Y Cyfarfod Llawn

Plenary

29/09/2021

Yn y fersiwn ddwyieithog, mae’r golofn chwith yn cynnwys yr iaith a lefarwyd yn y cyfarfod. Mae’r golofn dde yn cynnwys cyfieithiad o’r areithiau hynny.

In the bilingual version, the left-hand column includes the language used during the meeting. The right-hand column includes a translation of those speeches.

Cyfarfu'r Senedd yn y Siambr a thrwy gynhadledd fideo am 13:30 gyda'r Llywydd (Elin Jones) yn y Gadair. 

The Senedd met in the Chamber and by video-conference at 13:30 with the Llywydd (Elin Jones) in the Chair.

Datganiad gan y Llywydd
Statement by the Llywydd

Croeso, bawb, y prynhawn yma i'r Cyfarfod Llawn. Cyn inni ddechrau, dwi eisiau nodi ychydig o bwyntiau. Cynhelir y cyfarfod hwn ar ffurf hybrid, gyda rhai Aelodau yn y Siambr ac eraill yn ymuno drwy gyswllt fideo. Bydd yr holl Aelodau, ble bynnag y byddan nhw'n cymryd rhan a ble bynnag y bônt, yn cael eu trin yn gyfartal. Mae Cyfarfod Llawn a gynhelir drwy gynhadledd fideo, yn unol â Rheolau Sefydlog Senedd Cymru, yn gyfystyr â thrafodion y Senedd at ddibenion Deddf Llywodraeth Cymru 2006. Bydd rhai o ddarpariaethau Rheol Sefydlog 34 yn gymwys, ac mae'r rheini wedi'u nodi ar eich agenda chi. Dwi eisiau hefyd atgoffa'r Aelodau fod y Rheolau Sefydlog sy'n ymwneud â threfn yn berthnasol i'r cyfarfod yma, ac yr un mor berthnasol i'r Aelodau yn y Siambr ag i'r rhai sy'n ymuno drwy gyswllt fideo.

Welcome to this Plenary session. Before we begin, I want to set out a few points. This meeting will be held in hybrid format, with some Members in the Senedd Chamber and others joining by video-conference. All Members participating in proceedings of the Senedd, wherever they may be, will be treated equitably. A Plenary meeting held using video-conference, in accordance with the Standing Orders of the Welsh Parliament, constitutes Senedd proceedings for the purposes of the Government of Wales Act 2006. Some of the provisions of Standing Order 34 will apply for today's meeting, and those are noted on your agenda. I would also remind Members that Standing Orders relating to order in Plenary meetings apply to this meeting, and apply equally to Members in the Chamber as to those joining virtually.

1. Cwestiynau i Weinidog yr Economi
1. Questions to the Minister for Economy

Cwestiynau i Weinidog yr Economi yw'r cwestiynau cyntaf y prynhawn yma, ac mae'r cwestiwn cyntaf gan Paul Davies.

The first item is questions to the Minister for Economy, and the first question is from Paul Davies.

Blaenoriaethau Economaidd ar gyfer Preseli Sir Benfro
Economic Priorities for Preseli Pembrokeshire

1. Beth yw blaenoriaethau economaidd Llywodraeth Cymru ar gyfer Preseli Sir Benfro ar gyfer y 12 mis nesaf? OQ56902

1. What are the Welsh Government's economic priorities for Preseli Pembrokeshire for the next 12 months? OQ56902

Thank you. Our priorities are about promoting a greener, more equal and prosperous economy for all parts of Wales, including Preseli Pembrokeshire, as we continue to work closely with Pembrokeshire County Council and partners on the development of the regional economic framework.

Diolch. Mae ein blaenoriaethau’n ymwneud â hyrwyddo economi wyrddach, fwy cyfartal a llewyrchus i bob rhan o Gymru, gan gynnwys Preseli Sir Benfro, wrth inni barhau i weithio’n agos gyda Chyngor Sir Penfro a phartneriaid ar ddatblygu’r fframwaith economaidd rhanbarthol.

I'm grateful for that response. You mentioned Pembrokeshire County Council. Obviously, its regeneration strategy for 2020-30 makes it very clear that the local economy is heavily dependent on a few sectors, such as tourism. But despite large visitor numbers, the main towns don't have a vibrant retail or leisure offer and in economic terms are still declining. Indeed, the strategy also states that when Haven Waterway enterprise zone board were asked for their No. 1 priority to achieve economic regeneration, their answer was, 'Infrastructure, infrastructure, infrastructure'. Therefore, Minister, can you tell us what the Welsh Government is doing to invest in Pembrokeshire's town centres and can you tell us what infrastructure improvements the Welsh Government will be spearheading over the next 12 months in order to stimulate the local economy in Pembrokeshire?

Diolch am eich ymateb. Fe sonioch am Gyngor Sir Penfro. Yn amlwg, mae eu strategaeth adfywio ar gyfer 2020-2030 yn nodi'n glir iawn fod yr economi leol yn ddibynnol iawn ar rai sectorau, megis twristiaeth. Ond er y nifer fawr o ymwelwyr, nid oes gan y prif drefi gynnig bywiog o ran manwerthu na hamdden ac mewn termau economaidd maent yn dal i ddirywio. Yn wir, mae'r strategaeth hefyd yn nodi, pan ofynnwyd i fwrdd ardal fenter Dyfrffordd y Ddau Gleddau beth oedd eu prif flaenoriaeth er mwyn cyflawni adfywiad economaidd, eu hateb oedd, 'Seilwaith, seilwaith, seilwaith'. Felly, Weinidog, a allwch ddweud wrthym beth y mae Llywodraeth Cymru'n ei wneud i fuddsoddi yng nghanol trefi sir Benfro, ac a allwch ddweud wrthym pa welliannau seilwaith y bydd Llywodraeth Cymru yn eu harwain dros y 12 mis nesaf er mwyn hybu'r economi leol yn sir Benfro?

Thank you for the question. As you know, nationally, we've invested over £6.5 million as part of our Transforming Towns initiative. For Pembrokeshire itself, for the three designated towns of Pembroke, Haverfordwest and Milford Haven, there is £2.75 million in loan support to help develop town centres. So, it's part of working with the council to understand what they want to be able to deliver alongside us to help have a vibrant future for retail offers within our town centres, to generate footfall, as indeed we look to have more centres for people to work from as well. So, this is a genuine effort in partnership with local authorities and the people running those towns with the Welsh Government.

Diolch am eich cwestiwn. Fel y gwyddoch, yn genedlaethol, rydym wedi buddsoddi dros £6.5 miliwn fel rhan o'n menter Trawsnewid Trefi. O ran sir Benfro ei hun, ar gyfer y tair tref ddynodedig sef Penfro, Hwlffordd ac Aberdaugleddau, mae £2.75 miliwn ar gael mewn cymorth benthyciad i helpu i ddatblygu canol y trefi. Felly, mae'n rhan o weithio gyda'r cyngor i ddeall yr hyn y maent yn dymuno gallu ei gyflawni gyda ni er mwyn helpu i sicrhau dyfodol bywiog i gynigion manwerthu yng nghanol ein trefi, i gynyddu nifer yr ymwelwyr, wrth inni geisio cael mwy o ganolfannau i bobl weithio ynddynt hefyd yn wir. Felly, mae hon yn ymdrech go iawn mewn partneriaeth ag awdurdodau lleol a'r bobl sy'n rhedeg y trefi hynny gyda Llywodraeth Cymru.

Rheoliadau Diogelwch yn y Gweithle
Workplace Safety Regulations

2. Pa drafodaethau y mae'r Gweinidog wedi'u cael gyda'r Gweinidog Iechyd a Gwasanaethau Cymdeithasol ynghylch y rheoliadau diogelwch yn y gweithle y disgwylir i gyflogwyr yn Nwyrain De Cymru eu dilyn? OQ56929

2. What discussions has the Minister had with the Minister for Health and Social Services regarding the workplace safety regulations that employers in South Wales East are expected to follow? OQ56929

I can confirm that my officials drafted the 'Keep Wales safe at work' guidance, and in doing so consulted health and social services colleagues. This guidance was then discussed and approved at Cabinet. The guidance sets out the obligations on people responsible for premises open to the public or where work takes place, and reasonable measures that must be assessed and risk assessments completed with their staff and their representatives.

Gallaf gadarnhau bod fy swyddogion wedi drafftio canllawiau ‘Diogelu Cymru yn y gwaith’, ac wrth wneud hynny, wedi ymgynghori â chydweithwyr yn y maes iechyd a gwasanaethau cymdeithasol. Cafodd y canllawiau eu trafod a'u cymeradwyo wedyn gan y Cabinet. Mae'r canllawiau'n nodi'r rhwymedigaethau ar bobl sy'n gyfrifol am adeiladau sy'n agored i'r cyhoedd neu lle mae gwaith yn digwydd, a mesurau rhesymol y mae'n rhaid eu hasesu ac asesiadau risg y mae'n rhaid eu cwblhau gyda'u staff a'u cynrychiolwyr.

Thank you, Minister, for that initial answer. I've received a letter from the Public and Commercial Services union raising, and I quote, 'real concerns about safety being compromised by Department for Work and Pensions management in Newport, recklessly putting both staff and claimants at risk at Newport jobcentre'. The letter notes a series of concerning issues, Minister, relating to a lack of physical distancing, poor ventilation and cuts to cleaning. Two members of staff are, as I understand, being compelled to work in the jobcentre when they are close contacts of children in their households who've tested positive for COVID. With the imminent ending of furlough, there will be presumably even more pressure on DWP services and we could see even more people being brought into these unsafe spaces and an increase in COVID in the community. Would you agree with me, Minister, that public sector workers deserve certainty and security when it comes to knowing they won't be put in dangerous situations at work?

And finally, Minister, what urgent actions will you take to protect workers and claimants at Newport jobcentre and centres across Wales to ensure safety standards are enforced and that not one member of staff or the public are put at increased risk?

Diolch am eich ateb cychwynnol, Weinidog. Cefais lythyr gan undeb y Gwasanaethau Cyhoeddus a Masnachol yn mynegi, ac rwy'n dyfynnu, 'pryderon gwirioneddol ynghylch diogelwch yn cael ei beryglu gan reolwyr yr Adran Gwaith a Phensiynau yng Nghasnewydd, gan roi staff a hawlwyr mewn perygl yng nghanolfan waith Casnewydd mewn modd byrbwyll'. Mae'r llythyr yn nodi cyfres o faterion pryderus, Weinidog, sy'n ymwneud â diffyg mesurau cadw pellter cymdeithasol, awyru gwael a thoriadau i lanhau. Yn ôl yr hyn a ddeallaf, mae dau aelod o staff yn cael eu gorfodi i weithio yn y ganolfan waith er eu bod mewn cysylltiad agos â phlant yn eu cartrefi sydd wedi profi'n bositif am COVID. Gyda diwedd y cynllun ffyrlo ar fin digwydd, mae'n debyg y bydd mwy fyth o bwysau ar wasanaethau'r Adran Gwaith a Phensiynau a gallem weld mwy fyth o bobl yn dod i mewn i'r lleoedd anniogel hyn a chynnydd mewn COVID yn y gymuned. A fyddech yn cytuno â mi, Weinidog, fod gweithwyr y sector cyhoeddus yn haeddu eu diogelu a sicrwydd na fyddant yn cael eu rhoi mewn sefyllfaoedd peryglus yn y gwaith?

Ac yn olaf, Weinidog, pa gamau brys y byddwch yn eu cymryd i ddiogelu gweithwyr a hawlwyr yng nghanolfan waith Casnewydd a chanolfannau ledled Cymru i sicrhau bod safonau diogelwch yn cael eu gorfodi ac nad oes unrhyw aelod o staff na'r cyhoedd yn cael eu rhoi mewn mwy o berygl?

Well, this doesn't sound wildly dissimilar to some of the challenges we had with the Driver and Vehicle Licensing Agency earlier in the pandemic. And I know that there are Members who have workers in the DVLA based in Swansea who will recall the difficulty in engaging with the employer at that time. So, I want to restate a couple of what should be straightforward points. The law in Wales applies to every employer in Wales in the private and public sectors when it comes to the expectation that they undertake risk assessments, and undertake them properly, publish the information, and do so with their staff. The consistent message here in Wales, from this Government, is you should work from home wherever possible. Now, I understand that there'll be conversations that employers will have with their employees about the ability to work from home—for some people, it isn't always possible to do all of their job from home. But, also, there are reasons why people may want to return to the workplace—there are particular well-being considerations for the workforce, about people positively wanting or needing to be within the workplace. That does not mean, though, that employers should simply insist that staff return to a pre-pandemic way of working, in tightly fitted and enclosed offices.

I understand the Member has referred to the PCS union, and we of course talk to the PCS union and employers across the country on a regular basis. If there are real concerns they're not able to resolve with the employer, I would expect those matters to be escalated as appropriate, and that includes making sure that everyone is following the requirements of the law here in Wales, and that includes paying proper regard to the advice from this Government about how to keep all of us safe, as this pandemic is not yet over.

Wel, nid yw hyn yn swnio mor wahanol â hynny i rai o'r heriau a gawsom gyda'r Asiantaeth Trwyddedu Gyrwyr a Cherbydau yn gynharach yn y pandemig. A gwn fod Aelodau a chanddynt weithwyr yn y DVLA yn Abertawe a fydd yn cofio pa mor anodd oedd cysylltu â'r cyflogwr bryd hynny. Felly, hoffwn ailddatgan ambell bwynt a ddylai fod yn rhai syml. Mae'r gyfraith yng Nghymru yn berthnasol i bob cyflogwr yng Nghymru yn y sector preifat a'r sector cyhoeddus o ran y disgwyliad eu bod yn cynnal asesiadau risg, ac yn eu cynnal yn briodol, yn cyhoeddi'r wybodaeth, ac yn gwneud hynny gyda'u staff. Y neges gyson yma yng Nghymru, gan y Llywodraeth hon, yw y dylech weithio gartref lle bynnag y bo modd. Nawr, deallaf y bydd cyflogwyr yn cael sgyrsiau gyda'u gweithwyr ynglŷn â'r gallu i weithio gartref—i rai pobl, nid yw bob amser yn bosibl gwneud eu holl waith gartref. Ond hefyd, ceir rhesymau pam y gallai pobl fod yn awyddus i ddychwelyd i'r gweithle—ceir ystyriaethau penodol ynglŷn â llesiant y gweithlu, ynglŷn â phobl sy'n awyddus iawn i fod neu sydd angen bod yn y gweithle. Fodd bynnag, nid yw hynny'n golygu y dylai cyflogwyr fynnu bod staff yn gweithio yn yr un ffordd ag y gwnaent cyn y pandemig, mewn swyddfeydd bychain a chaeedig.

Rwy'n deall bod yr Aelod wedi cyfeirio at undeb y Gwasanaethau Cyhoeddus a Masnachol, ac wrth gwrs, rydym yn siarad ag undeb y Gwasanaethau Cyhoeddus a Masnachol a chyflogwyr ledled y wlad yn rheolaidd. Os oes problemau gwirioneddol na allant eu datrys gyda'r cyflogwr, byddwn yn disgwyl i'r materion hynny gael eu huwchgyfeirio fel y bo'n briodol, ac mae hynny'n cynnwys sicrhau bod pawb yn dilyn gofynion y gyfraith yma yng Nghymru, gan gynnwys rhoi ystyriaeth briodol i gyngor y Llywodraeth hon ynglŷn â sut i gadw pob un ohonom yn ddiogel, gan nad yw'r pandemig hwn ar ben eto.

13:35

Minister, you've probably covered most of this anyway in what you've just said, but the pandemic meant that many conventional working methods were severely impacted, and one of those methods that was turned upside down was working from the office. Homeworking, according to the Royal Society for Public Health, is having an adverse impact on many people's mental health, with 56 per cent of those asked saying they found it harder to switch off whilst working from home, and 67 per cent saying they felt less connected to colleagues. Whilst homeworking may be beneficial to business and organisations, and perhaps society as a whole at the moment, it's clear that employees using their houses as makeshift offices is not only potentially harmful to the economy, but it's also damaging to their mental health. Will the Minister outline what steps are being taken to encourage more people to perhaps start working from the office again? And that could apply to this place also.

Weinidog, mae'n debyg eich bod wedi cyfeirio at y rhan fwyaf o hyn beth bynnag yn yr hyn yr ydych newydd ei ddweud, ond mae'r pandemig wedi cael effaith ddifrifol ar lawer o ddulliau gweithio confensiynol, ac un o'r dulliau hynny oedd gweithio yn y swyddfa. Mae gweithio gartref, yn ôl Cymdeithas Frenhinol Iechyd y Cyhoedd, yn cael effaith andwyol ar iechyd meddwl llawer o bobl, gyda 56 y cant o’r bobl a holwyd yn dweud eu bod yn ei chael hi'n anoddach ymlacio wrth weithio gartref, a 67 y cant yn dweud eu bod yn teimlo llai o gysylltiad â'u cydweithwyr. Er y gall gweithio gartref fod yn fuddiol i fusnesau a sefydliadau, ac efallai i'r gymdeithas yn gyffredinol ar hyn o bryd, mae'n amlwg y gallai sefyllfa lle mae gweithwyr yn defnyddio eu tai fel swyddfeydd dros dro fod yn niweidiol nid yn unig i'r economi, ond hefyd i'w hiechyd meddwl. A wnaiff y Gweinidog amlinellu pa gamau sy'n cael eu cymryd i annog mwy o bobl i ddechrau gweithio yn y swyddfa eto, efallai? A gallai hynny fod yn berthnasol i'r lle hwn hefyd.

Well, the Member sets out some of the impact on some people who have worked from home. And I recognised it in my first answer—there are reasons about people's well-being where people may want to return to the office for some of the week. But the guidance and the advice from this Government is to work from home where you can. And the reason for that is that the clear advice we have is it makes a really big difference to preventing the spread of COVID, and, as we've said time and time again, the pandemic is not yet over. This is about how we manage to get to the end of the pandemic without having unnecessary harm. So, actually, this isn't about simply saying everyone should come back to work in the office as if the times were past and we were back in pre-pandemic working. But, equally, for some people, working from home has been a real improvement in their quality of life—in balancing responsibilities outside work, as well as with work. There are many businesses who recognise they've actually had productivity gains from people being able to work remotely as well. And in my conversations with business groups, they're very clear that the old ways of working are not likely to return in exactly the same way. There are productivity gains from people who will want to carry on working from home for some of the week, even when the pandemic is over, as well as wanting to be in an office. So, it's the balance of all of those things, but, at this point in time, I reiterate again, the advice from this Government, supported by public health, is to work from home wherever possible. Of course, you'll note that, across our border, whilst the UK Government aren't currently giving that advice, they recognise that it may be something they ask people to do if the pandemic continues to take off in England as well.

Wel, mae'r Aelod yn nodi peth o'r effaith ar rai pobl sydd wedi bod yn gweithio gartref. Ac fe wneuthum gydnabod hynny yn fy ateb cyntaf—ceir rhesymau'n ymwneud â llesiant pobl, lle gallai pobl fod yn awyddus i ddychwelyd i'r swyddfa am rywfaint o'r wythnos. Ond y canllawiau a'r cyngor gan y Llywodraeth hon yw gweithio gartref lle gallwch wneud hynny. A'r rheswm am hynny yw'r cyngor clir a gawn sy'n dweud ei fod yn gwneud gwahaniaeth mawr iawn wrth atal lledaeniad COVID, ac fel rydym wedi'i ddweud dro ar ôl tro, nid yw'r pandemig ar ben eto. Mae a wnelo hyn â sut y llwyddwn i gyrraedd diwedd y pandemig heb gael niwed diangen. Felly, nid yw'n fater o ddweud yn syml y dylai pawb ddod yn ôl i weithio yn y swyddfa fel pe bai'r cyfnod hwn wedi bod a phawb yn gweithio fel y gwnaent cyn y pandemig. Ond yn yr un modd, i rai pobl, mae gweithio gartref wedi bod yn welliant gwirioneddol i ansawdd eu bywyd—o ran cydbwyso cyfrifoldebau y tu allan i'w gwaith, yn ogystal ag yn eu gwaith. Mae llawer o fusnesau'n cydnabod bod cynhyrchiant wedi gwella am fod pobl yn gallu gweithio o bell hefyd. Ac yn fy sgyrsiau â grwpiau busnes, maent yn argyhoeddedig iawn nad yw'r hen ffyrdd o weithio'n debygol o ddychwelyd yn yr un ffordd yn union. Mae manteision i'w cael i gynhyrchiant o fod pobl yn dymuno parhau i weithio gartref am rywfaint o'r wythnos, hyd yn oed pan fydd y pandemig ar ben, yn ogystal â dymuno bod mewn swyddfa. Felly, mae'n fater o gydbwyso'r holl bethau hynny, ond ar hyn o bryd, rwy'n ailadrodd mai'r cyngor gan y Llywodraeth hon, wedi'i gefnogi gan iechyd y cyhoedd, yw gweithio gartref lle bynnag y bo modd. Wrth gwrs, dros y ffin, er nad yw Llywodraeth y DU yn rhoi'r cyngor hwnnw ar hyn o bryd, fe welwch eu bod yn cydnabod y gallai fod yn rhywbeth y byddant yn gofyn i bobl ei wneud os yw'r pandemig yn parhau i waethygu yn Lloegr hefyd.

Cwestiynau Heb Rybudd gan Lefarwyr y Pleidiau
Questions Without Notice from Party Spokespeople

Llefarydd y Ceidwadwyr i ofyn y cwestiynau gan y llefarwyr nesaf. Paul Davies.

The Conservative spokesperson next, and it's Paul Davies.

Diolch, Llywydd. Minister, after a year and a half, as you know, the coronavirus job retention scheme is now coming to an end. Now, the furlough scheme has been an enormous support to thousands of businesses and people across Wales throughout the pandemic, and as that scheme now comes to an end, there will be some very serious challenges for some businesses and employers. Of course, the Welsh Government will have known for some time that the job retention scheme is now set to end and has had time to consider how it can now best support Welsh businesses going forward. Therefore, Minister, what assessment have you made of recent labour market trends to identify the types of workers and businesses that might find difficulty once the furlough scheme ends? And can you tell us what the Welsh Government has been planning to do to support businesses that may face labour market challenges in the coming months?

Diolch, Lywydd. Weinidog, ar ôl blwyddyn a hanner, fel y gwyddoch, mae'r cynllun cadw swyddi drwy gyfnod y coronafeirws bellach yn dod i ben. Nawr, mae'r cynllun ffyrlo wedi bod yn gymorth aruthrol i filoedd o fusnesau a phobl ledled Cymru drwy gydol y pandemig, ac wrth i'r cynllun hwnnw ddirwyn i ben yn awr, bydd rhai busnesau a chyflogwyr yn wynebu heriau difrifol iawn. Wrth gwrs, bydd Llywodraeth Cymru wedi gwybod ers peth amser fod y cynllun cadw swyddi ar fin dod i ben ac wedi cael amser i ystyried y ffordd orau y gall gefnogi busnesau Cymru yn y dyfodol. Felly, Weinidog, pa asesiad a wnaethoch o dueddiadau diweddar y farchnad lafur er mwyn nodi'r mathau o weithwyr a busnesau a allai wynebu trafferthion pan ddaw'r cynllun ffyrlo i ben? Ac a allwch ddweud wrthym beth y mae Llywodraeth Cymru wedi bod yn ei gynllunio er mwyn cefnogi busnesau a allai wynebu heriau mewn perthynas â'r farchnad lafur dros y misoedd nesaf?

Well we still face a couple of difficult challenges as we move forward. So, it is true to say we have undertaken an assessment to try to understand those areas of work that may yet be affected as furlough comes to an end. Most employers, though, will already have made choices, because furlough has been stepped down and more people have been returning to work and coming off furlough. We do, though, expect that some employers, particularly in less well-off parts of the economy, at the point that furlough finally ends, may then be making choices about what they do with their workforce and whether they carry on with their business. Now, the difficulty there is that, actually, our engagement with those businesses relies on them coming forward to speak to us directly about the sort of support that they could have. But we continue to work with a range of business organisations to try to understand how we can best support them. In some sectors, of course, there's a significant amount of support to the end of the year—the continuation of the business rates holiday for a range of sectors that have been hard pressed. But we'll only know the real issues in the economy once furlough has ended, and once we see the direct impact of the choices that individual businesses will make. Larger and medium-sized businesses, though, are likely, in terms of our engagement with them, to have already made those choices.

The challenge is difficult because we know we're not yet out of the pandemic, and it is possible that we may need to take action through the autumn and the winter as a result of the unfinished pandemic. Our ambition, though, is not to have to do it, which is why we reiterate for people to do the small but important things they can do to help prevent the pandemic getting back into a position where it could threaten the ability of our NHS to function: to wear masks in particular, where they need to; to test regularly when they're going in and out of different places; and, of course, in reminding people about the first question from your colleague Peter Fox, working from home wherever possible; and to have that sensible conversation to keep coronavirus under control. 

Wel, rydym yn dal i wynebu ychydig o heriau anodd wrth inni symud ymlaen. Felly, mae'n wir dweud ein bod wedi cynnal asesiad i geisio deall y meysydd gwaith hynny a allai gael eu heffeithio wrth i'r cynllun ffyrlo ddod i ben. Serch hynny, bydd y rhan fwyaf o gyflogwyr eisoes wedi gwneud dewisiadau, wrth i'r cynllun ffyrlo gael ei leihau ac wrth i fwy o bobl ddychwelyd i'r gwaith a dod oddi ar ffyrlo. Serch hynny, rydym yn disgwyl y bydd rhai cyflogwyr, yn enwedig mewn rhannau llai llewyrchus o'r economi, pan ddaw'r cynllun ffyrlo i ben, yn gwneud dewisiadau ynglŷn â'r hyn y maent yn ei wneud â'u gweithlu, ac a fyddant yn parhau â'u busnes. Nawr, yr hyn sy'n anodd yn hynny o beth yw bod ein hymgysylltiad â'r busnesau hynny'n dibynnu ar eu gweld yn dod i siarad â ni'n uniongyrchol am y math o gymorth y gallent ei gael. Ond rydym yn parhau i weithio gydag ystod o sefydliadau busnes i geisio deall y ffordd orau y gallwn eu cefnogi. Mewn rhai sectorau, wrth gwrs, bydd cymorth sylweddol yn parhau hyd at ddiwedd y flwyddyn—parhad y seibiant ardrethi busnes ar gyfer ystod o sectorau sydd wedi bod o dan bwysau mawr. Ond ni fyddwn yn deall y gwir broblemau yn yr economi tan i'r cynllun ffyrlo ddod i ben, a phan fyddwn yn gweld effaith uniongyrchol y penderfyniadau y bydd busnesau unigol yn eu gwneud. Serch hynny, o'r hyn a glywsom wrth ymgysylltu â hwy, mae'n bur debyg fod busnesau mwy a chanolig eu maint eisoes wedi gwneud y penderfyniadau hynny.

Mae'r her yn un anodd gan y gwyddom nad yw'r pandemig ar ben, ac mae'n bosibl y bydd angen inni roi camau ar waith drwy'r hydref a'r gaeaf o ganlyniad i'r pandemig parhaus. Ein huchelgais, serch hynny, yw peidio â gorfod gwneud hynny, a dyna pam ein bod yn ailadrodd y dylai pobl wneud y pethau bychain ond pwysig i helpu i atal y pandemig rhag cyrraedd sefyllfa unwaith eto lle gallai fygwth gallu ein GIG i weithredu: yn benodol, gwisgo masgiau lle mae angen iddynt wneud hynny; cael prawf yn rheolaidd pan fyddant yn mynd i mewn ac allan o wahanol leoedd; ac wrth gwrs, i atgoffa pobl am y cwestiwn cyntaf gan eich cyd-Aelod, Peter Fox, gweithio gartref lle bynnag y bo modd; a chael y sgwrs synhwyrol honno er mwyn cadw'r coronafeirws dan reolaeth.

13:40

But, Minister, as we emerge from the pandemic, the Welsh Government must now publish its strategy for supporting businesses. The programme for government claims to support Welsh businesses to create new jobs, find new export markets and invest in the sustainable green industries of tomorrow. But, Minister, there's been very little evidence of any of this activity taking place, and we're yet to see a clear vision on how the Welsh Government intends to build the Welsh economy post pandemic. So, can you, therefore, tell us when the Welsh Government's economic strategy will actually be published so that businesses can see the Welsh Government's direction of travel post pandemic? And, in light of your programme for government, can you tell us what targets you've set yourself to deliver new jobs, new export markets and new investments in Wales? Because, if you are as ambitious as you say you are, then, surely, you must have set these benchmarks to monitor your progress as a Government. 

Ond Weinidog, wrth inni gefnu ar y pandemig, mae'n rhaid i Lywodraeth Cymru gyhoeddi ei strategaeth yn awr ar gyfer cefnogi busnesau. Mae'r rhaglen lywodraethu'n honni ei bod yn cefnogi busnesau Cymru i greu swyddi newydd, dod o hyd i farchnadoedd allforio newydd a buddsoddi yn niwydiannau gwyrdd cynaliadwy y dyfodol. Ond Weinidog, ychydig iawn o dystiolaeth a gafwyd bod y gweithgarwch hwn yn digwydd o gwbl, ac nid ydym wedi gweld gweledigaeth glir eto ynglŷn â sut y mae Llywodraeth Cymru'n bwriadu adeiladu economi Cymru ar ôl y pandemig. Felly, a allwch ddweud wrthym pryd y bydd strategaeth economaidd Llywodraeth Cymru yn cael ei chyhoeddi fel y gall busnesau weld cyfeiriad teithio Llywodraeth Cymru ar ôl y pandemig? Ac yng ngoleuni eich rhaglen lywodraethu, a allwch ddweud wrthym pa dargedau a osodwyd gennych i chi eich hunain ar gyfer creu swyddi newydd, marchnadoedd allforio newydd a buddsoddiadau newydd yng Nghymru? Oherwydd, os ydych mor uchelgeisiol ag y dywedwch, rhaid eich bod wedi gosod y meincnodau hyn i fonitro eich cynnydd fel Llywodraeth.

Well, you'll see a number of things we already have done, for example, the work that we're doing on supporting exporting industries—the export action plan that's already in place. You can, though, expect to hear more from me about taking forward the economic mission over the next month or so. So, it won't be much longer that you have to wait for much more detail on our ambitions and how we're going to work with businesses through, as I say, a time that is still challenging, but we're looking forward to recovery post pandemic. 

Wel, fe welwch nifer o bethau yr ydym eisoes wedi'u gwneud, er enghraifft y gwaith sydd ar y gweill ar gefnogi diwydiannau allforio—y cynllun gweithredu allforio sydd eisoes ar waith. Ond gallwch ddisgwyl clywed mwy gennyf ynglŷn â bwrw ymlaen â'r genhadaeth economaidd dros y mis nesaf. Felly, ni fydd raid i chi aros llawer mwy am fanylion ein huchelgais a'r modd y byddwn yn gweithio gyda busnesau, fel rwy'n dweud, ar adeg sy'n dal i fod yn heriol, ond edrychwn ymlaen at adfer ar ôl y pandemig.

Well, yes, we do need to see and hear more from you, Minister, and see what your strategy is going forward, as we emerge from this pandemic. Now, Minister, the United Kingdom Prosperity Index 2021 report says that some areas of the UK

'are experiencing especially significant challenges in productivity, competitiveness and dynamism',  

and, unfortunately, Wales is one of those areas.

'These areas typically have low business survival rates, fewer high-tech businesses, and few new businesses starting.' 

That same report showed that

'Businesses in Wales have a weak Investment Environment with low capital supply, little demand for expansion, and 31% of projects are delayed due to a lack of financing',

which is, unfortunately, the highest rate in the United Kingdom. Now, the Welsh economy is crying out for leadership, and yet, since the election, we have seen so little from the Welsh Government in terms of its commitment to the Welsh economy, and businesses across Wales deserve much better. So, Minister, can you tell us what new ideas the Welsh Government has to create conditions for enterprise here in Wales? And can you make it clear for businesses in Wales today what exactly the Welsh Government is doing to strengthen Wales's investment environment so that our home-grown businesses have opportunities to expand and grow, particularly as we now emerge from this COVID pandemic? 

Wel, oes, mae angen inni weld a chlywed mwy gennych, Weinidog, a gweld beth yw eich strategaeth yn y dyfodol wrth inni ddod allan o'r pandemig. Nawr, Weinidog, mae adroddiad Mynegai Ffyniant y Deyrnas Unedig ar gyfer 2021 yn dweud bod rhai ardaloedd o'r DU

'yn wynebu heriau arbennig o sylweddol o ran cynhyrchiant, cystadleurwydd a deinamigrwydd',

ac yn anffodus, mae Cymru'n un o'r ardaloedd hynny.

'Yn nodweddiadol, mae cyfraddau goroesi busnesau yn yr ardaloedd hyn yn isel, llai o fusnesau uwch-dechnoleg, a fawr o fusnesau newydd yn dechrau.'

Dangosodd yr un adroddiad fod gan fusnesau yng Nghymru

'Amgylchedd Buddsoddi gwan gyda chyflenwad isel o gyfalaf, fawr o alw am ehangu, ac mae 31% o brosiectau wedi'u hoedi oherwydd diffyg cyllid',

sef, yn anffodus, y gyfradd uchaf yn y Deyrnas Unedig. Nawr, mae gwir angen arweiniad ar economi Cymru, ac eto, ers yr etholiad, ychydig iawn a welsom gan Lywodraeth Cymru o ran ei hymrwymiad i economi Cymru, ac mae busnesau ledled Cymru yn haeddu llawer gwell. Felly, Weinidog, a allwch ddweud wrthym pa syniadau newydd sydd gan Lywodraeth Cymru i greu'r amodau ar gyfer menter yma yng Nghymru? Ac a allwch ddweud yn glir wrth fusnesau yng Nghymru heddiw beth yn union y mae Llywodraeth Cymru yn ei wneud i gryfhau amgylchedd buddsoddi Cymru fel bod ein busnesau yma yng Nghymru yn cael cyfleoedd i ehangu a thyfu, yn enwedig wrth inni gefnu yn awr ar y pandemig COVID?

Well, you can expect to hear more from this Government about what we expect to do to be able to invest together with businesses. You can expect to hear that as part of further reforms in taking forward the economic contract. You can expect to hear that when I do indicate over the next month further detail on what we're going to do to try to restart the Welsh economy to build back better. But it's also an undeniable reality that investing in financing for business is something that we recognise. It's also a reality that investing in the skills and talent of people is hugely important as well, to help deal with some of the prosperity challenges that we know that we have. And it's why yesterday's statement was so important, about the certainty that we need and that businesses need to be able to plan. If there is a cloud looming over our ability to continue to invest in skills across the economy, such as the future of post-European funds, on which we rely a third of to fund our apprenticeship programme, that is a huge uncertainty for us and for businesses. If the Development Bank of Wales, which supports thousands of jobs in every constituency and every region of Wales, has uncertainty about its ability to continue to be funded and supported, that, again, is a very practical challenge for us.

So, actually, there are choices for us to make, and I will certainly set out the choices that we wish to make and how we'll go about doing that, but we could do so much more if there was a UK Government prepared to at least be a willing and constructive partner and to make some choices to work with us, not against us. And I look forward to seeing what happens with Michael Gove at his new ministry and, more importantly still, what happens when the spending review and budget are finally delivered at the end of October.

Wel, gallwch ddisgwyl clywed mwy gan y Llywodraeth hon am yr hyn y disgwyliwn ei wneud i allu buddsoddi ar y cyd â busnesau. Gallwch ddisgwyl clywed hynny fel rhan o ddiwygiadau pellach wrth fwrw ymlaen â'r contract economaidd. Gallwch ddisgwyl clywed hynny pan fyddaf yn nodi manylion pellach dros y mis nesaf am yr hyn y byddwn yn ei wneud i geisio ailddechrau economi Cymru er mwyn ailgodi'n gryfach. Ond mae hefyd yn realiti diymwad fod buddsoddi mewn cyllid ar gyfer busnes yn rhywbeth rydym yn ei gydnabod. Mae hefyd yn wir fod buddsoddi yn sgiliau a thalent pobl yn hynod bwysig hefyd, er mwyn helpu i ymdrin â rhai o'r heriau i ffyniant y gwyddom ein bod yn eu hwynebu. A dyna pam fod y datganiad ddoe mor bwysig, ynghylch y sicrwydd sydd ei angen arnom a bod angen i fusnesau allu cynllunio. Os oes cwmwl dros ein gallu i barhau i fuddsoddi mewn sgiliau ar draws yr economi, megis dyfodol y cronfeydd ôl-Ewropeaidd yr ydym yn dibynnu ar draean ohonynt i ariannu ein rhaglen brentisiaethau, mae hynny'n ansicrwydd enfawr i ni ac i fusnesau. Os yw Banc Datblygu Cymru, sy'n cefnogi miloedd o swyddi ym mhob etholaeth a phob rhanbarth yng Nghymru, yn ansicr ynglŷn â'i allu i barhau i gael ei ariannu a'i gefnogi, mae honno, unwaith eto, yn her ymarferol iawn i ni.

Felly, mae penderfyniadau gennym i'w gwneud, a byddaf yn sicr yn nodi'r penderfyniadau y dymunwn eu gwneud a sut y byddwn yn mynd ati i wneud hynny, ond gallem wneud cymaint yn fwy pe bai Llywodraeth y DU o leiaf yn barod i fod yn bartner parod ac adeiladol, ac i wneud penderfyniad i weithio gyda ni, nid yn ein herbyn. Ac edrychaf ymlaen at weld beth sy'n digwydd gyda Michael Gove yn ei weinyddiaeth newydd, ac yn bwysicach fyth, beth sy'n digwydd pan gaiff yr adolygiad o wariant a'r gyllideb eu cyflwyno o'r diwedd ar ddiwedd mis Hydref.

13:45

Llefarydd Plaid Cymru, Luke Fletcher. 

The Plaid Cymru spokesperson, Luke Fletcher.

Diolch, Llywydd. And as we come out on the other side, now, of a busy tourism season, we should take this chance to reflect and work out how we can in future best promote Wales as a top-quality and sustainable tourism destination. I'm sure the Llywydd will be glad to hear that I spent some of my time in Ceredigion over the summer, and I'm sure the Minister, of course, will agree that areas like Ceredigion offer a story to tell and a lot of experiences for tourists. 

The reality is we need to see financial support for the sector, with a particular focus on cultural tourism and food tourism, both of which are particularly relevant to rural Wales. The Welsh Government have factored a consultation on legislation, permitting local authorities to raise a tourism levy as part of their programme for government this term. We now need to work together in consultation with the sector, local authorities and local communities to consider all options and to properly reflect on the benefits and negatives, of course, of a levy in other countries, such as France, Austria and Germany. Could the Minister outline what further work is being done regarding a tourism levy and how he sees it working in Wales? And would he agree with me that any levy should prioritise making our communities sustainable in a way that sees tourism as something communities are a part of, rather than it being something that is being done to them?

Diolch, Lywydd. Ac wrth inni ddod allan yn awr ar yr ochr arall i dymor twristiaeth prysur, dylem achub ar y cyfle hwn i fyfyrio ac ystyried y ffordd orau inni hyrwyddo Cymru yn y dyfodol fel cyrchfan cynaliadwy o'r safon uchaf i dwristiaid. Rwy'n siŵr y bydd y Llywydd yn falch o glywed fy mod wedi treulio peth o fy amser yng Ngheredigion dros yr haf, ac rwy'n siŵr y bydd y Gweinidog, wrth gwrs, yn cytuno bod gan ardaloedd fel Ceredigion stori i'w hadrodd a llawer o brofiadau i dwristiaid.

Y gwir amdani yw bod angen inni weld cymorth ariannol i'r sector, gyda ffocws penodol ar dwristiaeth ddiwylliannol a thwristiaeth bwyd, sydd ill dau'n arbennig o berthnasol i gefn gwlad Cymru. Mae Llywodraeth Cymru wedi ffactoreiddio ymgynghoriad ar ddeddfwriaeth, i ganiatáu i awdurdodau lleol godi ardoll twristiaeth fel rhan o'u rhaglen lywodraethu ar gyfer y tymor hwn. Mae angen inni weithio gyda'n gilydd yn awr gan ymgynghori â'r sector, awdurdodau lleol a chymunedau lleol i ystyried yr holl opsiynau ac i fyfyrio'n ofalus ar fanteision ac anfanteision ardollau mewn gwledydd eraill, megis Ffrainc, Awstria a'r Almaen. A all y Gweinidog amlinellu pa waith pellach sy'n mynd rhagddo ar ardoll twristiaeth a sut y mae'n ei gweld yn gweithio yng Nghymru? Ac a fyddai’n cytuno â mi y dylai unrhyw ardoll flaenoriaethu gwaith i wneud ein cymunedau’n gynaliadwy mewn ffordd sy’n ystyried twristiaeth yn rhywbeth y mae cymunedau’n rhan ohono, yn hytrach na’i fod yn rhywbeth sy’n cael ei wneud iddynt?

Yes. Look, we are very fortunate to have a tourism industry that has had lots of extra demand coming into it, but that's been a challenge for some of the communities that host some of those tourist hotspots. I have enjoyed it myself, taking my own family around Wales. I've enjoyed time on the Llŷn peninsula, and I've enjoyed time on the island up in Ynys Môn, and we've had a great time seeing parts of Wales we haven't seen before. And most tourists—we certainly have been—are respectful and have appreciated the opportunity to spend time and money in Wales. Our challenge is how we have, as you say, a thriving industry and have local infrastructure that supports that and doesn't push aside the interests of people who live in those communities year-round but recognises the economic benefits that they can produce. 

The tourism levy is part of that consideration, and our starting point has been a tourism levy that does, as you've indicated, build on successful practice in other parts of the world, including in Europe. And many of us, pre pandemic, were going abroad to major destinations like Italy, Spain, Portugal and France. They have tourism levies, and they're normally designed for local choice and for local circumstances to be taken account of. So, when we go out to consult, it will be myself working with the finance Minister, because it is looking at the tax principles, which the finance Minister's department look to ensure, to understand how that could work, how it could work with local authorities making choices about what to invest in, to make sure that tourism is a real positive for those areas and takes proper account of facilities and infrastructure. 

Iawn. Edrychwch, rydym yn ffodus iawn o fod wedi cael llawer o alw ychwanegol ar ein diwydiant twristiaeth, ond mae hynny wedi bod yn her i rai o'r cymunedau sy'n gartref i rai o'r cyrchfannau poblogaidd hynny i dwristiaid. Rwyf wedi eu mwynhau fy hun, wrth imi fynd o amgylch Cymru gyda fy nheulu. Rwyf wedi mwynhau amser ar benrhyn Llŷn, ac rwyf wedi mwynhau amser ar Ynys Môn, a chawsom amser gwych yn gweld rhannau o Gymru nad oeddem wedi'u gweld o'r blaen. Ac mae'r rhan fwyaf o dwristiaid yn parchu—roeddem ni, yn sicr—ac yn gwerthfawrogi'r cyfle i dreulio amser a gwario arian yng Nghymru. Yr her sy'n ein hwynebu yw sut i gael diwydiant, fel y dywedwch, sy'n ffyniannus yn ogystal â seilwaith lleol sy'n cefnogi hynny ac nad yw'n anwybyddu buddiannau pobl sy'n byw yn y cymunedau hynny drwy gydol y flwyddyn ond sy'n cydnabod y manteision economaidd y gallant eu cynhyrchu.

Mae'r ardoll twristiaeth yn rhan o'r ystyriaeth honno, a'n man cychwyn ni yw ardoll twristiaeth sydd, fel y nodoch chi, yn adeiladu ar arferion llwyddiannus mewn rhannau eraill o'r byd, gan gynnwys yn Ewrop. Ac roedd llawer ohonom, cyn y pandemig, yn mynd dramor i gyrchfannau mawr fel yr Eidal, Sbaen, Portiwgal a Ffrainc. Mae ganddynt hwy ardollau twristiaeth, ac fel arfer maent wedi'u cynllunio ar gyfer gwneud dewisiadau lleol ac i roi ystyriaeth i amgylchiadau lleol. Felly, pan fyddwn yn ymgynghori, byddaf yn gweithio gyda'r Gweinidog cyllid, gan fod hyn yn ymwneud ag edrych ar yr egwyddorion treth, y bydd adran y Gweinidog cyllid yn ceisio'u diogelu, er mwyn deall sut y gallai hynny weithio, sut y gallai weithio gydag awdurdodau lleol yn gwneud dewisiadau ynglŷn â beth i fuddsoddi ynddo, er mwyn sicrhau bod twristiaeth yn beth cadarnhaol iawn i'r ardaloedd hynny ac yn rhoi ystyriaeth briodol i gyfleusterau a seilwaith.

Diolch, Weinidog. Looking ahead, beyond the short to medium term recovery and to that longer term strategy for recovery, one way we can ensure prosperity for local communities in Wales is through supporting community co-operatives, social enterprises and the Welsh foundational economy. The pandemic has highlighted that a strong and supported foundational economy is crucial. In some areas of Wales, the foundational economy constitutes the whole economy. We know that four in 10 Welsh jobs are part of the foundational economy, and that £1 in every £3 spent in Wales is in that foundational economy.

Now, the Institute of Welsh Affairs has recommended the formalising of a 'Think small first' principle to embed local consumption habits in Wales. This should help to support the foundational economy, which has proven key during the pandemic and in boosting the Welsh economy more generally. Regulation serves an important role in providing consistency and a level playing field to small and medium-sized enterprises and local businesses, especially in the foundational economy. However, the number of SMEs considering working for the public sector is falling, and 51 per cent of respondents in the Department for Business, Energy and Industrial Strategy's small business survey described regulation as the most significant challenge.

In the Welsh Government's 2017 economic action plan, there was a commitment to review regulation but the Institute of Welsh Affairs has noted it is not clear what action has been taken to fulfil this commitment. I'd be grateful to the Minister if he could outline what assistance is in place for SMEs and local businesses who are trying to navigate regulation and procurement processes, and have any reviews taken place since the 2017 economic action plan, and as well, what is the Welsh Government doing to prioritise locally owned businesses over profit-exporting corporations as the foundation of our economy, and how are they campaigning for consumers to do the same?

Diolch, Weinidog. Wrth edrych ymlaen, y tu hwnt i'r adferiad yn y tymor byr i'r tymor canolig ac ar y strategaeth adfer fwy hirdymor, un ffordd y gallwn sicrhau ffyniant i gymunedau lleol yng Nghymru yw drwy gefnogi cwmnïau cydweithredol cymunedol, mentrau cymdeithasol ac economi sylfaenol Cymru. Mae'r pandemig wedi cadarnhau bod economi sylfaenol gref wedi'i chefnogi'n dda yn hanfodol. Mewn rhai ardaloedd yng Nghymru, yr economi sylfaenol yw'r economi gyfan. Gwyddom fod pedair o bob 10 swydd yng Nghymru yn rhan o'r economi sylfaenol, a bod £1 ym mhob £3 a werir yng Nghymru yn yr economi sylfaenol honno.

Nawr, mae'r Sefydliad Materion Cymreig wedi argymell ffurfioli egwyddor 'Meddwl yn fach yn gyntaf' i ymgorffori arferion treuliant lleol yng Nghymru. Dylai hyn helpu i gefnogi'r economi sylfaenol, sydd wedi bod yn allweddol yn ystod y pandemig ac wrth hybu economi Cymru yn fwy cyffredinol. Mae rheoleiddio'n chwarae rôl bwysig yn darparu cysondeb a chwarae teg i fentrau bach a chanolig a busnesau lleol, yn enwedig yn yr economi sylfaenol. Fodd bynnag, mae nifer y busnesau bach a chanolig sy'n ystyried gweithio i'r sector cyhoeddus yn gostwng, a disgrifiodd 51 y cant o'r ymatebwyr yn arolwg busnesau bach yr Adran Busnes, Ynni a Strategaeth Ddiwydiannol mai rheoleiddio oedd yr her fwyaf sylweddol.

Yng nghynllun gweithredu economaidd Llywodraeth Cymru ar gyfer 2017, cafwyd ymrwymiad i adolygu rheoleiddio, ond mae'r Sefydliad Materion Cymreig wedi nodi nad yw'n glir pa gamau a gymerwyd i gyflawni'r ymrwymiad hwn. Byddwn yn ddiolchgar i'r Gweinidog pe gallai amlinellu pa gymorth sydd ar waith i fusnesau bach a chanolig a busnesau lleol sy'n ceisio llywio'u ffordd drwy brosesau caffael a rheoleiddio, ac a gynhaliwyd unrhyw adolygiadau ers cynllun gweithredu economaidd 2017, a hefyd, beth y mae Llywodraeth Cymru yn ei wneud i flaenoriaethu busnesau lleol dros gorfforaethau sy'n allforio elw fel sylfaen ein heconomi, a sut y maent yn ymgyrchu i ddefnyddwyr wneud yr un peth?

13:50

Okay, so the lead Minister with the responsibility for procurement is the finance Minister, but we are already reviewing with a group of Ministers including myself and others how we further benefit local supply chains when it comes to procurement, and small and medium enterprises are a key factor, in our minds, to do so. So, that work is in hand as well as the guidance note that Rebecca Evans authorised and introduced within the last Senedd term.

When we look at the foundational economy or the everyday economy, I was pleased to see my old Labour comrade and colleague Rachel Reeves talk about this in her speech in Brighton, talking about the everyday economy and its importance and what that means, because we have recognised that both with the foundational economy challenge fund but also the work that I'm now taking forward. And when you see the work that I've been talking about and mentioned with Paul Davies about what the future of our economic mission will be, the foundational economy will still be a significant part of that. And I am now on a slightly different side of some of the work that's already been started. When I was in Eluned Morgan's shoes—without the same heel, but in her shoes—as the health Minister, we were already then talking about the work that we could do and what it meant for procurement and smaller firms and the national health service. That work continues and we have agreed for promo work to be done between our two departments to get more value for local economies. This is about building this in as a normal way of doing business to see benefits being generated in every part of our economy, and not simply driven by price, but a much greater question of value.

Iawn, felly y Gweinidog arweiniol sy'n gyfrifol am gaffael yw'r Gweinidog cyllid, ond rydym eisoes yn adolygu gyda grŵp o Weinidogion gan gynnwys fi fy hun ac eraill sut i sicrhau manteision pellach i gadwyni cyflenwi lleol mewn perthynas â chaffael, ac mae busnesau bach a chanolig yn ffactor allweddol i allu gwneud hynny yn ein barn ni. Felly, mae'r gwaith hwnnw'n mynd rhagddo yn ogystal â'r nodyn cyfarwyddyd a gafodd ei awdurdodi a'i gyflwyno gan Rebecca Evans yn nhymor diwethaf y Senedd.

Pan edrychwn ar yr economi sylfaenol neu'r economi bob dydd, roeddwn yn falch o weld fy hen gymrawd a chyd-aelod o'r Blaid Lafur, Rachel Reeves, yn sôn am hyn yn ei haraith yn Brighton, wrth iddi siarad am yr economi bob dydd a'i phwysigrwydd a beth y mae hynny'n ei olygu, gan ein bod wedi cydnabod hynny gyda'r gronfa her economi sylfaenol ond hefyd drwy'r gwaith rwy'n bwrw ymlaen ag ef yn awr. A phan welwch y gwaith y bûm yn sôn amdano wrth Paul Davies ynglŷn â beth fydd dyfodol ein cenhadaeth economaidd, bydd yr economi sylfaenol yn dal i fod yn rhan sylweddol o hynny. Ac rwyf bellach ar ochr ychydig yn wahanol i beth o'r gwaith sydd eisoes wedi dechrau. Pan oeddwn yn esgidiau Eluned Morgan—heb yr un sodlau, ond yn ei hesgidiau—fel y Gweinidog iechyd, roeddem eisoes yn siarad bryd hynny am y gwaith y gallem ei wneud a'r hyn a olygai ar gyfer caffael a chwmnïau llai a'r gwasanaeth iechyd gwladol. Mae'r gwaith hwnnw'n parhau, ac rydym wedi cytuno i wneud gwaith hyrwyddo rhwng ein dwy adran i sicrhau mwy o werth i economïau lleol. Mae'n ymwneud ag ymgorffori hyn fel ffordd arferol o weithio er mwyn sicrhau manteision ym mhob rhan o'n heconomi, a bod pethau'n cael eu llywio nid yn unig gan bris, ond i raddau mwy o lawer, gan werth.

And of course the Bevan Foundation has also promoted the benefits of a foundational economy for Welsh workers and businesses. The previous deputy economy Minister, Lee Waters, acknowledged issues of fair work, low pay, and lack of employee organisation in the foundational economy back in 2019, and a report from the Bevan Foundation in June 2021 still highlights how these issues are widespread in the foundational economy. The foundation's report was conducted as well in partnership with the Welsh TUC, and there were a number of recommendations that sought to tackle some of these poor workplace practices in the Bevan Foundation's report. So, I would be interested to know what has the Government done during this time to ensure employee rights, pay, and organisation in the foundational economy are supported in their plans, and does the Welsh Government have any intentions to implement the recommendations of the Bevan Foundation and Welsh TUC report, for example implementing the Fair Work Commission's recommendations in full and resolving some of the issues that the previous Minister in post highlighted back in 2019?

Ac wrth gwrs, mae Sefydliad Bevan hefyd wedi hyrwyddo manteision economi sylfaenol i weithwyr a busnesau Cymru. Cydnabu cyn-ddirprwy Weinidog yr economi, Lee Waters, broblemau gyda gwaith teg, cyflogau isel, a diffyg trefniadaeth gweithwyr yn yr economi sylfaenol yn ôl yn 2019, a nododd adroddiad gan Sefydliad Bevan ym mis Mehefin 2021 fod y problemau hyn yn dal i fod yn gyffredin yn yr economi sylfaenol. Cyflawnwyd adroddiad y sefydliad mewn partneriaeth â TUC Cymru, ac roedd yn cynnwys nifer o argymhellion a geisiai fynd i’r afael â rhai o’r arferion gwael hyn yn y gweithle a nodwyd yn adroddiad Sefydliad Bevan. Felly, byddai'n ddiddorol gwybod beth y mae'r Llywodraeth wedi'i wneud ers hynny i sicrhau bod hawliau, tâl a threfniadaeth gweithwyr yn yr economi sylfaenol yn cael eu cefnogi yn eu cynlluniau, ac a oes gan Lywodraeth Cymru unrhyw fwriad o roi argymhellion adroddiad Sefydliad Bevan a TUC Cymru ar waith, er enghraifft drwy roi argymhellion y Comisiwn Gwaith Teg ar waith yn llawn a datrys rhai o'r materion a amlygodd y Gweinidog blaenorol yn y swydd yn ôl yn 2019?

You'll see our ambition to be a fair work nation has been taken forward in a number of areas, not just in the social partnership and procurement Bill and what that will mean, but also in the work that we're leading on in this department in taking forward the economic contract. And the next stage will be really important about looking to further develop what we do and at the same time as saying, 'This is what we expect for businesses that have support from the Welsh Government', it will also then be about wanting to have good examples of where that already exists, because some of this is about showing it can be possible and it can be done and businesses can still turn a profit. And that's important because all the business groups that we talk with and work with are not hostile to this agenda; they want clarity in what is possible and what the expectations are, and they then think they can run successful businesses within the rules. So, I'm optimistic about their really positive engagement with us, and I think you'll see within this term more steps taken forward, so Wales really does become a fair work nation.

Fe welwch fod ein huchelgais i fod yn wlad o waith teg wedi'i chyflawni mewn nifer o feysydd, nid yn unig yn y Bil partneriaeth gymdeithasol a chaffael a'r hyn y bydd hynny'n ei olygu, ond hefyd yn y gwaith yr ydym yn ei arwain yn yr adran hon wrth fwrw ymlaen â'r contract economaidd. A bydd y cam nesaf yn bwysig iawn o ran ceisio datblygu'r hyn a wnawn ymhellach gan ddweud ar yr un pryd, 'Dyma'r hyn yr ydym yn ei ddisgwyl ar gyfer busnesau sy'n cael cymorth gan Lywodraeth Cymru', a bydd hefyd yn ymwneud â bod yn awyddus i gael enghreifftiau da o lle mae hynny'n bodoli eisoes, gan fod rhywfaint o hyn yn ymwneud â dangos y gall fod yn bosibl ac y gellir ei wneud ac y gall busnesau barhau i wneud elw. Ac mae hynny'n bwysig gan nad yw'r holl grwpiau busnes yr ydym yn siarad ac yn gweithio gyda hwy yn wrthwynebus i'r agenda hon; hoffent eglurder ar yr hyn sy'n bosibl a beth yw'r disgwyliadau, a byddant yn credu wedyn y gallant redeg busnesau llwyddiannus o fewn y rheolau. Felly, rwy'n optimistaidd am eu hymgysylltiad cadarnhaol iawn â ni, a chredaf y byddwch yn gweld mwy o gamau'n cael eu cymryd yn ystod y tymor hwn, fel bod Cymru o ddifrif yn dod yn wlad o waith teg.

Ynni Gwyrdd yn Ynys Môn
Green Energy in Ynys Môn

3. Pa drafodaethau y mae'r Gweinidog wedi'u cael gyda’r Gweinidog Newid Hinsawdd ynglŷn â denu buddsoddiad ynni gwyrdd i Ynys Môn? OQ56913

3. What discussions has the Minister had with the Minister for Climate Change regarding attracting green energy investment to Ynys Môn? OQ56913

Thank you for the question. I have regular discussions with the Minister for Climate Change to discuss cross-cutting portfolio responsibilities. I met with her yesterday with the Deputy Minister for Climate Change. Our officials are jointly pursuing opportunities for attracting green energy investment on both the island and the wider north Wales region, including discussions with key stakeholders on offshore wind opportunities and community benefits from local energy investment.

Diolch am eich cwestiwn. Rwy'n cael trafodaethau rheolaidd gyda'r Gweinidog Newid Hinsawdd i drafod cyfrifoldebau portffolio trawsbynciol. Cyfarfûm â hi ddoe gyda’r Dirprwy Weinidog Newid Hinsawdd. Mae ein swyddogion yn mynd ati ar y cyd i ganfod cyfleoedd ar gyfer denu buddsoddiad mewn ynni gwyrdd ar yr ynys a rhanbarth gogledd Cymru yn ehangach, gan gynnwys trafodaethau â rhanddeiliaid allweddol ar gyfleoedd ynni gwynt ar y môr a manteision cymunedol o fuddsoddiadau ynni lleol.

Diolch yn fawr iawn am yr ateb. Dwi'n falch o glywed cyfeiriad at ynni gwynt o'r môr. Mae yna gyfle economaidd go iawn i Ynys Môn, dwi'n meddwl, o gynlluniau ynni gwynt arfaethedig BP ym môr Iwerddon, ffermydd gwynt Mona a Morgan. Dwi'n eiddgar iawn i sicrhau mai Caergybi bydd y porthladd i wasanaethu datblygiad Mona. Mi fyddai'n creu swyddi a rhoi sicrwydd hirdymor, ond mae angen buddsoddiad yn y porthladd i hynny allu digwydd. Mae BP yn dweud, gyda llaw, nad oes rhaid cael statws porthladd rhydd er mwyn gwireddu hyn, ond, os ydy o'n gallu bod yn ddefnyddiol, mi fyddai'n dda gweld Llywodraeth Prydain yn rhoi'r un arian i borthladdoedd rhydd yng Nghymru ag y maen nhw'n rhoi i Loegr.

Ond yn bwysicach, dwi'n credu bod angen i Lywodraeth Prydain gyfrannu o'r pot £160 miliwn sydd ganddyn nhw i ddatblygu porthladdoedd ar gyfer prosiectau ynni. Felly, a wnaiff y Gweinidog ymuno efo fi i bwyso am gyfran o'r cyllid yma i Gaergybi, ac a wnaiff o ymrwymo i roi cefnogaeth Llywodraeth Cymru i gefnogi'r datblygiad yna ym mhorthladd Caergybi i ddatblygu'r prosiect yma y byddai o fudd economaidd mawr ar gyfer yr economi leol a'r economi Gymreig?

Thank you very much for that response. I was pleased to hear a reference to offshore wind energy. There's a very real economic opportunity for Ynys Môn from proposed BP developments in the Irish sea—the Mona and Morgan windfarms. I'm very eager to ensure that Holyhead will be the port to service the Mona development. It would create jobs and provide long-term assurances. But we also need investment in the port for that to happen. BP have said, by the way, that they don't have to have free-port status to deliver this, but if it could be useful, it would be good to see the UK Government providing the same funding to free ports in Wales as they give to those in England.

But more importantly, I think the UK Government needs to contribute from the £160 million pot that they have to develop ports for energy projects. So, will the Minister join with me in urging for a percentage of this funding to go to Holyhead, and will he commit to give Welsh Government support to this development in the port of Holyhead, to develop this project that would be of great economic benefit for the local economy and the Welsh economy?

13:55

Yes, I'm very keen that we don't just take the opportunity to generate more sustainable energy, but we see the real economic benefit being kept within Wales, as well. That's why we are already having conversations with a range of people who are going to be running the new lines that have been granted to try to make sure that supply chains are as localised as possible. That should benefit ports across Wales, including Holyhead.

I had a conversation with the leader of Ynys Môn last week, actually, about opportunities on the island, where we actually have an agenda that isn't in contradiction with where the council see themselves, and what they want to do locally as well. So, I don't think this is an area of conflict; it's about whether we're going to be able to do what we want to do as successfully as we would want to.

There are some choices for the UK Government to make here as well. On free ports, it's been disappointing that we've never got past having a much clearer idea about what the UK Government want to do and the level playing field between the different free-port proposals around the UK. It just cannot be right that, in Scotland and Wales and Northern Ireland, you expect free ports to be delivered on a different basis with a lesser amount of resource than in the rest of the UK. That isn't just my view, as a Welsh Labour politician—it's also the view of the Welsh Affairs Committee, chaired and led by a Conservative Member of Parliament who, of course, has a port within his own constituency as well. But the challenge here is getting some genuine fairness, and a fair share of the resources that are available. That is absolutely the agenda of this Government, and you can expect me to continue to make the case for Holyhead and other ports to gain their fair share of investment and support here in Wales.

Ie, rwy'n awyddus iawn inni wneud mwy na manteisio'n unig ar y cyfle i gynhyrchu mwy o ynni cynaliadwy, ond ein bod hefyd yn gweld y budd economaidd go iawn yn cael ei gadw yng Nghymru. Dyna pam ein bod eisoes yn cael trafodaethau gydag ystod o bobl a fydd yn rhedeg y llinellau newydd a ganiatawyd i geisio sicrhau bod y cadwyni cyflenwi mor lleol â phosibl. Dylai hynny fod o fudd i borthladdoedd ledled Cymru, gan gynnwys Caergybi.

Cefais sgwrs gydag arweinydd Ynys Môn yr wythnos diwethaf ynglŷn â chyfleoedd ar yr ynys, lle mae gennym agenda nad yw'n gwrthgyferbynnu â lle mae'r cyngor yn gweld eu hunain, a'r hyn y maent am ei wneud yn lleol hefyd. Felly, ni chredaf fod hwn yn destun gwrthdaro; mae'n ymwneud â gweld a ydym yn mynd i allu gwneud yr hyn y dymunwn ei wneud mor llwyddiannus ag y byddem yn dymuno'i wneud.

Mae rhai penderfyniadau yma i Lywodraeth y DU eu gwneud hefyd. Ar borthladdoedd rhydd, mae wedi bod yn siomedig nad ydym erioed wedi cael syniad llawer cliriach ynglŷn â'r hyn y mae Llywodraeth y DU yn dymuno'i wneud a chyfle cyfartal i'r gwahanol gynigion am borthladdoedd rhydd ledled y DU. Ni all fod yn iawn eich bod, yn yr Alban a Chymru a Gogledd Iwerddon, yn disgwyl i borthladdoedd rhydd gael eu darparu ar sail wahanol gyda llai o adnoddau na gweddill y DU. Nid fy marn i yn unig yw hynny, fel gwleidydd Llafur Cymru—dyna hefyd yw barn y Pwyllgor Materion Cymreig, dan gadeiryddiaeth ac arweiniad Aelod Seneddol Ceidwadol a chanddo borthladd yn ei etholaeth ei hun hefyd wrth gwrs. Ond yr her yma yw sicrhau tegwch gwirioneddol, a chyfran deg o'r adnoddau sydd ar gael. Dyna'n sicr yw agenda'r Llywodraeth hon, a gallwch ddisgwyl i mi barhau i ddadlau dros weld Caergybi a phorthladdoedd eraill yn gael eu cyfran deg o fuddsoddiad a chymorth yma yng Nghymru.

First of all, let me express my support also for the Member's call for investment at the port of Holyhead, in line with the questions I raised with the First Minister in the Chamber here two weeks ago. As you'll be aware, Minister, Ynys Môn does have some unique opportunities for delivering green energy due to some of the existing infrastructure that's in place there, including, of course, the ports, but also some of the capacity in the power lines there, the rail line and the road networks as well, as well as the existing permissions for energy on the island. And of course, all these factors are really important for attracting new business and investment onto the island as well. I think at times there can be a perception that some of these areas of infrastructure aren't necessarily as integrated and linked as best they could be, so I'm wondering what strategic integrated plans you might have to invest in some of the existing infrastructure, but also into new infrastructure to attract further investment on the island, specifically in relation to green energy. Thank you.

Yn gyntaf oll, gadewch imi fynegi fy nghefnogaeth innau hefyd i alwad yr Aelod am fuddsoddi ym mhorthladd Caergybi, yn unol â'r cwestiynau a godais gyda'r Prif Weinidog yn y Siambr bythefnos yn ôl. Fel y gwyddoch, Weinidog, mae gan Ynys Môn gyfleoedd unigryw i gyflenwi ynni gwyrdd oherwydd peth o'r seilwaith sydd yno eisoes, gan gynnwys y porthladdoedd wrth gwrs, yn ogystal â rhywfaint o'r capasiti yn y llinellau pŵer yno, y rhwydweithiau rheilffordd a ffyrdd hefyd, yn ogystal â'r caniatâd presennol ar gyfer ynni ar yr ynys. Ac wrth gwrs, mae'r holl ffactorau hyn yn bwysig iawn ar gyfer denu busnes a buddsoddiad newydd i'r ynys hefyd. Credaf fod canfyddiad weithiau nad yw rhywfaint o'r seilwaith hwn o reidrwydd mor integredig a chysylltiedig ag y gallai fod, felly tybed pa gynlluniau integredig strategol a allai fod gennych i fuddsoddi yn rhywfaint o'r seilwaith presennol, ond hefyd mewn seilwaith newydd i ddenu buddsoddiad pellach ar yr ynys, yn enwedig mewn perthynas ag ynni gwyrdd. Diolch.

As you'll know, as well as the proposals for offshore wind, we have with former European money supported the potential for tidal energy off Ynys Môn as well—real and significant potential for a new industry to be created, as well as a more mature industry that exists as well. I want to be clear—this isn't about moving investment; that would suggest it's going to come from somewhere else. It's actually about growing investment. I know in the second part of your question you were clear you want to grow the economy around Ynys Môn, and there is real potential here, and it requires us to work in a constructive way with both the council, but also with the UK Government, because some of the infrastructure points you mentioned, about making sure the grid is in a position to properly transmit the energy that is generated, and our ability to be able to have storage capacity as well, they require the UK Government to be part of the action as well.

Now, the differences between ourselves and the UK Government on a range of issues are very clear, but on this there should be room for a properly constructive approach. So, I look forward to meeting Greg Hands, the new energy Minister, who I dealt with in his former incarnation as a trade Minister, to have really constructive conversations about investment in Ynys Môn for both renewable energy and to finally get a decision on the future of nuclear energy, both on Ynys Môn but also in Trawsfynydd as well. There are opportunities but it requires some straight talking and some honesty from the UK Government and some decision making, because I do think that the case for that investment last time has left some people bruised about being led up the hill to think a significant investment was going to happen, then it didn't. So, we'd like to have some honesty, we'd like to have decision making and to make sure we gain the maximum benefit possible for our local communities. 

Fel y gwyddoch, yn ogystal â'r cynigion ar gyfer ynni gwynt ar y môr, rydym ni, gydag arian Ewropeaidd blaenorol, wedi cefnogi'r posibilrwydd o ynni'r llanw ger Ynys Môn hefyd—potensial gwirioneddol a sylweddol i greu diwydiant newydd, yn ogystal â diwydiant mwy aeddfed sy'n bodoli hefyd. Hoffwn ddweud yn glir—nid oes a wnelo hyn â symud buddsoddiad; byddai hynny'n awgrymu ei fod yn dod o rywle arall. Mae'n ymwneud â thyfu buddsoddiad. Gwn i chi nodi yn ail ran eich cwestiwn eich bod yn dymuno tyfu'r economi o amgylch Ynys Môn, ac mae potensial gwirioneddol yma, ac mae'n golygu y bydd angen inni weithio mewn ffordd adeiladol gyda'r cyngor, ond hefyd gyda Llywodraeth y DU, gan fod rhai o’r pwyntiau y sonioch chi amdanynt ynglŷn â'r seilwaith, a sicrhau bod y grid mewn sefyllfa i allu trosglwyddo’r ynni a gynhyrchir, a’n gallu i gael capasiti storio hefyd, maent yn golygu bod angen i Lywodraeth y DU fod yn rhan o'r gwaith hefyd.

Nawr, mae'r gwahaniaethau rhyngom ni a Llywodraeth y DU ar ystod o faterion yn glir iawn, ond yn y cyswllt hwn dylai fod lle i ddull adeiladol a phriodol o weithredu. Felly, edrychaf ymlaen at gyfarfod â Greg Hands, y Gweinidog ynni newydd, y bûm yn ymdrin ag ef yn ei swydd flaenorol fel Gweinidog masnach, i gael sgyrsiau adeiladol iawn am fuddsoddi yn Ynys Môn, mewn ynni adnewyddadwy ac er mwyn cael penderfyniad o'r diwedd ar ddyfodol ynni niwclear, ar Ynys Môn ond yn Nhrawsfynydd hefyd. Mae cyfleoedd i'w cael, ond mae angen peth siarad plaen a rhywfaint o onestrwydd gan Lywodraeth y DU, ac mae angen iddynt wneud penderfyniadau, gan y credaf fod yr achos dros y buddsoddiad hwnnw y tro diwethaf wedi clwyfo rhai pobl wrth iddynt gael eu harwain i feddwl bod buddsoddiad sylweddol ar y ffordd, a'i fod heb ddigwydd wedyn. Felly, hoffem rywfaint o onestrwydd, hoffem weld penderfyniadau'n digwydd a hoffem sicrhau'r budd mwyaf posibl i'n cymunedau lleol.

14:00
Seryddiaeth
Astronomy

4. Pa flaenoriaeth y mae Llywodraeth Cymru yn ei rhoi i seryddiaeth o fewn ei pholisi gwyddoniaeth? OQ56903

4. What priority is the Welsh Government giving to astronomy within its science policy? OQ56903

Given current pressures on the Welsh Government budget, exacerbated by the loss of structural funds, astronomy is not currently featuring as a high science policy priority.  

O ystyried y pwysau presennol ar gyllideb Llywodraeth Cymru, a waethygir gan golli cronfeydd strwythurol, nid yw seryddiaeth yn cael ei hystyried ar hyn o bryd fel blaenoriaeth uchel o fewn y polisi gwyddoniaeth.

I'm very disappointed to hear that response, Minister. You'll be aware that star gazing and astronomy is a passion of many people across Wales and, in fact, it's something of a passion of mine. I took it up— [Inaudible.]—lockdown while were in the early stages of the pandemic, and one of the things that I think is very striking about Wales is that we have some wonderful areas with dark skies, where astronomy really is something that people can enjoy to the fullest. One of the areas that's blessed with dark skies is, of course, the Clwydian range and Dee Valley area of natural outstanding beauty, which, hopefully, will soon be becoming a national park in north-east Wales. And I would like to call upon the Welsh Government to consider establishing a national observatory for Wales in the Clwydian range and Dee Valley national park in order to promote scientific research in astronomy and, indeed, to encourage visitors and others to take an interest in visiting north-east Wales. Can I ask that you reconsider the prioritisation of astronomy to look at whether this can be something that the Welsh Government can bring forward in the future? 

Rwy'n siomedig iawn o glywed yr ymateb hwnnw, Weinidog. Fe fyddwch yn gwybod bod syllu ar sêr a seryddiaeth yn rhywbeth y mae llawer o bobl ledled Cymru'n teimlo'n angerddol yn ei gylch ac mae'n rhywbeth y mae gennyf innau ddiddordeb brwd ynddo mewn gwirionedd. Dechreuais ymddiddori yn y pwnc—[Anghlywadwy.]—y cyfyngiadau symud tra'r oeddem yng nghamau cynnar y pandemig, ac un o'r pethau y credaf eu bod yn drawiadol iawn am Gymru yw bod gennym ardaloedd gwych gydag awyr dywyll, lle mae seryddiaeth yn rhywbeth y gall pobl ei fwynhau i'r eithaf. Un o'r ardaloedd sydd wedi'i bendithio gan awyr dywyll, wrth gwrs, yw ardal o harddwch naturiol eithriadol Bryniau Clwyd a Dyffryn Dyfrdwy, a fydd, gobeithio, yn dod yn barc cenedlaethol yng ngogledd-ddwyrain Cymru cyn bo hir. A hoffwn alw ar Lywodraeth Cymru i ystyried sefydlu arsyllfa genedlaethol i Gymru ym mharc cenedlaethol Bryniau Clwyd a Dyffryn Dyfrdwy er mwyn hyrwyddo ymchwil wyddonol mewn seryddiaeth ac annog ymwelwyr ac eraill i fod eisiau ymweld â gogledd-ddwyrain Cymru. A gaf fi ofyn i chi ailystyried blaenoriaethu seryddiaeth ac edrych ar y posibilrwydd y gall Llywodraeth Cymru ei gyflwyno yn y dyfodol?

With respect, I think the Member is really asking me about the visitor economy rather than science policy. I do think, though, I welcome his support for the Welsh Labour Government manifesto pledge to create a national park based on the Clwydian range. I'm not sure every Conservative Member has been quite as supportive as I am delighted to hear the Member being. If there is a serious proposal for an observatory then we'll of course look at the business plan if it's presented to us. 

Gyda phob parch, credaf fod yr Aelod yn gofyn i mi am yr economi ymwelwyr yn hytrach na pholisi gwyddoniaeth. Fodd bynnag, rwy'n credu fy mod yn croesawu ei gefnogaeth i addewid maniffesto Llywodraeth Lafur Cymru i greu parc cenedlaethol o gwmpas bryniau Clwyd. Nid wyf yn siŵr fod pob Aelod Ceidwadol wedi rhannu'r gefnogaeth y mae'n bleser gennyf weld yr Aelod yn ei rhoi. Os oes cynnig difrifol ar gyfer arsyllfa byddwn yn edrych ar y cynllun busnes os caiff ei gyflwyno i ni.

Minister, I'm sure you'll be aware of the ambition held by the astronomy tourism specialist, Dark Sky Wales, to open a national planetarium for Wales on the site of the former Tower colliery at Hirwaun. Do you agree that this proposed astronomy facility could provide a significant boost to the tourism economy of the south Wales Valleys, building on the success of Zip World at the same site and further enhancing the economic regeneration of the Heads of the Valleys area? 

Weinidog, rwy'n siŵr y byddwch yn ymwybodol o uchelgais yr arbenigwyr twristiaeth seryddiaeth, Awyr Dywyll Cymru, i agor planetariwm cenedlaethol i Gymru ar safle hen lofa'r Tŵr yn Hirwaun. A ydych yn cytuno y gallai'r cyfleuster seryddiaeth arfaethedig hwn roi hwb sylweddol i economi twristiaeth Cymoedd de Cymru, gan adeiladu ar lwyddiant Zip World ar yr un safle a gwella ymhellach adfywiad economaidd ardal Blaenau'r Cymoedd?

I do recognise that dark skies can be something that will attract people to come to Wales who wouldn't otherwise do so and, actually, it's an asset for us as well. So, there are challenges for us about protecting dark sky status where it exists. And I should say that I recognise that the former Tower site is already having a significant positive impact as part of our tourist economy. So, further proposals on that site are things that I'd welcome seeing in more detail. I've had the opportunity to enjoy some of what's already available, and I look forward to visiting again with my family in the future, but I do think this is an area where we can have more to add to our already successful visitor economy here in Wales. 

Rwy'n cydnabod y gall awyr dywyll fod yn rhywbeth a fydd yn denu pobl i ddod i Gymru, pobl na fyddent fel arall yn gwneud hynny ac mewn gwirionedd, mae'n ased i ni hefyd. Felly, ceir heriau i ni o ran diogelu statws awyr dywyll lle mae'n bodoli. A dylwn ddweud fy mod yn cydnabod bod hen safle'r Tŵr eisoes yn cael effaith gadarnhaol sylweddol fel rhan o'n heconomi dwristiaeth. Felly, mae cynigion pellach ar y safle hwnnw'n bethau y byddwn yn croesawu eu gweld yn fanylach. Rwyf wedi cael cyfle i fwynhau rhywfaint o'r hyn sydd eisoes ar gael, ac edrychaf ymlaen at ymweld eto gyda fy nheulu yn y dyfodol, ond rwy'n credu bod hwn yn faes lle gallwn gael mwy i'w ychwanegu at ein heconomi ymwelwyr sydd eisoes yn llwyddiannus yma yng Nghymru.

Adolygiad Kalifa
Kalifa Review

5. Pa drafodaethau y mae'r Gweinidog wedi'u cael gyda Llywodraeth y DU ynghylch gweithredu adolygiad Kalifa o sector technoleg ariannol y DU? OQ56914

5. What discussions has the Minister had with the UK Government regarding the implementation of the Kalifa review of the UK fintech sector? OQ56914

The Welsh Government supported the creation of FinTech Wales in 2019. It's a particularly active industry membership body and meets regularly with Ron Kalifa, the City of London and the City Finance team to monitor the Kalifa report's implementation and opportunities for the fintech sector here in Wales.

Cefnogodd Llywodraeth Cymru y broses o greu FinTech Cymru yn 2019. Mae'n gorff o aelodau arbennig o weithgar o fyd diwydiant ac mae'n cyfarfod yn rheolaidd â Ron Kalifa, Dinas Llundain a thîm City Finance i fonitro gweithrediad a chyfleoedd adroddiad Kalifa ar gyfer y sector technoleg ariannol yma yng Nghymru.

Thank you. As the Minister will be aware, Cardiff capital region has been identified by the Kalifa review as a place for emerging clusters of financial technology companies. The UK Government, through Her Majesty's Treasury, has appointed a fintech envoy to Wales who has been very successful in helping start FinTech Wales, an organisation, as you mentioned, that helps financial technology start-ups and promotes the region as a go-to place for businesses. I'm sure there is cross-party support for the UK Government's commitment to this, especially since financial technology has the potential to be one of Wales's most valuable sectors, and on average pays 11 per cent higher wages. There's also a strong positive correlation between quality science, technology, engineering and mathematics talent and the number of fintechs in a region. Locations that do not have a ready supply of STEM talent are much less likely to have a prevalence of fintech, with at least three higher education providers required for an area to be able to provide a big enough talent pool. Wales needs more geneticists, therapists, chemists, engineers, STEM teachers, environmental scientists and computer programmers, to name a few roles we are desperately short of. In your remit, you are responsible for science and science policy, as well as day-to-day liaising with the chief scientific officer. The Government has had some initiatives for STEM, such as the STEM awards and the Focus on Science programme, and I acknowledge that the Welsh Government has identified STEM as a key priority. However, we are still chronically short of this talent pool. Can the Minister explain what specific action he will take, going forward in his new role, to make funds available to address this shortage? Thank you.

Diolch. Fel y gŵyr y Gweinidog, nododd adolygiad Kalifa fod prifddinas-ranbarth Caerdydd yn lleoliad ar gyfer clystyrau o gwmnïau technoleg ariannol sy'n dod i'r amlwg. Mae Llywodraeth y DU, drwy Drysorlys Ei Mawrhydi, wedi penodi llysgennad technoleg ariannol i Gymru sydd wedi bod yn llwyddiannus iawn yn helpu i ddechrau FinTech Cymru, sefydliad, fel y sonioch chi, sy'n helpu busnesau newydd ym maes technoleg ariannol ac yn hyrwyddo'r rhanbarth fel lleoliad i fusnesau fod eisiau mynd iddo. Rwy'n siŵr fod cefnogaeth drawsbleidiol i ymrwymiad Llywodraeth y DU i hyn, yn enwedig gan fod gan dechnoleg ariannol botensial i fod yn un o sectorau mwyaf gwerthfawr Cymru, ac mae'n talu cyflogau sydd 11 y cant yn uwch ar gyfartaledd. Mae cydberthynas gadarnhaol gref hefyd rhwng talent o safon mewn gwyddoniaeth, technoleg, peirianneg a mathemateg a nifer y cwmnïau technoleg ariannol mewn rhanbarth. Mae lleoliadau nad oes ganddynt gyflenwad parod o dalent STEM yn llawer llai tebygol o fod â nifer o gwmnïau technoleg ariannol, ac mae gofyn cael o leiaf dri darparwr addysg uwch er mwyn i ardal allu darparu cronfa ddigon mawr o dalent. Mae angen mwy o genetegwyr, therapyddion, cemegwyr, peirianwyr, athrawon STEM, gwyddonwyr amgylcheddol a rhaglenwyr cyfrifiadurol ar Gymru, i enwi rhai rolau yr ydym yn brin iawn ohonynt. Yn eich cylch gwaith, rydych chi'n gyfrifol am wyddoniaeth a pholisi gwyddoniaeth, yn ogystal â chysylltu o ddydd i ddydd gyda'r prif swyddog gwyddonol. Mae gan y Llywodraeth rai mentrau ar gyfer STEM, megis y gwobrau STEM a'r rhaglen Ffocws ar Wyddoniaeth, ac rwy'n cydnabod bod Llywodraeth Cymru wedi nodi STEM fel blaenoriaeth allweddol. Fodd bynnag, rydym yn dal i fod yn brin iawn o'r gronfa dalent hon. A all y Gweinidog egluro pa gamau penodol y bydd yn eu cymryd, wrth symud ymlaen yn ei rôl newydd, i sicrhau bod arian ar gael i fynd i'r afael â'r prinder hwn? Diolch.

14:05

Well, there are a couple of things there that I'd point out. I've had a number of conversations with our chief scientific adviser, and, actually, the value generated from scientific research here in Wales is really significant and we do really well compared to other parts of the UK. Where we don't do so well is in winning funds from competitive bidding processes. So, there is something there about—again, a point about making sure we do generate our fair share, because when money comes to Wales it is well used. That's a conversation, because we do understand the UK Government is looking to invest more in science, innovation, research and development, and we want to make sure that doesn't go to the golden triangle around the south east, but actually it comes to across the UK, where the money will be well used.

And your point about skills more broadly—well, we've had conversations yesterday and a bit today about investing in skills and some of those challenges. I've already met with the Welsh Contact Centre Forum, who run a graduate programme focusing on financial services, data and artificial intelligence, and I'm really clear that we're providing something, together with the industry, that is of real value and valued by the sector. That's part of the reason why the cluster here, in and around Cardiff, is recognised as a potential growth area, because we already have higher education institutions providing a range of skills and opportunities and a willingness from the sector to engage with those institutions to further develop new skills, and the graduate programme itself is well regarded within the sector. So, I look for more opportunities to grow this sector, with the jobs that will come, but also well-paid jobs, to see those people have clear routes in Wales and help us in the broader Welsh economy.

Wel, mae cwpl o bethau yno yr hoffwn dynnu sylw atynt. Rwyf wedi cael nifer o sgyrsiau gyda'n prif gynghorydd gwyddonol, ac mewn gwirionedd, mae'r gwerth a gynhyrchir o ymchwil wyddonol yma yng Nghymru yn sylweddol iawn ac rydym yn gwneud yn dda iawn o'i gymharu â rhannau eraill o'r DU. Lle nad ydym yn gwneud cystal yw ennill arian o brosesau ymgeisio cystadleuol. Felly, mae rhywbeth yno ynghylch—unwaith eto, pwynt ynglŷn â sicrhau ein bod yn cynhyrchu ein cyfran deg, oherwydd pan ddaw arian i Gymru mae'n cael ei ddefnyddio'n dda. Mae honno'n drafodaeth, oherwydd deallwn fod Llywodraeth y DU yn bwriadu buddsoddi mwy mewn gwyddoniaeth, arloesi, ymchwil a datblygu, ac rydym am sicrhau nad yw hwnnw'n mynd i'r triongl aur o amgylch de-ddwyrain Lloegr, ond ei fod yn dod i bob rhan o'r DU, lle bydd yr arian yn cael ei ddefnyddio'n dda.

A'ch pwynt am sgiliau'n ehangach—wel, cawsom sgyrsiau ddoe a rhai heddiw am fuddsoddi mewn sgiliau a rhai o'r heriau hynny. Rwyf eisoes wedi cyfarfod â Fforwm Canolfannau Cyswllt Cymru, sy'n rhedeg rhaglen i raddedigion sy'n canolbwyntio ar wasanaethau ariannol, data a deallusrwydd artiffisial, ac rwy'n glir iawn ein bod yn darparu rhywbeth, gyda'r diwydiant, sydd o werth gwirioneddol ac yn cael ei werthfawrogi gan y sector. Mae hynny'n rhan o'r rheswm pam y cydnabyddir y clwstwr yma, yng Nghaerdydd a'r cyffiniau, fel ardal ar gyfer twf posibl, oherwydd mae gennym sefydliadau addysg uwch eisoes sy'n darparu ystod o sgiliau a chyfleoedd, a pharodrwydd o du'r sector i ymgysylltu â'r sefydliadau hynny i ddatblygu sgiliau newydd ymhellach, ac mae'r rhaglen i raddedigion ei hun yn uchel ei pharch o fewn y sector. Felly, rwy'n edrych am fwy o gyfleoedd i dyfu'r sector hwn, gyda'r swyddi a ddaw, ond hefyd swyddi sy'n talu'n dda, i weld bod gan y bobl hynny lwybrau clir yng Nghymru a'u bod yn ein helpu yn economi ehangach Cymru.

Twf Diwydiannol yng Ngorllewin Cymru
Industrial Growth in West Wales

6. Pa gamau y mae Llywodraeth Cymru'n eu cymryd i annog twf diwydiannol yng ngorllewin Cymru? OQ56910

6. What action is the Welsh Government taking to encourage industrial growth in west Wales? OQ56910

We are working with partners across the public, private and voluntary sectors to support economic development in west Wales and meet our ambitions for a greener, more equal and prosperous Wales. Our manufacturing action plan, launched in February 2021, provides a focus for futureproofing our manufacturing across Wales.

Rydym yn gweithio gyda phartneriaid ar draws y sectorau cyhoeddus, preifat a gwirfoddol i gefnogi datblygu economaidd yng ngorllewin Cymru a chyflawni ein huchelgeisiau ar gyfer Cymru sy'n fwy gwyrdd, yn fwy cyfartal ac yn ffyniannus. Mae ein cynllun gweithredu ar weithgynhyrchu, a lansiwyd ym mis Chwefror 2021, yn darparu ffocws ar gyfer diogelu gweithgynhyrchu ledled Cymru yn y dyfodol.

Thank you, Minister. I am aware of the many exciting opportunities around the net-zero journey that exist within my area of Pembrokeshire, and in particular the huge opportunity that the Haven Waterway has to support not only the decarbonisation of industries in south Wales, but also the whole of the south of the UK. The south Wales industrial cluster is a key element of delivering these opportunities, and I understand that the cluster has been working with your office to support its formalisation. Welsh Government has formalised other industrial forums and food clusters, so this is not a new concept. With COP26 only weeks away, now would be a great opportunity for Wales to show how it is working with industries on the collective journey towards net zero. Can I ask you to provide reassurance that the—[Inaudible.]—will receive Government support at the earliest opportunity, giving a huge boost to industrial growth in west Wales?

Diolch, Weinidog. Rwy'n ymwybodol o'r cyfleoedd cyffrous niferus sy'n gysylltiedig â'r daith sero-net sy'n bodoli o fewn fy ardal i yn sir Benfro, ac yn arbennig y cyfle enfawr sydd gan Ddyfrffordd y Ddau Gleddau i gefnogi datgarboneiddio diwydiannau yn ne Cymru, a de'r DU yn gyfan hefyd. Mae clwstwr diwydiannol de Cymru yn elfen allweddol o ddarparu'r cyfleoedd hyn, a deallaf fod y clwstwr wedi bod yn gweithio gyda'ch swyddfa i gefnogi'r broses o'i ffurfioli. Mae Llywodraeth Cymru wedi ffurfioli fforymau diwydiannol a chlystyrau bwyd eraill, felly nid yw hwn yn gysyniad newydd. Gyda COP26 wythnosau'n unig i ffwrdd, byddai nawr yn gyfle gwych i Gymru ddangos sut y mae'n gweithio gyda diwydiannau ar y daith gyfunol tuag at sero-net. A gaf fi ofyn i chi roi sicrwydd y bydd—[Anghlywadwy.]—yn cael cymorth gan y Llywodraeth cyn gynted â phosibl, gan roi hwb enfawr i dwf diwydiannol yng ngorllewin Cymru?

I'm happy to confirm we are already working in that way alongside industry. You mentioned the south Wales industrial cluster. That's already received over £21 million of industrial decarbonisation cluster funding to deliver a route-map, with a variety of deployable projects across south Wales. I am looking forward to carrying on working together also with the Swansea bay city deal programme and the ambitions it has across the wider region. So, you can expect there to be continued engagement with businesses to take advantage of the real opportunities that do exist within the west of Wales in this particular sector.

Rwy'n hapus i gadarnhau ein bod eisoes yn gweithio yn y ffordd honno ochr yn ochr â diwydiant. Fe sonioch chi am glwstwr diwydiannol de Cymru. Mae hwnnw eisoes wedi derbyn dros £21 miliwn o gyllid clwstwr datgarboneiddio diwydiannol i ddarparu cynllun, gydag amrywiaeth o brosiectau y gellir eu defnyddio ar draws de Cymru. Edrychaf ymlaen at barhau i gydweithio hefyd â rhaglen bargen ddinesig bae Abertawe a'r uchelgeisiau sydd ganddi ar draws y rhanbarth ehangach. Felly, gallwch ddisgwyl y bydd ymgysylltu parhaus â busnesau i fanteisio ar y cyfleoedd go iawn sy'n bodoli yng ngorllewin Cymru yn y sector penodol hwn.

Minister, I'd like to welcome the £5 million investment from the Welsh Government's European agricultural fund for rural development for a milk bottling centre in my home town of Haverfordwest. Once completed, that will have the capacity to bottle milk that is produced in Wales and that will be the first facility in Wales to offer this to a British Retail Consortium standard. Minister, do you agree with me that support for businesses such as this does demonstrate Welsh Government's commitment to growing industries in Wales like the agricultural industry, which, of course, is one of the main industries in that region?

Weinidog, hoffwn groesawu'r buddsoddiad o £5 miliwn gan gronfa amaethyddol Ewropeaidd Llywodraeth Cymru ar gyfer datblygu gwledig i ganolfan botelu llaeth yn fy nhref enedigol, Hwlffordd. Ar ôl ei chwblhau, bydd ganddi'r capasiti i botelu llaeth a gynhyrchir yng Nghymru a dyna fydd y cyfleuster cyntaf yng Nghymru i gynnig hyn i safon Consortiwm Manwerthu Prydain. Weinidog, a ydych chi'n cytuno bod cefnogaeth i fusnesau fel hyn yn dangos ymrwymiad Llywodraeth Cymru i dyfu diwydiannau yng Nghymru fel y diwydiant amaethyddol, sydd, wrth gwrs, yn un o'r prif ddiwydiannau yn y rhanbarth hwnnw?

14:10

Yes, I think it's a really good example of what we're doing with the food business investment scheme, and it's the Pembrokeshire Creamery Limited. This is about trying to add value to primary producers and to do the first or the second stage of processing activities nearer to where they are so that they have more control over the product and greater value added. It should also help us in working with them to exploit new and emerging markets as well.

I should say that the food business investment scheme, I think, has been a great success to date. This particular project is part of over £135 million we've invested in new capital projects being developed across Wales, and it really does highlight our pro-business approach, in particular in the key agricultural sector.

Ydw, rwy'n credu ei bod yn enghraifft dda iawn o'r hyn rydym yn ei wneud gyda'r cynllun buddsoddi mewn busnesau bwyd, a Pembrokeshire Creamery Limited yw hi. Mae hyn yn ymwneud â cheisio ychwanegu gwerth i gynhyrchwyr sylfaenol a gwneud y cam cyntaf neu'r ail gam o weithgareddau prosesu yn nes at ble y maent fel bod ganddynt fwy o reolaeth dros y cynnyrch a mwy o werth ychwanegol. Dylai hefyd ein helpu i weithio gyda hwy i fanteisio ar farchnadoedd newydd a rhai sy'n datblygu hefyd.

Dylwn ddweud bod y cynllun buddsoddi mewn busnesau bwyd wedi bod yn llwyddiant mawr hyd yma. Mae'r prosiect penodol hwn yn rhan o dros £135 miliwn a fuddsoddwyd gennym mewn prosiectau cyfalaf newydd sy'n cael eu datblygu ledled Cymru, ac mae'n tanlinellu ein dull o weithredu o blaid busnes, yn enwedig yn y sector amaethyddol allweddol.

Y Diwydiant Lled-ddargludyddion Cyfansawdd
The Compound Semiconductor Industry

7. Pa gynlluniau sydd gan Lywodraeth Cymru i gryfhau'r diwydiant lled-ddargludyddion cyfansawdd yng Nghymru? OQ56923

7. Minister, what plans does the Welsh Government have to strengthen the compound semiconductor industry in Wales? OQ56923

Thank you. My officials continue to work in partnership with the Cardiff capital region to ensure that this important industry continues to thrive in Wales, specifically in the south-east Wales cluster, which is recognised across the UK to have real growth potential.

Diolch. Mae fy swyddogion yn parhau i weithio mewn partneriaeth â phrifddinas-ranbarth Caerdydd i sicrhau bod y diwydiant pwysig hwn yn parhau i ffynnu yng Nghymru, yn benodol yng nghlwstwr de-ddwyrain Cymru, sy'n cael ei gydnabod ledled y DU fel un sydd â photensial twf gwirioneddol.

Thank you for that, Minister. What is clear is that the UK, indeed Wales, is a global leader in the compound semiconductor industry, and it has been a fantastic effort over the last few years in making that happen.

I recently visited the Newport-based Compound Semiconductor Application Catapult complex in Newport, where I spoke with the chief executive officer there, who stressed the sheer importance of compound semiconductors, which are enabling most of our future technologies; indeed, there are hundreds of them in this Chamber at the moment, and they feature in meditech, in photonics and in electric vehicle development.

But it's very clear, from speaking to him, how we need to develop and promote skills—a bit of a theme today, Minister—especially as this is a leading industry for our workforce in the future. Minister, I wonder what plans does the Welsh Government have to encourage more of our young people into that industry and equip young people, schools, colleges and universities to have the necessary skills to enter that vital industry.

Diolch ichi am hynny, Weinidog. Yr hyn sy'n amlwg yw bod y DU, Cymru yn wir, yn arweinydd byd-eang yn y diwydiant lled-ddargludyddion cyfansawdd, a gwelwyd ymdrech wych dros y blynyddoedd diwethaf i wneud i hynny ddigwydd.

Yn ddiweddar, ymwelais â'r ganolfan Catapwlt Ceisiadau Lled-ddargludyddion Cyfansawdd yng Nghasnewydd, lle siaradais â'r prif swyddog gweithredol yno, a bwysleisiodd pa mor sylfaenol bwysig yw lled-ddargludyddion cyfansawdd, sy'n galluogi'r rhan fwyaf o'n technolegau ar gyfer y dyfodol; yn wir, mae cannoedd ohonynt yn y Siambr hon ar hyn o bryd, ac maent yn ymddangos mewn technoleg feddygol, mewn ffotoneg ac wrth ddatblygu cerbydau trydan.

Ond o siarad gydag ef, mae'n glir iawn fod angen inni ddatblygu a hyrwyddo sgiliau—tipyn o thema heddiw, Weinidog—yn enwedig gan fod hwn yn ddiwydiant blaenllaw i'n gweithlu yn y dyfodol. Weinidog, tybed pa gynlluniau sydd gan Lywodraeth Cymru i annog mwy o'n pobl ifanc i fynd i mewn i'r diwydiant hwnnw a rhoi sgiliau angenrheidiol i bobl ifanc, ysgolion, colegau a phrifysgolion i fynd i mewn i'r diwydiant hanfodol hwnnw.

Actually, we're working alongside the industry to do just that. One of my early meetings was within the compound semiconductor cluster. I met one of the companies and I also met the Catapult as well, so I do understand the significance of the spread of semiconductors already.

The challenge is that, actually, they're in more and more of our devices—in your mobile phone and your car and you know—. The bigger challenge then comes in how we produce enough of them, then have the skills to exploit them and carry on with the research, the development and the innovation. So, I'm looking forward to more investment taking place within the cluster for further growth.

What would be helpful is if we had a genuinely joined-up approach with the UK Government, because we have been trying to have a conversation around this for some time. My officials and previous Ministers have been engaged in trying to press for greater engagement, because, if we can't manufacture more of these here, we're going to be more vulnerable to supply-chain challenges that are coming, and other parts of the world have big ambitions to significantly increase their production in this area. 

My officials have recently met with UK Government officials, and I'll be following that up again to see if we can have a genuine UK-wide approach to this. If we did, then the cluster in south-east Wales would absolutely be one of the hotspots for further expansion and further growth in good jobs.

Mewn gwirionedd, rydym yn gweithio ochr yn ochr â'r diwydiant i wneud hynny. Roedd un o fy nghyfarfodydd cynnar o fewn y clwstwr lled-ddargludyddion cyfansawdd. Cyfarfûm ag un o'r cwmnïau a chyfarfûm hefyd â'r Catapwlt, felly rwy'n deall arwyddocâd lledaeniad lled-ddargludyddion eisoes.

Yr her mewn gwirionedd yw eu bod mewn mwy a mwy o'n dyfeisiau—yn eich ffôn symudol a'ch car, wyddoch chi—. Yna daw'r her fwy yn y ffordd yr ydym yn cynhyrchu digon ohonynt, a bod â'r sgiliau i fanteisio arnynt a pharhau â'r ymchwil, y datblygiad a'r arloesi. Felly, rwy'n edrych ymlaen at weld mwy o fuddsoddiad yn digwydd o fewn y clwstwr ar gyfer twf pellach.

Yr hyn a fyddai'n ddefnyddiol yw pe bai gennym ymagwedd wirioneddol gydgysylltiedig gyda Llywodraeth y DU, oherwydd rydym wedi bod yn ceisio cael trafodaeth am hyn ers peth amser. Mae fy swyddogion a Gweinidogion blaenorol wedi bod yn ceisio pwyso am fwy o ymgysylltiad, oherwydd, os na allwn gynhyrchu mwy o'r rhain yma, byddwn yn fwy agored i heriau'r gadwyn gyflenwi sy'n dod, ac mae gan rannau eraill o'r byd uchelgeisiau mawr i gynyddu eu cynhyrchiant yn sylweddol yn y maes hwn.

Mae fy swyddogion wedi cyfarfod â swyddogion Llywodraeth y DU yn ddiweddar, a byddaf yn mynd ar drywydd hynny eto i weld a allwn gael ymagwedd wirioneddol gyfunol ledled y DU at hyn. Pe baem yn gwneud hynny, byddai'r clwstwr yn ne-ddwyrain Cymru yn un o'r mannau mwyaf poblogaidd ar gyfer ehangu pellach a chynnydd pellach yn y nifer o swyddi da.

For the record, Llywydd, I've sat on the fifth generation project team at Bangor University in an unpaid position. Minister, the digital signal processing centre in Bangor is currently working with the compound semiconductor cluster to lift Wales's position in a global market. Peter Fox is right, we are leading the way, but we could strengthen our position in the global market.

Now, the technology they are developing takes a standard semiconductor chip to a functional device, and as an engineer I can tell you that that is a remarkable achievement and a great innovation. Therefore, can I ask you, Minister: will you instruct your officials to have a conversation with the DSP centre in Bangor to see how the Welsh Government can promote, support and integrate their work within an already well-established industry?

Hoffwn gofnodi, Lywydd, fy mod wedi bod yn aelod o'r tîm prosiect pumed genhedlaeth ym Mhrifysgol Bangor mewn swydd ddi-dâl. Weinidog, mae'r ganolfan prosesu signalau digidol ym Mangor ar hyn o bryd yn gweithio gyda'r clwstwr lled-ddargludyddion cyfansawdd i godi statws Cymru mewn marchnad fyd-eang. Mae Peter Fox yn iawn, rydym yn arwain y ffordd, ond gallem gryfhau ein statws yn y farchnad fyd-eang.

Nawr, mae'r dechnoleg y maent yn ei datblygu yn rhoi sglodyn lled-ddargludydd safonol mewn dyfais weithredol, ac fel peiriannydd gallaf ddweud wrthych fod hynny'n gyflawniad rhyfeddol ac yn arloesol iawn. Felly, a gaf fi ofyn ichi, Weinidog: a wnewch chi gyfarwyddo eich swyddogion i gael trafodaeth gyda'r ganolfan prosesu signalau digidol ym Mangor i weld sut y gall Llywodraeth Cymru hyrwyddo, cefnogi ac integreiddio eu gwaith mewn diwydiant sydd eisoes wedi hen ennill ei blwyf?

I'd be very happy to make sure that those conversations are taking place, if they're not already, because, as I say, this is a real opportunity for growth, where there are good jobs available and a real future for this industry. This isn't going to go away in the next few years. It will become more important—more important to have the right number of these chips available, but also, crucially, the skills that go alongside them to make sure we're developing that future technology here in Wales.

Byddwn yn hapus iawn i sicrhau bod y trafodaethau hynny'n digwydd, os nad ydynt yn digwydd eisoes, oherwydd, fel y dywedais, mae hwn yn gyfle gwirioneddol i dyfu, lle mae swyddi da ar gael a dyfodol go iawn ar gyfer y diwydiant hwn. Nid yw hyn yn mynd i ddiflannu yn ystod y blynyddoedd nesaf. Bydd yn dod yn bwysicach—yn bwysicach o ran sicrhau bod y nifer gywir o'r sglodion hyn ar gael, ond hefyd, yn hollbwysig, y sgiliau sy'n mynd ochr yn ochr â hynny i sicrhau ein bod yn datblygu'r dechnoleg honno ar gyfer y dyfodol yma yng Nghymru.

14:15
Blaenoriaethau Economaidd ar gyfer Gogledd Cymru
Economic Priorities for North Wales

8. Beth yw blaenoriaethau economaidd Llywodraeth Cymru ar gyfer Gogledd Cymru? OQ56919

8. What are the Welsh Government’s economic priorities for North Wales? OQ56919

Thank you. Our priorities for north Wales, as with all parts of Wales, are set out in our programme for government, which was published in June this year.

Diolch. Mae ein blaenoriaethau ar gyfer gogledd Cymru, fel gyda phob rhan o Gymru, wedi'u nodi yn ein rhaglen lywodraethu, a gyhoeddwyd ym mis Mehefin eleni.

Thank you very much, Minister, for your brief response. As you will know, significant parts of the north Wales economy are, of course, within the construction sector, and I recently had the privilege of meeting with the Construction Industry Training Board, the CITB, who outlined to me some of the challenges they’re experiencing in terms of a skills shortage within the sector. Indeed, in addition to the current skills shortage, by 2025 across Wales the industry will have a further 9,000 jobs that will need filling, and by 2028 a further 12,000 jobs will need to be filled to support some of the work around climate change and the retrofitting work that will need to take place.

Of course, there’s a big opportunity here and we have the potential for tens of thousands of new jobs within a really highly skilled sector, which could support our economy. So, what action will you take to ensure that this part of the economy will fulfil its potential in north Wales and ensure that the future job demand will be met?

Diolch yn fawr iawn am eich ymateb cryno, Weinidog. Fel y gwyddoch, mae rhannau sylweddol o economi gogledd Cymru o fewn y sector adeiladu, ac yn ddiweddar cefais y fraint o gyfarfod â Bwrdd Hyfforddi'r Diwydiant Adeiladu, y CITB, a amlinellodd rai o'r heriau y maent yn eu profi gyda phrinder sgiliau o fewn y sector. Yn wir, yn ogystal â'r prinder sgiliau presennol, erbyn 2025 ledled Cymru, bydd gan y diwydiant 9,000 o swyddi eraill y bydd angen eu llenwi, ac erbyn 2028 bydd angen llenwi 12,000 o swyddi pellach i gefnogi peth o'r gwaith sy'n gysylltiedig â newid hinsawdd a'r gwaith ôl-osod y bydd angen ei wneud.

Wrth gwrs, mae cyfle mawr yma ac mae gennym botensial ar gyfer degau o filoedd o swyddi newydd mewn sector medrus iawn, a allai gefnogi ein heconomi. Felly, pa gamau y byddwch yn eu cymryd i sicrhau y bydd y rhan hon o'r economi yn cyflawni ei photensial yng ngogledd Cymru ac i sicrhau y bydd y galw am swyddi yn y dyfodol yn cael ei ateb?

Well, this is about working alongside providers in the way we award our apprenticeships, but more than that it’s about our ability to continue to invest in the future. This may sound a bit like a broken record, but it’s really important not to lose sight of this. Certainty on funding to support those apprenticeships is hugely important and to reinvest in the skills of the current workforce as well. That’s our ambition—to be able to do that—because we recognise that in the construction sector, as you say, there are good jobs that are available that require skills and pay above the average wage as well. So, there’s a good career to be had within construction, and we’re looking to broaden the base of people who go into construction. It isn’t just a job for men of a certain size and shape; it’s actually for men and women to be able to work in the sector successfully as well. So, we want to see a broader workforce going into the sector, we want to invest in future skills, we want the certainty to be able to do so, and certainty from our colleagues in the UK Government would allow us to do that and plan together with the industry. And I should say, we’re in a fortunate position in Wales: having very good relationships with the construction sector is a real base to build upon.

Wel, mae hyn yn ymwneud â gweithio ochr yn ochr â darparwyr yn y ffordd y dyfarnwn ein prentisiaethau, ond yn fwy na hynny mae'n ymwneud â'n gallu i barhau i fuddsoddi yn y dyfodol. Efallai fod hyn yn swnio ychydig bach fel record wedi torri, ond mae'n bwysig iawn peidio â cholli golwg ar hyn. Mae sicrwydd ynghylch cyllid i gefnogi prentisiaethau yn hynod bwysig ac i ailfuddsoddi yn sgiliau'r gweithlu presennol hefyd. Dyna ein huchelgais—gallu gwneud hynny—oherwydd rydym yn cydnabod bod swyddi da ar gael yn y sector adeiladu, fel y dywedwch, sydd angen sgiliau i'w gwneud ac sy'n talu cyflogau uwch na'r cyflog cyfartalog hefyd. Felly, mae gyrfa dda i'w chael o fewn y diwydiant adeiladu, ac rydym yn gobeithio ehangu'r sylfaen o bobl sy'n mynd i'r maes adeiladu. Nid swydd i ddynion o faint a siâp penodol yn unig ydyw; mae lle i ddynion a menywod allu gweithio yn y sector yn llwyddiannus hefyd. Felly, rydym am weld gweithlu ehangach yn mynd i mewn i'r sector, rydym am fuddsoddi mewn sgiliau yn y dyfodol, rydym am sicrwydd er mwyn gallu gwneud hynny, a byddai sicrwydd gan ein cymheiriaid yn Llywodraeth y DU yn caniatáu inni wneud hynny a chynllunio gyda'r diwydiant. A dylwn ddweud ein bod mewn sefyllfa ffodus yng Nghymru: mae cael perthynas dda iawn â'r sector adeiladu yn sylfaen dda i adeiladu arni.

Weinidog, mae nifer o fusnesau bach yn y sector lletygarwch wedi cysylltu efo fi dros y misoedd diwethaf yn cwyno nad ydy’r cymorth ariannol COVID i fusnesau lletygarwch wedi bod yn deg, gan fod y cymorth hynny yn seiliedig ar nifer y bobl mae’r busnes yn ei gyflogi, heb ystyried gwerth economaidd y busnes i’r economi sylfaenol a’r economi leol. Ac er gwaethaf yr haf da maen nhw wedi’i gael, mae’r busnesau yma yn dal i ddioddef ers trychineb gaeaf y llynedd. Pa gymorth ychwanegol fedrwch chi ei gynnig yn benodol i fusnesau llai fel y tafarndai a’r bwytai bach gwledig yma?

Minister, a number of small businesses in the hospitality sector have been in touch with me over the past few months complaining that the financial support in relation to COVID and hospitality businesses has not been fair, because that support is based on the number of people employed by the business, without taking into account the economic value of that business to the foundational economy and the local economy. And despite the good summer they've had, these businesses are still suffering since the disaster of last winter. So, what additional support can you provide specifically to smaller businesses, such as the small rural pubs and restaurants that I'm talking about?

We’ve designed our COVID support through the pandemic to help businesses to survive and to get ready for trading again. We’ve had emergency support, including at times when that trade has been restricted, and we’ve had to do that on a basis that is objective and fair, and to understand the costs that exist for those individual businesses. To try to design that on the basis of a broader, wider social value would be incredibly challenging to run that scheme, which we’ve had to stand up in really short order, and I think it would be complicated to the point of being undeliverable to do what—. I understand why the Member raises the issue, but I don’t think it’s a realistic way to run the support that’s available.

I should say though that in that sector, of course, those businesses should benefit from a year-long period of rate relief, unlike colleagues in England, who will have had that support reduced. It is an undeniable fact that the most generous offer of support has been delivered for businesses here in Wales. And even when I am myself engaged with businesses in the hospitality industry—I have not been able to avoid them in my own constituency—they have been clear that they understand that there is a more generous offer here in Wales than over the border in England, but times are still challenging. It makes it even more important people do the right thing in being patrons of those businesses, to behave in the right way, because we want to see them open and trading. None of us, including me, want to go to a position where we’re going to have further restrictions introduced because we can’t keep on top of the pandemic itself. I do think that when we get to genuinely exiting the pandemic, and hopefully having a much more normal Christmas trading period, these businesses will see that there are real opportunities for the future and help us to recruit more staff into, again, what should be a sector where there’s a real career, and not simply a job to be had.

Rydym wedi cynllunio ein cymorth COVID drwy'r pandemig i helpu busnesau i oroesi ac i baratoi ar gyfer masnachu eto. Rydym wedi cael cymorth argyfwng, gan gynnwys ar adegau pan fo'r fasnach honno wedi'i chyfyngu, ac rydym wedi gorfod gwneud hynny ar sail sy'n wrthrychol ac yn deg, a deall y costau sy'n bodoli i'r busnesau unigol hynny. Byddai ceisio cynllunio hynny ar sail gwerth cymdeithasol ehangach yn heriol iawn i redeg y cynllun hwnnw y bu'n rhaid inni ei sefydlu mewn amser byr iawn, a chredaf y byddai'n gymhleth i'r pwynt o fod yn amhosibl ei gyflawni i wneud—. Deallaf pam y mae'r Aelod yn codi'r mater, ond nid wyf yn credu ei bod yn ffordd realistig o redeg y cymorth sydd ar gael.

Dylwn ddweud, yn y sector hwnnw wrth gwrs, y dylai'r busnesau hynny elwa ar gyfnod o flwyddyn o ryddhad ardrethi, yn wahanol i gymheiriaid yn Lloegr, a fydd wedi gweld y cymorth hwnnw'n lleihau. Mae'n ffaith na ellir ei gwadu bod y cynnig cymorth mwyaf hael wedi'i ddarparu i fusnesau yma yng Nghymru. A hyd yn oed pan fyddaf fi'n bersonol yn ymwneud â busnesau yn y diwydiant lletygarwch—nid wyf wedi gallu eu hosgoi yn fy etholaeth i—maent wedi dweud yn glir eu bod yn deall bod cynnig mwy hael yma yng Nghymru na thros y ffin yn Lloegr, ond mae'n dal i fod yn amser heriol. Mae'n ei gwneud yn bwysicach fyth fod pobl yn gwneud y peth iawn a defnyddio'r busnesau hynny, ac ymddwyn yn y ffordd gywir, oherwydd rydym am eu gweld yn agored ac yn masnachu. Nid oes yr un ohonom, gan fy nghynnwys i, am fynd i sefyllfa lle bydd gennym gyfyngiadau pellach yn cael eu cyflwyno am na allwn gadw rheolaeth ar y pandemig ei hun. Pan fyddwn wedi cefnu'n iawn ar y pandemig, ac yn cael cyfnod masnachu cyn y Nadolig sy'n llawer mwy normal, gobeithio, rwy'n credu y bydd y busnesau hyn yn gweld bod cyfleoedd gwirioneddol yn bodoli ar gyfer y dyfodol ac yn ein helpu i recriwtio mwy o staff i'r hyn a ddylai fod, unwaith eto, yn sector lle gellir cael gyrfa go iawn, ac nid swydd yn unig.

14:20
2. Cwestiynau i'r Gweinidog Iechyd a Gwasanaethau Cymdeithasol
2. Questions to the Minister for Health and Social Services

Mae'r cwestiynau nesaf i'r Gweinidog Iechyd a Gwasanaethau Cymdeithasol, ac unwaith eto mae'r cwestiwn cyntaf gan Paul Davies.

The next questions are to the Minister for Health and Social Services, and once again the first question is from Paul Davies.

Bwrdd Iechyd Prifysgol Hywel Dda
Hywel Dda University Health Board

1. A wnaiff y Gweinidog ddatganiad am ddarparu gwasanaethau iechyd yn ardal Bwrdd Iechyd Prifysgol Hywel Dda? OQ56904

1. Will the Minister make a statement on the delivery of health services in the Hywel Dda University Health Board area? OQ56904

Diolch yn fawr, Paul. Mae gwasanaethau iechyd, fel pob bwrdd iechyd yn y gwasanaeth iechyd ar hyn o bryd, o dan bwysau aruthrol yn ymdrin â nifer uwch nag erioed o achosion o COVID yn y gymuned, yn gweld poblogaeth sy’n heneiddio, sector gofal sy'n fregus tu hwnt, bygythiad ffliw y gaeaf, a’r angen i ddarparu brechlynnau i atgyfnerthu a brechu plant 12 i 15 oed. Yn ogystal â hyn, maent yn parhau i ddarparu gwasanaethau hanfodol ac allweddol, a lle y bo hynny'n bosibl, yn mynd i’r afael â’r rhestrau aros sydd wedi tyfu dros gyfnod y pandemig.

Thank you very much, Paul. Health services, like every health board in the health service at the moment, are under great pressure dealing with record numbers of COVID cases in the community, seeing an ageing population, a fragile care sector, the threat of winter flu and the need to deliver the booster vaccine and vaccines to 12 to 15-year-olds. On top of this, they are continuing to provide essential and key services, and, where possible, they are addressing the backlog that has built up over the course of the pandemic.

Minister, last week I challenged the First Minister on ambulance services in Pembrokeshire, and he accused me of peddling unsubstantiated rumours, which is simply not true. Because the representations that I've received on this matter are from front-line emergency service workers in Pembrokeshire who are very concerned at proposals to reduce local ambulance cover and the impact that the proposals would have on the local population and on the workforce. The proposals to reduce ambulance cover come following the fact that paediatric emergency assessments will not be available at Withybush hospital and will continue to be transferred to Glangwili hospital until at least next year. And, of course, the military is now being asked to support the ambulance service, and so reducing emergency cover in Pembrokeshire simply does not make any sense. So, Minister, will you now intervene to ensure that Pembrokeshire's emergency ambulance cover is not reduced?

Weinidog, yr wythnos diwethaf heriais y Prif Weinidog ynglŷn â gwasanaethau ambiwlans yn sir Benfro, ac fe'm cyhuddodd o ledaenu sibrydion di-sail, ac nid yw hynny'n wir o gwbl. Oherwydd daw'r sylwadau a gefais ar y mater hwn gan weithwyr rheng flaen y gwasanaeth brys yn sir Benfro sy'n pryderu'n fawr am argymhellion i leihau'r gwasanaeth ambiwlans lleol a'r effaith y byddai'r argymhellion yn ei chael ar y boblogaeth leol ac ar y gweithlu. Daw'r argymhellion i leihau'r gwasanaeth ambiwlans yn sgil y ffaith na fydd asesiadau brys pediatrig ar gael yn ysbyty Llwynhelyg a byddant yn parhau i gael eu trosglwyddo i ysbyty Glangwili tan o leiaf y flwyddyn nesaf. Ac wrth gwrs, gofynnir yn awr i'r fyddin gefnogi'r gwasanaeth ambiwlans, ac felly nid yw lleihau'r gwasanaeth brys yn sir Benfro yn gwneud unrhyw synnwyr. Felly, Weinidog, a wnewch chi ymyrryd yn awr i sicrhau na chaiff gwasanaeth ambiwlans brys sir Benfro ei leihau?

Diolch yn fawr, Paul. I'm sure you'll be interested to hear that I'm very aware of your concerns, and therefore I have organised for the representative from the Welsh ambulance service to give a briefing to Members from Mid and West Wales on Friday this week. So, I do hope you'll be present and available to be able to hear directly about the plans in relation to ambulance services in the Hywel Dda area.

Of course, you will be aware that, already, Mid and West Wales Fire and Rescue Services provide some service; specially trained crew from Crymych, Narberth and St Davids are doing an incredible job, and so we're very pleased to see that. But also, as you've heard, we are reaching out now to the military to give some support, and that is because we are seeing an increased demand during this very exceptional period.

You talk about taking services away from Withybush, and let me be absolutely clear: what's happening is that there was a concern about a surge in respiratory syncytial virus, and we've decided to continue, and Hywel Dda have decided to continue, with the temporary removal of paediatric ambulance care from March last year, so that those children can be monitored by experienced staff. And the fact is that any decisions like this always follow the advice of clinicians.

And, do you know what, it really upsets me the way that the Tories keep on stirring in relation to Withybush in Pembrokeshire? In 2007—[Interruption.] In 2007, you raised the prospect of Withybush closing. Do you know what? It didn't close. You did it again, in the election, in 2010. Did it close? No, it didn't. You did it again in 2011. It didn't close. In 2015, it didn't close. In 2016, it didn't close. Over and over again you threaten and you scare people into thinking that something is going to close when there was never any intention to close Withybush. And I think that you should be ashamed of yourself, stirring up—[Interruption.]—stirring up feelings in Pembrokeshire that really don't merit this kind of attention.

Diolch yn fawr, Paul. Rwy'n siŵr y bydd gennych ddiddordeb mewn clywed fy mod yn ymwybodol iawn o'ch pryderon, ac felly rwyf wedi trefnu i'r cynrychiolydd o wasanaeth ambiwlans Cymru roi briff i Aelodau o Ganolbarth a Gorllewin Cymru ddydd Gwener yr wythnos hon. Felly, rwy'n gobeithio y byddwch yn bresennol ac ar gael i allu clywed yn uniongyrchol am y cynlluniau mewn perthynas â gwasanaethau ambiwlans yn ardal Hywel Dda.

Wrth gwrs, fe fyddwch yn gwybod bod Gwasanaethau Tân ac Achub Canolbarth a Gorllewin Cymru eisoes yn darparu rhywfaint o wasanaeth; mae criw wedi'u hyfforddi'n arbennig o Grymych, Arberth a Thyddewi yn gwneud gwaith anhygoel, ac felly rydym yn falch iawn o weld hynny. Ond hefyd, fel y clywsoch, rydym yn estyn allan yn awr at y lluoedd arfog i roi rhywfaint o gefnogaeth, a hynny oherwydd ein bod yn gweld mwy o alw yn ystod y cyfnod eithriadol iawn hwn.

Rydych yn sôn am fynd â gwasanaethau o Lwynhelyg, a gadewch i mi fod yn gwbl glir: yr hyn sy'n digwydd oedd bod yna bryder ynglŷn ag ymchwydd yn nifer yr achosion o feirws syncytiol anadlol, ac rydym wedi penderfynu parhau, ac mae Hywel Dda wedi penderfynu parhau, gyda'r gwaith o symud gofal ambiwlans pediatrig dros dro ers mis Mawrth y llynedd, fel y gall staff profiadol fonitro'r plant hynny. A'r ffaith yw bod unrhyw benderfyniadau fel hyn bob amser yn dilyn cyngor clinigwyr.

A rhaid imi ddweud bod y ffordd y mae'r Torïaid yn dal ati i godi cynnen mewn perthynas â Llwynhelyg yn sir Benfro yn peri gofid mawr i mi. Yn 2007—[Torri ar draws.] Yn 2007, fe wnaethoch godi'r bygythiad y byddai Llwynhelyg yn cau. A wyddoch chi beth? Ni chaeodd yr ysbyty. Fe wnaethoch hynny eto yn yr etholiad yn 2010. A gaeodd yr ysbyty? Na wnaeth. Fe wnaethoch hynny eto yn 2011. Ni chaeodd. Yn 2015, ni chaeodd. Yn 2016, ni chaeodd. Drosodd a throsodd rydych chi'n bygwth ac rydych chi'n dychryn pobl i feddwl bod rhywbeth yn mynd i gau pan nad oedd unrhyw fwriad i gau Llwynhelyg. A chredaf y dylech fod â chywilydd ohonoch eich hunain, yn ennyn—[Torri ar draws.]—yn ennyn teimladau yn sir Benfro nad ydynt yn haeddu'r math hwn o sylw mewn gwirionedd.

Mae fy nghwestiwn i yn dilyn trywydd tebyg iawn, a dweud y gwir, i'r cwestiwn gan Paul Davies. Ar adeg pan taw dim ond 48 y cant o alwadau coch sy'n cael eu hateb o fewn wyth munud yn hytrach na'r targed o 65 y cant ar draws ardal Hywel Dda, mae'r ymddiriedolaeth ambiwlans yn bwriadu torri nifer yr ambiwlansys o dri i ddau yn Aberystwyth ac o dri i ddau yn Aberteifi, a gwneud hyn heb roi gwybod i'r cyhoedd na'r meddygfeydd lleol. Ac, wrth gwrs, rŷn ni'n gwybod bod ein paramedics o dan bwysau difrifol iawn, ac yn aml yn ciwio tu fas i ysbytai yn yr Amwythig, yn Abertawe, yn Glangwili, Llwynhelyg, ac yn y blaen, a ddim ar gael, felly, i ateb galwadau brys yng Ngheredigion, lle mae'r targedau o bedair awr, wyth a 12 awr yn cael eu methu'n rheolaidd. Ac, yn anffodus, yr un yw'r sefyllfa ar draws ardal Hywel Dda yn gyfan gwbl. Dwi'n falch iawn i glywed eich bod chi'n bwriadu rhoi briffio i Aelodau yn y gorllewin. Felly, yn y cyfarfod hwnnw, rwy'n edrych ymlaen i glywed a ydy hi'n dderbyniol, felly, mewn cyfnod o argyfwng i'r gwasanaeth brys, fod yr ymddiriedolaeth yn torri'r gwasanaeth ambiwlans yn Aberystwyth ac Aberteifi gan dros 30 y cant.

My question follows a similar route to the question posed by Paul Davies. At a time when only 48 per cent of red calls are answered within eight minutes rather than the target of 65 per cent across the Hywel Dda area, the ambulance trust intends to cut the number of ambulances from three to two in Aberystwyth and from three to two in Cardigan too, and to do this without informing the public or the local surgeries. And we know that our paramedics are under huge pressures, and are often queuing outside hospitals in Shrewsbury, Swansea, Glangwili, Withybush, and so on and so forth, and therefore aren't available to respond to emergency calls in Ceredigion, where the targets of four, eight and 12 hours are missed regularly. And, unfortunately, the same is the case across the Hywel Dda area as a whole. I'm very pleased to hear that you are going to provide a briefing to Members in west Wales. So, in that meeting, I look forward to hearing whether it is acceptable, in a time of crisis for the emergency services, that the trust is cutting ambulance services in Aberystwyth and Cardigan by over 30 per cent.

14:25

Diolch yn fawr, Cefin. Fel dwi'n dweud, mae'r gwasanaeth dan bwysau aruthrol ar hyn o bryd. Mae'r cynnydd yn y nifer o bobl sydd yn galw ambiwlansys—dŷn ni byth wedi gweld dim byd tebyg i hwn o'r blaen. Y ffaith yw bod tua 20 y cant o'r galwadau hynny yn ymwneud â COVID, felly mae hi'n gyfnod o bwysau aruthrol. Mae'r 'ailroster-o'—dyna yw'r gwahaniaeth sy'n cael ei wneud ar hyn o bryd; ailfeddwl ynglŷn â ble mae ambiwlansys yn mynd i gael eu lleoli. Mae lot o waith wedi cael ei wneud ar hwn. Dwi yn gobeithio y bydd cyfle ichi ddod ar ddydd Gwener i wrando ar y gwasanaeth ambiwlans yn egluro beth maen nhw'n ei wneud, pam maen nhw'n ei wneud ef a pham maen nhw'n ymateb yn y modd hwn. Felly, bydd yna gyfle ichi wedyn i ofyn cwestiynau mwy penodol, efallai, fel y rhai rydych wedi'u gofyn y prynhawn yma.

Thank you very much, Cefin. As I said, the service is under immense pressure at the moment. The increase in the number of people calling for ambulance services—well, we've never seen anything like this before. The fact is that about 20 per cent of those calls relate to COVID, so it is a period of immense pressure. The rostering—that's the change that's being made at the moment; rethinking about where ambulances will be located. A lot of work has been done on that. I do hope that there will be an opportunity for you to attend on Friday to listen to the ambulance service explaining what they're doing, why they're doing it and why they're responding in this way. So, there will be an opportunity for you then to ask more specific questions, such as the ones that you've asked this afternoon.

Minister, I'd like to highlight the £68 million investment that Welsh Government has made into the primary and community health services in Hywel Dda health board area in recent years, and also highlight that the integrated care centres in Aberaeron, Cardigan, Fishguard, Cross Hands, Machynlleth and Llanfair Caereinion are welcomed very much by the local community, and they've received significant funding from Welsh Government. I've had really positive feedback from the constituents that use those centres, and the fact that they've made a big difference to the way that they can access care and the way that they can use those centres. So, would you agree with me that investment demonstrates the Welsh Government's commitment to delivering quality health services to residents in rural areas served by the Hywel Dda health board?

Weinidog, hoffwn dynnu sylw at y buddsoddiad o £68 miliwn y mae Llywodraeth Cymru wedi'i wneud yn y gwasanaethau iechyd sylfaenol a chymunedol yn ardal bwrdd iechyd Hywel Dda yn ystod y blynyddoedd diwethaf, a thynnu sylw at y ffaith bod y gymuned leol yn croesawu'r canolfannau gofal integredig yn Aberaeron, Aberteifi, Abergwaun, Cross Hands, Machynlleth a Llanfair Caereinion, ac maent wedi derbyn cyllid sylweddol gan Lywodraeth Cymru. Rwyf wedi cael adborth cadarnhaol iawn gan yr etholwyr sy'n defnyddio'r canolfannau hynny, a'r ffaith eu bod wedi gwneud gwahaniaeth mawr i'r ffordd y gallant gael gofal a'r ffordd y gallant ddefnyddio'r canolfannau hynny. Felly, a fyddech yn cytuno â mi fod buddsoddiad yn dangos ymrwymiad Llywodraeth Cymru i ddarparu gwasanaethau iechyd o safon i drigolion mewn ardaloedd gwledig a wasanaethir gan fwrdd iechyd Hywel Dda?

Thanks very much, Joyce, and I would agree with you; I think it is important for us to understand what we're trying to do in these places. We are trying to increase the investment, understanding that primary care is a key aspect of how we're delivering health services, making sure that we get all the services, where possible, under one roof. And I'm very pleased to see that the investment that has gone in, as you say, to both Aberaeron and to Aberteifi has been extremely well received by people in those areas, and I very much look forward to visiting, just so that I can see first-hand how effective that model is.

Diolch yn fawr iawn, Joyce, ac rwy'n cytuno â chi; rwy'n credu ei bod yn bwysig inni ddeall yr hyn y ceisiwn ei wneud yn y lleoedd hyn. Rydym yn ceisio cynyddu'r buddsoddiad, gan ddeall bod gofal sylfaenol yn agwedd allweddol ar sut yn darparwn wasanaethau iechyd, gan sicrhau ein bod yn cael yr holl wasanaethau, lle bo hynny'n bosibl, o dan yr un to. Ac rwy'n falch iawn o weld bod y buddsoddiad sydd wedi mynd i mewn, fel y dywedwch, i Aberaeron ac i Aberteifi wedi cael derbyniad da iawn gan bobl yn yr ardaloedd hynny, ac edrychaf ymlaen yn fawr at ymweld, er mwyn imi allu gweld â'm llygaid fy hun pa mor effeithiol yw'r model hwnnw.

Cymorth Iechyd Meddwl Amenedigol
Perinatal Mental Health Support

2. A wnaiff y Gweinidog wneud datganiad am gymorth iechyd meddwl amenedigol? OQ56906

2. Will the Minister make a statement on perinatal mental health support? OQ56906

Thank you. The Welsh Government is committed to improving perinatal mental health services, which is a priority area for action within the refreshed 'Together for Mental Health' delivery plan 2019-22. We also continue to invest in specialist perinatal mental health services across Wales.

Diolch. Mae Llywodraeth Cymru wedi ymrwymo i wella gwasanaethau iechyd meddwl amenedigol, sy'n faes blaenoriaeth ar gyfer gweithredu o fewn y cynllun cyflawni 'Law yn Llaw at Iechyd Meddwl' ar gyfer 2019-22. Rydym hefyd yn parhau i fuddsoddi mewn gwasanaethau iechyd meddwl amenedigol arbenigol ledled Cymru.

Thank you, Deputy Minister, for that update. It's estimated that in Wales over 9,000 women suffer for postpartum PTSD, and one in five women suffer with their emotional well-being during the perinatal period. Early research suggests that this figure will inevitably rise. This, sadly, doesn't come as a surprise. The difficult but much needed service changes, made by health boards across Wales during the pandemic, ensured that mothers, partners and staff were COVID safe, but this has had a profound effect on their birthing experience. It's absolutely vital that mothers and partners who have suffered throughout the perinatal period receive the correct diagnosis and the correct support. Will the Deputy Minister work with the Wales Perinatal Mental Health Network and national clinical lead for perinatal mental health in Wales to ensure that perinatal mental health is included in pre-registration training for all mental health practitioners and all health professionals working in the perinatal period?

Diolch am y wybodaeth ddiweddaraf honno, Ddirprwy Weinidog. Amcangyfrifir bod dros 9,000 o fenywod yng Nghymru yn dioddef o anhwylder straen wedi trawma ôl-enedigol, ac mae un o bob pum menyw'n dioddef gyda'u lles emosiynol yn ystod y cyfnod amenedigol. Mae ymchwil gynnar yn awgrymu y bydd y ffigur hwn yn codi'n anochel. Yn anffodus, nid yw hyn yn syndod. Roedd y newidiadau anodd ond mawr eu hangen i wasanaethau a wnaed gan fyrddau iechyd ledled Cymru yn ystod y pandemig yn sicrhau bod mamau, partneriaid a staff yn ddiogel rhag COVID, ond mae hyn wedi cael effaith ddofn ar eu profiad o roi genedigaeth. Mae'n gwbl hanfodol fod mamau a phartneriaid sydd wedi dioddef drwy gydol y cyfnod amenedigol yn cael y diagnosis cywir a'r gefnogaeth gywir. A wnaiff y Dirprwy Weinidog weithio gyda Rhwydwaith Iechyd Meddwl Amenedigol Cymru a'r arweinydd clinigol cenedlaethol ar gyfer iechyd meddwl amenedigol yng Nghymru i sicrhau bod iechyd meddwl amenedigol yn cael ei gynnwys mewn hyfforddiant cyn cofrestru i bob ymarferydd iechyd meddwl a'r holl weithwyr iechyd proffesiynol sy'n gweithio o fewn y cyfnod amenedigol?

14:30

Can I thank Buffy Williams for that question? I entirely recognise the issues that you highlight and also the impact that the pandemic has had on families' experiences of having babies. This is a priority area for us; it's a priority area in our mental health delivery plan. We've now got perinatal mental health services in every part of Wales and we've invested £3 million a year recurrently to support those services. Health boards are also working towards meeting the relevant Royal College of Psychiatrists quality standards and we're investing additional mental health service improvement funding to support that.

In terms of your question about training, my understanding is that perinatal mental health is included across many programmes, although I'm not convinced that that approach is consistent across Wales. I've therefore asked officials to ensure that the perinatal mental health network works with Health Education and Improvement Wales and training providers to strengthen and standardise this approach. And I should say that perinatal mental health is a priority area for HEIW too. We'll also ensure that this is a core element of the training framework being developed by NHS Education for Scotland, which we're adapting for use in Wales. This multimodule training will ensure that all staff coming into contact with families during the perinatal period will receive appropriate training. I'm very happy to give you the assurance that you asked for.

A gaf fi ddiolch i Buffy Williams am y cwestiwn hwnnw? Rwy'n llwyr gydnabod y materion rydych chi'n tynnu sylw atynt a hefyd yr effaith y mae'r pandemig wedi'i chael ar brofiadau teuluoedd o gael babanod. Mae hwn yn faes blaenoriaeth i ni; mae'n faes blaenoriaeth yn ein cynllun cyflawni ar gyfer iechyd meddwl. Erbyn hyn mae gennym wasanaethau iechyd meddwl amenedigol ym mhob rhan o Gymru ac rydym wedi buddsoddi £3 miliwn y flwyddyn yn rheolaidd i gefnogi'r gwasanaethau hynny. Mae byrddau iechyd hefyd yn gweithio tuag at fodloni safonau ansawdd perthnasol Coleg Brenhinol y Seiciatryddion ac rydym yn buddsoddi cyllid ychwanegol i wella gwasanaethau iechyd meddwl i gefnogi hynny.

O ran eich cwestiwn am hyfforddiant, fy nealltwriaeth i yw bod iechyd meddwl amenedigol wedi'i gynnwys ar draws llawer o raglenni, er nad wyf yn argyhoeddedig fod y dull hwnnw'n gyson ledled Cymru. Rwyf wedi gofyn i swyddogion sicrhau felly fod y rhwydwaith iechyd meddwl amenedigol yn gweithio gydag Addysg a Gwella Iechyd Cymru a darparwyr hyfforddiant i gryfhau a safoni'r dull hwn. Dylwn ddweud bod iechyd meddwl amenedigol yn faes blaenoriaeth i AGIC hefyd. Byddwn yn sicrhau yn ogystal fod hon yn elfen graidd o'r fframwaith hyfforddi sy'n cael ei ddatblygu gan NHS Education for Scotland yr ydym yn ei addasu i'w ddefnyddio yng Nghymru. Bydd yr hyfforddiant amlfodiwl hwn yn sicrhau y bydd yr holl staff sy'n dod i gysylltiad â theuluoedd yn ystod y cyfnod amenedigol yn cael hyfforddiant priodol. Rwy'n hapus iawn i roi'r sicrwydd y gwnaethoch ofyn amdano.

May I first completely concur with everything that Buffy just said—second what she said—and reiterate her calls for more training across Wales consistently, as you said, Minister, in this regard? May I just make a bid for health visitors in particular? Being a mother myself and having been through a difficult birth, I know of the importance of the role that they play in the first year of a child's life and that first year for the mother in detecting postnatal depression or something going on with the baby that we need to be aware of. Those regular check-ins can be life-saving. So, Minister, I'd be grateful if you could outline what the Welsh Government are doing to support health visitors and the declining numbers.

A gaf fi gytuno'n llwyr â phopeth y mae Buffy newydd ei ddweud—eilio'r hyn a ddywedodd—ac ailadrodd ei galwadau am fwy o hyfforddiant ledled Cymru yn gyson, fel y dywedoch chi, Weinidog, yn hyn o beth? A gaf fi wneud cais ar gyfer ymwelwyr iechyd yn benodol? A minnau'n fam fy hun ac wedi bod drwy enedigaeth anodd, gwn am bwysigrwydd y rôl y maent yn ei chwarae ym mlwyddyn gyntaf bywyd plentyn a'r flwyddyn gyntaf honno i'r fam o ran canfod iselder ôl-enedigol neu rywbeth sy'n bod gyda'r baban y mae angen inni fod yn ymwybodol ohono. Gall yr ymweliadau rheolaidd hynny achub bywydau. Felly, Weinidog, byddwn yn ddiolchgar pe gallech amlinellu'r hyn y mae Llywodraeth Cymru yn ei wneud i gefnogi ymwelwyr iechyd a'r gostyngiad yn y niferoedd.

Thank you for that question, Laura, and I'd like to say that I'm a huge fan of health visitors. I had amazing support off my health visitor after I had my first child and I entirely recognise what you've said about the life-saving role that they can play and also the vital safeguarding role that they play.

The training that I referred to for the perinatal period would absolutely apply to health visitors as well, because we recognise that the contact after birth is largely through health visitor contact, which is now returning much more to a normal position. And I will pick up the issues that you've raised around the recruitment of health visitors with the Minister for Health and Social Services.

Diolch am y cwestiwn hwnnw, Laura, a hoffwn ddweud fy mod yn frwd fy nghefnogaeth i ymwelwyr iechyd. Cefais gymorth anhygoel gan fy ymwelydd iechyd ar ôl i mi gael fy mhlentyn cyntaf ac rwy'n cydnabod yn llwyr yr hyn a ddywedoch chi ynglŷn â sut y gallant achub bywydau a'r rôl ddiogelu hanfodol y maent yn ei chwarae hefyd.

Byddai'r hyfforddiant y cyfeiriais ato ar gyfer y cyfnod amenedigol yn gwbl berthnasol i ymwelwyr iechyd hefyd, oherwydd rydym yn cydnabod bod y cyswllt ar ôl rhoi genedigaeth yn digwydd drwy gyswllt ymwelwyr iechyd i raddau helaeth, ac mae bellach yn dechrau dychwelyd i sefyllfa lawer mwy arferol. A byddaf yn codi'r materion rydych wedi'u crybwyll ynghylch recriwtio ymwelwyr iechyd gyda'r Gweinidog Iechyd a Gwasanaethau Cymdeithasol.

Cwestiynau Heb Rybudd gan Lefarwyr y Pleidiau
Questions Without Notice from Party Spokespeople

Cwestiynau nawr gan lefarwyr y pleidiau. Llefarydd y Ceidwadwyr, James Evans.

Questions now from the party spokespeople. Conservative spokesperson, James Evans.

Diolch, Llywydd. Deputy Minister, this is the first opportunity I've had to welcome you to your post and I look forward to working with you over the coming months and years ahead. Minister, we're currently facing a mental health epidemic here in Wales. Referrals are up, section 136 detentions are rising very sharply in young people and more young people are self-harming than ever before. So, what are your Government's priorities, going forward, to tackle this situation, as currently things are getting worse, not better?

Diolch, Lywydd. Ddirprwy Weinidog, dyma'r cyfle cyntaf i mi ei gael i'ch croesawu i'ch swydd ac edrychaf ymlaen at weithio gyda chi dros y misoedd a'r blynyddoedd nesaf. Weinidog, rydym ar hyn o bryd yn wynebu epidemig iechyd meddwl yma yng Nghymru. Mae atgyfeiriadau wedi cynyddu, mae cynnydd sydyn iawn yn nifer y bobl ifanc sy'n cael eu cadw dan adran 136 ac mae mwy o bobl ifanc yn hunan-niweidio nag erioed o'r blaen. Felly, beth yw blaenoriaethau eich Llywodraeth, wrth symud ymlaen, i fynd i'r afael â'r sefyllfa hon, oherwydd mae pethau'n gwaethygu ar hyn o bryd, nid gwella?

Thank you for that question and thank you for your good wishes. Likewise, I'm very keen to work across parties to improve the mental health of everyone in Wales. 

I do take issue with what you've said about us facing a mental health epidemic. I think we need to be very careful about the language that we use and that that kind of language can lead to a self-fulfilling prophecy. The evidence was that earlier on this year, referrals rose dramatically, but they are stabilising again. But that doesn't mean that we are in any way complacent about the challenges we will face as a result, especially, of the pandemic, and that's something that I'm focusing on all the time.

My overriding priorities are to ensure that people receive access to timely, appropriate support at the same time as delivering on the reforms that we as a Government are committed to in terms of having a more preventative, early intervention approach to mental health, which will prevent those problems from escalating to the kinds of levels we see occasionally.

Diolch am y cwestiwn hwnnw a diolch am eich dymuniadau da. Yn yr un modd, rwy'n awyddus iawn i weithio ar draws y pleidiau i wella iechyd meddwl pawb yng Nghymru.

Rwy'n anghytuno â'r hyn a ddywedoch chi amdanom yn wynebu epidemig iechyd meddwl. Credaf fod angen inni fod yn ofalus iawn ynghylch yr iaith a ddefnyddiwn ac y gall y math hwnnw o iaith arwain at broffwydoliaeth sy'n gwireddu ei hun. Roedd y dystiolaeth yn dangos bod atgyfeiriadau wedi codi'n ddramatig yn gynharach eleni, ond maent yn sefydlogi eto. Ond nid yw hynny'n golygu ein bod yn hunanfodlon mewn unrhyw fodd ynglŷn â'r heriau y byddwn yn eu hwynebu o ganlyniad i'r pandemig, yn enwedig, ac mae hynny'n rhywbeth rwy'n canolbwyntio arno drwy'r amser.

Fy mhrif flaenoriaethau yw sicrhau bod pobl yn cael mynediad at gymorth amserol a phriodol yn ogystal â chyflawni'r diwygiadau rydym ni fel Llywodraeth wedi ymrwymo iddynt o ran sicrhau dull mwy ataliol ac ymyrraeth gynnar mewn perthynas ag iechyd meddwl, a fydd yn atal y problemau hynny rhag gwaethygu i'r mathau o lefelau a welwn yn achlysurol.

14:35

Thank you for that, Minister. Actually, the data does state that we are having a serious, serious issue here with mental health in Wales, and I know you understand that. Maybe you didn't like the language I used, but that is where I see us going with this, unfortunately. Many vulnerable young children are still struggling to be seen by a professional—60 per cent of young children are still waiting more than four weeks for a specialist CAMHS appointment. Charities that I am meeting with are telling me this is just not acceptable. So, what exactly does this Government have planned to support those young children, to prevent their poor mental health? Because we don't want to see a generation of young people lost to mental health disorders.

Diolch ichi am hynny, Weinidog. Mewn gwirionedd, mae'r data'n dangos bod gennym broblem ddifrifol iawn yma gydag iechyd meddwl yng Nghymru, a gwn eich bod yn deall hynny. Efallai nad oeddech yn hoffi'r iaith a ddefnyddiais, ond dyna'r cyfeiriad rwy'n ein gweld ni'n mynd iddo gyda hyn, yn anffodus. Mae llawer o blant ifanc sy'n agored i niwed yn dal i gael trafferth i gael eu gweld gan weithiwr proffesiynol—mae 60 y cant o blant ifanc yn dal i aros mwy na phedair wythnos am apwyntiad CAMHS arbenigol. Mae elusennau rwy'n cyfarfod â hwy yn dweud wrthyf nad yw hyn yn dderbyniol. Felly, beth yn union y mae'r Llywodraeth hon wedi'i gynllunio i gefnogi'r plant ifanc hynny, i atal eu hiechyd meddwl gwael? Oherwydd nid ydym eisiau gweld cenhedlaeth o bobl ifanc yn cael eu colli i anhwylderau iechyd meddwl.

Absolutely, I certainly recognise the scale of the challenge that we face. It's the use of the term 'epidemic' that I take issue with, really, in this context.

Our approach in Wales is very much based on the recognition that we need to promote resilience, we need to intervene early, and all our reforms are based on changing that whole system, to have that early intervention and preventative approach that we need in Wales. The figures that you highlight in relation to waiting times—we did see a spike in referrals for children and young people specialist CAMHS, and the figure that you have highlighted is correct. It does vary across Wales, and I am meeting regularly with vice-chairs to discuss their performance in this area, as well as having focused discussions with health boards where there are particular problems.

The other point that I would make is that we know that a lot of the children who are waiting for specialist CAMHS assessments are not going to meet the threshold for specialist CAMHS, and should really be helped earlier on in the system. I know too that there are lots of really good tier 0 services that are available in Wales, but that families aren't always taking those up. So, what would be really helpful for me, and for children and young people, is if we could all do what we can as well to highlight the value of those lower-level interventions, which in all likelihood are going to be the ones lots of children and young people are going to need anyway.

Yn sicr, rwy'n llwyr gydnabod maint yr her sy'n ein hwynebu. Y defnydd o'r term 'epidemig' rwy'n anghytuno ag ef, mewn gwirionedd, yn y cyd-destun hwn.

Mae ein dull gweithredu yng Nghymru yn seiliedig i raddau helaeth ar gydnabod bod angen inni hyrwyddo gwytnwch, mae angen inni ymyrryd yn gynnar, ac mae ein holl ddiwygiadau'n seiliedig ar newid y system gyfan, er mwyn sicrhau'r ymyrraeth gynnar a'r dull ataliol sydd eu hangen arnom yng Nghymru. Mae'r ffigurau yr ydych yn tynnu sylw atynt mewn perthynas ag amseroedd aros—fe welsom gynnydd mawr yn nifer yr atgyfeiriadau at CAMHS arbenigol plant a phobl ifanc, ac mae'r ffigur a nodwyd gennych yn gywir. Mae'n amrywio ledled Cymru, ac rwy'n cyfarfod yn rheolaidd ag is-gadeiryddion i drafod eu perfformiad yn y maes hwn, yn ogystal â chael trafodaethau penodol â'r byrddau iechyd lle ceir problemau penodol.

Y pwynt arall y byddwn yn ei wneud yw ein bod yn gwybod na fydd llawer o'r plant sy'n aros am asesiadau CAMHS arbenigol yn cyrraedd y trothwy ar gyfer CAMHS arbenigol, a dylid eu helpu'n gynharach yn y system mewn gwirionedd. Gwn hefyd fod llawer o wasanaethau haen 0 da iawn ar gael yng Nghymru, ond nad yw teuluoedd bob amser yn manteisio ar y rheini. Felly, yr hyn a fyddai'n ddefnyddiol iawn i mi, ac i blant a phobl ifanc, yw pe gallem i gyd wneud yr hyn a allwn i dynnu sylw at werth yr ymyriadau lefel is hynny hefyd, sef y rhai y bydd llawer o blant a phobl ifanc eu hangen beth bynnag yn ôl pob tebyg.

Thank you for that, Minister. As you can tell, children's mental health and young people's mental health is something that's really, really important to me, and early help and intervention is really, really important. I think, between you and me, to highlight what the third sector can do as well, to really help young people in those early stages, is very, very important. However, with that in mind, Minister, we've seen, obviously, the peak at the minute with younger people with their mental health, and that's been caused because of the lockdowns and firebreaks, and it has had a massive detrimental impact on the mental health of young people. Three quarters of young people said their mental health was worse in the early months of the pandemic, and seven in 10 British teenagers fear the pandemic will make their future worse. With the First Minister failing to rule out any more lockdowns this winter, will you inform this Parliament of the Government's plans on how it's going to prevent any negative effects on young people in any future lockdowns? Diolch, Llywydd.

Diolch ichi am hynny, Weinidog. Fel y gallwch ddweud, mae iechyd meddwl plant ac iechyd meddwl pobl ifanc yn rhywbeth sy'n wirioneddol bwysig i mi, ac mae cymorth ac ymyrraeth gynnar yn bwysig tu hwnt. Rhyngoch chi a minnau, credaf fod tynnu sylw at yr hyn y gall y trydydd sector ei wneud hefyd, i helpu pobl ifanc yn ystod y camau cynnar hynny, yn bwysig iawn. Fodd bynnag, gyda hynny mewn golwg, Weinidog, yn amlwg, rydym wedi gweld yr ymchwydd ar y funud gyda phobl iau a'u hiechyd meddwl, a'r cyfyngiadau symud a'r cyfnodau atal byr sydd wedi achosi hynny, ac mae wedi cael effaith andwyol enfawr ar iechyd meddwl pobl ifanc. Dywedodd tri chwarter y bobl ifanc fod eu hiechyd meddwl yn waeth ym misoedd cynnar y pandemig, ac mae saith o bob 10 o bobl ifanc o Brydain yn ofni y bydd y pandemig yn gwneud eu dyfodol yn waeth. Gyda'r Prif Weinidog yn methu diystyru rhagor o gyfyngiadau symud y gaeaf hwn, a wnewch chi roi gwybod i'r Senedd hon am gynlluniau'r Llywodraeth ar sut y bydd yn atal unrhyw effeithiau negyddol ar bobl ifanc mewn unrhyw gyfyngiadau symud yn y dyfodol? Diolch, Lywydd.

Thank you. What you ask is a very complex question, because, as I said when we discussed this earlier in the week, these things are all about balance of harms, aren't they? And as much as it harms children not to be in school, it also harms children if COVID rates are really high and lots of family members get affected. So, all these things are about weighing up a balance of harms. We have invested huge sums of money in support for children and young people throughout the pandemic in terms of well-being support through schools, our emotional and mental health well-being toolkit, additional funding for school counselling, and initiatives like that, to make sure that the support is there. But we also have to recognise that we all have a role to play in keeping infections low, so that children and young people can stay in school. At the moment, obviously, they're back in school, and that is great and good for them, and that's what I want to see continued. And as we go forward through the autumn, just to assure you that mental health will continue to be a central consideration for this Government, just as it has been from the very start of the pandemic, and no more so than when it relates to the mental health of children and young people, which is absolutely my top priority, and has been for years.

Diolch. Mae eich cwestiwn yn un cymhleth iawn, oherwydd, fel y dywedais pan drafodasom hyn yn gynharach yn yr wythnos, mae'r pethau hyn i gyd yn ymwneud â chydbwyso niwed, onid ydynt? A chymaint ag y mae'n niweidio plant i beidio â bod yn yr ysgol, mae hefyd yn niweidio plant os yw cyfraddau COVID yn uchel iawn a bod llawer o aelodau o'r teulu'n cael eu heffeithio. Felly, mae'r holl bethau hyn yn ymwneud â chydbwyso niwed. Rydym wedi buddsoddi symiau enfawr o arian i gefnogi plant a phobl ifanc drwy gydol y pandemig gyda chymorth llesiant drwy ysgolion, ein pecyn cymorth llesiant iechyd emosiynol ac iechyd meddwl, cyllid ychwanegol ar gyfer cwnsela mewn ysgolion, a mentrau felly, i sicrhau bod y cymorth yno. Ond mae'n rhaid inni gydnabod hefyd fod gan bob un ohonom rôl i'w chwarae yn cadw'r niferoedd a heintir yn isel, fel y gall plant a phobl ifanc aros yn yr ysgol. Ar hyn o bryd, yn amlwg, maent yn ôl yn yr ysgol, ac mae hynny'n wych ac yn dda iddynt, ac rwyf eisiau gweld hynny'n parhau. Ac wrth inni symud ymlaen drwy'r hydref, hoffwn eich sicrhau y bydd iechyd meddwl yn parhau i fod yn ystyriaeth ganolog i'r Llywodraeth hon, yn union fel y mae wedi bod ers dechrau'r pandemig, yn enwedig mewn perthynas ag iechyd meddwl plant a phobl ifanc, sy'n brif flaenoriaeth i mi, ac mae wedi bod ers blynyddoedd.

Llefarydd Plaid Cymru, Rhun ap Iorwerth.

Plaid Cymru spokesperson, Rhun ap Iorwerth.

Diolch yn fawr iawn, Llywydd. Mi wnes i gyffroi yr wythnos diwethaf pan glywais i bod y Llywodraeth yn mynd i wneud cyhoeddiad am e-ragnodi, neu e-prescribing. O'r diwedd, meddaf i, a ninnau ddim ond 21 mlynedd i mewn i'r unfed ganrif ar hugain. Ond mi wnaeth fy nghalon i suddo pan welais i mai'r hyn roedd y Llywodraeth yn ei gyhoeddi oedd y byddai e-ragnodi yn cael ei gyflwyno o fewn pum mlynedd. Pam fod y Llywodraeth mor benderfynol o symud mor ofnadwy o araf ar beth sydd mor bwysig?

Thank you very much, Llywydd. I got slightly excited last week when I heard that the Government was to make an announcement on e-prescribing. At last, I said, given that we're only 21 years into the twenty-first century. But my heart sank when I saw that what the Government was announcing was that e-prescribing would be introduced within five years. Why is the Government so determined to move so incredibly slowly on such an important issue? 

14:40

Diolch yn fawr, Rhun. Dwi'n cytuno, mae'n drueni nad ydym ni wedi mynd yn bellach na hyn eisoes, ond mae yna raglen gyda ni mewn lle nawr. Mae £40 miliwn eisoes wedi'i glustnodi ar gyfer hyn. Dyw hi ddim fel bod dim gwaith o gwbl yn mynd ymlaen; mae gwaith eisoes yn digwydd. Os ydych chi'n edrych ar Abertawe, er enghraifft, mae lot fawr o waith yn cael ei wneud yn yr ysbyty yn fanna. Dwi'n gofyn iddyn nhw, byth a hefyd, 'Pam na allwch chi symud yn gyflymach?', ac un o'r rhesymau maen nhw'n dweud wrthyf fi yw achos bod rhaid ichi ddal dwylo pobl drwy'r system. Does dim pwynt cael yr holl offer, yr holl adnoddau, os nad yw pobl yn defnyddio'r system, ac mae'n rhaid ichi roi'r hyfforddiant yna un-wrth-un. Dyna un o'r rhesymau pam mae'n cymryd gymaint o amser. Dyna yw'r eglurhad dwi wedi'i gael, o leiaf, gan fwrdd iechyd Abertawe. Ond, wrth gwrs, mae hwnna jest yn un elfen ohono. Rydym ni yn gobeithio, lle rŷn ni'n gallu, mynd yn gyflymach pan fo'n dod i primary care. Dwi yn gobeithio gallwn ni weld y system yna. Fydd hi ddim yn bum mlynedd. Gallaf i gadarnhau i chi, os dwi yn y fan yma, fydd hi ddim yn cymryd pum mlynedd. Bydd angen inni fynd yn gyflymach na hynny. 

Thank you very much, Rhun. I do agree that it is a shame that we haven't gone further than this previously, but we do have a programme in place now. Forty million pounds has been earmarked for that. It's not as though no work has gone on; work has already happened. If you look at Swansea, for example, a lot of work is being done in the hospital there. I'm asking them all the time, 'Why can't you move more quickly?', and one of the reasons they give to me is that you have to hold people's hands through the system. There's no point having all the equipment and all the resources, if people don't use the system, and you have to provide that training on a one-to-one basis. That's why it takes so much time. That's the explanation I've had, at least, from the Swansea health board. But, of course, that's just one element of that. We do hope, where we can, to go more quickly when it comes to primary care. I do hope that we can see that system. It won't be five years. If I'm in this place at that time, it won't be five years. We'll need to go more quickly than that. 

Diolch am yr ateb yna. Dwi ddim yn credu gair o'r eglurhad yna am yr oedi, a dwi ddim yn meddwl bod y Gweinidog chwaith yn credu'r eglurhad yna am yr oedi. Mae'n 15 mlynedd ers i'r Llywodraeth gyhoeddi'i strategaeth gyntaf ar gyflwyno e-ragnodi. Os ydy hi'n bum mlynedd arall, mi fydd yna 20 mlynedd wedi pasio. Yn y cyfamser, mae Lloegr a'r Alban wedi gallu gafael yn nwylo pobl, neu beth bynnag sydd angen ei wneud, ac wedi llwyddo i gyflwyno e-ragnodi.

Roeddwn i'n siarad efo un meddyg teulu yn ddiweddar a oedd yn embarrassed pan oedd yn siarad efo cydweithwyr dros y ffin, neu mewn rhannau eraill o'r Deyrnas Unedig, ac yn egluro ei bod hi'n dal yn gorfod gweithio ar bapur. I egluro maint y broblem, mae yna un meddyg roeddwn i'n siarad efo fo yn fy etholaeth i sy'n dweud ei fod o'n gorfod delio efo llaw efo 4,000 o repeat prescriptions, ac mae hynny'n golygu diffyg amser, wedyn, i ddelio efo cleifion a gweld cleifion. A'r cwestiwn gan feddyg teulu arall: pam ddim, yn y datganiad yr wythnos diwethaf, ei gwneud hi'n glir y byddwch chi'n barod i flaenoriaethu cyflwyno e-ragnodi mewn gofal sylfaenol? Achos nid dyna beth wnaethon nhw ddarllen i mewn i'r cyhoeddiad.  

Thank you for that response. I don't believe a word of that explanation for the delay, and I don't believe the Minister herself believes that explanation either. It's 15 years since the Government published its first strategy on e-prescribing. If it's another five years, 20 years will have passed, and, in the meantime, England and Scotland have been able to hold people's hands or whatever needs to be done, and have managed to introduce e-prescribing.

I spoke to one GP recently who was embarrassed when talking to colleagues over the border, or in other parts of the UK, and explaining that she still had to work on paper. To explain the scale of the problem, there was one doctor I was talking to in my constituency who says that he has to deal by hand with 4,000 repeat prescriptions, and that means a lack of time, then, in dealing with patients, and actually seeing those patients. And the question from another GP: why not, in last week's statement, make it clear that you would be willing to prioritise e-prescribing in primary care? Because that's not what they read into that announcement. 

Diolch yn fawr. Gallaf i gadarnhau bod hwn yn un o'r 10 blaenoriaeth dwi wedi eu rhoi gerbron fy nhîm i, jest i wneud yn siwr eu bod nhw'n deall y pwysigrwydd dwi wedi'i roi i'r achos yma. Dwi yn cytuno ein bod ni ymhell y tu ôl i bethau. Roedd e'n eithaf sioc i fi weld pa mor bell tu ôl ydym ni o ran e-ragnodi. Dwi yn meddwl bod y gwaith—. Mae e'n waith technegol, mae'n waith lle mae angen ichi gael caniatâd i gael data. Rydym ni'n gweld ar hyn o bryd os mae'n bosibl inni fwrw ymlaen heb ddeddfwriaeth, achos mae'n rhaid inni sicrhau ar hyn o bryd pwy sydd biau'r wybodaeth y mae GPs yn aml iawn yn berchen arno—so, sut ydyn nhw'n mynd i gael caniatâd y cleifion i wneud yn siwr bod y systemau i gyd yn siarad gyda'i gilydd. 

Dwi yn deall bod angen inni fynd yn gyflymach. Dwi'n meddwl y bydd e'n safio lot o amser, yn arbennig i feddygon teulu, i fferyllfeydd. Gallwn ni wella'r system, a bydd e'n arbed arian inni o ran gorbresgreibio, ac yn gwneud yn siwr ein bod ni'n gallu cadw gofal—os ydych chi'n rhoi'r presgripsiwn hwn, bydd rhywbeth yn awtomatig yn dod lan yn dweud y dylech chi ddim, felly, roi'r presgripsiwn yma, achos byddan nhw'n gweithio yn erbyn ei gilydd. Mae honna'n rhaglen eithaf cymhleth, a dyna un o'r rhesymau pam mae'n cymryd amser. Ond gallaf gadarnhau ichi fy mod i ar hwn. Dwi rili am sicrhau ein bod ni'n mynd i fwrw ymlaen yn y maes yma, cyn gynted ag sy'n bosibl. 

Thank you very much. I can confirm that this is one of the 10 priorities that I have listed for my team, in order to ensure that they understand the importance that I attach to this issue. I do agree that we are a long way behind on this. It was a shock to me to see how far behind we are in terms of e-prescribing. I do think that this is very technical work and it is work where you need to have consent to obtain data, and we are seeing at the moment whether it is possible for us to proceed without legislation, because we have to be sure about who owns the information that is owned by GPs very often—so, how are they going to get patients' consent to ensure that the systems all speak to each other.

I do understand that we do need to move more quickly. I think it will save a lot of time, particularly for GPs, for pharmacies. We can improve the system, and it will save us money in terms of overprescribing, and it will ensure that we can ensure—if you give this prescription, something will automatically pop up, saying that you shouldn't give that prescription, because they will counteract each other. That's quite a complicated programme, and that's why it's taking a long time. But I can assure you that I'm on the case with this, and I'm ensuring that we are going to proceed in this area, as quickly as possible. 

Dwi'n falch eich bod chi'n cyfaddef ei fod o wedi dod fel sioc ichi ein bod ni mor bell ar ei hôl hi. Dwi'n gweld eich rhagflaenydd chi'n eistedd yn dawel iawn wrth eich ymyl chi yn fanna, a'r Gweinidog iechyd o'i flaen o oedd y Prif Weinidog presennol, wrth gwrs. Ond, drwy gydol y pandemig yma, rydym ni wedi gweld sut mae gwasanaethau yn gallu symud yn gyflym a chyflwyno newidiadau yn gyflym, pan fo'r arweinyddiaeth a'r ewyllys gwleidyddol yn eu lle. Rydyn ni yn gallu creu gwasanaethau sydd yn gweddu i'n hanghenion ni. Ac mae gweithio ar bapur yn dal y gwasanaeth iechyd yn ôl. Mae staff wedi cael llond bol ac mae cleifion, ar ddiwedd y dydd, yn dioddef. Felly, a gawn ni unwaith eto, yn ddiamwys, ymrwymiad gan y Gweinidog i roi'r un ewyllys gwleidyddol i mewn i gyflwyno hyn, a chyflwyno hyn rŵan, nid o fewn amserlen pum mlynedd? Achos mae pum mlynedd yn amser hir i unrhyw un; yn yr oes ddigidol, mae o'n oes.

I am pleased that you said that it came as a shock to you to see us so far behind. I see your predecessor sitting very quietly next to you there, and the health Minister before him was the current First Minister, of course. But, throughout this pandemic, we have seen how services can move quickly and introduce change quickly, when the leadership and the political will are there. We can create services that are appropriate to our needs. And working on paper is holding the health service back. Staff have had enough, and patients, at the end of the day, are suffering as a result of this. So, can we once again have an unambiguous commitment from the Minister to put the same political will into introducing this, and to introduce it now, not within a five-year timescale? Because five years is a very long time for anyone; in the digital age, it's a lifetime.

14:45

Diolch. Gallaf i roi cadarnhad dyw e ddim yn mynd i gymryd pum mlynedd. Rŷn ni'n mynd i fynd yn gyflymach na hynny. Allaf i ddim rhoi sylw iddo fe—. Dwi ddim yn meddwl y gallwn ni ei gyflwyno fe rŵan, neu nawr, achos mae'n fater cymhleth. Mae'r dechnoleg yn rili gymhleth. Mae'r sgiliau sydd eu hangen arnoch chi yn gymhleth tu hwnt. Mae angen pobl sydd yn rili deall y dechnoleg yma ac mae pob un eisiau yr un bobl ar hyn o bryd. Dyna pam mae HEIW yn cymryd hwn o ddifrif ac yn rhoi gweithredoedd mewn lle fel bod pob un yn deall pwysigrwydd technoleg yn y dyfodol. Felly, mae hwn yn bwynt mae'r holl wasanaeth iechyd yn deall y mae'n rhaid inni symud arno.

Thank you. I can confirm that it won't take five years. We are going to move more quickly than that. I can't give—. I don't think we can introduce it now, because it is a complex issue. The technology is very complex, the skills that are needed are very complex. You need people who really understand this technology, and everybody wants the same people at the moment. That's why HEIW is taking this seriously and is putting actions in place so that everyone understands the importance of technology in the future. So, this is a point that the entire NHS understands we need to move on.

Gwasanaethau Strôc Brys
Emergency Stroke Services

3. A wnaiff y Gweinidog ddatganiad am argaeledd gwasanaethau strôc brys yng Nghaerdydd? OQ56928

3. Will the Minister make a statement on the availability of emergency stroke services in Cardiff? OQ56928

Emergency stroke services in Cardiff are the responsibility of Cardiff and Vale University Health Board. Patients attending the University Hospital of Wales emergency department are prioritised for assessment and imaging to diagnose stroke, and are placed on the fully integrated stroke pathway.

Bwrdd Iechyd Prifysgol Caerdydd a'r Fro sy'n gyfrifol am wasanaethau strôc brys yng Nghaerdydd. Mae cleifion sy'n mynychu adran achosion brys Ysbyty Athrofaol Cymru yn cael blaenoriaeth ar gyfer asesu a delweddu i wneud diagnosis o strôc, ac fe'u rhoddir ar y llwybr strôc sydd wedi'i integreiddio'n llawn.

Thank you, Minister. One of my constituents was correctly diagnosed as having a stroke by a 999 call handler and obviously confirmed that he needed to be seen as an emergency in the Heath hospital. Because it was unclear how long it would take for an ambulance to arrive, the family informed 999 they would take him to hospital themselves, but, on arrival, they got stuck in the emergency department for 27 hours before he was admitted to the acute stroke ward. Now, I fully appreciate the unprecedented pressures that the emergency services are dealing with, and screening people for COVID who arrive unannounced is an important part of ensuring we keep COVID out of hospitals. But, as Cardiff and Vale pioneered a new phone triage system to stop people backing up in the emergency department during the pandemic, how can we improve the interface between 999 and Cardiff and Vale's 24/7 so that, once diagnosed, they're actually being directed to the specialist clinicians they need to see?

Diolch, Weinidog. Cafodd un o fy etholwyr ddiagnosis cywir o strôc gan atebwr galwadau 999 ac yn amlwg cadarnhaodd fod angen iddo gael ei weld ar frys yn ysbyty'r Mynydd Bychan. Gan nad oedd yn glir pa mor hir y byddai'n ei gymryd i ambiwlans gyrraedd, dywedodd y teulu wrth 999 y byddent yn mynd ag ef i'r ysbyty eu hunain, ond ar ôl cyrraedd, cawsant eu dal yn yr adran ddamweiniau ac achosion brys am 27 awr cyn iddo gael ei dderbyn i'r ward strôc acíwt. Nawr, rwy'n llwyr ddeall y pwysau digynsail sydd ar y gwasanaethau brys, ac mae rhoi prawf COVID i bobl sy'n cyrraedd yn ddirybudd yn rhan bwysig o sicrhau ein bod yn cadw COVID allan o ysbytai. Ond gan fod Caerdydd a'r Fro wedi arloesi gyda system frysbennu newydd dros y ffon i atal pobl rhag gorlenwi'r adran ddamweiniau ac achosion brys yn ystod y pandemig, sut y gallwn wella'r cyfathrebu rhwng 999 a gwasanaeth 24/7 Caerdydd a'r Fro fel bod cleifion, ar ôl cael diagnosis, yn cael eu cyfeirio at y clinigwyr arbenigol y mae angen iddynt eu gweld?

Thanks very much, Jenny. I'm really sorry to hear about the situation that your constituent found themselves in. I think that is obviously wholly unacceptable and very difficult, and certainly nobody should be waiting 27 hours after a stroke. But, obviously, it's difficult for me to go into detail about individual matters. As you say, the pressures on our emergency services continue to remain extremely high at the moment. There is a complex range of national and local challenges across the system that are impacting on that patient flow, and that includes incredible demands that are coming from the public, as well as asking the workforce who have been at it for such a tremendous amount of time now. But, as you say, I think that the triaging system in Cardiff is something that is pioneering, trying to avoid people coming in, getting them to phone first and then trying to get them to the right place. So, it is rather surprising that they weren't directed to a more appropriate place. But it may be that the system is just trying to keep people away from hospital, rather than specific places in the hospital, and it may be worth a chat about seeing if that system can be tweaked somewhat. But I know, in terms of Cardiff, that there are some very innovative programmes when it comes to stroke, that 72 per cent of stroke patients in Cardiff have also access to supported discharge and there has been an award-winning programme in Cardiff and Vale, the Stop a Stroke campaign, and 90 per cent of practices have taken part in that programme.

Diolch yn fawr iawn, Jenny. Mae'n ddrwg iawn gennyf glywed am sefyllfa eich etholwr. Credaf fod hynny'n amlwg yn gwbl annerbyniol ac yn anodd iawn, ac yn sicr ni ddylai neb fod yn aros 27 awr ar ôl strôc. Ond yn amlwg, mae'n anodd i mi fanylu ar faterion unigol. Fel y dywedwch, mae'r pwysau ar ein gwasanaethau brys yn parhau i fod yn drwm iawn ar hyn o bryd. Mae amrywiaeth gymhleth o heriau cenedlaethol a lleol ar draws y system sy'n effeithio ar lif cleifion, ac mae hynny'n cynnwys galw anhygoel gan y cyhoedd, yn ogystal â gofyn i'r gweithlu sydd wedi bod wrthi am amser mor eithriadol o hir yn awr. Ond fel y dywedwch, credaf fod y system frysbennu yng Nghaerdydd yn rhywbeth arloesol, sy'n ceisio atal gormod o bobl rhag dod i mewn, gan eu cael i ffonio'n gyntaf a cheisio eu cyfeirio i'r lle cywir wedyn. Felly, mae'n syndod braidd na chawsant eu cyfeirio i rywle mwy priodol. Ond efallai mai dim ond ceisio cadw pobl draw o'r ysbyty y mae'r system, yn hytrach na mannau penodol yn yr ysbyty, ac efallai y byddai'n werth cael sgwrs i weld a ellir addasu'r system honno rywfaint. Ond gwn fod gan Gaerdydd raglenni arloesol iawn ar gyfer strôc, fod 72 y cant o gleifion strôc yng Nghaerdydd hefyd wedi cael eu rhyddhau â chymorth a bod yna raglen arobryn wedi bod yng Nghaerdydd a'r Fro, yr ymgyrch Atal Strôc, ac mae 90 y cant o feddygfeydd wedi cymryd rhan yn y rhaglen honno.

The Sentinel Stroke National Audit Programme—the SSNAP—published a UK-wide audit of stroke services in our hospitals, and Wales plays its part in contributing data on a regular basis to this important work. Their acute organisational audit report in December 2019 showed that only 30 per cent of hospital sites across the UK had the recommended level of registered nurses working at the weekend. Can the Minister confirm if any of these hospitals were in Wales, and, if so, what is being done to ensure the right number of nurses are in our stroke units? Thank you, Minister. 

Cyhoeddodd Rhaglen Archwilio Genedlaethol y Sentinel Strôc—y SSNAP—archwiliad ledled y DU o wasanaethau strôc yn ein hysbytai, ac mae Cymru'n chwarae ei rhan yn cyfrannu data'n rheolaidd at y gwaith pwysig hwn. Dangosodd adroddiad eu harchwiliad sefydliadol acíwt ym mis Rhagfyr 2019 mai dim ond 30 y cant o ysbytai ledled y DU oedd â'r lefel a argymhellir o nyrsys cofrestredig yn gweithio ar benwythnosau. A all y Gweinidog gadarnhau a oedd unrhyw un o'r ysbytai hyn yng Nghymru, ac os felly, beth sy'n cael ei wneud i sicrhau bod gennym y nifer cywir o nyrsys yn ein hunedau strôc? Diolch, Weinidog.

14:50

Thanks very much, Altaf, for that question. Obviously, I'm always very aware, when I respond to you, that I'm speaking to an expert, so I always have to be, probably, more careful with you than anybody else in this Chamber. [Laughter.]

I think it's absolutely right that we have to keep an eye on the numbers of nurses. And, of course, we do in Wales have legislation around that, and that is a unique piece of legislation that has not been enacted across the rest of the United Kingdom, where nursing staff levels are a legal requirement. And I was pleased to be able to speak to the Royal College of Nursing this morning about that situation and the implementation of that. So, we are in a different place from other parts of the UK in terms of nursing. I think there are other things that we can do in relation to stroke in Wales—promoting atrial fibrillation within primary care is something else that I'm very keen to see if we can pursue. 

Diolch yn fawr iawn am y cwestiwn hwnnw, Altaf. Yn amlwg, rwyf bob amser yn ymwybodol iawn, pan fyddaf yn ymateb i chi, fy mod yn siarad ag arbenigwr, felly mae'n rhaid i mi bob amser fod yn fwy gofalus gyda chi na neb arall yn y Siambr mae'n debyg. [Chwerthin.]

Credaf ei bod yn gwbl briodol fod yn rhaid inni gadw llygad ar nifer y nyrsys. Ac wrth gwrs, mae gennym ni yng Nghymru ddeddfwriaeth mewn perthynas â hynny, ac mae honno'n ddeddfwriaeth unigryw nad yw'n weithredol ar draws gweddill y Deyrnas Unedig, lle mae lefelau staff nyrsio yn ofyniad cyfreithiol. Ac roeddwn yn falch o allu siarad â'r Coleg Nyrsio Brenhinol y bore yma am y sefyllfa honno a gweithredu hynny. Felly, rydym mewn sefyllfa wahanol i rannau eraill o'r DU o ran nyrsio. Credaf fod pethau eraill y gallwn eu gwneud mewn perthynas â strôc yng Nghymru—mae hyrwyddo ffibriliad atrïaidd o fewn gofal sylfaenol yn rhywbeth arall rwy'n awyddus iawn i weld a allwn fynd ar ei drywydd.

Y Gwasanaeth Ambiwlans
The Ambulance Service

4. Pa gynlluniau wrth gefn sydd gan Lywodraeth Cymru ar waith i gefnogi gwasanaeth ambiwlans Cymru yn ystod cyfnodau annisgwyl o brysur? OQ56926

4. What contingency plans does the Welsh Government have in place to support the Welsh ambulance service during unexpectedly busy periods? OQ56926

Thanks. The Welsh Government continues to support the Welsh ambulance service to deliver responsive emergency services. I have asked the chief ambulance services commissioner to work with health boards, the Welsh ambulance service and partners to develop more robust whole-system escalation plans and to enable greater operational grip over the winter period.

Diolch. Mae Llywodraeth Cymru yn parhau i gefnogi gwasanaeth ambiwlans Cymru i ddarparu gwasanaethau ymatebol brys. Rwyf wedi gofyn i'r prif gomisiynydd gwasanaethau ambiwlans weithio gyda byrddau iechyd, gwasanaeth ambiwlans Cymru a phartneriaid i ddatblygu a chryfhau cynlluniau uwchgyfeirio system gyfan ac i alluogi mwy o reolaeth weithredol dros gyfnod y gaeaf.

Thank you, Minister. It was glaringly apparent from our debate last week and from the fact that our post boxes are full of worrying constituents' cases about this that there is a dire need to do something very quickly about this situation. But what I want to ask you today, Minister, is specifically about GPs and supporting face-to-face appointments, as opposed to the online ones, because if we tackle that, then that will obviously help the ambulance service by bringing down the numbers presenting at A&E, as what is becoming apparent more and more from the cases I'm receiving is that symptoms are being missed, and those people are then presenting themselves to A&E and contributing to the A&Es being clogged up and the adverse effect that that's having. 

So, Minister, how are we collating the data centrally? Because, from what I'm aware of, there's no central collection of data on this, and it seems to be really important that we do collect that data in order to make the informed decisions on a Wales-wide basis on this, because those people do need to see doctors face to face now, because things are being missed. But we have to contact the surgeries to get that information, wherever we go. We need that data centrally collected. So, what are you doing about that, Minister, please? Thank you. 

Diolch, Weinidog. Roedd yn amlwg iawn, o'n dadl yr wythnos diwethaf ac o'r ffaith bod ein blychau post yn llawn o achosion etholwyr sy'n poeni am hyn fod angen gwneud rhywbeth yn gyflym iawn am y sefyllfa hon. Ond mae'r hyn rwyf eisiau ei ofyn i chi heddiw, Weinidog, yn ymwneud yn benodol â meddygon teulu a chefnogi apwyntiadau wyneb yn wyneb, yn hytrach na'r rhai ar-lein, oherwydd os awn i'r afael â hynny, bydd hynny'n amlwg yn helpu'r gwasanaeth ambiwlans drwy ostwng y niferoedd sy'n mynd i'r adran ddamweiniau ac achosion brys, oherwydd yr hyn sy'n dod yn fwyfwy amlwg o'r achosion rwy'n eu cael yw bod symptomau'n cael eu colli, ac mae'r bobl hynny wedyn yn mynd i'r adran ddamweiniau ac achosion brys ac yn cyfrannu at y ffaith bod adrannau damweiniau ac achosion brys yn orlawn a'r effaith andwyol y mae hynny'n ei chael.

Felly, Weinidog, sut rydym yn coladu'r data'n ganolog? Oherwydd, o'r hyn rwy'n ei ddeall, nid oes casgliad canolog o ddata ar hyn, ac mae'n ymddangos yn bwysig iawn ein bod yn casglu'r data hwnnw er mwyn gwneud y penderfyniadau gwybodus ar sail Cymru gyfan ar hyn, oherwydd mae angen i'r bobl hynny weld meddygon wyneb yn wyneb yn awr, oherwydd mae pethau'n cael eu colli. Ond mae'n rhaid inni gysylltu â'r meddygfeydd i gael y wybodaeth honno, ble bynnag yr awn. Rydym angen i'r data hwnnw gael ei gasglu'n ganolog. Felly, beth rydych chi'n ei wneud am hynny, Weinidog, os gwelwch yn dda? Diolch.

Thanks very much. Well, I think we've got to be straight with the public: we are not going back to the way we were pre-pandemic. We have introduced new digital services and, frankly, a lot of the public like them. A lot of people like e-prescribing, and certainly that is the response that we are getting in the many surveys that we're carrying out. Of course, there will always be a time when some patients need to be seen face to face, and that is a clinical judgment that our GPs are making every day. And I think it's absolutely right for them to be the people making that clinical judgment. So, what I won't do is what Sajid Javid has done and to just say, 'You've got to see these patients face to face'. We're not in that space. We are not going to be going back to that; we are going to allow our GPs to make that clinical judgment of what's right, and they will determine whether it's right to see people face to face.

And we do have to make sure that people in Wales understand that there are alternatives—that you can go to your pharmacy, that there are other places that people can go, and that they can give you some great advice. You can go directly to see a physiotherapist; you don't always have to go through the GP as a gatekeeper. What we're trying to do is to make sure that we train people up—receptionists—to make sure that they have a better understanding of where to point people.

But certainly, in terms of the information, you'll be aware, I'm sure, that there is a system where we effectively pay bonuses to GPs in terms of access, and about 76 per cent of GP surgeries actually were able to get that bonus last year because the access was actually almost better than it's ever been. Now, it may not have been face-to-face access, but we are keeping tabs on that, and I can certainly send you details of that breakdown if that would be helpful to you.

Diolch yn fawr. Wel, rwy'n credu bod yn rhaid inni fod yn onest gyda'r cyhoedd: ni fyddwn yn dychwelyd i'r sefyllfa roeddem ynddi cyn y pandemig. Rydym wedi cyflwyno gwasanaethau digidol newydd ac a dweud y gwir, mae llawer o'r cyhoedd yn eu hoffi. Mae llawer o bobl yn hoffi e-bresgripsiynu, ac yn sicr dyna'r ymateb a gawn yn yr arolygon niferus a gynhelir gennym. Wrth gwrs, bydd bob amser adegau pan fydd angen gweld rhai cleifion wyneb yn wyneb, ac mae hwnnw'n benderfyniad clinigol y mae ein meddygon teulu'n ei wneud bob dydd. A chredaf ei bod yn gwbl briodol mai hwy yw'r bobl sy'n gwneud y penderfyniad clinigol hwnnw. Felly, nid wyf am wneud yr hyn y mae Sajid Javid wedi'i wneud a dweud, 'Mae'n rhaid i chi weld y cleifion hyn wyneb yn wyneb'. Nid ydym yn y sefyllfa honno. Ni fyddwn yn dychwelyd i'r sefyllfa honno; byddwn yn caniatáu i'n meddygon teulu wneud penderfyniad clinigol ynglŷn â'r hyn sy'n iawn, a byddant yn penderfynu a yw'n briodol gweld pobl wyneb yn wyneb.

Ac mae'n rhaid inni sicrhau bod pobl yng Nghymru yn deall bod yna ddewisiadau eraill—y gallwch fynd i'ch fferyllfa, fod lleoedd eraill y gall pobl fynd iddynt, ac y gallant roi cyngor gwych ichi. Gallwch fynd yn syth i weld ffisiotherapydd; nid oes raid i chi fynd drwy'r meddyg teulu bob amser. Yr hyn y ceisiwn ei wneud yw sicrhau ein bod yn hyfforddi pobl—derbynyddion—i sicrhau bod ganddynt well dealltwriaeth o ble y dylent gyfeirio pobl.

Ond yn sicr, o ran y wybodaeth, fe fyddwch yn gwybod, rwy'n siŵr, fod yna system lle rydym i bob pwrpas yn talu bonws i feddygon teulu am wella mynediad, ac roedd tua 76 y cant o feddygfeydd meddygon teulu yn gallu cael y bonws hwnnw y llynedd oherwydd bod mynediad bron yn well nag y bu erioed. Nawr, efallai nad oedd yn fynediad wyneb yn wyneb, ond rydym yn cadw llygad ar hynny, a gallaf yn sicr anfon manylion y dadansoddiad atoch os byddai o ddefnydd i chi.

14:55

Ambulance waiting times in the south-east are a matter of great concern, Minister, and this is compounded by A&E waiting times. Figures released this week show that the Grange hospital in Cwmbran has regrettably had the worst performance on record of any hospital in Wales, with only four in 10 patients being seen within four hours there. Many communities in the Rhymney valley have been without an A&E since the miners' hospital closed, and Ysbyty Ystrad Fawr in Ystrad Mynach opened without an A&E. With longer ambulance waiting times, the British Medical Association has warned that patients in Wales are having to use taxis or be at the mercy of their GPs having to drive them to A&E, and this will be worse in the south-east, and the Rhymney valley especially, where people have to travel further to get to their A&E than they would have done when the miners' was open. So, Minister, will the Government open talks with the health board to reinstate an A&E in the Rhymney valley in Ysbyty Ystrad Fawr?

Mae amseroedd aros ambiwlansys yn y de-ddwyrain yn destun pryder mawr, Weinidog, a chaiff hyn ei ddwysáu gan amseroedd aros adrannau damweiniau ac achosion brys. Mae ffigurau a ryddhawyd yr wythnos hon yn dangos mai ysbyty'r Faenor yng Nghwmbrân sydd wedi perfformio waethaf, yn anffodus, o bob ysbyty yng Nghymru, gyda dim ond pedwar o bob 10 claf yn cael eu gweld o fewn pedair awr yno. Mae llawer o gymunedau yng nghwm Rhymni wedi bod heb adran ddamweiniau ac achosion brys ers cau ysbyty'r glowyr, ac fe gafodd Ysbyty Ystrad Fawr yn Ystrad Mynach ei agor heb adran ddamweiniau ac achosion brys. Gydag amseroedd aros ambiwlansys hwy, mae Cymdeithas Feddygol Prydain wedi rhybuddio bod cleifion yng Nghymru yn gorfod defnyddio tacsis neu ofyn i'w meddygon teulu eu gyrru i'r adran ddamweiniau ac achosion brys, a bydd hyn yn waeth yn y de-ddwyrain, a chwm Rhymni yn enwedig, lle mae'n rhaid i bobl deithio ymhellach i gyrraedd eu hadran ddamweiniau ac achosion brys nag y byddent wedi'i wneud pan oedd ysbyty'r glowyr ar agor. Felly, Weinidog, a wnaiff y Llywodraeth agor trafodaethau gyda'r bwrdd iechyd i adfer adran ddamweiniau ac achosion brys yng nghwm Rhymni yn Ysbyty Ystrad Fawr?

I think we've got to be clear with people that accident and emergency and calling an ambulance have to be an emergency, and too many people are calling ambulances when they're not an emergency. Now, that's not to say that there are lots of people being missed at the moment when it is an emergency, and the reason for that, as I've explained, is because there's a huge increase in demand. Part of the reason for this, of course, is because we're having difficulty getting people outside, taking people out of hospital; people who are ready to be discharged can't be discharged because of the fragility of our care sector at the moment. That's why I'm spending a huge amount of my time working with my colleague Julie Morgan at the moment, trying to see what we can do to address the system in relation to care so we can improve that flow through the hospitals so we won't be getting people waiting outside hospitals in ambulances. But we won't be able to fix that unless we fix the back door of the hospitals, and so that's where my attention is focused at the moment.

In relation to particular opening of A&E, A&E is not just something you can magic up. There are huge amounts of resources that you have to place around that, and don't forget that, actually, when you put an A&E in a particular place, what it means is that if something else comes in, your planned care gets knocked out, and I'm very aware that 20 per cent of the population of Wales are also waiting for operations at the moment. So, if anything, we need to keep the division between those hot and cold areas in relation to health so that we can continue with the planned care where necessary, and opening additional A&E does not necessarily help us with our planned care. All of these things are interconnected, so I will take advice from the clinicians on where best to open A&E facilities.

Rwy'n credu bod yn rhaid inni fod yn glir gyda phobl na ddylid mynychu adrannau damweiniau ac achosion brys na ffonio am ambiwlans ac eithrio mewn argyfwng, ac mae gormod o bobl yn ffonio am ambiwlans pan nad yw'n argyfwng. Nawr, nid yw hynny'n golygu nad oes yna bobl mewn argyfwng yn cael eu colli ar hyn o bryd, a'r rheswm am hynny, fel rwyf wedi esbonio, yw oherwydd bod cynnydd enfawr yn y galw. Rhan o'r rheswm am hyn, wrth gwrs, yw oherwydd ein bod yn cael trafferth cael pobl allan, rhyddhau pobl o'r ysbyty; ni ellir rhyddhau pobl sy'n barod i gael eu rhyddhau oherwydd bregusrwydd ein sector gofal ar hyn o bryd. Dyna pam fy mod yn treulio llawer iawn o amser yn gweithio gyda fy nghyd-Aelod, Julie Morgan, ar hyn o bryd, i geisio gweld beth y gallwn ei wneud i fynd i'r afael â'r system mewn perthynas â gofal fel y gallwn wella'r llif drwy'r ysbytai fel na fyddwn yn gweld pobl yn aros y tu allan i ysbytai mewn ambiwlansys. Ond ni fyddwn yn gallu datrys hynny oni bai ein bod yn datrys y broblem wrth ddrws cefn ysbytai, ac felly rwy'n canolbwyntio ar hynny ar hyn o bryd.

Mewn perthynas ag agor adran ddamweiniau ac achosion brys benodol, nid yw adran ddamweiniau ac achosion brys yn rhywbeth y gallwch ei gonsurio. Mae'n rhaid i chi ddarparu llawer iawn o adnoddau o gwmpas hynny, a pheidiwch ag anghofio, pan fyddwch yn rhoi adran ddamweiniau ac achosion brys mewn man penodol, yr hyn y mae'n ei olygu yw, os daw rhywbeth arall i mewn, caiff eich gofal wedi'i gynllunio ei daro, ac rwy'n ymwybodol iawn fod 20 y cant o boblogaeth Cymru hefyd yn aros am lawdriniaethau ar hyn o bryd. Felly, os rhywbeth, mae angen inni gadw'r rhaniad rhwng y mannau poeth ac oer hynny mewn perthynas ag iechyd fel y gallwn barhau â'r gofal wedi'i gynllunio lle bo angen, ac nid yw agor adrannau damweiniau ac achosion brys ychwanegol o reidrwydd yn ein helpu gyda'n gofal wedi'i gynllunio. Mae'r holl bethau hyn yn gydgysylltiedig, felly byddaf yn cymryd cyngor gan y clinigwyr ar ble sydd orau i agor cyfleusterau damweiniau ac achosion brys.

Deintyddion y GIG
NHS Dentists

5. Pa gamau sy'n cael eu cymryd i wella argaeledd deintyddion y GIG ledled Cymru? OQ56917

5. What steps are being taken to improve the availability of NHS dentists across Wales? OQ56917

Diolch, Jane. Rydyn ni’n parhau i ailgychwyn ar wasanaethau deintyddol y GIG mewn modd diogel, fesul cam. Mae practisau’n blaenoriaethu gofal yn ôl angen ac yn trin achosion brys a phobl sy’n cael problemau yn gyntaf. Mae mesurau yn eu lle i bractisau deintyddol y GIG weld cleifion newydd bob wythnos.

Thank you, Jane. We continue to re-establish NHS dental services in a safe, phased way. Practices are prioritising care according to need and are treating urgent cases and people who are experiencing problems first. Measures are in place for NHS dental practices to see new patients each week.

Diolch yn fawr iawn, Gweinidog. Dentistry remains one of the most difficult areas of primary care delivery right at the moment—respiratory issues in the pandemic time. Also, on top of that, there have been long-standing issues relating to the provision of NHS dentistry. I've put out a survey and heard back from around 350 people across mid and west Wales concerning the situation with regard to NHS dentistry, particularly in the Llandrindod Wells area. This is a long-running issue, and I'm sure we're looking at a longer term solution to that, but, whilst that's happening, I just wonder if it's worth exploring more innovative solutions whilst the long-term reform is under way. For example, Machynlleth residents have been able to access dental services via a mobile dental suite. Would you agree that a roll-out of similar schemes across rural Wales could potentially offer a short-term solution to this crisis in the provision of NHS dentistry, and, if so, how could we take this forward in an area such as Llandrindod Wells? Diolch yn fawr iawn.

Diolch yn fawr iawn, Weinidog. Mae deintyddiaeth yn parhau i fod yn un o'r meysydd anoddaf yn y ddarpariaeth gofal sylfaenol ar hyn o bryd—materion anadlol yn ystod pandemig. Hefyd, ar ben hynny, ceir problemau hirsefydlog yn ymwneud â darpariaeth y GIG o wasanaethau deintyddol. Rwyf wedi lansio arolwg ac wedi clywed yn ôl gan oddeutu 350 o bobl ar draws canolbarth a gorllewin Cymru ynghylch y sefyllfa o ran deintyddiaeth y GIG, yn enwedig yn ardal Llandrindod. Mae hon yn broblem hirdymor, ac rwy'n siŵr ein bod yn edrych ar ateb mwy hirdymor iddi, ond tra bo hynny'n digwydd, tybed a yw'n werth archwilio atebion mwy arloesol tra bod y diwygiadau hirdymor ar y gweill. Er enghraifft, mae trigolion Machynlleth wedi gallu cael mynediad at wasanaethau deintyddol drwy uned ddeintyddol symudol. A fyddech yn cytuno y gallai cyflwyno cynlluniau tebyg ar draws y Gymru wledig gynnig ateb tymor byr i'r argyfwng gyda darpariaeth y GIG o wasanaethau deintyddol, ac os felly, sut y gallem fwrw ymlaen â hyn mewn ardal fel Llandrindod? Diolch yn fawr iawn.

15:00

Thanks very much, Jane, and thank you for the championing of the cause on dentistry that you're undertaking at the moment. I'm all for innovation, particularly at the time that we're in at the moment. I'm really pleased to see the innovation that's happening in Machynlleth. I guess the issue with mobile suites is not the facilities themselves, but who we get to do the work inside them. So, it's much easier to get a mobile suite developed than it is actually to train the people to staff them, and that's why I'm really pleased that we are working with HEIW to develop the workforce and to make sure that we're being a bit more creative in terms of the way we use the workforce, so it's not just all about dentists—it's got to be about other people working very much at the top of their licence, and encouraging them to work to the top of their licence. I'm really pleased that, for example, in Bangor we've got the all-Wales faculty of dental care professionals, which is really looking at what we can do in terms of dental nurses, dental technicians, dental therapists, dental hygienists, getting them to do perhaps some of the routine work of checking, or whatever, and leaving dentists then to do the more urgent cases.

Diolch yn fawr iawn, Jane, a diolch am y gwaith rydych yn ei wneud ar hyn o bryd i hyrwyddo deintyddiaeth. Rwyf o blaid arloesi, yn enwedig ar yr adeg hon. Rwy'n falch iawn o weld yr arloesi sy'n digwydd ym Machynlleth. Tybiaf nad y cyfleusterau eu hunain yw'r broblem gydag unedau symudol, ond pwy a gawn i weithio ynddynt. Felly, mae'n haws o lawer datblygu unedau symudol na hyfforddi pobl i'w staffio, a dyna pam rwy'n falch iawn ein bod yn gweithio gydag Addysg a Gwella Iechyd Cymru i ddatblygu'r gweithlu ac i sicrhau ein bod yn bod ychydig yn fwy creadigol o ran y ffordd y defnyddiwn y gweithlu, felly nid ymwneud â deintyddion yn unig y mae hyn—mae'n rhaid iddo ymwneud â phobl eraill sy'n gweithio ar frig eu trwydded, a'u hannog i weithio ar frig eu trwydded. Rwy'n falch iawn, er enghraifft, fod gennym gyfadran Cymru o weithwyr proffesiynol gofal deintyddol ym Mangor, sy'n edrych ar yr hyn y gallwn ei wneud o ran nyrsys deintyddol, technegwyr deintyddol, therapyddion deintyddol, hylenwyr deintyddol, a'u cael i wneud rhywfaint o'r gwaith rheolaidd o archwilio, neu beth bynnag, gan adael i ddeintyddion drin yr achosion brys.

Mynediad at Feddygon Teulu yng Nghaergybi
Access to GPs in Holyhead

6. A wnaiff y Gweinidog ddatganiad am fynediad at feddygon teulu yng Nghaergybi? OQ56912

6. Will the Minister make a statement on access to GPs in Holyhead? OQ56912

Mae meddygon teulu yn wynebu pwysau enfawr wrth ddelio â’r pandemig, a delio ar yr un pryd â galw uchel oherwydd cleifion â salwch sydd ddim yn gysylltiedig â COVID. Mae mynediad at feddygon teulu yng Nghaergybi wedi bod yn heriol dros y misoedd diwethaf, ond mae bwrdd iechyd Betsi Cadwaladr yn canolbwyntio'n gryf nawr i wella'r sefyllfa.

GPs are facing great pressures in dealing with the pandemic, and dealing at the same time with high demand because of illnesses not associated with COVID. Access to GPs in Holyhead has been challenging over recent months, but the Betsi Cadwaladr health board is focusing strongly on improving the situation. 

Ydy, mae'r darlun yn bryderus ar draws Cymru, ac wedi bod, felly, trwy'r pandemig, ond yng Nghaergybi mae problem sylweddol gennym ni ar ôl i ddwy feddygfa orfod cael eu rhoi yn nwylo'r bwrdd iechyd yn 2019, a hynny, mae gen i ofn, oherwydd methiannau sicrhau gweithlu cynaliadwy dros gyfnod o flynyddoedd maith. Dwi'n meddwl bod llwyddiant Plaid Cymru i arwain at sefydlu coleg meddygol ym Mangor yn mynd i fod yn help gwirioneddol ar gyfer y hirdymor, ond mae angen sicrhau'r adnoddau rŵan er mwyn gallu denu meddygon i Gaergybi.

Mae angen canolfan gofal sylfaenol amlddisgyblaethol newydd i Gaergybi a'r ardal. Mae'r cleifion ei angen o, mae'r staff sydd yna rŵan yn ei haeddu fo. Felly, a gaf i ofyn i'r Gweinidog ymrwymo'n glir i sicrhau bod canolfan o'r fath yn cael ei delifro, a hynny ar frys?

Yes, the picture is worrying across Wales, and has been throughout the pandemic, but in Holyhead there's been a significant problem after two surgeries had to be placed in the hands of the health board in 2019, and that, I'm afraid, was because of failures in ensuring a sustainable workforce over a period of many years. I think the success of Plaid Cymru in helping to establish a medical college in north Wales will truly be of assistance in the longer term, but we need to secure resources now in order to attract GPs to Holyhead.

We need a primary multidisciplinary care centre for Holyhead and the area. The patients need it, the staff working there now deserve it. So, may I ask the Minister to give a clear commitment to ensuring that such a centre is delivered as a matter of urgency?

Diolch. Rŷch chi'n ymwybodol bod problemau wedi bod yn hwb Cybi, sydd, wrth gwrs, yn cael ei arwain gan y gwasanaeth iechyd, gan Betsi Cadwaladr, yn uniongyrchol. Dwi'n falch i ddweud bod tri GP nawr wedi cael eu penodi—un sydd wedi dechrau eisoes, un arall yn dechrau ym mis Hydref, a'r llall yn dechrau ym mis Ionawr. Felly, dwi'n gobeithio y bydd hwnna'n gwella'r sefyllfa, ynghyd â thri urgent care practitioner sy'n mynd i ddechrau ym mis Hydref. Felly, mae wedi cymryd sbel i gael y bobl yna mewn lle, ond dwi'n gobeithio nawr y byddwch chi'n gweld newid aruthrol oherwydd y posibilrwydd o recriwtio'r bobl yna i'r safleoedd yna.

Thank you. You'll be aware that there have been problems in Hwb Iechyd Cybi which, of course, is being led by Betsi Cadwaladr health board and the NHS directly. I'm pleased to say that three GPs have now been appointed—one who has already started, and another starting in October, and another starting in January. So, I do hope that that will improve the situation, as well as three urgent care practitioners who are starting in October. So, it has taken some time to get those people in place, but I am hopeful that you will see a great change because of the ability to recruit those people into those positions.

Iechyd Meddwl Plant a Phobl Ifanc
Children and Young People's Mental Health

7. Pa gamau y mae Llywodraeth Cymru'n eu cymryd i gefnogi iechyd meddwl plant a phobl ifanc? OQ56911

7. What action is the Welsh Government taking to support children and young people's mental health? OQ56911

We are taking a whole-system approach to improve and support the mental health and well-being of children and young people. This includes actions across health, social care, education and youth work, with a focus on prevention and earlier intervention, whilst also ensuring specialist services are available when needed. 

Rydym yn defnyddio dull system gyfan i wella a chefnogi iechyd meddwl a llesiant plant a phobl ifanc. Mae hyn yn cynnwys gweithredoedd ar draws meysydd iechyd, gofal cymdeithasol, addysg a gwaith ieuenctid, gyda ffocws ar atal ac ymyrraeth gynharach, gan sicrhau hefyd fod gwasanaethau arbenigol ar gael pan fo angen.

15:05

Thank you, Minister. One of the frustrations many parents have raised with regard to children and young people's mental health is accessing the right service, and that was highlighted in the Children's Commissioner for Wales report, 'No Wrong Door'. And it found that many children, young people and their families looking for support for a number of issues, including mental health, found the system incredibly complex. Some even fell through the gaps altogether, resulting in them not accessing any support at all. As the Children's Commissioner for Wales put it, many were knocking on the wrong door or were waiting for services in the wrong queue. Minister, what is the Welsh Government doing to support the 'no wrong door' approach to services for children and young people in Wales? 

Diolch, Weinidog. Un o'r pethau rhwystredig y mae llawer o rieni wedi'u codi mewn perthynas ag iechyd meddwl plant a phobl ifanc yw mynediad at y gwasanaeth cywir, ac amlygwyd hynny yn adroddiad Comisiynydd Plant Cymru, 'Dim Drws Anghywir'. A chanfu'r adroddiad hwnnw fod llawer o blant, pobl ifanc a'u teuluoedd sy'n chwilio am gymorth gyda nifer o faterion, gan gynnwys iechyd meddwl, yn teimlo bod y system yn hynod gymhleth. Syrthiodd rhai ohonynt drwy'r bylchau'n gyfan gwbl hyd yn oed, gan olygu na chawsant fynediad at unrhyw gymorth o gwbl. Fel y dywedodd Comisiynydd Plant Cymru, roedd llawer yn curo ar y drws anghywir neu'n aros am wasanaethau yn y ciw anghywir. Weinidog, beth y mae Llywodraeth Cymru yn ei wneud i gefnogi dull 'dim drws anghywir' o weithredu gwasanaethau i blant a phobl ifanc yng Nghymru?

Can I thank Joyce Watson for that supplementary? This is absolutely a top priority for me, and we absolutely need to end the situation where children and young people are faced with the wrong door. That's why I'm working closely across Government, especially with the Deputy Minister for Social Services, on the implementation of our new nurturing, empowerment, safe and trusted framework, which is a planning tool to enable regional partnership boards to deliver that early health and enhanced support that we know is the most appropriate for children and young people. I'm meeting with regional partnership boards regularly. I've arranged to go and visit them. I'm also raising it regularly with vice chairs, and everybody is clear that this is a top priority for me, along with joining with our whole-school approach to mental health.

I should also say that I'm really pleased that the health boards are making good progress with the implementation of their single points of contact, which also make a huge difference and ensure that children and young people get more timely access to the support that they need. And in addition to that, we're increasing investment in our tier 0 support to ensure that that non-clinical support is available as well, because following my answer to James Evans earlier, I think it's really important that we don't medicalise children and young people's distress, especially over things like the pandemic, which has been difficult and stressful for all of us. So, we're trying to put all those interventions in place across the whole system, but while ensuring as well that children and young people who do need that more specialist support get it in a timely fashion. 

A gaf fi ddiolch i Joyce Watson am ei chwestiwn atodol? Mae hwn yn un o fy mhrif flaenoriaethau, ac mae gwir angen inni ddod â'r sefyllfa lle mae plant a phobl ifanc yn mynd at y drws anghywir i ben. Dyna pam rwy'n gweithio'n agos ar draws y Llywodraeth, yn enwedig gyda'r Dirprwy Weinidog Gwasanaethau Cymdeithasol, ar weithredu ein fframwaith meithringar, grymusol, diogel a dibynadwy newydd, sy'n offeryn cynllunio i alluogi byrddau partneriaeth rhanbarthol i ddarparu'r cymorth cynnar a'r gefnogaeth well y gwyddom ei bod yn fwyaf priodol ar gyfer plant a phobl ifanc. Rwy'n cyfarfod â'r byrddau partneriaeth rhanbarthol yn rheolaidd. Rwyf wedi trefnu i fynd i ymweld â hwy. Rwyf hefyd yn codi'r mater yn rheolaidd gydag is-gadeiryddion, ac mae pawb yn deall bod hwn yn brif flaenoriaeth i mi, ynghyd â chysylltu â'n dull ysgol gyfan o ymdrin ag iechyd meddwl.

Dylwn ddweud hefyd fy mod yn falch iawn fod y byrddau iechyd yn gwneud cynnydd da ar weithredu eu pwyntiau cyswllt unigol, sydd hefyd yn gwneud gwahaniaeth enfawr ac yn sicrhau bod plant a phobl ifanc yn cael mynediad mwy amserol at y cymorth sydd ei angen arnynt. Ac yn ychwanegol at hynny, rydym yn cynyddu buddsoddiad yn ein cymorth haen 0 i sicrhau bod cymorth anghlinigol ar gael hefyd, oherwydd yn dilyn fy ateb i James Evans yn gynharach, credaf ei bod yn bwysig iawn nad ydym yn meddygoli trallod plant a phobl ifanc, yn enwedig yng nghyswllt pethau fel y pandemig, sydd wedi bod yn anodd ac yn straen i bob un ohonom. Felly, rydym yn ceisio rhoi'r holl ymyriadau hynny ar waith ar draws y system gyfan, ond gan sicrhau hefyd fod plant a phobl ifanc sydd angen cymorth mwy arbenigol yn ei gael mewn modd amserol.

Cefnogi Staff y GIG
Supporting NHS Staff

8. Sut mae Llywodraeth Cymru yn cefnogi staff GIG Cymru? OQ56915

8. How is the Welsh Government supporting NHS Wales staff? OQ56915

We all recognise that our health and social care workforce have been under acute, sustained pressure for an exceptional amount of time. We continue to work with partners across health and social care to ensure that we provide targeted funding and services to complement local workplace support.

Mae pob un ohonom yn cydnabod bod ein gweithlu iechyd a gofal cymdeithasol wedi bod o dan bwysau sylweddol a pharhaus am gryn dipyn o amser. Rydym yn parhau i weithio gyda phartneriaid ar draws iechyd a gofal cymdeithasol i sicrhau ein bod yn darparu gwasanaethau a chyllid wedi'i dargedu i ategu cymorth lleol yn y gweithle.

Diolch yn fawr, Minister, and you're right, and I'm sure that everybody both inside and outside the Chamber would agree with me that the sacrifices made by our wonderful front-line NHS staff over the last 18 months do deserve to be recognised. And that's not just because that's the right thing to do, but it's also because we need them to continue to deliver because, one, COVID hasn't gone away, two, there are other challenges coming to the NHS's battle. A key battle for us and for Government is staff retention and, as you say, you're having conversations, but as part of these pay negotiations with trade unions representing the front-line staff, they have put forward a series of requests on behalf of the front-line workers. Perhaps, Minister, you could update the Senedd Chamber today on how those negotiations are going, and make a commitment that, in the future, those conversations will carry on in a collaborative approach, as it should be. 

Diolch yn fawr, Weinidog, ac rydych yn llygad eich lle, ac rwy'n siŵr y byddai pawb yn y Siambr a thu hwnt yn cytuno bod yr aberth a wnaed gan staff rheng flaen gwych y GIG dros y 18 mis diwethaf yn haeddu cael ei gydnabod. Ac nid yn unig am mai dyna yw'r peth iawn i'w wneud, ond hefyd am fod arnom angen iddynt barhau i weithio oherwydd, yn gyntaf, nid yw COVID wedi diflannu, ac yn ail, mae heriau eraill ar y ffordd i herio'r GIG. Mae cadw staff yn frwydr allweddol i ni ac i'r Llywodraeth, ac fel y dywedwch, rydych yn cael sgyrsiau, ond fel rhan o'r negodiadau cyflog hyn gydag undebau llafur sy'n cynrychioli'r staff rheng flaen, maent wedi cyflwyno cyfres o geisiadau ar ran y gweithwyr rheng flaen. Weinidog, efallai y gallech roi'r wybodaeth ddiweddaraf i Siambr y Senedd heddiw am y trafodaethau hynny, ac ymrwymo y bydd y sgyrsiau hynny'n parhau mewn modd cydweithredol yn y dyfodol, fel y dylent.

Thanks very much, Jack, and can I also pay tribute to the incredible work that our NHS workers have done during what is undoubtedly the most challenging time in the history of the NHS? We absolutely appreciate the work that they've done. In relation to NHS pay, then, of course, we had established, along with the unions, to look at the NHS review body and the doctors and dentists review body. They took evidence from all aspects of the workplace, and there was an understanding that they would come up with a suggestion in terms of what a pay rise should look like. They came up with a suggestion of 3 per cent. Of course, we have suggested that we can do that at 3 per cent. It is very difficult for us to go any further because, frankly, we haven't had the money from the UK Government. Were we to get the money from the UK Government, then we would be in a different position. 

The discussions with our trade union colleagues continue. We are discussing if there are any additional enhancements that could be complementary to the pay award, and those discussions are continuing. But I think it's important for us also to underline the fact that we have also given that one-off payment of £735 per person, but also we've got to bear in mind that there are care workers, and as I've said before, this is the most brittle part of the whole service at the moment, and I am focused on that. I am also focused on making sure, along with Julie Morgan, that we can deliver that living wage as soon as possible, because that is all impacting on the service that the NHS can provide at the moment.

Diolch yn fawr iawn, Jack, ac a gaf finnau dalu teyrnged i'r gwaith anhygoel y mae gweithwyr ein GIG wedi'i wneud yn ystod y cyfnod mwyaf heriol yn hanes y GIG, heb os? Rydym yn llwyr werthfawrogi'r gwaith y maent wedi'i wneud. Mewn perthynas â chyflogau'r GIG wrth gwrs, roeddem wedi sefydlu gyda'r undebau y dylid edrych ar gorff adolygu'r GIG a chorff adolygu'r meddygon a'r deintyddion. Cymerasant dystiolaeth o bob agwedd ar y gweithle, ac roedd dealltwriaeth y byddent yn cynnig awgrym o ran sut y dylai codiad cyflog edrych. Fe wnaethant gynnig awgrym o 3 y cant. Wrth gwrs, rydym wedi awgrymu y gallwn wneud hynny ar 3 y cant. Mae'n anodd iawn inni fynd ymhellach oherwydd, a dweud y gwir, nid ydym wedi cael yr arian gan Lywodraeth y DU. Pe byddem yn cael yr arian gan Lywodraeth y DU, byddem mewn sefyllfa wahanol.

Mae'r trafodaethau gyda'n cydweithwyr yn yr undebau llafur yn parhau. Rydym yn trafod a oes unrhyw welliannau ychwanegol a allai ategu'r dyfarniad cyflog, ac mae'r trafodaethau hynny'n parhau. Ond credaf ei bod yn bwysig inni hefyd danlinellu'r ffaith ein bod wedi rhoi'r taliad untro o £735 y pen, a rhaid inni gofio'r gweithwyr gofal hefyd, ac fel y dywedais eisoes, dyma'r rhan fwyaf bregus o'r gwasanaeth cyfan ar hyn o bryd, ac rwy'n canolbwyntio ar hynny. Rwyf hefyd yn canolbwyntio ar sicrhau, gyda Julie Morgan, y gallwn ddarparu'r cyflog byw cyn gynted â phosibl, gan fod hynny oll yn effeithio ar y gwasanaeth y gall y GIG ei ddarparu ar hyn o bryd.

15:10
3. Cwestiynau Amserol
3. Topical Questions

Y cwestiynau amserol sydd nesaf, ac mae'r cwestiwn cyntaf i'w ofyn i'r Gweinidog addysg, ac i'w ofyn gan Siân Gwenllian.

We move now to the topical questions, and the first is to be asked of the Minister for education, and it will be posed by Siân Gwenllian.

COVID-19: Tarfu ar Addysg
COVID-19: Dispruption to Education

1. Pa gamau pellach y bydd y Llywodraeth yn eu cymryd mewn ymateb i darfu difrifol ar addysg yn gynnar yn y tymor ysgol newydd yn sgil cynnydd yn yr achosion o COVID-19? TQ567

1. What further action will the Government take in response to serious disruption to education early in the new school term due to an increase in COVID-19 cases? TQ567

Rwy'n cydnabod bod hwn wedi bod yn ddechrau heriol i'r flwyddyn ysgol. Rŷm ni'n parhau i weithio'n agos gydag ysgolion, gyda llywodraeth leol, gydag undebau dysgu, a gydag arbenigwyr iechyd cyhoeddus, i fonitro'r sefyllfa a phenderfynu pa gamau sydd eu hangen i sicrhau ein nod gyffredin o sicrhau bod plant yn gallu bod yn yr ysgol yn dysgu.

I recognise that this has been a challenging start to the school year. We continue to work closely with schools, local government, the teaching unions, and public health specialists, to monitor the situation and to decide what steps are needed to ensure our shared goal of ensuring that children can be learning at school.

Diolch am yr ateb yna. Dwi'n credu bod angen i chi ddangos cydymdeimlad efo pryderon rhieni, pobl ifanc a staff a dangos eich bod chi yn gwrando ac yn ystyried gweithredu, os bydd rhaid—hynny yw, yn fodlon tynhau'r rheolau os bydd angen. Mi fyddai egluro'r rhesymeg o ran pwy ddylai ynysu a phwy ddylai fynd i'r ysgol yn helpu, ac mae etholwyr yn dweud wrthyf i fod y cyngor maen nhw'n ei gael, un ai'n gwrthdaro, neu dydyn nhw ddim yn cael unrhyw gyngor o gwbl, ac felly mae angen sylw i hynny.

Er gwaethaf ymdrechion staff rheng flaen, mae problemau ac anghysondebau mawr efo'r system profi ac olrhain. Mae yna gymaint yn fwy y gellid ei wneud o ran awyru'r adeiladau hefyd. Mae angen i rieni a phlant a phobl ifanc a staff gael sicrwydd fod ysgolion mor ddiogel â phosib, ac mae yna ddyletswydd arnoch chi i dawelu'r pryderon ar fyrder a dangos eich bod chi'n barod i weithredu hefyd. Ydych chi'n cytuno efo hynny?

Thank you for that answer. I do believe that you need to show sympathy with the concerns of parents and young people and staff, and show that you are listening and considering action, if it's necessary—that is, you're willing to tighten the rules, if necessary. Explaining the rationale in terms of who should isolate and who should go to school would be a help, and constituents tell me that the advice that they're receiving either conflicts or they don't get any advice at all, and that needs attention.

Despite the efforts of front-line staff, problems and major inconsistencies exist with the test and trace system. So much more could be done in terms of ventilating buildings as well. Parents and children and young people and staff need to have assurance and certainty that schools are as safe as possible, and there is a duty on you to ease those concerns urgently and show that you are willing to take action as well. Do you agree with that?

Hoffwn i ddodi ar y record fy niolch i i'r sector addysg am y gwaith caled maen nhw wedi bod yn ei wneud i gadw'r ysgolion mor saff ag sydd yn bosib. Gwnes i ysgrifennu i brifathrawon ac i arweinwyr colegau ddoe yn cydnabod y gwaith maen nhw wedi bod yn ei wneud. Rwy'n cydnabod, fel gwnes i yn yr ateb blaenorol, fod y cyfnod diweddar yma wedi bod yn heriol iawn, gyda rhifau yn cynyddu. Mae buddiant a llesiant ein pobl ifanc ni wrth wraidd pob penderfyniad rydw i'n ei wneud fel Gweinidog ac mae ein Llywodraeth ni yn ei wneud. Yn y llythyr gwnes i ysgrifennu ddoe, roeddwn i'n esbonio'r sefyllfa ar hyn o bryd a'r camau rŷm ni yn eu cymryd—er enghraifft, bod y cynllun brechu i blant rhwng 12 ac 15 yn dechrau wythnos nesaf. Rŷm ni'n cadw i fonitro'r sefyllfa o ran y cyngor rŷm ni'n rhoi, wrth gwrs, ac rwy'n deall bod consérn ynglŷn â rhai o'r rheoliadau sydd mewn lle, ac rŷm ni'n edrych ar ffyrdd o gyfathrebu hynny yn well fel bod pobl yn deall beth yw'r rheoliadau a beth yw'r rhesymau dros y rheoliadau. Mae hynny hefyd yn bwysig.

Rŷm ni wedi cadarnhau bod y gronfa yn parhau i ariannu staff cyflenwi yn y cyfnod yma, bod y monitors carbon deuocsid yn dechrau cyrraedd ysgolion yr wythnos nesaf, ac ein bod ni'n edrych ar beth mwy y gallem ni ei wneud i gefnogi'r system profi ac olrhain i sicrhau eu bod nhw'n gwneud y gorau y gallen nhw hefyd. Rŷm ni wedi clywed wrth rieni ac athrawon ynglŷn ag ysgolion arbennig a disgyblion gydag anghenion meddygol arbennig, a bydd cyngor pellach yn dod ar y ddau beth hwnnw yn fuan iawn hefyd. Hoffwn i hefyd ddweud bod y cyd-destun, wrth gwrs, yn heriol i brifathrawon ac athrawon sydd yn edrych ar sut maen nhw'n delio â'r sialensiau staffio—edrych ar beth mae hynny'n ei wneud i'r amserlen ac ati. Felly, rwy'n cydnabod yn iawn fod y penderfyniadau yma'n heriol ar hyn o bryd.

Rŷn ni wedi gweld yn y ffigurau sydd wedi cael eu cyhoeddi ar ddechrau'r wythnos hon fod y cyfraddau achosion mewn plant o dan naw ac o dan 19 wedi'u lleihau yn yr wythnos diwethaf. Mae hynny'n arwydd cynnar, ond rwy'n gobeithio hefyd yn arwydd gobeithiol i ni.

I'd like to put on record my thanks to the education sector for the hard work that they've done in keeping schools as safe as possible. I wrote to headteachers and college leaders just yesterday, recognising the work that they have been doing. I acknowledge, as I did in my response to the previous question, that the recent times have been very challenging indeed, with numbers increasing. The interests and well-being of our young people are at the heart of every decision I take as Minister and the decisions that our Government takes. In the letter I wrote yesterday, I explained the current situation and the steps that we are taking—for example, the vaccination plan for those between 12 and 15 is to commence next week. We are continuing to monitor the situation in terms of the advice that we provide, of course, and I do understand that there are concerns about some of the regulations currently in place, and we are looking at means of communicating that more effectively so that people understand what the rules and regulations are and what the rationale behind those is. That's also important.

We have confirmed that the fund continues to support supply teachers in this period, that the carbon dioxide monitors are starting to arrive in schools, or will be arriving next week, and we'll also look at what else we can do to support the test and trace system to ensure that they do their very best too. We have heard from parents and teachers about special schools and pupils with particular medical needs, and there will be further advice in those two areas issued very soon too. I'd also like to say that the context, of course, is challenging for headteachers and teachers looking at how they deal with staffing challenges, and looking at the impact that has on timetables and so on. So, I am fully aware that these decisions are challenging at the moment.

We have seen in the figures published at the beginning of this week that the case rates in children under the age of nine and under the age of 19 have reduced in the past week. That is an early signal, but I hope that it's a hopeful signal for us too.

15:15

I'd like to, firstly, thank Siân Gwenllian for bringing this topic to the Minister's attention this afternoon, because I want to focus on my constituency in the Vale of Clwyd in Denbighshire, where even today we've had a school closure due to COVID cases, causing big disruption to children's education. I'm just wondering—. Well, sorry, I want to focus on rural areas and what contingencies the Welsh Government have to provide ongoing education facilities to those people who may be struggling to get broadband connections in rural areas so no child misses out due to COVID cases in schools. Thanks.

Yn gyntaf, hoffwn ddiolch i Siân Gwenllian am dynnu sylw'r Gweinidog at y pwnc hwn y prynhawn yma, gan fy mod yn dymuno canolbwyntio ar fy etholaeth yn Nyffryn Clwyd yn sir Ddinbych, lle hyd yn oed heddiw rydym wedi cael ysgol yn cau oherwydd achosion o COVID, gan darfu'n fawr ar addysg plant. Rwy'n meddwl tybed—. Wel, mae'n ddrwg gennyf, hoffwn ganolbwyntio ar ardaloedd gwledig a pha gynlluniau wrth gefn sydd gan Lywodraeth Cymru i ddarparu cyfleusterau addysg barhaus i bobl a allai fod yn cael trafferth cael cysylltiad band eang mewn ardaloedd gwledig, fel nad oes unrhyw blentyn yn cael ei adael ar ôl oherwydd achosion o COVID mewn ysgolion. Diolch.

On the Member's last question in relation to support for rural schools—indeed, support for all schools—and the need to be able to provide for remote learning as and when that's required, obviously, I think we're in a very different position now than we were at the start of the pandemic, partly because of the very, very significant investment into making sure that schools are able to provide to learners tablets and laptops for them to be able to work remotely, and also the MiFi and other devices that we've been able to fund in order to help with some of those challenges around broadband that the Member identifies in his question.

It's been a really important part of our renew and reform funding, which I announced in the summer—in the last term—and that has been acknowledged by the Education Policy Institute and others as having a particularly beneficial impact in terms of the digital provision. I know that he shares with me the view that that's very, very important.

Ar gwestiwn olaf yr Aelod mewn perthynas â chymorth i ysgolion gwledig—yn wir, cymorth i bob ysgol—a’r angen i allu darparu ar gyfer dysgu o bell yn ôl y gofyn, yn amlwg, credaf ein bod mewn sefyllfa wahanol iawn bellach o gymharu â dechrau'r pandemig, yn rhannol oherwydd y buddsoddiad sylweddol tu hwnt a wnaed er mwyn sicrhau bod ysgolion yn gallu darparu tabledi a gliniaduron i ddysgwyr er mwyn iddynt allu gweithio o bell, yn ogystal â'r MiFi a dyfeisiau eraill yr ydym wedi gallu eu hariannu er mwyn helpu gyda rhai o'r heriau sy'n gysylltiedig â band eang y soniodd yr Aelod amdanynt yn ei gwestiwn.

Mae wedi bod yn rhan bwysig iawn o'n cyllid adnewyddu a diwygio, a gyhoeddais yn yr haf—y tymor diwethaf—ac mae'r Sefydliad Polisi Addysg ac eraill wedi cydnabod bod hynny'n cael effaith arbennig o fuddiol o ran y ddarpariaeth ddigidol. Gwn ei fod yn cytuno bod hynny'n bwysig tu hwnt.

Minister, following on from what Gareth just said, he's outlined the extreme of what's going on: it's the end of September and we're already seeing school closures and we're seeing whole year groups going off. Another reason for that has been staff shortages, with people going off with COVID, so I'd like to know what your contingency plans are that you've got in place to help those schools affected by that particular problem.

One of the issues also with people missing out on education at the moment is the lack of clarity, as I have raised with you in committee—the lack of clarity that parents have about what to do if they have a COVID case within their families. You say it's very clear, the Government advice, that, if someone has COVID the rest of the family still go to work, school and whatever else, but headteachers are under enormous pressure and coming to me from all angles saying that parents are confused about what's going on, pupils are confused. They're upset by the fact that people are coming into school when they know that someone else in their family has COVID, and there are concerns around that.

I think the three-week cycle is too long, really, to react to what's going on, with COVID numbers rising considerably at the moment. So, how are you going to relook at that and look at the advice? As the Minister for mental health said earlier, I know it's a juggling act, and getting it right is so important. We want children in school, but we also want them to be safe. I know you're under a lot of pressure, but I'd like you to just quickly comment on that.

Also—just quickly, Presiding Officer—we're at a point now where children between—young people, sorry, between—10 and 19 years old are the biggest group presenting with COVID at the moment, with around 2,000 per 100,000 cases now, and that's just the average; in some parts of Wales, that's increasing every day. So, the roll-out of this 12 to 16-year-old vaccine is vital, and I know its delivery is starting on 4 October, but what plans do you have in place to really speed up that delivery of it? Thank you.

Weinidog, yn dilyn yr hyn a ddywedodd Gareth, mae wedi amlinellu eithafion yr hyn sy'n digwydd: mae'n ddiwedd mis Medi ac rydym eisoes yn gweld ysgolion yn cau a grwpiau blwyddyn cyfan yn aros gartref. Rheswm arall am hynny yw prinder staff, gyda phobl yn aros gartref gyda COVID, felly hoffwn wybod pa gynlluniau wrth gefn sydd gennych ar waith i helpu'r ysgolion y mae'r broblem honno'n effeithio arnynt.

Un o'r problemau hefyd gyda phobl yn colli addysg ar hyn o bryd yw'r diffyg eglurder, fel y crybwyllais wrthych mewn pwyllgor—y diffyg eglurder i rieni ynghylch beth i'w wneud os oes ganddynt achos o COVID yn eu teuluoedd. Rydych yn dweud bod cyngor y Llywodraeth yn eglur iawn, sef os oes COVID ar rywun, mae gweddill y teulu'n dal i fynd i'r gwaith, i'r ysgol a beth bynnag arall, ond mae penaethiaid dan bwysau aruthrol ac yn dod ataf o bobman i ddweud bod rhieni mewn penbleth ynglŷn â'r hyn sy'n digwydd, mae'r disgyblion mewn penbleth. Maent yn poeni am fod pobl yn dod i'r ysgol pan fyddant yn gwybod bod COVID ar rywun arall yn eu teulu, ac mae pryderon ynglŷn â hynny.

Credaf fod y cylch tair wythnos yn rhy hir mewn gwirionedd i ymateb i'r hyn sy'n digwydd, gyda niferoedd COVID yn codi'n sylweddol ar hyn o bryd. Felly, sut y bwriadwch ailedrych ar hynny ac edrych ar y cyngor? Fel y dywedodd y Gweinidog iechyd meddwl yn gynharach, gwn ei bod yn anodd cydbwyso pethau, ac mae cael hyn yn iawn mor bwysig. Rydym am i blant fod yn yr ysgol, ond rydym hefyd am iddynt fod yn ddiogel. Gwn eich bod o dan gryn dipyn o bwysau, ond hoffwn pe gallech wneud sylwadau ar hynny yn gyflym.

Hefyd—yn gyflym iawn, Lywydd—rydym wedi cyrraedd sefyllfa lle mai plant rhwng—pobl ifanc, mae'n ddrwg gennyf, rhwng—10 a 19 oed yw'r grŵp gyda'r nifer fwyaf o bobl â COVID ar hyn o bryd, gydag oddeutu 2,000 o achosion ym mhob 100,000 o bobl bellach, a chyfartaledd yn unig yw hwnnw; mewn rhai rhannau o Gymru, mae'r ffigur yn codi bob dydd. Felly, mae rhoi'r brechlyn i bobl 12 i 16 oed yn hanfodol, a gwn y bydd y broses honno'n dechrau ar 4 Hydref, ond pa gynlluniau sydd gennych ar waith i gyflymu'r broses o'i ddarparu? Diolch.

We anticipate that all children in that age group will have received the offer of vaccination during the month of October through invitations to mass vaccination centres. Just on the point that the Member made about the increase in cases in the 10 to 19 cohort, just to say that the very, very extensive testing of asymptomatic pupils in that age range will necessarily lead to the identification of more cases. That's obviously what it's designed to do, and I think last week a little over 40 per cent of all the tests undertaken on a walk-in basis were for children aged 18 and under. So, that is partly an explanation for the numbers that we are seeing, and I'm just echoing the point that I made earlier that that particular cohort—the case rate appears to have reduced in the last week as against the week before, which I know that she would also welcome.

Just on the guidance, it is important for this to be clear, and the guidance is set out very clearly on the Welsh Government website, in the communications that we give, but I will take this opportunity of setting it out. We keep this guidance continuously—both in school and beyond—under review to reflect the best, most recent evidence and guidance that we get. At alert level 0, anybody under the age of 18 who is a close contact but who is not symptomatic is not required to self-isolate. So, asking people to self-isolate in those circumstances requires a very special justification, and I think asking young people to abide by rules that are more stringent than the rules that adults abide by, when they're less likely to be harmed and adults have—the vast majority have—been vaccinated, I think that’s a very challenging place to start from.

There is a common-sense assumption, which I completely understand, that all family members will catch, or most family members will catch, COVID from a household case. That isn't actually borne out by what we understand the evidence to be at the moment. Obviously, these things are kept continuously under review, but that isn’t borne out by what we currently understand the picture to be. What is borne out is the sort of thing we heard the Member's colleague James Evans describing in questions to the Deputy Minister for mental health earlier, which is the very significant adverse impact on young people of not being in school. So, that tells us, on our current understanding, that the balance of harm supports the current policy.

Rydym yn rhagweld y bydd pob plentyn yn y grŵp oedran hwnnw wedi cael cynnig y brechlyn ym mis Hydref drwy wahoddiadau i ganolfannau brechu torfol. Ar y pwynt a wnaeth yr Aelod am y cynnydd mewn achosion yn y garfan 10 i 19 oed, dylwn ddweud y bydd cynnal llawer iawn o brofion ar ddisgyblion asymptomatig yn yr ystod oedran honno o reidrwydd yn arwain at nodi mwy o achosion. Dyna'n amlwg y mae wedi'i gynllunio i'w wneud, a chredaf yr wythnos diwethaf fod ychydig dros 40 y cant o'r holl brofion a gynhaliwyd ar sail galw i mewn wedi'u rhoi i blant 18 oed ac iau. Felly, mae hynny'n esbonio'n rhannol y niferoedd a welwn, ac rwy'n adleisio'r pwynt a wneuthum yn gynharach fod y garfan benodol honno—ymddengys bod cyfradd yr achosion wedi gostwng yn ystod yr wythnos ddiwethaf o gymharu â'r wythnos flaenorol, sy'n rhywbeth y gwn y byddai'r Aelod hefyd yn ei groesawu.

Ar y canllawiau, mae'n bwysig fod hyn yn glir, ac mae'r canllawiau wedi'u nodi'n glir iawn ar wefan Llywodraeth Cymru yn ein cyfathrebiadau, ond hoffwn achub ar y cyfle hwn i'w nodi. Rydym yn adolygu'r canllawiau hyn yn barhaus—yn yr ysgol a thu hwnt—i adlewyrchu'r dystiolaeth a'r canllawiau gorau a mwyaf diweddar a gawn. Ar lefel rhybudd 0, nid yw'n ofynnol i unrhyw un o dan 18 oed sy'n gysylltiad agos ond nad yw'n symptomatig hunanynysu. Felly, mae angen cyfiawnhad arbennig iawn dros ofyn i bobl hunanynysu o dan yr amgylchiadau hynny, a chredaf fod gofyn i bobl ifanc gadw at reolau sy'n fwy llym na'r rheolau y mae oedolion yn glynu atynt, pan fyddant yn llai tebygol o gael eu niweidio a phan fo oedolion wedi cael—y mwyafrif llethol—wedi cael eu brechu, credaf fod hwnnw'n safbwynt heriol iawn i ddechrau ohoni.

Ceir rhagdybiaeth synnwyr cyffredin, ac rwy'n ei deall yn llwyr, y bydd holl aelodau'r teulu'n dal, neu y bydd y rhan fwyaf o aelodau'r teulu'n dal COVID o fod achos yn y cartref. Nid yw hynny wedi'i brofi yn y dystiolaeth fel rydym yn ei deall ar hyn o bryd. Yn amlwg, caiff y pethau hyn eu hadolygu'n barhaus, ond nid yw hynny i'w weld yn y sefyllfa fel yr ydym yn ei deall ar hyn o bryd. Yr hyn a welir yw'r math o beth y clywsom gyd-Aelod yr Aelod, James Evans, yn ei ddisgrifio mewn cwestiynau i'r Dirprwy Weinidog iechyd meddwl yn gynharach, sef yr effaith andwyol sylweddol iawn ar bobl ifanc o ganlyniad i beidio â bod yn yr ysgol. Felly, mae hynny'n dweud wrthym, o'r hyn a ddeallwn ar hyn o bryd, fod cydbwysedd y niwed yn cefnogi'r polisi cyfredol.

15:20

Diolch i'r Gweinidog. Mae'r cwestiwn nesaf i'w ofyn gan Joyce Watson, ac i'w ateb gan y Gweinidog Cyfiawnder Cymdeithasol. Joyce Watson.

Thank you, Minister. The next question is to be asked by Joyce Watson, and to be answered by the Minister for Social Justice. Joyce Watson.

Diogelwch Menywod
Women's Safety

2. Beth mae Llywodraeth Cymru yn ei wneud i fynd i'r afael â diogelwch menywod mewn mannau cyhoeddus? TQ568

2. What is the Welsh Government doing to address women's safety in public places? TQ568

I thank Joyce Watson for that question. Yesterday, I made a statement on women's safety in public places. In Wales, we’re developing our violence against women, domestic abuse and sexual violence strategy to include a focus on violence against women in the street, the workplace and the home, to deliver our commitment to make Wales the safest place in Europe to be a woman.

Diolch i Joyce Watson am ei chwestiwn. Ddoe, gwneuthum ddatganiad ar ddiogelwch menywod mewn mannau cyhoeddus. Yng Nghymru, rydym yn datblygu ein strategaeth trais yn erbyn menywod, cam-drin domestig a thrais rhywiol i gynnwys ffocws ar drais yn erbyn menywod ar y stryd, yn y gweithle ac yn y cartref, er mwyn cyflawni ein hymrwymiad i sicrhau mai Cymru yw'r lle mwyaf diogel yn Ewrop i fod yn fenyw.

Thank you, Minister, and I thank you, Llywydd, for accepting my question. As you noted in your written statement yesterday, Minister, it is with great sadness that you should have to issue another statement because another young woman has lost her life. Her name is Sabina Nessa, and we all must remember and say her name.

Women and girls don't feel safe in public places. Public sexual harassment is often described as an epidemic, but it isn't new. You know as well as anyone, Minister, that it's endemic in our society. What has changed, though, is how women and girls, through social media and websites, can now turn their grief and anger into organised resistance, and campaigns like the White Ribbon, Everyone's Invited and Our Streets Now are doing amazing work to raise awareness and lobby for cultural reform.

I very much welcome your commitment to strengthen Wales's end violence against women strategy to include a focus on public spaces and workplaces. But we also need the UK Government to make public sexual harassment a specific crime, and Harriet Harman has tried to do this with the Police, Crime, Sentencing and Courts Bill that is now going through the Lords. Can I urge the Welsh Government to push Westminster on that?

But in terms of what we in Wales can do right now, you said in your statement:

'It is not for women to modify their behaviour, it is for abusers to change theirs.'

And that is absolutely true. But we also need to make women and girls feel safe in public, especially with nightlife reopening and university students returning. So, would you join me in recommending the safe places initiative, which is a network of venues and support where anyone feeling intimidated, at risk or scared can take refuge? It's up and running in Cardiff now, and people can download the safe places app to find the nearest open door on their way home. I know that hotels in Swansea and elsewhere have also adopted similar schemes. It's certainly something we should be looking to expand in Wales, and I would be very grateful for Welsh Government support in doing that. Today, I did write to the Chief Executive and Clerk of the Senedd to ask if we here can use and offer a safe place to keep people safe in Cardiff Bay. I was very pleased to hear that I had a positive response. I call on everyone here in this building to support that application, and I don't expect anybody not to do that. Thank you.

Diolch, Weinidog, a diolch, Lywydd, am dderbyn fy nghwestiwn. Fel y gwnaethoch nodi yn eich datganiad ysgrifenedig ddoe, Weinidog, mae'n destun tristwch fod yn rhaid i chi gyhoeddi datganiad arall am fod merch ifanc arall wedi colli ei bywyd. Ei henw yw Sabina Nessa, ac mae'n rhaid i bob un ohonom gofio a dweud ei henw.

Nid yw menywod a merched yn teimlo'n ddiogel mewn mannau cyhoeddus. Mae aflonyddu rhywiol cyhoeddus yn aml yn cael ei alw'n epidemig, ond nid yw'n newydd. Fe wyddoch gystal ag unrhyw un, Weinidog, ei fod yn endemig yn ein cymdeithas. Yr hyn sydd wedi newid, serch hynny, yw'r ffordd y gall menywod a merched, drwy'r cyfryngau cymdeithasol a gwefannau, droi eu galar a'u dicter yn wrthwynebiad torfol, ac mae ymgyrchoedd fel y Rhuban Gwyn, Everyone's Invited ac Our Streets Now yn gwneud gwaith rhagorol yn codi ymwybyddiaeth ac yn lobïo dros ddiwygio diwylliannol.

Rwy'n croesawu eich ymrwymiad i gryfhau strategaeth trais yn erbyn menywod Cymru i gynnwys ffocws ar fannau cyhoeddus a gweithleoedd. Ond hefyd mae angen i Lywodraeth y DU wneud aflonyddu rhywiol cyhoeddus yn drosedd benodol, ac fe geisiodd Harriet Harman wneud hyn gyda Bil yr Heddlu, Troseddu, Dedfrydu a’r Llysoedd sydd bellach yn mynd drwy dŷ'r Arglwyddi. A gaf fi annog Llywodraeth Cymru i roi pwysau ar San Steffan yng nghyswllt hynny?

Ond o ran yr hyn y gallwn ei wneud yn awr yng Nghymru, fe ddywedoch chi yn eich datganiad:

'Nid lle menywod yw addasu eu hymddygiad, ond lle'r rhai sy’n cam-drin.'

Ac mae hynny'n hollol wir. Ond mae angen i ninnau wneud i fenywod a merched deimlo'n ddiogel yn gyhoeddus, yn enwedig gyda bywyd nos yn ailagor a myfyrwyr yn dychwelyd i'r brifysgol. Felly, a wnewch chi ymuno â mi i argymell y fenter mannau diogel, sef rhwydwaith o leoliadau a chymorth sy'n rhoi lloches i unrhyw un sy'n teimlo dan fygythiad, mewn perygl neu'n ofnus? Mae ar waith yng Nghaerdydd yn awr, a gall pobl lawrlwytho'r ap mannau diogel i ddod o hyd i'r drws agored agosaf ar eu ffordd adref. Gwn fod gwestai yn Abertawe a mannau eraill hefyd wedi mabwysiadu cynlluniau tebyg. Mae'n sicr yn rhywbeth y dylem geisio'i ehangu yng Nghymru, a byddwn yn ddiolchgar iawn am gymorth Llywodraeth Cymru i wneud hynny. Heddiw, ysgrifennais at Brif Weithredwr a Chlerc y Senedd i ofyn a allwn ni yma ddefnyddio a chynnig man diogel i gadw pobl yn ddiogel ym Mae Caerdydd. Roeddwn yn falch iawn o glywed fy mod wedi cael ymateb cadarnhaol. Galwaf ar bawb yma yn yr adeilad hwn i gefnogi’r cais hwnnw, ac nid wyf yn disgwyl i unrhyw un beidio â gwneud hynny. Diolch.

15:25

Well, can I thank Joyce Watson for raising this question this afternoon, following my statement yesterday and, indeed, for her long-term, long-standing commitment to tackling violence against women, which was well before she even became elected to the Senedd? And I think, for new Members, it's a really important time coming up, with the International Day for the Elimination of Violence against Women and Children. All parties take part, and what we can do this year, we will see, but it's very important, and the white ribbons will start being worn around this Chamber.

Can I also say that this is very good news, that the safe places initiative—that the Senedd may, hopefully, become one of those? The Commission, I'm sure, will be looking at that very carefully. And I congratulate particularly the businesses in Cardiff who started this safe places initiative—those businesses, FOR Cardiff— recognising that this is all partners—private, public and third sector—that come together to address this scourge, this endemic violence against women.

So, I just want to reassure the Senedd today that our next violence against women and domestic abuse and sexual violence strategy will take on these wider dimensions of violence against women in public places and in the workplace. We've been clear always as a Welsh Government about our ambition to end violence against women and girls. It is a societal problem, as I said in my statement, which requires a societal response, and it is about challenging attitudes and changing behaviours of those who behave abusively. And this is crucial, but also, as I have said in my statement, Wales will not be a bystander to abuse. But I'm glad that police and crime commissioners, public safety boards are all coming together. We're consulting on our draft strategy, and I know that the Live Fear Free campaigns will be taking on this huge issue in terms of awareness of stalking, harassment, abuse and violence against women in all aspects of life, including the street and other public places.

Wel, a gaf fi ddiolch i Joyce Watson am ofyn y cwestiwn hwn y prynhawn yma, yn dilyn fy natganiad ddoe, ac yn wir, am ei hymrwymiad hirdymor, hirsefydlog i ymladd trais yn erbyn menywod, ymhell cyn iddi gael ei hethol i’r Senedd hyd yn oed? Ac i Aelodau newydd, mae yna adeg bwysig iawn i ddod, gyda'r Diwrnod Rhyngwladol Diddymu Trais yn erbyn Menywod a Phlant. Mae pob plaid yn cymryd rhan, a chawn weld beth y gallwn ei wneud eleni, ond mae'n bwysig iawn, a bydd pobl o amgylch y Siambr yn dechrau gwisgo'r rhubanau gwyn.

A gaf fi ddweud hefyd fod hyn yn newyddion da iawn, fod y fenter mannau diogel—y gallai'r Senedd, gobeithio, ddod yn un ohonynt? Bydd y Comisiwn, rwy'n siŵr, yn ystyried hynny'n ofalus iawn. Ac rwy’n llongyfarch yn arbennig y busnesau yng Nghaerdydd a ddechreuodd y fenter mannau diogel hon—y busnesau hynny, FOR Cardiff—gan gydnabod mai partneriaid yw'r rhain oll—y sector preifat, y sector cyhoeddus a’r trydydd sector—sy’n dod ynghyd i fynd i’r afael â’r pla hwn, y trais endemig yn erbyn menywod.

Felly, hoffwn roi sicrwydd i'r Senedd heddiw y bydd ein strategaeth trais yn erbyn menywod, cam-drin domestig a thrais rhywiol nesaf yn mynd i'r afael ag elfennau ehangach o hyn, sef trais yn erbyn menywod mewn mannau cyhoeddus ac yn y gweithle. Rydym bob amser wedi nodi ein huchelgais fel Llywodraeth Cymru i ddod â thrais yn erbyn menywod a merched i ben. Mae'n broblem gymdeithasol, fel y dywedais yn fy natganiad, sy'n galw am ymateb cymdeithasol, ac mae'n ymwneud â herio agweddau a newid ymddygiad y rheini sy'n cam-drin. Ac mae hyn yn hollbwysig, ond hefyd, fel y dywedais yn fy natganiad, ni fydd Cymru'n anwybyddu camdriniaeth. Ond rwy'n falch fod comisiynwyr heddlu a throseddu, y byrddau diogelwch cyhoeddus, oll yn dod ynghyd. Rydym yn ymgynghori ar ein strategaeth ddrafft, a gwn y bydd ymgyrchoedd Byw Heb Ofn yn mynd i'r afael â'r broblem enfawr hon o ran ymwybyddiaeth o stelcio, aflonyddu, cam-drin a thrais yn erbyn menywod ym mhob agwedd ar fywyd, gan gynnwys ar y stryd ac mewn mannau cyhoeddus eraill.

Can I thank Joyce Watson for bringing this issue for us to be able to talk about it in the Senedd? And I of course raised this issue of the need to strengthen the violence against women, domestic abuse and sexual violence strategy in the Senedd yesterday, in light of Sabina Nessa's horrific murder. And I'm glad the Minister issued a statement later that afternoon, stating that the Government commits to strengthening the strategy to include that all-important focus on violence against women in public places as well as the home.

The strategy's specialist and crucially important support services are currently funded through a patchwork of local, regional and national commissioning and grants, as well as charitable funding pots, often with short contracts. Specialist services report that there remain differing funding levels and processes according to different local authorities, health boards, police and crime commissioners. Could I therefore ask for a commitment to implement a sustainable funding model, with a focus on prevention and early intervention, and ask how the Government will ensure that it achieves this end and oversight of that funding at a national and local level, in line with the calls, which are informed by the experiences of specialist services? Diolch.

A gaf fi ddiolch i Joyce Watson am godi'r mater hwn inni allu siarad amdano yn y Senedd? Ac wrth gwrs, codais fater yr angen i gryfhau’r strategaeth trais yn erbyn menywod, cam-drin domestig a thrais rhywiol yn y Senedd ddoe yng ngoleuni llofruddiaeth erchyll Sabina Nessa. Ac rwy'n falch fod y Gweinidog wedi cyhoeddi datganiad yn ddiweddarach brynhawn ddoe yn nodi bod y Llywodraeth wedi ymrwymo i gryfhau'r strategaeth i gynnwys ffocws hollbwysig ar drais yn erbyn menywod mewn mannau cyhoeddus yn ogystal â'r cartref.

Ar hyn o bryd, mae gwasanaethau cymorth arbenigol a hanfodol bwysig y strategaeth yn cael eu hariannu drwy glytwaith o gomisiynau a grantiau lleol, rhanbarthol a chenedlaethol, yn ogystal â photiau arian elusennol, yn aml gyda chontractau byr. Mae gwasanaethau arbenigol yn nodi bod lefelau a phrosesau cyllido'n parhau i fod yn wahanol yn ôl gwahanol awdurdodau lleol, byrddau iechyd, comisiynwyr heddlu a throseddu. A gaf fi ofyn am ymrwymiad felly i weithredu model cyllido cynaliadwy, gyda ffocws ar atal ac ymyrraeth gynnar, a gofyn sut y bydd y Llywodraeth yn sicrhau ei bod yn cyflawni'r diben hwn ac yn goruchwylio'r cyllid hwnnw ar lefel genedlaethol a lleol, yn unol â'r galwadau, sy'n cael eu llywio gan brofiadau gwasanaethau arbenigol? Diolch.

Diolch yn fawr, Sioned Williams, and I heard you raising the question yesterday in the Senedd, in the business statement. And thank you for raising that all-important issue about early intervention, prevention and the role of the specialist organisations, who are very engaged in helping us develop the next five-year strategy. In fact, we have had a funding strategy initiative, which has been chaired by Yasmin Khan, one of our national advisers, bringing together the specialist services and, indeed, all those who fund the specialist services as well, and moving forward so that we can get a more coherent national approach to funding, which, of course, will include regional partnerships and at a local level as well, but to ensure that we get that comprehensive funding of our specialist services in Wales.

Diolch yn fawr, Sioned Williams, ac fe'ch clywais yn codi'r cwestiwn ddoe yn y Senedd, yn y datganiad busnes. A diolch am godi'r mater hollbwysig hwnnw ynglŷn ag ymyrraeth gynnar, atal a rôl y sefydliadau arbenigol, sy'n rhoi cryn dipyn o gymorth inni ddatblygu'r strategaeth bum mlynedd nesaf. Mewn gwirionedd, cawsom fenter strategaeth gyllido, a gadeiriwyd gan Yasmin Khan, un o'n cynghorwyr cenedlaethol, i ddod â'r gwasanaethau arbenigol ynghyd, ac yn wir, pawb sy'n ariannu'r gwasanaethau arbenigol hefyd, ac i symud ymlaen fel bod gennym ddull cenedlaethol mwy cydlynol o gyllido, a fydd, wrth gwrs, yn cynnwys partneriaethau rhanbarthol ac ar lefel leol hefyd, er mwyn sicrhau bod ein gwasanaethau arbenigol yn cael eu hariannu'n llawn yng Nghymru.

15:30

I'm very grateful to be called, and I'm grateful to my colleague Joyce Watson for raising this issue. But it is with sadness that we do have to talk about these issues, but it's right that we are doing so, given recent events. I won't repeat what colleagues have said today, but, Minister, I want to be quite frank and quite clear here: it is men who have to change their behaviour, and it is men who have to encourage other men to change their behaviour. Minister, you mentioned the international day coming up, and the White Ribbon Day on 25 November, and I will encourage all Members of the Senedd, all Government Ministers, and colleagues who work in this building, and those men outside of this building, that we all must make the White Ribbon promise to never commit, excuse or remain silent about male violence against women. Minister, will you use your position within the Welsh Government to continue to spread the message that it's men's behaviour that must change? Diolch.

Rwy'n ddiolchgar iawn am gael fy ngalw, ac rwy'n ddiolchgar i fy nghyd-Aelod, Joyce Watson, am godi'r mater hwn. Ond mae'n peri tristwch fod yn rhaid inni siarad am y materion hyn, er yn iawn ein bod yn gwneud hynny, o ystyried y digwyddiadau diweddar. Nid wyf am ailadrodd yr hyn y mae cyd-Aelodau wedi'i ddweud heddiw, ond Weinidog, rwyf am fod yn gwbl onest ac yn gwbl glir yma: lle dynion yw newid eu hymddygiad, a lle dynion yw annog dynion eraill i newid eu hymddygiad. Weinidog, fe sonioch chi am y diwrnod rhyngwladol sydd i ddod, a Diwrnod y Rhuban Gwyn ar 25 Tachwedd, a byddaf yn annog yr holl Aelodau o'r Senedd, holl Weinidogion y Llywodraeth, a chydweithwyr sy'n gweithio yn yr adeilad hwn, a dynion y tu allan i'r adeilad hwn, fod yn rhaid i bob un ohonom wneud addewid y Rhuban Gwyn i beidio byth â chyflawni, esgusodi nac aros yn dawel ynglŷn â thrais dynion yn erbyn menywod. Weinidog, a wnewch chi ddefnyddio eich statws o fewn Llywodraeth Cymru i barhau i ledaenu'r neges mai lle dynion yw newid eu hymddygiad? Diolch.

Diolch yn fawr, Jack Sargeant. That must be the most powerful, I think, response to Joyce's original question, from Jack Sargeant. He speaks up not just on 25 November, on White Ribbon Day, but throughout the year, as a White Ribbon ambassador, about male violence, about the misuse of male power over women. And the fact that violence against women clearly is still very endemic in the home, but in the community, in public places, in the workplace, and also addressing this as an issue that we now feel that we're going to be addressing through our new curriculum, in terms of the responsibilities and opportunities to look at this in terms of our education, educating boys as well as raising awareness amongst girls. This has to be about raising the issue of inequality as well as safety issues faced by women and girls, and ending all forms of violence against women, domestic abuse and sexual violence.

Diolch yn fawr, Jack Sargeant. Rhaid mai dyna'r ymateb mwyaf pwerus i gwestiwn gwreiddiol Joyce, gan Jack Sargeant. Mae'n siarad nid yn unig am 25 Tachwedd, am Ddiwrnod y Rhuban Gwyn, ond drwy gydol y flwyddyn, fel llysgennad Rhuban Gwyn, am drais dynion, am gamddefnyddio pŵer dynion dros fenywod. A'r ffaith bod trais yn erbyn menywod yn amlwg yn dal i fod yn endemig iawn yn y cartref, ond yn y gymuned, mewn mannau cyhoeddus, yn y gweithle, a wynebu hyn fel mater y teimlwn yn awr y byddwn yn mynd i'r afael ag ef drwy ein cwricwlwm newydd, o ran y cyfrifoldebau a'r cyfleoedd i edrych ar hyn yn ein haddysg, gan addysgu bechgyn yn ogystal â chodi ymwybyddiaeth ymhlith merched. Mae'n rhaid i hyn ymwneud â chodi mater anghydraddoldeb yn ogystal â materion diogelwch a wynebir gan fenywod a merched, a rhoi diwedd ar bob math o drais yn erbyn menywod, cam-drin domestig a thrais rhywiol.

4. Datganiadau 90 Eiliad
4. 90-second Statements

Yr eitem nesaf felly yw'r datganiadau 90 eiliad, ac mae'r cyntaf o'r rheini gan Rhys ab Owen.

The next item is the 90-second statements, and the first of those is from Rhys ab Owen.

Diolch yn fawr, Llywydd. As a young boy, the name Betty Campbell came up many times in conversation at home. She was in school with my auntie, and through education and local politics in Cardiff became firm friends with my father. I was always in awe of Betty. At a young age, I knew nothing about her accomplishments—that came later on. But even as a youngster, I experienced this incredible character with a rebellious streak and a great turn of phrase—and she could take somebody down a peg or two very quickly.

She was the independent councillor in Butetown when this place was established, and I'd like to just mention two stories from that time, which I think encapsulate her personality perfectly. There was a bus for dignitaries, taking people back from Tŷ Hywel to their cars. My father persuaded Betty to come on the bus, and Betty persuaded the bus driver to do a detour to the Butetown estate, to take her home. Therefore, the bus went on a detour to Butetown, and there the bus remained, outside her house for ages, as she finished talking with everyone on the bus. She lived at the heart of the community she served. And then around the same time, I remember being at a dinner to mark the occasion, and she was sitting next to an official of the Queen, and they got on very well—she could get on with everyone. But after a while, she asked him, 'Well, what do you do?', and some grand title came back. Quickly, Betty asked, 'Well, how do you get that job? I didn't see that one advertised.' He laughed as much as everyone else did.

Her challenges that she overcame are well known: being one of the first six pupils at Cardiff Teacher Training College, which later became Cardiff Metropolitan University, is incredible; the first black headteacher in Wales, in the 1970s; and an inspiration to thousands upon thousands. I heard Betty say several times that she was proud to be black and proud to be Welsh—the two went hand in hand, they went together with Betty.

I am grateful to the team behind Monumental Welsh Women for ensuring that the statue of Betty Campbell is the first of many statues that will appear to commemorate women in Wales. But, can I say, there is nobody more fitting to be first than Betty? Diolch yn fawr.

Diolch yn fawr, Lywydd. Fel bachgen ifanc, cododd yr enw Betty Campbell sawl gwaith mewn sgyrsiau gartref. Roedd hi yn yr ysgol gyda fy modryb, a thrwy addysg a gwleidyddiaeth leol yng Nghaerdydd daeth yn ffrindiau da gyda fy nhad. Roeddwn bob amser yn edmygu Betty. Yn ifanc, ni wyddwn ddim am ei chyflawniadau—daeth hynny'n ddiweddarach. Ond hyd yn oed fel person ifanc, cefais brofiad o'r cymeriad anhygoel yma gyda'r fflach wrthryfelgar a'i throadau ymadrodd gwych—a gallai dynnu rhywun oddi ar eu pedestal yn gyflym iawn.

Hi oedd y cynghorydd annibynnol yn Butetown adeg sefydlu'r lle hwn, a hoffwn sôn am ddwy stori o'r achlysur hwnnw y credaf eu bod yn crynhoi ei phersonoliaeth yn berffaith. Roedd bws wedi'i drefnu i gludo'r bobl bwysig yn ôl o Dŷ Hywel at eu ceir. Perswadiodd fy nhad Betty i ddod ar y bws, a pherswadiwyd y gyrrwr bws gan Betty i fynd rownd ffordd arall heibio i ystâd Butetown, i fynd â hi adref. Felly, aeth y bws ar daith i Butetown, a dyna lle'r arhosodd y bws, y tu allan i'w thŷ am oesoedd, wrth iddi orffen siarad â phawb ar y bws. Roedd hi'n byw wrth galon y gymuned a wasanaethai. Ac yna tua'r un pryd, cofiaf fod mewn cinio i nodi'r achlysur, ac roedd hi'n eistedd wrth ymyl un o swyddogion y Frenhines, ac roeddent yn cyd-dynnu'n dda iawn—gallai gyd-dynnu â phawb. Ond ar ôl ychydig, gofynnodd iddo, 'Wel, beth ydych chi'n ei wneud?', a daeth rhyw deitl mawreddog yn ôl. Yn gyflym, gofynnodd Betty, 'Wel, sut mae cael y swydd honno? Ni sylwais arni'n cael ei hysbysebu.' Chwarddodd yntau lawn cymaint ag y gwnaeth pawb arall.

Mae'r heriau y llwyddodd i'w goresgyn yn hysbys iawn: mae'r ffaith mai hi oedd un o'r chwe disgybl cyntaf yng Ngholeg Hyfforddi Athrawon Caerdydd, a ddaeth yn Brifysgol Metropolitan Caerdydd yn ddiweddarach, yn anhygoel; y pennaeth du cyntaf yng Nghymru yn y 1970au; ac ysbrydoliaeth i filoedd ar filoedd. Clywais Betty'n dweud sawl gwaith ei bod yn falch o fod yn ddu ac yn falch o fod yn Gymraes—âi'r ddau beth law yn llaw, roeddent yn mynd law yn llaw i Betty.

Rwy'n ddiolchgar i dîm Monumental Welsh Women am sicrhau mai cerflun Betty Campbell yw'r cyntaf o lawer o gerfluniau a fydd yn ymddangos i goffáu menywod yng Nghymru. Ond os caf ddweud, nid oes neb yn fwy addas i fod yn gyntaf na Betty? Diolch yn fawr.

15:35

And there's probably nobody more fitting to spend two minutes, 29 seconds of a 90-second statement on. [Laughter.]

Ac mae'n debyg nad oes neb yn fwy addas i dreulio dau funud, 29 eiliad o ddatganiad 90 eiliad arni. [Chwerthin.]

That does not become the rule; that was unique to Betty Campbell. Jayne Bryant. 

Ni ddaw'n rheol; dim ond Betty Campbell sy'n cael hynny. Jayne Bryant.

The Newport and Gwent Literary Club will begin their jubilee seventy-fifth season when they meet this evening. The club has been meeting monthly for dinner and a talk on a literary theme from September to May, almost without break, since just after the second world war. Although disrupted somewhat through the pandemic, there have been many meetings on Zoom.

Hosting its inaugural meeting at the Westgate Hotel on 23 April 1947, and believed to be one of the oldest literary clubs in Wales, Newport and Gwent hosted many literary figures over the years, including the critically acclaimed author, Lady Healey; the linguist, David Crystal; the soldier and writer, Peter Kemp; and poet, author and playwright, Dannie Abse. Priding itself on nurturing emerging Welsh writers, as well as bringing recognised national and international writers of diverse backgrounds to Newport, the club has a growing membership that's drawn from all corners of the city, as well as nationally and internationally. They strive to discuss a wide range of topics, with this season's talks including 'Crime Cymru', 'Black Writers 1600-1900', and even 'Viking Sagas'.

It's a huge achievement for a group like this to still be going after 75 years, and I want to thank all those who've helped over the decades, with particular thanks to all the current committee, led by Dr Alun Isaac, and to Sue Beardmore, who has helped to keep everyone informed throughout the pandemic. Their enthusiasm and commitment knows no bounds, and, as a proud member, I am very much looking forward to this year's events, and would encourage anyone interested to look them up. This season promises to be a vintage year.

Bydd Clwb Llenyddol Casnewydd a Gwent yn dechrau ar eu tymor jiwbilî yn 75 oed pan fyddant yn cyfarfod heno. Mae'r clwb wedi bod yn cyfarfod yn fisol am ginio a sgwrs ar thema lenyddol rhwng mis Medi a mis Mai bron yn ddi-dor ers ychydig ar ôl yr ail ryfel byd. Er i'r pandemig darfu rhywfaint arnynt, cafwyd llawer o gyfarfodydd ar Zoom.

Cynhaliwyd ei gyfarfod cyntaf yng Ngwesty'r Westgate ar 23 Ebrill 1947, a chredir ei fod yn un o'r clybiau llenyddol hynaf yng Nghymru. Croesawodd Casnewydd a Gwent nifer o ffigurau llenyddol dros y blynyddoedd, gan gynnwys yr awdur blaenllaw, Lady Healey; yr ieithydd, David Crystal; y milwr a'r awdur, Peter Kemp; a'r bardd, awdur a dramodydd, Dannie Abse. Mae'n falch o fod wedi meithrin awduron newydd o Gymru, yn ogystal â dod ag awduron cenedlaethol a rhyngwladol cydnabyddedig o gefndiroedd amrywiol i Gasnewydd, ac mae gan y clwb aelodaeth sy'n tyfu o bob cwr o'r ddinas, y wlad a'r byd. Maent yn ymdrechu i drafod ystod eang o bynciau, gyda sgyrsiau y tymor hwn yn cynnwys 'Crime Cymru', 'Black Writers 1600-1900', a hyd yn oed 'Viking Sagas'.

Mae'n gyflawniad enfawr i grŵp fel hwn barhau i fynd ar ôl 75 mlynedd, ac rwyf am ddiolch i bawb sydd wedi helpu dros y degawdau, gyda diolch arbennig i'r holl bwyllgor presennol, dan arweiniad Dr Alun Isaac, ac i Sue Beardmore, sydd wedi helpu i roi'r wybodaeth ddiweddaraf i bawb drwy gydol y pandemig. Nid oes terfyn ar eu brwdfrydedd a'u hymrwymiad, ac fel aelod balch, rwy'n edrych ymlaen yn fawr at ddigwyddiadau'r flwyddyn hon, a hoffwn annog unrhyw un sydd â diddordeb i ddod i gysylltiad. Mae'r tymor hwn yn addo bod yn flwyddyn ardderchog.

Today marks World Heart Day and, to raise awareness, British Heart Foundation Cymru have been hosting a drop-in session on the steps of the Senedd. It was good that so many Members were able to attend today.

British Heart Foundation Cymru are also launching a new campaign on the impact of heart disease on women. Women are twice as likely to die from coronary heart disease than breast cancer, yet awareness of the risk of heart disease to women is extremely low. Research also suggests that 50 per cent of women are more likely than men to receive the wrong initial diagnosis for a heart attack. Each year, tens of thousands of women are admitted to hospitals here in Wales due to a heart attack, and yet British Heart Foundation Cymru found that the majority of the Welsh public were unable to identify heart disease as one of the leading causes of death in Wales for women.

The UK and Scottish Governments have committed to a nation-specific clinical plan to address the health inequalities faced by women, and it is fitting, I think, that British Heart Foundation Cymru have today chosen to launch their new campaign. They hope, as do I, that the Welsh Government will commit to a women's health equality statement that will address inequalities experienced by women with heart disease. And I would hope that such an equality statement would seek to improve public awareness, timely diagnosis, equitable treatment and equitable access to cardiac rehabilitation for women across Wales. Diolch, Llywydd.

Heddiw yw Diwrnod Calon y Byd ac er mwyn codi ymwybyddiaeth, mae Sefydliad Prydeinig y Galon Cymru wedi bod yn cynnal sesiwn galw heibio ar risiau'r Senedd. Roedd yn dda fod cynifer o'r Aelodau'n gallu bod yn bresennol heddiw.

Mae Sefydliad Prydeinig y Galon Cymru hefyd yn lansio ymgyrch newydd ar effaith clefyd y galon ar fenywod. Mae menywod ddwywaith yn fwy tebygol o farw o glefyd coronaidd y galon nag o ganser y fron, ond mae ymwybyddiaeth o'r risg o glefyd y galon i fenywod yn isel tu hwnt. Mae ymchwil hefyd yn awgrymu bod 50 y cant o fenywod yn fwy tebygol na dynion o gael diagnosis cychwynnol anghywir i drawiad ar y galon. Bob blwyddyn, caiff degau o filoedd o fenywod eu derbyn i ysbytai yma yng Nghymru oherwydd trawiad ar y galon, ac eto canfu Sefydliad Prydeinig y Galon Cymru nad oedd y rhan fwyaf o'r cyhoedd yng Nghymru yn gwybod bod clefyd y galon yn un o brif achosion marwolaeth i fenywod yng Nghymru.

Mae Llywodraethau'r DU a'r Alban wedi ymrwymo i gynllun clinigol ar gyfer eu cyfryw wledydd i fynd i'r afael â'r anghydraddoldebau iechyd a wynebir gan fenywod, ac mae'n briodol yn fy marn i fod Sefydliad Prydeinig y Galon Cymru wedi dewis lansio eu hymgyrch newydd heddiw. Maent yn gobeithio, fel finnau, y bydd Llywodraeth Cymru yn ymrwymo i ddatganiad cydraddoldeb iechyd menywod a fydd yn mynd i'r afael ag anghydraddoldebau a brofir gan fenywod â chlefyd y galon. A byddwn yn gobeithio y byddai datganiad cydraddoldeb o'r fath yn ceisio gwella ymwybyddiaeth y cyhoedd, diagnosis amserol, triniaeth deg a mynediad teg at wasanaethau adsefydlu cardiaidd i fenywod ledled Cymru. Diolch, Lywydd.

Diolch yn fawr i bawb am yr eitem yna, a felly nawr byddwn ni'n cymryd toriad ar gyfer gwneud newidiadau yn y Siambr.

I thank everybody for that item, and we will now take a break to make changes in the Chamber. 

Ataliwyd y Cyfarfod Llawn am 15:39. 

Plenary was suspended at 15:39. 

15:50

Ailymgynullodd y Senedd am 15:51, gyda'r Dirprwy Lywydd (David Rees) yn y Gadair.

The Senedd reconvened at 15:51, with the Deputy Presiding Officer (David Rees) in the Chair.

5. Dadl Aelodau o dan Reol Sefydlog 11.21(iv): Dementia
5. Member Debate under Standing Order 11.21(iv): Dementia

Croeso nôl. Yr eitem nesaf yw eitem 5, dadl Aelodau o dan Reol Sefydlog 11.21(iv). Galwaf ar Luke Fletcher i wneud y cynnig. 

Welcome back. The next item is item 5, a Member debate under Standing Order 11.21(iv). I call on Luke Fletcher to move the motion. 

Cynnig NDM7773 Luke Fletcher, Rhun ap Iorwerth, Paul Davies, Janet Finch-Saunders, Jenny Rathbone, Jack Sargeant, Delyth Jewell, Altaf Hussain, Jane Dodds, Rhys ab Owen, Joel James, Peredur Owen Griffiths, Mabon ap Gwynfor, Sioned Williams, Gareth Davies

Cynnig bod y Senedd:

1. Yn nodi:

a) effaith sylweddol pandemig COVID-19 ar bobl sy'n byw gyda dementia yng Nghymru a phobl y mae dementia yn effeithio arnynt;

b) pwysigrwydd gofalwyr di-dâl o ran sicrhau bod y system gofal cymdeithasol yng Nghymru yn gallu gweithredu yn ystod y pandemig.

2. Yn nodi ymhellach yr angen am ddiagnosis cywir o ddementia i ganiatáu i ofalwyr di-dâl, y systemau iechyd a gofal cymdeithasol a chyrff a darparwyr gwasanaethau eraill gynllunio gwasanaethau sy'n canolbwyntio ar yr unigolyn yn gywir, fel y nodir yn y cynllun gweithredu cenedlaethol ar ddementia.

3. Yn galw ar Lywodraeth Cymru i:

a) ariannu ymchwil i ddatblygu dulliau diagnostig cywir i sicrhau bod pobl sy'n cael diagnosis o ddementia yn gallu cael y cymorth cywir ar unwaith ar ôl cael diagnosis;

b) ariannu cymorth ôl-ddiagnostig ar gyfer pob math o ddementia ledled Cymru;

c) sefydlu arsyllfa ddata dementia genedlaethol i sicrhau cywirdeb mewn data dementia a chasglu, dadansoddi a lledaenu data ar ddementia i bob darparwr gwasanaeth sy'n dymuno cael gafael ar ddata i helpu i gynllunio a darparu gwasanaethau dementia ledled Cymru.

Motion NDM7773 Luke Fletcher, Rhun ap Iorwerth, Paul Davies, Janet Finch-Saunders, Jenny Rathbone, Jack Sargeant, Delyth Jewell, Altaf Hussain, Jane Dodds, Rhys ab Owen, Joel James, Peredur Owen Griffiths, Mabon ap.Gwynfor, Sioned Williams, Gareth Davies

To propose that the Senedd:

1. Notes:

a) the significant impact of the COVID-19 pandemic on people living with and affected by dementia in Wales;

b) the importance of unpaid carers in ensuring that the social care system in Wales was able to operate during the pandemic.

2. Further notes the necessity of an accurate dementia diagnosis to allow for unpaid carers, the health and social care systems and other bodies and service providers to accurately plan person-centred services, as stated in the national dementia action plan.

3. Calls on the Welsh Government to:

a) fund research into developing accurate diagnostic tools to ensure that people who receive a diagnosis of dementia can access the correct support immediately post diagnosis;

b) fund post diagnostic support for all types of dementia across Wales;

c) establish a national dementia data observatory to ensure accuracy in dementia data and to collect, analyse and disseminate data on dementia to all service providers wishing to access data to help plan and deliver dementia services across Wales.

Cynigiwyd y cynnig.

Motion moved.

Diolch, Dirprwy Lywydd. I'd like to start by thanking the Business Committee, as well as colleagues across the Senedd, for their support in facilitating this debate. Today I look forward to Members' contributions to this debate, which is very clearly a cross-party issue. In tabling this motion in this Senedd, I've done so whilst remembering two women in my family who lived with dementia towards the end of their lives: Dorothy Walker, remembered affectionately as Dot, who was my great-grandmother, and Sandra Lewis, my grandmother, who passed earlier this year.

Dementia is a broad term that is used to describe a number of conditions that affect the brain. The most well-known type of dementia is Alzheimer's. However, each condition associated with dementia affects a person in different ways, which means that each dementia patient's needs can vary from condition to condition quite drastically. My grandmother, Sandra Lewis, was diagnosed with dementia with Lewy bodies, a little-known variant, which is closely related to both Alzheimer's and Parkinson's. Dementia with Lewy bodies means that a patient presents with difficulties of movement, concentration and alertness as well as hallucinations. For my family, knowing and receiving the correct diagnosis was all-important, given the specific care she needed. However, this is easier said than done, and, for some time, there was uncertainty as to what my grandmother was living with. I'm only a layman when it comes to medicine, and in fact calling myself a layman is probably being a bit too kind to myself, but to get to a stage where there have been multiple diagnoses indicates to me that there is room for improvement. There were, indeed, several diagnoses, ranging from Alzheimer's to calcium and thyroid issues, and in the meantime, my grandmother was not receiving the care that she needed and her quality of life was deteriorating rapidly. 

Figures provided by the Alzheimer's Society point to the current diagnosis rate for dementia being around 50 per cent. With this diagnosis rate, we only know of about 25,000 people living with dementia, when it is suspected that the actual figure is closer to 50,000 people, meaning that half of people living with dementia in Wales are missing out on the support and access to services that they desperately need. If you look at what my grandmother's condition was, around 5 per cent of patients are diagnosed with dementia with Lewy bodies, but, again, it is estimated that the figure is closer to 20 per cent. 

As many dementia charities rightly point out, research will beat dementia. In Wales, it is only fair to acknowledge the work that the Welsh Government is already undertaking in this field. On this point, I would like to thank the Deputy Minister for her engagement on this issue. I do truly mean it when I say this: from our meetings together, I can see the personal drive that you have to tackle this issue and I am immensely grateful. We have seen in Wales an offer of PET scanning, which from what I understand has led to more accurate and timely diagnosis, and the dementia action plan does make provision for the Government to react and fund services when needed.

But it is important that we now build on this, and we can build on this through the creation of a national dementia observatory, similar in scope to the one already established by the World Health Organization. As Members are already aware, my main focus as a member of Plaid Cymru is the economy, and in the economy, in a similar way to health, data is all-important. The establishment of an observatory will allow us to disseminate and analyse data relating to dementia, which will inform decision making and could provide the information needed in relation to the dementia action plan that would keep it as a plan that is ever evolving based on our most recent data.

Diolch, Ddirprwy Lywydd. Hoffwn ddechrau drwy ddiolch i'r Pwyllgor Busnes yn ogystal â chyd-Aelodau ar draws y Senedd am eu cefnogaeth i hwyluso'r ddadl hon. Heddiw, edrychaf ymlaen at gyfraniadau'r Aelodau i'r ddadl, sy'n amlwg iawn yn fater trawsbleidiol. Cyflwynais y cynnig hwn yn y Senedd gan gofio am ddwy fenyw yn fy nheulu a oedd yn byw gyda dementia tuag at ddiwedd eu hoes: Dorothy Walker, a gofir yn annwyl fel Dot, sef fy hen fam-gu, a Sandra Lewis, fy mam-gu, a fu farw yn gynharach eleni.

Mae dementia yn derm cyffredinol a ddefnyddir i ddisgrifio nifer o gyflyrau sy'n effeithio ar yr ymennydd. Y math mwyaf cyfarwydd o ddementia yw clefyd Alzheimer. Fodd bynnag, mae pob cyflwr sy'n gysylltiedig â dementia yn effeithio ar yr unigolyn mewn gwahanol ffyrdd, sy'n golygu y gall anghenion pob claf dementia amrywio o gyflwr i gyflwr yn go eithafol. Cafodd fy mam-gu, Sandra Lewis, ddiagnosis o ddementia cyrff Lewy, amrywiolyn nad yw'n gyfarwydd iawn sydd â chysylltiad agos â chlefyd Alzheimer a chlefyd Parkinson. Mae dementia cyrff Lewy yn golygu bod claf yn cael anhawster gyda symud, canolbwyntio ac effrogarwch, a'i fod yn gweld drychiolaethau. I fy nheulu, roedd gwybod a chael y diagnosis cywir yn hollbwysig, o ystyried y gofal penodol yr oedd ei angen arni. Fodd bynnag, mae hyn yn haws ei ddweud na'i wneud, ac am beth amser, roedd yna ansicrwydd ynglŷn â'r hyn yr oedd fy mam-gu yn byw gydag ef. Dim ond lleygwr ydw i mewn materion meddygol, ac mewn gwirionedd mae'n debyg fod galw fy hun yn lleygwr ychydig yn rhy garedig, ond mae cyrraedd cam lle cafwyd sawl diagnosis gwahanol yn dangos i mi fod lle i wella. Yn wir, fe gafwyd sawl diagnosis, yn amrywio o glefyd Alzheimer i broblemau'n ymwneud â chalsiwm a'r thyroid, ac yn y cyfamser, nid oedd fy mam-gu'n cael y gofal yr oedd ei angen arni ac roedd ansawdd ei bywyd yn dirywio'n gyflym. 

Mae ffigurau a ddarparwyd gan Gymdeithas Alzheimer yn nodi bod y gyfradd ddiagnosis bresennol ar gyfer dementia oddeutu 50 y cant. Gyda'r gyfradd ddiagnosis hon, gwyddom am oddeutu 25,000 o bobl sy'n byw gyda dementia, er yr amheuir bod y ffigur go iawn yn agosach at 50,000 o bobl, sy'n golygu bod hanner y bobl sy'n byw gyda dementia yng Nghymru yn mynd heb y cymorth a'r gwasanaethau sydd eu hangen arnynt yn ddirfawr. Os edrychwch ar gyflwr fy mam-gu, tua 5 y cant o gleifion sy'n cael diagnosis o ddementia cyrff Lewy, ond unwaith eto, amcangyfrifir bod y ffigur yn nes at 20 y cant. 

Fel y nododd llawer o elusennau dementia yn gywir, bydd ymchwil yn curo dementia. Yng Nghymru, nid yw ond yn deg cydnabod y gwaith y mae Llywodraeth Cymru eisoes yn ei wneud yn y maes. Ar y pwynt hwn, hoffwn ddiolch i'r Dirprwy Weinidog am ei gwaith ar y mater. Rwy'n ei olygu'n ddiffuant pan ddywedaf hyn: o'n cyfarfodydd gyda'n gilydd, gallaf weld yr ysgogiad personol sydd gennych i fynd i'r afael â'r broblem ac rwy'n hynod ddiolchgar. Gwelsom gynnig sganiau PET yng Nghymru, sydd, yn ôl yr hyn a ddeallaf, wedi arwain at ddiagnosis mwy cywir ac amserol, ac mae'r cynllun gweithredu ar ddementia yn darparu y dylai'r Llywodraeth ymateb ac ariannu gwasanaethau pan fo angen.

Ond mae'n bwysig ein bod yn adeiladu ar hyn yn awr, ac fe allwn adeiladu arno drwy greu arsyllfa ddementia genedlaethol, sy'n debyg o ran ei chwmpas i'r un a sefydlwyd eisoes gan Sefydliad Iechyd y Byd. Fel y gŵyr yr Aelodau eisoes, fy mhrif ffocws fel aelod o Blaid Cymru yw'r economi, ac yn yr economi, mewn ffordd debyg i iechyd, mae data'n hollbwysig. Bydd sefydlu arsyllfa yn ein galluogi i ledaenu a dadansoddi data sy'n ymwneud â dementia a fydd yn llywio'r broses o wneud penderfyniadau, ac fe allai ddarparu'r wybodaeth sydd ei hangen mewn perthynas â'r cynllun gweithredu ar ddementia a fyddai'n ei gadw'n gynllun sy'n esblygu'n barhaus yn seiliedig ar ein data diweddaraf.

Fel y gwnes i gyfeirio ato yn barod, mae anghenion gofal yn amrywio'n sylweddol o gyflwr i gyflwr. Gallant fod yn gorfforol neu'n feddyliol. Felly, mae diagnosis cywir yn golygu y gall y rhai sy'n byw gyda dementia, eu teuluoedd a'u gofalwyr ddarparu'r gofal sydd ei angen arnynt. Mae rhan bwysig o'r gofal hwn yn ymwneud ag iaith. Gall y rhai sy'n byw gyda dementia anghofio siarad ail iaith, felly gall siaradwyr Cymraeg, er enghraifft, anghofio sut i siarad Saesneg. Pan  soniwyd am ansawdd bywyd, does dim byd mwy sylfaenol i fywyd na'r gallu i gyfathrebu. Mae'n bwysig nad ydym yn anghofio hyn wrth symud ymlaen, a'r pwysigrwydd o gael diagnosis cywir er mwyn creu cynllun gofal personol.

As I've already mentioned, care needs vary significantly from one condition to the next. They can be physical or mental. Therefore, a correct diagnosis means that those living with dementia, their families and their carers can provide the care that they need. An important part of this care relates to language. Those living with dementia can forget their second language, so Welsh speakers for example can forget their English. When quality of life is mentioned, there is nothing more fundamental than the ability to communicate. It's important that we don't forget this in moving forward, and the importance of getting a correct diagnosis in order to create a personal care plan.

As we all get older and live longer, cases of dementia will only increase, so this is an issue that we need to get to grips with sooner rather than later. We have a long way to go before dementia services are where they need to be, but I hope that my motion can go some way in helping the Government get there. I encourage all Members to support this motion.

Wrth i bawb ohonom dyfu'n hŷn a byw'n hirach, bydd nifer yr achosion o ddementia'n cynyddu, felly mae hwn yn fater y mae angen inni fynd i'r afael ag ef yn gynt yn hytrach nag yn hwyrach. Mae gennym ffordd bell i fynd cyn i wasanaethau dementia gyrraedd lle mae angen iddynt fod, ond rwy'n gobeithio y gall fy nghynnig fynd beth o'r ffordd i helpu'r Llywodraeth gyrraedd yno. Rwy'n annog pob Aelod i gefnogi'r cynnig.

15:55

Dwi'n falch o gael y cyfle i gyfrannu at y ddadl hon y prynhawn yma, a dwi'n ddiolchgar i Luke Fletcher am arwain y drafodaeth. Dwi'n falch o ymuno ag Aelodau o bob rhan o'r Siambr i alw ar Lywodraeth Cymru i helpu i gefnogi pobl sy'n byw gyda dementia yn well. Ar hyn o bryd, amcangyfrifir bod tua 1,300 o bobl yn byw gyda dementia ym Mhreseli Sir Benfro, a thra bod y bobl hynny yn byw yn y gymuned, mae llawer ohonynt yn teimlo eu bod nhw ddim yn rhan ohoni. Dyw llawer o bobl ddim yn ddigon hyderus i adael eu cartrefi ac ymgysylltu yn eu hardal leol, felly mae yna broblem wirioneddol gyda ni, a dyna pam mae'n hynod o bwysig bod Llywodraethau ar bob lefel a chymunedau lleol yn ymgysylltu'n well â'r rhai sy'n byw gyda dementia.

Yn wir, fel cymdeithas, mae gan bob un ohonom ni gyfrifoldeb i helpu i greu cymuned lle mae'r gwasanaethau presennol yn fwy cynhwysol o bobl â dementia. Yn fy etholaeth i, mae caffis cof neu memory cafes mewn lleoedd fel Aberdaugleddau ac Abergwaun, sy'n darparu amgylchedd cyfeillgar a chefnogol lle gall pobl gwrdd, siarad a dysgu mwy am ddementia a chael gwybodaeth am ba gefnogaeth sydd ar gael. Dyma'r math o fenter y mae'n rhaid i ni ei hyrwyddo a'i hannog ledled Cymru. Mae'n hanfodol bod Llywodraethau ar bob lefel yn grymuso gweithredu cymunedol ac yn cydweithio'n well i hyrwyddo ymwybyddiaeth o ddementia yn ein cymunedau trwy hyrwyddo ymwybyddiaeth ym mhob siop a busnes, fel y gall staff a gwirfoddolwyr ddeall dementia yn well. Bydd hyn yn sicr yn helpu cwsmeriaid sy'n byw gyda dementia i deimlo'n fwy hyderus pan fyddan nhw allan yn y gymuned.

Dwi'n siŵr bod Aelodau'n gyfarwydd â'r fenter cymunedau sy'n gyfeillgar i ddementia, neu dementia-friendly communities, sy'n anelu at greu cymunedau ledled y Deyrnas Unedig sy'n fwy cyfforddus i bobl sydd yn byw gyda dementia, ac yn fwy hygyrch i bobl sy'n byw gyda dementia. Gall hyn fod yn unrhyw beth o fod yn fwy amyneddgar gyda chwsmer yn talu wrth y til mewn siop i gyfathrebu'n gliriach dros y ffôn. Mae'r cyfan yn gwneud gwahaniaeth mawr iawn i bobl sy'n byw gyda dementia. Dwi'n falch iawn o weld lleoedd fel Hwlffordd a Solfach wedi eu cofrestru fel cymunedau cyfeillgar i ddementia, ac mae hefyd yn galonogol gweld sefydliadau fel heddlu Dyfed-Powys a gwasanaeth tân ac achub canolbarth a gorllewin Cymru hefyd yn cael eu cofrestru fel hyrwyddwyr sy'n gyfeillgar i ddementia.

Dwi'n ymwybodol o drafodaethau blaenorol bod Llywodraeth Cymru yn gefnogol i'r fenter cymunedau sy'n gyfeillgar i ddementia. Ond efallai mewn ymateb i'r ddadl hon, gall y Dirprwy Weinidog ein diweddaru ni ar ba ganlyniadau a gyflawnwyd ers i Lywodraeth Cymru addo ei chefnogaeth i'r ymgyrch yma. Dwi'n gwerthfawrogi nad oes dull un-ateb-i-bawb o fynd i'r afael â dementia, gan bod pobl sy'n byw gyda dementia yn cael eu heffeithio mewn gwahanol ffyrdd, a hefyd efallai na fydd yr hyn sy'n gweithio mewn lleoliadau trefol o reidrwydd yn gweithio mewn ardaloedd mwy gwledig.

Rŷn ni'n gwybod bod heriau wrth ddarparu cefnogaeth a gofal priodol i'r rhai sy'n byw gyda dementia, yn enwedig yn y cymunedau gwledig rwy'n eu cynrychioli. Fe welon ni adroddiad ar brofiadau byw pobl gyda dementia yn cael ei gyhoeddi yn ôl yn 2017, a oedd yn dweud bod heriau penodol mewn perthynas â thrafnidiaeth, ymwybyddiaeth gyffredinol o ddementia, a mynediad at gefnogaeth trwy gyfrwng y Gymraeg. Fodd bynnag, rwy'n methu â gweld unrhyw gamau penodol sydd wedi cael eu cymryd i fynd i’r afael â rhai o’r heriau hyn, ac efallai, unwaith eto, y bydd y Dirprwy Weinidog yn bachu ar y cyfle heddiw i nodi pa gefnogaeth sy’n cael ei darparu i bobl sy'n byw gyda dementia mewn ardaloedd gwledig, a hefyd y rhai sydd eisiau cyrchu gwasanaethau trwy gyfrwng y Gymraeg.

Nawr, mae yna heriau hefyd sy'n wynebu gofalwyr pobl â dementia. Rŷn ni'n gwybod ei fod yn cael effaith ddinistriol ar fywyd teuluol a pherthnasoedd personol, ac i rai gofalwyr, gall byw gyda rhywun â dementia fod yn arbennig o anodd, ac yn anffodus arwain at broblemau gyda phryder ac iselder. Ym mis Gorffennaf, cyhoeddodd yr Ymddiriedolaeth Gofalwyr gyfres o argymhellion i Lywodraeth Cymru i helpu pobl i gael bywyd ochr yn ochr â gofalu, a oedd yn edrych ar seibiannau byr a gofal seibiant. Byddwn yn ddiolchgar pe gallai'r Dirprwy Weinidog roi ei hasesiad o'r darn hwnnw o waith, a sut mae'r gwaith hwnnw wedi llunio cynllun cyflawni'r grŵp cynghori gweinidogol ar ofalwyr. Mae disgwyl iddo gael ei gyhoeddi nawr yn yr hydref.

Felly, wrth gloi, Ddirprwy Lywydd, mae yna rai enghreifftiau gwych o fentrau lleol sydd wedi'u sefydlu gan lawer o grwpiau i gefnogi ac i wella bywydau pobl sy'n byw gyda dementia yng Nghymru, ac mae angen rhannu'r arfer gorau hynny. Felly, rwy’n annog Aelodau nawr i gefnogi’r cynnig yma y prynhawn yma. Diolch yn fawr iawn i chi.

I'm pleased to have an opportunity to contribute to this debate this afternoon and I'm grateful to Luke Fletcher for leading the debate. I'm pleased to join Members in all parts of the Chamber calling on the Welsh Government to help to support people living with dementia more effectively. At the moment, it's estimated that some 1,300 people are living with dementia in Preseli Pembrokeshire, and whilst those people live in the community, many of them feel that they aren't part of that community. Many people aren't confident enough to leave their homes and to engage in their locality, so there's a very real problem here, and that's why it's so important that Governments at all levels as well as local communities engage better with those living with dementia.

Indeed, as a society, each and every one of us has a responsibility to help to create a community where current services are more inclusive of people with dementia. In my constituency, there are memory cafes in places such as Milford Haven and Fishguard, which provide a friendly and supportive environment where people can meet, talk and learn more about dementia and access information about the support available. This is the kind of initiative that we must promote throughout Wales. It's crucial that Governments at all levels empower community activity and collaborate more effectively to promote awareness of dementia in our communities by promoting awareness in every shop and business, so that staff and volunteers can better understand dementia. This will certainly help customers living with dementia to feel more confident when they're out and about in the community.

I'm sure that Members are familiar with the dementia-friendly communities initiative, which aims at creating communities across the UK that are more friendly to those living with dementia, and more accessible to those living with dementia. This can be anything from being more patient with a customer as he or she pays, or communicating more clearly over the phone, and this makes a huge difference to people living with dementia. I'm pleased to see places like Solva and Haverfordwest as being registered as dementia-friendly communities, and it's encouraging to see organisations such as Dyfed-Powys police and the fire and rescue service in mid and west Wales also being promoted as being dementia friendly.

I'm aware from previous discussions that the Welsh Government is supportive of the dementia-friendly communities. But perhaps in responding to the debate, the Deputy Minister could give us an update on what outcomes have been achieved since the Welsh Government gave its support to this campaign. I appreciate that there is no one-size-fits-all solution to dementia, because people are affected in different ways, and also what works in urban areas won't necessarily work in more rural areas.

We know that there are challenges in providing appropriate support and care to those living with dementia, particularly in the rural communities that I represent. We saw a report on people's experiences of living with dementia published back in 2017 that said there were specific challenges in relation to transport, general awareness of dementia, and access to Welsh-medium support. However, I can't see any specific steps that have been taken to tackle some of these challenges, and perhaps, once again, the Deputy Minister will take this opportunity today to note what support is being provided to those living with dementia in rural areas, and also those who want to access services through the medium of Welsh.

Now, there are also challenges facing carers of those with dementia. We know that it has a destructive impact on personal relationships and family relationships, and for some carers, living with dementia can be very difficult, and can lead to problems with depression and anxiety. In July, the Carers Trust published a series of recommendations for Welsh Government to help people to have a life alongside being carers, which looked at respite care. I would be grateful if the Minister would give her assessment of that piece of work, and how that has actually fed into the ministerial advisory group for carers delivery plan, which is expected to be published in the autumn.

So, in conclusion, Deputy Presiding Officer, there are some excellent examples of local initiatives that have been established by a number of groups in supporting and improving the lives of those living with dementia in Wales, and we need to disseminate that good practice. I encourage Members to support this motion this afternoon. Thank you.

16:00

I'd like to thank Luke Fletcher for proposing this debate, and the level of interest indicates that we are all aware of just what an important subject this is. We face a veritable epidemic of dementia—that's not my assessment, but that of a leading expert in older people's medicine. We need to do research as a matter of urgency into the link between air pollution and dementia. We need to understand—. We know that chronic obstructive pulmonary disease is caused by air pollution, but what about the impact of particulates inhalation into the bloodstream, ending up in the brain? Last week, the Deputy Minister for Mental Health and Well-being spoke about our obesogenic environment, and the dominance of junk-food advertising, which means people are not eating enough of the things that nourish their brain, rather than clogging up their arteries.

During the lockdown, we've seen a huge impact on people with dementia, but particularly those who are caring for people with dementia, because all the normal support services that were previously there have simply been collapsed, in most cases. This has been confirmed by research done both in Wales as well as in other parts of Europe. This has been a really terrible time, and of course has caused levels of stress both to people with dementia and their carers. I'm aware that, since the pandemic struck, Swansea Council has had to withdraw two key dementia care and support services, admiral nursing and the dementia service support team. So, there's now a significant gap in provision for carers and those living with dementia there. Carers report the impact of the severe domiciliary care staff shortage in the area, which means that their care packages are also being reduced or cut completely. So, families are having to fall back on other family members, or neighbours, to get any sort of respite at all, and this is really, really serious.

Amidst this perfect storm, I was devastated to be told that the Alzheimer's Society was choosing, just last month, to decide that they would not be reopening the day-care centre in Oldwell Court in my constituency, which had been closed since the beginning of the pandemic. This was just terrible timing, for the carers and for the people who used to enjoy going there. There's been no opportunity to discuss what the alternatives are, and indeed, at the moment there are no alternatives. Cardiff, at the moment, is confined to one day centre, where they are assessed as being safe to take seven service users on any given day. That's for the whole of Cardiff, and the place to which people with the most acute problems go—those who wander, those who occasionally become violent because they are so confused—that's closed because there's asbestos in the building. You couldn't make it up. This is just so terrible, and the burden on carers and the boredom and lack of stimulation, particularly for those with the most profound confusion, is really terrible. It is not just language that's so important to grab hold of, but also food is incredibly important. When I visited the Minehead day centre in Llanrumney recently, there was a wonderful chef there. The service users were actually writing these letters of appreciation because of the wonderful home-cooked food they were getting. So, that's wonderful too, but also music is such an important part of what people don't lose. Why is it not possible to do music sessions over the phone, over video, even if we can't yet have services back in person?

But frankly, for the long term, we need dementia-friendly services in all our community activities, both in our community hubs that we have in Cardiff, but also our gardening clubs, our bowling clubs, our darts—all the other things that older people enjoy doing need to be available to people with dementia, because we are talking about a huge spectrum of need. For some people, it's impossible to engage at all with ordinary activities but, for others, it's perfectly possible so long as we are aware of the particular needs they have and where they might occasionally get confused, and how we can bring them back to it. So, this is a massive job and a really important debate. 

Hoffwn ddiolch i Luke Fletcher am gynnig y ddadl hon, ac mae lefel y diddordeb yn dangos ein bod ni i gyd yn ymwybodol o ba mor bwysig yw'r pwnc hwn. Rydym yn wynebu epidemig o ddementia—nid fy asesiad i yw hynny, ond asesiad arbenigwr blaenllaw ym maes meddygaeth pobl hŷn. Mae angen inni wneud ymchwil fel mater o frys i'r cysylltiad rhwng llygredd aer a dementia. Mae angen inni ddeall—. Gwyddom fod clefyd rhwystrol cronig yr ysgyfaint yn cael ei achosi gan lygredd aer, ond beth am effaith anadlu gronynnau i'r llif gwaed, sy'n cyrraedd yr ymennydd yn y pen draw? Yr wythnos diwethaf, siaradodd y Dirprwy Weinidog Iechyd Meddwl a Llesiant am ein hamgylchedd gordewogenig, a'r gormodedd o hysbysebion bwyd sothach, sy'n golygu nad yw pobl yn bwyta digon o'r pethau sy'n rhoi maeth i'w hymennydd, a gormod o'r pethau sy'n tagu eu rhydwelïau.

Yn ystod y cyfnod clo, gwelsom effaith enfawr ar bobl â dementia, ond yn enwedig y rhai sy'n gofalu am bobl â dementia, oherwydd mae'r holl wasanaethau cymorth arferol a oedd ar gael yn flaenorol wedi chwalu, yn y rhan fwyaf o achosion. Cadarnhawyd hyn gan ymchwil a wnaed yng Nghymru yn ogystal ag mewn rhannau eraill o Ewrop. Mae hwn wedi bod yn gyfnod ofnadwy iawn, ac wrth gwrs mae wedi achosi straen i bobl â dementia a'u gofalwyr. Rwy'n ymwybodol fod Cyngor Abertawe, ers i'r pandemig ddechrau, wedi gorfod diddymu dau wasanaeth gofal a chymorth dementia allweddol, nyrsys Admiral a'r tîm cymorth gwasanaethau dementia. Felly, mae bwlch sylweddol bellach yn y ddarpariaeth ar gyfer gofalwyr a'r rhai sy'n byw gyda dementia. Mae gofalwyr yn adrodd am effaith y prinder staff gofal cartref difrifol yn y maes, sy'n golygu bod eu pecynnau gofal hefyd yn cael eu lleihau neu eu diddymu'n llwyr. Felly, mae teuluoedd yn gorfod dibynnu ar aelodau eraill o'r teulu, neu gymdogion, i gael unrhyw fath o seibiant o gwbl, ac mae hyn yn wirioneddol ddifrifol.

Ynghanol y storm berffaith hon, cefais siom o glywed bod y Gymdeithas Alzheimer wedi penderfynu, fis diwethaf, na fyddent yn ailagor y ganolfan gofal dydd yn Oldwell Court yn fy etholaeth i, canolfan a oedd wedi bod ar gau ers dechrau'r pandemig. Roedd hyn yn amseru ofnadwy, i'r gofalwyr ac i'r bobl a arferai fwynhau mynd yno. Ni chafwyd cyfle i drafod beth yw'r opsiynau eraill, ac yn wir, ar hyn o bryd nid oes unrhyw opsiynau eraill. Mae'r ddarpariaeth yng Nghaerdydd, ar hyn o bryd, wedi'i chyfyngu i un ganolfan gofal dydd, yr asesir ei bod yn ddiogel i gymryd saith defnyddiwr gwasanaeth ar unrhyw ddiwrnod penodol. Mae hynny ar gyfer Caerdydd gyfan, a'r lle mae pobl sydd â'r problemau mwyaf difrifol yn mynd iddo—y rhai sy'n crwydro, y rhai sy'n mynd yn dreisgar o bryd i'w gilydd oherwydd eu bod mor ddryslyd—mae hwnnw ar gau oherwydd bod asbestos yn yr adeilad. Mae'n anhygoel. Mae hyn mor ofnadwy, ac mae'r baich ar ofalwyr a'r diflastod a'r diffyg ysgogiad, yn enwedig i'r rhai sydd â'r dryswch mwyaf dwys, yn ofnadwy iawn. Nid iaith yn unig sydd mor bwysig i ddal gafael arni, mae bwyd hefyd yn eithriadol o bwysig. Pan ymwelais â chanolfan ddydd Minehead yn Llanrhymni yn ddiweddar, roedd cogydd gwych yno. Roedd y defnyddwyr gwasanaeth yn ysgrifennu llythyrau'n gwerthfawrogi'r bwyd cartref gwych roeddent yn ei gael. Felly, mae hynny'n wych hefyd, ond mae cerddoriaeth hefyd yn rhan mor bwysig o'r hyn nad yw pobl yn ei golli. Pam nad yw'n bosibl gwneud sesiynau cerddoriaeth dros y ffôn, dros fideo, hyd yn oed os na all gwasanaethau wyneb yn wyneb ddychwelyd eto?

Ond a dweud y gwir, yn y tymor hir, mae arnom angen gwasanaethau sy'n deall dementia yn ein holl weithgareddau cymunedol, yn yr hybiau cymunedol sydd gennym yng Nghaerdydd, a hefyd ein clybiau garddio, ein clybiau bowlio, ein clybiau dartiau—mae angen i'r holl bethau eraill y mae pobl hŷn yn mwynhau eu gwneud fod ar gael i bobl â dementia, oherwydd rydym yn sôn am sbectrwm enfawr o ran angen. I rai pobl, mae'n amhosibl cymryd unrhyw ran mewn gweithgareddau cyffredin ond i eraill, mae'n gwbl bosibl cyn belled â'n bod yn ymwybodol o'r anghenion penodol sydd ganddynt a sut y gallent fynd yn ddryslyd o bryd i'w gilydd, a sut y gallwn leddfu hynny. Felly, mae llawer iawn o waith i'w wneud ac mae hon yn ddadl hynod o bwysig. 

16:05

Diolch yn fawr i Luke am ddod â'r ddadl bwysig yma gerbron heddiw, a dwi'n falch iawn o gael cymryd rhan ynddi hi. 

I thank Luke for bringing this debate before us today, and I'm very pleased to take part in the debate. 

Dementia is a cruel, cruel disease that has a huge impact on thousands of families across Wales. I know about its devastating impact through my own family as my great aunt had dementia. We will hear many personal and powerful stories shared during this debate, so to complement that, I wanted to focus on what the third sector organisations had to say about what could be done to help improve people's lives and soften the blow that dementia delivers. 

The Alzheimer's Society Cymru estimate that there are around 50,000 people in Wales living with dementia, and this is only a best guess since the current diagnosis rate, as we've heard, is only 50 per cent. That figure is expected to double by 2050. Having such an inaccurate picture of dementia in Wales means many people are not receiving the support they need or deserve. It also means that many who are receiving support are receiving it later than they should, resulting in poorer outcomes for all those concerned.

Anecdotal evidence suggests that around 4,000 people in Wales are waiting for an assessment by the memory assessment service due to the COVID backlog. As well as improved and earlier diagnosis, Alzheimer's Society Cymru are in favour of a national dementia data observatory, as we heard from Luke earlier, to collect, analyse and disseminate information on dementia to all those agencies and service providers that need accurate data to help them plan and deliver dementia services across Wales.

Many families with experience of dementia know that the burden of care often falls upon them. We know from the first coronavirus lockdown that family and friends spent an extra 92 million hours caring for loved ones with dementia. Since the pandemic began, it is estimated that unpaid carers have provided £135 billion-worth of care across the UK. Unpaid carers have been taken for granted, but at what cost to them? It cannot continue. 

Existing difficulties in accessing appropriate support services, carers' assessments and respite care have been magnified by the pandemic. The chronically underfunded social care system left many with nowhere to turn. Dementia symptoms worsened for many due to the lack of expert help during the pandemic. It is vital that we learn the lessons from the pandemic. The pandemic exposed the flaws in the system, and it is incumbent on those with the responsibility and the power to rebuild the system be better equipped to deal with the kinds of extreme stresses and strains that we have seen over the last 18 months.

I will now turn to the social care system in Wales—a matter I have raised already this week with the First Minister, during First Minister's questions, due to the actions of the Labour-controlled Caerphilly County Borough Council and the devastating plans for social care for disabled adults. There is so much to improve on, and until we see some radical policies in this field, patients, their families and the staff that work in this sector will continue to suffer. That radical change should be in the form of a merger between social care and healthcare. We have been calling for this for the best part of a decade, yet we seem no closer to it. If care was free at the point of need and if there was a culture change that saw care workers respected and valued in terms of pay and conditions, then there would be a step change for workers in the sector, and also the patients that need this vital service. A merger would not just benefit those with dementia, but everybody in need of social care. I urge this Government to do what is right for the people in Wales. Diolch.

Mae dementia yn glefyd creulon sy'n cael effaith enfawr ar filoedd o deuluoedd ledled Cymru. Gwn am ei effaith ddinistriol ar fy nheulu fy hun oherwydd roedd dementia ar fy hen fodryb. Byddwn yn clywed llawer o straeon personol a phwerus yn cael eu rhannu yn ystod y ddadl hon, felly i ategu hynny, roeddwn am ganolbwyntio ar yr hyn a oedd gan sefydliadau'r trydydd sector i'w ddweud am yr hyn y gellid ei wneud i helpu i wella bywydau pobl a lleddfu ergyd dementia.

Mae Cymdeithas Alzheimer Cymru yn amcangyfrif bod tua 50,000 o bobl yng Nghymru yn byw gyda dementia, a dim ond amcan yw hwn gan mai dim ond 50 y cant yw'r gyfradd ddiagnosis bresennol, fel y clywsom. Disgwylir i'r ffigur hwnnw ddyblu erbyn 2050. Mae cael darlun mor anfanwl o ddementia yng Nghymru yn golygu nad yw llawer o bobl yn cael y cymorth y maent ei angen neu'n ei haeddu. Mae hefyd yn golygu bod llawer sy'n cael cymorth yn ei gael yn hwyrach nag y dylent, gan arwain at ganlyniadau gwaeth i bawb dan sylw.

Mae tystiolaeth anecdotaidd yn awgrymu bod tua 4,000 o bobl yng Nghymru yn aros am asesiad gan y gwasanaeth asesu cof oherwydd ôl-groniad COVID. Yn ogystal â diagnosis gwell a chynharach, mae Cymdeithas Alzheimer Cymru o blaid arsyllfa ddata dementia genedlaethol, fel y clywsom gan Luke yn gynharach, i gasglu, dadansoddi a lledaenu gwybodaeth am ddementia i'r holl asiantaethau a darparwyr gwasanaethau sydd angen data cywir i'w helpu i gynllunio a darparu gwasanaethau dementia ledled Cymru.

Mae llawer o deuluoedd sydd â phrofiad o ddementia yn gwybod bod baich gofal yn aml yn syrthio arnynt hwy. Gwyddom o'r cyfyngiadau symud cyntaf o ganlyniad i'r coronafeirws fod teulu a ffrindiau wedi treulio 92 miliwn o oriau ychwanegol yn gofalu am anwyliaid â dementia. Ers i'r pandemig ddechrau, amcangyfrifir bod gofalwyr di-dâl wedi darparu gwerth £135 biliwn o ofal ledled y DU. Mae gofalwyr di-dâl wedi cael eu cymryd yn ganiataol, ond ar ba gost iddynt hwy? Ni all hyn barhau. 

Mae'r pandemig wedi dwysáu'r anawsterau presennol i gael gafael ar wasanaethau cymorth priodol, asesiadau gofalwyr a gofal seibiant. Mae'r ffaith bod y system gofal cymdeithasol wedi'i thanariannu ers cyhyd wedi gadael llawer o bobl heb unman i droi. Fe waethygodd symptomau dementia i lawer oherwydd diffyg cymorth arbenigol yn ystod y pandemig. Mae'n hanfodol ein bod yn dysgu'r gwersi o'r pandemig. Amlygodd y pandemig y diffygion yn y system, ac mae'n hollbwysig fod y rhai sydd â'r cyfrifoldeb a'r pŵer i ailadeiladu'r system mewn sefyllfa well i ymdrin â'r mathau o straen eithafol a welsom dros y 18 mis diwethaf.

Trof yn awr at y system gofal cymdeithasol yng Nghymru—mater rwyf wedi'i godi eisoes yr wythnos hon gyda'r Prif Weinidog, yn ystod cwestiynau i'r Prif Weinidog, oherwydd gweithredoedd Cyngor Bwrdeistref Sirol Caerffili a reolir gan y Blaid Lafur a'r cynlluniau dinistriol ar gyfer gofal cymdeithasol i oedolion anabl. Mae cymaint i'w wella, a hyd nes y gwelwn bolisïau radical yn y maes hwn, bydd cleifion, eu teuluoedd a'r staff sy'n gweithio yn y sector hwn yn parhau i ddioddef. Dylai'r newid radical hwnnw fod ar ffurf uno gofal cymdeithasol a gofal iechyd. Rydym wedi bod yn galw am hyn ers bron i ddegawd, ac eto nid yw i'w weld damaid yn nes. Pe bai gofal yn rhad ac am ddim lle mae ei angen a phe bai newid diwylliant a fyddai'n golygu bod gweithwyr gofal yn cael eu parchu a'u gwerthfawrogi o ran cyflog ac amodau, byddai newid sylweddol i weithwyr yn y sector, a hefyd i'r cleifion sydd angen y gwasanaeth hanfodol hwn. Byddai uno nid yn unig o fudd i'r rhai â dementia, ond i bawb sydd angen gofal cymdeithasol. Rwy'n annog y Llywodraeth i wneud yr hyn sy'n iawn i bobl Cymru. Diolch.

16:10

I would like to declare an interest, as I am the chair for Brynawel Rehab Wales. 

I am pleased to have signed this motion for debate and thank you for calling me to speak this afternoon. Dementia is a cruel disease: cruel for the individual and for their families. It is also one that is going to place more pressure on public services to reform to meet people’s needs, where higher quality, more adaptable care will be needed as more people face this illness.

We are ageing. Dementia is on the increase, and to live a good life becomes a big challenge—a challenge we must meet. Our motion rightly calls for the need to ensure an accurate diagnosis of someone's condition and the right package of support to be identified quickly. We must also recognise that around one in 10 people with dementia have some form of alcohol-related brain damage—that is called ARBD—especially in younger people under the age of 65, where ARBD affects about one in eight people. It is reversible and has a better prognosis if diagnosed early.

The Welsh Government's dementia action plan for Wales expires next year, and whilst I welcome many of the sentiments and the commitments from here on in, we need to be more ambitious in how we provide a good quality of life for those with dementia. The plan said that because of the actions contained within it, more people would be diagnosed earlier, enabling them to plan and to access early support and care if needed. I look forward to the Minister outlining how this plan has worked for individuals and what evidence there is that more people have been diagnosed earlier.

When people are diagnosed, some experience a fear of what it might mean for them. Many people want to be cared for at home, close to their families and neighbours, remaining part of the community. This is something we all value, and for those older people with dementia, we can never underestimate the importance of family and familiarity with surroundings and locality. Sadly, many people end up in a care home, not because their condition cannot be responded to in their own homes, but because it becomes a matter of finance. For some people it's not about what is best for them, but best for the state and the convenience of others. That saddens me and we need to think more creatively in helping people to remain at home for longer.

Our care sector is struggling, and the pandemic has exposed weaknesses in our ability to sustain a sector based on high quality. The First Minister has previously campaigned on a policy of shifting care provision towards the not-for-profit sector, to realise more investment. This is sensible, but we need to think about what types of homes we build, how they are designed, located, and connected.

It's also about the service we provide, the lives and daily experiences we can support. The Government's plan rightly talks about developing links between homes and the community, but we need to pause and reimagine what these homes should look like in the future, and the environment that they provide. It is also about the way that families can remain involved in their loved ones' care and in their lives. 

I would like to see a faster pace in securing the integration of services, including health, social care and housing partners. Fundamentally, however, we need to work through how we build the capacity in care to respond to the likely increase in those who will live with dementia into older age. We need to understand from people and their families about the sorts of things that will make a difference to them, what matters to them in their lives and how we, together, can help them achieve it. I would like an assurance this afternoon that there has been some progress and a commitment to be more ambitious in how we approach the delivery of care and services for those with dementia. Thank you.

Hoffwn ddatgan buddiant, gan fy mod yn gadeirydd Brynawel Rehab Wales. 

Rwy'n falch o fod wedi cefnogi'r cynnig hwn i'w drafod a diolch am fy ngalw i siarad y prynhawn yma. Mae dementia yn glefyd creulon: creulon i'r unigolyn ac i'w teuluoedd. Mae hefyd yn un a fydd yn rhoi mwy o bwysau ar wasanaethau cyhoeddus i ddiwygio er mwyn diwallu anghenion pobl, lle bydd angen gofal mwy hyblyg o ansawdd gwell wrth i fwy o bobl wynebu'r salwch hwn.

Rydym yn heneiddio. Mae dementia ar gynnydd, ac mae byw bywyd da yn dod yn her fawr—yn her y mae'n rhaid inni ei goresgyn. Mae ein cynnig yn galw'n briodol am yr angen i sicrhau diagnosis cywir o gyflwr rhywun a sicrhau bod y pecyn cymorth cywir ar gael yn gyflym. Mae'n rhaid inni gydnabod hefyd fod gan oddeutu un o bob 10 o bobl â dementia ryw fath o niwed i'r ymennydd yn gysylltiedig ag alcohol—a elwir yn ARBD—yn enwedig mewn pobl iau o dan 65 oed, lle mae ARBD yn effeithio ar tua un o bob wyth o bobl. Gellir ei wrthdroi a cheir gwell prognosis os ceir diagnosis cynnar.

Mae cynllun gweithredu Cymru ar gyfer dementia yn dod i ben y flwyddyn nesaf, ac er fy mod yn croesawu llawer o'r teimladau a'r ymrwymiadau hyd yma, mae angen inni fod yn fwy uchelgeisiol er mwyn gallu sicrhau bywyd o ansawdd da i bobl â dementia. Oherwydd y camau gweithredu sydd wedi'u cynnwys ynddo, roedd y cynllun yn dweud y byddai mwy o bobl yn cael diagnosis cynharach gan eu galluogi i gynllunio a chael gafael ar gymorth a gofal cynnar pe bai angen. Edrychaf ymlaen at weld y Gweinidog yn amlinellu sut y mae'r cynllun hwn wedi gweithio i unigolion a pha dystiolaeth sy'n dangos bod mwy o bobl wedi cael diagnosis yn gynharach.

Pan gaiff pobl ddiagnosis, mae rhai'n ofni'r hyn y gallai ei olygu iddynt hwy. Mae llawer o bobl eisiau gofal gartref, yn agos at eu teuluoedd a'u cymdogion, gan barhau i fod yn rhan o'r gymuned. Mae hyn yn rhywbeth yr ydym i gyd yn ei werthfawrogi, ac i bobl hŷn â dementia, ni allwn fyth danbrisio pwysigrwydd teulu a phwysigrwydd bod yn gyfarwydd â'r hyn sydd o'n cwmpas a'n hardal leol. Yn anffodus, mae llawer o bobl yn gorfod mynd i gartref gofal yn y pen draw, nid am na ellir ymateb i'w cyflwr yn eu cartrefi eu hunain, ond oherwydd problemau cyllid. I rai pobl, nid yw'n ymwneud â'r hyn sydd orau iddynt hwy, ond yn hytrach yr hyn sydd orau i'r wladwriaeth a chyfleustra pobl eraill. Mae hynny'n peri tristwch imi ac mae angen inni feddwl yn fwy creadigol ynglŷn â helpu pobl i aros gartref am fwy o amser.

Mae ein sector gofal yn ei chael hi'n anodd, ac mae'r pandemig wedi amlygu gwendidau yn ein gallu i gynnal sector o ansawdd uchel. Mae'r Prif Weinidog wedi ymgyrchu'n flaenorol ar bolisi o symud darpariaeth gofal tuag at y sector dielw, er mwyn rhyddhau mwy o fuddsoddiad. Mae hyn yn synhwyrol, ond mae angen inni feddwl am ba fathau o gartrefi a adeiladwn, sut y cânt eu cynllunio, eu lleoli a'u cysylltu.

Mae hefyd yn ymwneud â'r gwasanaeth a ddarparwn, y bywydau a'r profiadau dyddiol y gallwn eu cefnogi. Mae cynllun y Llywodraeth yn sôn yn briodol am ddatblygu cysylltiadau rhwng cartrefi a'r gymuned, ond mae angen inni oedi ac ailfeddwl sut y dylai'r cartrefi hyn edrych yn y dyfodol, a'r amgylchedd y maent yn ei ddarparu. Mae hefyd yn ymwneud â'r ffordd y gall teuluoedd barhau i fod yn rhan o ofal a bywydau eu hanwyliaid. 

Hoffwn weld gwasanaethau'n cael eu hintegreiddio yn gyflymach, gan gynnwys partneriaid iechyd, gofal cymdeithasol a thai. Yn y bôn, fodd bynnag, mae angen inni weithio drwy'r ffordd yr ydym yn adeiladu capasiti mewn gofal i ymateb i'r cynnydd tebygol yn y rhai a fydd yn byw gyda dementia pan fyddant yn hŷn. Mae angen inni ddysgu gan bobl a'u teuluoedd am y mathau o bethau a fydd yn gwneud gwahaniaeth iddynt hwy, yr hyn sy'n bwysig iddynt hwy yn eu bywydau a sut y gallwn ni, gyda'n gilydd, eu helpu i gael hynny. Hoffwn gael sicrwydd y prynhawn yma y bu rhywfaint o gynnydd ac ymrwymiad i fod yn fwy uchelgeisiol yn y modd yr awn ati i ddarparu gofal a gwasanaethau i bobl â dementia. Diolch.

16:15

Clearly, there is real resonance across the Chamber in term of what people are saying. I've been here with my pen, actually, striking out quite a bit of what I'm going to say, you'll be very pleased to hear, Dirprwy Lywydd. I also want to acknowledge that many of us in this Senedd have been directly affected by dementia. My mother actually died of dementia and my father died of Alzheimer's. I want to pay tribute to all of those who cared for all of our family, and my mum and dad, up in north Wales; thank you—diolch yn fawr iawn ichi gyd.

It is extremely complex, attempting to reduce the number of cases of dementia. Many of them are undiagnosed, due to those challenges right now as well in COVID, so I do welcome this debate that, Luke, you've brought forward—thank you—as an opportunity to reaffirm our collective commitment to this important issue.

I would also welcome clarification from the Deputy Minister, as has been said, as to whether the further dementia action plan will be extended beyond 2022, and look forward to that, as has been said, being more ambitious, in terms of focused improvement in dementia care in Wales.

I want to say a little bit as well about dementia in rural areas. Support in rural areas for dementia is particularly challenging.

Yn amlwg, mae pobl ar draws y Siambr yn uniaethu â'r hyn y mae pobl yn ei ddweud. Rwyf wedi bod yma gyda fy meiro yn rhoi llinell drwy gryn dipyn o'r hyn yr oeddwn am ei ddweud, byddwch yn falch iawn o glywed, Ddirprwy Lywydd. Rwyf innau hefyd eisiau cydnabod bod dementia wedi effeithio'n uniongyrchol ar lawer ohonom yn y Senedd hon. Bu farw fy mam o ddementia a bu farw fy nhad o glefyd Alzheimer. Rwyf eisiau talu teyrnged i bawb a ofalodd am ein teulu i gyd, a fy rhieni, i fyny yng ngogledd Cymru; diolch yn fawr iawn i chi i gyd.

Mae ceisio lleihau nifer yr achosion o ddementia yn hynod o gymhleth. Mae llawer ohonynt heb gael diagnosis, oherwydd yr heriau sy'n ein hwynebu yn sgil COVID ar hyn o bryd, felly rwy'n croesawu'r ddadl hon a gyflwynwyd gennych chi, Luke—diolch—fel cyfle i ailddatgan ein hymrwymiad cyfunol i'r mater pwysig hwn.

Byddwn hefyd yn croesawu eglurhad gan y Dirprwy Weinidog, fel y dywedwyd, ynglŷn ag a fydd y cynllun gweithredu ar gyfer dementia yn cael ei ymestyn y tu hwnt i 2022, ac edrychaf ymlaen at weld hwnnw, fel y dywedwyd, yn fwy uchelgeisiol, o ran gwelliant â ffocws mewn gofal dementia yng Nghymru.

Rwyf hefyd eisiau sôn rhywfaint am ddementia mewn ardaloedd gwledig. Mae cymorth dementia mewn ardaloedd gwledig yn arbennig o heriol.

Thank you very much indeed. On Monday, Darren Millar and I visited the Carers Trust North Wales Crossroads Care Services at their new north Wales dementia centre in north Wales. We heard that this is unique in Wales, contracted and funded via Betsi Cadwaladr health board but run on a charitable basis. We heard about their plans to create a best-practice hub in central Wales, hopefully with satellite hubs in the east and west. Will you join me in urging the Welsh Government to look at this as a best-practice model? 

Diolch yn fawr iawn. Ddydd Llun, ymwelodd Darren Millar a minnau â Gwasanaethau Gofal Croesffyrdd Ymddiriedolaeth Gofalwyr Gogledd Cymru yn eu canolfan ddementia newydd yng ngogledd Cymru. Clywsom fod hon yn unigryw yng Nghymru, wedi'i chontractio a'i hariannu drwy fwrdd iechyd Betsi Cadwaladr ond yn cael ei rhedeg ar sail elusennol. Clywsom am eu cynlluniau i greu hyb arferion gorau yng nghanolbarth Cymru, gyda hybiau lloeren yn y dwyrain a'r gorllewin. A wnewch chi ymuno â mi i annog Llywodraeth Cymru i edrych ar hwn fel model arfer gorau?

Thank you, Mark; thank you for that intervention. Of course I will join with you; anything that improves and enhances the delivery of services to both those who suffer from dementia and their carers in a rural area such as Mid and West Wales—I'd be very happy to join with you and others in supporting that moving forward.

Over 17,000 people are affected by dementia in rural Wales, yet there are huge difficulties in accessing specialist support. Poor public transport networks in rural areas lead to social isolation and loneliness for those affected, as they are unable to access those specialist services.

As we've also heard, it's really important that carers must not be forgotten as part of this debate too. Difficulties in accessing respite care, especially, once again, in rural areas, makes carers' lives more challenging as they struggle with the pressures of caring responsibilities and a shrinking support network after COVID. And there is the embarrassment and sometimes shame that can come with a diagnosis or the potential of a diagnosis of Alzheimer's and dementia, and I can speak about that as somebody personally affected.

The work that our unpaid carers do is underestimated, and it's important that we properly support their work. My party has proposed a £1,000 increase in the carers allowance in order to ensure that we recognise their contribution, and I'm sure that others also want to ensure that that contribution is recognised.

I finish once again by thanking Luke—diolch yn fawr iawn ichi—for bringing forward this debate, and I hope that we can all work across parties to ensure that there is dignity for those we love, for their carers, and continued gratitude and the right rewards and recognition for the staff who look after them so expertly. Thank you—diolch yn fawr iawn.

Diolch, Mark; diolch am yr ymyriad hwnnw. Wrth gwrs, fe wnaf ymuno â chi; unrhyw beth sy'n gwella gwasanaethau ac yn gwella'r modd y darperir gwasanaethau i'r rhai sy'n dioddef o ddementia a'u gofalwyr mewn ardal wledig fel Canolbarth a Gorllewin Cymru—byddwn yn hapus iawn i ymuno â chi ac eraill i gefnogi hynny wrth symud ymlaen.

Mae dementia yn effeithio ar dros 17,000 o bobl yng nghefn gwlad Cymru, ond ceir anawsterau enfawr wrth geisio defnyddio cymorth arbenigol. Mae rhwydweithiau trafnidiaeth gyhoeddus gwael mewn ardaloedd gwledig yn arwain at ynysigrwydd cymdeithasol ac unigrwydd i'r rhai yr effeithir arnynt, gan nad ydynt yn gallu gwneud defnydd o'r gwasanaethau arbenigol hynny.

Fel y clywsom hefyd, mae'n bwysig iawn nad ydym yn anghofio am ofalwyr yn rhan o'r ddadl hon hefyd. Mae anawsterau wrth geisio cael gofal seibiant, yn enwedig mewn ardaloedd gwledig unwaith eto, yn gwneud bywydau gofalwyr yn fwy heriol wrth iddynt frwydro gyda phwysau cyfrifoldebau gofalu a rhwydwaith cymorth sy'n crebachu ar ôl COVID. A gall fod embaras a chywilydd weithiau ynghlwm wrth ddiagnosis neu'r posibilrwydd o ddiagnosis o glefyd Alzheimer a dementia, a gallaf siarad am hynny fel rhywun yr effeithiwyd arni'n bersonol.

Mae'r gwaith y mae ein gofalwyr di-dâl yn ei wneud yn cael ei dangyfrif, ac mae'n bwysig ein bod yn cefnogi eu gwaith yn briodol. Mae fy mhlaid wedi cynnig cynnydd o £1,000 yn y lwfans gofalwr er mwyn sicrhau ein bod yn cydnabod eu cyfraniad, ac rwy'n siŵr fod eraill hefyd eisiau sicrhau bod y cyfraniad hwnnw'n cael ei gydnabod.

Rwy'n gorffen unwaith eto drwy ddiolch i Luke—diolch yn fawr iawn ichi—am gyflwyno'r ddadl hon ac rwy'n gobeithio y gallwn i gyd weithio ar draws y pleidiau i sicrhau urddas i'r rhai rydym yn eu caru, i'w gofalwyr, a gwerthfawrogiad parhaus a'r gwobrau a'r gydnabyddiaeth gywir i'r staff sy'n edrych ar eu holau mor fedrus. Diolch yn fawr iawn.

16:20

Rwy'n falch o gael y cyfle i gyfrannu i’r ddadl heddiw, ac rwy’n diolch i’m cyd-Aelod Plaid Cymru dros Orllewin De Cymru, Luke Fletcher, am godi’r mater pwysig hwn am yr angen i ddatblygu a gwella dulliau diagnostig ac ariannu cymorth er mwyn cefnogi’r degau o filoedd o bobl yng Nghymru sydd wedi’i heffeithio gan bob math o ddementia. Rwy’n dweud degau o filoedd, achos fel rŷn ni wedi clywed, yn hytrach na ffigur pendant, y gwir yw dŷn ni ddim yn siŵr o’r union nifer. Yn ôl Cymdeithas Alzheimer's Cymru, mae hanner yr 50,000 o bobl maen nhw’n meddwl sy’n byw gyda dementia yng Nghymru heb ddiagnosis. Bu farw fy nhad o glefyd Alzheimer chwe blynedd yn ôl. Roedd e’n un o’r rhai na chafodd ddiagnosis na’r cymorth meddygol nac ymarferol am gyfnod rhy hir, ac, yn wir, hyd yn oed wedi iddo gael diagnosis, bu’n rhaid i fy mam ymdopi â’r hyn mae hi’n ei ddisgrifio fel proses anodd—mor anodd, rhy anodd—o ganfod gwybodaeth a chael mynediad at gymorth clinigol ac ymarferol. Mae’r disgwyliadau o a’r gofynion ar ofalwyr di-dâl yn hyn o beth, pobl sy’n aml yn fregus ac ar ben eu tennyn yn emosiynol ac yn gorfforol, yn gwbl afresymol ac yn creu gofid, pryder a rhwystredigaeth. Mae angen sicrhau system llawer gwell o ddarparu gwasanaethau dementia a'r cymorth cywir i bobl sy’n byw gyda dementia a’r rhai sy’n gofalu amdanynt.

O wybod yr hyn aeth mam a fy nhad drwyddo, yr anawsterau y profon ni fel teulu o ran cael mynediad at wasanaethau cefnogaeth a’r asesiadau oedd eu hangen i gyrchu’r gefnogaeth honno, gallaf ddychmygu yn gwmws pa mor ofnadwy mae’r cyfnod COVID wedi effeithio ar sefyllfa sydd eisoes yn annerbyniol i lawer gormod o bobl. Mae 4,000 o bobl, yn ôl Cymdeithas Alzheimer's Cymru, yn aros am asesiad cof tyngedfennol ac allweddol sy’n agor y drws at driniaethau a chymorth. Rwy’n cefnogi galwad Coleg Brenhinol y Seiciatryddion yng Nghymru bod angen cyllid penodol i gynyddu capasiti a sicrhau hygyrchedd cyfartal i isadeiledd diagnostig a chreu llwybr clinigol llawer gwell o ran cael mynediad at driniaethau.

Yn ystod y pandemig hefyd fe ddwysaodd y gofyn ar ofalwyr di-dâl, fel rŷn ni wedi’i glywed gan Jenny Rathbone ac eraill, ac effaith y cyfnod clo yma wedi gwaethygu symptomau dementia a’r diffyg buddsoddiad cywilyddus yn ein system gofal cymdeithasol, gan adael pobl heb y gefnogaeth oedd ei hangen arnyn nhw. Gadawyd ein cartrefi gofal, ble mae cymaint o bobl sy’n byw gyda dementia yn byw, yn agored lled y pen i’r pandemig. Mae hynny yn sgandal y bydd angen i Lywodraeth Cymru ateb amdano. Ond mae angen gweithredu nawr i geisio cynnau fflam o obaith yn y cyfnod tywyll hwn sydd wedi effeithio’n anghymesur ar bobl â dementia.

I am pleased to contribute to today's debate, and I thank my fellow Member from Plaid Cymru for South Wales West, Luke Fletcher, for raising this important issue about the need to develop and improve diagnostic approaches and to fund support in order to support the tens of thousands of people in Wales affected by all kinds of dementia. I say tens of thousands, because, as we've heard, rather than a specific figure, the truth is we don't know the exact number. According to the Alzheimer's Society Wales, more than half of the 50,000 people suffering from dementia are undiagnosed. My father died of Alzheimer's six years ago. He was one of the ones who didn't get a diagnosis or the medical or practical support for too long, and, indeed, even after he was diagnosed, my mother had to cope with what she described as a very difficult process—such a difficult process, too difficult—in terms of finding information and having access to clinical support and practical support. The expectations and the requirements of unpaid carers in this sense, people who are often vulnerable and at the end of their tether emotionally and physically, are unreasonable and create great frustration and concern. We need to create a much better system of providing dementia services and the correct support for people living with dementia and those who care for them.

Knowing what my parents went through, the difficulties that we experienced as a family in terms of having access to support services and the assessments that were needed to access that support, I can imagine entirely how terrible the COVID period is and the impact that it has already had on an unacceptable situation for too many people. Four thousand people, according to the Alzheimer's Society, are waiting for a vital memory assessment that opens the door to treatments and support. I support the call of the Royal College of Psychiatrists in Wales that specific funding is needed to increase capacity and to ensure equitable access to diagnostic infrastructure and to create a clinical pathway that's much better in terms of access to treatments.

During the pandemic as well there were great demands on unpaid carers, as Jenny Rathbone and others said, and the lockdown has exacerbated the symptoms of dementia and the terrible lack of investment in our social care system, leaving people without the support that they needed. Our care homes, where so many people who live with dementia live, they were left wide open to the pandemic. That is a scandal that the Welsh Government will need to account for. But we need action now to try and light the flame of hope in this very dark period, which has had a disproportionate impact on people with dementia.

Due to the complex nature of dementia, the need for quality, long-term data is high, and I am therefore glad to support the call in the motion for the Welsh Government to establish a national dementia data observatory to improve the planning and delivery of dementia services. As a former staff member, I'm proud that Swansea University in my region is playing a key role in world-leading multi-disciplinary dementia research. We have expertise here in Wales that we can and must develop further. Unfortunately, too many of you will, like me, know first hand why this motion is important. You can never ever be prepared for the effect dementia will have on you when it strikes your family, but we as a nation can be more ready, armed with knowledge, with proper support and with care.

Oherwydd natur gymhleth dementia, mae angen mawr am ddata hirdymor o ansawdd, ac felly rwy'n falch o gefnogi'r alwad yn y cynnig i Lywodraeth Cymru sefydlu arsyllfa ddata dementia genedlaethol i wella'r gwaith o gynllunio a darparu gwasanaethau dementia. Fel cyn-aelod o staff, rwy'n falch fod Prifysgol Abertawe yn fy rhanbarth yn chwarae rhan allweddol mewn ymchwil dementia amlddisgyblaethol sy'n arwain y byd. Mae gennym arbenigedd yma yng Nghymru y gallwn ac y mae'n rhaid inni ei ddatblygu ymhellach. Yn anffodus, bydd gormod ohonoch, fel minnau, yn gwybod o brofiad pam y mae'r cynnig hwn yn bwysig. Ni allwch byth fod yn barod am yr effaith y bydd dementia yn ei chael arnoch pan fydd yn taro eich teulu, ond gallwn ni fel cenedl fod yn fwy parod, wedi'n harfogi â gwybodaeth, cymorth priodol a gofal.

Pan ges i fy ethol, fe ddwedais wrth Beti George, a gollodd ei gwr, David Parry-Jones, i dementia, y byddwn yn gwneud popeth posib i wella cefnogaeth i bobl fel hi a’i gwr. ‘Digon o siarad wedi bod yn y Senedd, Sioned’, meddai hi, ‘Mae angen gweithredu.’

When I was elected, I told Beti George, who lost her husband, David Parry-Jones, to dementia, that I would do everything possible to improve the support for people like her and her husband. 'There's been plenty of talk in the Senedd, Sioned', she said. 'We need action.'

I would like to place on record my thanks to Luke Fletcher for going around seeking support for this debate today, and I was really proud to co-submit.

Hoffwn gofnodi fy niolch i Luke Fletcher am fynd o gwmpas yn gofyn am gefnogaeth i'r ddadl hon heddiw, ac roeddwn yn falch iawn o'i chyd-gyflwyno.

Now, there is no denying that the COVID-19 pandemic has had a massive detrimental impact on people living with and affected by some form of dementia. Ninety-five per cent of carers, in a survey conducted by the Alzheimer's Society, reported a negative impact on their mental or physical health. And really sadly—you know, it's hard to read these statistics out, but over a quarter of people who died with COVID-19 from March to June 2020 in the UK had dementia. So, it does bother me when the dementia action plan for Wales states:

'We need to further develop the links between care homes and community services and will expect the dementia "teams around the individual" to provide specialist and regular in-reach support to care homes. We are also encouraging GP practices to offer a new enhanced service for residential and nursing care in Wales.'

Now, that stemmed from—. Seventy-five per cent of care homes surveyed said that it's difficult because GPs are reluctant to actually visit residents there. So, the evidence indicates that care homes have not been receiving an enhanced service from GPs. So, I will be pleased to learn what steps the Welsh Government will take to address this.

This month, Meddyg Care has become the first care home group to establish an admiral nurse service in Wales. So, while other organisations have dementia advisers, who offer valuable guidance to people with the condition and their families, admiral nurses go beyond advice—they offer comprehensive specialist support and expertise for families and those living with the complexities of dementia. And reading on, I was further surprised to find that there are no admiral nurses in north Wales. So, Minister, I just wonder what review you could do as a Government to maybe help registered nurses become admiral nurses. This would be in line with the following outcome in the dementia action plan that says:

'Staff have the skills to help them identify people with dementia and to feel confident and competent in supporting individual's needs post-diagnosis.'

Admiral nurses can also help unpaid carers, as such nurses can equip them with stress-management techniques and coping strategies that can then help to make contact with respite services and provide specialist carer education and training. In fact, really, we shouldn't be seeing any delays now in implementing any steps that might see greater support offered to unpaid carers.

The sad thing is that 40 per cent of those feel unable to manage their caring responsibilities. Seventy-two per cent have not had any break during the COVID-19 pandemic, and 73 per cent have reported being exhausted as a result of caring during the pandemic. So, I agree with Carers Wales, Age UK, Carers Trust, Motor Neurone Disease Association, Oxfam GB and Rethink Mental Illness, who have called on the Welsh Government to ensure that our unpaid carers providing significant hours of care to patients with dementia—that they get the breaks they need.

Now, whilst I welcome the fact that the Welsh Government is providing £3 million this financial year to support emergency respite care and the development of a short breaks fund, I am aware that some unpaid carers are taking on further responsibilities. So, again, it's all down to this data—this important data we need—so that we can actually look—or you can look, as a Government—at how you can alleviate the pressures that they are feeling.

Finally, as Alzheimer's Society Cymru have highlighted, Wales is actually in a unique place, with access to dementia-specific funding and skilled researchers in the field. In addition to encouraging researchers to apply for funding under the dementia action plan, I want to see Welsh Government go further, such as by funding research into developing accurate diagnostic tools to ensure that people who receive a diagnosis of dementia can access the correct support immediately post diagnosis. I want to see the establishment of a national dementia data observatory, and also to ensure that post-diagnostic support for all types of dementia across Wales is funded.

I encourage you all to join with Luke Fletcher by backing what is an admirable motion. Thank you.

Nawr, ni ellir gwadu bod pandemig COVID-19 wedi cael effaith andwyol enfawr ar bobl sy'n byw gyda dementia o ryw fath ac wedi'u heffeithio ganddo. Mewn arolwg a gynhaliwyd gan Gymdeithas Alzheimer, adroddodd 95 y cant o ofalwyr eu bod wedi dioddef effaith negyddol ar eu hiechyd meddwl neu gorfforol. Ac yn anffodus iawn—wyddoch chi, mae'n anodd darllen yr ystadegau hyn yn uchel, ond roedd dros chwarter y bobl a fu farw gyda COVID-19 rhwng mis Mawrth a mis Mehefin 2020 yn y DU yn dioddef o dementia. Felly, mae'n fy mhoeni pan fydd cynllun gweithredu Cymru ar gyfer dementia yn datgan:

'Mae angen inni feithrin cysylltiadau pellach rhwng cartrefi gofal a gwasanaethau cymunedol, a byddwn yn disgwyl i’r timau dementia ‘o amgylch yr unigolyn’ ddarparu cymorth arbenigol a rheolaidd i gartrefi gofal. Rydym hefyd yn annog meddygfeydd teulu i gynnig gwasanaeth newydd gwell ar gyfer gofal preswyl a nyrsio yng Nghymru.'

Nawr, deilliodd hynny—. Dywedodd 75 y cant o'r cartrefi gofal a holwyd ei bod yn anodd am fod meddygon teulu'n amharod i ymweld â phreswylwyr yno. Felly, mae'r dystiolaeth yn dangos nad yw cartrefi gofal wedi bod yn cael gwasanaeth gwell gan feddygon teulu. Felly, byddai'n dda gennyf glywed pa gamau y bydd Llywodraeth Cymru yn eu cymryd i fynd i'r afael â hyn.

Y mis hwn, Meddyg Care yw'r grŵp cartref gofal cyntaf i sefydlu gwasanaeth nyrsys admiral yng Nghymru. Felly, er bod gan sefydliadau eraill gynghorwyr dementia, sy'n cynnig arweiniad gwerthfawr i bobl â'r cyflwr a'u teuluoedd, mae nyrsys admiral yn mynd y tu hwnt i gyngor—maent yn cynnig cymorth ac arbenigedd arbenigol cynhwysfawr i deuluoedd a'r rhai sy'n byw gyda chymhlethdodau dementia. Ac wrth ddarllen ymlaen, cefais fy synnu ymhellach o weld nad oes nyrsys admiral yng ngogledd Cymru. Felly, Weinidog, tybed pa adolygiad y gallech ei wneud fel Llywodraeth i helpu nyrsys cofrestredig i ddod yn nyrsys admiral. Byddai hyn yn cyd-fynd â'r canlyniad canlynol yn y cynllun gweithredu ar gyfer dementia sy'n dweud:

'Mae gan staff y sgiliau i’w helpu i adnabod pobl â dementia a theimlo’n ddigon hyderus a chymwys i gefnogi anghenion yr unigolion ar ôl cael diagnosis.'

Gall nyrsys admiral helpu gofalwyr di-dâl hefyd, gan y gall nyrsys o'r fath eu harfogi â thechnegau rheoli straen a strategaethau ymdopi a all wedyn helpu i'w cysylltu â gwasanaethau seibiant a darparu addysg a hyfforddiant arbenigol i ofalwyr. Yn wir, mewn gwirionedd, ni ddylem fod yn gweld oedi yn awr cyn gweithredu unrhyw gamau a allai arwain at gynnig mwy o gymorth i ofalwyr di-dâl.

Y peth trist yw bod 40 y cant o'r rheini'n teimlo na allant reoli eu cyfrifoldebau gofalu. Nid yw 72 y cant wedi cael unrhyw seibiant yn ystod pandemig COVID-19, ac mae 73 y cant wedi dweud eu bod wedi gorflino o ganlyniad i ofalu yn ystod y pandemig. Felly, rwy'n cytuno â Gofalwyr Cymru, Age UK, Ymddiriedolaeth y Gofalwyr, Cymdeithas Clefyd Niwronau Motor, Oxfam GB a Rethink Mental Illness, sydd wedi galw ar Lywodraeth Cymru i sicrhau bod ein gofalwyr di-dâl sy'n darparu oriau sylweddol o ofal i gleifion â dementia yn cael y seibiannau sydd eu hangen arnynt.

Nawr, er fy mod yn croesawu'r ffaith bod Llywodraeth Cymru yn darparu £3 miliwn y flwyddyn ariannol hon i gefnogi gofal seibiant brys a datblygu cronfa seibiant byr, rwy'n ymwybodol fod rhai gofalwyr di-dâl yn ymgymryd â chyfrifoldebau pellach. Felly, unwaith eto, mae'n ymwneud â'r data—y data pwysig y mae ei angen arnom—fel y gallwn edrych, mewn gwirionedd—neu gallwch chi fel Llywodraeth edrych—ar sut y gallwch leddfu'r pwysau y maent yn ei deimlo.

Yn olaf, fel y mae Cymdeithas Alzheimer Cymru wedi nodi, mae Cymru mewn sefyllfa unigryw, gyda chyllid penodol ar gyfer dementia at ei defnydd ac ymchwilwyr medrus yn y maes. Yn ogystal ag annog ymchwilwyr i wneud cais am gyllid o dan y cynllun gweithredu ar gyfer dementia, rwyf eisiau gweld Llywodraeth Cymru yn mynd ymhellach, drwy ariannu ymchwil i ddatblygu dulliau diagnostig manwl i sicrhau y gall pobl sy'n cael diagnosis o ddementia gael cymorth cywir ar unwaith ar ôl cael diagnosis. Rwyf eisiau gweld arsyllfa ddata dementia genedlaethol yn cael ei sefydlu, ac rwyf hefyd eisiau sicrhau bod cymorth ôl-ddiagnostig yn cael ei ariannu ar gyfer pob math o ddementia ledled Cymru.

Rwy'n eich annog chi i gyd i ymuno â Luke Fletcher drwy gefnogi'r cynnig clodwiw hwn. Diolch.

16:30

The human mind is a precious and vulnerable thing. We live with our memories and when we are robbed of them and a condition like dementia takes hold, it can be cruel and debilitating. As we've heard, it's estimated that 50,000 people in Wales are living with dementia, but it affects not just individuals, but entire families who have to deal with grief and loss every day, even though their loved one is sitting in front of them. 

My grandma, Doreen, had dementia. She lived into her hundred-and-first year, but the final years of her life were taken from her gradually, piece by piece. She'd been a keen cook and baker and she was baking Welsh cakes on her baking stone well into her ninety-eighth year, but she'd forget to add the sugar or the salt or leave them on the bakestone a moment too long. Those were some of the first signs.

She used to sew and crochet and she'd delight in telling people that when my father was little, she'd made his entire school uniform, even down to the grammar school blazer, with the barathea material she'd bought in Pontypridd market, and she'd bought the school badge and sewed it on. But that solace of sewing and using her hands had escaped her more and more in her final years. The postman would see her in the window, sitting there, no longer sewing, but looking out and watching the world go by.

My grandma loved to walk. When my sister and I were little, we'd go on walks on Nelson mountain, picking blackberries and blueberries, but more and more, as she got further into her 90s and the dementia was firming its grip, she'd think that she could walk further than she could, and would keep on walking on the uneven paths near her home, being totally oblivious to the danger of falling. I remember her calling my parents' house one day and I'd answered it and she asked me, 'Why is it that I can't do all of the things that I used to do?', and she wished that she could walk and walk. She'd get frustrated and she'd be lonely, and even though my parents visited her every day, as well as carers, she'd feel sad and forget that they'd been. 

When her condition deteriorated, she agreed that she'd be more comfortable and more safe in a home, though she did still fall, and after one fall, she went to Prince Charles Hospital with my mother and she was kept—a lady in her nineties; 99 years of age—on a trolley in a corridor for nine hours. This was not the fault of the doctors or the nurses or the ambulance crew; it was the fault of the system that underfunds its health service to the extent that a lady of 99 was left without specialised support in the middle of the night. We need dementia services across primary care and for hospitals and care homes to be integrated and properly funded. We need to invest and research into how to diagnose dementia more accurately and we desperately need more support for patients and their families after diagnosis so that they aren't robbed of yet more agency.

But, Dirprwy Lywydd, in spite of the sadness that marked her final years with us, my grandma had a very happy life. And although dementia robbed her of so many memories, she was singing until the end. She loved to sing. Her favourites were 'Danny Boy' and 'Mother Machree' and she sang both on her hundredth birthday. I've never known anyone else to sing 'Mother Machree', so whenever I hear those words, I think of her and I'll share some of those with you in closing, Dirprwy Lywydd.

'There's a place in my mem'ry, / My life, that you fill, / No other can take it, / No one ever will. / Sure, I love the dear silver / That shines in your hair, / And the brow that's all furrowed, / And wrinkled with care. / I kiss the dear fingers, / So toil-worn for me, / Oh, God bless you and keep you, / Mother Machree.'

Mae'r meddwl dynol yn beth gwerthfawr a bregus. Rydym yn byw gyda'n hatgofion a phan gânt eu dwyn oddi wrthym a chyflwr fel dementia yn gafael, gall fod yn greulon ac yn wanychol. Fel y clywsom, amcangyfrifir bod 50,000 o bobl yng Nghymru yn byw gyda dementia, ond mae'n effeithio nid yn unig ar unigolion, ond ar deuluoedd cyfan sy'n gorfod ymdopi â galar a cholled bob dydd, er bod eu hanwyliaid yn eistedd o'u blaenau. 

Roedd dementia ar fy mam-gu, Doreen. Bu byw hyd nes ei bod hi dros ei chant oed, ond cymerwyd blynyddoedd olaf ei bywyd oddi wrthi'n raddol, fesul darn. Roedd hi wedi bod yn gogydd ac yn bobydd brwd ac roedd hi'n pobi pice ar y maen ar ei charreg bobi tan ei bod bron yn 98 oed, ond byddai'n anghofio ychwanegu'r siwgr neu'r halen neu'n eu gadael ar y garreg bobi eiliad yn rhy hir. Dyna oedd rhai o'r arwyddion cyntaf.

Roedd hi'n arfer gwnïo a chrosio a byddai'n dwli dweud wrth bobl ei bod wedi gwneud gwisg ysgol gyfan i fy nhad pan oedd yn fach, yn cynnwys y siaced ysgol ramadeg gyda'r defnydd brethyn main a brynasai ym marchnad Pontypridd, ac wedi prynu bathodyn yr ysgol a'i wnïo ar y siaced. Ond fe welodd golli'r cysur a gâi o wnïo a defnyddio ei dwylo fwy a mwy yn ei blynyddoedd olaf. Byddai'r postmon yn ei gweld yn y ffenestr, yn eistedd yno, heb fod yn gwnïo mwyach, ond yn edrych allan ac yn gwylio'r byd yn mynd heibio.

Roedd fy mam-gu wrth ei bodd yn cerdded. Pan oedd fy chwaer a minnau'n fach, byddem yn mynd ar deithiau cerdded ar fynydd Nelson i bigo mwyar duon a llus, ond fwy a mwy, wrth iddi fynd ymhellach i mewn i'w 90au ac wrth i'r dementia dynhau ei afael, byddai'n meddwl y gallai gerdded ymhellach nag y gallai, a byddai'n parhau i gerdded ar y llwybrau anwastad ger ei chartref, yn gwbl ddall i'r perygl o gwympo. Rwy'n ei chofio'n ffonio tŷ fy rhieni un diwrnod a minnau'n ateb, a gofynnodd i mi, 'Pam na allaf wneud yr holl bethau y byddwn yn arfer eu gwneud?', a dyheai am allu cerdded a cherdded. Byddai'n teimlo'n rhwystredig a byddai'n unig, ac er bod fy rhieni'n galw gyda hi bob dydd, yn ogystal â gofalwyr, byddai'n teimlo'n drist ac yn anghofio eu bod wedi bod yno. 

Pan ddirywiodd ei chyflwr, cytunodd y byddai'n fwy cyfforddus ac yn fwy diogel mewn cartref, er ei bod yn dal i gwympo, ac ar ôl un gwymp, aeth i Ysbyty'r Tywysog Charles gyda fy mam a chafodd ei chadw—menyw yn ei nawdegau; 99 mlwydd oed—ar droli mewn coridor am naw awr. Nid bai'r meddygon na'r nyrsys na'r criw ambiwlans oedd hyn, ond bai'r system sy'n tanariannu ei gwasanaeth iechyd i'r graddau fod gwraig 99 oed wedi'i gadael heb gymorth arbenigol ynghanol y nos. Mae arnom angen gwasanaethau dementia ar draws gofal sylfaenol, ac ysbytai a chartrefi gofal wedi'u hintegreiddio a'u hariannu'n briodol. Mae angen inni fuddsoddi ac ymchwilio i sut i sicrhau diagnosis mwy cywir o ddementia ac mae taer angen mwy o gefnogaeth arnom i gleifion a'u teuluoedd ar ôl cael diagnosis fel nad ydynt yn cael eu hamddifadu o ragor o rym.

Ond Ddirprwy Lywydd, er gwaethaf y tristwch a nodweddai ei blynyddoedd olaf gyda ni, cafodd fy mam-gu fywyd hapus iawn. Ac er i ddementia ei hamddifadu o gymaint o atgofion, roedd hi'n canu tan y diwedd. Roedd hi wrth ei bodd yn canu. Ei ffefrynnau oedd 'Danny Boy' a 'Mother Machree' a chanodd y ddwy gân ar ei phen-blwydd yn gant oed. Nid wyf erioed wedi clywed neb arall yn canu 'Mother Machree', felly pan glywaf y geiriau hynny, rwy'n meddwl amdani hi a hoffwn rannu rhai o'r geiriau gyda chi wrth gloi, Ddirprwy Lywydd.

'Mae lle yn fy ngof, / Fy mywyd, mi wyt ti'n ei lenwi, / All neb arall ei gymryd, / Fydd neb byth yn ei wneud. / Rwy'n caru'r arian annwyl / Sydd yn disgleirio yn dy wallt, / A'r talcen sydd yn rhychog i gyd, / Ac yn grychiog â gofid. / Rwy'n cusanu'r bysedd annwyl, / Ac ôl traul arnynt er fy mwyn i, / Bendith Duw arnot a'i ofal amdanat, / Mam Machree.'

Galwaf ar y Dirprwy Weinidog Iechyd Meddwl a Llesiant, Lynne Neagle.

I call on the Deputy Minister for Mental Health and Wellbeing, Lynne Neagle.

Thank you, Deputy Presiding Officer. Can I thank Luke Fletcher for tabling this very important motion today and for engaging with me so constructively ahead of this debate? Luke has spoken with such courage about his own family experiences of dementia. I hope that he won't mind me saying that, in my personal experience, true champions are rarely drawn from the ranks of the unscarred, and I know that people living with dementia will have a powerful champion in you in this Chamber, Luke.

I'd also like to thank everyone else who has spoken today and I recognise that these have been difficult contributions to make and painful for Members and very important it was for everybody to hear them.

Diolch, Ddirprwy Lywydd. A gaf fi ddiolch i Luke Fletcher am gyflwyno'r cynnig pwysig hwn heddiw ac am gysylltu â mi mewn modd mor adeiladol cyn y ddadl hon? Mae Luke wedi siarad gyda'r fath ddewrder am brofiadau ei deulu ei hun o ddementia. Gobeithio na fydd ots ganddo imi ddweud, yn fy mhrofiad personol i, mai anaml y daw gwir ymladdwyr o blith y rhai sydd heb eu creithio, a gwn y bydd gan bobl sy'n byw gyda dementia ymladdwr pwerus ynoch chi yn y Siambr hon, Luke.

Hoffwn ddiolch hefyd i bawb arall sydd wedi siarad heddiw ac rwy'n cydnabod bod y rhain wedi bod yn gyfraniadau anodd i'w gwneud ac yn boenus i Aelodau ac yn bwysig iawn i bawb eu clywed.

These last 18 months have been incredibly tough for everyone, but for no-one more so than people living with dementia. The loss of routine, changes to support, uncertainty and the restrictions on care home visiting have made a challenging situation even more difficult. That's why I was pleased, last week, on World Alzheimer's Day, to be able to launch the 'Dementia action plan: strengthening provision in response to COVID-19' document. This document was developed with our partners to supplement the 'Dementia Action Plan for Wales', and reflects the priorities that came to the fore during the pandemic.

Several of these priorities align with the focus of the debate today, for instance, equity of access and evidence-based approaches, research and development and learning and development. We will be reporting against our progress as part of our update against the action plan. Colleagues will know that our dementia action plan was co-produced with people living with dementia, and likewise, our recovery plan was co-produced with members of our dementia, delivery and oversight board, which includes those living with dementia as well as third sector partners, and I'd like to take this opportunity to thank everyone involved in this vital work.

This motion before us today recognises the crucial role played by unpaid carers in the pandemic; I couldn't agree more. Welsh Government's new strategy for unpaid carers, launched by my colleague Julie Morgan on 23 March, reaffirms our commitment to support all unpaid carers in Wales to have a life alongside caring. This work has never been more important. Work is ongoing with members of the carers ministerial advisory group and carers engagement group to develop a detailed plan to be published this autumn, and this will be accompanied by a new carers charter. We established the carers support fund during the pandemic. This is managed by Carers Trust Wales and aims to support unpaid carers with financial pressures, and I can confirm that, to date, this support has already been accessed by almost 6,000 unpaid carers. We are also allocating £3 million in this financial year to meet the anticipated spike in demand for both traditional and innovative respite services as lockdown restrictions are eased.

Luke is absolutely right to be particularly concerned about the need for an accurate dementia diagnosis. Again, I couldn't agree more. I know from my own personal family experience just how vital getting prompt, accurate diagnosis is if families are to access the support they need. This, for me, is also a fundamental rights issue. We wouldn't just tell a cancer patient that they have cancer without telling them what sort they have, and the same should absolutely apply to those living with dementia.

The companion document I referred to earlier confirms that timely diagnosis remains a priority area for action. Digital Health and Care Wales and Improvement Cymru will be developing their ability to report on diagnosis rates monthly in order to support the improvement required in this area. Last year, we issued a circular to health boards in Wales requesting memory assessment and primary care services to record a person's dementia diagnosis against agreed Read codes to enable the provision of accurate information, and we'll be working with stakeholders this year to further embed this. These Read codes support the recording of different sub-types of dementia, including Lewy body dementia.

In the autumn, I'll be providing an update on progress against the actions within the dementia action plan. I'll provide further information on what support is offered to families, and more information about how funding is made available to RPBs and how that is utilised. I'll also update Members on how people are supported to access services in their preferred language, as I recognise that, for people who are vulnerable, this is a fundamental matter of need and not of choice.

In response to Jane's comments on the dementia action plan, can I confirm that the plan was always to have a new plan, but the current plan is subject to evaluation? That's currently being—. It was slightly delayed, but the field work is now about to take place, and that evaluation will inform our new plan going forward. And just to say to Altaf Hussain as well, in relation to alcohol-related brain damage, that we've consulted on that and I'll be publishing a new framework on that very shortly.

Turning to research and development, this has a key role in improving dementia care, and I think we have a good story to tell here in Wales on that. Cardiff University is one of six UK universities leading research as part of the UK Dementia Research Institute. The university is leading a major initiative that aims to help researchers worldwide to explore the risk factors that contribute to Alzheimer's. There are also project-level funding opportunities already available through the National Institute for Health Research programmes, in which Welsh Government invests, and we are taking a national and collaborative approach in Wales, offering FDG PET scanning with the aim of increasing the effective and timely diagnosis of dementia. This follows a successful pilot in Aneurin Bevan University Health Board and, as a result, the Welsh Health Specialised Services Committee has now commissioned FDG PET scans for dementia nationally.

Anyone living with dementia and their carers have the right to ask for an assessment. A personalised plan that addresses the issues that matter to the individual is a vital part of anyone's dementia journey. We will continue to develop our approach and learn from the good practice across Wales, for instance the Rainbow Centre in Penley, which has been recognised by the 2020 accolades and demonstrates the vital importance of listening to people living with dementia.

We have also recently published a new 'All Wales Dementia Care Pathway of Standards'. This promotes a whole-system integrated care approach, and we've made it clear that all projects in receipt of dementia action plan integrated care fund funding will need to align with the new standards. This includes a specific work stream focusing on developing data items for reporting and assurance. The work being undertaken to develop these data items is vital and will play an important role in shaping dementia services in the future, so I do recognise the Member's call for a national dementia data observatory and where it is coming from.

I hope that through the work I have outlined and by strengthening our links with academia, we can achieve the same outcomes. Certainly, from my perspective, this is entirely in line with our current policy intent. The data we establish on dementia assessment and support will be reported nationally and will be exposed to the same level of scrutiny as other NHS quality and performance data. Working with our knowledge and analytical services, this operational data will also be supported by ongoing monitoring of published research and evidence, and we'll continue to engage routinely with our royal colleges and clinicians, who play a key role in promoting the latest evidence to inform policy. So, I hope the Member will recognise that, although we may differ slightly on how to get there, we are both pursuing the same ends.

I hope too that he will accept my assurance, both as Deputy Minister and as someone who has also been a champion of those living with dementia in this Senedd, that I am committed to delivering this at pace. I'm absolutely determined to improve care and support for those living with dementia and their families in Wales, and I look forward to working with you, Luke Fletcher, and other Members across the Chamber, to deliver this agenda across Wales. Diolch yn fawr.

Mae'r 18 mis diwethaf hyn wedi bod yn anhygoel o anodd i bawb, ond i neb yn fwy na phobl sy'n byw gyda dementia. Mae colli trefn arferol, newidiadau i gymorth, ansicrwydd a'r cyfyngiadau ar ymweld â chartrefi gofal wedi gwneud sefyllfa heriol hyd yn oed yn anos. Dyna pam fy mod yn falch, yr wythnos diwethaf, ar Ddiwrnod Clefyd Alzheimer y Byd, i allu lansio'r ddogfen 'Cynllun gweithredu dementia: cryfhau'r ddarpariaeth mewn ymateb i COVID-19'. Datblygwyd y ddogfen gyda'n partneriaid i ategu 'Cynllun Gweithredu Cymru ar gyfer Dementia', ac mae'n adlewyrchu'r blaenoriaethau a ddaeth i'r amlwg yn ystod y pandemig.

Mae nifer o'r blaenoriaethau hyn yn cyd-fynd â ffocws y ddadl heddiw, er enghraifft mynediad cyfartal a dulliau sy'n seiliedig ar dystiolaeth, ymchwil a datblygu, a dysgu a datblygu. Byddwn yn adrodd ar ein cynnydd fel rhan o'n diweddariad mewn perthynas â'r cynllun gweithredu. Bydd cyd-Aelodau'n gwybod bod ein cynllun gweithredu ar ddementia wedi'i gydgynhyrchu gyda phobl sy'n byw gyda dementia, ac yn yr un modd, cafodd ein cynllun adfer ei gydgynhyrchu gydag aelodau o'n bwrdd cyflawni a throsolwg dementia, sy'n cynnwys y rhai sy'n byw gyda dementia yn ogystal â phartneriaid trydydd sector, a hoffwn fanteisio ar y cyfle hwn i ddiolch i bawb sy'n rhan o'r gwaith hanfodol hwn.

Mae'r cynnig sydd ger ein bron heddiw yn cydnabod y rôl hollbwysig a chwaraewyd gan ofalwyr di-dâl yn y pandemig; rwy'n cytuno'n llwyr. Mae strategaeth newydd Llywodraeth Cymru ar gyfer gofalwyr di-dâl a lansiwyd gan fy nghyd-Aelod, Julie Morgan, ar 23 Mawrth yn ailddatgan ein hymrwymiad i gefnogi pob gofalwr di-dâl yng Nghymru i gael bywyd ochr yn ochr â gofalu. Nid yw'r gwaith hwn erioed wedi bod yn bwysicach. Mae gwaith yn mynd rhagddo gydag aelodau o grŵp cynghori'r Gweinidog ar ofalwyr a'r grŵp ymgysylltu â gofalwyr ar ddatblygu cynllun manwl i'w gyhoeddi yr hydref hwn, a bydd siarter newydd i ofalwyr yn cyd-fynd â hyn. Sefydlwyd y gronfa cymorth i ofalwyr gennym yn ystod y pandemig. Caiff ei rheoli gan Ymddiriedolaeth Gofalwyr Cymru a'i nod yw cefnogi gofalwyr di-dâl sydd o dan bwysau ariannol, a gallaf gadarnhau, hyd yma, fod bron i 6,000 o ofalwyr di-dâl wedi cael y cymorth hwn eisoes. Rydym hefyd yn dyrannu £3 miliwn yn y flwyddyn ariannol hon i ateb y cynnydd a ragwelir yn y galw am wasanaethau seibiant traddodiadol a newydd wrth i gyfyngiadau symud gael eu llacio.

Mae Luke yn iawn i bryderu'n arbennig am yr angen am ddiagnosis cywir o ddementia. Unwaith eto, rwy'n cytuno'n llwyr. Gwn o brofiad fy nheulu fy hun pa mor hanfodol yw cael diagnosis prydlon a chywir os yw teuluoedd yn mynd i gael y cymorth sydd ei angen arnynt. I mi, mae'n fater o hawl sylfaenol hefyd. Ni fyddem yn dweud wrth glaf canser fod ganddynt ganser heb ddweud wrthynt pa fath o ganser sydd ganddynt, ac yn sicr, dylai'r un peth fod yn wir i'r rhai sy'n byw gyda dementia.

Mae'r ddogfen gysylltiedig y cyfeiriais ati'n gynharach yn cadarnhau bod diagnosis amserol yn parhau i fod yn faes blaenoriaeth ar gyfer gweithredu. Bydd Iechyd a Gofal Digidol Cymru a Gwella Cymru yn datblygu eu gallu i adrodd ar gyfraddau diagnosis yn fisol er mwyn cefnogi'r gwelliant sydd ei angen yn y maes hwn. Y llynedd, gwnaethom gyhoeddi cylchlythyr i fyrddau iechyd yng Nghymru yn gofyn am i asesiadau cof a gwasanaethau gofal sylfaenol gofnodi diagnosis dementia unigolyn yn erbyn codau Read y cytunwyd arnynt i'w gwneud hi'n bosibl darparu gwybodaeth gywir, a byddwn yn gweithio gyda rhanddeiliaid eleni i ymgorffori hyn ymhellach. Mae'r codau Read hyn yn cefnogi'r broses o gofnodi gwahanol is-fathau o ddementia, gan gynnwys dementia corff Lewy.

Yn yr hydref, byddaf yn rhoi'r wybodaeth ddiweddaraf am gynnydd ar y camau gweithredu yn y cynllun gweithredu ar ddementia. Byddaf yn rhoi rhagor o wybodaeth ynglŷn â pha gymorth a gynigir i deuluoedd, a mwy o wybodaeth ynglŷn â sut y mae cyllid ar gael i fyrddau partneriaeth rhanbarthol a sut y caiff hwnnw ei ddefnyddio. Byddaf hefyd yn rhoi'r wybodaeth ddiweddaraf i'r Aelodau ynglŷn â sut y caiff pobl eu cynorthwyo i gael mynediad at wasanaethau yn eu dewis iaith, gan fy mod yn cydnabod, i bobl sy'n agored i niwed, fod hwn yn fater sylfaenol o angen ac nid o ddewis.

Mewn ymateb i sylwadau Jane ar y cynllun gweithredu ar ddementia, a gaf fi gadarnhau mai'r bwriad bob amser oedd cael cynllun newydd, ond bod y cynllun presennol yn destun gwerthusiad? Ar hyn o bryd mae hynny'n—. Roedd ychydig ar ei hôl hi, ond mae'r gwaith maes ar fin digwydd yn awr, a bydd y gwerthusiad hwnnw'n llywio ein cynllun newydd yn y dyfodol. A hoffwn ddweud wrth Altaf Hussain hefyd, mewn perthynas â niwed i'r ymennydd sy'n gysylltiedig ag alcohol, ein bod wedi ymgynghori ar hynny a byddaf yn cyhoeddi fframwaith newydd ar hynny'n fuan iawn.

I droi at ymchwil a datblygu, mae gan hynny rôl allweddol i'w chwarae yn gwella gofal dementia, a chredaf fod gennym stori dda i'w hadrodd am hynny yma yng Nghymru. Mae Prifysgol Caerdydd yn un o chwe phrifysgol yn y DU sy'n arwain ymchwil fel rhan o Sefydliad Ymchwil Dementia'r DU. Mae'r brifysgol yn arwain menter fawr sy'n ceisio helpu ymchwilwyr ym mhob cwr o'r byd i archwilio'r ffactorau risg sy'n cyfrannu at glefyd Alzheimer. Hefyd, mae cyfleoedd ariannu ar lefel prosiect eisoes ar gael drwy raglenni'r Sefydliad Cenedlaethol dros Ymchwil Iechyd y mae Llywodraeth Cymru yn buddsoddi ynddynt, ac rydym yn gweithredu dull cenedlaethol a chydweithredol yng Nghymru, gan gynnig sganiau FDG PET gyda'r nod o gynyddu diagnosis effeithiol ac amserol o ddementia. Daw hyn yn sgil cynllun peilot llwyddiannus ym Mwrdd Iechyd Prifysgol Aneurin Bevan ac o ganlyniad, mae Pwyllgor Gwasanaethau Iechyd Arbenigol Cymru bellach wedi comisiynu sganiau FDG PET ar gyfer dementia yn genedlaethol.

Mae gan unrhyw un sy'n byw gyda dementia a'u gofalwyr hawl i ofyn am asesiad. Mae cynllun personol sy'n mynd i'r afael â'r materion sy'n bwysig i'r unigolyn yn rhan hanfodol o daith dementia unrhyw un. Byddwn yn parhau i ddatblygu ein dull gweithredu ac yn dysgu o'r arferion da ledled Cymru, er enghraifft Canolfan Enfys yn Llannerch Banna, sydd wedi cael cydnabyddiaeth yng ngwobrau 2020 ac sy'n dangos pwysigrwydd hanfodol gwrando ar bobl sy'n byw gyda dementia.

Rydym hefyd wedi cyhoeddi 'Llwybr Safonau Gofal Dementia Cymru' newydd yn ddiweddar. Mae'n hyrwyddo dull gofal integredig system gyfan, ac rydym wedi dweud yn glir y bydd angen i bob prosiect sy'n derbyn cyllid o'r gronfa gofal integredig ar gyfer y cynllun gweithredu ar ddementia gydymffurfio â'r safonau newydd. Mae hyn yn cynnwys ffrwd waith benodol sy'n canolbwyntio ar ddatblygu eitemau data ar gyfer adrodd a sicrwydd. Mae'r gwaith sy'n cael ei wneud i ddatblygu'r eitemau data hyn yn hanfodol a bydd yn chwarae rhan bwysig wrth lunio gwasanaethau dementia yn y dyfodol, felly rwy'n cydnabod galwad yr Aelod am arsyllfa ddata dementia genedlaethol a'r hyn sy'n sail iddi.

Drwy'r gwaith a amlinellais a thrwy gryfhau ein cysylltiadau â'r byd academaidd, rwy'n gobeithio y gallwn gyflawni'r un canlyniadau. Yn sicr, o'm rhan i, mae hyn yn cyd-fynd yn llwyr â bwriad ein polisi presennol. Adroddir yn genedlaethol ar y data a sefydlwn ar asesiadau a chymorth dementia a bydd yn agored i'r un lefel o graffu â data ansawdd a pherfformiad arall y GIG. Gan weithio gyda'n gwasanaethau gwybodaeth a dadansoddi, cefnogir y data gweithredol hwn hefyd drwy fonitro ymchwil a thystiolaeth gyhoeddedig yn barhaus, a byddwn yn parhau i ymgysylltu'n rheolaidd â'n colegau brenhinol a chlinigwyr, sy'n chwarae rhan allweddol yn y gwaith o hyrwyddo'r dystiolaeth ddiweddaraf er mwyn llywio polisi. Felly, rwy'n gobeithio y bydd yr Aelod yn cydnabod, er efallai ein bod â barn ychydig yn wahanol ynglŷn â sut i gyrraedd yno, fod y ddau ohonom ar drywydd yr un amcanion.

Rwy'n gobeithio hefyd y bydd yn derbyn fy sicrwydd, fel Dirprwy Weinidog ac fel rhywun sydd hefyd wedi dadlau dros y rhai sy'n byw gyda dementia yn y Senedd hon, fy mod wedi ymrwymo i gyflawni hyn yn gyflym. Rwy'n gwbl benderfynol o wella gofal a chymorth i'r rhai sy'n byw gyda dementia a'u teuluoedd yng Nghymru, ac edrychaf ymlaen at weithio gyda chi, Luke Fletcher, ac Aelodau eraill ar draws y Siambr, i gyflawni'r agenda hon ledled Cymru. Diolch yn fawr.

16:40

Dirprwy Lywydd, fel gŵyr nifer yn y Siambr heddiw, mae diwygio'r sector gofal yn bwysig iawn i fi. Fel nifer, mae fe'n bersonol hefyd. Dywedwyd ddoe yn y Siambr fod y gair 'crisis' yn cael ei orddefnyddio. Digon gwir, o bosib, ond mae'n sicr yn grisis yn y sector gofal, a gwaethygu y mae'r crisis yn mynd i'w wneud. Dyma un rheswm pam yr ydw i mor falch i gloi'r ddadl hollbwysig yma heddiw.

Deputy Presiding Officer, as many in this Chamber will know, reforming the care sector is very important to me. Like for many others, it's a personal thing too. It was said yesterday in the Chamber that the word 'crisis' is overused. That's true, perhaps, but there certainly is a crisis in the care sector, and that crisis is just going to get worse. This is one reason why I am so proud to close this crucially important debate today.

As everyone else has done, I thank Luke for pursuing this, for tabling this debate. It was a hard debate to listen to—a very hard debate to listen to—you must have a very hard heart if you haven't been touched by the debate today, but I'm heartened to see cross-party support, to see us all willing to work together to tackle this important matter.

Fel y mae pawb arall wedi'i wneud, rwyf am ddiolch i Luke am fynd ar drywydd hyn, am gyflwyno'r ddadl hon. Roedd yn ddadl anodd i wrando arni—dadl anodd iawn i wrando arni—rhaid bod gennych galon galed iawn os na chawsoch eich cyffwrdd gan y ddadl heddiw, ond mae'n galonogol gweld cefnogaeth drawsbleidiol, a'n bod ni i gyd yn barod i gydweithio i fynd i'r afael â'r mater pwysig hwn.

Roedd Paul Davies yn sôn am bobl gyda dementia ddim yn teimlo fel rhan o'u cymuned a hynny'n wir hyd yn oed mewn rhywle fel Preseli Penfro, ble mae yna gymaint o gymunedau agos atoch chi. Dwi'n siŵr bod pethau hyd yn oed yn waeth mewn ambell i fan arall. Ac roedd Paul yn sôn am yr angen i bobl gael hyfforddiant ynglŷn â dementia. Dwi wedi profi gormod o weithiau ymatebion cas at bobl sy'n dioddef o dementia—pobl ddim yn deall, pobl ddim yn dangos amynedd, pobl yn eu hanwybyddu nhw, pobl yn cael eu trin yn dwp. Mae Paul a nifer eraill—a Janet hefyd—wedi sôn am arferion da mewn rhai mannau. Mae'n rhaid inni gael strategaeth genedlaethol fan hyn. Rŷn ni wedi siarad gormod ar hyd y blynyddoedd am arferion da fan hyn a fan draw; mae angen inni gael approach cenedlaethol. Dylai pethau ddim dibynnu ar unigolion neu ar sefydliadau unigol.

Paul Davies mentioned people with dementia not feeling like part of their community, and that's true even in an area like Preseli Pembrokeshire, where there are so many close-knit communities. I'm sure things are even worse in certain other areas. Paul mentioned the need for people to receive training on dementia. I've experienced on too many occasions responses that have been negative to people suffering dementia—people don't understand, people don't show patience, people ignore people with dementia, and people are treated as though they're stupid. Paul and many others—and Janet also—mentioned good practice in some areas. We must have a national strategy here. We have talked too much over the years about good practice here and there; we now need a national approach. Things shouldn't rely on individuals or individual organisations. 

Jenny Rathbone mentioned the need for more research—in this case, into air pollution and junk food. I can only give anecdotal evidence here, but out of three siblings, my father and his sister who lived throughout their lives in Cardiff had dementia, and their elder sister who is nearing 90 now and lived most of her life in a rural location did not. I think there's something in it, Jenny, in the link with air pollution, and it's something that needs to be looked into. 

Again, respite should not be dependent on the kindness of individuals or the work of some organisations; we need a national approach. Peredur said that the situation will only be getting worse. It's true. We need to do things right now. Adam Price, who also comes to this from a personal perspective, put a free national social care system at the heart of the Plaid Cymru manifesto. I hope other parties will do the same. That is what we need. Altaf Hussain again mentioned the need for research, and the need for quality of life. Dementia should not signal the end of a good-quality life. People can still have a good life with dementia. 

Jane Dodds paid tribute to the carers who assisted her parents. I can also attest to that, Jane. The work that they've done, especially during this pandemic, has been absolutely incredible, and they need to be valued so much more. You mentioned loneliness, and that is so true of the sufferer and also the unpaid carer—the wife, or the husband, or the child. They often feel lonely, they often feel, as Sioned mentioned, vulnerable without any support. Mark Isherwood, in his helpful intervention, again mentioned good practice in other locations, but that's not good enough, is it? It's not good enough.

Delyth mentioned the frustration and the loneliness, about not being able to do what they used to do. Yes, I saw that frustration, I experienced that frustration. She mentioned her mother singing; I can well remember my grandmother singing Welsh hymns well into the advancement of her dementia, and reciting like the old lady in Wythnos yng Nghymru Fydd psalm 23, 

Soniodd Jenny Rathbone am yr angen am fwy o ymchwil—yn yr achos hwn, i lygredd aer a bwyd sothach. Ni allaf ond rhoi tystiolaeth anecdotaidd yma, ond ag yntau yn un o dri, fe gafodd fy nhad a'i chwaer ddementia, a hwythau wedi byw ar hyd eu hoes yng Nghaerdydd, ond ni ddigwyddodd i'w chwaer hŷn sy'n agosáu at 90 yn awr ac sydd wedi byw y rhan fwyaf o'i hoes mewn lleoliad gwledig. Credaf fod rhywbeth yn hynny, Jenny, yn y cyswllt â llygredd aer, ac mae'n rhywbeth y mae angen ymchwilio iddo.

Unwaith eto, ni ddylai seibiant fod yn ddibynnol ar garedigrwydd unigolion na gwaith rhai sefydliadau; mae arnom angen dull gweithredu cenedlaethol. Dywedodd Peredur mai gwaethygu a wnaiff y sefyllfa. Mae'n wir. Mae angen inni wneud pethau yn awr. Fe wnaeth Adam Price, sydd hefyd yn dod at hyn o safbwynt personol, osod system gofal cymdeithasol genedlaethol am ddim wrth wraidd maniffesto Plaid Cymru. Rwy'n gobeithio y bydd pleidiau eraill yn gwneud yr un peth. Dyna sydd ei angen arnom. Soniodd Altaf Hussain unwaith eto am yr angen am ymchwil, a'r angen i sicrhau ansawdd bywyd. Ni ddylai dementia ddynodi diwedd bywyd o ansawdd. Gall pobl ddal i gael bywyd da gyda dementia. 

Talodd Jane Dodds deyrnged i'r gofalwyr a gynorthwyodd ei rhieni. Gallaf innau hefyd dystio i hynny, Jane. Mae'r gwaith y maent wedi'i wneud, yn enwedig yn ystod y pandemig hwn, wedi bod yn gwbl anhygoel, ac mae angen eu gwerthfawrogi cymaint mwy. Fe sonioch chi am unigrwydd, ac mae hynny mor wir am y dioddefwr a hefyd y gofalwr di-dâl—y wraig, neu'r gŵr, neu'r plentyn. Maent yn aml yn teimlo'n unig, maent yn aml yn teimlo'n fregus heb unrhyw gymorth, fel y nododd Sioned. Soniodd Mark Isherwood unwaith eto, yn ei ymyriad defnyddiol, am arfer da mewn mannau eraill, ond nid yw hynny'n ddigon da. Nid yw'n ddigon da.

Soniodd Delyth am y rhwystredigaeth a'r unigrwydd, am fethu gwneud yr hyn yr arferent ei wneud. Do, gwelais y rhwystredigaeth honno, profais y rhwystredigaeth honno. Soniodd am ei mam yn canu; gallaf gofio'n dda am fy mam-gu'n canu emynau Cymraeg ymhell wedi i'w dementia ddatblygu, ac yn adrodd Salm 23 fel yr hen wraig yn Wythnos yng Nghymru Fydd

'Yr Arglwydd yw fy mugail, ni bydd eisiau arnaf.'

Sioned Williams, mae'n wir am y pwysau anhygoel sydd ar bobl fel eich mam wrth ofalu am eich tad. Cofiaf ddarllen llythyr diagnosis fy nhad yn 2013 a doedd dim syniad gen i beth fyddai'r dyfodol yn ei gynnig. Ac mae hynny'n wir; roeddech chi'n hollol iawn pan oeddech chi'n sôn nad oes dim byd yn eich paratoi chi am fywyd gyda dementia. Mae angen cefnogaeth gynnar, mae angen cynyddu'r capasiti, fel y dywedoch chi, Sioned, er mwyn creu hynny.

'The Lord is my shepherd, I shall not want.'

Sioned Williams, it's true that there is huge pressure on people like your mother as she cared for your father. I remember reading a diagnosis letter for my father in 2013, and I had no idea what the future held. And that's entirely true; you are entirely right that nothing prepares you for life with dementia. We need early support, and we need to increase capacity, as you said, Sioned, in order to create that. 

Can the Minister, in the future, outline to us how she will address this, the increase in the capacity and the calls by the Royal College of Psychiatrists for this to be done? I am glad that the unique work in Wales aiding early dementia diagnosis is being spread out nationally. I'd like to know when that will take place. 

As mentioned by Sioned and by Luke, charities like the Alzheimer's Society would welcome further detail, would welcome the national dementia data. It's incredible that, in 2021, we don't have basic answers to basic questions about dementia, like how many people live with dementia, how many people provide unpaid care for people with dementia, how can these people be supported, how many people are diagnosed with different forms of dementia, how many people have early onset dementia, as Altaf hinted in his speech. These are basic answers, and we need to develop a plan for the future—an accurate plan, an evidenced plan, and a long-term plan. Unfortunately, as one who has experienced three grandparents, my father, and his sister with dementia, I can tell you, Dirprwy Lywydd, as Luke Fletcher stressed, that every case is completely different. We need a truly person-centred approach to this for policy making in Wales. To do that, we need as much data as possible.

Dirprwy Weinidog, I am pleased that you are in this role; more pleased than you can ever imagine, genuinely pleased, because I know for you, like others, this is personal, and there's drive behind what you're doing. I look forward to working closely with you, Luke and others within this Chamber to tackle this important issue, because truly, this needs cross-party co-operation, and it needs action now.

A all y Gweinidog, yn y dyfodol, amlinellu i ni sut y bydd yn mynd i'r afael â hyn, y cynnydd yn y capasiti a'r galwadau gan Goleg Brenhinol y Seiciatryddion i wneud hyn? Rwy'n falch fod y gwaith unigryw yng Nghymru sy'n helpu i gael diagnosis cynnar o ddementia yn cael ei ymestyn ar lefel genedlaethol. Hoffwn wybod pryd y bydd hynny'n digwydd.

Fel y soniodd Sioned a Luke, byddai elusennau fel y Gymdeithas Alzheimer yn croesawu rhagor o fanylion, yn croesawu'r data dementia cenedlaethol. Mae'n anhygoel, yn 2021, nad oes gennym atebion sylfaenol i gwestiynau sylfaenol am ddementia, fel faint o bobl sy'n byw gyda dementia, faint o bobl sy'n darparu gofal di-dâl i bobl â dementia, sut y gellir cefnogi'r bobl hyn, faint o bobl sy'n cael diagnosis o wahanol fathau o ddementia, faint o bobl sydd â dementia cynnar, fel yr awgrymodd Altaf yn ei araith. Mae'r rhain yn atebion sylfaenol, ac mae angen inni ddatblygu cynllun ar gyfer y dyfodol—cynllun cywir, cynllun ar sail tystiolaeth, a chynllun hirdymor. Yn anffodus, fel un sydd wedi gweld tri allan o bedwar o rieni fy rhieni, fy nhad, a'i chwaer yn dioddef o ddementia, gallaf ddweud wrthych, Ddirprwy Lywydd, fel y pwysleisiodd Luke Fletcher, fod pob achos yn gwbl wahanol. Mae arnom angen dull sy'n canolbwyntio'n wirioneddol ar yr unigolyn ar gyfer llunio polisïau yng Nghymru. I wneud hynny, mae arnom angen cymaint o ddata â phosibl.

Ddirprwy Weinidog, rwy'n falch eich bod yn y rôl hon; yn fwy balch nag y gallwch chi ei ddychmygu, yn wirioneddol falch, oherwydd gwn fod hyn yn bersonol i chi, fel i eraill, ac mae yna ysgogiad wrth wraidd yr hyn a wnewch. Edrychaf ymlaen at weithio'n agos gyda chi, Luke ac eraill yn y Siambr hon ar fynd i'r afael â'r mater pwysig hwn, oherwydd yn wir, mae angen cydweithrediad trawsbleidiol ar hyn, ac mae angen gweithredu arno yn awr.

Oherwydd dyma'r sector anghofiedig, y sector gofal—wedi ei ddadariannu, wedi ei danbrisio, a'i weithwyr a'r gofalwyr yn cael eu tandalu. Fel Aelodau o Senedd Cymru, mae'n rhaid i ni anfon neges glir i bobl mas fanna heddiw. Beth yw'n pwrpas ni fel arall, oni bai ein bod ni yn gallu dweud wrth deuluoedd, gofalwyr, preswylwyr cartrefi gofal a phawb sy'n byw gyda dementia ein bod ni yn mynd i wneud rhywbeth, ein bod yn gwrando arnoch, a'n bod ni'n barod i weithredu drostoch chi? Mae gormod o Lywodraethau, fan hyn ac yn San Steffan, ac o wahanol liwiau, wedi esgeuluso'r mater pwysig yma yn rhy hir. Maen nhw wedi ei fwrw fe i ffwrdd—kicked to the long grass. Fe wnes i addewid tebyg i Sioned i Beti George, ac mae hi'n cysylltu'n gyson i sicrhau ein bod ni'n gwneud rhywbeth. Rhaid gweithredu nawr i bobl fel mam Sioned, i bobl fel fy mam i, i bobl fel Beti George a'r rheini roedden nhw'n gofalu amdanyn nhw, dros y teuluoedd a gynrychiolir yma heddiw gyda chi, a dros deuluoedd ledled Cymru. Heddiw, gyfeillion, cofiwn am y sector anghofiedig, a gweithredwn drosti. Diolch yn fawr.

Because this is the forgotten sector, the care sector—defunded, undervalued, and its workforce and the carers being underpaid. As Members of the Welsh Parliament, we must send a clear message to people out there today. What's the purpose of us otherwise, unless we can tell families, carers, residents in care homes and everyone living with dementia that we are going to change things, that we are listening to you, and that we are willing to take action on your behalves? Too many Governments, here and in Westminster, and of different political hues, have neglected this important issue for too long. They've cast it to one side, kicked it into the long grass. I made a similar pledge to Sioned in speaking to Beti George and she regularly gets in touch to ensure that we're doing something. We have to take action now for people like Sioned's mother, for people like my mother, and for people like Beti George and those who they cared for, for the families represented here today and for families the length and breadth of Wales. Today, friends, we remember that forgotten sector, and we will take action on their behalves. Thank you.

16:50

Y cwestiwn yw: a ddylid derbyn y cynnig? A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? [Gwrthwynebiad.] Gohiriaf y bleidlais ar y cynnig tan y cyfnod pleidleisio.

The proposal is to agree the motion. Does any Member object? [Objection.] I will defer voting on the motion until voting time.

Gohiriwyd y pleidleisio tan y cyfnod pleidleisio.

Voting deferred until voting time.

6. Dadl y Ceidwadwyr Cymreig: Pasys COVID
6. Welsh Conservatives Debate: COVID passes

Yr eitem nesaf ar yr agenda yw dadl y Ceidwadwyr Cymreig ar basys COVID. Rwyf wedi cael fy hysbysu na fydd y cynnig o dan yr eitem hon yn cael ei gynnig. Galwaf ar Tom Giffard i gadarnhau hynny.

The next item on the agenda is the Welsh Conservatives debate on COVID passes. I have been notified that the motion under this item will not be moved. I call on Tom Giffard to confirm that is the case.

Ymddangosodd y cynnig canlynol ar yr agenda:

The following motion appeared on the agenda:

Cynnig NDM7783 Darren Millar

Cynnig bod y Senedd:

1. Yn galw ar Lywodraeth Cymru i gyflwyno pleidlais ystyrlon ar gyflwyno pasys COVID cyn iddynt ddod yn ofyniad cyfreithiol yng Nghymru.

2. Yn credu, pe bai Llywodraeth Cymru yn penderfynu bod angen cyflwyno pasbortau COVID, fod yn rhaid dod â'r gofyniad hwn gerbron Senedd Cymru am bleidlais sylweddol cyn iddynt gael eu cyflwyno.

3. Yn cydnabod bod ailagor cymdeithas wedi digwydd o ganlyniad i'r rhaglen frechu lwyddiannus ledled y DU.

Motion NDM7783 Darren Millar

To propose that the Senedd:

1. Calls on the Welsh Government to bring forward a meaningful vote on the introduction of COVID passes before they become a legal requirement in Wales.

2. Believes that should the Welsh Government determine it necessary to bring forward COVID passports, this requirement must be brought to the Welsh Parliament for a substantive vote prior to their introduction.

3. Recognises that the reopening of society is thanks to the successful UK-wide vaccination programme.

Diolch, Dirprwy Lywydd. In light of the Government's stated intention to bring this matter to a vote in the Senedd next week, we will not be moving this debate today.

Diolch, Ddirprwy Lywydd. Yng ngoleuni bwriad datganedig y Llywodraeth i ddod â'r mater hwn i bleidlais yn y Senedd yr wythnos nesaf, ni fyddwn yn cyflwyno'r ddadl hon heddiw.

Ni chynigiwyd cynnig NDM7783.

Motion NDM7783 not moved.

7. Dadl y Ceidwadwyr Cymreig: Trafnidiaeth
7. Welsh Conservatives Debate: Transport

Detholwyd y gwelliannau canlynol: gwelliant 1 yn enw Lesley Griffiths, a gwelliannau 2, 3 a 4 yn enw Siân Gwenllian. Os derbynnir gwelliant 1, caiff gwelliannau 2, 3 a 4 eu dad-ddethol.

The following amendments have been selected: amendment 1 in the name of Lesley Griffiths, and amendments 2, 3 and 4 in the name of Siân Gwenllian. If amendment 1 is agreed, amendments 2, 3 and 4 will be deselected.

Rydym yn symud ymlaen i eitem 7, dadl y Ceidwadwyr Cymreig ar drafnidiaeth. Galwaf ar Joel James i wneud y cynnig.

We move on the item 7, the Welsh Conservatives debate on transport. I call on Joel James to move the motion.

Cynnig NDM7784 Darren Millar

Cynnig bod y Senedd:

1. Yn croesawu effaith economaidd gadarnhaol dileu tollau croesi Afon Hafren.

2. Yn gresynu at gynigion Llywodraeth Cymru a allai arwain at daliadau i fodurwyr sy'n defnyddio'r M4, yr A470, yr A55 a chefnffyrdd eraill.

3. Yn galw ar Lywodraeth Cymru i:

a) ddiystyru cyflwyno tollau a phrisiau ffyrdd ar ffyrdd Cymru;

b) hyrwyddo trafnidiaeth fwy gwyrdd drwy gymryd camau fel:

i) cynyddu'r ddarpariaeth o bwyntiau gwefru trydan ar rwydwaith ffyrdd Cymru;

ii) hyrwyddo teithio llesol ymhellach; a

iii) ymestyn tocynnau bws am ddim i bobl rhwng 16 a 25 oed.

Motion NDM7784 Darren Millar

To propose that the Senedd:

1. Welcomes the positive economic impact of the removal of the Severn crossing tolls.

2. Regrets Welsh Government proposals which could lead to charges for motorists using the M4, A470, the A55 and other trunk roads.

3. Calls on the Welsh Government to:

a) rule out the introduction of tolls and road pricing on Welsh roads;

b) promote greener transport through action such as:

i) increasing the provision of electric charging points on the Welsh road network;

ii) the further promotion of active travel; and

iii) the extension of free bus passes to those aged 16 to 25.

Cynigiwyd y cynnig.

Motion moved.

Thank you, Dirprwy Lywydd. The abolition of the Severn bridge tolls has proved to be a massive benefit to the people of Wales. As the stranglehold of tolls was released by the UK Government in 2017, businesses and commuters were relieved of massive financial burdens, with some motorists saving as much as £1,400 per year. Removing the Severn bridge toll road will have undoubtedly opened up south Wales to many businesses that would have seen a toll road as a barrier to conducting commerce. As a result, axing of the tolls has generated an estimated annual boost of over £100 million to the Welsh economy. The technology sector has seen unprecedented growth in Cardiff, leading the UK's major cities at 7 per cent, on par with Manchester and ahead of London and Bristol. I believe—and indeed, my party believes—that introducing new toll roads would only serve to suffocate that growth.

As the Deputy Minister and many here will be aware, surveys commissioned by the Welsh Government have asked road users about paying to use parts of the M4 and A470 in a bid to tackle poor air quality. We understand that this is part of the Welsh Government's legal responsibility to survey for other possible actions that could help improve air quality. I asked a written question during recess, and I can also thank my colleague Tom Giffard for his question to the First Minister regarding this issue, and to the First Minister for his response yesterday. I am sure it would have gone some way to reassuring the wider public that toll road proposals were not part of the Welsh Government’s current forward plan.

Diolch, Ddirprwy Lywydd. Mae dileu tollau pont Hafren wedi bod o fudd enfawr i bobl Cymru. Wrth i Lywodraeth y DU lacio gafael y tollau yn 2017, cafodd busnesau a chymudwyr eu rhyddhau o feichiau ariannol enfawr, gyda rhai modurwyr yn arbed cymaint â £1,400 y flwyddyn. Heb os, bydd cael gwared ar dollffordd pont Hafren wedi agor de Cymru i lawer o fusnesau a fyddai wedi gweld tollffordd fel rhwystr i gynnal masnach. O ganlyniad, mae dileu'r tollau wedi arwain at hwb blynyddol amcangyfrifedig o dros £100 miliwn i economi Cymru. Mae'r sector technoleg wedi gweld twf digynsail yng Nghaerdydd, gan arwain prif ddinasoedd y DU ar 7 y cant, yn gyfartal â Manceinion ac ar y blaen i Lundain a Bryste. Credaf—ac yn wir, mae fy mhlaid yn credu—mai mygu'r twf hwnnw a wnâi cyflwyno tollffyrdd newydd.

Fel y gŵyr y Dirprwy Weinidog a llawer yma, mae arolygon a gomisiynwyd gan Lywodraeth Cymru wedi gofyn i ddefnyddwyr ffyrdd ynglŷn â thalu am ddefnyddio rhannau o'r M4 a'r A470 mewn ymgais i fynd i'r afael ag ansawdd aer gwael. Deallwn fod hyn yn rhan o gyfrifoldeb cyfreithiol Llywodraeth Cymru i arolygu camau gweithredu eraill posibl a allai helpu i wella ansawdd aer. Gofynnais gwestiwn ysgrifenedig yn ystod y toriad, a gallaf ddiolch hefyd i fy nghyd-Aelod, Tom Giffard, am ei gwestiwn i'r Prif Weinidog ar y mater hwn, ac i'r Prif Weinidog am ei ymateb ddoe. Rwy'n siŵr y byddai wedi mynd beth o'r ffordd i dawelu meddwl y cyhoedd yn ehangach nad oedd argymhellion yn ymwneud â thollffyrdd yn rhan o flaengynllun presennol Llywodraeth Cymru.

However, it is without question that the Welsh Government must recognise that surveying people about toll roads and being very specific about the M4 and A470 as possible locations will put into people’s minds that this is a course of action that the Government are considering. I hope the Government can acknowledge the considerable concern among motorists and businesses that this would have caused. Therefore, the point of this motion today is that we want to rule out completely toll roads as a measure to address poor air quality in future.

In south Wales particularly, we face an air quality problem. A recent BBC article highlighted how the World Health Organization now believes that the effects of poor air quality are far worse than previously thought. This debate is therefore timely in that we get the opportunity to discuss the issue of poor air quality, which is at crisis point. We have proposed the further motions to try and address these concerns.

I would like to go on record to say that I, and my party, would oppose any introduction of tolls as a solution to poor air quality on the grounds that they will have a devastating impact on the lowest-paid workers, who will have to pay a disproportionate amount of their income to use the roads, and are those most likely to have older vehicles. Moreover, the introduction of tolls would undoubtedly push drivers to go around them and onto smaller roads. This would of course cause an increase in traffic and ultimately reduce air quality in other places. We have seen this with the pedestrianisation of Castle Street in Cardiff, a concern that the First Minister has raised himself in this Chamber.

The issue exists that electric vehicles are being welcomed as a major solution to poor air quality. However, Wales as a nation has very little provision when it comes to electric charging points. Many of those who currently use electric vehicles are able to have charging points fitted at their homes, but many people in Wales live in flats and terraced houses, where they need to park some distance from their homes and would struggle to use electric charging points.

While Scotland has 7.5 rapid charging points per 100,000 people, Wales only has 1.8. We are calling for the Welsh Government to deliver a more rapid roll-out of electric charging points, because this will be a key driver in encouraging people to invest in electric vehicles as a valid alternative to diesel and petrol vehicles. The Welsh Government says at least 55,000 publicly accessible charging points will be needed in Wales by 2030 in order to support sufficient electric vehicles. We really need to understand, without politicising the issue, whether this target is likely to be achieved, because the lack of charging points is fast becoming the limiting factor for electric vehicle ownership.

I believe that one of the best possible ways to really tackle our poor air quality is through the greater use of innovative measures. As the Deputy Minister may already know, I have already written to the climate change committee expressing my concern that the Welsh Government does not seem to be engaging enough with innovation to resolve poor air quality. For example, buses in England are being fitted with devices that can filter air as they travel, removing particulate air pollution and blowing out pure air behind them. These devices can remove up to 1.25 kg of particulates from the air each year, and I believe that it is ludicrous that these devices are not on every bus in Wales. Similarly, the Netherlands, among other countries, are now using smog-free towers, which can clean up to 3.5 million cu m of air per day. Why aren’t these towers on our roundabouts? These are quite cost-effective solutions to a major problem.

This Government has placed considerable emphasis on their active travel plan, encouraging people to cycle and walk. Academically, this is a great solution to the problem and one that I and my party support. We want to see the active travel plan expand to meet its real potential. However, it is held back by two major issues, which in my mind need resolving for the active travel plan to really succeed. The first is that roads are not safe enough for cyclists. Whilst the dedicated cycle paths provide safe travel routes, travelling on roads to and from the dedicated paths is extremely dangerous. The inside of roads are very often full of potholes and stones, which not only make cycling unpleasant, but hazardous. There is also the threat of being hit by cars, vans and lorries. Whilst a majority of drivers are considerate of cyclists, there remain some drivers who are far too aggressive around cyclists, hurling abuse at them and sometimes even deliberately trying to knock them off their bikes. Very often, cars and lorries drive too close to cyclists as they become frustrated at the speed of travel. Cyclists are forced into the curb by motor vehicles, they have to deal with car doors opening suddenly, and if they get pushed off their bikes they frequently end up on road verges that are often full of broken glass, nails, dead animals and litter of all descriptions.

In 2019, there were two motor vehicle deaths per billion miles, whilst for cyclists it was 29 and for pedestrians it was 35. In terms of serious injury, motor vehicle users had 29 serious injuries per billion miles, whilst cyclists had 1,255 and pedestrians 504. In the national travel attitudes survey, two-thirds of the population above 16 years old agreed that it is too dangerous to cycle on roads. Ultimately, for cyclists it doesn’t matter who is at fault—they will always be worse off with the impact of a motor vehicle. On Monday, there was a BBC report about the death of Andy Fowell, a retired consultant who died when his bike was in a collision with a bus in Snowdonia. Whilst cyclists and walkers use the active travel routes, they are exercising and with that they are breathing more heavily, which in areas of poor air quality can only be a bad thing.

Finally, I want to say about free bus passes and how extending them for those who are 16 to 25 years old would be a great way of encouraging teenagers and young adults to prioritise the use of buses throughout their lives. I and my party believe that this would help encourage the behavioural change that we need to promote bus travel as a viable alternative to the car. Dirprwy Lywydd, I move the motion.

Fodd bynnag, heb amheuaeth, rhaid i Lywodraeth Cymru gydnabod y bydd arolygu pobl ynglŷn â thollffyrdd a bod yn benodol iawn am yr M4 a'r A470 fel lleoliadau posibl yn rhoi'r syniad ym meddyliau pobl fod hwn yn gam gweithredu y mae'r Llywodraeth yn ei ystyried. Gobeithio y gall y Llywodraeth gydnabod y pryder sylweddol ymhlith modurwyr a busnesau y byddai hyn wedi'i achosi. Felly, pwynt y cynnig hwn heddiw yw ein bod am ddiystyru tollffyrdd yn llwyr fel mesur i fynd i'r afael ag ansawdd aer gwael yn y dyfodol.

Yn ne Cymru yn arbennig, rydym yn wynebu problem ansawdd aer. Amlygodd erthygl ddiweddar gan y BBC y modd y mae Sefydliad Iechyd y Byd bellach yn credu bod effeithiau ansawdd aer gwael yn llawer gwaeth nag a feddyliwyd yn flaenorol. Felly, mae'r ddadl hon yn amserol yn yr ystyr ein bod yn cael cyfle i drafod ansawdd aer gwael, sydd ar lefel argyfyngus. Rydym wedi cyflwyno'r cynigion pellach i geisio mynd i'r afael â'r pryderon hyn.

Hoffwn gofnodi y byddwn i, a fy mhlaid, yn gwrthwynebu cyflwyno tollau fel ateb i ansawdd aer gwael ar y sail y byddant yn cael effaith ddinistriol ar weithwyr ar y cyflogau isaf, a fydd yn gorfod talu swm anghymesur o'u hincwm i ddefnyddio'r ffyrdd, a hwy yw'r rhai mwyaf tebygol o fod â cherbydau hŷn. At hynny, byddai cyflwyno tollau yn sicr o wthio gyrwyr i geisio eu hosgoi a theithio ar hyd ffyrdd llai. Byddai hyn, wrth gwrs, yn achosi cynnydd mewn traffig ac yn y pen draw yn gostwng ansawdd aer mewn mannau eraill. Gwelsom hyn gyda chreu parth cerddwyr ar Stryd y Castell yng Nghaerdydd, pryder y mae'r Prif Weinidog wedi'i fynegi ei hun yn y Siambr hon.

Mae problem yn codi wrth groesawu cerbydau trydan fel ateb pwysig i ansawdd aer gwael. Fodd bynnag, ychydig iawn o ddarpariaeth sydd gan Gymru fel gwlad o bwyntiau gwefru trydan. Mae llawer o'r rhai sy'n defnyddio cerbydau trydan ar hyn o bryd yn gallu gosod pwyntiau gwefru yn eu cartrefi, ond mae llawer o bobl yng Nghymru'n byw mewn fflatiau a thai teras, lle mae angen iddynt barcio gryn bellter o'u cartrefi a byddent yn ei chael hi'n anodd defnyddio pwyntiau gwefru trydan.

Er bod gan yr Alban 7.5 pwynt gwefru cyflym i bob 100,000 o bobl, dim ond 1.8 sydd gan Gymru. Rydym yn galw ar Lywodraeth Cymru i gyflwyno pwyntiau gwefru trydan yn gyflymach, oherwydd bydd hynny'n sbardun allweddol i annog pobl i fuddsoddi mewn cerbydau trydan fel dewis amgen dilys yn lle cerbydau diesel a phetrol. Dywed Llywodraeth Cymru y bydd angen o leiaf 55,000 o bwyntiau gwefru sy'n hygyrch i'r cyhoedd yng Nghymru erbyn 2030 er mwyn cynnal digon o gerbydau trydan. Mae gwir angen inni wybod, heb wleidyddoli'r mater, a yw'r targed hwn yn debygol o gael ei gyflawni, oherwydd mae prinder pwyntiau gwefru yn prysur ddod yn ffactor sy'n cyfyngu ar berchnogaeth cerbydau trydan.

Credaf mai un o'r ffyrdd gorau posibl o fynd i'r afael â'n hansawdd aer gwael yw drwy ddefnyddio mesurau arloesol yn well. Fel y gŵyr y Dirprwy Weinidog yn barod, rwyf eisoes wedi ysgrifennu at y pwyllgor newid hinsawdd yn mynegi fy mhryder nad yw'n ymddangos bod Llywodraeth Cymru yn ddigon parod i ddefnyddio dulliau arloesol ar gyfer datrys problem ansawdd aer gwael. Er enghraifft, mae gan fysiau yn Lloegr ddyfeisiau sy'n gallu hidlo aer wrth iddynt deithio, gan gael gwared ar lygredd aer gronynnol a chwythu aer pur allan y tu ôl iddynt. Gall y dyfeisiau hyn gael gwared ar hyd at 1.25 kg o ronynnau o'r aer bob blwyddyn, a chredaf ei bod yn warthus nad yw'r dyfeisiau hyn ar bob bws yng Nghymru. Yn yr un modd, mae'r Iseldiroedd, ymhlith gwledydd eraill, bellach yn defnyddio tyrau puro aer, sy'n gallu puro hyd at 3.5 miliwn metr ciwbig o aer y dydd. Pam nad yw'r tyrau hyn ar ein cylchfannau? Mae'r rhain yn atebion eithaf costeffeithiol i broblem fawr.

Mae'r Llywodraeth hon wedi rhoi cryn bwyslais ar eu cynllun teithio llesol, gan annog pobl i feicio a cherdded. Yn academaidd, mae hwn yn ateb gwych i'r broblem ac yn un yr wyf fi a fy mhlaid yn ei gefnogi. Rydym am weld y cynllun teithio llesol yn ehangu i gyflawni ei wir botensial. Fodd bynnag, yn fy marn i caiff ei lesteirio gan ddau beth pwysig sydd angen eu datrys cyn y gall y cynllun teithio llesol lwyddo mewn gwirionedd. Y cyntaf yw nad yw ffyrdd yn ddigon diogel i feicwyr. Er bod y llwybrau beicio pwrpasol yn darparu llwybrau teithio diogel, mae teithio ar ffyrdd i ac o'r llwybrau pwrpasol yn beryglus iawn. Mae'r ochr fewn i ffyrdd yn aml iawn yn llawn tyllau a cherrig, sydd nid yn unig yn gwneud beicio'n annymunol, ond yn beryglus. Mae yna fygythiad hefyd o gael eich taro gan geir, faniau a lorïau. Er bod mwyafrif y gyrwyr yn ystyriol tuag at feicwyr, mae rhai gyrwyr yn dal i fod yn llawer rhy ymosodol tuag at feicwyr, yn eu cam-drin yn eiriol ac weithiau hyd yn oed yn mynd ati'n fwriadol i geisio eu taro oddi ar eu beiciau. Yn aml iawn, mae ceir a lorïau yn gyrru'n rhy agos at feicwyr wrth iddynt fynd yn rhwystredig ynglŷn â chyflymder teithio. Mae beicwyr yn cael eu gorfodi i fynd ar y pafin gan gerbydau, mae'n rhaid iddynt ymdopi â drysau ceir yn agor yn sydyn, ac os cânt eu gwthio oddi ar eu beiciau, maent yn aml yn cwympo ar ymylon ffyrdd sy'n aml wedi'u gorchuddio gan wydr wedi torri, hoelion, anifeiliaid marw a sbwriel o bob math.

Yn 2019, roedd dwy farwolaeth ymhlith defnyddwyr cerbydau am bob biliwn o filltiroedd, ac i feicwyr roedd yn 29 ac i gerddwyr roedd yn 35. O ran anaf difrifol, roedd y gyfradd yn 29 achos o anafiadau difrifol i bob biliwn o filltiroedd ymhlith defnyddwyr cerbydau, tra bod y gyfradd i feicwyr yn 1,255, ac i gerddwyr yn 504. Yn yr arolwg cenedlaethol o agweddau tuag at deithio, cytunai dwy ran o dair o'r boblogaeth dros 16 oed ei bod yn rhy beryglus i feicio ar ffyrdd. Yn y pen draw, i feicwyr nid oes ots pwy sydd ar fai—byddant bob amser yn waeth eu byd o gael eu taro gan gerbyd. Ddydd Llun, cafwyd adroddiad gan y BBC am farwolaeth Andy Fowell, meddyg ymgynghorol wedi ymddeol a fu farw pan fu ei feic mewn gwrthdrawiad â bws yn Eryri. Er bod beicwyr a cherddwyr yn defnyddio'r llwybrau teithio llesol, maent yn gwneud ymarfer corff a chyda hynny, maent yn anadlu'n ddyfnach, ac mewn ardaloedd o ansawdd aer gwael, ni all hynny ond bod yn beth drwg.

Yn olaf, hoffwn ddweud am docynnau bws am ddim a sut y byddai eu cynnig i rai rhwng 16 a 25 oed yn ffordd wych o annog pobl ifanc yn eu harddegau ac oedolion ifanc i flaenoriaethu'r defnydd o fysiau drwy gydol eu bywydau. Rwyf fi a fy mhlaid o'r farn y byddai hyn yn helpu i annog y newid ymddygiad sydd ei angen i hyrwyddo teithio ar fysiau fel dewis amgen ymarferol yn lle'r car. Ddirprwy Lywydd, rwy'n gwneud y cynnig.

17:00

Rwyf wedi dethol y pedwar gwelliant i'r cynnig. Os derbynnir gwelliant 1, caiff gwelliannau 2, 3 a 4 eu dad-ddethol. Galwaf ar y Dirprwy Weinidog Newid Hinsawdd, Lee Waters, i gynnig yn ffurfiol gwelliant 1, a gyflwynwyd yn enw Lesley Griffiths. 

I have selected the four amendments to the motion. If amendment 1 is agreed, amendments 2, 3 and 4 will be deselected. I call on the Deputy Minister for Climate Change, Lee Waters, to formally move amendment 1 tabled in the name of Lesley Griffiths. 

Gwelliant 1—Lesley Griffiths

Dileu'r cyfan a rhoi yn ei le:

Cynnig bod y Senedd yn:

1. Cydnabod ei bod yn argyfwng hinsawdd ac yn nodi mai trafnidiaeth sy’n gyfrifol am 17 y cant o allyriadau Cymru

2. Galw ar Lywodraeth Cymru i:

a) ddilyn cyngor Pwyllgor y DU ar y Newid yn yr Hinsawdd i leihau nifer y teithiau a wneir mewn ceir ac i annog pobl i newid eu ffordd o deithio i drafnidiaeth gyhoeddus a theithio llesol;

b) dilyn cyngor Pwyllgor y DU ar y Newid yn yr Hinsawdd i ddatgarboneiddio cerbydau a buddsoddi yn y seilwaith gwefru, a’i gydgysylltu, er mwyn i bobl allu troi at ddefnyddio cerbydau a beiciau trydan yn hyderus.

Amendment 1—Lesley Griffiths

Delete all and replace with:

To propose that the Senedd:

1. Recognises that we are in a climate emergency and notes that 17 per cent of Wales’s emissions come from transport.

2. Calls on the Welsh Government to:

a) follow the advice of the UK Climate Change Committee to reduce the number of car journeys made and to encourage people to shift transport modes to public transport and active travel;

b) follow the advice of the UK Climate Change Committee to decarbonise vehicles and invest and co-ordinate the charging infrastructure to enable people to transition to electric vehicles and bikes with confidence.

Cynigiwyd gwelliant 1.

Amendment 1 moved.

Galwaf ar Delyth Jewell i gynnig gwelliannau 2, 3 a 4, a gyflwynwyd yn enw Siân Gwenllian. 

I call on Delyth Jewell to move amendments 2, 3 and 4, tabled in the name of Siân Gwenllian. 

Gwelliant 2—Siân Gwenllian

Dileu pwyntiau 1 a 2.

Amendment 2—Siân Gwenllian

Delete points 1 and 2.

Gwelliant 3—Siân Gwenllian

Dileu pwynt 3(a) a rhoi yn ei le:

'Gwella seilwaith trafnidiaeth gyhoeddus a gwyrddach cyn ystyried cyflwyno tollau a phrisio ffyrdd ar ffyrdd Cymru'.

Amendment 3—Siân Gwenllian

Delete point 3(a) and replace with:

‘Improve public and greener transport infrastructure before considering the introduction of tolls and road pricing on Welsh roads’.

Gwelliant 4—Siân Gwenllian

Ychwanegu is-bwyntiau newydd ar ddiwedd pwynt 3(b):

ceisio datganoli llawn, gyda chyllid digonol, ar gyfer pob gwasanaeth rheilffordd yng Nghymru;

rhoi'r dasg i Drafnidiaeth Cymru o greu rhwydwaith rheilffyrdd i Gymru gyfan, sy'n cysylltu'r gogledd â'r de a'n galluogi traffig rheilffordd rhwng y prif ganolfannau poblogaeth;

cyfuno rheilffyrdd â gwasanaeth bws a reoleiddir i sicrhau bod opsiwn trafnidiaeth gyhoeddus yn cael ei ddarparu ar gyfer pob rhan o Gymru, gan gynnwys trefi bach a phentrefi sydd â chyfleusterau trafnidiaeth gyhoeddus achlysurol yn unig ar hyn o bryd;

rhoi'r pŵer i awdurdodau lleol sefydlu eu cwmnïau bysiau trefol eu hunain;

pennu targed cenedlaethol lle bydd 10 y cant o'r holl deithiau'n cael eu gwneud drwy feicio neu deithio ar sgwteri erbyn 2030;

archwilio cynigion ar gyfer priffyrdd a thwneli trydan yn unig mewn ardaloedd lle mae llygredd aer uchel a thagfeydd.

Amendment 4—Siân Gwenllian

Add as new sub-points at the end of point 3(b): 

seeking full devolution, with adequate funding, for all rail services in Wales;

tasking Transport for Wales with creating an all-Wales rail network, connecting the north with the south and enabling rail traffic between the major centres of population;

combining rail with a regulated bus service to ensure a public transport option is provided for all parts of Wales, including small towns and villages that currently have only sporadic public transport facilities;

giving local authorities the power to establish their own municipal bus companies;

setting out a national target that 10 per cent of all trips are done via cycling or scootering by 2030;

explore proposals for electric-only highways and tunnels in areas of high air pollution and congestion.

Cynigiwyd gwelliannau 2, 3 a 4.

Amendments 2, 3 and 4 moved.

Diolch, Dirprwy Lywydd. Dwi'n symud y gwelliannau hynny. 

Thank you, Dirprwy Lywydd. I move those amendments. 

When the Welsh Government declared a climate emergency in 2019, many of us expected radical action, and in some policy areas we've seen strong ambition on homes, energy, forestry—the list goes on—all tied together by a bold net-zero target for 2050, but we all know that more radical ambition is needed, and more action to underpin it. Today's debate concerns transport, an area of policy where the Welsh Government, I'm afraid, has fallen short despite the fact that 17 per cent of Wales's emissions derive from this area. 

Let's talk about tolls, what's already come up. The Welsh Government has floated the idea of motorists in Wales paying to use roads in a bid to tackle air pollution. Obviously, a clean air Act is something that I very much champion, but the Welsh Government has not gone further so far than consulting the public on the issue, suggesting tolls around the M4 around Newport and the A470 around Pontypridd. Following criticism—and I know that this has already come up in the previous contribution—the Welsh Government has said that there aren't any concrete plans for these tolls. And this is difficult—I recognise this is a difficult issue. We all want to get to grips with the climate emergency, it's a very difficult situation, but these tolls, if introduced, would hurt the poorest in society.

We know that tackling both the climate crisis and the pollution crisis requires integrated thinking and ways of encouraging people to change their habits in ways that will bring them with us. Even with tolls in place with the Severn crossing, for example, over several years traffic typically increased by about 4 per cent year on year. Often, what tolls would actually do is drive people to avoid the charges by taking an alternative route through communities, leading to more congestion and air pollution in small towns and villages.  

But the problem remains as well that the removal of tolls on the Severn crossing also increased traffic, and therefore increased carbon emissions and air pollution. Data from Highways England has illustrated that following the scrapping of those tolls, there was an 18 per cent increase in crossings over the Severn crossing itself, and a 34 per cent increase over the old Severn bridge. So, tolls or no tolls, emissions go up. Our habits, it seems, are hard-wired. 

Now, many people and businesses are still dependent on roads, and a dramatic shift is required to reach net zero by 2050. I would welcome comments from the Deputy Minister about plans to invest in electric vehicles, in charging infrastructure, R&D to improve existing technologies and to develop the technologies of tomorrow. The Welsh Government could explore ideas like electric-only highways and tunnels in areas of high air pollution and congestion. Crucially, Dirprwy Lywydd, we believe that Wales should be an interconnected community of communities, and people across Wales need to be connected to each other by a truly integrated public transport system with a greater reliance on environmentally friendly modes of travel. I recognise that this is an area where the Deputy Minister feels very passionately, but I'm sure that he will agree with me that it will require an even greater investment for the ambition to be met with action. Why not task Transport for Wales with creating an all-Wales rail network connecting the north and the south and enabling rail traffic between the major centres of population? Why not combine rail with a regulated bus service, and why not give local authorities the power to establish their own municipal bus companies? And, of course, we must see the full devolution, with adequate funding, of all rail services in Wales. The current situation for railways just has not worked. Can we really trust Westminster to deliver vital changes in Wales? I think we already know the answer to that.

So, in closing, Dirprwy Lywydd, let's ensure that we take people with us on this journey. Let's not penalise those who can't afford it. Let's instead offer them better transport opportunities. Let's improve public and greener transport infrastructure before thinking of tolls and road pricing on Welsh roads.

Pan ddatganodd Llywodraeth Cymru argyfwng hinsawdd yn 2019, roedd llawer ohonom yn disgwyl gweld gweithredu radical, ac mewn rhai meysydd polisi rydym wedi gweld uchelgais cryf mewn perthynas â chartrefi, ynni, coedwigaeth—mae'r rhestr yn parhau—i gyd wedi'i glymu gyda'i gilydd gan darged sero-net beiddgar ar gyfer 2050, ond gwyddom i gyd fod angen uchelgais mwy radical, a mwy o weithredu'n sail iddo. Mae'r ddadl heddiw yn ymwneud â thrafnidiaeth, maes polisi y mae arnaf ofn fod Llywodraeth Cymru wedi methu cyrraedd ei nodau ynddo er gwaethaf y ffaith bod 17 y cant o allyriadau Cymru yn deillio ohono.

Gadewch inni siarad am dollau, pwnc sydd eisoes wedi codi. Mae Llywodraeth Cymru wedi awgrymu'r syniad fod modurwyr yng Nghymru yn talu i ddefnyddio ffyrdd er mwyn ceisio mynd i'r afael â llygredd aer. Yn amlwg, mae Deddf aer glân yn rhywbeth rwy'n ei gefnogi'n gryf, ond nid yw Llywodraeth Cymru wedi mynd ymhellach hyd yma nag ymgynghori â'r cyhoedd ar y mater, gan awgrymu tollau o amgylch yr M4 yn ardal Casnewydd a'r A470 yn ardal Pontypridd. Yn sgil beirniadaeth—a gwn fod hyn eisoes wedi codi yn y cyfraniad blaenorol—mae Llywodraeth Cymru wedi dweud nad oes unrhyw gynlluniau pendant ar gyfer y tollau hyn. Ac mae hyn yn anodd—rwy'n cydnabod bod hwn yn fater anodd. Mae pawb ohonom am fynd i'r afael â'r argyfwng hinsawdd, mae'n sefyllfa anodd iawn, ond byddai'r tollau hyn, o'u cyflwyno, yn brifo'r tlotaf mewn cymdeithas.

Gwyddom fod mynd i'r afael â'r argyfwng hinsawdd a'r argyfwng llygredd yn galw am feddwl integredig a dulliau o annog pobl i newid eu harferion mewn ffyrdd a fydd yn dod â hwy gyda ni. Hyd yn oed gyda'r tollau ar waith i groesi afon Hafren, er enghraifft, dros nifer o flynyddoedd cynyddodd y traffig oddeutu 4 y cant o flwyddyn i flwyddyn. Yn aml, yr hyn y byddai tollau'n ei wneud mewn gwirionedd yw cymell pobl i osgoi'r taliadau drwy ddilyn llwybr arall drwy gymunedau, gan arwain at fwy o dagfeydd a llygredd aer mewn trefi a phentrefi bach.  

Ond mae'r broblem yn dal i fodoli hefyd fod dileu tollau croesi afon Hafren hefyd wedi cynyddu traffig, ac felly wedi cynyddu allyriadau carbon a llygredd aer. Mae data gan Highways England wedi dangos, ar ôl cael gwared ar y tollau hynny, fod cynnydd o 18 y cant wedi bod yn y traffig sy'n croesi pont Hafren ei hun, a chynnydd o 34 y cant dros yr hen bont Hafren. Felly, gyda thollau neu heb dollau, mae'r allyriadau'n codi. Mae'n ymddangos bod ein harferion wedi gwreiddio'n ddwfn.

Nawr, mae llawer o bobl a busnesau yn dal i ddibynnu ar ffyrdd, ac mae angen newid dramatig i gyrraedd sero-net erbyn 2050. Byddwn yn croesawu sylwadau gan y Dirprwy Weinidog am gynlluniau i fuddsoddi mewn cerbydau trydan a'r seilwaith gwefru, ymchwil a datblygu i wella technolegau sy'n bodoli eisoes ac i ddatblygu technolegau'r dyfodol. Gallai Llywodraeth Cymru archwilio syniadau fel priffyrdd trydan yn unig a thwneli mewn ardaloedd lle ceir llygredd aer uchel a thagfeydd. Yn hollbwysig, Ddirprwy Lywydd, credwn y dylai Cymru fod yn gymuned gydgysylltiedig o gymunedau, ac mae angen i bobl ledled Cymru gael eu cysylltu â'i gilydd gan system drafnidiaeth gyhoeddus wirioneddol integredig gyda mwy o ddibyniaeth ar ddulliau teithio ecogyfeillgar. Rwy'n cydnabod bod hwn yn faes y mae'r Dirprwy Weinidog yn teimlo'n angerddol iawn yn ei gylch, ond rwy'n siŵr y bydd yn cytuno y bydd angen mwy fyth o fuddsoddiad i allu gwireddu'r uchelgais. Beth am ofyn i Trafnidiaeth Cymru greu rhwydwaith rheilffyrdd i Gymru gyfan sy'n cysylltu'r gogledd a'r de a galluogi traffig rheilffordd rhwng prif ganolfannau poblogaeth? Beth am gyfuno rheilffyrdd â gwasanaeth bws wedi'i reoleiddio, a beth am roi pŵer i awdurdodau lleol sefydlu eu cwmnïau bysiau trefol eu hunain? Ac wrth gwrs, rhaid inni weld datganoli'r holl wasanaethau rheilffyrdd yn llawn yng Nghymru, gyda chyllid digonol. Nid yw'r sefyllfa bresennol ar gyfer y rheilffyrdd wedi gweithio. A allwn ni ymddiried yn San Steffan i gyflawni newidiadau hanfodol yng Nghymru? Credaf ein bod eisoes yn gwybod yr ateb i hynny.

Felly, wrth gloi, Ddirprwy Lywydd, gadewch inni sicrhau ein bod yn mynd â phobl gyda ni ar y daith hon. Gadewch inni beidio â chosbi'r rhai sy'n methu ei fforddio. Gadewch inni yn hytrach gynnig gwell cyfleoedd trafnidiaeth iddynt. Beth am wella seilwaith trafnidiaeth gyhoeddus a'i wneud yn wyrddach cyn meddwl am dollau a phrisiau ffyrdd ar ffyrdd Cymru.

17:05

Diolch, Dirprwy Lywydd. Sorry, I didn't hear you introduce me there.

I absolutely support the motion put forward by Joel James and I agree with a lot of what Delyth Jewell has just said, as well. When you have a bridge with a toll across it, it is a restriction on economic activity. That was a stark warning, not from a politician but from a respected lecturer at a business school in Wales—simple but wise and insightful words. Conservative-run UK Governments can see these things, and indeed have seized the hour in removing hindrances to the Welsh economy, because they understand what a thriving economy needs. One of those, as we've already heard from Joel James, was the abolition of those choking tolls on the Severn crossing. The lessons learned from this should not be forgotten. Removing the tolls unlocked the south of our country, where two thirds or more of the population resides. The UK Government invested in Wales that day by removing them. They wanted our economy to be set free and they did it. The axing of tolls saved the average commuter, as we've heard already, and businesses, an estimated £1,400 annually, as well as providing a huge boost to the Welsh economy.

We must be under no illusion, Members: road tolls would have a huge negative consequence on the economy here. They would only act as another tourniquet on our economy's windpipe. Investors and industry need a Government that pulls with them, helps to oil the wheels of success here, not the opposite. Whilst the Welsh Government proposals may be well meaning, they come at a time when every sinew in the Welsh Government's arm should be pulling to help our economy grow and thrive like never before. We have seen how fragile our supply chains can be at times, and that can only be made worse by poorly connected infrastructure and additional drag anchors such as tolls. There is no getting away from that.

And after more than two decades, it's scandalous that the Welsh economy is still the most underperforming in the whole of Britain. That is a terrible economic legacy that the consecutive Labour Governments here are leaving to our children and grandchildren. More tolls and the potential congestion charge would be the final straw that breaks the camel's back, which would undoubtedly cause an avalanche of potential investors in existing businesses to go elsewhere. We need to be tearing down barriers that are hindering economic growth, not putting them up. Eliminating barriers to inward investment and future economic growth whilst promoting green transport now needs to be the key priority. R&D in Wales has been pitifully low in comparison with our UK neighbours and this needs to be reversed, so the alternative fuels of the future, such as green hydrogen, to power our future freight movement, can be accelerated, meeting our carbon reduction targets as an additional result. Embracing and promoting green transport in the future needs to recognise all types of transport, including HGVs. Wales is lagging behind much of the United Kingdom in moving this all forward, especially when it comes to fast-charging points for electric vehicles. This needs to change, Ministers. Wales can be well and truly open for business if action is taken now to prevent disastrous decisions being imposed as well as the promotion of greener transport. Diolch yn fawr.

Diolch, Ddirprwy Lywydd. Mae'n ddrwg gennyf, ni wneuthum eich clywed yn fy nghyflwyno.

Rwy'n llwyr gefnogi'r cynnig a gyflwynwyd gan Joel James ac rwy'n cytuno â llawer o'r hyn y mae Delyth Jewell newydd ei ddweud hefyd. Pan fydd gennych bont gyda tholl ar ei thraws, mae'n gyfyngiad ar weithgarwch economaidd. Roedd hynny'n rhybudd clir, nid gan wleidydd ond gan ddarlithydd uchel ei barch mewn ysgol fusnes yng Nghymru—geiriau syml ond doeth a craff. Gall Llywodraethau'r DU sy'n cael eu rhedeg gan y Ceidwadwyr weld y pethau hyn, ac yn wir maent wedi gweld eu cyfle i gael gwared ar rwystrau i economi Cymru, oherwydd maent yn deall beth sydd ei angen ar economi ffyniannus. Un o'r rheini, fel y clywsom eisoes gan Joel James, oedd diddymu'r tollau cyfyngol wrth groesi afon Hafren. Ni ddylid anghofio'r gwersi a ddysgwyd o hyn. Arweiniodd dileu'r tollau at ddatgloi de Cymru, lle mae dwy ran o dair neu fwy o'r boblogaeth yn byw. Buddsoddodd Llywodraeth y DU yng Nghymru y diwrnod hwnnw drwy eu dileu. Roeddent am i'n heconomi gael ei rhyddhau ac fe wnaethant hynny. Arweiniodd cael gwared ar y tollau at arbed tua £1,400 y flwyddyn i'r cymudwr cyfartalog ac i fusnesau, fel y clywsom eisoes, yn ogystal â rhoi hwb enfawr i economi Cymru.

Ni ddylem fod o dan unrhyw gamargraff, Aelodau: byddai tollau ar y ffyrdd yn cael canlyniad negyddol enfawr ar yr economi yma. Byddent yn gweithredu fel troed arall ar gorn gwddf ein heconomi. Mae buddsoddwyr a diwydiant angen Llywodraeth sy'n gweithio gyda hwy, gan helpu i iro olwynion llwyddiant yma, nid y gwrthwyneb. Efallai fod bwriad da i gynigion Llywodraeth Cymru, ond dônt ar adeg pan ddylai Llywodraeth Cymru fod yn gwneud popeth yn ei gallu i weithio i helpu ein heconomi i dyfu a ffynnu fel na wnaethant erioed o'r blaen. Gwelsom pa mor fregus y gall ein cadwyni cyflenwi fod ar adegau, a bydd seilwaith heb ei gysylltu'n dda a llyffethair ychwanegol fel tollau yn gwneud hynny'n waeth. Nid oes dianc rhag hynny.

Ac ar ôl mwy na dau ddegawd, mae'n warthus mai economi Cymru yw'r un sy'n dal i dangyflawni waethaf ym Mhrydain. Dyna waddol economaidd ofnadwy y mae Llywodraethau Llafur olynol yn y lle hwn yn ei adael i'n plant a'n hwyrion. Mwy o dollau a'r tâl atal tagfeydd posibl fyddai'r hoelen olaf yn yr arch, a fyddai'n sicr o achosi i lu o fuddsoddwyr posibl mewn busnesau sy'n bodoli eisoes fynd i rywle arall. Mae angen inni chwalu rhwystrau sy'n llesteirio twf economaidd, nid eu codi. Mae angen i ddileu rhwystrau i fewnfuddsoddi a thwf economaidd yn y dyfodol gan hyrwyddo trafnidiaeth werdd fod yn flaenoriaeth allweddol yn awr. Mae ymchwil a datblygu yng Nghymru wedi bod yn druenus o wael o'i gymharu â'n cymdogion yn y DU ac mae angen gwrthdroi hyn, fel y gellir cyflymu tanwyddau amgen y dyfodol, megis hydrogen gwyrdd, i bweru ein dulliau o symud nwyddau yn y dyfodol, gan gyrraedd ein targedau lleihau carbon fel canlyniad ychwanegol. Mae angen i groesawu a hyrwyddo trafnidiaeth werdd yn y dyfodol gydnabod pob math o drafnidiaeth, gan gynnwys cerbydau nwyddau trwm. Mae Cymru ar ei hôl hi o gymharu â gweddill y Deyrnas Unedig ar symud hyn i gyd yn ei flaen, yn enwedig gyda phwyntiau gwefru cyflym ar gyfer cerbydau trydan. Mae angen i hyn newid, Weinidogion. Gall Cymru fod yn agored o ddifrif i fusnes os gweithredir yn awr i atal penderfyniadau trychinebus rhag cael eu gwneud yn ogystal â hyrwyddo trafnidiaeth fwy gwyrdd. Diolch yn fawr.

17:10

I'm very pleased to speak in this debate today. Looking at the Welsh Government amendment pointing out the significance of transport in the challenges of climate change and reducing emissions, and the UK Climate Change Committee's advice on reducing car journeys and making sure that more people make that modal shift to public transport and active travel, I'm very much reminded that we face those challenges to a great extent here in south-east Wales. Of course, that's why there was the inquiry into a possible M4 relief road; the Welsh Government's decision not to proceed; the setting up of the Burns commission; and now, of course, we have the implementation group, tasked with taking the recommendations of the commission forward.

So, in south-east Wales, around Newport, the challenges are there. The decisions have been made and the structures set up to meet those challenges. What we now await very keenly, and what people in Newport East and around await very keenly, is that actual implementation of the Burns recommendations.

There is some frustration at the moment that we're not seeing implementation at the pace and on the scale that is necessary. I've met with the commission and had discussions with various bodies with responsibility, and we really do need to find ways forward. There are some obvious possible early wins, as it were. We've seen some developments around active travel and we need to see more, because I agree with what has already been said about the importance of active travel in getting more environmentally friendly, healthy and progressive ways of moving people around.

We need to see some early developments in terms of better bus routes and ways of getting more people onto buses. There's an interesting fflecsi bus service in Newport now, which I think is gaining more support from passengers as we come out of the worst, I hope, of the pandemic, as restrictions are eased and we're getting more close to life as it was before the pandemic. But, we need to do something on a much greater scale, really, in Newport to get people back onto our buses in far greater numbers.

Of course, train services and infrastructure for trains do take quite some time to build and to develop, and it's quite difficult, perhaps, to have those early wins as far as rail is concerned. But, we're fortunate, I think, in Newport East in having in Magor a very good example of where we could make early progress in getting more people onto our trains and off the roads, and that is because there's a very committed group there that has been working towards a Magor walkway station for several years. They've had countless meetings with the UK Government, the Welsh Government, local authorities, Network Rail and many others in putting forward their proposals and seeking support and partnership. So, there is there, in Magor, the possibility to use a lot of work that's already taken place and a lot of process that's already been undergone to, perhaps, take forward an early example of how we can really meet that challenge of getting people off the roads and onto public transport.

I would hope that the Welsh Government, following this debate today, and knowing the scale of the challenges in south-east Wales, the process that we've gone through, the position that we're now in and the delivery unit that now has a major task ahead of it—that the Welsh Government will need to make sure that we do have adequate focus and pressure to make progress to ensure that we don’t slip back at all in terms of the momentum that built from the M4 relief road decision, the Burns commission, and the setting up of the delivery unit. We really do need to get on and deliver, and I hope that Welsh Government, working in partnership with others, will make sure that that happens.

Rwy'n falch iawn o siarad yn y ddadl hon heddiw. O edrych ar welliant Llywodraeth Cymru sy'n tynnu sylw at arwyddocâd trafnidiaeth wrth wynebu her newid hinsawdd a lleihau allyriadau, a chyngor Pwyllgor Newid Hinsawdd y DU ar leihau teithiau ceir a sicrhau bod mwy o bobl yn newid i drafnidiaeth gyhoeddus a theithio llesol, fe'm hatgoffir yn glir ein bod yn wynebu'r heriau hynny i raddau helaeth yn ne-ddwyrain Cymru. Wrth gwrs, dyna pam y cafwyd yr ymchwiliad i ffordd liniaru bosibl ar gyfer yr M4; penderfyniad Llywodraeth Cymru i beidio â bwrw ymlaen; sefydlu comisiwn Burns; ac yn awr, wrth gwrs, mae gennym y grŵp gweithredu, gyda'r dasg o fwrw ymlaen ag argymhellion y comisiwn.

Felly, yn ne-ddwyrain Cymru, o amgylch Casnewydd, mae'r heriau yno. Mae'r penderfyniadau wedi'u gwneud a'r strwythurau wedi'u sefydlu i ymateb i'r heriau hynny. Yr hyn yr ydym yn aros amdano'n eiddgar iawn yn awr, a'r hyn y mae pobl yn Nwyrain Casnewydd a'r cyffiniau yn aros amdano'n eiddgar iawn, yw gweld argymhellion Burns yn cael eu gweithredu.

Mae rhywfaint o rwystredigaeth ar hyn o bryd nad ydym yn gweld gweithredu ar gyflymder ac ar y raddfa sy'n angenrheidiol. Rwyf wedi cyfarfod â'r comisiwn ac wedi cael trafodaethau gyda gwahanol gyrff sydd â chyfrifoldeb, ac mae gwir angen inni ddod o hyd i ffyrdd ymlaen. Mae yna rai enillion cynnar, fel petai, sy'n bosibl. Rydym wedi gweld datblygiadau'n ymwneud â theithio llesol ac mae angen inni weld mwy, oherwydd rwy'n cytuno â'r hyn a ddywedwyd eisoes am bwysigrwydd teithio llesol i gael ffyrdd mwy ecogyfeillgar, iach a blaengar o symud pobl o gwmpas.

Mae angen inni weld datblygiadau cynnar ar ffurf gwell llwybrau bysiau a ffyrdd o gael mwy o bobl ar fysiau. Mae gwasanaeth bws fflecsi diddorol yng Nghasnewydd yn awr sy'n cael mwy o gefnogaeth gan deithwyr wrth inni ddod allan o'r gwaethaf, gobeithio, o'r pandemig, wrth i'r cyfyngiadau gael eu llacio a'n bod yn nesu'n agosach at fywyd fel yr oedd cyn y pandemig. Ond mae angen inni wneud rhywbeth ar raddfa lawer mwy yng Nghasnewydd mewn gwirionedd i gael pobl yn ôl ar ein bysiau mewn niferoedd llawer mwy.

Wrth gwrs, mae gwasanaethau trên a seilwaith ar gyfer trenau'n cymryd cryn dipyn o amser i'w hadeiladu a'u datblygu, ac mae'n eithaf anodd, efallai, i gael yr enillion cynnar hynny mewn perthynas â rheilffyrdd. Ond rwy'n meddwl ein bod yn ffodus yn Nwyrain Casnewydd fod Magwyr gennym, sy'n enghraifft dda iawn o ble y gallem wneud cynnydd cynnar o ran cael mwy o bobl ar ein trenau ac oddi ar y ffyrdd, a hynny oherwydd bod grŵp ymroddedig iawn yno wedi bod yn gweithio tuag at orsaf rodfa Magwyr ers sawl blwyddyn. Maent wedi cael cyfarfodydd di-rif gyda Llywodraeth y DU, Llywodraeth Cymru, awdurdodau lleol, Network Rail ac eraill wrth gyflwyno eu cynigion a chwilio am gymorth a phartneriaeth. Felly, mae posibilrwydd ym Magwyr o ddefnyddio llawer o waith sydd eisoes wedi digwydd a llawer o'r broses sydd eisoes wedi'i gwneud, efallai, i fwrw ymlaen ag enghraifft gynnar o sut y gallwn ymateb i'r her o gael pobl oddi ar y ffyrdd ac ar drafnidiaeth gyhoeddus.

Byddwn yn gobeithio y bydd Llywodraeth Cymru, yn dilyn y ddadl hon heddiw, a chan gwybod maint yr heriau yn ne-ddwyrain Cymru, y broses yr ydym wedi mynd drwyddi, y sefyllfa yr ydym ynddi'n awr a'r uned gyflawni sydd bellach â thasg fawr o'i blaen—y bydd angen i Lywodraeth Cymru sicrhau bod gennym ddigon o ffocws a phwysau i wneud cynnydd er mwyn sicrhau nad ydym yn llithro'n ôl o gwbl o ran y momentwm a adeiladodd o benderfyniad ffordd liniaru'r M4, comisiwn Burns, a sefydlu'r uned gyflawni. Mae gwir angen inni fwrw ymlaen a chyflawni, ac rwy'n gobeithio y bydd Llywodraeth Cymru, gan weithio mewn partneriaeth ag eraill, yn sicrhau bod hynny'n digwydd.

17:15

It’s a pleasure to take part in this debate this afternoon. Road-use charging schemes aren't the answer to congestion, nor the air pollution created as a result of stationary traffic. We have heard Members bemoaning the daily traffic chaos along stretches of the M4 in south Wales. For many of my constituents in the Vale of Clwyd, the misery of congestion on the A55 is equally frustrating and a barrier to growth.

The daily misery faced by commuters has grown as a direct result of a lack of investment by Welsh Government in our transport infrastructure. For 22 years, Welsh Labour have run our public service infrastructure into the ground. We have seen a massive decline in the number of local bus journeys. This is particularly bad news for my constituents, as 21 per cent of households in the north Denbighshire locality do not have access to a car or van.

The situation on the trains isn’t much better, unfortunately. The Welsh Government can’t blame private operators for the mess we face on our rail network—they’ve been running our trains since 2018. Yet, despite big promises, it has been an even bigger failure. The lack of services in north-east Wales is astounding. Many trains don’t run at peak times—which has led to many of my constituents wishing for the Arriva days back—even to the point where there is no service running west from Chester between 5 p.m. and 7 p.m. on a weekday, and that’s staggering, seeing as it’s rush hour. Things might have been bad then, but at least they were consistent. For those who do have access to a private vehicle, it’s little wonder that they would rather sit in a queue on the A55—at least they know they will get to their destination eventually.

We all accept the need to tackle air pollution as well as the need for action on climate change. However, punishing road users is not the way, nor will road-use charging force modal shift. People rely upon the car because there is no other choice, particularly in my part of the world. The way we will deliver clean air is by improving roads, not by restricting their use. Roads are the vital link between communities. We can tackle pollution and carbon dioxide emissions by improving the vehicles that use these vital links. Yet, once again, the Welsh Government is failing in this regard. Two London boroughs have more electric vehicle charging points than the whole of Wales. The A55 has a severe lack of charging points along its route, making it extremely difficult for individuals and businesses to abandon the internal combustion engine. Denbighshire council are piloting a green taxi scheme, but unless we see a massive increase in charging infrastructure, such schemes are doomed to remain as urban-only ventures. We need charging infrastructure, not charging schemes, if we are to truly decarbonise transport and deliver air quality improvement, and I urge Members to support our motion this afternoon. Thank you very much.

Mae'n bleser cymryd rhan yn y ddadl hon y prynhawn yma. Nid cynlluniau codi tâl am ddefnyddio ffyrdd yw'r ateb i dagfeydd, na'r llygredd aer a grëwyd o ganlyniad i draffig llonydd. Clywsom Aelodau'n cwyno am yr anhrefn traffig dyddiol ar hyd rhannau o'r M4 yn ne Cymru. I lawer o fy etholwyr yn Nyffryn Clwyd, mae diflastod tagfeydd ar yr A55 yr un mor rhwystredig ac yn rhwystr i dwf.

Mae'r diflastod dyddiol a wynebir gan gymudwyr wedi cynyddu o ganlyniad uniongyrchol i ddiffyg buddsoddiad gan Lywodraeth Cymru yn ein seilwaith trafnidiaeth. Ers 22 mlynedd, mae Llafur Cymru wedi dinistrio ein seilwaith gwasanaethau cyhoeddus. Gwelsom ostyngiad enfawr yn nifer y teithiau bws lleol. Mae hyn yn newyddion arbennig o wael i fy etholwyr, gan nad oes gan 21 y cant o aelwydydd yn ardal gogledd sir Ddinbych gar neu fan at eu defnydd.

Yn anffodus, nid yw'r sefyllfa ar y trenau'n llawer gwell. Ni all Llywodraeth Cymru feio gweithredwyr preifat am y llanastr a wynebwn ar ein rhwydwaith rheilffyrdd—hwy sydd wedi bod yn rhedeg ein trenau ers 2018. Ac eto, er gwaethaf addewidion mawr, mae wedi bod yn fethiant mwy fyth. Mae'r diffyg gwasanaethau yng ngogledd-ddwyrain Cymru yn syfrdanol. Mae llawer o'r trenau wedi rhoi'r gorau i redeg ar adegau prysur—sydd wedi gwneud i lawer o fy etholwyr ysu am weld dyddiau Arriva yn dychwelyd—hyd yn oed i'r pwynt lle nad oes gwasanaeth yn rhedeg i'r gorllewin o Gaer rhwng 5 p.m a 7 p.m. ar ddiwrnodau'r wythnos, ac mae hynny'n syfrdanol, o ystyried mai dyna'r oriau prysuraf. Efallai fod pethau'n ddrwg bryd hynny, ond o leiaf roeddent yn gyson. I'r rhai sydd â cherbyd preifat at eu defnydd, nid yw'n syndod y byddai'n well ganddynt eistedd mewn tagfa ar yr A55—fe wyddant o leiaf y byddant yn cyrraedd eu cyrchfan yn y pen draw.

Rydym i gyd yn derbyn yr angen i fynd i'r afael â llygredd aer yn ogystal â'r angen i weithredu ar newid hinsawdd. Fodd bynnag, nid cosbi defnyddwyr y ffyrdd yw'r ffordd, ac ni fydd codi tâl am ddefnyddio ffyrdd yn ysgogi newid i ddulliau teithio.  Mae pobl yn dibynnu ar y car am nad oes dewis arall, yn enwedig yn fy rhan i o'r byd. Y ffordd o sicrhau aer glân yw drwy wella ffyrdd, nid drwy gyfyngu ar eu defnydd. Ffyrdd yw'r cyswllt hanfodol rhwng cymunedau. Gallwn fynd i'r afael â llygredd ac allyriadau carbon deuocsid drwy wella'r cerbydau sy'n defnyddio'r cysylltiadau hanfodol hyn. Ond unwaith eto, mae Llywodraeth Cymru yn methu yn hyn o beth. Mae gan ddau fwrdeistref yn Llundain fwy o bwyntiau gwefru cerbydau trydan na Chymru gyfan. Mae prinder difrifol o bwyntiau gwefru ar hyd yr A55, sy'n ei gwneud yn anodd iawn i unigolion a busnesau roi'r gorau i'r peiriant tanio mewnol. Mae Cyngor Sir Ddinbych yn treialu cynllun tacsi gwyrdd, ond oni welwn gynnydd enfawr yn y seilwaith gwefru, mae cynlluniau o'r fath yn mynd i barhau i fod yn fentrau trefol yn unig. Mae arnom angen seilwaith gwefru, nid cynlluniau codi tâl, os ydym am ddatgarboneiddio trafnidiaeth o ddifrif a gwella ansawdd aer, ac rwy'n annog yr Aelodau i gefnogi ein cynnig y prynhawn yma. Diolch yn fawr iawn.

Dwi wedi bod yn gwrando’n astud ar bawb yn cyfrannu heddiw, a dwi’n clywed lot o ddadleuon sy'n gwrth-ddweud ei gilydd mewn ffordd. Un sialens i’r Torïaid, wrth gwrs, ydy’r diffyg buddsoddiad gan y Llywodraeth Brydeinig cyn i’r Senedd hon fod yn bodoli, oherwydd mae hon wedi bod yn broblem sydd efo ni ers degawdau, ac er bod yna feirniadaeth gen i o ran Llywodraeth Cymru hefyd ers i ni gael y Senedd hon, mae yna gyfrifoldeb ar Lywodraeth Prydain hefyd, a dwi’n meddwl bod yn rhaid inni gyd gydnabod hynny.

Mae’n ddadl gymhleth, onid ydy, oherwydd trafnidiaeth ar un llaw, ond hefyd, fel rydyn ni’n gweld, mae’r argyfwng hinsawdd yn greiddiol i hyn i gyd, a hefyd iechyd cyhoeddus—maen nhw i gyd yn cysylltu efo’i gilydd. Ac er bod fy mod i wedi mynegi pryderon yn gynharach o ran tollau o ran yr A470, dwi ddim yn erbyn y syniad o dollau neu weithredu radical os ydy o yng nghyd-destun ehangach. I mi, pan fuodd trigolion yn derbyn holiaduron dros yr haf, cysylltu efo mi nid i gwyno y byddai'n rhaid iddyn nhw dalu i ddefnyddio'r A470 oedd trigolion ardal Pontypridd, ond pryderu ynglŷn â'r effaith y byddai hyn yn ei gael ar gymunedau a llygredd aer. A'u cwestiwn nhw i fi oedd: 'Rydyn ni'n byw mewn ardal rŵan lle mae mae pawb yn dweud bod llygredd aer yn broblem, ei fod o'n beryglus. Felly, rydych chi'n mynd i ddod â mwy o draffig drwy ein cymunedau ni?'

Mi fydd y Dirprwy Weinidog yn ymwybodol fy mod i wedi ysgrifennu ato fo yn gofyn, yn ddiweddar, am y dystiolaeth ddiweddaraf ynglŷn â pha mor effeithiol mae gweithredu 50 milltir yr awr o ran ardal rhwng Pontypridd ac Upper Boat wedi bod. Mi wnaethoch chi ddod â datganiad yn gynharach yr wythnos yma yn sôn bod yna ostyngiad o 47 y cant yn y lefelau nitrogen deuocsid yn yr ardaloedd hyn wedi dod, ond dwi'n methu â ffeindio'r data yna yn unman ar y funud, a byddwn i wrth fy modd pe bai modd cael gweld hynny. Oherwydd i fi, mi fyddai gweld bod effaith pethau fel 50 milltir yr awr wedi gwneud gwahaniaeth yn creu—o ran y cymunedau hynny sydd yn dioddef lefelu uchel o lygredd aer ar y funud, mi fyddai fo yn tawelu eu meddyliau nhw i weld bod pethau'n gwella. Wedyn, os ydy'r data yna, os gwelwch yn dda, ar gael, mi fyddwn i'n eu gwerthfawrogi.

Yn ystod y ddadl yn gynharach, mi oedd y cysylltiad posib rhwng dementia a llygredd aer wedi'i grybwyll. Ond, yn 2018, fe gyhoeddodd Sefydliad Iechyd y Byd adroddiad ynglŷn â llygredd aer ac iechyd plant, ac mi ddangosodd hwnnw'n glir sut y gall llygredd aer effeithio ar niwroddatblygiad a gallu gwybyddol a sbarduno asthma a chanser mewn plant. Hefyd, gall plant sydd wedi cael eu magu mewn mannau gyda lefelau uchel o lygredd aer fod mewn mwy o berygl o gael clefydau cronig fel clefyd cardiofasgwlaidd yn ddiweddarach mewn bywyd.

Felly, i mi, mae'r holl beth o ran trafnidiaeth gymaint mwy, onid ydy, na jest y mater o ran sut ydyn ni'n teithio i lefydd. Mi fuaswn i'n gobeithio ein bod ni i gyd yn gytûn, er bod yna rai dadleuon wedi cael eu rhoi heddiw o ran hawl modurwyr ac ati, a hawl pobl i ddefnyddio ceir ac ati. Oni ddylwn ni i gyd fod yn gweithio i gael gwared ar gyn gymaint o geir â phosib oddi wrth ein ffyrdd? Wedi'r cyfan, argyfwng hinsawdd. Mi welson ni weithredu radical o ran yr argyfwng efo COVID ac ati; mi welson ni ei bod hi'n bosib lleihau traffig ar ein lonydd ni, fod yna ffyrdd amgen o fyw.

Mi oeddwn i wedi fy nhristau bore yma yn cropian o Bontypridd i'r bae hwn yn fy nghar, o weld bod lefelau'r traffig yr un mor wael â mi oedden nhw cyn COVID. Mi oedd o'r gwaethaf dwi wedi ei weld ers cyn COVID. A'r rheswm roeddwn i yn y car yn hytrach na'r trên oedd oherwydd bod yn rhaid i fi fod yn Ynysybwl erbyn 19:45 heno yma, a dyna'r unig ffordd mai sicrhau fy mod i yno er mwyn bod mewn cyfarfod efo'r rhai dwi'n eu cynrychioli.

Felly, mae hi'n broblem o ran buddsoddi mewn trafnidiaeth gyhoeddus. A dwi'n meddwl hefyd am bawb sydd yn methu â fforddio trafnidiaeth gyhoeddus ar y funud. Mae'n broblem ehangach. Rydyn ni wedi sôn, mewn trafodaethau blaenorol ers mis Mai, ynglŷn â buddsoddi mewn gwasanaeth bysiau ac ati. Dwi'n gwerthfawrogi bod y Dirprwy Weinidog wedi sôn am bwyslais hyn, ond dwi'n meddwl bod yn rhaid inni fod yn gytûn felly: mae'n rhaid inni feddwl yn holistig. Mae rhoi yr holl wrthddadleuon yma ynglŷn â hawliau pawb—mi fydd yn rhaid inni wneud rhai penderfyniadau anodd. Efallai y bydd tollau yn un o'r rheini yn y dyfodol, ond, am rŵan, dydy o ddim yn opsiwn. Edrych ar y pethau amgen, ond mae eu hangen nhw ar frys. Allwn ni ddim aros pan fo yna argyfwng hinsawdd. Mae angen gweithredu.

I've listened carefully to everyone's contributions this afternoon, and I hear many arguments that are contradictory. One challenge for the Tories is the lack of investment from the UK Government before this Senedd came into existence, because this has been a problem that's been with us over many decades, and although I do have some criticisms of the Welsh Government since the inception of the Assembly, there is a responsibility on the UK Government too, and I think we all have to recognise that.

It's a complex debate, isn't it, because it's about transport on the one hand, but also, as we see, the climate emergency is at the heart of all this, as is public health—they are all inter-related. And although I've expressed concerns earlier in terms of tolls on the A470, I'm not opposed to the concept of tolls or radical action if it is in a broader context. For me, when residents received surveys over the summer, they got in touch with me not to complain that they would have to pay to use the A470—they were concerned about the impact that that would have on communities and air pollution. And their question to me was: 'Well, we live in an area now where everyone says that air pollution is a problem and it's dangerous, so you're going to bring more traffic through our communities?'

The Deputy Minister will be aware that I've written to him recently, asking about the most recent evidence as to how effective 50 mph zones are in terms of that area between Pontypridd and Upper Boat. You brought forward a statement earlier this week, mentioning that there had been a reduction of 47 per cent in nitrogen dioxide levels in these areas, but I can't actually find that data anywhere at the moment, and I would be delighted if I could see that data. Because, for me, seeing the impact of 50 mph zones actually making a difference would actually ease the concerns of those communities currently suffering high levels of pollution. It would alleviate their fears. So, if this data is available, I would appreciate seeing it.

During an earlier debate, the possible link between dementia and air pollution was mentioned. But, in 2018, the World Health Organization published a report on air pollution and child health, and that showed clearly how air pollution can impact on neurodevelopment and cognitive abilities and lead to asthma and cancer in children. Also, children brought up in areas with high levels of air pollution can be at greater risk of chronic diseases, such as cardiovascular disease, later in life.

Therefore, for me, all of this issue around transport is about so much more than the issue of how we travel from one place to another. I would hope that we would all agree, although some arguments have been made today in terms of motorists' rights and the rights of people to use their cars. But shouldn't we all be working towards getting rid of as many cars as possible from our roads? After all, there is a climate emergency. We saw radical action in terms of the COVID crisis; we saw that it was possible to reduce traffic on our roads, that there are alternative ways of living.

I was saddened this morning, crawling from Pontypridd to Cardiff in my car, seeing that the traffic levels were just as bad as they were pre COVID; it was the worst I'd seen since pre-COVID times. And the reason I was in my car rather than on the train was because I had to be in Ynysybwl by 19:45 this evening, and that's the only way that I could ensure that I could get there to attend a meeting with the people I represent.

So, it is a problem in terms of investment in public transport too. And I'm thinking about all of those people who can't afford public transport at the moment. It's a broader problem. We have, in previous debates since May, discussed investment in bus services and so on. I appreciate that the Deputy Minister has emphasised the importance of this, but I think we all have to be agreed, therefore, that we must think holistically. Putting all of these counter arguments as to everyone's rights—well, we will have to make some difficult decisions. Perhaps tolls will be one of those in future, but, for now, it's not an option. We need to look at alternatives, but we need them as a matter of urgency. We can't wait when we have a climate emergency. We need action.

17:20

A pleasure to be taking part in this debate. I just want to refute one or two of the things that the Conservatives have already said. I just want to question this holy grail of the positive impact of the removal of the Severn crossing tolls. Perhaps Peter Fox might remember how much it increased the pressure on housing in the areas around Monmouthshire, next to our border with England, because, obviously, it was more attractive for people who were living in the Bristol area to come and live in cheaper housing in Wales. So, obviously, that potentially increased a lot of the commuting traffic, which obviously increases our carbon emissions. Clearly, I respect the fact that it, obviously, had a reduction in the costs for people who had to go and work the other side of the border because they weren't able to get suitable work in Wales, but, nevertheless, there has been considerable cost to the removal of the tolls on the Severn bridge, which is fully recognised in the report of the West of England Combined Authority, of which Cardiff is a member. It talks about the major cost to the region of the increased congestion, which they regard as £300 million a year, and that removing the Severn bridge tolls is likely to have worsened the problem. So, they are now considering demand-management measures, such as charging on both sides of the Severn to raise revenue for sustainable transport alternatives. 

I'd also just like to correct Joel James on the idea that, somehow, Cardiff has become the biggest growing city in the UK as a result of the reduction in the tolls. It was already the fastest growing city in the UK before the tolls, and, hopefully, we will have a slightly reduced growth, because of the impact that all this traffic is having on illegal levels of air pollution. Why on earth would we want to rule out tolls as a policy lever if we discover that air pollution is a major cause of dementia? I'm referring back to the debate we had earlier. We have to have it in the armoury in case we need it, because we cannot go on submitting our population to illegal levels of air pollution. 

I'd just like to remind you of a quote from your very own leader. 'Humankind needs to grow up and come of age', said Boris Johnson. Well, I think the Welsh Conservatives need to grow up and come of age. We have a climate emergency, and that means we have to change our ways. Let me just spell out to you what that means. Evidence to the climate change and environment committee from Sustrans reminded us that the switch from diesel and petrol vehicles isn't going to be sufficient to meet our carbon emissions reduction targets, which you, the Tories, have voted for. So, even if all new cars are ultra-low emissions by 2035, we are still going to have to reduce our actual car mileage by 58 per cent between 2016 and 2035 if we are going to avoid the disaster of not meeting our carbon reduction targets. So, we are going to have to do things differently.

I'd just like to ask Joel James how he travelled to the Senedd today, because, if we don't change our ways, we can't expect other people to—

Mae'n bleser cael cymryd rhan yn y ddadl hon. Rwyf am wrthbrofi un neu ddau o'r pethau y mae'r Ceidwadwyr eisoes wedi'u dweud. Rwyf am gwestiynu greal sanctaidd effaith gadarnhaol dileu tollau croesi afon Hafren. Efallai y bydd Peter Fox yn cofio cymaint y cynyddodd y pwysau ar dai yn yr ardaloedd o amgylch sir Fynwy, wrth ymyl ein ffin â Lloegr, oherwydd, yn amlwg, roedd yn fwy deniadol i bobl a oedd yn byw yn ardal Bryste ddod i fyw mewn tai rhatach yng Nghymru. Felly, yn amlwg, gallai hynny gynyddu llawer o'r traffig cymudo, sy'n amlwg yn cynyddu ein hallyriadau carbon. Wrth gwrs, rwy'n parchu'r ffaith ei fod wedi gostwng y costau i bobl a oedd yn gorfod mynd i weithio ar yr ochr arall i'r ffin am nad oeddent yn gallu cael gwaith addas yng Nghymru, ond serch hynny, mae cost sylweddol wedi deillio o ddileu'r tollau ar bont Hafren, a chydnabyddir hynny'n llawn yn adroddiad Awdurdod Cyfun Gorllewin Lloegr y mae Caerdydd yn aelod ohono. Mae'n sôn am gost fawr y tagfeydd cynyddol i'r rhanbarth, cost y maent yn ystyried ei bod yn £300 miliwn y flwyddyn, a bod dileu tollau pontydd Hafren yn debygol o fod wedi gwaethygu'r broblem. Felly, maent bellach yn ystyried mesurau rheoli galw, megis codi tâl ar y ddwy ochr i afon Hafren er mwyn codi refeniw ar gyfer dewisiadau trafnidiaeth gynaliadwy amgen.

Hefyd, hoffwn gywiro Joel James ynglŷn â'r syniad mai Caerdydd, rywsut, yw'r ddinas sy'n tyfu fwyaf yn y DU o ganlyniad i ostwng y tollau. Caerdydd oedd y ddinas a oedd yn tyfu gyflymaf yn y DU yn barod, cyn y tollau, a gobeithio y gwelwn dwf ychydig yn llai oherwydd effaith yr holl draffig ar lefelau anghyfreithlon o lygredd aer. Pam ar y ddaear y byddem am ddiystyru tollau fel ysgogiad polisi os canfyddwn fod llygredd aer yn un o brif achosion dementia? Rwy'n cyfeirio'n ôl at y ddadl a gawsom yn gynharach. Rhaid inni ei gael yn yr arfogaeth rhag ofn y bydd ei angen arnom, oherwydd ni allwn barhau i wneud ein poblogaeth yn agored i lefelau anghyfreithlon o lygredd aer. 

Hoffwn eich atgoffa o ddyfyniad gan eich arweinydd eich hun. 'Mae angen i'r ddynoliaeth dyfu i fyny a dod yn oedolyn', meddai Boris Johnson. Wel, rwy'n credu bod angen i'r Ceidwadwyr Cymreig dyfu i fyny a dod yn oedolion. Mae gennym argyfwng hinsawdd, ac mae hynny'n golygu bod rhaid inni newid ein ffyrdd. Gadewch imi egluro wrthych beth y mae hynny'n ei olygu. Roedd tystiolaeth i'r pwyllgor newid hinsawdd a'r amgylchedd gan Sustrans yn ein hatgoffa nad yw newid o gerbydau diesel a phetrol yn mynd i fod yn ddigonol i gyrraedd ein targedau lleihau allyriadau carbon y gwnaethoch chi, y Torïaid, bleidleisio drostynt. Felly, hyd yn oed os yw pob car newydd yn un allyriadau isel iawn erbyn 2035, bydd yn rhaid inni leihau nifer y milltiroedd a deithiwn yn ein ceir 58 y cant rhwng 2016 a 2035 os ydym am osgoi'r trychineb o beidio â chyrraedd ein targedau lleihau carbon. Felly, bydd yn rhaid inni wneud pethau'n wahanol.

Hoffwn ofyn i Joel James sut y teithiodd i'r Senedd heddiw, oherwydd, os na fyddwn ni yn newid ein ffyrdd, ni allwn ddisgwyl i bobl eraill—

17:25

Well, that's a good idea; that's why he's able to lead on the—. But the point is, if we want to extend free bus passes to 16 to 25-year-olds—which I don't discount as a great idea—we have to work out how we're going to pay for it. I just want to, equally—. I do question the idea from Gareth Davies that people would rather sit in a queue on the A55. Would they rather do that than pay for a toll to improve the public transport services—really? 

And I think, finally, I just want to—[Interruption.] I just want to remind us that one of the other people who's looking at tolls is your very own Chancellor of the Exchequer. And quite rightly too, because the fuel excise duty is currently worth £40 billion to the Treasury, and that pays for all the important services we all love—

Wel, dyna syniad da; dyna pam y gall arwain ar y—. Ond y pwynt yw, os ydym am gynnig tocynnau bws am ddim i bobl ifanc 16 i 25 oed—rhywbeth nad wyf yn ei ddiystyru fel syniad gwych—rhaid inni gyfrifo sut y byddwn yn talu am wneud hynny. Yn yr un modd, rwyf am—. Rwy'n cwestiynu'r syniad gan Gareth Davies y byddai'n well gan bobl eistedd mewn ciw ar yr A55. A fyddai'n well ganddynt wneud hynny na thalu toll i wella gwasanaethau trafnidiaeth gyhoeddus—o ddifrif?

Ac yn olaf, rwy'n credu fy mod am—[Torri ar draws.] Hoffwn ein hatgoffa mai un o'r bobl eraill sy'n edrych ar y tollau yw eich Canghellor chi. Ac yn gwbl briodol hefyd, oherwydd mae'r doll ar danwydd yn werth £40 biliwn i'r Trysorlys ar hyn o bryd, ac mae honno'n talu am yr holl wasanaethau pwysig y mae pawb ohonom yn eu caru—

Can the Member start concluding, please?

A wnaiff yr Aelod ddechrau dirwyn i ben, os gwelwch yn dda?

—and cherish. So, how are we going to replace that £40 billion when people no longer are buying petrol and diesel and are simply using cars that are charged up on renewable energy, otherwise it won't be worth a candle?

—ac yn eu gwerthfawrogi. Felly, sut y down o hyd i arian yn lle'r £40 biliwn hwnnw pan nad yw pobl yn prynu petrol a diesel mwyach ac yn defnyddio ceir sy'n cael gwefru gan ynni adnewyddadwy, neu fel arall ni fydd yn werth dim?

Will the Member conclude now, please?

A wnaiff yr Aelod ddirwyn i ben yn awr, os gwelwch yn dda?

So, if the UK Government is considering charging as a mechanism, which is widely used in places like France—and the world hasn't stopped going round in France—and is widely used on the Dartford tunnel east of London, why on earth could it not be a policy tool in this country, if we need it to be? Why is it that—

Felly, os yw Llywodraeth y DU yn ystyried codi tâl fel mecanwaith, fel a ddefnyddir yn eang mewn mannau fel Ffrainc—ac nid yw'r byd wedi rhoi'r gorau i droi yn Ffrainc—ac fel a ddefnyddir yn eang ar dwnnel Dartford i'r dwyrain o Lundain, pam ar y ddaear na allai fod yn arf polisi yn y wlad hon, os oes arnom ei angen? Pam—

17:30

—car drivers think that they have a God-given right to travel for free on our roads when we all have to pay when we go on the train or the buses?

—fod gyrwyr ceir yn credu bod ganddynt hawl ddwyfol i deithio am ddim ar ein ffyrdd pan fo'n rhaid i bob un ohonom ni dalu pan fyddwn yn mynd ar y trên neu ar fws?

Just as a reply to Jenny Rathbone, the reason there are pressures on Monmouthshire is because your Government never built houses to start with, that was the problem.

Minister, as we all know, our roads throughout Wales and the United Kingdom are the vital arteries that connect us all. Mankind has skilfully created an intricate network of roads that connect communities right across Wales and have brought us all closer together. And it has made those local rugby and football derbies a lot easier for people to attend.

We must never forget the sacrifice, time and effort that went into connecting our country. We use our road network to transport goods and services across long and short distances to grow our economy here in the United Kingdom. The road network also, for the first time in human history, gave people who had a vehicle or other modes of transportation the opportunity to travel across our great country and visit places that only, at one time, were seen as a dream. The freedom we all enjoy today on our roads must never be underestimated.

However, times have changed. We understand the real pressures on our environment. We have moved to more sustainable methods of transport. The rise of the electric car has been a great invention of modern times, and now we're in a place to move to a greener source of transportation, using hydrogen power, and more must be done by this Government to invest in the green technologies and kick-start that green revolution. And I just want to pay a quick tribute to Riversimple, who are leading the way in Wales in terms of this technology.

In my constituency of Brecon and Radnor, the road network is vitally important for my constituents who travel mostly out of the county for work due to the poor public transport that serves our communities. The schemes that are dreamt up by Welsh Government around active travel are great if you live in a city, but if you live in rural Wales, your access to public transport is greatly diminished, and the Government forget this time and time again. This is why I am so concerned about the calls by Welsh Government to introduce a road tax and road tolls in Wales, under the guise of protecting the environment. If this Government wants to protect the environment, maybe you should stop taxpayer funding for an airport, or maybe you should move the fleet of ministerial cars away from diesel and all to green energy, but I can't see you doing that. You've got a few Nissan Leafs, so you're going some way to sort the problem out. And maybe you could also deliver the clean air Act that you like to talk an awful lot about.

We need to see this Government investing more money in electric charging points and providing more funding for the research and development of hydrogen power. The reality is that road taxes will prevent the poorest in our society from being able to travel and enjoy their lives in the way they currently do, and I am sure Labour Members do not want to do anything to harm the poorest in our society. I believe that the Welsh Government should be transparent and produce a paper showing us who those road tolls and taxes will hit the hardest. It'll be the poor working people of this country who you like to quote that you represent—[Interruption.] No, I'm not taking an intervention, you wouldn't take one earlier.

This seems to me like an ideological move that will cost businesses and hit our economy in a way you cannot predict. It will take the freedoms away from the citizens of Wales, and that is something I just simply cannot accept. It's a shame today that Labour did their standard delete-all to our motion, yet again dodging the topic. I hope that Members in this Chamber will support our motion. We are here to enhance the lives of the people of Wales, not to strip them of their freedoms under socialism and add extra burdens to their lives. So, I ask every Member in this Chamber to support this Conservative motion and support the hard-working people of Wales. Diolch.

I ateb Jenny Rathbone, y rheswm pam y mae pwysau ar sir Fynwy yw am na wnaeth eich Llywodraeth chi adeiladu tai yn y lle cyntaf, dyna oedd y broblem.

Weinidog, fel y gwyddom i gyd, ein ffyrdd ledled Cymru a'r Deyrnas Unedig yw'r rhydwelïau hanfodol sy'n ein cysylltu ni i gyd. Mae'r ddynoliaeth wedi creu rhwydwaith cymhleth o ffyrdd sy'n cysylltu cymunedau ym mhob rhan o Gymru ac wedi dod â ni i gyd yn agosach at ei gilydd. Ac mae wedi gwneud y gemau rygbi a phêl-droed lleol hynny'n llawer haws i bobl eu mynychu.

Rhaid inni beidio byth ag anghofio'r aberth, yr amser a'r ymdrech a aeth i gysylltu ein gwlad. Rydym yn defnyddio ein rhwydwaith ffyrdd i gludo nwyddau a gwasanaethau ar draws pellteroedd hir a byr i dyfu ein heconomi yma yn y Deyrnas Unedig. Roedd y rhwydwaith ffyrdd hefyd, am y tro cyntaf mewn hanes dynol, yn rhoi cyfle i bobl a oedd â cherbyd neu ddulliau eraill o deithio i wneud hynny ar draws ein gwlad fawr ac ymweld â lleoedd, rhywbeth a oedd, ar un adeg, yn cael ei ystyried yn ddim mwy na breuddwyd. Ni ddylid tanbrisio'r rhyddid yr ydym i gyd yn ei fwynhau heddiw ar ein ffyrdd.

Fodd bynnag, mae'r amseroedd wedi newid. Rydym yn deall y pwysau real ar ein hamgylchedd. Rydym wedi symud at ddulliau mwy cynaliadwy o deithio. Mae  datblygiad y car trydan wedi bod yn un o ddyfeisiadau gwych y cyfnod modern, ac rydym mewn sefyllfa bellach i symud at drafnidiaeth fwy gwyrdd, gan ddefnyddio pŵer hydrogen, a rhaid i'r Llywodraeth hon wneud mwy i fuddsoddi yn y technolegau gwyrdd a rhoi hwb i'r chwyldro gwyrdd hwnnw. Ac rwyf am dalu teyrnged gyflym i Riversimple, sy'n arwain y ffordd yng Nghymru gyda'r dechnoleg hon.

Yn fy etholaeth i ym Mrycheiniog a Maesyfed, mae'r rhwydwaith ffyrdd yn hanfodol bwysig i fy etholwyr sy'n teithio'n bennaf allan o'r sir i weithio oherwydd y drafnidiaeth gyhoeddus wael sy'n gwasanaethu ein cymunedau. Mae'r cynlluniau y mae Llywodraeth Cymru'n eu llunio ar gyfer teithio llesol yn wych os ydych yn byw mewn dinas, ond os ydych yn byw yng nghefn gwlad Cymru, mae eich mynediad at drafnidiaeth gyhoeddus yn llawer mwy cyfyngedig, ac mae'r Llywodraeth yn anghofio hyn dro ar ôl tro. Dyna pam fy mod mor bryderus ynglŷn â galwadau Llywodraeth Cymru i gyflwyno treth ffordd a thollau ffyrdd yng Nghymru, gan honni eu bod yn diogelu'r amgylchedd. Os yw'r Llywodraeth hon am ddiogelu'r amgylchedd, efallai y dylech roi'r gorau i roi cyllid trethdalwyr tuag at faes awyr, neu efallai y dylech newid y fflyd gyfan o geir Gweinidogion o fod yn rhai sy'n rhedeg ar ddiesel i fod yn rhai sy'n rhedeg ar ynni gwyrdd, ond ni allaf eich gweld yn gwneud hynny. Mae gennych ambell Nissan Leaf, felly rydych chi'n mynd rywfaint o'r ffordd i ddatrys y broblem. Ac efallai y gallech hefyd gyflawni'r Ddeddf aer glân yr ydych yn hoffi siarad llawer iawn amdani.

Mae angen inni weld y Llywodraeth hon yn buddsoddi mwy o arian mewn pwyntiau gwefru trydan ac yn darparu mwy o gyllid ar gyfer ymchwil a datblygu pŵer hydrogen. Y gwir amdani yw y bydd trethi ffyrdd yn atal y tlotaf yn ein cymdeithas rhag gallu teithio a mwynhau eu bywydau yn y ffordd y maent yn ei wneud ar hyn o bryd, ac rwy'n siŵr nad yw'r Aelodau Llafur am wneud dim i niweidio'r tlotaf yn ein cymdeithas. Credaf y dylai Llywodraeth Cymru fod yn dryloyw a chynhyrchu papur sy'n dangos inni pwy fydd y tollau a'r trethi hynny'n eu taro galetaf. Pobl dlawd y wlad hon yr hoffwch ddweud eich bod yn eu cynrychioli—[Torri ar draws.] Na, nid wyf am dderbyn ymyriad, nid oeddech chi am dderbyn un yn gynharach.

Mae hyn yn ymddangos i mi fel cam ideolegol a fydd yn costio i fusnesau ac yn taro ein heconomi mewn ffordd na allwch ei rhagweld. Bydd yn cyfyngu ar ryddid dinasyddion Cymru, ac mae hynny'n rhywbeth na allaf ei dderbyn. Mae'n drueni heddiw fod Llafur wneud gwneud eu 'dileu'r cyfan' arferol i'n cynnig, gan osgoi'r pwnc unwaith eto. Gobeithio y bydd yr Aelodau yn y Siambr hon yn cefnogi ein cynnig. Rydym yma i wella bywydau pobl Cymru, nid eu hamddifadu o'u rhyddid dan sosialaeth ac ychwanegu beichiau ychwanegol i'w bywydau. Felly, gofynnaf i bob Aelod yn y Siambr gefnogi'r cynnig Ceidwadol hwn a chefnogi pobl weithgar Cymru. Diolch.

Galwaf ar y Dirprwy Weinidog Newid Hinsawdd, Lee Waters.

I call on the Deputy Minister for Climate Change, Lee Waters.

Diolch, Dirprwy Lywydd. Members are going to have to answer their grandchildren's questions one day as to what they did when the United Nations issued a red alert for the state of the planet, and based on their contributions this afternoon, all we've heard are attempts to look for wedge issues. That's what we've heard this afternoon. Time and again, trying to divide based on falsehoods. We heard Joel James open the debate saying there's considerable concern amongst motorists. That concern has come from Conservatives powering Facebook algorithms over the summer, getting themselves very excited based on false facts.

James Evans says there are calls from this Government to introduce road charging. He just said that. He produced no evidence for that at all. There are no calls from this Government to introduce road charging, as Joel James acknowledged in the First Minister's answer yesterday to Tom Giffard. He made it very clear what was behind the questionnaire that was circulated over the summer. It's the same evidence gathering the UK Government are doing that we're obliged to do by court order on looking at different options. This is an option we are obliged to look at as part of the evidence base we are gathering for the clean air Act. We made it very clear that this is not part of the policy toolkit we intend drawing upon. So, they know that and yet they persist in waving this flag to try and create divisions at a time when we are facing a climate and nature emergency.

These are serious times, they require serious politicians to give serious thought and serious responses, and the Conservative benches have shown yet again this afternoon they are not serious about this problem. And as Jenny Rathbone quoted, we've had Boris Johnson just this week saying that humanity needed to get serious about this situation, and the Welsh Conservatives have no interest in tackling the difficult choices ahead of us. And I think it is deeply disingenuous of them to come before this Chamber again and again, signing up to targets, urging us to go faster, urging us to be bolder, but when it comes down to the things you actually need to do to bring about change, they run for the hills every time, behind the same old cliches, and it is becoming tiresome, as Julie James and I are, every day, grappling with the complexities of the change we have to go through, listening to the advice of the Climate Change Committee the UK Government themselves have set up, which runs counter to what you have all been saying. So, the time is coming, I would suggest to Welsh Conservatives, when they've got to face up and grow up, otherwise they should shut up, because this is not constructive to the challenge we face as a Government in trying to address these difficult problems. [Interruption.] If Members think that's unparliamentary language, I could say a lot worse, frankly. [Laughter.]

Diolch, Ddirprwy Lywydd. Bydd yn rhaid i Aelodau ateb cwestiynau eu hwyrion un diwrnod ynglŷn â'r hyn a wnaethant pan gyhoeddodd y Cenhedloedd Unedig rybudd coch am gyflwr y blaned, ac yn seiliedig ar eu cyfraniadau y prynhawn yma, y cyfan a glywsom yw ymdrechion i greu rhaniadau. Dyna a glywsom y prynhawn yma. Dro ar ôl tro, ymdrech i rannu pobl yn seiliedig ar anwireddau. Clywsom Joel James yn agor y ddadl drwy ddweud bod cryn bryder ymhlith modurwyr. Mae'r pryder hwnnw wedi codi yn sgil y ffaith bod y Ceidwadwyr wedi bod yn pweru algorithmau Facebook dros yr haf, gan gynhyrfu'n fawr ar sail ffeithiau ffug.

Dywed James Evans fod galwadau gan y Llywodraeth hon i gyflwyno cynlluniau i godi tâl ar y ffyrdd. Fe ddywedodd hynny. Ni chynhyrchodd unrhyw dystiolaeth ar gyfer hynny o gwbl. Nid oes galwadau gan y Llywodraeth hon i gyflwyno cynlluniau i godi tâl ar y ffyrdd, fel y cydnabu Joel James yn ateb y Prif Weinidog ddoe i Tom Giffard. Gwnaeth yn glir iawn beth oedd y tu ôl i'r holiadur a ddosbarthwyd dros yr haf. Mae Llywodraeth y DU yn casglu tystiolaeth fel y mae'n rhaid i ni ei wneud drwy orchymyn llys i edrych ar wahanol opsiynau. Mae hwn yn opsiwn y mae'n rhaid inni edrych arno fel rhan o'r sylfaen dystiolaeth a gasglwn ar gyfer y Ddeddf aer glân. Gwnaethom yn glir iawn nad yw'n rhan o'r pecyn polisi y bwriadwn bwyso arno. Felly, maent yn gwybod hynny ac eto maent yn parhau i chwifio'r faner i geisio creu rhaniadau ar adeg pan ydym yn wynebu argyfwng hinsawdd a natur.

Mae hwn yn gyfnod difrifol, mae angen i wleidyddion difrifol roi ystyriaeth ddifrifol ac ymatebion difrifol, ac mae meinciau'r Ceidwadwyr wedi dangos eto y prynhawn yma nad ydynt o ddifrif ynglŷn â'r broblem. Ac fel y dyfynnodd Jenny Rathbone, gwelsom Boris Johnson yr wythnos hon yn dweud bod angen i ddynoliaeth fod o ddifrif ynglŷn â'r sefyllfa hon, ac nid oes gan y Ceidwadwyr Cymreig unrhyw ddiddordeb mewn mynd i'r afael â'r dewisiadau anodd sy'n ein hwynebu. A chredaf eu bod yn anonest iawn yn dod gerbron y Siambr hon dro ar ôl tro, gan gefnogi targedau, ein hannog i fynd yn gyflymach, ein hannog i fod yn fwy beiddgar, ond pan ddaw'n fater o'r pethau y mae angen i chi eu gwneud i sicrhau newid mewn gwirionedd, maent yn rhedeg i guddio bob tro, y tu ôl i'r un hen ystrydebau, ac mae'n dechrau mynd yn fwrn, gan fod Julie James a minnau, bob dydd, yn ymrafael â chymhlethdodau'r newid y mae'n rhaid inni fynd drwyddo, gan wrando ar gyngor y Pwyllgor Newid Hinsawdd y mae Llywodraeth y DU eu hunain wedi'i sefydlu, sy'n mynd yn groes i'r hyn a ddywedwyd gan bawb ohonoch chi. Felly, hoffwn awgrymu wrth y Ceidwadwyr Cymreig fod yr amser yn dod pan fydd yn rhaid iddynt wynebu ffeithiau a thyfu i fyny, neu fel arall dylent gau eu cegau, oherwydd nid yw hyn yn adeiladol i'r her a wynebwn fel Llywodraeth wrth geisio mynd i'r afael â'r problemau anodd hyn. [Torri ar draws.] Os yw'r Aelodau'n credu bod honno'n iaith anseneddol, gallwn ddweud pethau llawer gwaeth, a bod yn onest. [Chwerthin.]

17:35

The Member will not say worse. [Laughter.]

Ni fydd yr Aelod yn dweud pethau gwaeth. [Chwerthin.]

Now, there was a series of points made that I will try to address in turn. I was struck by Joel James's argument. He said he's in favour of a clean air Act but he's against disincentives, and his account of what cycling was like left me quite puzzled. We heard about people ending up in verges surrounded by dead animals and litter, which, I must say, has not been my experience of riding a bike, and that's fairly untypical, I would suggest. I did see that he was out with Sustrans over the summer, which I was encouraged to see, but I'm not sure if he actually got on the bike. But I would say in all seriousness, adult cycle training is a really important part of what we have to do, because lots of people have got perceptions of what it's like to ride short journeys that are not grounded in reality, and those false perceptions are real barriers to people taking up behaviour change. So, one of the things we are looking at through our record investment in active travel, the most per head in any part of the UK, is how we can enable adults to retrain, to ride a bike safely and comfortably, so that the myths that Joel James has been spouting can be put to bed. 

It also became clear from Gareth Davies's remarkable contribution that his conception of a clean air Act, which they keep telling us they want to introduce, is that we should build more roads as a result. So, that is a very interesting set of proposals, because more roads produce more carbon and produce more nitrogen dioxide from the induced traffic they unleash. I'd be delighted to hear more. 

Nawr, gwnaed cyfres o bwyntiau y ceisiaf fynd i'r afael â hwy yn eu tro. Fe'm trawyd gan ddadl Joel James. Dywedodd ei fod o blaid Deddf aer glân ond ei fod yn erbyn datgymhellion, ac roedd ei ddisgrifiad o sut brofiad oedd beicio yn destun penbleth i mi. Clywsom am bobl yn glanio ar ymylon ffyrdd wedi'u hamgylchynu gan anifeiliaid marw a sbwriel, a rhaid imi ddweud, nid dyna fy mhrofiad i o feicio, a byddwn yn awgrymu bod hynny'n eithaf anghyffredin. Gwelais ei fod allan gyda Sustrans dros yr haf, ac fe'm calonogwyd yn fawr gan hynny, ond nid wyf yn siŵr a aeth ar gefn y beic mewn gwirionedd. Ond o ddifrif, hoffwn ddweud bod hyfforddiant beicio i oedolion yn rhan bwysig iawn o'r hyn y mae'n rhaid inni ei wneud, oherwydd mae gan lawer o bobl ganfyddiadau ynglŷn â sut brofiad yw beicio ar deithiau byr nad ydynt wedi'u gwreiddio mewn realiti, ac mae'r canfyddiadau ffug hynny'n rhwystrau gwirioneddol i newid ymddygiad pobl. Felly, un o'r pethau yr ydym yn edrych arno drwy ein buddsoddiad mwy nag erioed mewn teithio llesol, y mwyaf y pen mewn unrhyw ran o'r DU, yw sut y gallwn alluogi oedolion i ailhyfforddi, i feicio'n ddiogel ac yn gyfforddus, fel y gellir chwalu'r mythau y mae Joel James wedi bod yn eu lledaenu.

Daeth yn amlwg hefyd o gyfraniad rhyfeddol Gareth Davies mai ei gysyniad o Ddeddf aer glân, y maent yn dal i ddweud wrthym eu bod am ei chyflwyno, yw y dylem adeiladu mwy o ffyrdd o ganlyniad. Felly, mae honno'n gyfres ddiddorol iawn o gynigion, oherwydd mae mwy o ffyrdd yn cynhyrchu mwy o garbon ac yn cynhyrchu mwy o nitrogen deuocsid o'r traffig y maent yn ei ysgogi. Byddwn wrth fy modd yn clywed mwy.

The argument is about the vehicle itself. If we improve the quality of the vehicles from diesel and petrol to electric on an increased volume of roads, that's the point I'm getting at, rather than the existing roads with diesel cars.

Mae'r ddadl yn ymwneud â'r cerbyd ei hun. Os ydym yn gwella ansawdd y cerbydau o ddiesel a phetrol i drydan ar nifer cynyddol o ffyrdd, dyna'r pwynt rwy'n ei wneud, yn hytrach na'r ffyrdd presennol gyda cheir diesel.

I understand the argument, I also understand the evidence, and the evidence from the UK Climate Change Committee shows that is not the case, because if you are building more roads, you have embodied carbon in the roads themselves, which are considerable generators of emissions. The production of the extra cars that'll come from the extra road space in themselves generate carbon. And even if you had 100 per cent electric cars, which is many years off, you're still requiring extra energy to be generated to power them, on top of all the other negative benefits we have from car domination in our towns and cities, with the sprawl of out-of-town shopping threatening and throttling town centres being one, which I also hear them bemoaning. So, I'm afraid the argument just does not withstand the scrutiny of the facts.

But I don't think they're interested in the facts; they're interested in winding people up instead of confronting the hard choices that we, as a society, have to face to make progress against this societal existential challenge. And, again, I tell Members that in order to reach the climate change targets we've all signed up to, we need to make more cuts in the next 10 years to emissions than we managed over the whole of the last 30 years. I've not heard a single serious proposal from the Conservatives as to how they would do that, and I would ask them to go away and reflect, and make a constructive contribution to the challenges ahead of us.

Turning to some of the other contributions that deserve more serious responses, I couldn't have agreed more with Delyth Jewell that what we need to be doing is improving public transport before we start thinking about tolling. But as Jenny Rathbone rightly pointed out, it is the Conservative Government who have said that by the end of this decade, diesel and petrol cars will not be allowed by law to be sold, and that means the whole method of the tax base will need to be changed. If you do not have petrol cars, you cannot charge petrol tax; you therefore need to find another way of generating the £40 billion that Jenny Rathbone cited.

I really like to hear the ideas from the Conservative benches, because they really are an engine of innovative ideas this afternoon so far of how to generate that revenue. But charging people for the amount they drive is probably a sensible idea; it's certainly one their own Government's Treasury is looking at as we speak. But again, this isn't about a serious debate with a serious engagement of ideas; this is about clickbait and trying to put leaflets out amongst people who are concerned about the choices that we all have to face as a society. We do have serious plans for modal shift, for improving public transport, for giving people real and realistic alternatives along with a campaign of behaviour change, to give people the incentives and the information to try and encourage them into different behaviours.

I apologise to Members for not being able to cover all of the valid points that they made, but I thought it was deserved time, trying to unpick the nonsense we've heard from the Conservative Party, so that we can start as a Senedd to focus on real solutions to real problems rather than the piffle of the opposition.

Rwy'n deall y ddadl, rwyf hefyd yn deall y dystiolaeth, ac mae'r dystiolaeth gan Bwyllgor Newid Hinsawdd y DU yn dangos nad yw hynny'n wir, oherwydd os ydych yn adeiladu mwy o ffyrdd, rydych wedi ymgorffori carbon yn y ffyrdd eu hunain, sy'n gynhyrchwyr allyriadau sylweddol. Mae cynhyrchu'r ceir ychwanegol a ddaw o'r gofod ffordd ychwanegol ynddo'i hun yn cynhyrchu carbon. A hyd yn oed pe bai gennych 100 y cant o geir trydan, rhywbeth sydd flynyddoedd lawer i ffwrdd, rydych yn dal i fod angen cynhyrchu ynni ychwanegol i'w pweru, ar ben yr holl fanteision negyddol eraill sydd gennym o fod gormod o geir yn ein trefi a'n dinasoedd, gyda lledaeniad siopau y tu allan i'r dref yn bygwth ac yn lladd canol trefi yn un, ac rwy'n eu clywed yn cwyno am hynny hefyd. Felly, mae arnaf ofn nad yw'r ddadl yn gwrthsefyll craffu ar y ffeithiau.

Ond nid wyf yn credu bod ganddynt ddiddordeb yn y ffeithiau; mae ganddynt ddiddordeb mewn cynhyrfu pobl yn hytrach na wynebu'r dewisiadau anodd y mae'n rhaid i ni, fel cymdeithas, eu hwynebu i wneud cynnydd yn erbyn yr her gymdeithasol ddirfodol hon. Ac unwaith eto, rwy'n dweud wrth yr Aelodau, er mwyn cyrraedd y targedau newid hinsawdd yr ydym i gyd wedi ymrwymo iddynt, mae angen inni wneud mwy o doriadau yn y 10 mlynedd nesaf i allyriadau nag y llwyddasom i'w gwneud dros y 30 mlynedd diwethaf. Nid wyf wedi clywed un cynnig difrifol gan y Ceidwadwyr ynglŷn â sut y byddent yn gwneud hynny, a hoffwn ofyn iddynt feddwl am hynny, a gwneud cyfraniad adeiladol i'r heriau sydd o'n blaenau.

I droi at rai o'r cyfraniadau eraill sy'n haeddu ymateb mwy difrifol, rwy'n cytuno'n llwyr gyda Delyth Jewell mai'r hyn sydd angen inni ei wneud yw gwella trafnidiaeth gyhoeddus cyn inni ddechrau meddwl am dollau. Ond fel y nododd Jenny Rathbone yn gywir, y Llywodraeth Geidwadol sydd wedi dweud na fydd hi'n gyfreithlon i werthu ceir diesel a phetrol erbyn diwedd y degawd hwn, ac mae hynny'n golygu y bydd angen newid yr holl sylfaen drethu. Os nad oes gennych geir petrol, ni allwch godi treth ar betrol; felly mae angen i chi ddod o hyd i ffordd arall o gynhyrchu'r £40 biliwn y cyfeiriodd Jenny Rathbone ato.

Hoffwn glywed y syniadau oddi ar feinciau'r Ceidwadwyr, oherwydd maent yn beiriant syniadau arloesol y prynhawn yma hyd yn hyn ynglŷn â sut i gynhyrchu'r refeniw hwnnw. Ond mae'n debyg fod codi tâl ar bobl yn ôl faint y maent yn ei yrru yn syniad synhwyrol; mae'n sicr yn syniad y mae Trysorlys eu Llywodraeth eu hunain yn edrych arno wrth inni siarad. Ond unwaith eto, nid oes a wnelo hyn â dadl ddifrifol i drafod syniadau difrifol; mae hyn yn ymwneud ag abwyd clicio a cheisio dosbarthu taflenni i pobl sy'n pryderu am y dewisiadau sy'n rhaid i bob un ohonom eu hwynebu fel cymdeithas. Mae gennym gynlluniau difrifol ar gyfer newid dulliau teithio, ar gyfer gwella trafnidiaeth gyhoeddus, ar gyfer rhoi dewisiadau amgen go iawn a realistig i bobl ynghyd ag ymgyrch newid ymddygiad, i roi'r cymhellion a'r wybodaeth i bobl er mwyn ceisio eu hannog i ymddwyn yn wahanol.

Rwy'n ymddiheuro i'r Aelodau am fethu ymdrin â'r holl bwyntiau dilys a wnaethant, ond roeddwn yn meddwl ei bod yn werth rhoi amser i geisio datglymu'r nonsens a glywsom gan y Blaid Geidwadol fel y gallwn ddechrau canolbwyntio fel Senedd ar atebion go iawn i broblemau go iawn yn hytrach na malu awyr yr wrthblaid.

17:40

Daeth y Llywydd i’r Gadair.

The Llywydd took the Chair.

Galwaf ar Russell George i ymateb i'r ddadl.

I call on Russell George to reply to the debate.

Thank you, Presiding Officer. Can I thank Members who took part in this debate today? My colleague Joel James opened the debate today, calling on the Government in a number of areas, but first of all, Joel set out the positive impact of the removal of the Severn crossing tolls. I genuinely thought that this might be something that all Members would be agreed on, but that's not the case. I appreciate Jenny Rathbone's comments in her contribution today; I don't agree with much of what was said, but I appreciate the points that were made. I genuinely think that there is a positive impact from those Severn crossing tolls being removed.

Also, Joel James set out our concern as well about the proposals from Government in terms of the potential tolls on the M40, the A470, the A55, and other trunk roads. The Deputy Minister said that they're not proposals; it's a survey suggesting that this could take place. So, I think there is some difference of opinion on what is 'a proposal'.

Also, my colleague Joel James set out positive suggestions from us as Welsh Conservatives in terms of promoting greener transport, in terms of supporting the provision of electric charging points, which is something I'm passionate about myself. I think there is a role for Government here in terms of support for electric charging points across Wales, because we've got to break that chicken-and-egg cycle. Electric charging points aren't going to be built until we've got electric cars, and electric cars are not going to move forward at the pace we want to see unless we have those charging points in place. So, there's a role for Government to step in here until the commercial sector can take its part in that provision.

Also, the further promotion of active travel; I appreciate other Members who spoke well in this debate today, John Griffiths and others, talking about initiatives in their own areas, as they have before, previously. And the extension of free bus passes to those aged between 16 and 25, as well; I think there was some mention about the cost of that. I think it could have been Jenny that mentioned that. Well, it is costed, because that was a proposal in the Welsh Conservatives manifesto; that was something that was costed within that manifesto as well. 

I thank Delyth Jewell for moving Plaid's amendment today, and also Heledd Fychan for talking to those points as well. I think, in terms of Plaid's amendment, there's general agreement from us on the points made in those contributions and in the amendment put forward. I think the only question we would have is there are some possible high potential costs in some of the areas that Plaid outlined in their amendment, so I think we as Conservatives want to know more about those costings before we could support. But there's a general principle of support, I think, for Plaid's amendments today.

My other colleagues spoke this afternoon—Peter Fox, Gareth Davies—and, I thought, brought forward positive suggestions to the Government. I can see the Deputy Minister laughing. But there were positive comments, and the Deputy Minister didn't pick up on any of them at all—he just dismissed them, telling us to shut up, which I don't think was appropriate at all. But what my colleagues are pointing out particularly is that there's particularly a difference in rural areas where, if you want to get people moving from the car to public transport, we've got to have that public transport in place. There are still huge gaps in rural Wales in terms of that provision, and sadly I think those that live in my constituency, and in areas like Brecon and Radnor—there's no option but to have a car, unfortunately, for the vast majority of people. So, that's where we've really got to make an effort in terms of improving our infrastructure and improving provision on public transport. 

I have to say I really would have appreciated a more comprehensive response to our positive suggestions put forward today from the Deputy Minister. I think that we've put forward suggestions in the spirit of co-operation. There's a lot, I think, that we could have agreed on today, like the clean air Act. There's lots we can agree on, but that was dismissed rather than being talked about in any positive way today. But I thank Members for their contributions to our debate this afternoon.

Diolch, Lywydd. A gaf fi ddiolch i'r Aelodau a gymerodd ran yn y ddadl hon heddiw? Agorodd fy nghyd-Aelod, Joel James, y ddadl heddiw, gan alw ar y Llywodraeth mewn nifer o feysydd, ond yn gyntaf oll, nododd Joel effaith gadarnhaol dileu tollau croesi afon Hafren. Roeddwn yn credu'n wirioneddol y gallai hyn fod yn rhywbeth y byddai pob Aelod yn cytuno yn ei gylch, ond nid yw hynny'n wir. Rwy'n gwerthfawrogi sylwadau Jenny Rathbone yn ei chyfraniad heddiw; nid wyf yn cytuno â llawer o'r hyn a ddywedwyd, ond rwy'n gwerthfawrogi'r pwyntiau a wnaethpwyd. Credaf yn wirioneddol fod yna effaith gadarnhaol wedi deillio o ddileu tollau croesi afon Hafren.

Hefyd, nododd Joel James ein pryder am yr argymhellion gan y Llywodraeth ynglŷn â'r tollau posibl ar yr M40, yr A470, yr A55, a chefnffyrdd eraill. Dywedodd y Dirprwy Weinidog nad ydynt yn argymhellion; mae'n arolwg sy'n awgrymu y gallai hyn ddigwydd. Felly, credaf fod peth gwahaniaeth barn ynglŷn ag ystyr 'argymhelliad'.

Hefyd, nododd fy nghyd-Aelod, Joel James, awgrymiadau cadarnhaol gennym ni fel Ceidwadwyr Cymreig ynghylch hyrwyddo trafnidiaeth wyrddach, ynghylch cefnogi'r ddarpariaeth o bwyntiau gwefru trydan, sy'n rhywbeth rwy'n teimlo'n angerddol amdano fy hun. Credaf fod rôl i'r Llywodraeth yma i gefnogi pwyntiau gwefru trydan ledled Cymru, oherwydd mae'n rhaid inni dorri cylch yr iâr a'r wy; ni chaiff pwyntiau gwefru trydan mo'u hadeiladu hyd nes bod gennym geir trydan, ac ni welir cynnydd cyflym yn niferoedd y ceir trydan yr hoffem eu gweld oni bai bod gennym bwyntiau gwefru yn eu lle. Felly, mae rôl i'r Llywodraeth gamu i mewn yma nes y gall y sector masnachol chwarae ei ran yn y ddarpariaeth honno.

Hefyd, hyrwyddo teithio llesol ymhellach; rwy'n gwerthfawrogi cyfraniad Aelodau eraill a siaradodd yn dda yn y ddadl heddiw, John Griffiths ac eraill, a soniodd am fentrau yn eu hardaloedd eu hunain, fel y maent wedi'i wneud o'r blaen. A chynnig tocynnau bws am ddim i rai rhwng 16 a 25 oed hefyd; credaf fod rhywfaint o sôn am gost hynny. Rwy'n credu efallai mai Jenny a soniodd am hynny. Wel, mae wedi'i gostio, oherwydd roedd yn gynnig ym maniffesto'r Ceidwadwyr Cymreig; roedd yn rhywbeth a gafodd ei gostio yn y maniffesto hwnnw hefyd.

Diolch i Delyth Jewell am gynnig gwelliant Plaid Cymru heddiw, a hefyd i Heledd Fychan am siarad am y pwyntiau hynny. Ar welliant Plaid Cymru, credaf ein bod yn cytuno at ei gilydd â'r pwyntiau a wnaed yn y cyfraniadau ac yn y gwelliant a gyflwynwyd. Credaf mai'r unig gwestiwn a fyddai gennym yw bod rhai costau uchel posibl yn rhai o'r meysydd a amlinellodd Plaid Cymru yn eu gwelliant, felly credaf ein bod ni fel Ceidwadwyr am wybod mwy am y costau hynny cyn y gallem eu cefnogi. Ond ceir egwyddor gyffredinol o gefnogaeth, rwy'n meddwl, i welliannau Plaid Cymru heddiw.

Siaradodd fy nghyd-Aelodau eraill y prynhawn yma—Peter Fox, Gareth Davies—a chyflwynwyd awgrymiadau cadarnhaol i'r Llywodraeth yn fy marn i. Gallaf weld y Dirprwy Weinidog yn chwerthin. Ond fe gafwyd sylwadau cadarnhaol, ac ni nododd y Dirprwy Weinidog yr un ohonynt o gwbl—fe wnaeth eu diystyru, gan ddweud wrthym am gau ein cegau, ac nid wyf yn credu bod hynny'n briodol o gwbl. Ond yr hyn y mae fy nghyd-Aelodau'n ei nodi yw bod gwahaniaeth yn enwedig mewn ardaloedd gwledig lle mae'n rhaid inni gael trafnidiaeth gyhoeddus ar waith os ydych am gael pobl i newid o ddefnyddio'r car i ddefnyddio trafnidiaeth gyhoeddus. Mae bylchau enfawr o hyd yn y Gymru wledig o ran y ddarpariaeth honno, ac yn anffodus credaf fod y rheini sy'n byw yn fy etholaeth i, ac mewn ardaloedd fel Brycheiniog a Maesyfed—yn anffodus nid oes dewis arall i'r mwyafrif llethol o bobl heblaw cael car. Felly, dyna lle mae'n rhaid inni ymdrechu i wella ein seilwaith a gwella'r ddarpariaeth drafnidiaeth gyhoeddus. 

Rhaid imi ddweud y byddwn wedi gwerthfawrogi ymateb mwy cynhwysfawr gan y Dirprwy Weinidog i'r awgrymiadau cadarnhaol a gyflwynwyd gennym heddiw. Credaf ein bod wedi cyflwyno awgrymiadau mewn ysbryd cydweithredol. Rwy'n meddwl bod llawer y gallem fod wedi cytuno arno heddiw, fel y Ddeddf aer glân. Mae llawer y gallwn gytuno arno, ond gwrthodwyd hynny yn hytrach na'i drafod mewn unrhyw ffordd gadarnhaol heddiw. Ond diolch i'r Aelodau am eu cyfraniadau i'n dadl y prynhawn yma.

17:45

Y cwestiwn yw: a ddylid derbyn y cynnig heb ei ddiwygio? A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? [Gwrthwynebiad.] Oes, mae yna wrthwynebiad, felly gohiriaf y bleidlais ar y cynnig tan y cyfnod pleidleisio. 

The proposal is to agree the motion without amendment. Does any Member object? [Objection.] Yes, there is objection. Therefore, I defer voting on the motion till voting time.

Gohiriwyd y pleidleisio tan y cyfnod pleidleisio.

Voting deferred until voting time.

Mae hynny'n dod â ni at y cyfnod pleidleisio. Fe fyddwn ni'n cymryd toriad byr i wneud y paratoadau ar gyfer pleidleisio. Felly, toriad. 

That brings us to voting time. We'll take a short break to make the preparations for voting. So, we'll take a break now. 

Ataliwyd y Cyfarfod Llawn am 17:48.

Plenary was suspended at 17:48.

17:50

Ailymgynullodd y Senedd am 17:52, gyda'r Llywydd yn y Gadair.

The Senedd reconvened at 17:52, with the Llywydd in the Chair.

8. Cyfnod Pleidleisio
8. Voting Time

Dyma ni'n cyrraedd y cyfnod pleidleisio. Mae'r bleidlais gyntaf y prynhawn yma ar y ddadl Aelodau o dan Reol Sefydlog 11.21(iv) ar dementia. Dwi'n galw am bleidlais ar y cynnig a gyflwynwyd yn enw Luke Fletcher. Agor y bleidlais. Cau'r bleidlais. O blaid 40, 14 yn ymatal, neb yn erbyn, ac felly mae'r cynnig yna wedi ei dderbyn. 

That brings us to voting time. The first vote this afternoon is on the Member debate under Standing Order 11.21(iv) on dementia. I call for a vote on the motion tabled in the name of Luke Fletcher. Open the vote. Close the vote. In favour 40, 14 abstentions and none against, and therefore the motion is agreed. 

Eitem 5 - Dadl Aelodau o dan Reol Sefydlog 11.21(iv): Dementia: O blaid: 40, Yn erbyn: 0, Ymatal: 14

Derbyniwyd y cynnig

Item 5 - Member Debate under Standing Order 11.21(iv): Dementia: For: 40, Against: 0, Abstain: 14

Motion has been agreed

Mae'r bleidlais nesaf ar ddadl y Ceidwadwyr Cymreig ar drafnidiaeth. Dwi'n galw am bleidlais ar y cynnig a gyflwynwyd yn enw Darren Millar. Agor y bleidlais. Cau'r bleidlais. O blaid 14, neb yn ymatal, 40 yn erbyn, ac felly mae'r cynnig wedi ei wrthod. 

The next vote is on the Welsh Conservatives debate on transport. I call for a vote on the motion tabled in the name of Darren Millar. Open the vote. Close the vote. In favour 14, no abstentions, 40 against, and therefore the motion is not agreed.  

Eitem 7 - Dadl y Ceidwadwyr Cymreig - Cynnig heb ei ddiwygio: O blaid: 14, Yn erbyn: 40, Ymatal: 0

Gwrthodwyd y cynnig

Item 7 - Welsh Conservatives debate - Motion without amendment: For: 14, Against: 40, Abstain: 0

Motion has been rejected

Gwelliant 1 yw'r gwelliant cyntaf i'w bleidleisio arno. Os derbynnir gwelliant 1, bydd gwelliannau 2, 3 a 4 yn cael eu dad-ddethol. Dwi'n galw am bleidlais ar welliant 1 a gyflwynwyd yn enw Lesley Griffiths. Agor y bleidlais. Cau'r bleidlais. O blaid 28, neb yn ymatal, 26 yn erbyn, ac felly mae'r gwelliant wedi ei dderbyn. 

Our first amendment is amendment 1. If amendment 1 is agreed, amendments 2, 3 and 4 will be deselected. I call for a vote on amendment 1 tabled in the name of Lesley Griffiths. Open the vote. Close the vote. In favour 28, no abstentions, 26 against, and therefore the amendment is agreed. 

Eitem 7 - Gwelliant 1 - Cyflwynwyd yn enw Lesley Griffiths: O blaid: 28, Yn erbyn: 26, Ymatal: 0

Derbyniwyd y gwelliant

Item 7 - Amendment 1 - Tabled in the name of Lesley Griffiths: For: 28, Against: 26, Abstain: 0

Amendment has been agreed

Mae gwelliannau 2, 3 a 4 yn cael eu dad-ddethol. 

Amendments 2, 3 and 4 have been deselected. 

Cafodd gwelliannau 2, 3 a 4 eu dad-ddethol.

Amendments 2, 3 and 4 deselected.

Mae'r bleidlais nesaf ar y cynnig wedi ei ddiwygio.

The next vote is on the motion as amended.

Cynnig NDM7784 fel y'i diwygiwyd:

Cynnig bod y Senedd yn:

1. Cydnabod ei bod yn argyfwng hinsawdd ac yn nodi mai trafnidiaeth sy’n gyfrifol am 17 y cant o allyriadau Cymru.

2. Galw ar Lywodraeth Cymru i:

a) ddilyn cyngor Pwyllgor y DU ar y Newid yn yr Hinsawdd i leihau nifer y teithiau a wneir mewn ceir ac i annog pobl i newid eu ffordd o deithio i drafnidiaeth gyhoeddus a theithio llesol;

b) dilyn cyngor Pwyllgor y DU ar y Newid yn yr Hinsawdd i ddatgarboneiddio cerbydau a buddsoddi yn y seilwaith gwefru, a’i gydgysylltu, er mwyn i bobl allu troi at ddefnyddio cerbydau a beiciau trydan yn hyderus.

Motion NDM7784 as amended:

To propose that the Senedd:

1. Recognises that we are in a climate emergency and notes that 17 per cent of Wales’s emissions come from transport.

2. Calls on the Welsh Government to:

a) follow the advice of the UK Climate Change Committee to reduce the number of car journeys made and to encourage people to shift transport modes to public transport and active travel;

b) follow the advice of the UK Climate Change Committee to decarbonise vehicles and invest and co-ordinate the charging infrastructure to enable people to transition to electric vehicles and bikes with confidence.

Agor y bleidlais. Cau'r bleidlais. O blaid 40, neb yn ymatal ac 14 yn erbyn. Felly, mae'r cynnig wedi ei ddiwygio wedi ei dderbyn.

Open the vote. Close the vote. In favour 40, no abstentions and 14 against. Therefore, the motion as amended is agreed.

17:55

Eitem 7 - Dadl y Ceidwadwyr Cymreig - Cynnig wedi'i ddiwygio: O blaid: 40, Yn erbyn: 14, Ymatal: 0

Derbyniwyd y cynnig fel y'i diwygiwyd

Item 7 - Welsh Conservatives debate - Motion as amended: For: 40, Against: 14, Abstain: 0

Motion as amended has been agreed

Dyna ddiwedd ar y cyfnod pleidleisio, ond mae'r ddadl fer i ddilyn, ac felly unrhyw Aelodau sy'n gadael i wneud hynny yn dawel ac yn gyflym.

That concludes voting time, but we will now move to the short debate, so if any Members are leaving, please do so quietly and quickly.

Any Members leaving to do so quietly and quickly.

Dylai unrhyw Aelodau sy'n gadael wneud hynny'n dawel ac yn gyflym.

9. Dadl Fer: Cyhoeddi adroddiad Holden—Amser ar gyfer tryloywder ar wasanaethau iechyd meddwl yng Ngogledd Cymru
9. Short Debate: Hands up on Holden—Time for transparency on mental health services in North Wales

Rwy'n galw ar Llyr Gruffydd i gyflwyno'r ddadl fer yn ei enw e. Llyr Gruffydd i gychwyn, pan fydd y Siambr yn ymdawelu. Llyr Gruffydd.

I call on Llyr Gruffydd to speak to the topic he has chosen. Llyr Gruffydd to begin, once the Chamber is quiet. Llyr Gruffydd.

Diolch yn fawr iawn, Llywydd. Mae'n bleser i fi gael cyflwyno'r ddadl fer yma y prynhawn yma ar y testun 'Cyhoeddi adroddiad Holden—Amser am dryloywder ar wasanaethau iechyd meddwl yng Ngogledd Cymru'. Er gwybodaeth i'r Llywydd, dwi wedi cytuno i roi munud o fy amser i, yn gyntaf, Rhun ap Iorwerth, wedyn Mark Isherwood, wedyn Darren Millar, ac yn olaf Mabon ap Gwynfor.

Thank you very much, Llywydd. It's my pleasure to introduce this short debate this afternoon on the subject of the Holden report on mental health services in north Wales. I've agreed to give a minute of my time, first of all, to Rhun ap Iorwerth, and then Mark Isherwood, and then Darren Millar, and then Mabon ap Gwynfor.

Mental health services present one of the greatest challenges for our NHS, and sadly it is a growing challenge. That's why it's important that we learn lessons from previous experiences and that we're honest in acknowledging mistakes and failures when they occur. Mental health services in north Wales, of course, were identified as one reason why Betsi Cadwaladr health board needed to be taken into special measures, more than six years ago, by the then health Minister—now, of course, Wales's First Minister. That was a clear statement and an acknowledgement of previous failings and mistakes, and in that respect the move was to be applauded, even though, of course, it might have been inevitable, but it was certainly very disappointing. But what concerns me now is that, six years on, we're not seeing progress in this sector. Instead, I fear, we're seeing a culture of cover up and a refusal to accept responsibility at the very highest level of both Government and the health board. The focus of this debate is the failure to date to release the Holden report by the health board, and that, I feel, is symptomatic of a wider problem.

The report was compiled back in 2013, after dozens of health workers came forward to blow the whistle on poor practice at the Hergest mental health unit in Bangor. Their testimony amounted to 700 pages of damning evidence that mental health patients were not getting the treatment they needed and that they deserved. In addition, vulnerable elderly patients with mental health issues were being placed side by side with drug addicts and people with other severe needs, in a wholly inappropriate way. Staff were unable to complete Datix forms—the internal forms for reporting problems—because of time constraints, so the problems were being allowed to fester by senior management. It was a recipe for disaster, and of course that disaster ultimately involved patients taking their own lives because ligature risks that shouldn't have been there were there.

You would imagine that a report into this kind of problem would be able to identify solutions and responsibility. I'm hoping it did, but of course I can't be sure because the report has never seen the light of day. To this day, Betsi Cadwaladr health board is refusing, despite requests, and, more recently, demands from the Information Commissioner's Office to release the report. To my knowledge, not one manager has been directly disciplined, although last week it was revealed that two managers were moved. This failure to take accountability for any failings has been a symptom of this whole sorry affair. And instead of demanding managers take responsibility, what we've seen, of course, is that whistleblowers have been scapegoated. Crucially, the same risks that sparked the Holden report eight years ago have not been eliminated from the unit, and this has consequences—serious consequences.

Earlier this year, a woman from Caernarfon took her own life on the unit, and she was able to do so because the same ligature risks that were present a decade ago had not been eliminated, despite being identified in the Holden report. This would be an internal health board issue were it not for two things, and this is why it is important that this issue is raised in this debate in this Senedd this evening. Firstly, as I mentioned, mental health services in north Wales were already a subject of sufficient concern six years ago for that to be cited as one of the reasons for the Welsh Government to take the health board into special measures. So, the Government was aware that there were problems. More specifically, last year, the then Deputy Minister for mental health, the now Minister for health, who will be responding to this debate today, gave me assurances in this Chamber that she would read the report and give the matter her attention. 

Gwasanaethau iechyd meddwl yw un o'r heriau mwyaf i'n GIG, ac yn anffodus mae'n her gynyddol. Dyna pam y mae'n bwysig ein bod yn dysgu gwersi o brofiadau blaenorol a'n bod yn onest drwy gydnabod camgymeriadau a methiannau pan fyddant yn digwydd. Nodwyd bod gwasanaethau iechyd meddwl yng  ngogledd Cymru yn un rheswm pam fod angen gosod bwrdd iechyd Betsi Cadwaladr dan fesurau arbennig dros chwe blynedd yn ôl, gan y Gweinidog iechyd ar y pryd—sef Prif Weinidog Cymru erbyn hyn wrth gwrs. Roedd hwnnw'n ddatganiad clir ac yn gydnabyddiaeth o fethiannau a chamgymeriadau blaenorol, ac yn hynny o beth roedd y cam yn un i'w gymeradwyo, er efallai'n anochel, ond roedd yn sicr yn siomedig iawn. Ond yr hyn sy'n fy mhoeni yn awr yw nad ydym, chwe blynedd yn ddiweddarach, yn gweld cynnydd yn y sector hwn. Yn lle hynny, rwy'n ofni ein bod yn gweld diwylliant o gelu a gwrthod derbyn cyfrifoldeb ar lefel uchaf y Llywodraeth a'r bwrdd iechyd. Ffocws y ddadl hon yw methiant y bwrdd iechyd hyd yma i ryddhau adroddiad Holden, ac mae hynny, yn fy marn i, yn symptom o broblem ehangach.

Cafodd yr adroddiad ei lunio yn ôl yn 2013, ar ôl i ddwsinau o weithwyr iechyd chwythu'r chwiban ar ymarfer gwael yn uned iechyd meddwl Hergest ym Mangor. Cafwyd 700 tudalen o dystiolaeth ddamniol ganddynt nad oedd cleifion iechyd meddwl yn cael y driniaeth yr oeddent ei hangen ac yn ei haeddu. Yn ogystal, roedd cleifion oedrannus agored i niwed â phroblemau iechyd meddwl yn cael eu gosod ochr yn ochr â phobl a oedd yn gaeth i gyffuriau a phobl ag anghenion difrifol eraill, mewn ffordd gwbl amhriodol. Nid oedd staff yn gallu llenwi ffurflenni Datix—y ffurflenni mewnol ar gyfer adrodd am broblemau—oherwydd cyfyngiadau amser, felly roedd y problemau'n cael eu gadael i waethygu gan yr uwch-reolwyr. Roedd yn rysáit ar gyfer trychineb, ac wrth gwrs digwyddodd trychineb yn y pen draw wrth i gleifion gyflawni hunanladdiad o ganlyniad i risgiau crogi na ddylent fod wedi bod yno.

Byddech yn dychmygu y byddai adroddiad ar broblem o'r fath wedi gallu nodi atebion a chyfrifoldeb. Rwy'n gobeithio ei fod wedi gwneud hynny, ond wrth gwrs ni allaf fod yn siŵr am nad yw'r adroddiad erioed wedi gweld golau dydd. Hyd heddiw, mae bwrdd iechyd Betsi Cadwaladr yn gwrthod rhyddhau'r adroddiad er gwaethaf ceisiadau, a galwadau gan Swyddfa'r Comisiynydd Gwybodaeth yn fwy diweddar. Hyd y gwn i, nid oes unrhyw reolwr wedi'i ddisgyblu'n uniongyrchol, er y datgelwyd yr wythnos diwethaf fod dau reolwr wedi'u symud. Mae'r methiant hwn i fod yn atebol am unrhyw fethiannau wedi bod yn symptom o'r holl fater anffodus hwn. Ac yn hytrach na mynnu bod rheolwyr yn cymryd cyfrifoldeb, yr hyn a welsom, wrth gwrs, oedd chwythwyr chwiban yn cael eu gwneud yn fychod dihangol. Yn hollbwysig, mae'r un risgiau a ysgogodd adroddiad Holden wyth mlynedd yn ôl heb gael eu dileu o'r uned, ac mae canlyniadau i hyn—canlyniadau difrifol.

Yn gynharach eleni, cyflawnodd menyw o Gaernarfon hunanladdiad ar yr uned, a gallodd wneud hynny am fod yr un risgiau crogi a oedd yn bresennol ddegawd yn ôl heb gael eu dileu, er i adroddiad Holden dynnu sylw atynt. Mater mewnol i'r bwrdd iechyd fyddai hyn oni bai am ddau beth, a dyma pam y mae'n bwysig codi'r mater yn y ddadl hon yn y Senedd heno. Yn gyntaf, fel y soniais, roedd gwasanaethau iechyd meddwl yng ngogledd Cymru eisoes yn destun pryder digonol chwe blynedd yn ôl i hynny gael ei nodi fel un o'r rhesymau pam y gosodwyd y bwrdd iechyd dan fesurau arbennig gan Lywodraeth Cymru. Felly, roedd y Llywodraeth yn ymwybodol fod yna broblemau. Yn fwy penodol, y llynedd, rhoddodd y Dirprwy Weinidog iechyd meddwl ar y pryd, y Gweinidog iechyd erbyn hyn, a fydd yn ymateb i'r ddadl hon heddiw, sicrwydd i mi yn y Siambr hon y byddai'n darllen yr adroddiad ac yn rhoi ei sylw i'r mater. 

Ar 4 Tachwedd y llynedd, yn y Siambr yma, Weinidog, fe ddywedoch chi wrthyf i, mewn ymateb i gwestiwn gen i, eich bod chi'n gobeithio y byddwn i'n rhoi amser i chi i edrych ar yr adroddiad a gweld a deall ychydig mwy ar y cefndir. Dwi'n dyfynnu—eich geiriau chi oedd, 

'mi wna i edrych ar adroddiad Holden a gweld yn union beth yw'r sefyllfa yn fan hyn.' 

Dyna eich geiriau chi ar 4 Tachwedd. Ers yr addewid hwnnw, bron i flwyddyn yn ôl erbyn hyn, dydyn ni wedi cael dim byd ymhellach gan y Gweinidog a dim byd ymhellach gan Lywodraeth Cymru. Ond beth rydym ni yn ei wybod, wrth gwrs, yw bod marwolaethau yn dal i ddigwydd ar unedau iechyd meddwl yng ngogledd Cymru a bod niferoedd y digwyddiadau difrifol a chleifion yn dod i niwed wedi cynyddu blwyddyn ar ôl blwyddyn. Dau ddeg pump o achosion yn y tair blynedd diwethaf yn unig. Pob un yn sgandal, pob un yn drasig, a nifer ohonyn nhw, dwi'n siwr, yn rhai y dylid fod wedi'u hosgoi, tra bod eich Llywodraeth chi yn eistedd ar eich dwylo ar y mater yma. 

On 4 November last year, in this Chamber, Minister, in response to a question from me, you said that you hoped that I would give you some time to look at the report and understand more about the background. I quote you—your words were, 

'I will look at the Holden report and see exactly what the situation is here.'

Those were your words on 4 November. Since that pledge, nearly a year ago now, we've had nothing further from the Minister and nothing further from the Welsh Government. But what we do know, of course, is that deaths are still happening on the mental health units in north Wales and that the number of serious incidents and patients coming to harm have increased year after year. Twenty-five cases in these last three years alone. Each one a scandal, each one a tragedy, and many of them, I'm sure, could have been avoided, while your Government is sitting on its hands on this issue. 

So, you told us in the Chamber that you would read the report, and I've no reason to doubt whether that has happened, but now, Minister, this evening, you need to explain to us, firstly, why the Holden report has still not been made public; secondly, why the recommendations of the report have not been carried out; and, thirdly, you need to explain why people are still dying on mental health units in north Wales when those risks should have been eliminated.

This is a tragic, avoidable scandal. It's a scandal because nobody has been held to account for these failings. And these aren't the failings of overstretched front-line staff. These are the long-term failings of senior managers who have continued to be employed by the health board, some of whom have very senior roles in Betsi Cadwaladr. It was avoidable because staff, families and Holden had raised the alarm many, many years ago. And the tragedy is that no action was taken, or that not sufficient action, at least, has been taken to date, and that means that vulnerable people are still dying on mental health units in north Wales. And I use the plural, because, in the past year, we've seen deaths on Hergest and also on the Ablett unit in north Wales. 

We've seen glacial progress in terms of getting the facts out into the open, and it's time this Government showed some leadership, and it's time you held your hands up to Holden. Let's have this report out in the open so that we can all see for ourselves what needed doing back then, and what needs doing now, so that we can start to deliver the mental health services that the people of north Wales deserve. 

Felly, fe ddywedoch chi wrthym yn y Siambr y byddech yn darllen yr adroddiad, ac nid oes gennyf reswm dros amau a yw hynny wedi digwydd, ond yn awr, Weinidog, heno, mae angen i chi egluro i ni, yn gyntaf, pam nad yw adroddiad Holden wedi'i gyhoeddi o hyd; yn ail, pam nad yw argymhellion yr adroddiad wedi'u cyflawni; ac yn drydydd, mae angen i chi egluro pam y mae pobl yn dal i farw mewn unedau iechyd meddwl yng ngogledd Cymru pan ddylai'r risgiau hynny fod wedi'u dileu.

Mae hon yn sgandal drasig y gellir bod wedi ei hosgoi. Mae'n sgandal am nad oes neb wedi cael ei ddwyn i gyfrif am y methiannau hyn. Ac nid methiannau staff rheng flaen wedi'u gorlethu yw'r rhain. Dyma fethiannau hirdymor uwch-reolwyr sydd wedi parhau i gael eu cyflogi gan y bwrdd iechyd, a rhai ohonynt â swyddi uchel iawn ym mwrdd iechyd Betsi Cadwaladr. Roedd modd osgoi hyn am fod staff, teuluoedd a Holden wedi canu'r larwm sawl blwyddyn yn ôl. A'r drasiedi yw na weithredwyd, neu na weithredwyd yn ddigonol o leiaf, hyd yma, ac mae hynny'n golygu bod pobl sy'n agored i niwed yn dal i farw mewn unedau iechyd meddwl yng ngogledd Cymru. Ac rwy'n defnyddio'r lluosog, oherwydd, yn ystod y flwyddyn ddiwethaf, gwelsom farwolaethau ar Hergest a hefyd yn uned Ablett yng ngogledd Cymru.

Araf iawn fu'r cynnydd o ran cael y ffeithiau allan yn agored, ac mae'n bryd i'r Llywodraeth hon ddangos rhywfaint o arweiniad, ac mae'n bryd i chi gyfaddef eich bai mewn perthynas â Holden. Gadewch inni gael yr adroddiad hwn wedi'i gyhoeddi fel y gallwn i gyd weld drosom ein hunain beth oedd angen ei wneud yn ôl bryd hynny, a'r hyn y mae angen ei wneud yn awr, fel y gallwn ddechrau darparu'r gwasanaethau iechyd meddwl y mae pobl gogledd Cymru yn eu haeddu.

18:00

Diolch i Llyr am ddod â'r mater yma o'n blaenau ni heddiw ac, yn wir, am ei waith ar y mater dros gyfnod o flynyddoedd. Gadewch i mi fod yn hollol blaen: mae bwrdd iechyd Betsi Cadwaladr yn dal i wynebu problemau difrifol iawn efo'i wasanaethau iechyd meddwl. Mae uned Hergest yn dal i fod yng nghanol cwestiynau difrifol iawn am ddiogelwch cleifion. Ac, oedd, mi oedd hi'n rhy hwyr i ddod â'r bwrdd allan o fesurau arbennig. Er gwaethaf ymdrechion staff i chwythu'r chwiban, er mwyn trio arwain at welliannau, er gwaethaf ymgyrchoedd gan gleifion a theuluoedd, rydyn ni eto, yn yr wythnosau diwethaf, wedi bod yn sôn am golled bywyd yn Hergest, am gwestiynau cwbl sylfaenol am yr amgylchiadau. Mi wnaeth Robin Holden wrando ar staff oedd eisiau lleisio'u pryderon, ond allaf i ddim gorbwysleisio'r niwed sy'n cael ei wneud, yr amheuon sy'n cael eu cadarnhau o hyd, wrth i'r bwrdd fethu â chyhoeddi'r adroddiad a methu â chael eu gweld yn bod yn gwbl dryloyw. 

I thank Llyr for bringing this issue before us today and, indeed, for his work in this area over a period of years. Let me speak quite openly: the Betsi Cadwaladr health board is still facing very grave problems with its mental health services. The Hergest unit is still facing very serious questions around patient safety. And, yes, it was too soon to bring the board out of special measures. Despite the efforts of staff to blow the whistle in order to bring about improvements, despite campaigns from patients and families, we, once again, over the last few weeks, have been talking about loss of life in Hergest and about fundamental questions on the circumstances. Robin Holden listened to staff who wanted to voice their concerns, but I can't overemphasise the damage that's been done, and the doubts confirmed, as the board fails to publish the report and fails to be seen to be transparent.  

We're talking about serious, deep-rooted issues affecting patient safety, resulting in tragic losses of life. We're also talking about impacts on hard-working front-line staff, desperately worried about the care they can offer due to problems with underinvestment and under-resourcing. Responsibility, finally, must be accepted and acted upon for the years of failings in mental health care in north Wales. The debate today focuses on how releasing the Robin Holden report is surely a vital step towards addressing the wider problems and getting to the root causes of these tragic problems once and for all.

Rydym yn sôn am faterion difrifol, dwfn sy'n effeithio ar ddiogelwch cleifion, gan arwain at golli bywydau yn drasig. Rydym hefyd yn sôn am effeithiau ar staff rheng flaen gweithgar, sy'n poeni'n enbyd am y gofal y gallant ei gynnig oherwydd problemau gyda thanfuddsoddi a thanariannu. Rhaid derbyn cyfrifoldeb o'r diwedd, a gweithredu ar hynny yn sgil y blynyddoedd o fethiannau mewn gofal iechyd meddwl yng ngogledd Cymru. Mae'r ddadl heddiw'n canolbwyntio ar sut y mae rhyddhau adroddiad Robin Holden yn sicr o fod yn gam hanfodol tuag at fynd i'r afael â phroblemau ehangach a mynd at achosion y problemau trasig hyn unwaith ac am byth.

18:05

Four years after I first raised concerns with the Welsh Government, the 2013 Holden report, commissioned after patient deaths and complaints by 42 staff, warned that the Hergest psychiatric unit at Ysbyty Gwynedd was in serious trouble. I understand that Betsi Cadwaladr University Health Board asked staff criticised in Holden for putting lives at risk to write the paper to the board. After Betsi Cadwaladr University Health Board refused to disclose the full report, the Information Commissioner's Office ruled that the health board should disclose a full copy with only the names of individuals subject to the grievances redacted. However, the North Wales Safeguarding Adults Board say that they can't take any action because of an absence of specific details and information. 

We must not allow this to be dismissed as ancient history. As we heard, two patients in north Wales mental health units have died from hangings and attempted hanging over the last year alone. Families identify a categoric failure of the regulatory framework by all statutory bodies to react to Holden. The onus is now on the Welsh Government to ensure transparency and to show that it is not complicit in a cover-up.

Bedair blynedd ar ôl i mi fynegi pryderon wrth Lywodraeth Cymru am y tro cyntaf, rhybuddiodd adroddiad Holden yn 2013, a gomisiynwyd ar ôl marwolaethau cleifion a chwynion gan 42 o staff, fod uned seiciatrig Hergest yn Ysbyty Gwynedd mewn trafferthion difrifol. Deallaf fod Bwrdd Iechyd Prifysgol Betsi Cadwaladr wedi gofyn i staff a gafodd eu beirniadu yn adroddiad Holden am roi bywydau mewn perygl i ysgrifennu'r papur at y bwrdd. Ar ôl i Fwrdd Iechyd Prifysgol Betsi Cadwaladr wrthod datgelu'r adroddiad llawn, dyfarnodd Swyddfa'r Comisiynydd Gwybodaeth y dylai'r bwrdd iechyd ddatgelu copi llawn gyda dim ond enwau unigolion a oedd yn destun y cwynion wedi'u hepgor. Fodd bynnag, mae Bwrdd Diogelu Oedolion Gogledd Cymru yn dweud na allant roi unrhyw gamau ar waith oherwydd absenoldeb manylion a gwybodaeth benodol.

Rhaid inni beidio â chaniatáu i hyn gael ei ddiystyru fel hen hanes. Fel y clywsom, mae dau glaf yn unedau iechyd meddwl gogledd Cymru wedi crogi eu hunain ac un wedi ceisio crogi ei hun dros y flwyddyn ddiwethaf yn unig. Mae teuluoedd yn nodi methiant diamod y fframwaith rheoleiddio i ymateb i Holden gan bob corff statudol. Mae'r cyfrifoldeb bellach ar Lywodraeth Cymru i sicrhau tryloywder ac i ddangos nad yw'n rhan o unrhyw ymgais i gelu ffeithiau.

I'm very disheartened to know that we have a Welsh Government here that has failed to intervene so far to ensure that the antiseptic of sunlight can be spread abroad on the particular report—the Holden report—that we're discussing. We know that there are deep-seated problems in our mental health services in north Wales, and I want to ask the Minister, along with the chorus of voices that have already spoken, and the further speakers to speak: how many more people have to die? How many more vulnerable people need to suffer harm unnecessarily? How many more families need to lose their loved ones before we will see the radical action that is necessary in order to resolve the fundamental problems that we still have in our mental health services in north Wales some six years after they were identified as failings sufficiently to the extent that the health board was put into special measures? It simply isn't good enough. And we look to you, as a new health Minister, to step up to the plate, to hold people who were responsible for these failings to account in order that we can get some justice for those families who've lost their loved ones and those patients who've been so tragically let down.

Mae'n peri digalondid mawr i mi wybod bod gennym Lywodraeth Cymru yma sydd wedi methu ymyrryd hyd yma i sicrhau y gellir lledaenu goleuni haul diheintiol ar yr adroddiad—adroddiad Holden—yr ydym yn ei drafod. Gwyddom fod problemau dwfn yn ein gwasanaethau iechyd meddwl yng ngogledd Cymru, ac rwyf am ofyn i'r Gweinidog, ynghyd â'r corws o leisiau sydd eisoes wedi siarad, a'r siaradwyr sydd eto i siarad: faint yn rhagor o bobl sy'n mynd i orfod marw? Faint yn rhagor o bobl agored i niwed sy'n mynd i orfod dioddef niwed yn ddiangen? Faint yn rhagor o deuluoedd sy'n mynd i orfod colli eu hanwyliaid cyn y gwelwn y camau radical sy'n angenrheidiol er mwyn datrys y problemau sylfaenol sydd gennym o hyd yn ein gwasanaethau iechyd meddwl yng ngogledd Cymru oddeutu chwe blynedd ar ôl iddynt gael eu nodi fel methiannau digonol i'r graddau fod y bwrdd iechyd wedi'i osod dan fesurau arbennig? Nid yw'n ddigon da. Ac rydym yn disgwyl i chi, fel Gweinidog iechyd newydd, gamu i'r adwy, i wneud pobl a oedd yn gyfrifol am y methiannau hyn yn atebol er mwyn inni gael rhywfaint o gyfiawnder i'r teuluoedd sydd wedi colli eu hanwyliaid a'r cleifion y gwnaed cam â hwy mewn modd mor drasig.

Diolch yn fawr iawn i ti, Llyr, am ddod â'r ddadl yma gerbron. Dwi am ddechrau fy nghyfraniad byr i drwy dalu teyrnged i etholwr i mi yn Nwyfor Meirionnydd, David Graves—mab y diweddar Jean Graves, a fu farw ym Mehefin 2016. Mae David wedi bod yn ddygn yn ei ymgais ddiflino dros gyfres o flynyddoedd wrth geisio sicrhau bod yr adroddiad yma'n cael ei ryddhau'n llawn. Cafodd Jean ei rhoi yn uned Hergest oherwydd ei salwch meddwl. Roedd ganddi ddementia cynnar. Yn anffodus, bu iddi hi hefyd ddioddef yn Hergest. Roedd ei hanghenion gofal hi fel dynes oedrannus efo afiechyd meddwl yn wahanol iawn i anghenion preswylwyr eraill, iau, rhai efo problemau cyffuriau. Yn anffodus, nid dim ond Jean a ddioddefodd yn Hergest, ac mae'r ffaith bod offer clymu—ligature points—yn dal i fod mewn unedau ble mae cleifion mewn perig o ddwyn terfyn ar eu bywydau eu hun yn dangos yn glir nad ydy'r gwersi wedi cael eu dysgu. A does dim syndod, oherwydd mae yna ymgyrch fwriadol wedi bod i gelu adroddiad Holden. Rhaid i rywun gymryd cyfrifoldeb am y methiannau erchyll a ddaeth i'r golwg yn dilyn Holden ac, yn wir, Ockenden. Ond, yn fwy na hynny, os ydym ni i gael hyder yn y gwasanaethau iechyd meddwl unwaith eto a dysgu'r gwersi'n llawn, yna mae'n rhaid gweld yr adroddiad yn cael ei ryddhau yn ei gyfanrwydd. Diolch.

Thank you very much, Llyr, for bringing this debate before us today. I want to start my contribution by paying tribute to a constituent of mine in Dwyfor Meirionnydd, David Graves—the son of the late Jean Graves, who died in June 2016. David has been very determined in his campaign for a number of years in trying to ensure that this report is released fully. Jean was admitted to the Hergest unit because of her mental ill health. She had early onset dementia. Unfortunately, she also suffered in Hergest. Her care needs as an older woman with mental ill health were very different from those of other residents who were younger, some with drug problems. Unfortunately, it wasn't just Jean who suffered in Hergest, and the fact that there are ligature points still in units where patients are at risk of suicide show that the lessons have not been learned. And that comes as no surprise, because there has been a deliberate campaign to try to conceal the Holden report. Someone has to take responsibility for the terrible failures that emerged from Holden and, indeed, Ockenden. But, more than that, if we are to have confidence in our mental health services once again and learn the lessons fully, then we have to see that report being published in its entirety. Thank you.

Galwaf nawr ar y Gweinidog iechyd i ymateb i'r ddadl.

I now call on the Minister for health to reply to the debate.

Diolch, Llywydd. Thanks for the opportunity to respond to this debate and to put on record my recognition of the commitment of the Betsi Cadwaladr health board to continue to improve mental health services.

Diolch, Lywydd. Diolch am y cyfle i ymateb i'r ddadl hon ac i gofnodi fy mod yn cydnabod ymrwymiad bwrdd iechyd Betsi Cadwaladr i barhau i wella gwasanaethau iechyd meddwl.

Now, whilst both I and the Deputy Minister for Mental Health and Well-being are challenging the health board to increase the pace of change in relation to mental health services—and both of us have brought this up with the health board on several occasions—I do recognise the impact that this level of scrutiny over so many years will have on staff morale. At the outset, I want to say on record that I recognise the efforts of all the staff at the health board and appreciate the work that they do.

In 2013, Robin Holden was commissioned by Betsi Cadwaladr health board to undertake a review of the Hergest psychiatric unit following complaints by staff, and I am familiar with the content of the report, and I must say it does make uncomfortable reading. Now, the call for the publication of the full, unredacted version of the Holden report is a matter for the health board, and some will be aware that there is currently a live case with the Information Commissioner’s Office. It’s therefore not appropriate for me to comment on this particular aspect in the debate. What I can say is that I expect the health board to fulfil its statutory obligations to both the people of north Wales, in terms of openness and transparency, and also, importantly, to its staff, by protecting the anonymity of people who raise concerns. The health board must also, of course, ensure it meets its legal obligation around data protection.

It’s always important to note that, following the review, a summary report was published by the health board in 2015, which included the recommendations made by Robin Holden. The executive medical director and executive director of nursing and midwifery subsequently commissioned a piece of work to ensure that the Holden report’s recommendations have been implemented, and this work was submitted for executive scrutiny and was reported to the health board’s quality, safety and experience committee in January 2021. Now, this provided assurance that action was taken and remains in place against each of the recommendations of the report, and my focus now is on ensuring the health board continues to act on those recommendations.

Now, as we’re all aware, the Holden report was one of a number of independent reviews commissioned by the health board in response to concerns about the quality of mental health care in north Wales in recent years, and which led to its placement in special measures in 2016. Now, since that time, much has happened, and the health board made progress against the milestones set out in the special measures framework, particularly including improved governance and quality, and improvements in mental health services. However, I am clear that there is still a long way to go, and that’s why the health board remains in targeted intervention. We must remember that targeted intervention is a high level of intervention with ongoing scrutiny by Welsh Government that recognises that the health board remains on an improvement journey. A new chief executive has been appointed to steer the health board on its improvement journey, and it’s clear that there is much greater oversight and scrutiny of mental health services now at board level.

In mental health, a part of the organisation that was subject to continuous staff changes, I’m pleased to say, has now been stabilised, and that stability at a management level has started to increase confidence in the service to deliver. Improvements to organisational and governance structures have been put in place with a systematic way of identifying and reporting issues as they arrive. These same improvements also allow changes to be implemented more efficiently and effectively. Innovative working that used to be seen in isolated pockets is now being spread much wider, and there is clear evidence of much greater integration among services. For instance, child and adolescent mental health services that were previously run as three different and unconnected sub-regional services have been brought together, enabling best practices to be retained across the whole service and allowing a more integrated and cohesive service. And there’s now much greater alignment between adult mental health services in the health board and those in place to support children and young people.

There's also a much stronger strategic overview of the three regional areas, which is so important in a large geographical area such as Betsi Cadwaladr. The 'I CAN' initiative is another good example of innovative improvements to mental health services, providing easy access to support and offering an alternative to admission to hospital. The health board has now relaunched its 'Together for Mental Health' strategy for north Wales, which is resulting in much stronger partnership working with local authority and third sector partners across the region—so, essential to support the preventative and early intervention part of mental health.

In line with the targeted intervention framework issued to the health board in February, the board has signed off the four maturity matrices and baseline assessment for mental health at its board meeting on 20 May. Now, the matrices are very detailed, and I intend them to be dynamic documents that are regularly reviewed and updated, and they focus on areas for improvement. They are owned by the health board, developed with the staff on the ground who've shown real insights into the difficulties they face and the challenge ahead of them. So, there are many key deliverables, and I'm happy to write to Members who request for me to set those out.

Now, I'm pleased to say that officials are meeting regularly with the health board to review progress against the matrices, and I welcome the transparency and openness being demonstrated by the health board as part of this process. The board has also been very realistic, and in its own assessment has recognised that there's much work to do. And whilst I recognise that the baseline scores are low, they reflect an honest appraisal of the position the health board is in. It's important to note that these scores are not reflective of the whole area, but of those areas that are in targeted intervention. They set a strong baseline against which we can track progress through the four maturity matrices. Recovery and transformation will take time, but we've consistently made it clear to the health board that being able to evidence service improvements is the key to progressing across the matrices with a view to further de-escalation.

And just last week, there was a mental health round-table discussion, chaired by the NHS Wales chief executive, which also included the chair and chief executive of the health board and senior mental health service leads. The purpose of the round-table, which also included Audit Wales, HIW and Welsh Government officials, was to open a frank and open discussion of the LHB's previous position, to assess the current situation and to provide assurances that the right mechanisms are now in place to secure improvements to mental health services in north Wales. And I'm reassured that there was wide agreement, following that meeting, about the openness and transparency being shown by the health board.

But I also want to acknowledge the recent and tragic incidents at the health board, and I can assure Members that these incidents have been formally reported, as part of the NHS Wales national incident reporting policy, and are being investigated. I expect the health board to undertake a timely review to ensure immediate safety issues are identified and actioned, and to reduce the risk to patient harm. Processes should support a just culture for organisations and staff to feel supported to identify, report and learn from patient safety incidences.

The Welsh Government continues to monitor and, importantly, to support the health board. There are regular meetings linked to the formal targeted intervention process between officials and the health board, as well as regular performance and quality and safety discussions. These are rooted in robust challenge, but we'll also consider what further support we can offer as a Government. It's clear that there is a real desire to deliver change and secure improvement, and we all owe it to the people of north Wales to support the health board to deliver for them. Diolch, Llywydd.

Nawr, er fy mod i a'r Dirprwy Weinidog Iechyd Meddwl a Llesiant yn herio'r bwrdd iechyd i gynyddu cyflymder newid mewn perthynas â gwasanaethau iechyd meddwl—ac mae'r ddwy ohonom wedi codi hyn gyda'r bwrdd iechyd ar sawl achlysur—rwy'n cydnabod yr effaith y bydd y lefel hon o graffu dros gynifer o flynyddoedd yn ei chael ar forâl staff. I ddechrau, hoffwn gofnodi fy mod yn cydnabod ymdrechion holl staff y bwrdd iechyd ac yn gwerthfawrogi'r gwaith a wnânt.

Yn 2013, comisiynwyd Robin Holden gan fwrdd iechyd Betsi Cadwaladr i gynnal adolygiad o uned seiciatrig Hergest yn dilyn cwynion gan staff, ac rwy'n gyfarwydd â chynnwys yr adroddiad, a rhaid imi ddweud ei fod yn ddeunydd darllen anghyfforddus. Nawr, mater i'r bwrdd iechyd yw'r alwad am gyhoeddi'r fersiwn lawn heb ei golygu o adroddiad Holden, a bydd rhai'n ymwybodol fod achos ar y gweill ar hyn o bryd gyda Swyddfa'r Comisiynydd Gwybodaeth. Felly, nid yw'n briodol i mi wneud sylwadau ar yr agwedd benodol hon yn y ddadl. Yr hyn y gallaf ei ddweud yw fy mod yn disgwyl i'r bwrdd iechyd gyflawni ei rwymedigaethau statudol i bobl gogledd Cymru, o ran bod yn agored a thryloyw, a hefyd, yn bwysig, i'w staff, drwy ddiogelu cyfrinachedd pobl sy'n lleisio pryderon. Wrth gwrs, rhaid i'r bwrdd iechyd sicrhau hefyd ei fod yn cyflawni ei rwymedigaeth gyfreithiol mewn perthynas â diogelu data.

Mae bob amser yn bwysig nodi, yn dilyn yr adolygiad, fod adroddiad cryno wedi'i gyhoeddi gan y bwrdd iechyd yn 2015, a oedd yn cynnwys yr argymhellion a wnaed gan Robin Holden. Yn dilyn hynny, comisiynodd y cyfarwyddwr meddygol gweithredol a'r cyfarwyddwr gweithredol nyrsio a bydwreigiaeth waith i sicrhau bod argymhellion adroddiad Holden wedi'u gweithredu, ac fe'i cyflwynwyd ar gyfer craffu gweithredol ac i bwyllgor ansawdd, diogelwch a phrofiad y bwrdd iechyd ym mis Ionawr 2021. Nawr, rhoddodd hyn sicrwydd fod camau wedi'u cymryd ac yn parhau i fod ar waith yn erbyn pob un o argymhellion yr adroddiad, ac mae fy ffocws yn awr ar sicrhau bod y bwrdd iechyd yn parhau i weithredu ar yr argymhellion hynny.

Nawr, fel y gwyddom i gyd, roedd adroddiad Holden yn un o nifer o adolygiadau annibynnol a gomisiynwyd gan y bwrdd iechyd mewn ymateb i bryderon am ansawdd gofal iechyd meddwl yng ngogledd Cymru yn ystod y blynyddoedd diwethaf, ac a arweiniodd at ei osod dan fesurau arbennig yn 2016. Nawr, ers hynny, mae llawer wedi digwydd, a gwnaeth y bwrdd iechyd gynnydd yn erbyn y cerrig milltir a nodir yn y fframwaith mesurau arbennig, gan gynnwys yn benodol gwella llywodraethu ac ansawdd, a gwelliannau i wasanaethau iechyd meddwl. Fodd bynnag, rwy'n glir fod llawer i'w wneud o hyd, a dyna pam y mae'r bwrdd iechyd yn parhau i fod yn destun ymyrraeth wedi'i thargedu. Rhaid inni gofio bod ymyrraeth wedi'i thargedu yn lefel uchel o ymyrraeth gyda gwaith craffu parhaus gan Lywodraeth Cymru sy'n cydnabod bod y bwrdd iechyd yn parhau i fod ar daith wella. Penodwyd prif weithredwr newydd i lywio'r bwrdd iechyd ar ei daith wella, ac mae'n amlwg fod llawer mwy o drosolwg a chraffu ar wasanaethau iechyd meddwl ar lefel y bwrdd erbyn hyn.

Mewn iechyd meddwl, mae rhan o'r sefydliad a welodd newid staff parhaus wedi'i sefydlogi bellach, rwy'n falch o ddweud, ac mae'r sefydlogrwydd hwn ar lefel reoli wedi dechrau cynyddu hyder yn y gwasanaeth ynglŷn â chyflawni. Mae gwelliannau i strwythurau sefydliadol a strwythurau llywodraethu wedi'u rhoi ar waith gyda ffordd systematig o nodi ac adrodd ar broblemau wrth iddynt ddigwydd. Mae'r un gwelliannau hefyd yn caniatáu i newidiadau gael eu gweithredu'n fwy effeithlon ac effeithiol. Mae gwaith arloesol a arferai gael ei weld mewn pocedi ynysig bellach yn cael ei ledaenu'n llawer ehangach, ac mae tystiolaeth glir o lawer mwy o integreiddio rhwng gwasanaethau. Er enghraifft, mae gwasanaethau iechyd meddwl plant a'r glasoed a oedd gynt yn cael eu rhedeg fel tri gwasanaeth is-ranbarthol gwahanol a digyswllt wedi'u dwyn ynghyd, gan ei gwneud yn bosibl cynnal arferion gorau ar draws y gwasanaeth cyfan a chaniatáu gwasanaeth mwy integredig a chydlynol. Ac erbyn hyn mae llawer mwy o aliniad rhwng gwasanaethau iechyd meddwl oedolion yn y bwrdd iechyd a'r rhai sydd ar waith i gefnogi plant a phobl ifanc.

Mae trosolwg strategol llawer cryfach hefyd ar y tair ardal ranbarthol, sydd mor bwysig mewn ardal ddaearyddol fawr fel Betsi Cadwaladr. Mae menter 'Mi FEDRAF' yn enghraifft dda arall o welliannau arloesol i wasanaethau iechyd meddwl, sy'n darparu mynediad hawdd at gymorth a chynnig dewis arall yn lle mynd i'r ysbyty. Mae'r bwrdd iechyd bellach wedi ail-lansio ei strategaeth 'Law yn Llaw at Iechyd Meddwl' ar gyfer gogledd Cymru, sy'n arwain at weithio mewn partneriaeth llawer cryfach gyda phartneriaid awdurdodau lleol a thrydydd sector ar draws y rhanbarth—felly, yn hanfodol i gefnogi elfen ataliol ac ymyrraeth gynnar iechyd meddwl.

Yn unol â'r fframwaith ymyrraeth wedi'i thargedu a roddwyd i'r bwrdd iechyd ym mis Chwefror, mae'r bwrdd wedi cymeradwyo'r pedwar matrics aeddfedrwydd ac asesu llinell sylfaen ar gyfer iechyd meddwl yn ei gyfarfod bwrdd ar 20 Mai. Nawr, mae'r matricsau'n fanwl iawn, ac rwy'n bwriadu iddynt fod yn ddogfennau deinamig sy'n cael eu hadolygu a'u diweddaru'n rheolaidd, ac maent yn canolbwyntio ar feysydd i'w gwella. Y bwrdd iechyd sy'n berchen arnynt, ac fe'u datblygwyd gyda'r staff ar lawr gwlad sydd wedi dangos crebwyll gwirioneddol ynghylch yr anawsterau y maent yn eu hwynebu a'r her sydd o'u blaenau. Felly, ceir llawer o gyflawniadau allweddol, ac rwy'n hapus i ysgrifennu at Aelodau sy'n gofyn i mi nodi'r rheini.

Nawr, rwy'n falch o ddweud bod swyddogion yn cyfarfod yn rheolaidd â'r bwrdd iechyd i adolygu cynnydd yn erbyn y matricsau, ac rwy'n croesawu'r tryloywder a'r agwedd agored a ddangosir gan y bwrdd iechyd fel rhan o'r broses hon. Mae'r bwrdd hefyd wedi bod yn realistig iawn, ac yn ei asesiad ei hun mae wedi cydnabod bod llawer o waith i'w wneud. Ac er fy mod yn cydnabod bod y sgoriau llinell sylfaen yn isel, maent yn adlewyrchu arfarniad gonest o'r sefyllfa y mae'r bwrdd iechyd ynddi. Mae'n bwysig nodi nad yw'r sgoriau hyn yn adlewyrchu'r maes cyfan, ond yn hytrach, y meysydd sy'n destun ymyrraeth wedi'i thargedu. Maent yn gosod llinell sylfaen gref y gallwn olrhain cynnydd yn ei herbyn drwy'r pedwar matrics aeddfedrwydd. Bydd adfer a thrawsnewid yn cymryd amser, ond rydym wedi'i gwneud yn glir yn gyson i'r bwrdd iechyd mai gallu dangos tystiolaeth o welliannau i wasanaethau yw'r allwedd i symud ymlaen ar draws y matricsau gyda golwg ar isgyfeirio pellach.

A'r wythnos diwethaf, cafwyd trafodaeth bord gron ar iechyd meddwl dan gadeiryddiaeth prif weithredwr GIG Cymru, a oedd hefyd yn cynnwys cadeirydd a phrif weithredwr y bwrdd iechyd ac uwch-arweinwyr y gwasanaeth iechyd meddwl. Diben y ford gron, a oedd hefyd yn cynnwys swyddogion Archwilio Cymru, AGIC a Llywodraeth Cymru, oedd agor trafodaeth onest ac agored ar sefyllfa flaenorol y bwrdd iechyd lleol, asesu'r sefyllfa bresennol a gwneud yn siŵr fod y mecanweithiau cywir bellach ar waith i sicrhau gwelliannau i wasanaethau iechyd meddwl yng ngogledd Cymru. Ac rwy'n dawel fy meddwl bod yna gytundeb eang, yn dilyn y cyfarfod hwnnw, ynglŷn â natur agored a thryloyw y bwrdd iechyd.

Ond rwyf hefyd am gydnabod y digwyddiadau trasig yn ddiweddar yn y bwrdd iechyd, a gallaf sicrhau'r Aelodau fod y digwyddiadau hyn wedi'u cofnodi'n ffurfiol fel rhan o bolisi cofnodi digwyddiadau cenedlaethol GIG Cymru, ac maent yn destun ymchwiliad. Rwy'n disgwyl i'r bwrdd iechyd gynnal adolygiad amserol i sicrhau bod materion diogelwch uniongyrchol yn cael eu nodi a bod camau'n cael eu rhoi ar waith yn eu cylch, ac i leihau'r risg o niwed i gleifion. Dylai prosesau gefnogi diwylliant cyfiawn i sefydliadau a staff allu teimlo eu bod yn cael eu cefnogi i nodi, adrodd a dysgu o ddigwyddiadau diogelwch cleifion.

Mae Llywodraeth Cymru yn parhau i fonitro, ac yn bwysig, i gefnogi'r bwrdd iechyd. Cynhelir cyfarfodydd rheolaidd sy'n gysylltiedig â phroses ffurfiol yr ymyrraeth wedi'i thargedu rhwng swyddogion a'r bwrdd iechyd, yn ogystal â thrafodaethau rheolaidd ar berfformiad ac ansawdd a diogelwch. Mae'r rhain wedi'u gwreiddio mewn her gadarn, ond byddwn hefyd yn ystyried pa gymorth pellach y gallwn ei gynnig fel Llywodraeth. Mae'n amlwg fod yna wir awydd i gyflawni newid a sicrhau gwelliant, a'n dyletswydd i bobl gogledd Cymru yw cefnogi'r bwrdd iechyd i gyflawni ar eu rhan. Diolch, Lywydd.

18:15

Diolch yn fawr i'r Gweinidog, ac mae hynny'n dod â'n gwaith ni am y dydd heddiw i ben.

Thank you, Minister. That brings today's proceedings to a close.

Daeth y cyfarfod i ben am 18:19.

The meeting ended at 18:19.