaeth Amddiffyn i ddarparu gwasanaethau canolfannau ailsefydlu yng Nghymru, sicrhau y gall cyn-filwyr a anafwyd gael gafael ar driniaeth poen cronig yn gyson, ymrwymo i ariannu'n barhaol y gronfa Cynorthwyo Plant Milwyr yn Ysgolion Cymru, ehangu a chyflymu'r broses o gyflwyno cyfweliadau gwarantedig ar gyfer y rhai sy'n gadael y lluoedd arfog, milwyr wrth gefn a gwŷr a gwragedd priod ar gyfer swyddi yn y sector cyhoeddus yng Nghymru, ymestyn yr angen am flaenoriaethau tai ar ôl gwasanaeth milwrol, sicrhau bod gwŷr neu wragedd neu bartneriaid milwr sydd wedi ysgaru neu wedi gwahanu yng Nghymru yn gallu cael gafael ar gymorth tai, a darparu gwell cymorth i gyn-filwyr sydd â phroblemau camddefnyddio sylweddau.

Mae'n 16 mlynedd ers i mi godi'r angen i gyn-filwyr y lluoedd arfog â thrawma gael mynediad at ofal iechyd meddwl a chael triniaeth â blaenoriaeth yma. Yn anffodus, mae fy mhledion mynych i gynnal seibiant preswyl a thriniaeth yng Nghymru ar gyfer y rhai ag anghenion acíwt wedi cael eu hanwybyddu. Yn y pen draw, lansiwyd GIG Cymru i Gyn-filwyr, gan ddarparu asesiadau dibreswyl a thriniaeth seicolegol i gyn-filwyr sy'n byw yng Nghymru ar gyfer problemau iechyd meddwl, gan gynnwys anhwylder straen wedi trawma, PTSD. Fodd bynnag, gan weithio gyda'r sector, galwais dro ar ôl tro am adolygu ei gyllid dros y blynyddoedd dilynol. Fel y dywedais yma o bell fis Tachwedd diwethaf:

'Mae'n hanfodol fod gwaith caled GIG Cymru i Gyn-filwyr yn parhau ac yn parhau i ehangu'

ac—

'Mae achos busnes GIG Cymru i Gyn-filwyr dros fwy o arian bellach yn ddiymwad'.

Rwyf felly'n croesawu'r cynnydd yn y cyllid a gyhoeddwyd ers hynny. Dywedant wrthyf eu bod yn ddiolchgar am y cynnydd hwn eleni i gadw'r staff yn gyflogedig a ariannwyd gan Help for Heroes am dair blynedd. Fodd bynnag, maen nhw'n ychwanegu bod sawl cais arall am gyllid yn eu hachos busnes y mae Llywodraeth Cymru wedi methu ag ariannu, gan gynnwys mentoriaid cymheiriaid a gyflogir gan y GIG a mwy o sesiynau seiciatrydd, dim ond un diwrnod y mis ar hyn o bryd. Dim ond ddoe, adroddodd BBC Wales am gyn-filwyr yng Nghymru gydag anhwylder straen wedi trawma yn galw am fwy o gefnogaeth.

Arweiniais ddadl fer yma ym mis Ionawr 2008 yn cefnogi ymgyrch Anrhydeddu'r Cyfamod y lleng, gan ddod i'r casgliad bod yn rhaid ymladd hyn nes iddo gael ei ennill. A chroesawais ei fod wedi'i gynnwys mewn deddfwriaeth 10 mlynedd yn ôl. Fodd bynnag, rwy'n parhau i gael gwaith achos lle nad yw cyrff cyhoeddus yn anrhydeddu hyn. Yn ei adolygiad annibynnol o'r cyfamod i nodi ei ddegawd cyntaf, mae'r lleng yn datgan, er nad oes angen 'newid sylfaenol' ar gyfer y degawd nesaf, ei bod yn gofyn am

'egni o'r newydd mewn cyfathrebu a phenderfyniad i sicrhau ei fod yn diwallu anghenion pawb yng nghymuned y Lluoedd Arfog sydd ei angen.'

Arweiniais ddadl yma am y tro cyntaf saith mlynedd yn ôl yn galw ar Lywodraeth Cymru i sefydlu comisiynydd y lluoedd arfog. Pan godais hyn eto dair blynedd yn ôl, dywedodd Llywodraeth Cymru wrthyf y byddai hyn yn dargyfeirio adnoddau o wasanaethau a chymorth ymarferol. Rwyf felly'n croesawu'r cyhoeddiad yng nghyllideb hydref y DU ynghylch sefydlu comisiynydd cyn-filwyr i Gymru, a fydd yn gweithio i wella bywydau—

Mark, a wnewch chi ddod i ben nawr, os gwelwch yn dda?

—a chyfleoedd cymuned cyn-filwyr Cymru, gan gydnabod eu cyfraniad i luoedd arfog y DU.

I gloi, rwyf unwaith eto'n mynegi diolch am y cyfraniad sylweddol a wnaed gan y lluoedd arfog i ymateb COVID-19 yng Nghymru, gan bwysleisio'r angen i ymdrechu i ddatrys pob gwrthdaro yn heddychlon a chofio pawb, milwrol a sifiliaid, sydd wedi colli eu bywydau mewn rhyfel.

Mae wedi bod yn brynhawn braidd yn gecrus, a chredaf ei bod yn iawn ac yn briodol ein bod yn cwblhau ein trafodaethau y prynhawn yma drwy ddod at ein gilydd a chofio bod llawer mwy sy'n ein huno, hyd yn oed Darren, nag sy'n ein rhannu. Hoffwn ddechrau fy nghyfraniad i'r ddadl hon drwy ddweud gair am ymrwymiad Darren i'r grŵp trawsbleidiol ar y lluoedd arfog, a gwn ei fod yn rhywbeth a werthfawrogir gan gymuned y cyn-filwyr a'r lluoedd arfog ledled Cymru, a hoffwn yn sicr dalu teyrnged i chi, Darren, am y gwaith a wnewch wrth arwain y grŵp hwnnw. Hefyd, mae Llywodraeth Cymru, dros y blynyddoedd, wedi ceisio ac wedi gweithio i sicrhau bod y cymorth sydd ar gael gan Lywodraeth Cymru yn cael ei ddarparu i gyn-filwyr ac i gymuned y lluoedd arfog sy'n gwasanaethu ac yn bodloni holl rwymedigaethau'r cyfamod, ond mae'n ymddangos ei fod yn mynd ymhellach hefyd.

Wrth gyfrannu'r prynhawn yma, rwyf wedi bod yn myfyrio ar ganmlwyddiant y Lleng Brydeinig Frenhinol. Roedd, wrth gwrs, wedi'i sefydlu yng nghysgod y rhyfel mawr, a dylanwadwyd ar lawer o'r pethau a welwn ni heddiw gan y gwrthdaro hwnnw. Nid ydym yn dathlu gwrthdaro, ac nid ydym yn dathlu rhyfel, rydym yn cymryd eiliad i grymu pen mewn distawrwydd, i gofio'r bobl hynny a gollwyd, a aberthodd dros ein rhyddid ac i ddiogelu ein cymdeithas a'n cymunedau. Nid oes neb yno'n cymryd unrhyw bleser mewn rhyfel a rhyfeloedd, ond rydym yn cydnabod pwysigrwydd eu haberth, ac rydym yn crymu pen mewn distawrwydd, ac mae'r distawrwydd hwnnw'n cynrychioli cof y gwrthdaro hwnnw. Yn yr un modd, pan fydd y rheini ohonom sydd wedi ymweld â'r mynwentydd hynny ar draws y ffrynt orllewinol ac yn Normandi ac mewn mannau eraill—fe welwch y beddau hynny, pob un ohonyn nhw'n gyfartal, nid yn ôl safle, nid yn ôl statws cymdeithasol, ond gyda'i gilydd mewn marwolaeth mewn cydraddoldeb, unwaith eto, o ganlyniad i'r aberth hwnnw. Mae'r senotaffau a'r cofebau a welwn ym mhob tref, pob cymuned, pob pentref, pob dinas yn y wlad hon, unwaith eto'n cofio aberth y dynion a'r menywod hynny yn y rhyfel byd cyntaf a'r ail ryfel byd, i raddau helaeth, ond hefyd mewn gwrthdrawiadau dilynol. A phan fyddaf yn sefyll eto gyda'r lleng Brydeinig a chydag eraill yn Abertyleri fore Sul, byddwn yn crymu pen er cof am y bobl o'n cymunedau a gollwyd wrth ymladd am ein bywoliaeth a'n bywydau a'n gwlad.

Mae'n bwysig ein bod yn anrhydeddu'r cof hwnnw, ond mae'n bwysig hefyd ein bod heddiw'n anrhydeddu'r cof hwnnw nid yn unig ar un diwrnod neu ddau ddiwrnod o'r flwyddyn, ond ar 365 diwrnod o'r flwyddyn drwy sicrhau nad ydym yn siomi pobl, bod gennym y gwasanaethau ar gael i gyn-filwyr, ein bod yn darparu gwasanaethau i gymuned y lluoedd arfog, ein bod yn gallu sicrhau, boed yn anghenion iechyd corfforol neu iechyd meddwl, eu bod yn cael eu diwallu, a'n bod yn parhau i ddarparu cymorth i'r lluoedd arfog yn y wlad hon. Soniodd y Prif Weinidog yn ystod cwestiynau yn gynharach y prynhawn yma fod Cymru yn draddodiadol ac yn dal i gyfrannu mwy o bobl i wasanaethu yn y lluoedd arfog na'n poblogaeth. Mae'n bwysig ein bod yn gallu parhau i gefnogi'r rhai sy'n gwasanaethu heddiw, i sicrhau bod ganddyn nhw, nid yn unig yr offer sydd ei angen arnyn nhw, ond ein bod yn cefnogi'r sylfaen ddiwydiannol sy'n cynnal ein rhyddid, ein bod yn cefnogi'r sylfaen ddiwydiannol sy'n sicrhau bod gan ein lluoedd arfog bopeth sydd ei angen arnyn nhw i'w cadw'n ddiogel ac i'w hamddiffyn pan fyddant yn ymladd drosom, ac mae gennym ni gyfrifoldeb llwyr i wneud hynny, ond hefyd i sicrhau y gallwn ddarparu'r seiliau, y lleoliadau, y cyfleusterau ar gyfer y lluoedd arfog yma yng Nghymru.

Ymunodd rhai ohonom â'r fyddin ar batrôl ymgyrch Cambrian yn gynharach yr hydref hwn, a gwelsom eto'r aberth y mae pobl yn ei wneud a'r hyn a ddisgwylir gan filwyr heddiw. Mae'n bwysig ein bod yn gallu parhau i wneud hynny.

Felly, i gloi, Dirprwy Lywydd, gobeithiaf y byddwn yn ymuno â'n gilydd yn y Siambr hon a thu hwnt i grymu pen y penwythnos hwn a'r wythnos hon er cof am bawb aeth o'n blaenau ni. Ond, ddydd Llun nesaf, byddwn yn torchi llewys i barhau â'r gwaith i gefnogi'r bobl hynny sydd gyda ni heddiw sydd wedi gwasanaethu a'r rhai sy'n parhau i wasanaethu. 

Mae'r adeg hon o'r flwyddyn yn gyfle i lawer oedi ac ystyried y rhai y mae gwrthdaro arfog ledled y byd wedi effeithio arnyn nhw. Fel rhywun a oedd â thad-cu a wasanaethodd ac sy'n ei gofio yn sôn am ei brofiadau, rwy'n gyfarwydd â'r effaith y gall y lluoedd arfog ei chael ar eich bywyd, yn dda ac yn ddrwg. Rydym ni'n gwybod o ymchwil a gafodd ei gynnal gan dîm Plaid Cymru yn San Steffan fod cyn-bersonél y lluoedd arfog yn aml yn cysgu ar y strydoedd, yn y carchar neu'n ymdopi â chamddefnyddio sylweddau. Yn gysylltiedig â'r ymchwil hon roedd galwad gan ein plaid am well ôl-ofal i gyn-filwyr, rhywbeth sy'n arbennig o bwysig yng Nghymru o ystyried y niferoedd anghymesur o uchel o bersonél y lluoedd arfog, neu gyn-bersonél y lluoedd arfog, o'r wlad hon. 

Roedd cyfamod y lluoedd arfog, a gafodd ei ymgorffori yn y gyfraith 10 mlynedd yn ôl, yn ymateb i'r diffyg chwarae teg o ran trin cyn-filwyr. Mae pethau wedi gwella ers cyflwyno'r ddeddfwriaeth hon, ond mae lle i wella. Er enghraifft, mae grŵp arbenigol y lluoedd arfog, sy'n cynghori ar sut y gall gwasanaethau cyhoeddus ddiwallu anghenion cymuned y lluoedd arfog, wedi dweud bod sawl peth y gallai'r Llywodraeth yng Nghymru ei wneud i wella pethau. Mae hyn yn cynnwys cynllun cenedlaethol i weithredu newidiadau o Ddeddf y Lluoedd Arfog 2006, ymrwymiad i ariannu'n barhaol gronfa Cymru i gefnogi addysg plant y lluoedd arfog ac ymestyn blaenoriaeth tai i gynnwys pum mlynedd ar ôl gadael gwasanaeth milwrol. Wedi dweud hynny, dylid rhoi canmoliaeth pan fo'n ddyledus, ac mae Plaid Cymru yn croesawu'r ymrwymiad diweddar yng nghyllideb yr hydref i sefydlu comisiynydd cyn-filwyr cyntaf Cymru. Gobeithio y bydd hyn yn helpu i ddal y rhai sy'n syrthio pan fydd y rhai yn San Steffan, sy'n ymddangos yn ddigon hapus i anfon ein dynion a'n menywod i faes y gad ond sy'n llai awyddus i helpu i wella'r niwed y mae hyn yn ei achosi, yn anghofio amdanyn nhw.

Mae sefydliadau'r trydydd sector yn gwneud gwaith gwych, ond mae angen i Lywodraeth San Steffan wella a gwneud mwy i bawb sydd wedi gwasanaethu ac y mae angen cymorth parhaus arnyn nhw. Pan fydd hyn yn digwydd, efallai y gwelwn ni ostyngiad sylweddol yn nifer cyn-bersonél y lluoedd arfog sy'n mynd yn ddigartref neu'n gaeth i rywbeth. Bydd hefyd yn lleddfu'r baich ar y sector elusennol, sy'n gorfod gwneud yr hyn y dylai unrhyw Lywodraeth gyfrifol fod yn ei wneud yn y lle cyntaf. Nid yw rhwymedigaeth Llywodraeth i bobl sydd wedi gwasanaethu yn dod i ben pan fyddan nhw'n gadael y lluoedd, a gorau po gyntaf y bydd y rhai yn San Steffan yn sylweddoli hynny. Diwrnod y Cofio hwn, testament parhaol a phriodol i bawb sydd wedi gwasanaethu fyddai gwella'n sylweddol wasanaethau cymorth y wladwriaeth a fydd yn cadw cyn-filwyr mewn cof drwy gydol y flwyddyn, nid ar Ddiwrnod y Cofio yn unig. Diolch yn fawr.  

Hoffwn i ddiolch yn gyntaf i'r Dirprwy Weinidog a Llywodraeth Cymru am weithio yn drawsbleidiol ac am gyflwyno'r ddadl hon heddiw. Mae'r dydd Iau hwn, wrth gwrs, yn nodi cant a thair blynedd ers llofnodi'r cadoediad a ddaeth â'r rhyfel byd cyntaf i ben, rhyfel lle cafodd dros 1 miliwn o bobl Prydain eu hanafu, a 40,000 o'r rhain yn dod o Gymru. Ac ers llofnodi'r cadoediad, mae bron i 0.5 miliwn yn fwy o filwyr Prydain wedi gwneud yr aberth eithaf mewn rhyfeloedd yn erbyn ffasgaeth, totalitariaeth ac ymddygiad ymosodol tramor. Ar Ddiwrnod y Cofio hwn, nid ydym ni ond yn nodi ac yn cofio'r rhai a roddodd eu bywydau dros y wlad 103 mlynedd yn ôl, rydym ni hefyd yn nodi saith mlynedd ers diwedd y rhyfel yn Affganistan, 10 mlynedd ers diwedd y rhyfel yn Irac, 30 mlynedd ers diwedd rhyfel y Gwlff, 39 mlynedd ers diwedd rhyfel y Falklands, 68 mlynedd ers diwedd rhyfel Korea ac, wrth gwrs, 76 mlynedd ers diwedd yr ail ryfel byd. Rhyfeloedd a gwrthdaro oedd y rhain lle gwnaeth miloedd o filwyr Prydain yr aberth eithaf, ac yn ystod Wythnos y Cofio hon a'r holl Wythnosau Cofio yn y dyfodol y mae'n rhaid i ni eu cofio a'u hanrhydeddu.

Mae hefyd yn bwysig ein bod ni'n nodi ac yn dathlu ymrwymiad personél sy'n gwasanaethu ledled Cymru ar hyn o bryd, gan gynnwys milwyr wrth gefn yn ogystal â chyn-filwyr a'u teuluoedd, a'r cyfraniad y maen nhw'n ei wneud bob dydd o'r flwyddyn, fel y mae eraill wedi ei ddweud eisoes. Yr ymrwymiad y mae ein personél sy'n gwasanaethu yn ei wneud pan fyddan nhw’n cael eu hanfon dramor neu ar y môr am fisoedd heb weld eu teuluoedd, yr ymrwymiad y mae milwyr wrth gefn yn ei wneud i roi o'u hamser hamdden i chwarae rhan hanfodol wrth gefnogi'r gweithrediadau a'r gallu amddiffyn yma yn y DU, a'r ymrwymiad y mae cyn-filwyr yn ei ddangos pan fyddan nhw'n ailymuno â bywyd sifil ac yn dod â'r sgiliau gwerthfawr y maen nhw wedi eu caffael o'r lluoedd arfog gyda nhw. Ac oherwydd yr ymrwymiad hwnnw y mae'n rhaid i ni fel deddfwyr a dinasyddion anrhydeddu cyfamod y lluoedd arfog. Mae'r addewid hwnnw yr ydym ni'n ei wneud fel cenedl y byddwn ni'n sicrhau bod y rhai sy'n gwasanaethu neu sydd wedi gwasanaethu yn y lluoedd arfog—a'u teuluoedd—yn cael eu trin yn deg ac na fyddan nhw'n wynebu anfantais. Ac fel cadeirydd y grŵp trawsbleidiol ar y lluoedd arfog a'r cadetiaid, hoffwn i gofnodi fy ngwerthfawrogiad i'r Dirprwy Weinidog a'i rhagflaenwyr a'i swyddogion am eu hymrwymiad parhaus i anrhydeddu'r cyfamod hwnnw.

Mae llawer iawn wedi ei gyflawni yng Nghymru dros y blynyddoedd, gan gynnwys sefydlu GIG Cyn-filwyr Cymru, penodi Gweinidog sy'n gyfrifol am y lluoedd arfog, yr ymrwymiad i'r cymorth ariannol parhaus i'r swyddogion cyswllt pwysig iawn hynny yn y lluoedd arfog, y cynllun gwarantu cyfweliad ar gyfer cyn-filwyr ac wrth gwrs, gallwn i fynd ymlaen. Maen nhw i gyd yn gwneud gwahaniaeth gwirioneddol i bobl ledled y wlad, ond mae hefyd yn wir dweud bod lle i wella o hyd; mae yna bob amser. A hoffwn i weld cefnogaeth fwy amserol i gyn-filwyr sydd â phroblemau iechyd meddwl; cyllid mwy cynaliadwy ar gyfer y mentoriaid cyfoedion hynny sy'n eithriadol o bwysig fel rhan o'r rhaglen gymorth hefyd.

A wnaiff yr Aelod ildio?

Gwnaf, yn hapus.

Nodaf eich bod chi'n sôn am gefnogaeth i gyn-filwyr. A wnewch chi ymuno â mi i longyfarch Barry John MBE o Oriel VC yn fy etholaeth i? Mae'n arwain tîm o wirfoddolwyr sy'n helpu cyn-filwyr a'r gymuned ehangach sy'n ymdrin â materion iechyd meddwl drwy gelf a chrefft, sy'n gymorth gwych yn fy nghymuned wledig.

Byddwn i wrth fy modd yn estyn fy llongyfarchiadau a diolch i Barry John am y gwaith y mae'n ei wneud, ac i'r arwyr cudd eraill hynny ledled Cymru sy'n gwneud cymaint i gefnogi a helpu cyn-filwyr ledled y wlad.

Felly, mae angen cymorth arall arnom ni o hyd i blant y lluoedd arfog, ac wrth gwrs mae angen i ni ailgychwyn y rhaglen Cymru'n Cofio i hyrwyddo'r pen-blwyddi milwrol pwysig hynny, er enghraifft yr un sydd ar ddod y flwyddyn nesaf, deugain mlynedd ers gwrthdaro'r Falklands, ond heb amheuaeth—er gwaethaf yr angen i wella yn y meysydd hynny o leiaf—mae ymrwymiad gwirioneddol gan y Llywodraeth hon, y dylech chi gael eich cymeradwyo amdano, ni waeth pa fainc y mae unrhyw un yn eistedd arni yn y Siambr hon.

Bu rhywfaint o gydweithio pwysig a chadarnhaol iawn hefyd rhwng Llywodraeth Cymru a Llywodraeth y DU, ac rydym ni wedi gweld y gwaith rhynglywodraethol hwnnw yn mynd o nerth i nerth, yn enwedig yn ystod pandemig y coronafeirws, a welodd personél sy'n gwasanaethu yn cynorthwyo gyda gyrru ambiwlansys, cefnogi canolfannau prawf, darparu cyfarpar diogelu personol ar gyfer ein hysbytai, a helpu wrth gwrs gyda'r broses orau yn y byd honno yr ydym ni i gyd mor falch iawn ohoni o gyflwyno'r brechlyn yma yng Nghymru. Ac rwy'n gobeithio y bydd y cydweithrediad cadarnhaol hwnnw yn parhau gyda phenodiad comisiynydd cyn-filwyr Cymru, y cafodd y cyllid ar ei gyfer ei gyhoeddi yn natganiad cyllideb diweddar y Canghellor.

Yn fyr iawn o ran gwelliant Plaid Cymru: byddwn ni, wrth gwrs, yn cefnogi'r gwelliant hwnnw. Mae rheidrwydd moesol ar bawb i ymdrechu i gael datrysiadau heddychlon i bob gwrthdaro sy'n dod i'r amlwg, ac rwy'n gwybod bod ein lluoedd arfog Prydeinig yn helpu i wneud hynny; maen nhw'n cadw heddwch mewn gwledydd ledled y byd ar hyn o bryd. Felly, byddwn ni'n cefnogi'r gwelliant hwnnw.

Felly, Dirprwy Lywydd, i gloi, hoffwn i dalu teyrnged i gymuned gyfan lluoedd arfog Cymru, gan gynnwys y personél presennol sy'n gwasanaethu, cyn-filwyr, milwyr wrth gefn, eu teuluoedd, a'r grwpiau a'r elusennau hynny sy'n chwarae rhan hanfodol yn y gwaith o gefnogi'r gymuned honno; yn enwedig y Lleng Brydeinig Frenhinol, yn eu canfed flwyddyn. Rydym ni'n ddyledus iddyn nhw i gyd.

Mae'n iawn ein bod ni fel Senedd yn dangos parch a chydnabyddiaeth o'r aberth y mae personél ein lluoedd arfog, yn ddynion ac yn fenywod, wedi ei wneud dros lawer iawn o flynyddoedd, a byddwn ni'n sefyll gyda'n gilydd yn y dyddiau nesaf ac ar Sul y Cofio i gofio'r aberth sydd wedi ei wneud; y rhai sydd wedi dychwelyd, sydd wedi eu hanafu, yn gorfforol neu'n feddyliol, o'u rhan mewn diogelu ein hynysoedd, ond hefyd wrth ddiogelu eraill mewn mannau pell y byd.

A hoffwn i ddweud un peth am y rhai hynny a wnaeth yr aberth yn aml mewn mannau ledled y byd sydd wedi eu hanghofio erbyn hyn: un o'r anrhydeddau mwyaf a gafodd i roi i mi erioed oedd cael aelodaeth anrhydeddus o Gymdeithas Genedlaethol Cyn-filwyr Malaya a Borneo yn y de, grŵp yr wyf i wedi bod yn agos ato am flynyddoedd lawer iawn. Dyna un enghraifft o wrthdaro sy'n cael ei hanghofio yn aml, ond, wrth i ni edrych yn ôl, nid yn unig ar yr hyn sy'n cael ei alw y rhyfel mawr, neu i'r ail ryfel byd a'r aberth a gafodd ei wneud yno, rydym ni'n anghofio, ar ôl y ddau ryfel hynny, roedd Palesteina, roedd Malaya, roedd yr ymosodiad ar HMS Amethyst ar afon Yangtze, roedd Korea, roedd yr Aifft, roedd Kenya, roedd Cyprus, roedd Aden, penrhyn Arabia, Congo, Brunei, Borneo, roedd Gogledd Iwerddon, y mae gormod ohonom ni'n ei gofio mewn hanes diweddar, Darfur, Rhodesia, y Falklands, rhyfel y Gwlff, Irac, Cambodia, y Balcanau, Sierra Leone, Affganistan, ac wrth gwrs Libya hefyd.

Nid oedd pob un o'r rhain yn sefyllfaoedd gwrthdaro. Roedd rhai o'r rhain, fel sydd wedi ei nodi y ddadl hon eisoes, yn sefyllfaoedd cadw'r heddwch, gan gynnwys gweithrediadau ar gyfer y Cenhedloedd Unedig, lle cafodd dynion a menywod ein lluoedd eu dirprwyo i ddiogelu eraill ledled y byd. Dyna pam mae'n iawn ein bod ni'n dod at ein gilydd a'n bod ni yn cofio, ac yn oedi, ac yn myfyrio ar yr aberth sydd wedi ei wneud gan y rhai sy'n dychwelyd, ond hefyd gan y rhai na fyddan nhw byth yn dychwelyd, y dros 7,000—ymhell dros 7,000 o unigolion ers yr ail ryfel byd—na fyddan nhw byth yn dychwelyd, mewn rhyfeloedd diweddar ac mewn rhyfeloedd sydd wedi eu hanghofio hefyd, mewn mannau pell ledled y byd. Ac yn anghymesur bydd llawer ohonyn nhw wedi dod o Gymru, yn anghymesur bydd llawer wedi dod o gymunedau dosbarth gweithiol, felly yn ogystal â'r prif gynnig heddiw, byddaf i hefyd yn cefnogi'r gwelliant, oherwydd er ein bod ni'n cofio ac yn cydnabod gyda pharch yr aberth y mae pobl wedi ei wneud o'n cymunedau ein hunain, a ledled gwledydd yr ynys hon, rydym ni hefyd yn cydnabod bod angen i ni ganolbwyntio ar heddwch. Mae'n rhaid mai dyna'r nod yn y pen draw. Diolch, Dirprwy Lywydd.

Mae cofio yn perthyn i ni i gyd. Mae hynny oherwydd ein bod ni i gyd yn elwa ar yr hyn a sicrhaodd cenedlaethau'r gorffennol ar ein rhan ni: rhyddid. Ni fyddai'r rhyddid yr ydym ni'n ei fwynhau nawr wedi bod yn bosibl heb aberth y rhai a wnaeth ollwng gafael ar eu rhyddid.

Ar adeg pan fo ein cymdeithas yn parhau i fod yn fwy tameidiog a phryderus nag y gallai unrhyw un ohonom ni fod wedi ei feddwl nac y byddem ni'n ei ddymuno, mae cofio yn rhywbeth y gallwn ni ei rannu fel aelodau o gymdeithas. Gwnaeth milwyr Prydain ymladd ochr yn ochr â milwyr o bob rhan o'r Gymanwlad, gan gynnwys 1.5 miliwn o filwyr o India, 40,000 ohonyn nhw'n Fwslimiaid o Bacistan bresennol, ac mae'r rhan fwyaf o bobl yn dal i fod yn anymwybodol bod Mwslimiaid wedi ymladd dros Brydain yn y Rhyfel Byd Cyntaf. Dylai'r hanes cyffredin hwn chwarae rhan enfawr yn y broses o integreiddio diwylliannau sydd ar hyn o bryd yn ei chael hi'n anodd eu cysoni. Mae'r fenter Cofio Gyda'n Gilydd yn dod â phobl at ei gilydd i ddysgu am fyddinoedd aml-ethnig, aml-ffydd y Rhyfel Byd Cyntaf, ac i ddeall beth all cofio ein hanes ei olygu i hunaniaeth ac am berthyn yn ein cymdeithas heddiw.

Pan fyddwn ni'n coffáu brwydrau yn y gorffennol, am y dewrder, yr aberth a'r golled, rydym ni'n meddwl am bawb a atebodd yr alwad i amddiffyn rhyddid rhag gormes, pobl a oedd, er gwaethaf eu gwahaniaethau, ag un peth yn gyffredin—eu dynoliaeth gyffredin. Nid yw bodolaeth a goroesiad dynol yn amodol ar yr unigolyn a'r gymuned yn unig, ond hefyd y berthynas sy'n datblygu rhwng yr unigolyn a'r gymdeithas, sy'n darparu gwir ffynhonnell oleuedigaeth i'r ddau ac sy'n helpu'r ddynoliaeth i ffynnu. Fel unigolyn, ni allwch chi gyflawni perffeithrwydd oni bai eich bod chi'n rhan o'r gymuned, lle mae cymaint i'w ennill.

Fel llawfeddyg sydd wedi ymddeol, caf fy atgoffa ar yr adeg hon o'r flwyddyn am gyfraniad ein meddygon a'n nyrsys mewn cyfnod o ryfel. Y rhyfel byd cyntaf y rhyfel gwirioneddol ddiwydiannol cyntaf mewn hanes dynol, rhyfel a fyddai, dros bedair blynedd, yn arwain at farwolaeth dros 750,000 o filwyr Prydain, ac anafu 1.6 miliwn arall, a'r mwyafrif ag anafiadau orthopedig. Yn y cyd-destun hwn, daeth sgiliau'r llawfeddyg orthopedig i'r amlwg. Bu farw miliynau a chafodd miliynau eraill eu gadael yn anabl. Yn wyneb lladdfa o'r fath, fe wnaeth y proffesiwn meddygol, yn wir, ymateb yn wych.

Dau Gymro oedd yn gyfrifol am un o'r datblygiadau pwysicaf, sef sblint Thomas, sy'n dal i gael ei ddefnyddio mewn ardaloedd rhyfel heddiw. Cafodd ei ddyfeisio ar ddiwedd y bedwaredd ganrif ar bymtheg gan y llawfeddyg arloesol Hugh Owen Thomas o Lerpwl, a gaiff ei ddisgrifio yn aml fel tad orthopedeg Prydain, a anwyd ar Ynys Môn i deulu o osodwyr esgyrn. Ond ei lawfeddyg o nai Robert Jones, yn ddiweddarach Syr Robert, ac yntau'n uwch-frigadydd arolygydd orthopedeg yn y lluoedd arfog, oedd yn bennaf yn gyfrifol am gyflwyno ei ddefnydd ar faes y gad yn y rhyfel byd cyntaf ac a ddaeth yn dad llawdriniaeth orthopedig Prydain. Roedd wedi sefydlu ysbyty yng Nghroesoswallt cyn y rhyfel gydag Agnes Hunt. Maes o law, byddai Ysbyty Orthopedig Robert Jones ac Agnes Hunt yn cael ei gydnabod fel canolfan ragoriaeth orthopedig.

Ym 1914, bu farw 80 y cant o filwyr gydag esgyrn y glun wedi eu torri. Roedd defnyddio sblint Thomas yn golygu erbyn 1916, bod 80 y cant o filwyr a ddioddefodd yr anaf hwnnw wedi goroesi. Gyda channoedd o filoedd o filwyr wedi eu hanafu yn dychwelyd adref, arweiniodd y rhyfel byd cyntaf hefyd at bwyslais newydd ar adsefydlu a gofal parhaus. Roedd datblygiadau enfawr mewn technoleg coesau a breichiau prosthetig i ddiwallu anghenion cannoedd o filoedd o drychedigion. Roedd y system gofal iechyd wedi ei llethu ond cafodd gallu newydd ei sefydlu. Mae'r rhyfel byd cyntaf yn cael ei gofio am gymaint—am ryddid, am fywyd heb berygl o ymosodiad. I mi fel llawfeddyg, mae hi hefyd yn ymwneud â'r hyn a wnaeth eraill i drin a chefnogi'r rhai a oedd wedi ymladd ac a gafodd eu hanafu. Felly, heddiw roeddwn i eisiau cydnabod hyn a dweud gyda balchder y byddwn ni i gyd yn eich cofio chi. Diolch.

Rwyf i hefyd yn ddiolchgar iawn am gael siarad yn y ddadl heddiw mewn ymdeimlad o ysbryd trawsbleidiol, yr wyf i o'r farn y dylai hi fod. Ac fel Huw Irranca-Davies, un o adegau mwyaf balch fy nghyfnod i fel Aelod o'r Senedd oedd pan ddes i'n aelod anrhydeddus o gangen Shotton a Glannau Dyfrdwy y Ffiwsilwyr Brenhinol Cymreig.

Mae'r ddadl heno yn gyfle i fyfyrio ac i dynnu sylw at bwysigrwydd y gweithredoedd coffa niferus a fydd yn digwydd ledled Cymru a ledled y Deyrnas Unedig yn ystod y dyddiau nesaf. Wrth gwrs, fel llawer o bobl eraill, byddaf i'n bresennol mewn digwyddiadau yma yn fy nghymuned fy hun ac yn talu fy nheyrnged fy hun i bawb sydd wedi gwasanaethu ac sydd yn gwasanaethu, ac yn enwedig i'r rhai sydd wedi colli eu bywydau wrth amddiffyn popeth sydd yn annwyl i ni. Llywydd, byddwn ni yn eu cofio.

Rwyf i hefyd yn talu teyrnged i bawb yn y Lleng Brydeinig Frenhinol am bopeth y maen nhw'n ei wneud i sicrhau bod yr apêl pabi yn gymaint o lwyddiant bob blwyddyn. Can mlynedd yn ôl, cafodd y pabi ei ddewis fel symbol o gofio oherwydd pa mor gyflym yr ailymddangosodd ar feysydd brwydr y rhyfel byd cyntaf. Mae'n gweithredu fel cyswllt rhwng y cenedlaethau, cyswllt sy'n golygu na fyddwn ni byth yn anghofio'r rhai a wasanaethodd a'r aberth a wnaethon nhw. Llywydd, rwy'n gobeithio y cawn ni i gyd gyfle yn y dyddiau nesaf i fynychu digwyddiadau coffa, a hoffwn i dalu teyrnged a diolch i'r rhai hynny yn fy nghymuned i yn Alun a Glannau Dyfrdwy am drefnu digwyddiadau o'r fath. Ond rwy'n gobeithio y bydd pob un ohonom ni fel Senedd drawsbleidiol heddiw yn ymrwymo unwaith eto i gefnogi cymuned ein lluoedd arfog bob amser. Diolch yn fawr.

Mae'r dyddiau nesaf yn ein galluogi i gasglu ein meddyliau a myfyrio ar y rhai sydd wedi gwasanaethu ein cenedl dros y blynyddoedd, a'r rhai sy'n dal i wasanaethu heddiw, i'n cadw ni'n ddiogel. Byddwn ni'n bresennol yn ein gwasanaethau coffa yn fuan, a byddwn ni'n gwrando ar yr enwau'n cael eu darllen o'n senotaffau a byddwn ni'n ceisio dychmygu'r bobl hynny a safai yno o'n blaenau ni ac a syrthiodd ar ein rhan ni yn rhyfeloedd y blynyddoedd a fu. Mae'r atgofion ingol hyn yn ein gwreiddio ni ac yn dod â ni ynghyd ag ymdeimlad o undod a diolch diffuant. Mae'n anodd deall sut beth oedd hi i'r rhai a wnaeth yr aberth eithaf, yn enwedig yn eu dyddiau a'u horiau olaf, ac mae yr un mor anodd deall yr hyn y mae llawer o gyn-filwyr yn byw ag ef heddiw, ac mae ein calonnau'n mynd allan i bob un ohonyn nhw.

Heddiw, rydym ni'n meddwl am y cyn-filwyr hynny, allan yn ein cymunedau, sy'n cario creithiau corfforol a meddyliol gwasanaeth gweithredol diweddar. Mae'n rhaid i ni wneud popeth o fewn ein gallu i gefnogi'r unigolion hynny fel erioed o'r blaen. Mae llawer yn byw gydag atgofion sy'n hunllef iddyn nhw, a'r anhwylder straen wedi trawma a ddaw yn ei sgil. Rwyf i wedi gweld hyn yn uniongyrchol, a minnau'n dad i gyn-filwr ifanc. Roedd fy mab yn filwr ifanc a oedd yn gwasanaethu yn Affganistan pan gafodd ei dargedu gan fomiwr hunanladdol ar y strydoedd o amgylch Kabul. Achubodd y car arfog yr oedd yn ei yrru ei fywyd, ond ni allai ei achub rhag y trawma meddyliol a ddilynodd hynny. Fe wnaeth ef, fel miloedd lawer o gyn-filwyr eraill, gael trafferth am flynyddoedd gyda chyflwr gwanychol. Roedd fy mab i yn ffodus bod y Lleng Brydeinig Frenhinol ac elusennau eraill wedi ei helpu mewn sawl ffordd a'i helpu i ddringo allan o'r lle hwnnw yr oedd ef ynddo, a byddaf i'n fythol ddiolchgar am y cyrff hynny.

Ond, yn anffodus, mae cymaint o gyn-filwyr allan yno y mae angen cymorth arbenigol arnyn nhw o hyd, mae'n rhaid i ni wneud popeth yn ein gallu i ddod o hyd i ffyrdd gwell o'u cefnogi. Fe wnaethom ni ddarllen yn y newyddion ychydig ddyddiau yn ôl am yr heriau sy'n wynebu cyn-filwyr mor bell yn ôl â rhyfel y Falklands, sy'n dal i fyw â hunllefau eu profiadau blaenorol, ond sy'n teimlo nad yw'r cymorth sydd ei angen arnyn nhw ar gael mewn gwirionedd. Rwy'n siŵr bod llawer mwy y gallwn ni ei wneud i helpu'r rhai hynny sydd wedi gwneud cymaint drosom ni, ac rwy'n gwybod y bydd pawb yn y Siambr hon yn dymuno gwneud rhagor o gynnydd i'r diben hwnnw. Yng nghyllideb yr hydref yn ddiweddar, roedd yn dda gweld y cyhoeddiad am gyllid ar gyfer comisiynydd cyn-filwyr Cymru i wella bywydau a chyfleoedd cyn-filwyr Cymru yn y gymuned. Rwy'n gobeithio y gall ein Gweinidog rannu sut y mae Llywodraeth Cymru wedi ymgysylltu â Llywodraeth y DU ar hyn, a sut y gall y comisiynydd helpu i oruchwylio'r gwaith o gyflawni cyfamod y lluoedd arfog yng Nghymru.

Rwy'n croesawu rhai o'r pethau cadarnhaol y mae Llywodraeth Cymru wedi bod yn eu gwneud, fel sydd wedi ei adrodd yn adroddiad blynyddol cyfamod y lluoedd arfog. Gallwn ni i gyd gefnogi'r camau cadarnhaol, fel y cynllun Gweithle Gwych i Gyn-Aelodau'r Lluoedd Arfog, a'r gefnogaeth i wasanaeth Cyn-filwyr GIG Cymru, gyda'r arian ychwanegol a gafodd ei gyhoeddi'n ddiweddar gan y Llywodraeth. Mae'n rhaid croesawu hyn, yn ogystal â'r ymrwymiad i gynyddu'r cyllid i SSCE Cymru i gefnogi plant y lluoedd arfog yng Nghymru, ac rydym ni hefyd yn cefnogi gwaith gwych swyddogion cyswllt y lluoedd arfog. Fodd bynnag, mae'r adroddiad hefyd yn cydnabod sawl maes y byddai modd eu gwella a'u datblygu, ac ni fyddaf i'n eu rhestru yn y fan yma, ond rwy'n gwybod y bydd pob un ohonom ni yn y Siambr hon, o ba blaid bynnag, yn gwneud popeth o fewn ein gallu i gefnogi Llywodraeth Cymru i wella pethau lle bo angen.

Dirprwy Lywydd, mae'r lluoedd arfog sydd gennym ni yn fendith i ni, gyda dynion a menywod o'r radd uchaf yn gwasanaethu, sydd wedi ymrwymo'n llwyr i'r bobl y maen nhw'n eu gwasanaethu. Cafodd hyn ei ddangos yn sylweddol yn ystod y blynyddoedd diwethaf, drwy adegau trychinebau fel llifogydd, ac wrth gwrs y 18 mis diwethaf drwy'r pandemig—un o'r cyfnodau anoddaf mewn cof byw. Mae ein diolch yn mynd iddyn nhw i gyd. Mae'n galonogol gwybod eu bod nhw yno bob amser pan fydd heriau'n codi.

I gloi, yn ystod y dyddiau nesaf byddwn ni'n meddwl am y rhai sydd wedi mynd o'n blaenau ac wedi rhoi cymaint, ynghyd â'r rhai sy'n parhau i fyw gyda thrawma rhyfeloedd a'r rhai sy'n gwasanaethu heddiw. Maen nhw i gyd yn ein meddyliau, ac rydym yn diolch iddyn nhw i gyd, yn awr ac yn y gorffennol. Diolch.

Galwaf ar y Dirprwy Weinidog i ymateb i'r ddadl.

Diolch, Dirprwy Lywydd, ac a gaf i ddiolch yn wirioneddol i'r holl Aelodau am eu cyfraniadau meddylgar a thwymgalon i'r ddadl y prynhawn yma? Rwy'n credu bod Alun Davies wedi taro'r hoelen ar ei phen pan agorodd drwy ddweud y bu'n brynhawn eithaf pigog mewn rhai o'r dadleuon a'r trafodaethau yr ydym ni wedi eu cael. Ond, mewn gwirionedd, mae'r naws a natur sydd wedi eu defnyddio i ymdrin â'r ddadl hon yn destament nid yn unig i'r pwnc ei hun, ond, mewn gwirionedd, i'r sefydliad hwn yn ei gyfanrwydd hefyd. Rwy'n siŵr na fydd ots ganddo fy mod i'n dweud hyn—ac rwy'n golygu hyn yn y ffordd orau bosibl—mae llawer o bethau yr wyf i'n anghytuno â Darren Millar arnyn nhw, ond ar y mater hwn mae gennym ni achos cyffredin yn sicr. Rwy'n edrych ymlaen at barhau i weithio gyda'n gilydd a bwrw ymlaen â hynny, nid yn unig y gwaith yr ydych chi'n ei wneud gyda'r grŵp trawsbleidiol, ond wrth gefnogi'r grŵp arbenigol hefyd, a thu hwnt i hynny, ac mae yna bethau yr ydym ni'n parhau i weithio arnyn nhw gyda'n gilydd a bwrw ymlaen â nhw.

Roedd cymaint o gyfraniadau gan yr Aelodau a byddaf i'n gwneud fy ngorau i geisio'u crisialu a'u crynhoi. Soniodd Mark Isherwood am ran y sefydliadau gwirfoddol hynny yn y trydydd sector, ac rydym ni'n cydnabod yn llwyr ein bod ni, yng Nghymru, wedi gallu gwneud yr hyn yr ydym ni wedi ei wneud ac y byddwn ni'n gallu parhau i ddatblygu'r gwaith hwnnw oherwydd ein bod ni'n gweithio mewn partneriaeth. Fe wnes i geisio nodi'r holl sefydliadau y gwnaethoch chi sôn amdanyn nhw, ond nid wyf i'n mynd i geisio'u rhestru nhw nawr oherwydd byddaf i'n sicr yn anghofio rhywun. Cyfrannodd yr holl sefydliadau y gwnaethoch chi eu rhestru yn eich cyfraniad at yr ymarfer cwmpasu a wnaethom ni ac rydym ni'n parhau i weithio gyda nhw i ddatblygu'r gwaith ac yn derbyn y pwyntiau y gwnaethon nhw i wella'r cymorth sydd ar gael i gyn-filwyr a'u teuluoedd yng Nghymru. Ac o ran canolfan ailsefydlu, rydym ni mewn cysylltiad â'r Weinyddiaeth Amddiffyn ynglŷn â hynny i annog sefydlu canolfan ailsefydlu yng Nghymru, a byddaf i'n parhau i fwrw ymlaen â'r gwaith hwnnw a byddwn i'n croesawu unrhyw gymorth gan gyd-Aelodau ar feinciau'r Ceidwadwyr i fynd â hynny ymhellach gyda'ch cyd-Aelodau chi yn San Steffan hefyd.

Cyfeiriodd nifer o'r Aelodau at y cyhoeddiad mwy diweddar yng nghyllideb y DU o gomisiynydd y lluoedd arfog. Rwy'n gwybod ein bod ni wedi bod yn glir erioed ynghylch y dull gweithredu yng Nghymru o roi'r adnoddau i wasanaethau rheng flaen, ond rydym ni'n croesawu'r ddeialog â'r Swyddfa Materion Cyn-filwyr a byddwn ni'n parhau i weithio gyda nhw yn awr ac yn edrych ar roi'r comisiynydd ar waith yn ymarferol, i sicrhau ei fod yn cyd-fynd â, ac yn gydnaws â, ac yn ategu'r gwaith sydd eisoes yn cael ei wneud yng Nghymru, ac yn ceisio dangos sut y gallwn ni barhau i weithio gyda'n gilydd i ehangu a datblygu'r gwaith hwnnw.

Heledd Fychan, yn eich cyfraniad chi, fe wnaethoch chi sôn ei bod yn bwysig nodi nad yw cofio yn dathlu rhyfel, ond yn cydnabod yr ymrwymiad a'r aberth a wnaeth pobl, ond hefyd ddyblu ein hymdrechion i ymrwymo i ddatrysiad heddychlon. Fe wnaethoch chi restru ymrwymiad a thraddodiad balch mudiad heddwch yng Nghymru a'n croeso i'r rhai hynny a oedd o gymorth i ni yn Affganistan sydd wedi symud i Gymru erbyn hyn. Cefais y fraint, mewn gwirionedd, nos Sadwrn i gwrdd â rhai o'r 10 cyfieithydd hynny o Affganistan sydd wedi dod yma a oedd yn bresennol yn yr ŵyl goffa fel gwesteion arbennig y 160ain Brigâd (Gymreig) yn Neuadd Dewi Sant. Ac mewn gwirionedd, wrth gyfeirio at Neuadd Dewi Sant, roedd y Prif Weinidog hefyd yn bresennol yn y digwyddiad, ac yn ymyriad Sam Kurtz i gyfraniad Darren Millar, soniodd ef am Oriel VC a gwaith gwych Barry John, ac mae Llywodraeth Cymru yn falch iawn o fod wedi gallu cefnogi Oriel VC ac mae hi mewn cysylltiad rheolaidd â nhw. Ac yn wir, Barry John oedd awdur y gerdd a gafodd ei darllen gan y Prif Weinidog yng ngŵyl y cofio nos Sadwrn.

Rydym ni wedi sôn am yr ymrwymiad personol, y cysylltiadau personol. Rwy'n gwybod, Peredur Owen Griffiths, eich bod chi wedi sôn am eich cysylltiadau personol eich hun ac rydym ni i gyd wedi sôn am yr hyn y byddwn ni'n ei wneud yn ystod y dyddiau a'r wythnosau nesaf. Ac o ran cysylltiadau personol, hoffwn i ddiolch yn wirioneddol i Peter Fox am rannu a siarad â ni am ei fab a wasanaethodd yn Affganistan a'r effaith y mae hynny wedi ei chael arno ers hynny. Rwy'n gwybod fy mod i'n siarad ar ran Llywodraeth Cymru a phob un ohonom ni yma gan ddiolch iddo nid yn unig am ei wasanaeth, ond mewn gwirionedd am ein hatgoffa ni pam ei bod mor bwysig ein bod ni'n parhau i ddatblygu ein hymdrechion i wneud popeth y gallwn ni, nid yn unig i ddweud 'diolch', ond i sicrhau bod y gefnogaeth yno i'r rhai sydd ei hangen pan fydd ei hangen arnyn nhw hefyd. Ac yn yr un modd, rydym ni wedi clywed am yr hyn y bydd pobl yn ei wneud yn ystod y dyddiau nesaf i gofio, i fyfyrio ac i gydnabod yn ein hetholaethau ein hunain, ac, fel llawer o'r Aelodau, byddaf i, mewn etholaeth fel fy un i, yn ymdrechu'n galed iawn i fod mewn mwy nag un lle ar yr un pryd. Rwy'n mynd i wasanaeth yn Neuadd Llaneurgain ddydd Iau ar Ddiwrnod y Cadoediad ei hun, ac yna dau wasanaeth, un yn y bore yn Nhreffynnon ac un yn y prynhawn yn y Fflint ar Sul y Cofio. Rwy'n gwybod bod Jack Sargeant wedi sôn llawer am y ffordd y mae'n aelod anrhydeddus o gangen leol y Ffiwsilwyr Brenhinol Cymreig, ac rwy'n gwybod bod fy nghyd-Aelod etholaeth Jack wedi ymrwymo'n fawr i gefnogi a bod yno yn y gwasanaeth coffa. A byddaf i'n dweud, os yw fy hen ewythr Tommy yno, yn ôl yr hyn yr wyf i'n ei ddisgwyl, rwyf i'n dweud ar ei ran ef nawr, y byddai'n eithaf hoffi peint yn y clwb Llafur wedyn, Jack, os yw hynny'n iawn gyda chi [Chwerthin.]

Soniodd Altaf Hussain am—. Rwy'n cefnogi'n llwyr ac yn adleisio'r sylwadau ynghylch cyfraniad personél y lluoedd arfog o bob cefndir ffydd a phob cwr o'r Gymanwlad, ac rwy'n gwybod bod Jane Hutt wedi bod yn bresennol mewn gwasanaeth ym Mharc Cathays yn ddiweddar ynghyd â Chyngor Hil Cymru ac eraill i gydnabod y rhan y mae personél pobl dduon a lleiafrifoedd ethnig wedi ei chwarae wrth wasanaethu mewn rhyfeloedd.

I gloi, Llywydd, mae ein hymarfer cwmpasu wedi dangos bod—. Fel yr ydym ni wedi ei ddweud heddiw, rwy'n ddiolchgar am y consensws trawsbleidiol a'r gydnabyddiaeth o'r gwaith yr ydym ni'n ei wneud yng Nghymru, ond nid wyf i'n anghytuno, fel bob amser, fod mwy y byddai modd ei wneud bob amser, ac rydym ni'n awyddus i ddatblygu'r gwaith hwnnw a'r gefnogaeth sydd ar gael, a dyna oedd y meddylfryd y tu ôl i'r ymarfer cwmpasu. Rydym ni bellach yn bwrw ymlaen â'r canlyniadau hynny ac yn eu rhoi ar waith. Mae mwy i'w wneud. Mae mwy i'w wneud bob amser—mwy y gallwn ni ei wneud a mwy y byddwn ni'n ei wneud. Byddwn ni'n parhau i weithio gyda'n partneriaid i ddarparu'r gwasanaethau a'r gefnogaeth y maen nhw'n ei haeddu gymaint i gyn-filwyr ein lluoedd arfog a'u teuluoedd. Diolch yn fawr.

Y cwestiwn yw: a ddylid derbyn gwelliant 1? A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? Nac oes. Felly, derbynnir gwelliant 1 yn unol â Rheol Sefydlog 12.36. 

Y cwestiwn pellach yw: a ddylid derbyn y cynnig wedi ei ddiwygio?

A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? Dim gwrthwynebiad eto. Felly, mae'r cynnig wedi ei ddiwygio wedi ei dderbyn.

Rydyn ni'n dod nawr at y cyfnod pleidleisio, ond fe fyddwn ni'n cymryd egwyl fer cyn y cyfnod pleidleisio i baratoi ar gyfer y pleidleisio hynny.

Dyma ni'n cyrraedd y cyfnod pleidleisio, a'r bleidlais gyntaf y prynhawn yma yw'r bleidlais ar eitem 5, sef y Rheoliadau Diogelu Iechyd (Cyfyngiadau Coronafeirws) (Rhif 5) (Cymru) (Diwygio) (Rhif 19) 2021. Dwi'n galw am bleidlais ar y cynnig, a gyflwynwyd yn enw Lesley Griffiths. Agor y bleidlais. Cau'r bleidlais. O blaid 39, neb yn ymatal, 15 yn erbyn. Felly, mae'r cynnig wedi ei dderbyn. 

Y bleidlais nesaf yw'r ddadl ar gynhwysiant pledleiswyr, a dwi'n galw am bleidlais ar welliant 1, a gyflwynwyd yn enw Darren Millar. Agor y bledlais. Cau'r bleidlais. O blaid 15, neb yn ymatal, 39 yn erbyn. Felly, mae gwelliant 1 wedi'i wrthod. 

Dwi'n galw nawr am bleidlais ar y cynnig, yn enw Lesley Griffiths. Agor y bleidlais. Cau'r bleidlais. O blaid 40, neb yn ymatal, 14 yn erbyn. Felly, mae'r cynnig wedi ei dderbyn.

A dyna ni—dyna ddiwedd ar ein gwaith am heddiw. Diolch yn fawr.