Y Cyfarfod Llawn

Plenary

30/06/2021

Yn y fersiwn ddwyieithog, mae’r golofn chwith yn cynnwys yr iaith a lefarwyd yn y cyfarfod. Mae’r golofn dde yn cynnwys cyfieithiad o’r areithiau hynny.

In the bilingual version, the left-hand column includes the language used during the meeting. The right-hand column includes a translation of those speeches.

Cyfarfu'r Senedd yn y Siambr a thrwy gynhadledd fideo am 13:30 gyda'r Llywydd (Elin Jones) yn y Gadair. 

The Senedd met in the Chamber and by video-conference at 13:30 with the Llywydd (Elin Jones) in the Chair.

Datganiad gan y Llywydd
Statement by the Llywydd

Croeso, bawb, i'r Cyfarfod Llawn. Cyn i ni ddechrau, dwi angen nodi ychydig o bwyntiau. Cynhelir y cyfarfod hwn ar ffurf hybrid, gyda rhai Aelodau yn y Siambr ac eraill yn ymuno drwy gyswllt fideo. Bydd yr holl Aelodau sy'n cymryd rhan, ble bynnag y bônt, yn cael eu trin yn gyfartal. Mae Cyfarfod Llawn a gynhelir drwy gynhadledd fideo, yn unol â Rheolau Sefydlog Senedd Cymru, yn gyfystyr â thrafodion y Senedd at ddibenion Deddf Llywodraeth Cymru 2006. Bydd rhai o ddarpariaethau Rheol Sefydlog 34 yn gymwys ar gyfer y Cyfarfod Llawn heddiw, ac mae'r rheini wedi'u nodi ar eich agenda. 

Welcome to this Plenary session. Before we begin, I want to set out a few points. This meeting will be held in hybrid format, with some Members in the Senedd Chamber and others joining by video-conference. All Members participating in proceedings, wherever they may be, will be treated equitably. A Plenary meeting held using video-conference, in accordance with the Standing Orders of the Welsh Parliament, constitutes Senedd proceedings for the purposes of the Government of Wales Act 2006. Some of the provisions of Standing Order 34 will apply for today's Plenary meeting, and those are set out on your agenda.

1. Cwestiynau i’r Gweinidog Cyfiawnder Cymdeithasol
1. Questions to the Minister for Social Justice

Yr eitem gyntaf ar ein agenda ni y prynhawn yma yw'r cwestiynau i'r Gweinidog Cyfiawnder Cymdeithasol, ac mae'r cwestiwn cyntaf gan Tom Giffard. 

The first item on our agenda is questions to the Minister for Social Justice, and the first question is from Tom Giffard. 

Incwm Sylfaenol Cyffredinol
Universal Basic Income

1. A wnaiff y Gweinidog roi'r wybodaeth ddiweddaraf am gynlluniau ar gyfer incwm sylfaenol cyffredinol i Gymru? OQ56695

1. Will the Minister provide an update on plans for a universal basic income for Wales? OQ56695

I thank the Member for that question. Our programme for government commits us to piloting an approach to basic income as a means to supporting those in greatest need. Work is under way and we have begun designing a pilot, scoping this work and determining how it will be implemented and measured.

Diolch i'r Aelod am ei gwestiwn. Mae ein rhaglen lywodraethu yn ein hymrwymo i dreialu dull o ymdrin ag incwm sylfaenol fel ffordd o gefnogi'r bobl sydd â'r angen mwyaf. Mae gwaith ar y gweill ac rydym wedi dechrau llunio cynllun peilot i gwmpasu'r gwaith hwn a phennu sut y caiff ei weithredu a'i fesur.

Diolch. Can I thank the Minister for that answer? The Centre for Social Justice's report, 'Universal Basic Income: An Effective Policy for Poverty Reduction', argues that UBI is unaffordable, putting at risk the provision of important services in healthcare and in education, adding that it, quote,

'Doesn’t meet the needs of low income households facing complex problems such as drug addiction, dangerous debt, and family breakdown',

and

'Provides a major disincentive to find work',

and

'Is no more generous to the most disadvantaged households than the provisions under Universal Credit.

In addition, we also know that studies show that UBI also has a limited effect on people's overall engagement with the labour market, and they also ask whether a higher rated UBI would be so expensive that it's difficult to invest in other essential services, such as the cost of construction of new social housing and the provision of low-cost public transport. So, with the evidence against UBI stacking up, Minister, will you outline which of our public services in Wales you think will need to be cut in order to afford it?

Diolch. A gaf fi ddiolch i'r Gweinidog am ei hateb? Mae adroddiad y Ganolfan Cyfiawnder Cymdeithasol, 'Universal Basic Income: An Effective Policy for Poverty Reduction', yn dadlau nad yw incwm sylfaenol cyffredinol yn fforddiadwy, gan beryglu'r gallu i ddarparu gwasanaethau pwysig mewn gofal iechyd ac addysg, gan ychwanegu, a dyfynnaf, nad yw'n

'diwallu anghenion aelwydydd incwm isel sy'n wynebu problemau cymhleth fel dibyniaeth ar gyffuriau, dyledion peryglus, a chwalfa deuluol',

a'i fod yn

'ddatgymhelliad mawr i ddod o hyd i waith',

ac nad

'yw'n fwy hael i'r aelwydydd mwyaf difreintiedig na darpariaethau'r Credyd Cynhwysol.'

Yn ogystal, gwyddom hefyd fod astudiaethau'n dangos mai effaith gyfyngedig y mae incwm sylfaenol cyffredinol yn ei chael ar ymgysylltiad pobl â'r farchnad lafur at ei gilydd, ac maent hefyd yn gofyn a fyddai cyfradd uwch o incwm sylfaenol cyffredinol mor ddrud fel y byddai'n anodd buddsoddi mewn gwasanaethau hanfodol eraill, megis cost adeiladu tai cymdeithasol newydd a darparu mwy o drafnidiaeth gyhoeddus cost isel. Felly, gyda'r dystiolaeth yn pentyrru yn erbyn incwm sylfaenol cyffredinol, Weinidog, a wnewch chi amlinellu pa rai o'n gwasanaethau cyhoeddus yng Nghymru y credwch y bydd angen eu torri er mwyn gallu ei fforddio?

Well, I'm sure that Tom Giffard will have had sight of the very useful and, I think, informative Public Health Wales report, which was just published last week. It does actually suggest that introducing a basic income scheme in Wales could be a catalyst for better health and well-being outcomes for all. Clearly, these are early days. There's a range of views. We're looking at all of the pilots, listening to stakeholders, and, indeed, it's been widely welcomed locally, nationally and internationally that we are progressing with this pilot. Universal basic income is about alleviating poverty, but it's also about giving people more control over their lives and having a positive effect on mental health and well-being. And we're focused on how a small basic income pilot could be designed to support those in greatest need, potentially involving people leaving care.

Wel, rwy'n siŵr y bydd Tom Giffard wedi darllen yr adroddiad defnyddiol iawn a llawn gwybodaeth, yn fy marn i, gan Iechyd Cyhoeddus Cymru, a gyhoeddwyd yr wythnos diwethaf. Mae'n awgrymu y gallai cyflwyno cynllun incwm sylfaenol yng Nghymru fod yn gatalydd ar gyfer gwell canlyniadau iechyd a lles i bawb. Yn amlwg, mae'n ddyddiau cynnar. Ceir amrywiaeth o safbwyntiau. Rydym yn edrych ar bob un o'r cynlluniau peilot, yn gwrando ar randdeiliaid, ac yn wir, mae wedi'i groesawu'n lleol, yn genedlaethol ac yn rhyngwladol ein bod yn bwrw ymlaen â'r cynllun peilot hwn. Mae incwm sylfaenol cyffredinol yn ymwneud â lleihau tlodi, ond mae hefyd yn ymwneud â rhoi mwy o reolaeth i bobl dros eu bywydau a chael effaith gadarnhaol ar iechyd meddwl a lles. Ac rydym yn canolbwyntio ar sut y gellir llunio cynllun peilot incwm sylfaenol bach i gefnogi'r rheini sydd â'r angen mwyaf, gan gynnwys, o bosibl, pobl sy'n gadael gofal.

The Minister won't be surprised to hear that Plaid Cymru is very supportive of UBI, and we look forward to seeing the final proposal from the Government on the pilot. Very quickly, has the Minister approached the Department for Work and Pensions to ensure that there's an arrangement in place so that any basic income payment isn't counted against any recipients who might also be in receipt of universal credit? I'm sure the Minister would agree with me that the last thing we'd want to happen is for those in receipt of a basic income to be worse off in the end. 

Ni fydd yn syndod i'r Gweinidog fod Plaid Cymru yn gefnogol iawn i incwm sylfaenol cyffredinol, ac edrychwn ymlaen at weld y cynnig terfynol gan y Llywodraeth ar y cynllun peilot. Yn gyflym iawn, a yw'r Gweinidog wedi cysylltu â'r Adran Gwaith a Phensiynau i sicrhau bod trefniant ar waith fel na fydd unrhyw daliad incwm sylfaenol yn cyfrif yn erbyn unrhyw dderbynwyr a allai hefyd fod yn derbyn credyd cynhwysol? Rwy'n siŵr y byddai'r Gweinidog yn cytuno mai'r peth olaf yr hoffem ei weld yn digwydd yw bod y rheini sy'n derbyn incwm sylfaenol yn waeth eu byd yn y pen draw.

I'm grateful for that question because, as we take the pilot forward, very much at the scoping and early stages, we are focused on how the pilot could be designed to support those in greatest need, but ensuring that those who are receiving benefits or welfare are not made worse as a result. So, clearly, we then will engage, as we scope the pilot, with discussions with the DWP to take us forward. But, also, we have learnt a lot by drawing on the experience of Scotland who have already undertaken quite a bit of work on this, to ensure that we learn from them because they have already tested this in terms of the UBI trial in Scotland. 

I think it's also very important that I draw the Member's attention to the fact that, last year, in fact, the Senedd did also approve and a motion was passed—we have a new Senedd now, but last Senedd—to establish a UBI trial in Wales. So, I think there is great interest, and we need to now take this forward and listen to our stakeholders to make sure that we draw on the experience of Scotland and other countries around the world, that we do the complex work, and then I can ensure that we work together, as far as possible, I think, cross-party, because there's a lot of interest cross-party, even from the former Senedd Member David Melding, who wrote on this in former times. 

Rwy'n ddiolchgar am eich cwestiwn oherwydd, wrth inni ddatblygu'r cynllun peilot i gyfnod cwmpasu a chamau cynnar, rydym yn canolbwyntio ar sut y gellid llunio'r cynllun peilot i gefnogi'r rheini sydd â'r angen mwyaf, ond gan sicrhau nad yw'r rheini sy'n derbyn budd-daliadau neu daliadau lles yn waeth eu byd o ganlyniad. Felly, yn amlwg, byddwn wedyn yn ymgysylltu, wrth inni gwmpasu'r cynllun peilot, gyda thrafodaethau gyda'r Adran Gwaith a Phensiynau fel y gallwn fwrw ymlaen â'r gwaith. Ond hefyd, rydym wedi dysgu llawer wrth ystyried profiad yr Alban sydd eisoes wedi gwneud cryn dipyn o waith ar hyn, er mwyn sicrhau ein bod yn dysgu ganddynt gan eu bod eisoes wedi profi hyn o ran treialu incwm sylfaenol cyffredinol yn yr Alban.

Credaf ei bod hefyd yn bwysig iawn fy mod yn tynnu sylw'r Aelod at y ffaith bod y Senedd, y llynedd mewn gwirionedd, hefyd wedi cymeradwyo a derbyn cynnig—mae gennym Senedd newydd bellach, ond y Senedd ddiwethaf—i dreialu incwm sylfaenol cyffredinol yng Nghymru. Felly, credaf fod cryn dipyn o ddiddordeb yn hyn, ac mae angen inni ei ddatblygu yn awr a gwrando ar ein rhanddeiliaid i sicrhau ein bod yn dysgu o brofiad yr Alban a gwledydd eraill ledled y byd, ein bod yn gwneud y gwaith cymhleth, ac yna gallaf sicrhau ein bod yn gweithio gyda'n gilydd, yn drawsbleidiol i'r graddau mwyaf posibl, yn fy marn i, gan fod llawer o ddiddordeb trawsbleidiol yn hyn, hyd yn oed gan y cyn-Aelod o'r Senedd, David Melding, sydd wedi ysgrifennu am hyn yn y gorffennol.

Cydraddoldeb yng Ngweithlu'r Sector Cyhoeddus
Equality in the Public Sector Workforce
13:35

2. Sut mae Llywodraeth Cymru yn bwriadu hyrwyddo cydraddoldeb o fewn gweithlu'r sector cyhoeddus yng Nghymru? OQ56675

2. How does the Welsh Government intend to promote equality within the Welsh public sector workforce? OQ56675

I thank Altaf Hussain for that question. The Welsh Government is committed to promoting advancing equality across the Welsh public sector workforce. As well as seeking to be an exemplar employer, we are using our social partnership approach and influence to encourage employers to go further to reap the benefits of a more equal and inclusive workforce.

Diolch i Altaf Hussain am y cwestiwn. Mae Llywodraeth Cymru wedi ymrwymo i hyrwyddo gwell cydraddoldeb ar draws gweithlu sector cyhoeddus Cymru. Yn ogystal â cheisio bod yn gyflogwr enghreifftiol, rydym yn defnyddio ein dull partneriaeth gymdeithasol a'n dylanwad i annog cyflogwyr i fynd gam ymhellach i elwa ar fanteision gweithlu mwy cyfartal a chynhwysol.

Thank you very much. Minister, as one of a very small number of Members in this Senedd from the black, Asian and minority ethnic community, I'm all too aware of the challenges that many people face in this workplace, because of their ethnicity, gender and sexual orientation. Recently, the British Medical Association published a charter for medical schools to prevent and address racial harassment. The charter addresses four specific areas: supporting individuals to speak out; ensuring robust processes for reporting and handling complaints; mainstreaming equality, diversity and inclusion across the learning environment; addressing racial harassment on work placement. What discussions has the Minister had with our medical schools to ensure that racism is not to be tolerated? And will you support the BMA charter to give medical students confidence to speak out when needed? Thank you.

Diolch yn fawr iawn. Weinidog, fel un o nifer fach iawn o'r Aelodau o'r Senedd hon o'r gymuned ddu, Asiaidd ac ethnig leiafrifol, rwy'n ymwybodol iawn o'r heriau y mae llawer o bobl yn eu hwynebu yn y gweithle hwn, oherwydd eu hethnigrwydd, eu rhywedd a'u cyfeiriadedd rhywiol. Yn ddiweddar, cyhoeddodd Cymdeithas Feddygol Prydain siarter i ysgolion meddygol er mwyn atal a mynd i'r afael ag aflonyddu hiliol. Mae'r siarter yn mynd i'r afael â phedwar maes penodol: cefnogi unigolion i godi llais; sicrhau prosesau cadarn ar gyfer gwneud ac ymdrin â chwynion; prif ffrydio cydraddoldeb, amrywiaeth a chynhwysiant ar draws yr amgylchedd dysgu; mynd i'r afael ag aflonyddu hiliol ar leoliadau gwaith. Pa drafodaethau y mae'r Gweinidog wedi'u cael gyda'n hysgolion meddygol i sicrhau na oddefir hiliaeth? Ac a wnewch chi gefnogi siarter Cymdeithas Feddygol Prydain i roi hyder i fyfyrwyr meddygol godi llais pan fo angen? Diolch.

Well, I very much welcome the Member's experience and evidence in drawing attention to the charter for medical students. Indeed, I have mentored BAME medical students, who have drawn attention to some of the issues that they faced in terms of prejudice and discrimination. It is vital that our higher education institutions respond to our race equality action plan, currently out to consultation, and that we can incorporate all of the measures, including this charter for medical students, in that response to the race equality action plan. And I was very grateful for your positive response last week, when I tabled a statement on the race equality action plan. It is to seek an anti-racist Wales, and we want to be an exemplar, don't we? So, our medical school needs to be at the forefront of that, but it will result—successful implementation—in a fairer employment market, and a fairer education and training system, and it will also ensure we get those outcomes in terms of health and social services and the workforce in health and social care. But, also, the Hate Hurts Wales campaign, which we launched in March of this year, does raise awareness and understanding of hate crime and encouraging reporting, but airing it today is another message and voice that's been expressed, which I do welcome. 

Wel, rwy'n croesawu profiad a thystiolaeth yr Aelod wrth iddo dynnu sylw at y siarter i fyfyrwyr meddygol. Yn wir, rwyf wedi mentora myfyrwyr meddygol o gymunedau duon, Asiaidd ac ethnig leiafrifol sydd wedi tynnu sylw at rai o'r problemau roeddent yn eu hwynebu gyda rhagfarn a gwahaniaethu. Mae'n hanfodol fod ein sefydliadau addysg uwch yn ymateb i'n cynllun gweithredu cydraddoldeb hiliol, sy'n destun ymgynghoriad ar hyn o bryd, ac y gallwn ymgorffori'r holl fesurau, gan gynnwys y siarter hon ar gyfer myfyrwyr meddygol, yn yr ymateb i'r cynllun gweithredu cydraddoldeb hiliol. Ac roeddwn yn ddiolchgar iawn am eich ymateb cadarnhaol yr wythnos diwethaf, pan gyflwynais ddatganiad ar y cynllun gweithredu cydraddoldeb hiliol. Ei nod yw creu Cymru wrth-hiliol, ac rydym am fod yn enghreifftiol, onid ydym? Felly, mae angen i'n hysgolion meddygol fod ar flaen y gad yn hynny o beth, ond bydd hynny'n arwain—ei weithredu'n llwyddiannus—at farchnad gyflogaeth decach, at system addysg a hyfforddiant decach, a hefyd, yn sicrhau ein bod yn cael y canlyniadau hynny ym maes iechyd a gwasanaethau cymdeithasol a'r gweithlu iechyd a gofal cymdeithasol. Ond hefyd, mae ymgyrch Mae Casineb yn Brifo Cymru, a lansiwyd gennym ym mis Mawrth eleni, yn codi ymwybyddiaeth a dealltwriaeth o droseddau casineb ac yn annog pobl i roi gwybod amdanynt, ond mae trafod y peth heddiw yn neges a llais arall a fynegwyd, ac rwy'n croesawu hynny.

Cwestiynau Heb Rybudd gan Lefarwyr y Pleidiau
Questions Without Notice from Party Spokespeople

Cwestiynau nawr gan lefarwyr y pleidiau. Llefarydd y Ceidwadwyr, Mark Isherwood. 

Questions now from the party spokespeople. The Conservative spokesperson, Mark Isherwood.  

Diolch, Llywydd. Welsh Governments have been responsible, as you know, for co-ordination of cross-cutting measures to promote prosperity and tackle poverty in Wales for over 22 years. As the Joseph Rowntree Foundation reported last year, Wales has retained the highest poverty rate of all the UK nations throughout devolution since 1999. Further, their 'Poverty in Wales 2020' report, last November, found that Wales still has lower pay for people in every sector than in the rest of the UK and that, even before coronavirus, almost a quarter of people in Wales were in poverty, living precarious and insecure lives. And, as the Bevan Foundation also stated, poverty was a significant problem in Wales long before the arrival of COVID-19. What alternative actions do you therefore propose to ensure that the Welsh Government works in real partnership with, and empowers, the voluntary sector, community groups and other social entrepreneurs to help deliver solutions to the long-term problems of our most deprived communities? 

Diolch, Lywydd. Mae Llywodraethau Cymru wedi bod yn gyfrifol, fel y gwyddoch, am gydlynu mesurau trawsbynciol i hyrwyddo ffyniant a threchu tlodi yng Nghymru ers dros 22 mlynedd. Fel yr adroddodd Sefydliad Joseph Rowntree y llynedd, Cymru sydd wedi gweld y gyfradd dlodi uchaf o holl wledydd y DU drwy gydol y cyfnod datganoli ers 1999. Yn ychwanegol at hyn, canfu eu hadroddiad 'Tlodi yng Nghymru 2020', fis Tachwedd diwethaf, fod cyflogau ym mhob sector yn is yng Nghymru nag yng ngweddill y DU a bod bron i chwarter pobl Cymru, hyd yn oed cyn y coronafeirws, yn byw bywydau ansicr a bregus mewn tlodi. Ac fel y nododd Sefydliad Bevan hefyd, roedd tlodi'n broblem sylweddol yng Nghymru ymhell cyn COVID-19. Pa gamau gwahanol rydych yn eu cynnig, felly, i sicrhau bod Llywodraeth Cymru yn grymuso ac yn gweithio mewn partneriaeth go iawn gyda'r sector gwirfoddol, grwpiau cymunedol ac entrepreneuriaid cymdeithasol eraill i helpu i ddarparu atebion i broblemau hirdymor ein cymunedau mwyaf difreintiedig?

I thank Mark Isherwood for that question and, clearly, sharing the concerns of the Bevan Foundation, and, also, pointing to the fact that they are concerned about the sudden withdrawal of UK Government COVID support schemes, such as furlough and top-up for universal credit, and I hope Mark Isherwood and his colleagues would support my call for the UK Government to maintain the additional £20 per week universal credit payment beyond the autumn. In fact, I've written to the Secretary of State, Thérèse Coffey, and told her about our work to maximise income, and this is where, of course, we work so closely with the third sector. But we do have to recognise also how deeply concerned we are about the financial impact of the pandemic and it has fallen disproportionately on those who are already struggling. In fact, that's why maximising incomes and building financial resilience for those who are affected are key. So, although the key levers for tackling poverty—powers over tax and welfare systems—sit with the UK Government, we're doing everything that we can to reduce the impact of poverty and to support those living in poverty.

Diolch i Mark Isherwood am ei gwestiwn, ac yn amlwg, am rannu pryderon Sefydliad Bevan, ac am dynnu sylw at y ffaith eu bod yn poeni bod cynlluniau cymorth COVID Llywodraeth y DU, fel y cynllun ffyrlo a'r ychwanegiadau i gredyd cynhwysol, yn cael eu tynnu'n ôl yn sydyn, a byddwn yn gobeithio y byddai Mark Isherwood a'i gyd-Aelodau yn cefnogi fy ngalwad ar Lywodraeth y DU i sicrhau bod y taliad credyd cynhwysol ychwanegol o £20 yr wythnos yn parhau wedi'r hydref. A dweud y gwir, rwyf wedi ysgrifennu at yr Ysgrifennydd Gwladol, Thérèse Coffey, i sôn wrthi am ein gwaith i wneud y gorau o incwm, a dyma ble rydym yn gweithio mor agos gyda'r trydydd sector wrth gwrs. Ond mae'n rhaid inni gydnabod hefyd pa mor bryderus rydym ni am effaith ariannol y pandemig, a'r ffaith ei fod wedi cael effaith anghymesur ar y rheini sydd eisoes yn ei chael hi'n anodd. Mewn gwirionedd, dyna pam fod gwneud y gorau o incwm a meithrin cadernid ariannol yn allweddol i'r rheini yr effeithir arnynt. Felly, er mai gan Lywodraeth y DU y mae'r ysgogiadau allweddol ar gyfer trechu tlodi—pwerau dros systemau treth a lles—rydym yn gwneud popeth a allwn i leihau effaith tlodi ac i gefnogi'r rheini sy'n byw mewn tlodi.

13:40

Thank you. I regret you didn't answer my question, and I quoted various bodies that pointed out that these problems long pre-dated COVID, and they're calling, therefore, for a change of tack. As I stated here last November, the recent Building Communities Trust report, 'Building Stronger Welsh Communities: Opportunities and barriers to community action in Wales', is about harnessing the strengths and skills of local people so that they can build the social infrastructure and shape the services they want and need in their area. After facilitating a national conversation at 20 events held across the length and breadth of Wales, they found that, and these are quotes: 

'Disconnect between Government, public bodies and communities is a barrier to community action, despite examples of cross-sector collaboration',

that,

'people in Wales feel increasingly less able to influence decisions affecting their local area...that "worthy words are not being backed up by action"...that public bodies are "doing to, not with" people and communities',

and that,

'entrenched public sector ways of working characterised by poor communication, lack of trust, risk aversion, silo working, professional bias and staff demotivation'

are significant barriers to greater community action. How will you therefore be engaging with them and other bodies, such as those I mentioned, to design, deliver and monitor a better way of working across Wales? 

Diolch. Mae arnaf ofn nad ateboch chi fy nghwestiwn, a dyfynnais amryw o gyrff a nododd fod y problemau hyn yn bodoli ymhell cyn COVID, ac maent yn galw, felly, am newid trywydd. Fel y dywedais yma fis Tachwedd diwethaf, mae adroddiad diweddar yr Ymddiriedolaeth Adeiladu Cymunedau, 'Building Stronger Welsh Communities: Opportunities and barriers to community action in Wales', yn ymwneud â chyfuno cryfderau a sgiliau pobl leol fel y gallant adeiladu'r seilwaith cymdeithasol a llunio'r gwasanaethau y maent eu heisiau ac y maent eu hangen yn eu hardal. Ar ôl hwyluso sgwrs genedlaethol mewn 20 o ddigwyddiadau a gynhaliwyd ar hyd a lled Cymru, gwelsant fod:

'Datgysylltiad rhwng y Llywodraeth, cyrff cyhoeddus a chymunedau yn rhwystr i weithredu cymunedol, er gwaethaf enghreifftiau o gydweithredu traws-sector',

fod,

'pobl yng Nghymru yn teimlo'n llai a llai abl i ddylanwadu ar benderfyniadau sy'n effeithio ar eu hardal leol… nad yw "geiriau teilwng yn cael eu hategu gan gamau gweithredu"... fod cyrff cyhoeddus yn "gwneud pethau i, yn hytrach na gwneud pethau gyda" phobl a chymunedau',

a bod,

'ffyrdd sefydledig o weithio yn y sector cyhoeddus a nodweddir gan gyfathrebu gwael, diffyg ymddiriedaeth, osgoi mentro, gweithio mewn seilos, rhagfarn broffesiynol a diffyg cymhelliad i staff'

yn rhwystrau sylweddol i fwy o weithredu cymunedol. Sut felly y byddwch yn ymgysylltu â hwy a chyrff eraill, fel y rhai y soniais amdanynt, i gynllunio, darparu a monitro ffordd well o weithio ledled Cymru?

Well, I clearly have responded to the very important report that came out this week from the Bevan Foundation. In fact, I made it my business to meet with Victoria Winckler of the Bevan Foundation early on when I had this portfolio for social justice. Social justice has to be about empowering communities, and, indeed, that's what brought me into politics. And it is about engaging with our communities to ensure that we are getting it right in terms of the interventions that we are making. And, of course, as I said, the key levers for tackling poverty, working with our communities, are about making sure that they can get the advice they need to resolve problems with welfare, benefits, housing and debt, but also support for a more generous social wage through our childcare offer, our council tax reduction scheme, our Warm Homes programme and free prescriptions. This is about actually enabling Welsh citizens to maximise their income, and our child poverty income maximisation action plan demonstrates how we have done that. But it is crucial that we take and work with our communities as we address these key issues.

Wel, rwy'n amlwg wedi ymateb i'r adroddiad pwysig iawn a gyhoeddwyd yr wythnos hon gan Sefydliad Bevan. Mewn gwirionedd, gwneuthum sicrhau fy mod yn cyfarfod â Victoria Winckler o Sefydliad Bevan yn fuan ar ôl cael y portffolio cyfiawnder cymdeithasol. Mae'n rhaid i gyfiawnder cymdeithasol ymwneud â grymuso cymunedau, ac yn wir, dyna a ddaeth â mi i fyd gwleidyddiaeth. Ac mae'n ymwneud ag ymgysylltu â'n cymunedau i sicrhau ein bod yn gwneud pethau'n iawn o ran yr ymyriadau a wnawn. Ac wrth gwrs, fel y dywedais, mae'r ysgogiadau allweddol ar gyfer trechu tlodi, gweithio gyda'n cymunedau, yn ymwneud â sicrhau y gallant gael y cyngor sydd ei angen arnynt i ddatrys problemau gyda lles, budd-daliadau, tai a dyledion, a chymorth hefyd i gael cyflog cymdeithasol mwy hael drwy ein cynnig gofal plant, ein cynllun gostyngiadau'r dreth gyngor, ein rhaglen Cartrefi Clyd a phresgripsiynau am ddim. Mae a wnelo hyn â galluogi dinasyddion Cymru i wneud y gorau o'u hincwm, ac mae ein cynllun tlodi plant i weithredu pwyslais ar incwm yn dangos sut y gwnaethom hynny. Ond mae'n hanfodol ein bod yn gweithio gyda'n cymunedau wrth inni fynd i'r afael â'r materion allweddol hyn.

As I've indicated, these were the bodies that made clear these are longstanding problems. Yes, we must treat the symptoms, but we must also tackle the causes. The Building Communities Trust 2021 manifesto for healthier, happier and more resilient communities in Wales begins, 

'Every community in Wales has the resources and influence it needs to build community capacity, and develop and run its own social infrastructure.'

One of Diverse Cymru's key asks in their 2021 manifesto is co-production, as they state, 

'Legislation, policy and practice must be co-produced with individuals representing the diversity of...Wales across all characteristics to ensure that it respects every individual and advances equality for all.'

And yesterday's Bevan Foundation briefing on poverty, which you just referred to, in Wales this spring stated that a key theme that has emerged is that, without intervention, our recovery is likely to be unequal. What, therefore, if any, specific plans—not restating the aspirational comments that you've been sharing with us for as long as I can remember in this place, and which I almost entirely share with you—do you have to establish genuinely asset-based community development as a key principle within community development, empowering the people of the community and using existing community strengths to build sustainable communities for the future?

Fel y nodais, y cyrff hyn a nododd yn glir fod y rhain yn broblemau hirsefydlog. Oes, mae'n rhaid inni drin y symptomau, ond mae'n rhaid inni fynd i'r afael â'r achosion hefyd. Mae maniffesto 2021 yr Ymddiriedolaeth Adeiladu Cymunedau ar gyfer cymunedau iachach, hapusach a chryfach yng Nghymru yn dechrau drwy ddweud,

'Mae gan bob cymuned yng Nghymru yr adnoddau a’r dylanwad sydd eu hangen i adeiladu capasiti cymunedol ac i ddatblygu a rhedeg ei seilwaith cymdeithasol ei hun.'

Un o ofynion allweddol Diverse Cymru yn eu maniffesto ar gyfer 2021 yw cydgynhyrchu, wrth iddynt ddatgan,

'Rhaid i ddeddfwriaeth, polisi ac ymarfer gael eu cydgynhyrchu gydag unigolion sy’n cynrychioli amrywiaeth Cymru ar draws yr holl nodweddion er mwyn sicrhau parch i bob unigolyn a hybu cydraddoldeb i bawb.'

A nododd briff Sefydliad Bevan ddoe rydych newydd gyfeirio ato ar dlodi yng Nghymru y gwanwyn hwn mai un thema allweddol sydd wedi dod i'r amlwg yw bod ein hadferiad, heb ymyrraeth, yn debygol o fod yn anghyfartal. Pa gynlluniau penodol sydd gennych felly, os o gwbl—yn hytrach nag ailddatgan y sylwadau uchelgeisiol rydych wedi bod yn eu rhannu gyda ni cyhyd ag y gallaf gofio yn y lle hwn, syniadau rwy'n eu rhannu bron yn llwyr—i sefydlu datblygu cymunedol sy'n wirioneddol seiliedig ar asedau fel egwyddor allweddol o fewn datblygu cymunedol, gan rymuso pobl y gymuned a defnyddio cryfderau sy'n bodoli'n barod yn y gymuned i adeiladu cymunedau cynaliadwy ar gyfer y dyfodol?

I don't think we have any disagreements, Mark Isherwood, in terms of the way forward to empower communities and, indeed, I think, probably in sharing with you during election campaigns in hustings with the Building Communities Trust and hearing some powerful examples of social enterprise community engagement, which you can see in terms of many of the initiatives that we're supporting in terms of tackling food poverty, fuel poverty, and ensuring that our communities are accessing the policies that we are putting forward to address poverty.

You asked me about addressing poverty and how we can engage the third sector. I met with the Wales Council for Voluntary Action last week, and one of the key points being made was the strength of volunteering and the ways in which we need to address inequalities as a result of the pandemic. And indeed, it is very important that you do also join me in calling for the UK Government to address the inequities in terms of our welfare benefits system, which has had such an adverse impact on the lives of people in those communities.

Ni chredaf ein bod yn anghytuno ar unrhyw beth, Mark Isherwood, o ran y ffordd ymlaen i rymuso cymunedau, ac yn wir, yn ôl pob tebyg, fe gymerodd y ddau ohonom ran yn ystod yr ymgyrch etholiadol mewn hustyngau gyda'r Ymddiriedolaeth Adeiladu Cymunedau a chlywed am enghreifftiau pwerus o fenter gymdeithasol wrth ymgysylltu â'r gymuned, fel y gallwch ei weld yn llawer o'r mentrau rydym yn eu cefnogi i drechu tlodi bwyd, tlodi tanwydd, a sicrhau bod ein cymunedau yn gallu gwneud defnydd o'r polisïau rydym yn eu cyflwyno i drechu tlodi.

Fe ofynnoch chi i mi ynglŷn â mynd i'r afael â thlodi a sut y gallwn ymgysylltu â'r trydydd sector. Cyfarfûm â Chyngor Gweithredu Gwirfoddol Cymru yr wythnos diwethaf, ac un o'r pwyntiau allweddol a wnaed oedd cryfder gwirfoddoli a'r ffyrdd y mae angen inni fynd i'r afael ag anghydraddoldebau o ganlyniad i'r pandemig. Ac yn wir, mae'n bwysig iawn eich bod yn ymuno â mi hefyd i alw ar Lywodraeth y DU i fynd i'r afael â'r anghydraddoldebau yn ein system fudd-daliadau lles, sydd wedi cael effaith mor andwyol ar fywydau pobl yn y cymunedau hynny.

13:45

Llefarydd Plaid Cymru, Sioned Williams.

Plaid Cymru spokesperson, Sioned Williams.

Diolch, Llywydd. Weinidog, we've heard already this afternoon about the recent report published by the Bevan Foundation, which has provided us—as the title of the report suggests—with a snapshot of poverty in Wales during this spring 2021 period. The report makes for shocking reading, I'm sure you'll agree. What's more shocking are the problems the pandemic has exacerbated. The stark inequality it reveals is not new, and even more disturbingly, that inequality is deepening; deepening at a time when many of the protections put in place during the last months for the most vulnerable are now ending.

One of the key issues discussed in the report is the housing crisis that is affecting so many of our people and how it is driven by this inequality. Perhaps the most shocking statistic is that 6 per cent of households have already been told that they will lose their home. That's equivalent to 80,000 households who have already had to or will have to find a new home, and this despite protections from eviction being in place when this evidence was gathered. And it's those most economically and socially vulnerable that are having to deal with this crisis: it's mainly lower income households, disabled people, working-age adults. Clearly, the damage has been done to many individuals and families beset by fear and anxiety due to insecure housing, facing eviction, some of the temporary measures that have supported them, such as the ban on no-fault eviction, which is now being lifted.

I'd like to welcome the new tenancy hardship grant announced today. It will help some people stay in their homes, but for many, risks will remain, and so, with these things coming to an end, the no-fault eviction ban, furlough support, universal credit coming to an end, and these new grants only being processed—beginning to be processed—by mid July, can I ask the Minister what steps she and her Government will take, apart from the tenancy hardship grant and its finite resource, to ensure that people facing housing precarity don't lose their homes and slip through the cracks?

Diolch, Lywydd. Weinidog, rydym wedi clywed eisoes y prynhawn yma am yr adroddiad diweddar a gyhoeddwyd gan Sefydliad Bevan, sydd wedi rhoi cipolwg i ni—fel y mae teitl yr adroddiad yn ei awgrymu—ar dlodi yng Nghymru yng ngwanwyn 2021. Mae'r adroddiad yn syfrdanol, rwy'n siŵr y byddwch yn cytuno. Yr hyn sy'n fwy syfrdanol yw'r problemau y mae'r pandemig wedi'u gwaethygu. Nid yw'r anghydraddoldeb amlwg y mae'n ei ddatgelu yn newydd, ac yn fwy gofidus byth, mae'r anghydraddoldeb hwnnw'n gwaethygu; gwaethygu ar adeg pan fo llawer o'r amddiffyniadau a roddwyd ar waith yn ystod y misoedd diwethaf i'r rhai mwyaf agored i niwed bellach yn dod i ben.

Un o'r materion allweddol a drafodir yn yr adroddiad yw'r argyfwng tai sy'n effeithio ar gynifer o'n pobl a'r modd y caiff ei waethygu gan yr anghydraddoldeb hwn. Efallai mai'r ystadegyn mwyaf syfrdanol yw bod 6 y cant o aelwydydd eisoes wedi cael gwybod y byddant yn colli eu cartref. Mae hynny'n cyfateb i 80,000 o aelwydydd sydd eisoes wedi gorfod dod o hyd i gartref newydd neu'n mynd i orfod dod o hyd i un, a hynny er bod gwarchodaeth rhag troi allan yn weithredol pan gasglwyd y dystiolaeth hon. A'r bobl fwyaf agored i niwed yn economaidd ac yn gymdeithasol sy'n gorfod ymdopi â'r argyfwng hwn: aelwydydd incwm is yn bennaf, pobl anabl, oedolion o oedran gweithio. Yn amlwg, mae'r niwed wedi'i wneud i lawer o'r unigolion a theuluoedd sy'n byw mewn ofn a phryder oherwydd sefyllfa ansicr eu cartrefi, ac sy'n wynebu cael eu troi allan, gyda rhai o'r mesurau dros dro sydd wedi eu cefnogi, megis y gwaharddiad ar droi allan heb fai, sydd bellach yn cael eu codi.

Hoffwn groesawu'r grant caledi newydd i denantiaid a gyhoeddwyd heddiw. Bydd yn helpu rhai pobl i aros yn eu cartrefi, ond i lawer, bydd y risgiau’n parhau, ac felly, gyda’r pethau hyn yn dod i ben, y gwaharddiad ar droi allan heb fai, cymorth y cynllun ffyrlo, credyd cynhwysol yn dod i ben, a’r grantiau newydd hyn ond yn cael eu prosesu—yn dechrau cael eu prosesu—erbyn canol mis Gorffennaf, a gaf fi ofyn i'r Gweinidog pa gamau y bydd hi a'i Llywodraeth yn eu cymryd, ar wahân i'r grant caledi i denantiaid a'i adnoddau cyfyngedig, i sicrhau nad yw pobl sy'n wynebu ansicrwydd o ran tai yn colli eu cartrefi ac yn llithro drwy'r rhwyd?

I'm grateful for that question, because it does go to the heart of the need of tackling poverty in Wales and the challenge that we've got. Can I say that having the role of Minister for Social Justice provides a huge opportunity for me and the whole Government to address the issues that you raise? Because we have to tackle that inequality, which some of you might have heard Professor Michael Marmot on the Today programme this morning talking about, and the fact that the deepening of inequalities as a result of the pandemic means that we have to build a fairer, as well as a better, recovery, and that, I'm sure you'll agree with me, is the way forward.

And that's why, in terms of tackling poverty, not just in terms of looking at our own work and the way the programme for government is focusing on the power of all of our collective efforts across the whole Government to address this, we are and I'm sure you would join me in urging the UK Government to change their ways in terms of extending universal credit to ensure that it goes forward in terms of that £20 a week beyond the autumn.

Our advice and advocacy services are absolutely critical to tackling poverty as well. So, you'll be aware of the single advice fund: £9.6 million of grant funding available for provision of advice services during this financial year. That's going to be crucial in terms of supporting those tenants who are now going to be able to access the tenancy hardship fund announced today. But also recognising what we've done over the past year, which isn't going to change: funding of £166 million to local authorities through the housing support grant, because homelessness prevention is critical, and it is where local authorities are playing their part to prevent people from being homeless. Our tenancy saver loan scheme—that's for those low-cost loans available to private sector tenants—those moving into the grant will be crucially important, but working with the Minister for Climate Change Julie James, making sure that we lever in the advice services, Citizens Advice, Shelter, as well as our local authorities, to ensure that that tenancy hardship grant will be backed and supported by all the agencies as well as the local authorities at a local level.

Rwy'n ddiolchgar am eich cwestiwn, gan ei fod yn mynd at wraidd yr angen i drechu tlodi yng Nghymru a'r her sy'n ein hwynebu. A gaf fi ddweud bod cael rôl y Gweinidog Cyfiawnder Cymdeithasol yn gyfle enfawr i mi a'r Llywodraeth gyfan fynd i'r afael â'r materion a godwch? Oherwydd mae’n rhaid inni fynd i’r afael â’r anghydraddoldeb y gallai rhai ohonoch fod wedi clywed yr Athro Michael Marmot yn siarad amdano y bore yma ar raglen Today, a’r ffaith bod yr anghydraddoldebau sy'n gwaethygu o ganlyniad i’r pandemig yn golygu bod yn rhaid inni sicrhau adferiad tecach, yn ogystal â gwell, ac rwy'n siŵr y byddwch yn cytuno mai dyna'r ffordd ymlaen.

Ac o ran trechu tlodi, nid yn unig o ran edrych ar ein gwaith ein hunain a’r ffordd y mae’r rhaglen lywodraethu'n canolbwyntio ar rym ein holl ymdrechion cyfunol ar draws y Llywodraeth gyfan i fynd i’r afael â hyn, dyna pam ein bod yn annog, ac rwy'n siŵr y byddech yn ymuno â mi i annog Llywodraeth y DU i ailfeddwl ac ymestyn credyd cynhwysol i sicrhau bod yr £20 yr wythnos yn parhau wedi'r hydref.

Mae ein gwasanaethau cynghori ac eirioli yn gwbl hanfodol er mwyn trechu tlodi hefyd. Felly, fe fyddwch yn ymwybodol o'r gronfa gynghori sengl: mae £9.6 miliwn o gyllid grant ar gael er mwyn darparu gwasanaethau cynghori yn y flwyddyn ariannol hon. Bydd hynny'n hanfodol i gefnogi'r tenantiaid a fydd yn gallu defnyddio'r gronfa caledi i denantiaid a gyhoeddwyd heddiw. Ond hefyd, dylid cydnabod yr hyn rydym wedi'i wneud dros y flwyddyn ddiwethaf, nad yw'n mynd i newid: cyllid o £166 miliwn i awdurdodau lleol drwy'r grant cymorth tai, gan fod atal digartrefedd yn hollbwysig, a dyma ble mae awdurdodau lleol yn chwarae eu rhan i atal pobl rhag bod yn ddigartref. Bydd ein cynllun benthyciadau arbed tenantiaeth—ar gyfer y benthyciadau cost isel sydd ar gael i denantiaid yn y sector preifat—bydd y ffaith eu bod yn symud i mewn i'r grant yn hanfodol bwysig, ond gan weithio gyda'r Gweinidog Newid Hinsawdd, Julie James, i sicrhau ein bod yn cynnwys y gwasanaethau cynghori, Cyngor ar Bopeth, Shelter, yn ogystal â'n hawdurdodau lleol, i sicrhau y bydd y grant caledi i denantiaid yn cael ei ategu a'i gefnogi gan yr holl asiantaethau yn ogystal â'r awdurdodau lleol ar lefel leol.

13:50

Diolch. Mae'r un adroddiad wedi canfod nad oes gan un o bob tair aelwyd yng Nghymru ddigon o arian i brynu unrhyw beth tu hwnt i hanfodion bywyd bob dydd. Rŷn ni'n sôn am 110,000 o aelwydydd, tua'r un faint o aelwydydd sydd yn ninas Abertawe. Mae cannoedd o filoedd o bobl ledled ein cenedl yn cael eu gorfodi i fenthyg arian, yn mynd ymhellach i ddyled, yn gorfod torri nôl ar fwyd, dillad, gwres, ac unwaith eto, y rhai sydd wedi gweld y gostyngiad mwyaf yn eu hincwm, medd adroddiad Sefydliad Bevan, sydd wedi gweld y cynnydd uchaf yn eu costau byw.

Trwy ehangu'r ddarpariaeth prydiau ysgol am ddim i'r 70,000 o blant mewn tlodi nad ydynt yn gymwys ar hyn o bryd, gallem leihau tlodi plant ac anghydraddoldeb yn sylweddol, trwy leihau costau byw i rieni sy'n ei chael hi'n anodd, a rhoi dechrau gwell mewn bywyd i'n plant. Mae'n fesur fforddiadwy. Pe bai cymhwysedd yn cael ei ehangu i deulu pob plentyn sy'n derbyn credyd cynhwysol, y gost ychwanegol fyddai £10.5 miliwn. Mae tlodi plant ac anghydraddoldeb cynyddol yn amlwg yn fater cyfiawnder cymdeithasol. Felly, Weinidog, pryd gallwn ni ddisgwyl gweithredu pellach ar ehangu'r ddarpariaeth prydiau ysgol am ddim gan y Llywodraeth?

Thank you. The same report has found that one in three households in Wales don't have enough money to buy anything beyond the daily basics. We're talking around 110,000 households, roughly the same number of households as are in the city of Swansea. Hundreds of thousands of people across the nation are forced to borrow money, taking them further into debt, having to cut back on food, heating, clothes, and once again, those who have seen the greatest decline in their income, according to the Bevan Foundation, have seen the greatest increase in their costs of living.

In expanding the provision of free school meals to the 70,000 children in poverty that aren't eligible at the moment, we could decrease child poverty and inequality significantly, by decreasing living costs for parents who find it difficult, and give a better start in life to children. It's an affordable measure. If eligibility were expanded to include every family who are in receipt of universal credit, the additional cost would be £10.5 million. Child poverty and widening inequality is clearly a social justice issue. So, Minister, when can we expect further action on expanding the provision of free school meals by this Government?

Thank you for that question. You know that the Minister has undertaken to undertake a review in terms of free school meals, and I think it is very important again to note what the First Minister said yesterday about the uplift in the take-up of free school meals from 66,000 in January 2020 to 105,000 in January 2021. But I'd also like to draw attention to some of the other ways in which we can particularly support children and families in relation to tackling poverty, and draw attention to the holiday enrichment scheme, for example, which is going to result in many families in our schools, in our communities, who are going to benefit from the holiday enrichment scheme.

But it is going to be through every aspect of Welsh Government, whether it's education, housing through the climate change ministry, in terms of jobs and employability, that we can tackle poverty. We are tackling worklessness, reducing economic inequalities, we're tackling educational inequalities with the pupil development grant, and of course we have the most generous offer of free school meals in terms of the reach out to children during the school holidays. Can I also draw attention to the great schemes that are going on now in the Valleys, in Llynfi valley, Aberdare, Merthyr and Ammanford, for example, with the Big Bocs Bwyd scheme? I think Mark Isherwood might like to visit those schemes as well.

Diolch am eich cwestiwn. Fe wyddoch fod y Gweinidog wedi ymrwymo i gynnal adolygiad o brydau ysgol am ddim, a chredaf ei bod yn bwysig iawn nodi eto yr hyn a ddywedodd y Prif Weinidog ddoe am y cynnydd yn y nifer sy'n derbyn prydau ysgol am ddim o 66,000 ym mis Ionawr 2020 i 105,000 ym mis Ionawr 2021. Ond hoffwn dynnu sylw hefyd at rai o'r ffyrdd eraill y gallwn gefnogi plant a theuluoedd yn arbennig mewn perthynas â threchu tlodi, a thynnu sylw at gynllun gwella gwyliau’r haf, er enghraifft, sy'n mynd i arwain at lawer o deuluoedd yn ein hysgolion, yn ein cymunedau, yn elwa o gynllun gwella gwyliau’r haf.

Ond bydd angen inni fynd i'r afael â threchu tlodi drwy bob agwedd ar Lywodraeth Cymru, boed yn addysg, tai drwy'r weinyddiaeth newid hinsawdd, swyddi a chyflogadwyedd. Rydym yn mynd i'r afael â diweithdra, yn lleihau anghydraddoldebau economaidd, rydym yn mynd i'r afael ag anghydraddoldebau addysgol gyda'r grant datblygu disgyblion, ac wrth gwrs, mae gennym y cynnig mwyaf hael o brydau ysgol am ddim er mwyn estyn allan at blant yn ystod gwyliau'r ysgol. A gaf fi hefyd dynnu sylw at y cynlluniau gwych sy'n mynd rhagddynt yn y Cymoedd, yng nghwm Llynfi, Aberdâr, Merthyr Tudful a Rhydaman, er enghraifft, gyda chynllun Big Bocs Bwyd? Rwy'n credu efallai yr hoffai Mark Isherwood ymweld â'r cynlluniau hynny hefyd.

In such a bleak economic landscape, and without the power, as you referenced earlier, to ensure a fairer, more humane welfare system than that on offer from the Tory Westminster Government, the discretionary assistance fund is a vital source of support. While the Welsh Government invested an additional amount of money into the DAF and made eligibility criteria for accessing the support more flexible in response to the COVID crisis, this additional flexibility is due to end in September. So, given this picture painted by recent research and the Government's own data, this is really concerning, given that people will continue to face financial hardship and crisis after this date, and for whom the DAF has provided crucial support during such an exceptionally difficult time. Will the Minister and Welsh Government therefore consider continuing the additional flexibility for accessing the DAF beyond the end of September to ensure that those who need this support are able to access it? Diolch.

Mewn tirwedd economaidd mor llwm, a heb y grym, fel y nodoch yn gynharach, i sicrhau system les decach, fwy trugarog na’r hyn y mae Llywodraeth Dorïaidd San Steffan yn ei chynnig, mae’r gronfa cymorth dewisol yn ffynhonnell gymorth hanfodol. Er bod Llywodraeth Cymru wedi buddsoddi swm ychwanegol o arian yn y gronfa cymorth dewisol ac wedi sicrhau bod y meini prawf cymhwysedd ar gyfer cael cymorth yn fwy hyblyg mewn ymateb i argyfwng COVID, mae'r hyblygrwydd ychwanegol hwn i fod i ddod i ben ym mis Medi. Felly, o ystyried y darlun a baentiwyd gan ymchwil ddiweddar a data'r Llywodraeth ei hun, mae hyn yn peri cryn bryder, o ystyried y bydd pobl yn parhau i wynebu caledi ariannol ac argyfwng ar ôl y dyddiad hwn, pobl y mae'r gronfa cymorth dewisol wedi darparu cymorth hanfodol iddynt mewn cyfnod mor eithriadol o anodd. Felly a wnaiff y Gweinidog a Llywodraeth Cymru ystyried parhau â’r hyblygrwydd ychwanegol ar gyfer cael mynediad at y gronfa cymorth dewisol ar ôl diwedd mis Medi i sicrhau y gall y rheini sydd angen y cymorth hwn gael mynediad ato? Diolch.

We're very proud of what we've been able to achieve in terms of tackling inequalities by ensuring that there is that flexibility in terms of the discretionary assistance payment fund, but also to ensure that more than one payment can be made. That was one of the restrictions to ensure that people could access the fund. It's very much part of our income maximisation action plan, and indeed also will be very much linked to support to be given to private sector tenants, linked to the tenancy hardship fund.

Rydym yn falch iawn o'r hyn rydym wedi gallu ei gyflawni i fynd i'r afael ag anghydraddoldebau drwy sicrhau bod hyblygrwydd yn y gronfa cymorth dewisol, ond hefyd i sicrhau y gellir gwneud mwy nag un taliad. Roedd hwnnw'n un o'r cyfyngiadau i sicrhau bod pobl yn gallu cael mynediad at y gronfa. Mae'n rhan fawr o'n cynllun gweithredu pwyslais ar incwm, ac yn wir, bydd hefyd yn gysylltiedig iawn â'r cymorth a roddir i denantiaid yn y sector preifat, yn gysylltiedig â'r gronfa caledi i denantiaid.

13:55

Cwestiwn 3 i'w ateb gan y Dirprwy Weinidog. Darren Millar.

Question 3 to be answered by the Deputy Minister. Darren Millar.

Cymorth i Gyn-filwyr
Support for Veterans

3. A wnaiff y Gweinidog roi'r wybodaeth ddiweddaraf am gymorth Llywodraeth Cymru i gyn-filwyr yng Nghymru? OQ56685

3. Will the Minister provide an update on the Welsh Government’s support for veterans in Wales? OQ56685

Our third armed forces covenant annual report details the wide range of support for veterans across Wales. This year we have seen excellent progress including increased investment in veterans mental health services, funding for veterans to access further and higher education and continued funding of our armed forces liaison officers.

Mae trydydd adroddiad blynyddol cyfamod y lluoedd arfog yn manylu ar yr ystod eang o gymorth i gyn-filwyr ledled Cymru. Eleni, rydym wedi gweld cynnydd rhagorol gan gynnwys mwy o fuddsoddiad mewn gwasanaethau iechyd meddwl ar gyfer cyn-filwyr, cyllid i gyn-filwyr gael mynediad at addysg bellach ac uwch a chyllid parhaus i'n swyddogion cyswllt y lluoedd arfog.

Thank you for that response, Deputy Minister. Last week to mark Armed Forces Week, I took a visit to Adferiad Recovery's headquarters in Colwyn Bay in my constituency. Adferiad Recovery is a service provider to veterans through its Change Step programme, which has operated now for over a decade. Over 3,000 individuals with post-traumatic stress disorder have been supported by that particular programme, and they have provided 57,000 hours of one-to-one peer mentoring support. The cost of that service over the decade has been around £5 million, yet only £40,000 of that has come from the Welsh Government, and yet that is in spite of the fact that for every £1 invested in the service, academic research has shown that it saves the public purse £7 in return. Can I ask the Welsh Government whether it will look at the resources that it makes available to support veterans in Wales, and to see whether there's an opportunity here to invest to provide more sustainable funding to the Change Step programme, which of course operates across Wales and has benefited so many of my constituents and those of the Deputy Minister and others in this Chamber?

Diolch am eich ymateb, Ddirprwy Weinidog. Yr wythnos diwethaf, i nodi Wythnos y Lluoedd Arfog, ymwelais â phencadlys Adferiad Recovery ym Mae Colwyn yn fy etholaeth. Mae Adferiad Recovery yn darparu gwasanaethau i gyn-filwyr drwy eu rhaglen Change Step, sydd wedi bod ar waith ers dros ddegawd. Mae dros 3,000 o unigolion ag anhwylder straen ôl-drawmatig wedi cael cymorth gan y rhaglen benodol honno, ac maent wedi darparu 57,000 awr o gymorth mentora cymheiriaid un i un. Roedd cost y gwasanaeth hwnnw dros y degawd oddeutu £5 miliwn, ac eto £40,000 yn unig o hynny sydd wedi dod gan Lywodraeth Cymru, er bod ymchwil academaidd wedi dangos, am bob £1 a fuddsoddir yn y gwasanaeth, fod hynny'n arbed £7 i bwrs y wlad. A gaf fi ofyn i Lywodraeth Cymru edrych ar yr adnoddau y mae'n eu darparu i gefnogi cyn-filwyr yng Nghymru, ac i weld a oes cyfle yma i fuddsoddi er mwyn darparu cyllid mwy cynaliadwy i'r rhaglen Change Step, sydd wrth gwrs yn gweithredu ledled Cymru ac sydd wedi bod o fudd i gynifer o fy etholwyr yn ogystal â rhai'r Dirprwy Weinidog ac eraill yn y Siambr hon?

Can I thank Darren Millar for his question? I know this is an area that you're very committed to and very passionate about in the work you do with the cross-party group on armed forces as well, and also attend the expert group on armed forces as a guest on that.

The work you pointed out is quite rightly to be applauded, particularly on the back of Armed Forces Week, where many of us in this Chamber paused to pay tribute to those who've served, and those who continue to serve, the veterans and the contribution they make not only to our country, but to our communities right across Wales. The role of the third sector and those charities, we know they're the ones and we've only been able to provide that support to veterans and their families because we've worked collaboratively in partnership. You'll be very familiar with our armed forces scoping exercise, pointing out the progress we've made, but also the work that still needs to be done and where those gaps were. So, I'll most certainly be happy to look at the points he's raised today and come back to the Member, if he'd like to get in touch about that as well.

A gaf fi ddiolch i Darren Millar am ei gwestiwn? Gwn fod hwn yn faes rydych yn ymrwymedig iawn iddo ac yn angerddol iawn yn ei gylch yn y gwaith a wnewch gyda'r grŵp trawsbleidiol ar y lluoedd arfog hefyd, ac rydych hefyd yn mynychu'r grŵp arbenigol ar y lluoedd arfog fel gwestai.

Mae'n gwbl briodol inni ganmol y gwaith y gwnaethoch dynnu sylw ato, yn enwedig ar ôl Wythnos y Lluoedd Arfog, pan oedodd nifer ohonom yn y Siambr hon i dalu teyrnged i'r rheini sydd wedi gwasanaethu, a'r rheini sy'n parhau i wasanaethu, y cyn-filwyr a'r cyfraniad a wnânt nid yn unig i'n gwlad, ond i'n cymunedau ledled Cymru. Rôl y trydydd sector a'r elusennau hynny, gwyddom mai hwy yw'r rhai a dim ond oherwydd ein bod wedi gweithio ar y cyd mewn partneriaeth y gallasom ddarparu'r cymorth hwnnw i gyn-filwyr a'u teuluoedd. Fe fyddwch yn gyfarwydd iawn ag ymarfer cwmpasu'r lluoedd arfog, sy'n tynnu sylw at y cynnydd rydym wedi'i wneud, ond hefyd y gwaith sydd angen ei wneud o hyd a lle'r oedd y bylchau. Felly, yn sicr, rwy'n fwy na pharod i edrych ar y pwyntiau y mae wedi'u codi heddiw ac i ddod yn ôl at yr Aelod, os hoffai gysylltu ynglŷn â hynny hefyd.

Tlodi Plant yn Nwyrain De Cymru
Child Poverty in South Wales East

4. A wnaiff y Gweinidog ddatganiad am gyfraddau tlodi plant yn Nwyrain De Cymru? OQ56701

4. Will the Minister make a statement on child poverty rates in South Wales East? OQ56701

I thank the Member for that question. On Monday I published the progress report on the child poverty income maximisation action plan, and this shows that our first national benefits take-up campaign resulted in an additional £651,504 claimed by those entitled to benefits, including households in south-east Wales.

Diolch i'r Aelod am ei chwestiwn. Ddydd Llun, cyhoeddais yr adroddiad cynnydd ar y cynllun tlodi plant i weithredu pwyslais ar incwm, ac mae'n dangos bod ein hymgyrch genedlaethol gyntaf i sicrhau bod pobl yn hawlio budd-daliadau wedi arwain at £651,504 yn ychwanegol yn cael ei hawlio gan y rheini sydd â hawl i fudd-daliadau, gan gynnwys aelwydydd yn ne-ddwyrain Cymru.

Thank you, Minister. Wales now has the highest rate of child poverty of any UK nation, with one in three children living in poverty. I worry that we've become so used to hearing that figure that it's lost its potency, so just to remind the Chamber that what that figure—that one in three children figure—means is that thousands of children in Wales are going to bed hungry. They're going into school, into classes, with their bellies empty, but they're also having to deal with the worry and the anxiety knowing that their parents are stressed. They may feel that they have to hide their situation from their friends, so they've got no-one to talk to. What I'm getting at, Minister, is that the impact of child poverty isn't just physical: it's not just about malnutrition or not keeping warm or comfortable, as damaging as those things are; it's also about the emotional strain, the bullying that can happen and the toll that poverty can take on young people's well-being and mental health. What will your Government do to address this hidden issue?

Diolch, Weinidog. Mae cyfradd Cymru o dlodi plant yn uwch yn awr nag yn unrhyw un o wledydd eraill y DU, gydag un o bob tri phlentyn yn byw mewn tlodi. Rwy'n poeni ein bod wedi arfer cymaint â chlywed y ffigur hwnnw nes ei fod wedi colli ei rym, felly hoffwn atgoffa'r Siambr mai'r hyn y mae'r ffigur hwnnw—y ffigur un o bob tri phlentyn—yn ei olygu yw bod miloedd o blant yng Nghymru yn mynd i'r gwely'n llwglyd. Maent yn mynd i'r ysgol, i'w dosbarthiadau, gyda'u boliau'n wag, ond maent hefyd yn gorfod ymdopi â'r pryder o wybod bod eu rhieni o dan straen. Efallai eu bod yn teimlo bod yn rhaid iddynt guddio eu sefyllfa rhag eu ffrindiau, felly nid oes ganddynt unrhyw un i siarad â hwy. Yr hyn rwy'n ei ddweud, Weinidog, yw nad effaith gorfforol yn unig sydd i dlodi plant: nid yw'n ymwneud yn unig â diffyg maeth neu fethu cadw'n gynnes neu'n gyffyrddus, er mor niweidiol yw'r pethau hynny; mae hefyd yn ymwneud â'r straen emosiynol, y bwlio a all ddigwydd a'r effaith y gall tlodi ei chael ar iechyd meddwl a lles pobl ifanc. Beth fydd eich Llywodraeth yn ei wneud i fynd i'r afael â'r broblem gudd hon?

I thank Delyth Jewell for those very important questions. For me, as Minister for Social Justice, I will say there's never been a more important time to do all that we can practically to mitigate the impacts of poverty with the powers and levers that we've got. During the last Senedd term, as you will remember, the First Minister did make that commitment to re-engineer existing funding programmes to ensure that they have the maximum impact on the lives of children living in poverty. And that led to the report that I've just mentioned, and practical actions there. It's not just about maximising the incomes of families living in poverty, but also helping them to build resilience. This goes back to your key points about the impact on people's lives, on their mental health—supporting families to not just increase their income, but also to ensure that they can get into employment and that they can improve the outcomes of children and families. This is, of course, a cross-Government task in terms of backing the Flying Start programme, which has such an important support network across Wales in our most disadvantaged communities. But can I just say that, again, it is important that we look at what we're doing? There's over £60 million in additional funding to local authorities for free-school-meal provision during 2021, an additional £23 million up until 2022, in the next financial year, and the commitment I've already mentioned to review eligibility criteria. Can I say that the school holiday enrichment programme is a real opportunity? The school holiday fun and food programme, and the 'summer of fun' that has already been announced by the Deputy Minister for Social Services—those are going to be the ways in which we can reach out to those children and those families, with the potential for supporting those children in those communities and households that are experiencing poverty.

Diolch i Delyth Jewell am y cwestiynau pwysig iawn hyn. I mi, fel Gweinidog Cyfiawnder Cymdeithasol, dylwn ddweud na fu erioed amser pwysicach i wneud popeth a allwn i liniaru effeithiau tlodi gyda'r pwerau a'r ysgogiadau sydd gennym. Yn ystod tymor diwethaf y Senedd, fel y cofiwch, gwnaeth y Prif Weinidog ymrwymiad i ailbeiriannu rhaglenni cyllido presennol er mwyn sicrhau eu bod yn cael yr effaith fwyaf sy'n bosibl ar fywydau plant sy'n byw mewn tlodi. Ac arweiniodd hynny at yr adroddiad rwyf newydd ei grybwyll, a'r camau gweithredu ymarferol ynddo. Mae'n ymwneud â mwy na chynyddu incwm teuluoedd sy'n byw mewn tlodi, mae hefyd yn eu helpu i adeiladu cadernid. Mae a wnelo hyn â'ch pwyntiau allweddol am yr effaith ar fywydau pobl, ar eu hiechyd meddwl—cefnogi teuluoedd nid yn unig i gynyddu eu hincwm, ond hefyd i sicrhau y gallant ddod o hyd i gyflogaeth a gwella canlyniadau plant a theuluoedd. Mae hon, wrth gwrs, yn dasg drawslywodraethol o ran cefnogi rhaglen Dechrau'n Deg, rhaglen a chanddi rwydwaith cymorth mor bwysig ledled Cymru yn ein cymunedau mwyaf difreintiedig. Ond a gaf fi ddweud, unwaith eto, ei bod yn bwysig ein bod yn edrych ar yr hyn a wnawn? Mae dros £60 miliwn ar gael mewn cyllid ychwanegol i awdurdodau lleol ar gyfer darparu prydau ysgol am ddim yn ystod 2021, £23 miliwn yn ychwanegol hyd at 2022, yn y flwyddyn ariannol nesaf, a'r ymrwymiad rwyf eisoes wedi'i grybwyll i adolygu'r meini prawf cymhwysedd. A gaf fi ddweud bod rhaglen gwella gwyliau’r haf yn gyfle go iawn? Y rhaglen bwyd a hwyl yn ystod gwyliau'r ysgol, a'r 'haf o hwyl' sydd eisoes wedi'i gyhoeddi gan y Dirprwy Weinidog Gwasanaethau Cymdeithasol—rheini fydd y ffyrdd y gallwn estyn allan at y plant hynny a'r teuluoedd hynny, gyda'r potensial i gefnogi'r plant hynny yn y cymunedau a'r cartrefi sy'n byw mewn tlodi.

14:00

Minister, the Welsh Government set out in its child poverty strategy in 2015 that its ambition was to make sure no child was living in poverty by 2020. Needless to say, we're now in 2021. Save the Children has reported that Wales has the highest child poverty rate of any nation in the United Kingdom. Figures from 2019-20 showed that 31 per cent of children in Wales were still living in poverty, compared to 30 per cent in England and 24 per cent in Scotland and Northern Ireland. Even before the pandemic, almost 200,000 children were living in poverty here in Wales, with a higher proportion of children affected than at any point in the past five years. Minister, I know you've referred to the central Government on a number of occasions, but the Bevan Foundation has said there is a lack of joined-up thinking on the part of the Welsh Government, with policy too focused on increasing employment and policies not working in harmony. Therefore, Minister, what is the response—what is your response specifically—to the Bevan Foundation, and how will you ensure that an integrated, cross-Government approach is followed to eliminate child poverty here in Wales? Thank you.

Weinidog, yn ei strategaeth tlodi plant yn 2015, nododd Llywodraeth Cymru mai ei huchelgais oedd sicrhau nad oedd unrhyw blentyn yn byw mewn tlodi erbyn 2020. Afraid dweud, mae hi bellach yn 2021. Mae Achub y Plant wedi nodi mai Cymru sydd â'r gyfradd tlodi plant uchaf o unrhyw genedl yn y Deyrnas Unedig. Dangosodd ffigurau rhwng 2019 a 2020 fod 31 y cant o blant yng Nghymru yn dal i fyw mewn tlodi, o gymharu â 30 y cant yn Lloegr a 24 y cant yn yr Alban a Gogledd Iwerddon. Hyd yn oed cyn y pandemig, roedd bron i 200,000 o blant yn byw mewn tlodi yma yng Nghymru, gyda chyfran uwch o blant yn cael eu heffeithio nag ar unrhyw adeg arall yn ystod y pum mlynedd diwethaf. Weinidog, gwn eich bod wedi cyfeirio at y Llywodraeth ganolog ar sawl achlysur, ond mae Sefydliad Bevan wedi dweud bod diffyg meddwl cydgysylltiedig yn Llywodraeth Cymru, gyda pholisi sy'n canolbwyntio gormod ar gynyddu cyflogaeth ac nad yw polisïau yn gweithio mewn cytgord. Felly, Weinidog, beth yw'r ymateb—beth yw eich ymateb chi yn benodol—i Sefydliad Bevan, a sut y byddwch yn sicrhau bod dull integredig, trawslywodraethol yn cael ei fabwysiadu i ddileu tlodi plant yma yng Nghymru? Diolch.

I would have to say—thank you for that question—that the research that's been undertaken by the Equality and Human Rights Commission, the Joseph Rowntree Foundation, the Resolution Foundation, all the respected organisations, does look at the impact of the UK Government's programme of tax and welfare reforms, frozen for four years—benefits frozen for four years—and the fact that this has such an impact in terms of powers in terms of tax and welfare. They sit with the UK Government. So, I hope you will also support the extension of the £20 per week universal credit beyond September. Wouldn't it be good if the Welsh Conservatives were backing that as well? Because we have got to work together to mitigate the impact of poverty and improve the outcomes of people living in poverty. But can I just say how good it was that there was such support yesterday for the Minister for Economy when he announced the youth guarantee? Because employment does give a sustainable route out of poverty—giving that offer to all those under 25. It is about a joined-up approach, of course. Our child poverty action plan is setting out the Welsh Government's objectives for tackling child poverty, and I hope you will read the 2019 progress report and the one that I announced on Monday.

Wel, rhaid i mi ddweud—diolch am y cwestiwn hwnnw—fod yr ymchwil a wnaed gan y Comisiwn Cydraddoldeb a Hawliau Dynol, Sefydliad Joseph Rowntree, Sefydliad Resolution, yr holl sefydliadau uchel eu parch, yn edrych ar effaith rhaglen Llywodraeth y DU o ddiwygiadau treth a lles sydd wedi'u rhewi am bedair blynedd—budd-daliadau wedi'u rhewi am bedair blynedd—a'r ffaith bod hyn yn cael cymaint o effaith ar bwerau mewn perthynas â threth a lles. Mae’r pwerau hynny yn nwylo Llywodraeth y DU. Felly, gobeithio y byddwch hefyd yn cefnogi ymestyn yr £20 o gredyd cynhwysol yr wythnos ar ôl mis Medi. Oni fyddai’n dda pe bai'r Ceidwadwyr Cymreig yn cefnogi hynny hefyd? Oherwydd mae’n rhaid inni weithio gyda’n gilydd i liniaru effaith tlodi a gwella canlyniadau i bobl sy’n byw mewn tlodi. Ond a gaf fi ddweud pa mor dda oedd gweld cymaint o gefnogaeth i Weinidog yr Economi ddoe pan gyhoeddodd y warant ieuenctid? Oherwydd mae cyflogaeth yn cynnig llwybr cynaliadwy allan o dlodi—gan roi'r cynnig hwnnw i bawb o dan 25 oed. Mae'n ddull cydgysylltiedig o weithredu, wrth gwrs. Mae ein cynllun gweithredu ar dlodi plant yn nodi amcanion Llywodraeth Cymru ar gyfer trechu tlodi plant, a gobeithio y byddwch yn darllen adroddiad cynnydd 2019, a’r un a gyhoeddais ddydd Llun.

Minister, working and volunteering throughout the pandemic in a third sector capacity, I experienced first-hand the detrimental effects COVID has had on Rhondda families. Loss of income and increasing living costs have sadly seen families and individuals struggling to make ends meet. I'm grateful for the provisions put in place by Welsh Government to support these families, but there is still a very real problem surrounding the stigma of asking for help. What plans do the Welsh Government have to not only help end the stigma of seeking support, but to encourage families who are in desperate need of support to come forward and utilise available provisions, especially over the summer holiday period?

Weinidog, wrth weithio a gwirfoddoli yn y trydydd sector drwy gydol y pandemig, cefais brofiad uniongyrchol o'r effeithiau niweidiol y mae COVID wedi'u cael ar deuluoedd y Rhondda. Yn anffodus, mae colli incwm a chostau byw cynyddol wedi golygu bod teuluoedd ac unigolion yn ei chael hi'n anodd cael dau ben llinyn ynghyd. Rwy'n ddiolchgar am y darpariaethau a roddwyd ar waith gan Lywodraeth Cymru i gefnogi'r teuluoedd hyn, ond mae problem wirioneddol o hyd ynghylch y stigma sy'n gysylltiedig â gofyn am gymorth. Pa gynlluniau sydd gan Lywodraeth Cymru, nid yn unig i helpu i roi diwedd ar y stigma sy'n gysylltiedig â cheisio cymorth, ond i annog teuluoedd y mae taer angen cymorth arnynt i ddefnyddio'r darpariaethau sydd ar gael, yn enwedig dros gyfnod gwyliau'r haf?

Thank you very much, Buffy Williams, for that very important insight into the impact of COVID on communities, and also the ways in which you were very engaged, I know, as other Members were, in empowering communities and volunteers, which of course increases their esteem and also their capacity. This is about entitlement—entitlement to the benefits that we are now ensuring that they can access, but it's also entitlement to engage in projects like the school holiday enrichment plan.

Diolch yn fawr iawn, Buffy Williams, am y cipolwg pwysig hwnnw ar effaith COVID ar gymunedau, a hefyd y ffyrdd y gwnaethoch ymgysylltu, rwy'n gwybod, fel Aelodau eraill, i rymuso cymunedau a gwirfoddolwyr, sydd wrth gwrs yn cynyddu eu parch yn ogystal â'u gallu. Mae hyn yn ymwneud â hawl—hawl i'r budd-daliadau rydym bellach yn sicrhau eu bod ar gael iddynt, ond mae hefyd yn ymwneud â hawl i fod yn rhan o brosiectau fel rhaglen gwella gwyliau'r haf.

14:05
Carchardai a'r Gwasanaeth Prawf
Prisons and the Probation Service

5. Pa drafodaethau y mae Llywodraeth Cymru wedi'u cael gyda Llywodraeth y DU ynglŷn â charchardai a'r gwasanaeth prawf ers yr etholiad? OQ56680

5. What discussions has the Welsh Government had with the UK Government regarding prisons and the probation service since the election? OQ56680

The Welsh Government continues to work closely with Her Majesty’s Prison and Probation Service. I welcome the transfer of all offender management into the National Probation Service. This was completed this week. I have met with HM Prison and Probation Service officials to progress joint initiatives. 

Mae Llywodraeth Cymru yn parhau i weithio'n agos gyda Gwasanaeth Carchardai a Phrawf Ei Mawrhydi. Rwy'n croesawu'r ffaith bod yr holl waith rheoli troseddwyr wedi'i drosglwyddo i'r Gwasanaeth Prawf Cenedlaethol. Cwblhawyd hyn yr wythnos hon. Rwyf wedi cyfarfod â swyddogion Gwasanaeth Carchardai a Phrawf EM i ddatblygu cynlluniau ar y cyd.

Diolch yn fawr, Weinidog. Fel rydych chi'n ymwybodol, un o broblemau mawr y system gyfiawnder yng Nghymru yw'r diffyg data penodol ar Gymru. Pan wnaeth HMPPS roi tystiolaeth i'r comisiwn cyfiawnder yn ôl yn y gwanwyn yn 2019, roedden nhw'n dweud bod eu hystadegwyr nhw'n cydweithio ag ystadegwyr Llywodraeth Cymru i edrych ar lefelau aildroseddu. 

Thank you very much, Minister. As you'll be aware, one of the major issues of the justice system in Wales is the lack of specific data for Wales. When HMPPS gave evidence to the justice commission in the spring of 2019, they said that their statisticians were collaborating with those of the Welsh Government to look at the level of recidivism.

I'll turn to English with regard to the next point, because I'll quote exactly what they said. They went further and said that a working group had been established between them and the Welsh Government

'to look at disaggregating data' 

in our part of the justice system. My question, therefore, Minister, is: how is that important work going of disaggregating the data in that very important part of the justice system, to have Welsh-specific data? Diolch.

Rwyf am droi at y Saesneg i wneud y pwynt nesaf, oherwydd rwyf am ddyfynnu yn union yr hyn a ddywedasant. Aethant ymhellach a dweud bod gweithgor wedi'i sefydlu rhyngddynt hwy a Llywodraeth Cymru

'i edrych ar ddadgyfuno data'

yn ein rhan ni o'r system gyfiawnder. Fy nghwestiwn, felly, Weinidog, yw: sut y mae'r gwaith pwysig hwnnw ar ddadgyfuno data yn mynd yn y rhan bwysig honno o'r system gyfiawnder er mwyn cael data sy'n benodol i Gymru? Diolch.

Diolch, Rhys ab Owen. You raise a very important point, a point that I raise regularly with the Ministry of Justice. In fact, I'm meeting a Minister tomorrow—Alex Chalk—and I will raise this issue again. It came so clearly through the Thomas commission analysis; it will be something I know that I will be working on with the Counsel General in terms of our justice sub-committee of the Cabinet. But that data is crucial for us to understand how we can ensure that there are better outcomes in terms of the impact of the criminal justice system on Welsh citizens.

Diolch, Rhys ab Owen. Rydych yn codi pwynt pwysig iawn, pwynt rwy'n ei godi'n rheolaidd gyda'r Weinyddiaeth Gyfiawnder. Yn wir, rwy'n cyfarfod â Gweinidog yfory—Alex Chalk—a byddaf yn codi'r mater hwn eto. Roedd mor amlwg yn nadansoddiad comisiwn Thomas; gwn y bydd yn rhywbeth y byddaf yn gweithio arno gyda'r Cwnsler Cyffredinol yn ein his-bwyllgor cyfiawnder yn y Cabinet. Ond mae'r data hwnnw'n hanfodol er mwyn inni ddeall sut y gallwn sicrhau gwell canlyniadau o ran effaith y system cyfiawnder troseddol ar ddinasyddion Cymru.

Minister, a recent article in The Lancet highlighted the high number of deaths from coronavirus in prisons, and this is despite offenders being locked in their cells for up to 23 hours a day to stop the spread of the virus. This will be of particular concern in areas around open prisons in Wales, such as the Prescoed prison in Usk in my region of South Wales East. Would the Minister please update us about how she's working with the UK Government Minister and the prison service on a plan to tackle the spread of coronavirus in our prisons, and also how she's ensuring that inmates and communities around prisons are being protected?

Weinidog, mewn erthygl ddiweddar yn The Lancet, tynnwyd sylw at y nifer uchel o farwolaethau o ganlyniad i'r coronafeirws mewn carchardai, ac mae hyn er gwaethaf y ffaith bod troseddwyr yn cael eu cloi yn eu celloedd am hyd at 23 awr y dydd i atal lledaeniad y feirws. Bydd hyn yn peri pryder arbennig mewn ardaloedd o amgylch carchardai agored yng Nghymru, megis carchar Prescoed ym Mrynbuga yn fy rhanbarth i, Dwyrain De Cymru. A wnaiff y Gweinidog roi'r wybodaeth ddiweddaraf inni ynglŷn â sut y mae'n gweithio gyda Gweinidog Llywodraeth y DU a'r gwasanaeth carchardai i greu cynllun i fynd i'r afael â lledaeniad y coronafeirws yn ein carchardai, a hefyd sut y mae'n sicrhau bod carcharorion a chymunedau o amgylch carchardai yn cael eu diogelu?

Thank you, Laura Anne Jones, for that question. In fact, I met with the executive director of HMPPS Wales today and we had an update on prisons. He did say—and you'll welcome the progress report—that recovery is going well in prisons. They have four levels. The fourth level, the highest level, is when they aren't able to come out to activities and are very much confined to their cells, with level 1 being almost normal service. He actually reported to me today that all prisons in Wales are at level 2 apart from Swansea, which is going to move to level 2 later this week. He also confirmed that there are no outbreaks in prisons in Wales and that staff cases are low. He was very positive about the fact that there is close working with the devolved services that, of course, support our prisons, in terms of health particularly, which is key, but also in terms of the opportunities for prisoners when they leave prison.

I would just like to very quickly say how much I welcome the unification of the probation service. We actually did press for this and we unified it ahead of England back in December 2019. We pressed for it; it wasn't in our powers, but I have to say that a certain Rory Stewart, the former Minister, actually pressed for it as well and we achieved it. But as of Monday, everything is unified; we have a National Probation Service, which will be crucial for the communities and for the people leaving and resettling from prisons across Wales.

Diolch am y cwestiwn hwnnw, Laura Anne Jones. Yn wir, cyfarfûm â chyfarwyddwr gweithredol Gwasanaeth Carchardai a Phrawf Ei Mawrhydi Cymru heddiw a chawsom y wybodaeth ddiweddaraf am garchardai. Dywedodd—ac fe fyddwch yn croesawu'r adroddiad cynnydd—fod adferiad yn mynd yn dda mewn carchardai. Mae ganddynt bedair lefel. Y bedwaredd lefel, y lefel uchaf, yw pan nad ydynt yn gallu dod allan i wneud gweithgareddau ac maent wedi'u cyfyngu i'w celloedd i raddau helaeth, ac mae lefel 1 yn cyfateb i wasanaeth bron fel arfer. Dywedodd wrthyf heddiw fod pob carchar yng Nghymru ar lefel 2 ar wahân i Abertawe, a fydd yn i symud i lefel 2 yn ddiweddarach yr wythnos hon. Cadarnhaodd hefyd nad oes unrhyw glystyrau o achosion mewn carchardai yng Nghymru a bod achosion ymhlith staff yn isel. Roedd yn gadarnhaol iawn ynglŷn â'r ffaith bod cydweithio agos â'r gwasanaethau datganoledig sydd, wrth gwrs, yn cefnogi ein carchardai, mewn perthynas ag iechyd yn arbennig, sy'n allweddol, ond hefyd mewn perthynas â'r cyfleoedd i garcharorion pan fyddant yn gadael y carchar.

Hoffwn ddweud yn gyflym iawn cymaint rwy'n croesawu uno'r gwasanaeth prawf. Gwnaethom bwyso am hyn ac fe wnaethom ei uno yn ôl ym mis Rhagfyr 2019 cyn i Loegr wneud hynny. Buom yn gwasgu am hynny; nid oedd yn ein pwerau, ond mae'n rhaid i mi ddweud bod Rory Stewart, y cyn Weinidog, wedi gwasgu am hynny hefyd ac fe wnaethom gyflawni hynny. Ond o ddydd Llun ymlaen, bydd popeth wedi'i uno; mae gennym Wasanaeth Prawf Cenedlaethol, a fydd yn hanfodol i'r cymunedau ac i'r bobl sy'n gadael ac yn ailsefydlu ar ôl gadael carchardai ledled Cymru.

14:10
Cymunedau Sipsiwn, Roma a Theithwyr
Gypsy, Roma and Traveller Communities

6. Pa gamau y mae Llywodraeth Cymru yn eu cymryd i hyrwyddo cydlyniant rhwng cymunedau Sipsiwn, Roma a Theithwyr a thrigolion Dyffryn Clwyd? OQ56698

6. What steps is the Welsh Government taking to promote cohesion between Gypsy, Roma and Traveller communities and the residents of the Vale of Clwyd? OQ56698

Diolch, Gareth Davies. Through our funding of the community cohesion programme and the TGP Cymru Travelling Ahead project, we provide advice, advocacy and inclusion to foster good relations between communities in the Vale of Clwyd and across Wales, including Gypsies and Travellers.

Diolch, Gareth Davies. Drwy ariannu'r rhaglen cydlyniant cymunedol a phrosiect Teithio Ymlaen TGP Cymru, rydym yn darparu cyngor, eiriolaeth a chynhwysiant i feithrin cysylltiadau da rhwng cymunedau yn Nyffryn Clwyd a ledled Cymru, gan gynnwys Sipsiwn a Theithwyr.

Thank you for that answer, Minister. Denbighshire County Council has, for many years, struggled to find suitable locations for residential and transit Gypsy and Traveller sites. They have explored multiple sites that have turned out to be unsuitable to all concerned. However, Minister, Gypsy and Traveller sites have been secured across north Wales by neighbouring local authorities. Will you accept that a better approach to addressing the needs of Gypsy, Traveller and Roma communities, and the needs of local residents, would be to adopt a regional approach to providing residential and transit Gypsy and Traveller sites?

Diolch ichi am yr ateb hwnnw, Weinidog. Ers blynyddoedd lawer, mae Cyngor Sir Ddinbych wedi cael trafferth dod o hyd i leoliadau addas ar gyfer safleoedd preswyl a thramwy ar gyfer Sipsiwn a Theithwyr. Maent wedi archwilio nifer o safleoedd sydd wedi bod yn anaddas i bawb dan sylw. Fodd bynnag, Weinidog, mae safleoedd Sipsiwn a Theithwyr wedi'u sicrhau ledled gogledd Cymru gan awdurdodau lleol cyfagos. A wnewch chi dderbyn y byddai mabwysiadu dull rhanbarthol o ddarparu safleoedd preswyl a thramwy ar gyfer Sipsiwn a Theithwyr yn ffordd well o fynd i'r afael ag anghenion cymunedau Sipsiwn, Teithwyr a Roma yn ogystal ag anghenion trigolion lleol?

I don't accept that at all. I hope that you will look at our Travelling Ahead plan as a local Member. Every local authority has a responsibility in terms of ensuring that local authorities provide adequate and culturally appropriate sites where there is a need. Denbighshire County Council—I understand, and we must encourage—has a legal duty to undertake a new Gypsy and Traveller accommodation assessment every five years, but it has not yet succeeded in delivering on its obligations. Let's hope that the consultation goes well. That has to include talking to Gypsy and Traveller families and the wider community, including representative groups, over the summer. It is vital that every local authority in Wales—. We have seen over 200 new pitches created and refurbished across Wales, delivered as a result of the investment. We are currently funding projects of £1.2 million to refurbish existing accommodation, and we have new sites. This is what Denbighshire now needs to do. 

Nid wyf yn derbyn hynny o gwbl. Rwy'n gobeithio yr edrychwch ar ein cynllun Teithio Ymlaen fel Aelod lleol. Mae gan bob awdurdod lleol gyfrifoldeb i sicrhau bod awdurdodau lleol yn darparu safleoedd digonol sy'n briodol yn ddiwylliannol lle bo angen. Deallaf fod gan Gyngor Sir Ddinbych—rwy'n deall, ac mae'n rhaid inni annog hyn—ddyletswydd gyfreithiol i gynnal asesiad newydd o'r ddarpariaeth i Sipsiwn a Theithwyr bob pum mlynedd, ond nid yw wedi llwyddo eto i gyflawni ei rwymedigaethau. Gadewch i ni obeithio y bydd yr ymgynghoriad yn mynd yn dda. Bydd yn rhaid cael sgyrsiau â theuluoedd Sipsiwn a Theithwyr a'r gymuned ehangach, gan gynnwys grwpiau cynrychioliadol, dros yr haf. Mae'n hanfodol fod pob awdurdod lleol yng Nghymru—. Rydym wedi gweld dros 200 o leiniau newydd yn cael eu creu a'u hadnewyddu ledled Cymru o ganlyniad i'r buddsoddiad. Ar hyn o bryd rydym yn ariannu prosiectau gwerth £1.2 miliwn i adnewyddu'r ddarpariaeth bresennol, ac mae gennym safleoedd newydd. Dyma'r hyn y mae angen i sir Ddinbych ei wneud yn awr.

Banc Cymunedol i Gymru
A Community Bank for Wales

7. Pa gynnydd y mae Llywodraeth Cymru wedi'i wneud o ran cynlluniau ar gyfer banc cymunedol yng Nghymru? OQ56668

7. What progress has the Welsh Government made regarding plans for a community bank of Wales? OQ56668

8. A wnaiff y Gweinidog ddatganiad am y cynnydd sy'n cael ei wneud o ran agor banc cymunedol yng Nghymru? OQ56671

8. Will the Minister make statement on the progress being made to open a community bank in Wales? OQ56671

Llywydd, I understand that you have given permission to group questions 7 and 8. The private sector proposal to establish the community bank for Wales is contingent on regulatory approval. Operational delivery plans continue to develop in parallel with regulatory assessments and wider Welsh Government evaluation, in order that Banc Cambria can be established at the earliest opportunity post regulatory approval and investment decisions.

Lywydd, deallaf eich bod wedi rhoi caniatâd i gwestiynau 7 ac 8 gael eu grwpio. Mae cynnig y sector preifat i sefydlu banc cymunedol i Gymru yn dibynnu ar gymeradwyaeth reoleiddiol. Mae cynlluniau cyflawni gweithredol yn parhau i ddatblygu ochr yn ochr ag asesiadau rheoleiddiol a gwerthusiad ehangach gan Lywodraeth Cymru, fel y gellir sefydlu Banc Cambria cyn gynted â phosibl ar ôl cael cymeradwyaeth reoleiddiol a phenderfyniadau buddsoddi.

Thank you, Minister. I am delighted that this question is being grouped with Jack Sargeant's as well, given that Jack has been such a strong supporter of a community bank. A recent report in the Flintshire and Wrexham Leader highlighted the alarming loss of bank branches in north Wales. Data published by the paper show that Clwyd South is the worst affected constituency in north Wales. Minister, are you able to outline how my constituents will benefit from the creation of a community bank following the loss of all but one bank in Clwyd South?

Diolch i chi, Weinidog. Rwyf wrth fy modd fod y cwestiwn hwn wedi ei grwpio gyda chwestiwn Jack Sargeant hefyd, o gofio bod Jack wedi bod yn gefnogwr mor gryf i fanc cymunedol. Mewn adroddiad diweddar ym mhapur newydd sir y Fflint a Wrecsam, The Leader, tynnwyd sylw at y nifer frawychus o ganghennau banc a gollwyd yng ngogledd Cymru. Mae data a gyhoeddwyd gan y papur yn dangos mai De Clwyd yw'r etholaeth yr effeithiwyd arni waethaf yng ngogledd Cymru. Weinidog, a allwch chi amlinellu sut y bydd fy etholwyr yn elwa o greu banc cymunedol ar ôl colli pob banc ond un yn Ne Clwyd?

I'm very glad that Jack Sargeant has also raised this question this afternoon. At the end of 2021, there will be just one bank left serving the people of Clwyd South. The area has lost 80 per cent of its banks since 2015. It puts residents at risk, travelling out of town. The Barclays branch in Llangollen is the only physical bank branch left in the constituency.

The community bank, just to say for Members, is a benefit, and I think that this is well supported across this Chamber. It's going to be a mutual owned by, and run for the benefit of, its members. It will improve access to banking services and access to cash, with multichannel bilingual banking services for people and businesses. It will also be collaborating with the Welsh financial ecosystem, for example credit unions, and will create direct jobs as well. No community banks operate in the UK, but we will be the first community bank to operate. Banc Cambria aims to provide everyday retail banking across the whole of Wales.   

Rwy'n falch iawn fod Jack Sargeant hefyd wedi codi'r cwestiwn hwn y prynhawn yma. Ar ddiwedd 2021, un banc yn unig a fydd ar ôl i wasanaethu pobl De Clwyd. Mae'r ardal wedi colli 80 y cant o'i banciau ers 2015. Mae'n rhoi preswylwyr mewn perygl wrth iddynt orfod teithio allan o'r dref. Cangen Barclays yn Llangollen yw'r unig gangen banc ffisegol sydd ar ôl yn yr etholaeth.

I mi gael dweud wrth yr Aelodau, mae'r banc cymunedol o fudd mawr a chredaf fod cefnogaeth dda iddo ar draws y Siambr hon. Bydd yn eiddo i'w aelodau ac yn cael ei redeg er budd i'w aelodau. Bydd yn gwella mynediad at wasanaethau bancio a mynediad at arian parod, gyda gwasanaethau bancio dwyieithog amlsianel i bobl a busnesau. Bydd hefyd yn cydweithio ag ecosystem ariannol Cymru, er enghraifft undebau credyd, a bydd yn creu swyddi uniongyrchol hefyd. Nid oes yr un banc cymunedol yn gweithredu yn y DU, ond ni fydd y banc cymunedol cyntaf i weithredu. Nod Banc Cambria yw darparu cyfleuster bancio personol cyffredinol ledled Cymru.

Diolch yn fawr, Llywydd. Could I just start by thanking the Member for Clwyd South for his kind words—Ken Skates—and also for his work as a Minister to date on the community bank, and the Minister who is responsible now, Jane Hutt, for her commitment to date? Minister, as you have know, I've long championed for a community bank in Buckley in my constituency. Can you update the Chamber on the progress being made to open Wales's first community bank branch in Buckley?

Diolch yn fawr, Lywydd. A gaf fi ddechrau drwy ddiolch i'r Aelod dros Dde Clwyd am ei eiriau caredig—Ken Skates—a hefyd am ei waith fel Gweinidog hyd yma ar y banc cymunedol, a'r Gweinidog sy'n gyfrifol yn awr, Jane Hutt, am ei hymrwymiad hyd yma? Weinidog, fel y gwyddoch, rwyf wedi bod yn dadlau dros gael banc cymunedol ym Mwcle yn fy etholaeth ers amser maith. A allwch chi roi'r wybodaeth ddiweddaraf i'r Siambr am y cynnydd a wneir ar agor cangen o fanc cymunedol cyntaf Cymru ym Mwcle?

14:15

Yes. Well, thank you very much, Jack Sargeant, another champion and pioneer for the community bank bid, alongside former economy and transport Minister Ken Skates, who got this initiative under way, and it is so good that we are taking this forward. I know how hard the Member for Alyn and Deeside—and Buckley, I believe the town council have campaigned for a community bank in Buckley. So, the roll-out and timing of branches are under development by Banc Cambria, and I'm also meeting high-street banks shortly to discuss social justice issues because of the closure of bank branches across the whole of Wales, which must concern the whole of this Chamber.

Iawn. Wel, diolch yn fawr iawn, Jack Sargeant, hyrwyddwr ac arloeswr arall dros y cynnig o fanc cymunedol, ochr yn ochr â chyn-Weinidog yr economi a thrafnidiaeth, Ken Skates, a roddodd y fenter hon ar waith, ac mae mor dda ein bod yn bwrw ymlaen â hyn. Gwn pa mor galed y mae'r Aelod dros Alun a Glannau Dyfrdwy—a Bwcle, credaf fod cyngor y dref wedi ymgyrchu dros fanc cymunedol ym Mwcle. Felly, mae Banc Cambria yn datblygu'r gwaith o gyflwyno ac amseru canghennau, ac rwyf hefyd yn cyfarfod â banciau'r stryd fawr cyn bo hir i drafod materion cyfiawnder cymdeithasol yn sgil cau canghennau banc ledled Cymru gyfan, sy'n destun pryder i bawb yn y Siambr hon.

Thank you for your responses so far to these points, Minister. Clearly, some communities are seeking community banks in their areas. I was wondering how you prioritise which towns and communities would have a community bank in them. 

Diolch ichi am eich ymatebion hyd yn hyn i'r pwyntiau hyn, Weinidog. Yn amlwg, mae rhai cymunedau'n chwilio am fanciau cymunedol yn eu hardaloedd. Roeddwn yn meddwl tybed sut rydych yn blaenoriaethu pa drefi a chymunedau a fyddai â banc cymunedol ynddynt.

This is the work of Banc Cambria, as they take this forward. I'm very glad that they have sought to meet Members and key people, spokespeople, across the Chamber. They're looking particularly at relationship working and partnership with credit unions, so I can give you an example in terms of Cambrian Credit Union in north Wales engaging with this. It is still a proposal; it envisages in terms of the way forward community banks across Wales, but I'm sure this is going to be as a result of not only our investment, which came formerly from Ken Skates, to conduct that feasibility, but also the prospects for where it is most appropriate and needed to have a high-street bank access point for Cambria.

Gwaith Banc Cambria yw hwn, wrth iddynt ddatblygu hyn. Rwy'n falch iawn eu bod wedi ceisio cyfarfod ag Aelodau a phobl allweddol, llefarwyr, ar draws y Siambr. Maent yn edrych yn benodol ar weithio mewn partneriaeth ag undebau credyd, felly gallaf roi enghraifft i chi o ran Undeb Credyd Cambrian yng ngogledd Cymru sy'n ymwneud â hyn. Cynnig ydyw o hyd; mae'n rhagweld banciau cymunedol ledled Cymru yn y dyfodol, ond rwy'n siŵr y bydd hyn o ganlyniad i'n buddsoddiad ni, a ddaeth gan Ken Skates yn flaenorol, i gynnal yr astudiaeth ddichonoldeb, yn ogystal â'r rhagolygon ar gyfer lle sydd fwyaf priodol a lle fyddai angen pwynt mynediad at fanc Cambria ar y stryd fawr.

With bank closures in our towns and villages across Wales being all too common, the vision presented by the team at Banc Cambria is an exciting one. For example, in my region, the constituency of Ogmore has just one bank left, and similar to what we've heard in Clwyd South as well. And, of course, in some constituencies they're at risk of disappearing altogether. The community-based model could have a wider application than just with banks, of course. Has the Minister given consideration to how we may be able to use the Banc Cambria model for other community-led businesses—in energy, for example—and what support will the Government be looking to provide? 

Gan fod cau banciau yn ein trefi a'n pentrefi ledled Cymru yn digwydd yn rhy gyffredin o lawer, mae'r weledigaeth a gyflwynwyd gan y tîm ym Manc Cambria yn un gyffrous. Er enghraifft, yn fy rhanbarth i, un banc yn unig sydd ar ôl yn etholaeth Ogwr, sy'n debyg i'r hyn a glywsom yn Ne Clwyd hefyd. Ac wrth gwrs, mewn rhai etholaethau maent mewn perygl o ddiflannu'n gyfan gwbl. Gallai fod defnydd ehangach na banciau'n unig i'r model cymunedol wrth gwrs. A yw'r Gweinidog wedi ystyried sut y gallwn ddefnyddio model Banc Cambria ar gyfer busnesau eraill a arweinir gan y gymuned—ym maes ynni, er enghraifft—a pha gymorth y bydd y Llywodraeth yn ceisio'i ddarparu?

And I very much appreciate that this is probably a next step. As the Member said, we need to establish Banc Cambria, we need to address the paucity, the devastation in terms of lack of bank branches. But I think it could be a model, couldn't it, and we will certainly be, I'm sure, building on that with your advice and support too.

Ac rwy'n derbyn yn llwyr mai cam nesaf yw hwn yn ôl pob tebyg. Fel y dywedodd yr Aelod, mae angen inni sefydlu Banc Cambria, mae angen inni fynd i'r afael â'r prinder, a'r dinistr yn sgil prinder o ganghennau banc. Ond rwy'n credu y gallai fod yn fodel, oni allai, ac rwy'n siŵr y byddwn yn adeiladu ar hynny gyda'ch cyngor a'ch cefnogaeth hefyd.

Can I first of all say this is certainly an issue that I've raised myself with successive Welsh Governments? I think I raised this first with Edwina Hart, so very supportive in terms of my position in terms of Banc Cambria and the Welsh Government's approach to community banking. I listened very carefully to the answers provided, Minister, but I think what people will want to know, especially where there are towns in Wales, in my own constituency, where there perhaps were three or four banks a few years ago and now there are none at all. I think they'll be keen to understand timescales and when we might actually see that first physical bank appear in that town again. [Interruption.] I know that past discussions—. I'm sure from past discussions—[Interruption.] Sorry; bear with me. Drew, I'm sorry—. I think, from past discussions, Minister, I think there's going to be an issue of a Banc Cambria where they've said that they're going to make a point of going into towns where there are no banks at all. So, I'd be very grateful, Minister, if you could perhaps put some timescales in terms of when we'll see that first physical bank appear in a town for the first time. 

A gaf fi ddweud yn gyntaf fod hwn yn sicr yn fater rwyf wedi'i godi fy hun gyda Llywodraethau olynol yng Nghymru? Rwy'n credu i mi godi hyn yn gyntaf gydag Edwina Hart, a oedd mor gefnogol i fy safbwynt ar Fanc Cambria ac ymagwedd Llywodraeth Cymru tuag at fancio cymunedol. Gwrandewais yn astud iawn ar yr atebion a roddwyd, Weinidog, ond credaf mai'r hyn y bydd pobl eisiau ei wybod, yn enwedig lle mae yna drefi yng Nghymru, yn fy etholaeth i, lle'r oedd tri neu bedwar banc ychydig flynyddoedd yn ôl efallai, a lle nad oes unrhyw fanc o gwbl yno bellach. Rwy'n credu y byddant yn awyddus i ddeall amserlenni a gwybod pryd y gwelwn y banc ffisegol cyntaf hwnnw'n ymddangos yn y dref honno eto. [Torri ar draws.] Gwn fod trafodaethau yn y gorffennol—. Rwy'n siŵr, o drafodaethau yn y gorffennol—[Torri ar draws.] Mae'n ddrwg gennyf; byddwch yn amyneddgar. Drew, mae'n ddrwg gennyf—. O drafodaethau yn y gorffennol, Weinidog, rwy'n credu y bydd mater yn codi gyda Banc Cambria lle maent wedi dweud y byddant yn gwneud pwynt o fynd i drefi lle nad oes unrhyw fanciau o gwbl. Felly, byddwn yn ddiolchgar iawn, Weinidog, pe gallech ddarparu amserlenni efallai i nodi pryd y gwelwn y banc ffisegol cyntaf yn ymddangos mewn tref am y tro cyntaf.

I welcome this broad cross-party support this afternoon for the creation of a community bank for Wales. It is tightly regulated, as Members know, the banking sector, so we really have to await the satisfactory conclusion of the regulatory assessment. That's about assurance for investors and future members of Banc Cambria. But what they do—their aim is to open up in the order of 30 new outlets over the next decade.

Rwy'n croesawu'r gefnogaeth drawsbleidiol eang hon y prynhawn yma i greu banc cymunedol i Gymru. Mae'r sector bancio'n cael ei reoleiddio'n dynn, fel y gŵyr yr Aelodau, felly mae'n rhaid inni aros i'r asesiad rheoleiddiol ddod i gasgliad boddhaol. Mae hynny'n ymwneud â sicrwydd i fuddsoddwyr ac aelodau o Fanc Cambria yn y dyfodol. Ond yr hyn a wnânt—eu nod yw agor tua 30 o safleoedd newydd dros y degawd nesaf.

Diolch i'r Gweinidog.

Thank you, Minister.

And, Russell George, you managed excellently to persevere with your questioning despite the noises off on your Zoom. Well done.

Russell George, fe wnaethoch lwyddo'n ardderchog i ddyfalbarhau gyda'ch cwestiynau er gwaethaf y synau cefndirol ar eich Zoom. Da iawn.

14:20
2. Cwestiynau i’r Cwnsler Cyffredinol a Gweinidog y Cyfansoddiad
2. Questions to the Counsel General and Minister for the Constitution

Cwestiynau i’r Cwnsler Cyffredinol a Gweinidog y Cyfansoddiad sydd nesaf, ac mae'r cwestiwn cyntaf gan Jack Sargeant.

Questions to the Counsel General and Minister for the Constitution are next, and the first question is from Jack Sargeant.

Daeth y Dirprwy Lywydd (David Rees) i’r Gadair.

The Deputy Presiding Officer (David Rees) took the Chair.

Hyrwyddo Cyfiawnder Cymdeithasol drwy Ddeddfwriaeth
Promoting Social Justice through Legislation

1. Pa drafodaethau y mae'r Cwnsler Cyffredinol wedi'u cael gyda'r sector cyfreithiol ar ffyrdd y gellid hyrwyddo cyfiawnder cymdeithasol drwy ddeddfwriaeth? OQ56672

1. What discussions has the Counsel General had with the legal sector on ways in which social justice could be promoted through legislation? OQ56672

Thank you, Jack Sargeant. I have regular discussions with the legal sector on a range of matters, including legislation relating to justice.

Diolch, Jack Sargeant. Rwy'n cael trafodaethau rheolaidd gyda'r sector cyfreithiol ar amrywiaeth o faterion, gan gynnwys deddfwriaeth sy'n ymwneud â chyfiawnder.

I thank the Counsel General for that answer, and I'm very grateful for your obvious commitment—and long-standing commitment—to social justice. In your conversations with the legal profession in Wales, what references have been made to the legal aid cuts, and do you agree with me that the UK Government cuts mean it is far harder for most people, particularly working class people, to get justice in Wales and across the whole of the UK? And will you also, Counsel General, agree to meet with me and with my office to discuss this issue further?

Diolch i'r Cwnsler Cyffredinol am yr ateb hwnnw, ac rwy'n ddiolchgar iawn am eich ymrwymiad amlwg—a'ch ymrwymiad hirsefydlog—i gyfiawnder cymdeithasol. Yn eich sgyrsiau â'r proffesiwn cyfreithiol yng Nghymru, pa gyfeiriadau a wnaed at y toriadau i gymorth cyfreithiol, ac a ydych yn cytuno bod toriadau Llywodraeth y DU yn golygu ei bod yn llawer anos i'r rhan fwyaf o bobl, yn enwedig pobl ddosbarth gweithiol, gael cyfiawnder yng Nghymru a ledled y DU gyfan? Ac a wnewch chi hefyd gytuno, Gwnsler Cyffredinol, i gyfarfod â mi a fy swyddfa i drafod y mater hwn ymhellach?

Well, first of all, yes, I will be happy to meet with you and any other Members in respect of the issue of access to justice and the issues around legal aid. It's an issue which in previous Senedd sessions I've spoken on, and, of course, is a matter that very much engages the concerns, I think, of the judiciary and also of the Thomas commission. When legal aid was introduced in 1948, Viscount Simon, presenting the report, described it basically as an NHS of legal advice and support for the people. He said:

'I therefore commend this Report to the House with this simple reflection, that whatever the difficulties may be in the way of poverty, no citizen should fail to get the legal aid or advice which is so necessary to establish his or her full rights. I hold...that this is an essential reform in a true democracy'.

And I think that comment stands as much today as it did when NHS was in. What is unfortunate, I think, in some ways, is that the ethos of the purpose of legal advice and support is being reduced to an issue of cost rather than it is about fundamental empowerment of people within a democracy. This is an issue that's been raised. Lord Neuberger as president of the Supreme Court raised this particular issue, and basically said that:

'Cutting the cost of legal aid deprives the very people who most need the protection of the courts of the ability to get legal advice and representation.'

And another Supreme Court judge in 2018, Lord Wilson, said that:

'Even where it is required to continue to provide free legal aid, for example to defendants to criminal charges and to parents threatened with the removal of their children, the UK is dismantling it indirectly by setting rates of remuneration for the lawyers at levels so uncommercial that, reluctantly, most of them feel unable to do that work. Access to justice is under threat in the UK.'

And it has been for some time, and you only need to look at the figures over the past decade. In 2011, the real terms value of spending on legal aid in Wales was £128 million; the amount of spend on legal aid now is £80 million—a 37 per cent reduction. A reduction, in fact, compared with a 28 per cent reduction in England, and I think what that does is reflect the actual demand for legal support in Wales has not been so much within the criminal field, but it's been very much within the social arena. Effectively, we have now advice deserts. Welsh Government has invested enormous amounts of money—

Wel, yn gyntaf oll, rwy'n fodlon cyfarfod â chi ac unrhyw Aelodau eraill mewn perthynas â mynediad at gyfiawnder a'r materion sy'n ymwneud â chymorth cyfreithiol. Mae'n fater rwyf wedi siarad amdano mewn sesiynau blaenorol yn y Senedd, ac wrth gwrs, mae'n ennyn pryderon y farnwriaeth a chomisiwn Thomas hefyd. Pan gyflwynwyd cymorth cyfreithiol ym 1948, wrth gyflwyno'r adroddiad, cafodd ei ddisgrifio gan yr Is-iarll Simon yn y bôn fel GIG o gyngor a chymorth cyfreithiol i'r bobl. Dywedodd:

'Felly, cymeradwyaf yr Adroddiad hwn i'r Tŷ gyda'r ystyriaeth syml hon, na ddylai unrhyw ddinesydd, beth bynnag fo'r anawsterau sy'n deillio o dlodi, fethu cael y cymorth neu'r cyngor cyfreithiol sydd mor angenrheidiol i sefydlu ei hawliau llawn. Rwyf o'r farn bod hwn yn ddiwygiad hanfodol mewn gwir ddemocratiaeth'.

A chredaf fod y sylw hwnnw yr un mor wir heddiw â phan ddaeth y GIG i fodolaeth. Yr hyn sy'n anffodus mewn rhai ffyrdd yn fy marn i yw bod ethos diben cyngor a chymorth cyfreithiol yn cael ei leihau i fod yn fater o gost yn hytrach nag o rymuso pobl yn sylfaenol mewn democratiaeth. Mae hwn yn fater sydd wedi cael sylw. Cafodd ei grybwyll gan yr Arglwydd Neuberger, fel llywydd y Goruchaf Lys, a ddywedodd:

'Mae torri cost cymorth cyfreithiol yn amddifadu'r union bobl sydd fwyaf o angen i'r llysoedd amddiffyn eu gallu i gael cyngor a chynrychiolaeth gyfreithiol.'

A dywedodd barnwr Goruchaf Lys arall yn 2018, yr Arglwydd Wilson:

'Hyd yn oed lle mae'n ofynnol parhau i ddarparu cymorth cyfreithiol am ddim, er enghraifft i ddiffynyddion sy'n wynebu cyhuddiadau troseddol ac i rieni sy'n wynebu bygythiad y bydd eu plant yn cael eu cymryd oddi arnynt, mae'r DU yn ei ddatgymalu'n anuniongyrchol drwy osod cyfraddau taliadau ariannol i gyfreithwyr ar lefelau mor anfasnachol fel bod y rhan fwyaf ohonynt yn teimlo, yn gyndyn, na allant wneud y gwaith hwnnw. Mae mynediad at gyfiawnder dan fygythiad yn y DU.'

Ac mae wedi bod ers peth amser, ac nid oes ond angen i chi edrych ar y ffigurau dros y degawd diwethaf. Yn 2011, gwerth y gwariant ar gymorth cyfreithiol yng Nghymru mewn termau real oedd £128 miliwn; swm y gwariant ar gymorth cyfreithiol yn awr yw £80 miliwn—gostyngiad o 37 y cant. Gostyngiad sy'n cymharu â gostyngiad o 28 y cant yn Lloegr mewn gwirionedd, a chredaf fod hynny'n dangos nad yn y maes troseddol y bu'r galw gwirioneddol am gymorth cyfreithiol yng Nghymru fel y cyfryw, ond yn hytrach yn bendant iawn yn yr arena gymdeithasol. I bob pwrpas, mae gennym brinder o gyngor bellach. Mae Llywodraeth Cymru wedi buddsoddi symiau enfawr o arian—

Minister, I do ask my colleagues to be brief in their questions; I will also ask Ministers to be brief in their answers as well, please. 

Weinidog, rwy'n gofyn i fy nghyd-Aelodau fod yn gryno yn eu cwestiynau; gofynnaf hefyd i Weinidogion fod yn gryno yn eu hatebion hefyd, os gwelwch yn dda.

Thank you for that, Deputy Presiding Officer. I think, then, I'll just conclude on that particular question by basically saying that the advice and support that's put forward by Welsh Government is an attempt to repair the gap that exists at the moment, but certainly an unsatisfactory repair.

Diolch ichi am hynny, Ddirprwy Lywydd. Rwy'n credu, felly, y gwnaf orffen ar y cwestiwn penodol hwnnw drwy ddweud, yn y bôn, fod y cyngor a'r cymorth a gyflwynwyd gan Lywodraeth Cymru yn ymgais i drwsio'r bwlch sy'n bodoli ar hyn o bryd, ond mae hwnnw yn sicr yn drwsio anfoddhaol.

Too many disabled people continue to suffer social injustice because of the barriers to access and inclusion placed in their way at all levels of society. On 24 February this year, the Senedd voted in support of my Member's legislative proposal for a British Sign Language—or BSL—Bill. As a member of the cross-party group on deaf issues in the Senedd since 2003, and as chair of the cross-party group on disability in previous Senedd terms, this is an issue I've long been involved with in both north and south Wales. My proposed Bill would make provision to encourage the use of BSL in Wales, and improve access to education and services in BSL. As you know, however, the vote here in February only noted my legislative proposal, and a Bill therefore needs to be successfully proposed in this Parliament so that legislation can go forward, commencing with a wide public consultation. What discussions have you had, therefore, or will you have with the legal sector on ways in which the objectives of my proposed Bill could be promoted through legislation?

Mae gormod o bobl anabl yn parhau i ddioddef anghyfiawnder cymdeithasol oherwydd y rhwystrau i fynediad a chynhwysiant a roddir yn eu ffordd ar bob lefel o gymdeithas. Ar 24 Chwefror eleni, pleidleisiodd y Senedd o blaid fy nghynnig deddfwriaethol gan Aelod ar gyfer Bil Iaith Arwyddion Prydain, neu Fil BSL. Fel aelod o'r grŵp trawsbleidiol ar faterion pobl fyddar yn y Senedd ers 2003, ac fel cadeirydd y grŵp trawsbleidiol ar anabledd yn nhymhorau blaenorol y Senedd, mae hwn yn fater rwyf wedi bod yn ymwneud ag ef ers tro byd yng ngogledd a de Cymru. Byddai fy Mil arfaethedig yn gwneud darpariaeth i annog y defnydd o BSL yng Nghymru, a gwella mynediad at addysg a gwasanaethau mewn BSL. Fel y gwyddoch, fodd bynnag, nodi fy nghynnig deddfwriaethol yn unig a wnaeth y bleidlais yma ym mis Chwefror, ac felly mae angen cynnig Bil yn llwyddiannus yn y Senedd hon fel y gall deddfwriaeth fynd rhagddi, gan ddechrau gydag ymgynghoriad cyhoeddus eang. Pa drafodaethau rydych wedi'u cael gyda'r sector cyfreithiol, felly, neu pa drafodaethau y byddwch yn eu cael, ynglŷn â ffyrdd y gellid hyrwyddo amcanion fy Mil arfaethedig drwy ddeddfwriaeth?

14:25

Thank you for the question. Obviously, the issue of individual Members' legislation is a matter for you, and it's a matter for the Senedd. What I'm keen to do is to actually have discussions with the legal profession collectively about the way in which we are able to actually provide the advice and the support that give support to our communities, all those who are actually the most vulnerable and in need. And I'd also draw your attention to the fact that it's the Conservative Government's proposals that, effectively, have excluded legal aid from all those issues of welfare and social areas that used to exist many years ago that now would probably be the substance of support to some of the objectives that you actually have. But I'm more than happy to have further discussions on that issue.

Diolch am y cwestiwn. Yn amlwg, mater i chi yw cynnig deddfwriaethol gan Aelod, a mater i'r Senedd. Yr hyn rwy'n awyddus i'w wneud yw cael trafodaethau ar y cyd â'r proffesiwn cyfreithiol am y ffordd y gallwn ddarparu'r cyngor a'r cymorth sy'n rhoi cefnogaeth i'n cymunedau, yr holl rai mwyaf agored i niwed a'r rhai mewn angen. A  hoffwn dynnu eich sylw hefyd at y ffaith mai cynigion y Llywodraeth Geidwadol sydd, i bob pwrpas, wedi eithrio cymorth cyfreithiol o'r holl faterion sy'n ymwneud â lles a meysydd cymdeithasol a arferai fodoli flynyddoedd lawer yn ôl a fyddai bellach, mae'n debyg, yn sylwedd y gefnogaeth i rai o'r amcanion sydd gennych mewn gwirionedd. Ond rwy'n fwy na pharod i gael trafodaethau pellach ar y mater hwnnw.

Gwariant ar Gyfiawnder
Expenditure on Justice

2. Pa drafodaethau y mae'r Cwnsler Cyffredinol wedi'u cael gyda'r Gweinidog Cyllid a Llywodraeth Leol ynghylch effeithiolrwydd gwariant Llywodraeth Cymru ar gyfiawnder? OQ56703

2. What discussions has the Counsel General had with the Minister for Finance and Local Government on the effectiveness of the Welsh Government's expenditure on justice? OQ56703

Thank you for that question. I've had an initial meeting with the Minister for Finance and Local Government to discuss budgets for my portfolio responsibilities. As the Thomas commission makes clear, expenditure on justice would be more effective if there were greater devolution, allowing us to take a whole-system approach.

Diolch ichi am y cwestiwn hwnnw. Rwyf wedi cael cyfarfod cychwynnol gyda'r Gweinidog Cyllid a Llywodraeth Leol i drafod cyllidebau ar gyfer fy nghyfrifoldebau portffolio. Fel y mae comisiwn Thomas yn dweud yn glir, byddai gwariant ar gyfiawnder yn fwy effeithiol pe bai mwy o ddatganoli, gan y byddai hynny'n caniatáu inni fabwysiadu dull system gyfan.

Diolch. One of the oddest things about our devolution arrangement is that almost 40 per cent of the total funding for justice in Wales comes from Wales, despite us having no control in this policy field. To coin a phrase, it's like having the worst of both worlds. As the 'Justice in Wales for the People of Wales' report said,

'Justice should be at the heart of government.'

Can the Counsel General please update this Senedd on discussions with counterparts in Westminster to remedy this anomaly?

Diolch. Un o'r pethau rhyfeddaf am ein trefniant datganoli yw bod bron i 40 y cant o gyfanswm y cyllid ar gyfer cyfiawnder yng Nghymru yn dod o Gymru, er nad oes gennym reolaeth yn y maes polisi hwn. Os goddefir yr ymadrodd, mae fel cael y gwaethaf o'r ddau fyd. Fel y dywedodd adroddiad 'Cyfiawnder yng Nghymru dros Bobl Cymru',

'Dylai cyfiawnder fod wrth wraidd y llywodraeth.'

A all y Cwnsler Cyffredinol roi'r wybodaeth ddiweddaraf i'r Senedd hon am drafodaethau gyda swyddogion cyfatebol yn San Steffan i gywiro'r anghysondeb hwn?

Well, there will be discussions that will be taking place in respect of those anomalies, and it's certainly my intention to pursue those and to have a number of meetings to explore the issues of devolution of justice, the issues of devolution of policing, in particular, as well. These are matters that have been raised on this floor many, many times. I think the devolution of police and the devolution of justice are an inevitability, because the logic is there. I think it is unfortunate that in many cases it has been turned as though it is somehow some sort of territorial matter, whereas the real issue about justice and the devolution of justice is how it is part and parcel of our social and economic policy, our social foundations. Justice is a part of that, and it is one of the key levers of being able to fulfil the social objectives that we have.

Wel, bydd trafodaethau'n cael eu cynnal mewn perthynas â'r anghysondebau hynny, ac yn sicr fy mwriad yw mynd ar drywydd y rheini a chael nifer o gyfarfodydd i archwilio materion yn ymwneud â datganoli cyfiawnder, a materion datganoli plismona yn arbennig hefyd. Mae'r rhain yn faterion sydd wedi'u codi ar y llawr hwn lawer gwaith. Credaf fod datganoli'r heddlu a datganoli cyfiawnder yn anochel, oherwydd mae'r rhesymeg yno. Credaf ei bod yn anffodus, mewn llawer o achosion, ei fod wedi'i droi fel pe bai'n rhyw fath o fater tiriogaethol rywsut, ond mae'r broblem go iawn gyda chyfiawnder a datganoli cyfiawnder yn ymwneud â sut y mae'n rhan annatod o'n polisi cymdeithasol ac economaidd, ein sylfeini cymdeithasol. Mae cyfiawnder yn rhan o hynny, ac mae'n un o'r prif ddulliau o gyflawni'r amcanion cymdeithasol sydd gennym.

Cwestiynau Heb Rybudd gan Lefarwyr y Pleidiau
Questions Without Notice from Party Spokespeople

Galwaf yn awr ar lefarwyr y pleidiau i holi'r Gweinidog. Llefarydd y Ceidwadwyr, Darren Millar.

I now call on party spokespeople to question the Minister. Conservative spokesperson, Darren Millar.

Diolch, Dirprwy Lywydd. What discussions did the Welsh Government have with the UK Government regarding the second edition of 'Reforming our Union', prior to its publication yesterday?

Diolch, Ddirprwy Lywydd. Pa drafodaethau y mae Llywodraeth Cymru wedi'u cael gyda Llywodraeth y DU ynghylch yr ail argraffiad o 'Diwygio ein Hundeb', cyn ei gyhoeddi ddoe?

The 'Reforming our Union' paper was made available in its original form to UK Government, and the reforming the UK—the most recent version that has been published has also been made available to UK Government.

Roedd y papur 'Diwygio ein Hundeb' ar gael ar ei ffurf wreiddiol i Lywodraeth y DU, ac mae diwygio'r DUmae'r fersiwn ddiweddaraf sydd wedi'i chyhoeddi hefyd ar gael i Lywodraeth y DU.

So, from that answer, Minister, I gather that you simply shared the document with them, rather than actually had any meaningful engagement with the UK Government prior to you actually publishing that document. Do you accept that, on the one hand, you can't bang on about the need for mutual respect between two Governments when you aren't giving the Government of the United Kingdom a heads-up when you're publishing proposals that affect the United Kingdom and talk about your agenda for its future? Why do you think that it's okay for you to publish such documents without any engagement when the very first people to carp if such a document had ever been produced by the UK Government would be Welsh Government Ministers themselves, suggesting that it would have been an act of disrespect? Do you accept that you were wrong not to have a discussion prior to the publication of these documents and not to engage with UK Government Ministers on this matter?

Felly, o'r ateb hwnnw, Weinidog, deallaf eich bod wedi rhannu'r ddogfen â hwy a dim mwy na hynny, yn hytrach na'ch bod wedi cael unrhyw ymgysylltiad ystyrlon â Llywodraeth y DU cyn ichi gyhoeddi'r ddogfen honno mewn gwirionedd. A ydych yn derbyn, ar y naill law, na allwch rygnu ymlaen am yr angen am barch cydradd rhwng dwy Lywodraeth pan nad ydych yn rhoi gwybod i Lywodraeth y Deyrnas Unedig pan fyddwch yn cyhoeddi cynigion sy'n effeithio ar y Deyrnas Unedig ac yn siarad am eich agenda ar gyfer ei dyfodol? Pam eich bod yn meddwl ei bod yn iawn i chi gyhoeddi dogfennau o'r fath heb unrhyw ymgysylltiad er mai Gweinidogion Llywodraeth Cymru eu hunain fyddai'r bobl gyntaf i achwyn pe bai Llywodraeth y DU wedi cynhyrchu dogfen o'r fath, gan awgrymu ei bod yn weithred amharchus? A ydych yn derbyn eich bod yn anghywir i beidio â chael trafodaeth cyn cyhoeddi'r dogfennau hyn ac i beidio ag ymgysylltu â Gweinidogion Llywodraeth y DU ar y mater hwn?

I think the Member has very distorted the situation, because every issue that is in 'Reforming our Union', the updated document, is one that is raised time and time again at inter-governmental meetings and with UK Government Ministers. There is absolutely not a single thing there that has not been raised time and time again with UK Government. One of the reasons why it has actually been published is because of the absolute necessity to put this down in writing, and to put it together collectively as a reflection of all those issues that have been raised, that the First Minister has raised, that other Ministers raised, time and time again with the UK Government, but, unfortunately, with very, very little response. 

Credaf fod yr Aelod wedi gwyrdroi'r sefyllfa'n fawr, oherwydd mae pob mater yn 'Diwygio ein Hundeb', y ddogfen sydd wedi'i diweddaru, yn un a godir dro ar ôl tro mewn cyfarfodydd rhynglywodraethol a chyda Gweinidogion Llywodraeth y DU. Nid oes unrhyw beth ynddi o gwbl nad yw wedi'i godi dro ar ôl tro gyda Llywodraeth y DU. Un o'r rhesymau pam y'i cyhoeddwyd mewn gwirionedd yw oherwydd yr angen llwyr i'w roi ar glawr, a'i roi at ei gilydd yn adlewyrchiad o'r holl faterion a godwyd, materion a godwyd gan Brif Weinidog Cymru, gan Weinidogion eraill, dro ar ôl tro gyda Llywodraeth y DU, ond na ddenodd fawr iawn o ymateb yn anffodus.

14:30

You say that it's an absolute necessity to put these things in writing and to publish this document—a document that is not dissimilar, of course, to the first edition of the document that was published two years ago. Why on earth does the Welsh Government think that now is an appropriate time to be discussing the future of the union, when we've just come through a very difficult period with the pandemic, we've got people waiting—one in three people on a waiting list waiting over a year for their treatment—when we've got schoolchildren having to play catch-up with their education? Don't you think that these are the matters that the people of Wales want the Welsh Government to get to grips with, rather than talking about tinkering with the constitution, which has no significant impact on their lives whatsoever at this present time? Don't you think it's about time you started paying attention to the real issues of the day?

Rydych yn dweud ei bod yn gwbl angenrheidiol rhoi'r pethau hyn ar glawr a chyhoeddi'r ddogfen hon—dogfen nad yw'n annhebyg, wrth gwrs, i rifyn cyntaf y ddogfen a gyhoeddwyd ddwy flynedd yn ôl. Pam ar y ddaear y mae Llywodraeth Cymru yn credu bod nawr yn adeg briodol i drafod dyfodol yr undeb, a ninnau newydd ddod drwy gyfnod anodd iawn gyda'r pandemig, mae gennym bobl yn aros—un o bob tri o bobl ar restr aros yn aros dros flwyddyn am eu triniaeth—pan fo gennym blant ysgol yn gorfod dal i fyny â'u haddysg? Onid ydych chi'n credu mai dyma'r pethau y mae pobl Cymru am i Lywodraeth Cymru fynd i'r afael â hwy, yn hytrach na siarad am dincera â'r cyfansoddiad, nad yw'n cael unrhyw effaith sylweddol ar eu bywydau o gwbl ar hyn o bryd? Oni chredwch ei bod yn bryd i chi ddechrau rhoi sylw i'r problemau go iawn?

Well, therein lies the problem, you see. I fundamentally disagree with the approach that you've adopted. I think the constitution is absolutely fundamental in what we can do, how we fulfil our manifestos, how we can deliver services, and how we can actually take decisions that really impact on people's lives. And the fact of the matter seems to be that the Welsh Conservatives, or the Conservative Party in Wales, are actually living in denial at the moment. There is a problem. There is a problem that is actually recognised across party; it was recognised by the interparliamentary forum, with many significant Conservative Members of Parliament within that, and representatives of Parliaments across the UK. That recognised that there is actually a crisis in our constitutional structure, that it is not working. If it is not working, then it means that it is impacting adversely on the people and on the way in which services and powers are exercised. So, it does impact on people's lives. It has a very direct effect on people's lives, and it is really disappointing that the Conservative Party in Wales is so in denial, because the way of resolving any particular problem is, first of all, to recognise that there is a problem. And there is a problem, and 'Reforming the Union' is a document that seeks to actually offer a way of resolving those problems, rather than them just being dismissed in the way in which the Member is doing. 

Wel, dyna'r broblem, welwch chi. Rwy'n anghytuno'n sylfaenol â'ch agwedd. Credaf fod y cyfansoddiad yn gwbl sylfaenol yn yr hyn y gallwn ei wneud, sut rydym yn cyflawni'r hyn sydd yn ein maniffestos, sut y gallwn ddarparu gwasanaethau, a sut y gallwn wneud penderfyniadau sy'n effeithio go iawn ar fywydau pobl. Ac mae'n ymddangos mai'r ffaith amdani yw bod y Ceidwadwyr Cymreig, neu'r Blaid Geidwadol yng Nghymru, yn gwadu realiti ar hyn o bryd. Mae yna broblem. Mae yna broblem sy'n cael ei chydnabod ar draws y pleidiau mewn gwirionedd; cafodd ei chydnabod gan y fforwm rhyngseneddol, gyda llawer o Aelodau Seneddol Ceidwadol amlwg yn aelodau ohono, a chynrychiolwyr Seneddau ledled y DU. Roedd yn cydnabod bod argyfwng yn ein strwythur cyfansoddiadol, ac nad yw'n gweithio. Os nad yw'n gweithio, mae'n golygu ei fod yn effeithio'n andwyol ar y bobl ac ar y ffordd y caiff gwasanaethau a phwerau eu gweithredu. Felly, mae'n effeithio ar fywydau pobl. Mae'n effeithio'n uniongyrchol iawn ar fywydau pobl, ac mae'n siomedig iawn fod y Blaid Geidwadol yng Nghymru yn gwadu realiti i'r fath raddau, oherwydd y ffordd o ddatrys unrhyw broblem benodol, yn gyntaf oll, yw cydnabod bod yna broblem. Ac mae yna broblem, ac mae 'Diwygio ein Hundeb' yn ddogfen sy'n ceisio cynnig ffordd o ddatrys y problemau hynny, yn hytrach na'u diystyru yn y ffordd y mae'r Aelod yn ei wneud.

I haven't actually; I've had two. 

Nac ydw fel mae'n digwydd; rwyf wedi cael dau.

Can we check? Because I'm sure you had one very quick one and then that was answered quickly. [Interruption.] You had a very quick one at the very beginning, Darren. 

A gawn ni edrych? Oherwydd rwy'n siŵr eich bod wedi cael un cyflym iawn ac fe gafodd hwnnw ei ateb yn gyflym. [Torri ar draws.] Fe gawsoch un cyflym iawn ar y dechrau un, Darren.

You'll have to await the punchline from the next instalment. [Laughter.]

Bydd yn rhaid i chi aros tan y bennod nesaf i glywed diwedd y stori. [Chwerthin.]

You did actually ask three, because you sat down on three occasions. 

Fe wnaethoch chi ofyn tri chwestiwn, gan i chi eistedd ar dri achlysur.

Are you sure I've had three? [Interruption.] I don't believe you, but I'll check.

A ydych chi'n siŵr fy mod wedi cael tri? [Torri ar draws.] Nid wyf yn eich credu, ond fe edrychaf i weld.

If I'm incorrect, Darren, I'll apologise afterwards, but I'm pretty sure there were three. 

Os ydw i'n anghywir, Darren, fe wnaf ymddiheuro wedyn, ond rwy'n eithaf sicr i chi gael tri.

It's all right; I'm prepared to accept it.

Mae'n iawn; rwy'n barod i dderbyn hynny.

Hopefully, that means I have four now. [Laughter.] Diolch yn fawr—

Gobeithio bod hynny'n golygu y caf fi bedwar yn awr. [Chwerthin.] Diolch yn fawr—

—Dirprwy Lywydd. Rhun ap Iorwerth stated yesterday where he thought the plan unravelled—the basic problem of you protecting the union first and putting the people of Wales second. But, today, I want to concentrate on the implementation of your plan, and whether it does border on the verge of utopia, as quoted by Martin Shipton this morning in The Western Mail. 

Firstly, I want to concentrate on the UK Government. The Secretary of State—.

—Ddirprwy Lywydd. Dywedodd Rhun ap Iorwerth ddoe lle'r oedd yn credu bod y cynllun yn ymddatod—y broblem sylfaenol gyda'ch bod chi'n diogelu'r undeb yn gyntaf a rhoi pobl Cymru yn ail. Ond heddiw, rwyf am ganolbwyntio ar weithrediad eich cynllun, ac a yw'n ffinio ar iwtopia, fel y dywedodd Martin Shipton y bore yma yn The Western Mail.

Yn gyntaf, hoffwn ganolbwyntio ar Lywodraeth y DU. Yr Ysgrifennydd Gwladol—.

Fe wnaeth yr Ysgrifennydd Gwladol ddweud yn syth bin ddoe ei fod e'n gwrthod eich cynllun. Rydyn ni wedi cael dadl gref heddiw gan Mr Millar yn erbyn y cynllun. Bydd e'n amhosib cyflawni hyn heb Lywodraeth y DU. Gwnaethon nhw wrthod dod i—. Gwnaeth y Swyddfa Gartref wrthod rhoi tystiolaeth i gomisiwn Silk, comisiwn nhw eu hunain. Sut ydyn ni'n mynd i gael Llywodraeth y Deyrnas Unedig i ddod yn rhan o'r cynllun yma? Ydych chi'n aros, ydych chi'n ddibynnol ar i Lywodraeth Lafur ddod unwaith eto yn San Steffan, oherwydd, os ydych chi'n edrych ar etholiadau, os ydych chi'n edrych ar is-etholiadau, dyw hynny ddim yn bosib unrhyw bryd yn fuan? Diolch.

The Secretary of State said immediately that he rejected your plan. We've had a robust argument from Mr Millar today against your plan. It will be impossible to deliver this without the UK Government. The Home Office refused to give evidence to the Silk commission, to their own commission. So, how are we going to get the UK Government to become part of this plan? Are you reliant on a Labour Government in Westminster being elected again, because, if you look at elections and by-elections, that doesn't seem possible any time soon? Thank you. 

Well, you raise a very, very valid question. It's one we're asked many times. What do you do when you're in an impasse, where you, effectively, have a UK Government that seems to be oblivious to all the protestations, all the representation, all attempts at engagement that are made, and then the consequences of that are a deterioration in relationship?

Well, look, I think the first thing is this: Governments do not exist for eternity. Governments do change, politics is volatile, and political momenta actually change. So, I don't rule out, firstly, the importance that there are areas where we can make improvements, where there can be engagement, where there are areas of, for example, justice, that we can either deal with in respect of our own powers or through engagement. There are areas where we are engaging at the moment with UK Government in terms of constitutional change, and there have been certain other areas in terms of, for example, the delivery of justice.

But I take this view: when you are in such an impasse, when you recognise that there is a problem that the UK is on the verge of fragmentation—we see events in Scotland, and we see events that are in Northern Ireland, and we even see the pressures that are building up between the central Government in England and the regions of England—where do you actually go? It seems to me that the way to go is to actually engage with the people of Wales on the basis that sovereignty lies with the people of Wales, to build up a consensus and a momentum for support, for political support, but also to find out precisely what the people of Wales actually want in terms of their future: what should happen within Wales, should certain events occur—what should be the nature of that relationship? Because I believe that consensus, if it can be built as a result of a proper process of engagement with the people of Wales, is the strongest force that Welsh Government can have in arguing for and ensuring that there is change.

Mark my words: change is coming. The question is managing change in a particular way that is most beneficial to the people of Wales. But it will be something that will be determined here in Wales. There may be commissions. There is a commission of the Labour Party that's taking place. I'm sure there will be other commissions and events, and our process, which will be a Welsh process, will be one that will feed into any processes where there can be benefit to the people of Wales, but will also seek to build alliances with those who also see the need for constitutional change across the UK. 

Wel, rydych chi'n codi cwestiwn dilys iawn. Mae'n un y gofynnir i ni dro ar ôl tro. Beth rydych chi'n ei wneud pan fyddwch mewn sefyllfa amhosibl, lle mae gennych Lywodraeth y DU sy'n ymddangos, i bob pwrpas, fel pe bai'n anymwybodol o'r holl brotestiadau, yr holl ddadleuon, pob ymgais a wneir i ymgysylltu, a chanlyniad hynny wedyn yw dirywiad yn y berthynas?

Wel, edrychwch, rwy'n meddwl mai'r peth cyntaf yw hyn: nid yw llywodraethau'n bodoli am byth. Mae llywodraethau'n newid, mae gwleidyddiaeth yn gyfnewidiol, ac mae momentwm gwleidyddol yn newid. Felly, nid wyf yn diystyru, yn gyntaf, pwysigrwydd y ffaith bod yna feysydd lle gallwn wneud gwelliannau, lle gellir ymgysylltu, lle ceir meysydd cyfiawnder, er enghraifft, y gallwn naill ai ymdrin â hwy mewn perthynas â'n pwerau ein hunain neu drwy ymgysylltu. Ceir meysydd lle'r ydym yn ymgysylltu ar hyn o bryd â Llywodraeth y DU mewn perthynas â newid cyfansoddiadol, a chafwyd rhai meysydd eraill mewn perthynas â sicrhau cyfiawnder, er enghraifft.

Ond dyma fy marn i: pan fyddwch mewn sefyllfa amhosibl o'r fath, pan fyddwch yn cydnabod bod problem fod y DU ar fin chwalu—fe welwn beth sy'n digwydd yn yr Alban, a gwelwn beth sy'n digwydd yng Ngogledd Iwerddon, a gwelwn hyd yn oed y pwysau sy'n cronni rhwng y Llywodraeth ganolog yn Lloegr a rhanbarthau Lloegr—i ble'r ewch chi mewn gwirionedd? Ymddengys i mi mai'r ffordd i fynd yw ymgysylltu â phobl Cymru ar y sail mai gyda phobl Cymru y mae sofraniaeth, i ddatblygu consensws a momentwm ar gyfer cefnogaeth, cefnogaeth wleidyddol, ond hefyd i ddarganfod yn union beth y mae pobl Cymru am ei gael ar gyfer eu dyfodol: beth ddylai ddigwydd yng Nghymru, pe bai rhai pethau'n digwydd—beth ddylai natur y berthynas honno fod? Oherwydd credaf mai consensws, os gellir ei adeiladu o ganlyniad i broses briodol o ymgysylltu â phobl Cymru, yw'r grym cryfaf y gall Llywodraeth Cymru ei gael wrth ddadlau dros newid a sicrhau bod newid yn digwydd.

Credwch fi: mae newid yn dod. Y cwestiwn yw rheoli newid mewn ffordd benodol sydd fwyaf buddiol i bobl Cymru. Ond bydd yn rhywbeth a fydd yn cael ei benderfynu yma yng Nghymru. Efallai y ceir comisiynau. Mae comisiwn ar y gweill gan y Blaid Lafur. Rwy'n siŵr y bydd comisiynau a digwyddiadau eraill, a bydd ein proses, a fydd yn broses Gymreig, yn bwydo i mewn i unrhyw brosesau lle gall fod budd i bobl Cymru, ond bydd hefyd yn ceisio adeiladu cynghreiriau â'r rheini sydd hefyd yn gweld yr angen am newid cyfansoddiadol ledled y DU. 

14:35

Diolch, Cwnsler Cyffredinol. But there is a second problem, isn't there? It's not just the UK Government that's not listening. Your own parliamentary Labour Party isn't listening either. The commitment to devolved justice disappeared from the 2019 manifesto; in 2020, after the publication of the commission on justice report, Chris Bryant, in an argument in Westminster, said he was against devolution of justice, and he has previously said that devolution isn't a devolved matter; the shadow Home Secretary has spoken against the devolution of justice in the past; the leader of the opposition has been completely silent about it. How will Welsh Government get their own side, even, to back you with this plan? 

Diolch, Gwnsler Cyffredinol. Ond mae ail broblem, onid oes? Nid Llywodraeth y DU yn unig sydd ddim yn gwrando. Nid yw eich Plaid Lafur seneddol eich hun yn gwrando ychwaith. Diflannodd yr ymrwymiad i ddatganoli cyfiawnder o faniffesto 2019; yn 2020, ar ôl cyhoeddi adroddiad y comisiwn ar gyfiawnder, dywedodd Chris Bryant, mewn dadl yn San Steffan, ei fod yn erbyn datganoli cyfiawnder, ac mae wedi dweud o'r blaen nad yw datganoli yn fater datganoledig; mae Ysgrifennydd Cartref yr wrthblaid wedi siarad yn erbyn datganoli cyfiawnder yn y gorffennol; mae arweinydd yr wrthblaid wedi bod yn gwbl dawel ar y mater. Sut y bydd Llywodraeth Cymru yn cael ei hochr ei hunain, hyd yn oed, i'ch cefnogi gyda'r cynllun hwn?

Well, we work on the basis of the Welsh Labour manifesto that has been supported by the Welsh Labour Party and which has been endorsed in a Welsh general election. The UK Labour Party has set up its own commission, and has adopted a mandate for that, which I think is one of the most radical constitutional positions, certainly for generations, and that is a process that I think leaves all options that are open in terms of the reformation or the steps that need to be taken in terms of the constitutional issues that are emerging within the UK. So, we will feed into that. We will present our own position as a Welsh Labour Party and in respect of the mandate we have, and also in terms of what lessons are actually learned from the conversation that we're going to have with the Welsh people.  

Wel, rydym yn gweithio ar sail maniffesto Llafur Cymru sydd wedi cael ei gefnogi gan Blaid Lafur Cymru ac sydd wedi'i gymeradwyo mewn etholiad cyffredinol yng Nghymru. Mae Plaid Lafur y DU wedi sefydlu ei chomisiwn ei hun, ac wedi mabwysiadu mandad ar gyfer hynny, sydd, yn fy marn i, yn un o'r safbwyntiau cyfansoddiadol mwyaf radical, yn sicr ers cenedlaethau, ac mae honno'n broses y credaf ei bod yn gadael yr holl opsiynau ar agor ar gyfer diwygio neu'r camau sydd angen eu cymryd yng nghyswllt y materion cyfansoddiadol sy'n dod i'r amlwg yn y DU. Felly, byddwn yn bwydo i mewn i hynny. Byddwn yn cyflwyno ein safbwynt ein hunain fel Plaid Lafur Cymru ac mewn perthynas â'r mandad sydd gennym, ac o ran y gwersi a ddysgir o'r sgwrs y byddwn yn ei chael gyda phobl Cymru.

Diolch yn fawr. Gaf i godi trydedd broblem sydd gyda chi—nid yn unig Llywodraeth y Deyrnas Unedig, nid yn unig eich grŵp seneddol yn San Steffan, ond hefyd gweddill Llywodraethau Prydain? I ddiwygio'r undeb, bydd yn rhaid ichi gael cefnogaeth nid yn unig Llywodraeth San Steffan, ond hefyd Llywodraeth SNP yr Alban, Llywodraeth Gogledd Iwerddon—pwy bynnag fydd mewn pŵer fanna—a hefyd meiri Lloegr. Pa drafodaeth ŷch chi wedi ei chael gyda Llywodraethau eraill a chyda'r meiri? Ac a ydych chi wir am inni gredu bod Llywodraeth yr SNP yn mynd i fod yn cefnogi'r cynigion yma? Felly, Cwnsler Cyffredinol, pan fydd y problemau yma yn dod yn ormod, pan fydd y cynllun yn methu, beth yw'r ail gynllun? Beth yw plan B? Diolch.

Thank you. May I raise a third problem that you have—not just the UK Government, not just your own parliamentary group in Westminster, but also the rest of the UK Governments? To reform the union you will have to have support from not only the Westminster Government, but also the SNP Government in Scotland, the Northern Ireland Executive—wherever power lies there—and also the English mayors. So, what discussions have you had with other Governments and the mayors? And do you really want us to believe that the SNP Government is going to support these proposals? So, Counsel General, when these problems become too much and when the plan fails, what's plan B? Thank you. 

Well, the SNP in Scotland, if we take that first, of course, has its own mandate, and it's a genuine mandate that comes from the people of Scotland as a result of the recent Scottish Parliament election. You will also know that, of course, where there have been common interests between Welsh Governments and Scottish Governments, there has been very close collaboration on a whole variety of constitutional issues. I have met on a number of occasions with my counterparts in the Scottish Government to talk about some of these issues, and, where there is common ground, we will work collectively to achieve the objectives that we have in terms of the benefit of the people of Wales, as they will do within Scotland as well. 

I think, in terms of the regional mayors and so on—I think it is very important that there are discussions with those. Those are forms of devolved government; a very different and perhaps a very ad hoc form of devolved government—very different I think to what Kilbrandon, in the 1974 report, actually envisaged, and therein lies perhaps the nub of a much deeper problem as to why we are where we are now. But, as I said in my last answer, I think within Wales what we have to do is to engage and to be clear about where the consensus lies in Wales for change, to build on that consensus and to engage with all those others who would share a common interest in the constitutional reform. As I've said, I think constitutional reform is an inevitability. Unfortunately, there are consequences—there are adverse consequences, if it is not dealt with in a progressive and in a cohesive way. And the most disappointing feature about it at the moment was, in the publication of the reform in the UK Government—is that the UK Government appears to have buried its head in the sand on the issues that really are facing us all at the moment. 

Wel, mae gan yr SNP yn yr Alban, os cymerwn hynny'n gyntaf, wrth gwrs, ei fandad ei hun, ac mae'n fandad go iawn gan bobl yr Alban o ganlyniad i etholiad diweddar Senedd yr Alban. Hefyd, lle bu buddiannau cyffredin gan Lywodraeth Cymru a Llywodraeth yr Alban, fe wyddoch wrth gwrs y bu cydweithio agos iawn ar amrywiaeth eang o faterion cyfansoddiadol. Rwyf wedi cyfarfod droeon â chymheiriaid yn Llywodraeth yr Alban i siarad am rai o'r materion hyn, a lle ceir tir cyffredin, byddwn yn gweithio gyda'n gilydd i gyflawni'r amcanion sydd gennym o ran y budd i bobl Cymru, fel y gwnânt yn yr Alban hefyd.  

Ar fater y meiri rhanbarthol ac yn y blaen—credaf ei bod yn bwysig iawn cael trafodaethau gyda'r rheini. Mae'r rheini'n ffurfiau ar lywodraeth ddatganoledig; ffurf wahanol iawn a ffurf ad hoc iawn efallai ar lywodraeth ddatganoledig—gwahanol iawn i'r hyn a ragwelwyd gan Kilbrandon yn yr adroddiad yn 1974, a dyna graidd problem lawer dyfnach o ran pam ein bod yn y sefyllfa rydym ynddi yn awr. Ond fel y dywedais yn fy ateb diwethaf, credaf mai'r hyn sy'n rhaid inni ei wneud yng Nghymru yw ymgysylltu a bod yn glir ynglŷn â ble mae'r consensws yng Nghymru ar gyfer newid, adeiladu ar y consensws hwnnw ac ymgysylltu â'r holl bobl eraill a fyddai'n rhannu diddordeb cyffredin mewn diwygio cyfansoddiadol o'r fath. Fel y dywedais, rwy'n credu bod diwygio cyfansoddiadol yn anochel. Yn anffodus, mae canlyniadau—mae canlyniadau andwyol, os nad ymdrinnir â hyn mewn ffordd flaengar ac mewn ffordd gydlynol. A'r nodwedd fwyaf siomedig yn awr, wrth gyhoeddi'r diwygio yn Llywodraeth y DU—yw ei bod yn ymddangos bod Llywodraeth y DU wedi claddu ei phen yn y tywod ar y materion gwirioneddol sy'n ein hwynebu ni i gyd ar hyn o bryd. 

14:40
Deddf Marchnad Fewnol y Deyrnas Unedig 2021
The United Kingdom Internal Market Act 2021

3. A wnaiff y Cwnsler Cyffredinol ddatganiad am asesiad cyfreithiol Llywodraeth Cymru o Ddeddf Marchnad Fewnol y Deyrnas Unedig 2021? OQ56679

3. Will the Counsel General make a statement on the Welsh Government's legal assessment of the United Kingdom Internal Market Act 2021? OQ56679

Thank you for that question. The UK Internal Market Act 2021 undermines the long-established powers of the Senedd and Welsh Ministers in matters within devolved competence. In the challenge we brought to the Act, we have been granted permission to appeal. The Court of Appeal notes that it raises important issues of principle on the constitutional relationship between the Senedd and the Parliament of the United Kingdom.

Diolch am y cwestiwn hwnnw. Mae Deddf Marchnad Fewnol y DU 2021 yn tanseilio pwerau hirsefydlog y Senedd a Gweinidogion Cymru mewn materion sydd o fewn y cymhwysedd datganoledig. Yn yr her a gyflwynwyd gennym i'r Ddeddf, rydym wedi cael caniatâd i apelio. Mae'r Llys Apêl yn nodi ei fod yn codi materion pwysig o egwyddor ar y berthynas gyfansoddiadol rhwng y Senedd a Senedd y Deyrnas Unedig.

I'm grateful to you, Counsel General, for that response. The question of course was framed before we had that happy news from the court. I'd be grateful if you could confirm that you will provide this Parliament with regular updates on—[Inaudible.]—progresses. My question to you—[Inaudible.]—is this: we've debated and discussed the internal market Act on a number of different occasions during its progress through the United Kingdom Parliament and we debated how that will impact our powers here in this Parliament. I'd be grateful if you, as a Minister, were able to provide us with regular updates in the form of a written statement, perhaps, on how those powers are being used, because I think, in terms of the debate we're having at the moment, it would be useful for all sides of the debate to understand the specific impact of the Act on the governance of this United Kingdom, as well as the general impact in terms of the balance of powers. So, it would be useful for us to understand the specific powers that are being used, what they're being used for and what their impact is having on the powers that are held in his place.

Rwy'n ddiolchgar i chi am yr ymateb hwnnw, Gwnsler Cyffredinol. Cafodd y cwestiwn ei fframio cyn inni gael y newyddion hapus hwnnw gan y llys wrth gwrs. Byddwn yn ddiolchgar pe gallech gadarnhau y byddwch yn rhoi'r wybodaeth ddiweddaraf yn rheolaidd i'r Senedd hon—[Anghlywadwy.]—yn mynd rhagddo. Fy nghwestiwn i chi—[Anghlywadwy.]—yw hwn: rydym wedi trafod a dadlau ynghylch Deddf y farchnad fewnol ar sawl achlysur gwahanol yn ystod ei thaith drwy Senedd y Deyrnas Unedig a buom yn trafod sut y bydd yn effeithio ar ein pwerau yma yn y Senedd hon. Byddwn yn ddiolchgar pe baech chi, fel Gweinidog, yn gallu rhoi'r wybodaeth ddiweddaraf yn rheolaidd inni ar ffurf datganiad ysgrifenedig, efallai, ynglŷn â sut y defnyddir y pwerau hynny, oherwydd mewn perthynas â'r ddadl rydym yn ei chael ar hyn o bryd, credaf y byddai'n ddefnyddiol i bob ochr i'r ddadl ddeall effaith benodol y Ddeddf ar lywodraethiant y Deyrnas Unedig hon, yn ogystal â'r effaith gyffredinol o ran cydbwysedd pwerau. Felly, byddai'n ddefnyddiol inni ddeall y pwerau penodol a gaiff eu defnyddio, yr hyn y cânt eu defnyddio ar ei gyfer a beth yw eu heffaith ar y pwerau a ddelir yn y lle hwn.

Well, thank you for that. And, firstly, on the statement on the legal action itself, we of course await a court hearing. I did issue—. As soon as I had the notification, I issued a written statement, which you've had, to keep Members informed, and, of course, I will update, as appropriate, as time proceeds.

On the issue of the powers of the internal market Act, yes, I think the request you make is a perfectly reasonable one, that we need to be alert to the way in which those powers are being used, and powers, in fact, in a slightly broader range around the internal market Act—not just those, but the way in which, out of the post-Brexit legislation, the issues of the way in which the emergence of increased concurrent powers, the way in which despatch-box agreements, are being used to, or have been used to, actually bypass sometimes the Sewel agreement, the actual status of Sewel and so on.

But the most recent example, of course, that we're all aware of is when the UK Government published its plan for Wales—a plan that, in fact, breaks all the commitments that were given that Wales would not be a penny worse off as a result of leaving the EU. That was action that was taken, using the powers of the internal market Act, without any engagement with Welsh Government whatsoever, despite the very clear mandate we have in respect of the devolution statutes, the intention of Parliament itself in terms of what the powers and responsibilities of this Parliament actually are. So, that was the first major exercise of those powers, which is ongoing, but there are many more, and it is my intention to comprehensively look at not only the internal market Act but all those other pieces of legislation where there are issues of their relationship to the status and integrity of this place and the way in which they impact on our ability to deliver for the people of Wales, particularly in the areas that we're very concerned about—in terms of food standards, in terms of environmental standards, which are clearly areas that are likely to be impacted, potentially, by UK Government trade deals.

Wel, diolch am hynny. Ac yn gyntaf, ar y datganiad am y camau cyfreithiol eu hunain, rydym yn aros wrth gwrs am wrandawiad llys. Fe gyhoeddais—. Cyn gynted ag y cefais yr hysbysiad, cyhoeddais ddatganiad ysgrifenedig, ac rydych wedi'i gael, i roi'r wybodaeth ddiweddaraf i'r Aelodau, ac wrth gwrs, byddaf yn ei ddiweddaru fel y bo'n briodol wrth i amser fynd yn ei flaen.

Ar fater pwerau Deddf y farchnad fewnol, ydw, rwy'n credu bod y cais a wnewch yn un hollol resymol, fod angen inni fod yn effro i'r ffordd y mae'r pwerau hynny'n cael eu defnyddio, a phwerau mewn cwmpas ychydig yn ehangach o amgylch Deddf y farchnad fewnol—nid y rheini'n unig, ond y ffordd y mae materion, yn sgil deddfwriaeth ôl-Brexit, y ffordd y mae mwy o bwerau cydamserol yn dod i'r amlwg, y ffordd y mae cytundebau blwch dogfennau'n cael eu defnyddio i fynd heibio, neu wedi cael eu defnyddio, i fynd heibio i gytundeb Sewel weithiau, statws Sewel ac yn y blaen.

Ond yr enghraifft ddiweddaraf y mae pob un ohonom yn ymwybodol ohoni wrth gwrs yw pan gyhoeddodd Llywodraeth y DU ei chynllun ar gyfer Cymru—cynllun sydd, mewn gwirionedd, yn torri'r holl ymrwymiadau a roddwyd na fyddai Cymru geiniog yn waeth ei byd o ganlyniad i adael yr UE. Rhoddwyd y camau hynny ar waith gan ddefnyddio pwerau Deddf y farchnad fewnol heb unrhyw ymgysylltiad â Llywodraeth Cymru o gwbl, er gwaethaf y mandad clir iawn sydd gennym mewn perthynas â statudau datganoli, bwriad y Senedd ei hun o ran beth yw pwerau a chyfrifoldebau'r Senedd hon mewn gwirionedd. Felly, dyna oedd y defnydd pwysig cyntaf o'r pwerau hynny, sy'n parhau, ond mae llawer mwy, ac rwy'n bwriadu edrych yn gynhwysfawr nid yn unig ar Ddeddf y farchnad fewnol ond ar yr holl ddarnau eraill o ddeddfwriaeth lle mae materion yn codi ynghylch eu perthynas â statws ac uniondeb y lle hwn a'r ffordd y maent yn effeithio ar ein gallu i gyflawni dros bobl Cymru, yn enwedig yn y meysydd y pryderwn yn fawr amdanynt—safonau bwyd, safonau amgylcheddol, sy'n amlwg yn feysydd sy'n debygol o gael eu heffeithio, o bosibl, gan gytundebau masnach Llywodraeth y DU.

14:45

I thank the Counsel General for that answer and the written statement that he has made on the issue. However, Deputy Presiding Officer, his view has been denied by the UK Government, who argue that nothing within the Act changes the legislative competence of the Senedd. And the divisional court ruled that the Government's attempts to overturn the Act using courts rather than the political system were inappropriate, and his predecessor's failed attempt at the court case has already cost an untold amount of civil service time plus £87,458 of taxpayers' money so far. Will he confirm to the Senedd that the Welsh Government will now stop their attempts to try to re-fight the referendum and listen to the will of the people of Wales, who, I will remind him and the Member who brought this question here today, voted to leave the European Union, and not waste more taxpayers' money on appealing this again, and start focusing on the things that matter to the people of my region of South Wales East and Wales, like the recovery of the economy from the pandemic, improving Wales's education and driving down NHS waiting lists?

Diolch i'r Cwnsler Cyffredinol am yr ateb hwnnw a'r datganiad ysgrifenedig y mae wedi'i wneud ar y mater. Fodd bynnag, Ddirprwy Lywydd, mae Llywodraeth y DU wedi gwrthod ei safbwynt, gan ddadlau nad oes dim o fewn y Ddeddf yn newid cymhwysedd deddfwriaethol y Senedd. A dyfarnodd y llys adrannol fod ymdrechion y Llywodraeth i wrthdroi'r Ddeddf drwy ddefnyddio llysoedd yn hytrach na'r system wleidyddol yn amhriodol, ac mae ymgais aflwyddiannus ei ragflaenydd yn yr achos llys eisoes wedi costio'n ddrud yn amser y gwasanaeth sifil ynghyd ag £87,458 o arian trethdalwyr hyd yma. A wnaiff gadarnhau i'r Senedd y bydd Llywodraeth Cymru yn awr yn rhoi'r gorau i'w hymdrechion i geisio ailymladd y refferendwm a gwrando ar ewyllys pobl Cymru, a bleidleisiodd, rwy'n ei atgoffa ef a'r Aelod a ofynnodd y cwestiwn yma heddiw, i adael yr Undeb Ewropeaidd, a pheidio â gwastraffu mwy o arian trethdalwyr ar apelio yn erbyn hyn eto, a dechrau canolbwyntio ar y pethau sy'n bwysig i bobl fy rhanbarth, Dwyrain De Cymru a Chymru, fel adfer yr economi wedi'r pandemig, gwella addysg Cymru a lleihau rhestrau aros y GIG?

Well, I thank the Member for the question. I suspect the question was dated before she or her adviser had the opportunity to actually read the written statement that I made, because the appeal was lodged and the appeal has actually been successful, and there will be a hearing on that appeal. And it's very interesting that the appeal court judge recognised the significant constitutional issue that it's raised, which is why that leave was actually granted.

In terms of no powers having been taken away, the fact of the matter is that that is just rankly untrue—for one example, the issue of state aid, which is now a reserved matter but wasn't previously. Now, that is really significant in terms of the way the Welsh Government can exercise its economic powers. But I make the further point to you again in terms of what is important: you're right, when you go onto the doorstep with people, the first thing they don't ask about is the constitution. But if, for example, you go to the people of Wales and you say, 'What do you think about community safety? How safe do you think your community is?' They will start talking about, 'Well, we need to see the police here, we need to make sure there's better engagement', et cetera, and then you have to explain actually that, of course, policing isn't devolved, and people don't understand that. When you talk about the fact that one of our objectives is in terms of equality and social justice and you find out that equal opportunities is a reserved matter. There is an illogicality to what is there, and I'm afraid the Member has fallen into the trap, along with her colleagues, of putting their head in the sand and ignoring what is actually happening in reality and the opportunities that exist to address some of these anomalies.

Wel, diolch i'r Aelod am y cwestiwn. Rwy'n tybio bod y cwestiwn wedi dyddio cyn iddi hi neu ei chynghorydd gael cyfle i ddarllen y datganiad ysgrifenedig a wneuthum, oherwydd cyflwynwyd yr apêl ac mae'r apêl wedi bod yn llwyddiannus mewn gwirionedd, a bydd gwrandawiad ar yr apêl honno. Ac mae'n ddiddorol iawn fod barnwr y llys apêl wedi cydnabod y mater cyfansoddiadol sylweddol y mae wedi'i godi, a dyna pam y caniatawyd hynny mewn gwirionedd.

Ar yr honiad nad oes unrhyw bwerau wedi'u dileu, y gwir amdani yw bod hynny'n hollol anghywir—er enghraifft, mater cymorth gwladwriaethol, sydd bellach yn fater a gedwir yn ôl ond nad oedd yn flaenorol. Nawr, mae hynny'n arwyddocaol iawn o ystyried y ffordd y gall Llywodraeth Cymru arfer ei phwerau economaidd. Ond rwy'n gwneud y pwynt pellach eto ynglŷn â'r hyn sy'n bwysig: rydych chi'n iawn, pan fyddwch chi'n siarad gyda phobl ar garreg y drws, nid y cyfansoddiad yw'r peth cyntaf y byddant yn gofyn yn ei gylch. Ond os ewch chi, er enghraifft, at bobl Cymru a dweud, 'Beth yw eich barn am ddiogelwch cymunedol? Pa mor ddiogel yw eich cymuned yn eich barn chi?' byddant yn dechrau siarad am, 'Wel, mae angen inni weld yr heddlu yma, mae angen inni sicrhau gwell ymgysylltiad', ac yn y blaen, ac yna mae'n rhaid i chi esbonio mewn gwirionedd nad yw plismona wedi'i ddatganoli wrth gwrs, ac nid yw pobl yn deall hynny. Pan soniwch mai un o'n hamcanion yw cydraddoldeb a chyfiawnder cymdeithasol a'ch bod yn darganfod bod cyfle cyfartal yn fater a gedwir yn ôl. Mae'r hyn sydd yno'n afresymegol, ac mae arnaf ofn fod yr Aelod wedi syrthio i'r fagl, ynghyd â'i chyd-Aelodau, o roi eu pen yn y tywod ac anwybyddu'r hyn sy'n digwydd mewn gwirionedd a'r cyfleoedd sy'n bodoli i fynd i'r afael â rhai o'r anghysondebau hyn.

Counsel General, you've said that you will now bring forward an appeal to challenge this flagrant attack on Senedd competence. From day one, Plaid Cymru identified the threat to our hard-won democratic powers, and the reality is that there is a supermajority here in this Parliament to extend those powers, but the Westminster Government is denying that majority and that mandate. Their actions now are so blatant that even Labour Ministers here who once defended the union are questioning its capacity to deliver for the people of Wales. So, Counsel General, given that you are announcing a national conversation about our future powers, including, of course, the implications of the internal market Act, will you confirm that all options will be discussed in that process, including a contingency plan for the break-up of the UK in the event of Scottish independence or Irish unification?

Gwnsler Cyffredinol, rydych wedi dweud y byddwch yn awr yn cyflwyno apêl i herio'r ymosodiad enbyd hwn ar gymhwysedd y Senedd. O'r diwrnod cyntaf, nododd Plaid Cymru y bygythiad i'n pwerau democrataidd y bu'n rhaid ymdrechu'n galed i'w hennill, a'r realiti yw bod uwchfwyafrif yma yn y Senedd hon dros ymestyn y pwerau hynny, ond mae Llywodraeth San Steffan yn gwadu'r mwyafrif a'r mandad hwnnw. Mae eu gweithredoedd bellach mor haerllug fel bod hyd yn oed Gweinidogion Llafur yma a arferai amddiffyn yr undeb yn cwestiynu ei allu i gyflawni dros bobl Cymru. Felly, Gwnsler Cyffredinol, gan eich bod yn cyhoeddi sgwrs genedlaethol am ein pwerau yn y dyfodol, gan gynnwys goblygiadau Deddf y farchnad fewnol wrth gwrs, a wnewch chi gadarnhau y bydd yr holl opsiynau'n cael eu trafod yn y broses honno, gan gynnwys cynllun wrth gefn pe bai'r DU yn chwalu yn sgil annibyniaeth i'r Alban neu Iwerddon unedig?

Well, the precise parameters and the actual nature of the engagement in the conversation that are going to take place have got to be ones that are open. You can't say, 'We're going to have a conversation with the people of Wales about the future of Wales and about these issues,' and say to people, 'By the way, you can't discuss this, you can't discuss that.' I think I have a good idea where some of the consensus may lie, but we will test that when we actually have the conversation. For me, what is going to be important in it is that it engages not only with organised society. I'm very pleased, for example, that Wales TUC are going to have their own commission on the issue of workplace rights and where those powers should particularly lie. I think that is a very significant step forward, being led by Shavanah Taj, the new regional secretary of the Wales TUC. But I think it is also important that we engage with those organisations that have real roots within our communities, but also we have to look at the ways in which we engage with those peoples within our society who don't engage, who have basically given up on the political system. I've said several times—and I'll perhaps finalise on this particular point—we have a crisis of democracy in our country when 40 per cent of people don't vote in UK Westminster elections, 50 per cent don't vote in Senedd elections and 60 per cent don't vote in local government elections. That is a crisis of democracy in my view, and one of the purposes of this conversation is going to be to actually re-engage with the people, to take every step that we can to work out ways in which there can be empowerment of individuals of communities, and also the governance of Wales. 

Wel, mae'n rhaid i union baramedrau a natur yr ymgysylltiad yn y sgwrs sy'n mynd i ddigwydd fod yn agored. Ni allwch ddweud, 'Rydym yn mynd i gael sgwrs gyda phobl Cymru am ddyfodol Cymru ac am y materion hyn,' a dweud wrth bobl, 'Gyda llaw, ni allwch drafod y peth hwn, ac ni allwch drafod y peth arall.' Credaf fod gennyf syniad da lle gallai fod rhywfaint o gonsensws, ond byddwn yn profi hynny pan gawn y sgwrs. I mi, yr hyn a fydd yn bwysig yn y sgwrs yw ei bod yn ymgysylltu'n ehangach nag â'r gymdeithas gyfundrefnol yn unig. Rwy'n falch iawn, er enghraifft, y bydd gan TUC Cymru eu comisiwn eu hunain ar fater hawliau yn y gweithle a lle yn fwyaf arbennig y dylai'r pwerau hynny fod. Credaf fod hwnnw'n gam sylweddol iawn ymlaen, dan arweiniad Shavanah Taj, ysgrifennydd rhanbarthol newydd TUC Cymru. Ond rwy'n credu ei bod hefyd yn bwysig ein bod yn ymgysylltu â'r sefydliadau sydd â gwreiddiau gwirioneddol yn ein cymunedau, ond hefyd mae'n rhaid inni edrych ar y ffyrdd rydym yn ymgysylltu â'r bobl yn ein cymdeithas nad ydynt yn ymgysylltu, y bobl sydd wedi cefnu ar y system wleidyddol yn y bôn. Rwyf wedi dweud sawl gwaith—ac efallai y byddaf yn gorffen gyda'r pwynt hwn—mae gennym argyfwng democratiaeth yn ein gwlad pan nad yw 40 y cant o bobl yn pleidleisio yn etholiadau San Steffan y DU, pan nad yw 50 y cant yn pleidleisio yn etholiadau'r Senedd a phan nad yw 60 y cant yn pleidleisio mewn etholiadau llywodraeth leol. Mae hwnnw'n argyfwng democratiaeth yn fy marn i, ac un o ddibenion y sgwrs hon fydd ailymgysylltu â'r bobl, gwneud popeth a allwn i ddod o hyd i ffyrdd o rymuso unigolion mewn cymunedau, a llywodraethiant Cymru hefyd.

14:50
Dyfodol Cyfansoddiadol Cymru
The Constitutional Future of Wales

4. A wnaiff y Cwnsler Cyffredinol ddatganiad am gynigion ar gyfer comisiwn sefydlog i ystyried dyfodol cyfansoddiadol Cymru? OQ56688

4. Will the Counsel General make a statement on proposals for a standing commission to consider the constitutional future of Wales? OQ56688

Thank you for the question. We are working rapidly to make the commission a reality. We want it to lead a conversation with the people of Wales to find a consensus among citizens and civic society about devolution and the constitution. I will be making further announcements about the commission next month.  

Diolch am y cwestiwn. Rydym yn gweithio'n gyflym i sefydlu'r comisiwn. Rydym am iddo arwain sgwrs gyda phobl Cymru i ganfod consensws ymysg dinasyddion a chymdeithas ddinesig ynglŷn â datganoli a'r cyfansoddiad. Byddaf yn gwneud cyhoeddiadau pellach am y comisiwn y mis nesaf.

We welcome that statement and the focus very much on that wider civic engagement with people out there in Wales. If I can turn, as well, to proposition 20 of the document 'Reforming our Union: Shared Governance in the UK', the second edition, it says there,

'It continues to be our view'—

the Welsh Government view—

'that future constitutional reform needs to be considered from a UK-wide perspective, but',

it goes on,

'there is as yet no commitment from the UK government for that national debate across the UK which is clearly needed.'

So, could I ask the Counsel General how does he see that the work here in Wales may influence the wider constitutional debate in the UK? And what specific actions will he take to persuade the UK Government, or in the absence of a willing partner there for now, then the Parliaments of the UK—including the two chambers in Westminster—and the burgeoning mayoralties across the UK to build that case, that a constitutional convention on a UK-wide basis is needed in addition to the work that may be carried out here in Wales?

Rydym yn croesawu'r datganiad hwnnw a'r ffocws mawr ar ymgysylltiad dinesig ehangach â phobl yng Nghymru. Os caf droi, hefyd, at gynnig 20 o'r ddogfen 'Diwygio ein Hundeb: Cydlywodraethu yn y DU', yr ail argraffiad, mae'n dweud yno,

'Ein barn ni o hyd'—

barn Llywodraeth Cymru—

'yw bod angen ystyried diwygio cyfansoddiadol yn y dyfodol o safbwynt y DU gyfan, ond',

meddai,

'nid oes ymrwymiad eto gan Lywodraeth y DU ar gyfer y drafodaeth genedlaethol ledled y DU y mae'n amlwg bod ei hangen.'

Felly, a gaf fi ofyn i'r Cwnsler Cyffredinol sut y mae'n gweld y gallai'r gwaith yma yng Nghymru ddylanwadu ar y ddadl gyfansoddiadol ehangach yn y DU? A pha gamau penodol y bydd yn eu cymryd i berswadio Llywodraeth y DU, neu yn absenoldeb partner parod yno am y tro, Seneddau'r DU—gan gynnwys y ddwy siambr yn San Steffan—a'r maeryddiaethau sydd ar gynnydd ledled y DU i adeiladu'r achos hwnnw, fod angen confensiwn cyfansoddiadol ledled y DU yn ogystal â'r gwaith y gellid ei wneud yma yng Nghymru?

Thank you very much for that very thoughtful question, and very difficult question to answer, certainly in the time that the Deputy Presiding Officer is going to allow me. We argued for many years about a convention—a convention being a mechanism for actually bringing all these issues together and deciding on the future of the UK. What is the purpose of the UK? How should it exist? What should its basic principles be? Should it exist, even? So, that issue of a convention has been argued for a long time. One of the problems, to some extent, as you've identified, is that the window of opportunity for such a convention begins to dissipate, particularly when you have moves as they are within Scotland, when you see the problems that are now emerging in Northern Ireland, and also even some of the disagreements that have taken place within England itself. The first thing is there has to be a process that is of ongoing engagement. There has to be a process where we continually seek to engage with the UK Government, and we will continue to make every endeavour to engage in a rational and reasoned way with the UK Government.

I think the point that you have to make out, of course, is that if you have this level of challenge ahead, not tackling it causes problems to increase, and the risk of the fragmentation and break-up of the UK, as the First Minister has said on a number of occasions, is closer than it has ever been in his lifetime, and it's certainly closer than it has ever been in my lifetime. As I say, I think we have to form alliances with those within all parties who recognise that, and I do take some confidence—and you will know from your own involvement in the inter-parliamentary forum, that I was also then involved in—from the actual scale of common agreement that there is across parties, including senior Conservative figures, such as Bernard Jenkin, who was chair of the UK's influential Public Administration and Constitutional Affairs Committee, and across the various Parliaments and the Northern Ireland Assembly as well, when we were able to engage with it, that the current arrangements aren't working, they're not fit for purpose, they are aggravated now by the constitutional change situation that we're in as a result of leaving the EU, and if it's not fit for purpose, then you've got to address it, and the question is how do you actually address it.

So, we will keep calling for that convention, because that is a way of bringing everyone together to actually try to address this in a rational way. But, in the absence of that, we will take our own lead in terms of determining where Wales is. What must happen within Wales is that any constitutional reform must not be something that becomes the diktat of any commission that's based in London or any other part of the UK other than Wales. We have to determine our own future, and, as I've said, I think last week, for me, we have a change in sovereignty from the situation we had when devolution was first established. Then it was the devolution of power to Scotland, Wales and Northern Ireland, but since the creation of legislatures, sovereignty now lies with the people and it lies with those Parliaments, and the concept of shared sovereignty is, I believe, the only one that has any credibility and has got to be the basis, I think, for all constitutional reforms for the future.

Diolch yn fawr am y cwestiwn ystyrlon hwnnw, a chwestiwn anodd iawn i'w ateb, yn sicr yn yr amser y mae'r Dirprwy Lywydd yn mynd i ganiatáu i mi. Buom yn dadlau ers blynyddoedd lawer am gonfensiwn—mae confensiwn yn fecanwaith ar gyfer dod â'r holl faterion hyn at ei gilydd a phenderfynu ar ddyfodol y DU. Beth yw diben y DU? Sut y dylai fodoli? Beth ddylai ei hegwyddorion sylfaenol fod? A ddylai fodoli, hyd yn oed? Felly, bu dadlau ers amser maith ar fater confensiwn. Un o'r problemau, i ryw raddau, fel rydych wedi nodi, yw bod y cyfle i gael confensiwn o'r fath yn dechrau diflannu, yn enwedig pan fydd gennych bethau'n symud fel y maent yn yr Alban, pan welwch y problemau sydd bellach yn dod i'r amlwg yng Ngogledd Iwerddon, yn ogystal â pheth o'r anghytuno sydd wedi digwydd yn Lloegr ei hun hyd yn oed. Y peth cyntaf yw bod yn rhaid cael proses o ymgysylltu parhaus. Rhaid cael proses lle'r ydym yn ceisio ymgysylltu'n barhaus â Llywodraeth y DU, a byddwn yn parhau i wneud pob ymdrech i ymgysylltu mewn ffordd synhwyrol a rhesymegol â Llywodraeth y DU.

Credaf mai'r pwynt sy'n rhaid ichi ei wneud, wrth gwrs, yw, os oes gennych y lefel hon o her o'ch blaen, bydd peidio â mynd i'r afael â hi yn achosi mwy o broblemau, ac mae'r risg o rannu a chwalu'r DU, fel y dywedodd y Prif Weinidog droeon, yn agosach nag y bu erioed yn ystod ei oes, ac mae'n sicr yn agosach nag y bu erioed yn fy oes i. Fel y dywedais, credaf fod yn rhaid inni ffurfio cynghreiriau â'r rheini ym mhob plaid sy'n cydnabod hynny, ac rwy'n weddol hyderus—ac fe wyddoch o'r rhan a chwaraeoch chi yn y fforwm rhyngseneddol yr oeddwn innau hefyd yn rhan ohoni ar y pryd—o faint y cytundeb cyffredinol a geir ar draws y pleidiau, gan gynnwys Ceidwadwyr blaenllaw megis Bernard Jenkin, a oedd yn gadeirydd Pwyllgor Gweinyddiaeth Gyhoeddus a Materion Cyfansoddiadol dylanwadol y DU, ac ar draws y gwahanol Seneddau a Chynulliad Gogledd Iwerddon hefyd, pan oeddem yn gallu ymgysylltu ag ef, nad yw'r trefniadau presennol yn gweithio, nad ydynt yn addas i'r diben, eu bod yn cael eu gwaethygu yn awr gan y sefyllfa rydym ynddi o ganlyniad i'r newid cyfansoddiadol yn sgil gadael yr UE, ac os nad yw'n addas i'r diben, mae'n rhaid i chi fynd i'r afael â hynny, a'r cwestiwn yw sut y mae mynd i'r afael â hynny mewn gwirionedd.

Felly, byddwn yn dal i alw am y confensiwn hwnnw, oherwydd mae honno'n ffordd o ddod â phawb at ei gilydd i geisio mynd i'r afael â hyn mewn ffordd resymegol. Ond heb hynny, fe wnawn arwain y gwaith ein hunain o benderfynu ble mae Cymru arni. Yr hyn sy'n rhaid digwydd yng Nghymru yw na ddylai unrhyw ddiwygio cyfansoddiadol fod yn ddictad gan unrhyw gomisiwn sydd wedi'i leoli yn Llundain neu unrhyw ran arall o'r DU heblaw Cymru. Rhaid inni bennu ein dyfodol ein hunain, ac fel y dywedais, yr wythnos diwethaf rwy'n credu, i mi, mae sofraniaeth wedi newid o'r sefyllfa a oedd gennym pan sefydlwyd datganoli gyntaf. Ar y pryd, datganoli grym i'r Alban, Cymru a Gogledd Iwerddon a wnaed, ond ers creu deddfwrfeydd, mae sofraniaeth bellach gyda'r bobl a chyda'r Seneddau, ac yn fy marn i, y cysyniad o gyd-sofraniaeth yw'r unig un sydd ag unrhyw hygrededd yn perthyn iddo ac rwy'n credu bod yn rhaid i hynny fod yn sail i bob diwygiad cyfansoddiadol yn y dyfodol.

14:55
Lefelau Ffosffad mewn Ardaloedd Cadwraeth Arbennig Afonol
Phosphate Levels in Riverine Special Areas of Conservation

5. Pa drafodaethau y mae'r Cwnsler Cyffredinol wedi'u cael gyda'r sector cyfreithiol ynghylch effaith deddfwriaeth a chanllawiau ar lefelau ffosffad mewn ardaloedd cadwraeth arbennig afonol? OQ56692

5. What discussions has the Counsel General had with the legal sector regarding the impact of legislation and guidance on phosphate levels in riverine special areas of conservation? OQ56692

I thank you for that question. I have to say, the subject matter is not one I am deeply familiar with, but I can say that the Welsh Government and NRW are committed to tackling pollution in Wales’s nine river special areas of conservation. I have not had any discussions with the legal sector on this matter to date.

Diolch ichi am y cwestiwn hwnnw. Mae'n rhaid i mi ddweud, nid yw'r pwnc yn un rwy'n gyfarwydd iawn ag ef, ond gallaf ddweud bod Llywodraeth Cymru ac CNC wedi ymrwymo i fynd i'r afael â llygredd yn naw ardal cadwraeth arbennig afonol Cymru. Nid wyf wedi cael unrhyw drafodaethau gyda'r sector cyfreithiol ar y mater hwn hyd yma.

Diolch i chi am yr ateb. Rwy'n deall bod y rheoliadau sy'n effeithio ar afonydd mewn ardal cadwraeth arbennig yn deillio o reoliadau cadwraeth cynefinoedd Llywodraeth y Deyrnas Unedig 2017. Er hynny, mae nifer o ardaloedd gwledig yn rhwystredig iawn ynglŷn â'r ffordd y mae'r canllawiau hyn wedi cael eu cyflwyno, gyda fawr ddim ymgynghori na thrafod ymlaen llaw wedi digwydd gydag awdurdodau lleol na datblygwyr tai. Mae'r canllawiau cynllunio yn codi nifer o gwestiynau i awdurdodau lleol, yn enwedig ynghylch eu gallu i gyflawni eu dyraniadau tai fel y nodwyd yn eu cynlluniau datblygu lleol. Mae rhai cynlluniau datblygu lleol bellach wedi cael eu gohirio o ganlyniad i hyn, sy'n achosi pob math o broblemau.

O ran datgloi rhai o'r safleoedd datblygu hyn, bydd angen cadarnhad o fuddsoddiad gan Ddŵr Cymru i ychwanegu triniaeth ffosffad i'r safleoedd trin dŵr gwastraff sy'n gwasanaethu'r ardaloedd hyn. Yn anffodus, nid yw hyn yn debygol o gael ei gyhoeddi tan 2022, a fydd e ddim yn cael ei weithredu tan 2025. Mae hyn, wrth gwrs, yn mynd i achosi oedi pellach i'r broses gynllunio. Felly, pa drafodaeth ŷch chi wedi'i chael gyda Gweinidogion y Llywodraeth ar yr angen i edrych ar y fframwaith deddfwriaethol yn y maes hwn i sicrhau bod trafodaethau yn digwydd rhwng y prif gyrff yng Nghymru i geisio mynd i'r afael â'r pryderon sydd wedi cael eu mynegi? Diolch yn fawr.

Thank you for that response. I understand that the regulations that impact on rivers in special areas of conservation emanate from the 2017 UK Government conservation of habitats regulations. Despite that, many rural areas feel very frustrated about the way in which this guidance has been introduced, with scant consultation or discussion prior to its implementation with local authorities and housing developers. The planning guidance raises many questions for local authorities, particularly with regard to their ability to fulfil their housing allocations as outlined in their local development plans, and some development plans have now been postponed as a result of this, which does cause all sorts of problems.

In terms of unlocking some of these development sites, there will be a need for confirmation of investment from Dŵr Cymru to treat phosphate levels in those waste water treatment sites that serve the areas in question. Unfortunately, this isn't likely to be announced until 2022 and won't be implemented until 2025. This, of course, is going to cause further delay in the planning process. So, what discussions have you had with Government Ministers on the need to look at the legislative framework in this particular area to ensure that discussions do take place between the major stakeholders and bodies in Wales to get to grips with the concerns that have been expressed? Thank you.

I'm certainly aware of the concerns, and those concerns have been raised in this Chamber in debates on a number of occasions. I'm grateful to you for refocusing on those and raising those again.

There have been a number of ongoing discussions that are there. It's not appropriate for me, really, to intrude on the portfolio of another Minister that has specific responsibility for this area. I know the Welsh Government has established the SAC management oversight group to engage with the relevant stakeholders and to develop and deliver measures needed to help improve phosphate levels in Wales. Dŵr Cymru have also confirmed that they've arranged to meet local authorities on these issues, and I also understand that Dŵr Cymru Welsh Water's developer services team are in contact with local authority planning officers, and they're providing information on phosphate capability. I'm probably limited in actually being able to say anything further specifically on regulations. There is a judicial review that is being dealt with, and it would not be appropriate for me to comment further in that respect.

Rwy'n sicr yn ymwybodol o'r pryderon, ac mae'r pryderon hynny wedi'u codi yn y Siambr hon mewn dadleuon droeon. Rwy'n ddiolchgar i chi am ailffocysu ar y rheini a chodi'r rheini eto.

Cafwyd nifer o drafodaethau sy'n parhau. Nid yw'n briodol i mi ymyrryd ar bortffolio Gweinidog arall sydd â chyfrifoldeb penodol dros y maes hwn. Rwy'n gwybod bod Llywodraeth Cymru wedi sefydlu grŵp goruchwylio'r gwaith o reoli ardaloedd cadwraeth arbennig i ymgysylltu â'r rhanddeiliaid perthnasol ac i ddatblygu a chyflawni'r mesurau sydd eu hangen i helpu i wella lefelau ffosffad yng Nghymru. Mae Dŵr Cymru hefyd wedi cadarnhau eu bod wedi trefnu i gyfarfod ag awdurdodau lleol mewn perthynas â'r materion hyn, a deallaf hefyd fod tîm gwasanaethau datblygwyr Dŵr Cymru mewn cysylltiad â swyddogion cynllunio awdurdodau lleol, a'u bod yn darparu gwybodaeth am allu ffosffad. Rwy'n gyfyngedig mae'n debyg yn yr hyn y gallaf ei ddweud ymhellach am reoliadau yn benodol. Mae adolygiad barnwrol ar y gweill, ac ni fyddai'n briodol imi wneud sylwadau pellach yn hynny o beth.

15:00
Y Comisiwn ar Gyfiawnder yng Nghymru
The Commission on Justice in Wales

Well, Dirprwy Lywydd, I did have a fourth question after all. 

Wel, Ddirprwy Lywydd, roedd gennyf bedwerydd cwestiwn wedi'r cyfan.

6. Beth yw’r amserlen ar gyfer gweithredu argymhellion y Comisiwn ar Gyfiawnder yng Nghymru? OQ56678

6. What's the timetable for implementing the recommendations of the Commission on Justice in Wales? OQ56678

Diolch am y cwestiwn. Mae ein rhaglen lywodraethu yn dangos yn glir ymrwymiad y Llywodraeth hon i fwrw ymlaen â'r achos a wnaed gan y comisiwn ar gyfer datganoli plismona a chyfiawnder i Gymru. Bydd is-bwyllgor y Cabinet ar gyfiawnder, sydd newydd ei gyfansoddi, yn pennu ein hagenda. Fi fydd cadeirydd y pwyllgor, a fydd yn cyfarfod am y tro cyntaf ar 8 Gorffennaf. 

Thank you for the question. Our programme for government makes clear this Government's continued commitment to pursuing the case made by the commission for the devolution of policing and justice to Wales. The newly constituted Cabinet sub-committee on justice will set our agenda. I will chair that committee, which will meet for the first time on 8 July.

Diolch yn fawr ichi am yr ateb hwnnw, a dwi'n falch iawn eich bod chi yn cwrdd ar 8 Gorffennaf. Un o'r problemau mawr gafodd ei godi yn y comisiwn cyfiawnder oedd y diffyg cydweithio, efallai, gyda'r system gyfiawnder yng Nghymru, ac argymhelliad clir oedd sefydlu cyngor cyfreithiol Cymru—law council for Wales. Beth sy'n stopio hynny rhag cael ei sefydlu, a phryd gaiff e ei sefydlu? Diolch.

Thank you very much for that response, and I'm very pleased that you are to meet on 8 July. One of the major problems raised by the commission on justice was the lack of co-operation with the justice system in Wales, and there was a clear recommendation to establish a law council for Wales. What's stopping that from happening, and when will it be established? 

Firstly, thank you for that and also thank you for, obviously, the very significant input you've made into the Thomas commission work and the report. I will just make this comment that that report, as I think I said at the time, is a report in terms of quality of international quality. Perhaps that's nothing less than you would expect from Lord Thomas of Cwmgiedd, but also the rest of the panel of Welsh expertise within the judicial and legal sector that I think contributed to what is a very important analysis of the judicial system and issues around access to justice and administrative law, and that will have an impact for a number of years.

In respect of the law council for Wales, I can tell you that I have been having various discussions around that. Work is ongoing on that. We've had engagement with the Law Society, who've agreed to act as a secretariat for the establishment of a law council for Wales. And I'm hoping that in the not too distant future, there will be a more formal announcement of the establishment of a law council for Wales. The law council for Wales, of course, will be independent of Government; that is extremely important. I can certainly give this assurance, though, to the extent that the law council for Wales, when it is established, will want me engaged, I will give all the support and encouragement to engage with it as they wish, because I see it as a very important development within the justice sector within Wales, and the development of the Welsh judicial system.

Yn gyntaf, diolch am eich cwestiwn a diolch hefyd, yn amlwg, am eich mewnbwn sylweddol iawn yng ngwaith comisiwn Thomas a'r adroddiad. Nodaf fod yr adroddiad hwnnw, fel y credaf imi ddweud ar y pryd, yn adroddiad o ansawdd rhyngwladol o ran ei safon. Efallai nad yw hynny'n llai na'r hyn y byddech yn ei ddisgwyl gan yr Arglwydd Thomas o Gwmgïedd, ond hefyd gweddill y panel o arbenigwyr o Gymru yn y sector barnwrol a chyfreithiol a gyfrannodd at y dadansoddiad pwysig hwn o'r system farnwrol a materion yn ymwneud â mynediad at gyfiawnder a chyfraith weinyddol, a bydd hynny'n cael effaith am flynyddoedd lawer.

O ran cyngor cyfraith Cymru, gallaf ddweud wrthych fy mod wedi bod yn cael amryw o drafodaethau ynglŷn â hynny. Mae gwaith yn mynd rhagddo ar hynny. Rydym wedi ymgysylltu â Chymdeithas y Cyfreithwyr, sydd wedi cytuno i weithredu fel ysgrifenyddiaeth ar gyfer sefydlu cyngor cyfraith Cymru. A gobeithiaf y bydd cyhoeddiad mwy ffurfiol cyn bo hir ynghylch sefydlu cyngor cyfraith Cymru. Bydd cyngor cyfraith Cymru, wrth gwrs, yn annibynnol ar y Llywodraeth; mae hynny'n hynod bwysig. Gallaf roi'r sicrwydd hwn, fodd bynnag, i'r graddau y bydd cyngor cyfraith Cymru, pan gaiff ei sefydlu, yn dymuno ymgysylltu â mi, byddaf yn rhoi'r holl gymorth ac anogaeth i ymgysylltu ag ef fel y dymunant, gan fy mod yn ei ystyried yn ddatblygiad pwysig iawn yn y sector cyfiawnder yng Nghymru, a datblygiad system farnwrol Cymru.

Cardiau Adnabod gyda Llun ar gyfer Pleidleisio
Photo Identification Cards for Voting

7. Pa sylwadau y mae'r Cwnsler Cyffredinol wedi'u cyflwyno i Lywodraeth y DU ynghylch cynlluniau i'w gwneud yn ofynnol cael cardiau adnabod gyda llun er mwyn pleidleisio? OQ56691

7. What representations has the Counsel General made to the UK Government regarding plans to require photo identification cards in order to vote? OQ56691

I have made clear to the UK Government that the Welsh Government does not wish to see voter ID required for devolved elections. We are concerned about the potential operational impact of this, along with other UK Government proposals, on the administration and accessibility of devolved elections, and on voter experience.      

Rwyf wedi dweud yn glir wrth Lywodraeth y DU nad yw Llywodraeth Cymru am i gardiau adnabod pleidleiswyr fod yn ofynnol mewn etholiadau datganoledig. Rydym yn pryderu am effaith weithredol bosibl hyn, ynghyd â chynigion eraill Llywodraeth y DU, ar weinyddiaeth a hygyrchedd etholiadau datganoledig, ac ar brofiad pleidleiswyr.

Thank you for the answer, Minister. I am deeply concerned about the impact regarding voter ID and the impact it will have on the electorate in my region of North Wales. The move by the Tory Government in Westminster will very likely suppress electoral turnout, particularly amongst most disadvantaged communities. Putting up unnecessary obstacles to participating in our democracy in this way should be avoided at all costs. So, does the Minister agree with me that elections should be as open, accountable and accessible as possible, and will the Welsh Government work to ensure that photo ID is not required for Senedd and local elections here in Wales? Diolch.

Diolch am eich ateb, Weinidog. Rwy'n bryderus iawn am effaith cardiau adnabod pleidleiswyr a'r effaith y bydd hynny'n ei chael ar yr etholwyr yn fy rhanbarth yng Ngogledd Cymru. Mae'n debygol iawn y bydd y camau gan y Llywodraeth Dorïaidd yn San Steffan yn atal y nifer sy'n pleidleisio mewn etholiadau, yn enwedig ymhlith y cymunedau mwyaf difreintiedig. Dylid osgoi codi rhwystrau diangen o'r fath rhag cymryd rhan yn ein democratiaeth ar bob cyfrif. Felly, a yw'r Gweinidog yn cytuno y dylai etholiadau fod mor agored, atebol a hygyrch â phosibl, ac a wnaiff Llywodraeth Cymru weithio i sicrhau na fydd angen cardiau adnabod gyda llun ar gyfer etholiadau'r Senedd ac etholiadau lleol yma yng Nghymru? Diolch.

Thank you for that very insightful question, and a very important question in terms of the elections Bill, which has, I think, just been published, the details of it we've only just seen. But I will say that there have been quadrilateral discussions on this; I have engaged with UK Government Ministers on this, and I have a further bilateral meeting imminently to discuss aspects of the legislation and its relevance.

The first thing I think I would say is there is a very different approach from the Welsh Government to the UK Government in elections. Everyone wants to see free and fair elections, but we want to see those elections as open as possible, as transparent as possible, as accessible as possible. We want to see anyone who would like to vote to not only be able to vote as easily as possible and as fairly as possible, but for their vote to be counted, so we're looking at a number of issues around the election system. I have to say that our approach is one of accessibility and openness, and I do not agree with the approach that's being adopted by the UK Government for the introduction of ID cards. Now, the implication may well be that in respect of parliamentary elections there will be a divergence, that they may well have a different process. I will put the arguments that we have as to why we would not like to see that in Wales. It does have implications for the administration of elections within Wales, but of course the UK parliamentary elections are a reserved matter. As far as the Senedd elections are concerned, and as far as our local government elections are concerned, we have no intention whatsoever of introducing or giving support to the concept of ID cards.

ID cards: the logic that's being put behind it is that it is about dealing with voter fraud. Well, in terms of the number of convictions for voter fraud that occurred in the 2019 general election, there were four convictions and two cautions in the whole of the United Kingdom. There is no evidential base for that particular move, and it can only leave you with the one question as to why it's actually being introduced, similar to measures that are also being introduced in parts of America that are being promoted there, and there is a very strong suggestion that this is more about voter suppression than it is about free and fair and open elections. As I say, I will be arguing the Welsh Government's case and putting the position of the Welsh Government in those discussions, and I will update this Chamber and I will update the Senedd in due course when we know more.

Diolch am eich cwestiwn craff iawn, a chwestiwn pwysig iawn am y Bil etholiadau, sydd newydd gael ei gyhoeddi, rwy'n credu, a ninnau ond newydd weld ei fanylion. Ond rwyf am ddweud bod trafodaethau pedairochrog wedi'u cynnal ar hyn; rwyf wedi ymgysylltu â Gweinidogion Llywodraeth y DU ar hyn, ac mae gennyf gyfarfod dwyochrog pellach cyn bo hir i drafod agweddau ar y ddeddfwriaeth a'i pherthnasedd.

Y peth cyntaf y credaf y byddwn yn ei ddweud yw bod gan Lywodraeth Cymru a Llywodraeth y DU ddulliau gwahanol iawn o ymgymryd ag etholiadau. Mae pawb yn dymuno gweld etholiadau rhydd a theg, ond rydym am sicrhau bod yr etholiadau hynny mor agored â phosibl, mor dryloyw â phosibl, mor hygyrch â phosibl. Rydym yn dymuno gweld unrhyw un a hoffai bleidleisio nid yn unig yn gallu pleidleisio mor hawdd â phosibl ac mor deg â phosibl, ond i'w pleidlais gael ei chyfrif, felly rydym yn edrych ar nifer o faterion yn ymwneud â'r system etholiadol. Mae'n rhaid imi ddweud bod ein hymagwedd ni'n arddel hygyrchedd a didwylledd, ac nid wyf yn cytuno â'r ymagwedd sy'n cael ei mabwysiadu gan Lywodraeth y DU ar gyfer cyflwyno cardiau adnabod. Nawr, mae'n ddigon posibl mai'r ensyniad yw y bydd prosesau'r etholiadau seneddol yn wahanol, ei bod yn ddigon posibl y bydd ganddynt broses wahanol. Rwyf am gyflwyno'r dadleuon sydd gennym ynghylch pam na fyddem yn hoffi gweld hynny yng Nghymru. Mae iddo oblygiadau o ran gweinyddu etholiadau yng Nghymru, ond wrth gwrs, mae etholiadau seneddol y DU yn fater a gedwir yn ôl. O ran etholiadau’r Senedd, a'n hetholiadau llywodraeth leol, nid oes gennym unrhyw fwriad o gwbl i gyflwyno neu gefnogi’r cysyniad o gardiau adnabod.

Cardiau adnabod: mae'r rhesymeg drostynt yn ymwneud â mynd i'r afael â thwyll pleidleiswyr. Wel, o ran nifer yr euogfarnau am dwyll pleidleiswyr yn etholiad cyffredinol 2019, cafwyd pedair euogfarn a dau rybuddiad yn y Deyrnas Unedig gyfan. Nid oes unrhyw sail dystiolaethol dros wneud hyn, ac mae'n arwain at un cwestiwn yn unig sef pam ei fod yn cael ei gyflwyno, yn debyg i fesurau a gyflwynir hefyd mewn rhannau o America, sy'n cael eu hyrwyddo yno, ac mae awgrym cryf iawn fod hyn yn ymwneud i raddau mwy ag atal pleidleiswyr na chynnal etholiadau rhydd a theg ac agored. Fel y dywedaf, byddaf yn dadlau achos Llywodraeth Cymru ac yn egluro safbwynt Llywodraeth Cymru yn y trafodaethau hynny, a byddaf yn rhoi'r wybodaeth ddiweddaraf i'r Siambr hon a'r Senedd maes o law pan fyddwn yn gwybod mwy.

15:05

Minister, proving that we are who we say we are is not so unusual, whether it is our age to buy a drink or a firework from a shop, or proof to open a bank account, or a driver's licence to hire a car, it is part of modern life and something we are all used to. If it is good enough for those activities, then why not for something as important as voting? Minister, I know that those on the political left see this as an affront to our democracy, when in fact it is to preserve and protect the democratic process itself that photo identification is now being considered. If you are against the idea of voters proving who they are, what other steps do you think should be taken to ensure the robustness of our democratic process?

Weinidog, nid yw profi mai ni yw pwy a ddywedwn ydym ni mor anarferol â hynny, boed er mwyn profi ein hoedran i brynu diod neu dân gwyllt o siop, neu brawf i agor cyfrif banc, neu drwydded yrru i logi car, mae'n rhan o fywyd modern ac yn rhywbeth y mae pob un ohonom yn gyfarwydd â'i wneud. Os yw'n ddigon da ar gyfer y gweithgareddau hynny, pam ddim ar gyfer rhywbeth mor bwysig â phleidleisio? Weinidog, gwn fod y rheini ar y chwith gwleidyddol yn ystyried hyn yn sarhad ar ein democratiaeth, er mai er mwyn gwarchod a diogelu'r broses ddemocrataidd y caiff cardiau adnabod gyda llun eu hystyried. Os ydych yn erbyn y syniad o bleidleiswyr yn profi pwy ydynt, pa gamau eraill y credwch y dylid eu cymryd i sicrhau cadernid ein proses ddemocrataidd?

Thank you for the question. I think you actually put the question in exactly the wrong way, from reverse. The question is: if you want to impose restrictions and checks and balances of all sorts, and you could go much further, then you have to say, 'Well, there has got to be a reason to do it.' Yes, we all want to see a free, fair, open and robust electoral system. I believe we have a free, fair, open and robust electoral system. So, I can only then ask the question: if there is no evidential base to actually make a change that will make it more difficult for people to vote, that may place additional obstacles on people to vote, why is this being done?

Diolch am eich cwestiwn. Credaf eich bod wedi gofyn y cwestiwn o chwith, y tu ôl ymlaen. Y cwestiwn yw: os ydych yn dymuno gosod cyfyngiadau a rhwystrau a gwrthbwysau o bob math, a gallech fynd ymhellach o lawer, mae'n rhaid ichi ddweud, 'Wel, mae'n rhaid cael rheswm dros wneud hynny.' Mae pob un ohonom yn dymuno gweld system etholiadol rydd, deg, agored a chadarn. Credaf fod gennym system etholiadol rydd, deg, agored a chadarn. Felly, ni allaf ond gofyn y cwestiwn: os nad oes sylfaen dystiolaethol dros gyflwyno newid a fydd yn ei gwneud yn anos i bobl bleidleisio, a allai beri rhwystrau ychwanegol i bobl rhag pleidleisio, pam fod hyn yn digwydd?

Cludiant o'r Cartref i'r Ysgol
Home-to-school Transport

8. Pa sylwadau y mae'r Cwnsler Cyffredinol wedi'u cyflwyno ar ran Llywodraeth Cymru ynghylch priodoldeb y ddeddfwriaeth bresennol sy'n ymwneud â chludiant o'r cartref i'r ysgol? OQ56697

8. What representations has the Counsel General made on behalf of the Welsh Government regarding the appropriateness of current legislation relating to home-to-school transport? OQ56697

Thank you for the question. Learner travel and the underlying legislation was identified for review by the previous Government. The pandemic, however, impacted the completion of that process. This is now a matter that will be considered by the Minister and Deputy Minister for climate change, within the context of a new programme for government.

Diolch am eich cwestiwn. Nododd y Llywodraeth flaenorol y dylid adolygu teithio gan ddysgwyr a'r ddeddfwriaeth sy'n sail i hynny. Mae'r pandemig, fodd bynnag, wedi atal y broses honno rhag cael ei chwblhau. Mae hwn bellach yn fater y bydd y Gweinidog a'r Dirprwy Weinidog newid hinsawdd yn ei ystyried, yng nghyd-destun rhaglen lywodraethu newydd.

Diolch. I'm aware that there were discussions held in the last Senedd term concerning the appropriateness of the current legislation with regard to home-to-school transport. The home-to-school transport legislation currently in place does not provide free transport to primary school children if they live within two miles of their school, or within three miles for a secondary school pupil.

Now, we've all heard of cases, I'm sure, across this Chamber, from our constituents where children are having to walk long distances to school, often in the dark in winter months and in the rain, sometimes for over an hour, as in a case brought to my attention recently in Neath Port Talbot. Unfortunately, there's also an issue of social justice here at play. Whilst pupils from middle-class backgrounds can often benefit from a lift to school from their parents, or pay for spare seats on local authority transport, pupils from disadvantaged backgrounds don't always have that luxury and often can't afford to pay for private bus passes or for normal fares. The system seems unfair and I think it needs changing. Have you therefore held discussions with Ministers of the Welsh Government around this issue? Do you believe that there is a need and a will to change legislation in this area? Diolch.

Diolch. Rwy'n ymwybodol fod trafodaethau wedi'u cynnal yn nhymor diwethaf y Senedd ynghylch pa mor briodol yw'r ddeddfwriaeth gyfredol mewn perthynas â chludiant rhwng y cartref a'r ysgol. Nid yw'r ddeddfwriaeth cludiant rhwng y cartref a'r ysgol sydd mewn grym ar hyn o bryd yn darparu cludiant am ddim i blant ysgol gynradd os ydynt yn byw o fewn dwy filltir i'w hysgol, neu o fewn tair milltir ar gyfer disgybl ysgol uwchradd.

Nawr, mae pob un ohonom wedi clywed am achosion, rwy'n siŵr, ar draws y Siambr hon, gan ein hetholwyr lle mae plant yn gorfod cerdded yn bell iawn i'r ysgol, yn aml yn y tywyllwch yn ystod misoedd y gaeaf ac yn y glaw, weithiau am dros awr, fel mewn achos y tynnwyd fy sylw ato'n ddiweddar yng Nghastell-nedd Port Talbot. Yn anffodus, mae mater cyfiawnder cymdeithasol yn codi yma hefyd. Er y gall disgyblion o gefndiroedd dosbarth canol yn aml fanteisio ar gael eu cludo i'r ysgol gan eu rhieni, neu dalu am seddi sbâr ar gludiant awdurdodau lleol, nid yw disgyblion o gefndiroedd difreintiedig mor lwcus â hynny bob amser, ac yn aml ni allant fforddio talu am basys bws preifat neu am docynnau arferol. Ymddengys bod y system yn annheg a chredaf fod angen ei newid. A ydych felly wedi cynnal trafodaethau â Gweinidogion Llywodraeth Cymru ar y mater hwn? A ydych yn credu bod angen a dyhead i newid y ddeddfwriaeth yn y maes hwn? Diolch.

15:10

Well, the issue of the legislation and its adequacy is clearly a matter that's under review. The Learner Travel (Wales) Measure 2008 has had a number of representations since and, of course, there have been a lot of demographic changes as well. The Measure set out the legal framework specifically related to travel and transport, and there's correspondence not only from Members of the Senedd, but also from the Welsh Language Commissioner, from members of the public and from the Children's Commissioner for Wales for a review of the Measure. So, that review, as I said, has started. It's not completed, but it's under way, and the relevant Minister will, of course, be reporting on the outcome of that review in due course.

Wel, mae'r ddeddfwriaeth a pha mor ddigonol yw hi yn amlwg yn fater sy'n cael ei adolygu. Mae nifer o sylwadau wedi'u gwneud am Fesur Teithio gan Ddysgwyr (Cymru) 2008 ers ei gyflwyno, ac wrth gwrs, mae llawer o newidiadau demograffig wedi digwydd hefyd. Roedd y Mesur yn nodi'r fframwaith cyfreithiol sy'n ymwneud yn benodol â theithio a chludiant, a chafwyd gohebiaeth nid yn unig gan Aelodau o'r Senedd, ond hefyd gan Gomisiynydd y Gymraeg, gan aelodau o'r cyhoedd a Chomisiynydd Plant Cymru yn galw am adolygu'r Mesur. Felly, mae'r adolygiad hwnnw, fel y dywedais, wedi cychwyn. Nid yw wedi'i gwblhau, ond mae ar y gweill, a bydd y Gweinidog perthnasol, wrth gwrs, yn adrodd ar ganlyniad yr adolygiad hwnnw maes o law.

Diolch, Weinidog. Byddwn nawr yn atal y trafodion dros dro er mwyn caniatáu newidiadau yn y Siambr. Os ydych yn gadael y Siambr, gwnewch hynny'n brydlon. Bydd y gloch yn cael ei chanu dau funud cyn i'r trafodion ailgychwyn. Dylai unrhyw Aelodau sy'n cyrraedd ar ôl y newid aros tan hynny cyn mynd i mewn i'r Siambr.

Thank you, Minister. We will now suspend proceedings to allow changeovers in the Chamber. If you are leaving the Chamber, please do so promptly. The bell will be rung two minutes before proceedings restart. Any Members who are arriving after a changeover should wait until then before entering the Chamber.

Ataliwyd y Cyfarfod Llawn am 15:12.

Plenary was suspended at 15:12.

15:20

Ailymgynullodd y Senedd am 15:21, gyda'r Dirprwy Lywydd yn y Gadair.

The Senedd reconvened at 15:21, with the Deputy Presiding Officer in the Chair.

3. Cwestiynau i Gomisiwn y Senedd
3. Questions to the Senedd Commission

Eitem 3, cwestiynau i Gomisiwn y Senedd. Bydd pob cwestiwn yn cael ei ateb gan y Llywydd. Cwestiwn 1, Rhys ab Owen.

Item 3, questions to the Senedd Commission. All questions are to be answered by the Llywydd. Question 1, Rhys ab Owen.

Diogelu'r Senedd
Protecting the Senedd

1. A wnaiff y Comisiwn ddatganiad am ymdrechion i ddiogelu'r Senedd i sicrhau bod Aelodau a staff yn ddiogel? OQ56682

1. Will the Commission make a statement on efforts to protect the Senedd to ensure that Members and staff are safe? OQ56682

Mae gennym ystod o fesurau diogelwch ar waith i ddiogelu Aelodau a staff. Rydym yn gweithio’n agos gyda Heddlu De Cymru, sy’n darparu presenoldeb arfog, mae gennym fynediad at wasanaethau diogelwch a chuddwybodaeth eraill, ac rydym yn cynnal archwiliadau cefndir ar bob deiliad pàs. Mae swyddogion diogelwch o holl ddeddfwrfeydd y Deyrnas Unedig yn cadw mewn cysylltiad rheolaidd i drafod trefniadau a phryderon. Mae ein swyddogion diogelwch yn darparu hefyd sesiynau briffio diogelwch rheolaidd, gan gynnwys cyngor un i un, ac rydym yn cynghori ac yn cefnogi Aelodau a’u swyddfeydd etholaethol ar faterion diogelwch.

We have a range of security measures in place to protect Members and staff. We work closely with South Wales Police, who provide an armed presence, we have access to other security and intelligence services, and we do background checks on all pass holders. Security officials from all UK legislatures keep in regular contact to discuss arrangements and concerns. Our security officers provide regular security briefings, including one-to-one advice, and we advise and support Members and their constituency offices on security matters.

Diolch yn fawr ichi, Llywydd. Roedd yn braf gweld yr oriel gyhoeddus ar agor ddoe, a gobeithio y bydd ardaloedd eraill o’r Senedd yn ailagor i’r cyhoedd yn fuan. Pa gamau mae’r Comisiwn wedi’u cymryd i sicrhau bod ystâd y Senedd yn ddiogel, yn ymwneud â COVID, i holl ddefnyddwyr yr adeilad?

Thank you very much, Llywydd. It was good to see the public gallery open yesterday, and hopefully other areas of the Senedd will be able to reopen to the public soon. What steps has the Commission taken to ensure that the Senedd estate is safe, in relation to COVID, for all building users?

Adeilad cyhoeddus yw'n Senedd ni. Pobl Cymru sydd biau'r Senedd yma, ac mae pobl Cymru i fod cael mynediad i’w Senedd nhw. Rŷn ni wedi sicrhau, dros y flwyddyn ddiwethaf o’n gwaith ni fel Senedd, bod y mynediad yna yn ddiogel o ran COVID, drwy sicrhau fod y mynediad yna ar-lein. Ond, wrth gwrs, rŷn ni i gyd eisiau cyrraedd sefyllfa lle mae pobl unwaith eto yn rhan o’n hystâd ni fan hyn, nid dim ond ni fel Aelodau ac aelodau o staff. Felly, byddwn ni’n cymryd y camau penodol pan fo'n ddiogel i’w gwneud i ganiatáu fwyfwy o ddefnydd o’r ystâd, ond mae’n rhaid gwneud hynny o fewn y cyfundrefnau sy’n bodoli, a phellter cymdeithasol yn enwedig, er mwyn cynnal diogelwch ein staff ni, ein Haelodau ni ac unrhyw ymwelydd i'r ystâd yma.

This is a public building. The Senedd belongs to the people of Wales, and the people of Wales must have access to their Senedd. We've ensured, over the past year, that our work as a Senedd is accessible in a safe way throughout the COVID pandemic by ensuring that that access is available online. But, of course, we want to reach a situation where people again are part of our estate here, not just us as Members and staff members. So, we will take the specific steps, when safe to do so, to ensure increasing use of the estate, but we have to do that within the current recommendations, social distancing in particular, to ensure the safety of our staff, our Members and any visitors to the estate. 

Rhannu Swyddi
Job Sharing

2. A wnaiff y Comisiwn ddatganiad am gyflwyno trefniadau rhannu swyddi ar gyfer Aelodau'r Senedd? OQ56696

2. Will the Commission make a statement on the introduction of job-sharing arrangements for Members of the Senedd? OQ56696

Fe wnaeth y gwaith a gynhaliwyd yn ystod y bumed Senedd gan y panel arbenigol ar ddiwygio etholiadol y Cynulliad a'r Pwyllgor ar Ddiwygio Etholiadol y Senedd amlygu ystod o fuddiannau yn sgil rhannu swyddi yn y Senedd, gan gynnwys y posibilrwydd o wella amrywiaeth yn ein Senedd. Hefyd, nododd y panel arbenigol a'r pwyllgor yr heriau cyfreithiol ac ymarferol sy'n ymwneud ag atebolrwydd y bydd angen eu goresgyn er mwyn caniatáu ar gyfer rhannu swyddi ar gyfer Aelodau o'r Senedd. Byddai cyflwyno trefniadau rhannu swyddi i Aelodau o'r Senedd yn gofyn am newidiadau deddfwriaethol, yn ogystal ag am ymwybyddiaeth y cyhoedd o ran deall sut byddai cynrychiolydd etholedig yn cyflawni ei rôl.

The work conducted during the fifth Senedd by the expert panel on Assembly electoral reform and the Committee on Senedd Electoral Reform highlighted a range of benefits of job sharing in the Senedd, including the potential to improve diversity within our Parliament. The expert panel and committee also set out the legal and practical challenges involving democratic accountability that would need to be overcome to allow for job sharing for Members of the Senedd. Introducing job sharing arrangements for Members would require legislative changes, as well as public awareness and understanding of how elected representatives would undertake their role.

15:25

Diolch. Rydyn ni'n gwybod bod yna lawer o rwystrau sy'n annog grwpiau sydd heb gynrychiolaeth ddigonol, gan gynnwys menywod, rhag sefyll am swydd etholedig. Gall yr oriau hir fod yn anodd delio â nhw, yn enwedig yn sgil gofynion gofal plant, gofalu neu gyfrifoldebau eraill. Fel dŷch chi wedi sôn, yn ystod tymor diwethaf y Senedd, argymhellodd dau adroddiad y dylid caniatáu rhannu swyddi os eglurwyd hynny yn agored i'r etholwyr, a bod y gost yr un peth â chost AS unigol. Galwodd yr adroddiad gan bwyllgor y Senedd ar ddiwygio etholiadol am ymrwymiad i gymryd camau deddfwriaethol yn gynnar yn y chweched Senedd i ddiwygio ein deddfwrfa a chryfhau ein democratiaeth yng Nghymru. Sut ydych chi'n gweld yr agenda hon yn cael ei datblygu ar sail drawsbleidiol, a pha fath o amserlenni rydych chi'n eu rhagweld cyn cyflwyno deddfwriaeth?

Thank you. We know that there are a number of barriers for groups that aren't sufficiently represented, such as women, from standing for elected office. The long hours can be difficult to deal with, particularly in light of childcare responsibilities, caring responsibilities or other responsibilities. As you've mentioned, during the last term of the Senedd, two reports recommended that job sharing should be allowed if that was openly explained to constituents, and that it should be cost neutral. The Senedd committee on electoral reform called for a commitment to take legislative steps early in the sixth Senedd to reform our legislature and to strengthen our democracy in Wales. How do you see this agenda being developed on a cross-party basis, and what time kind of timetable do you anticipate before legislation is brought forward?

Diolch am y cwestiwn yna. Mae'r ffaith bod y cwestiwn wedi'i osod, ac ambell i fater yr wythnos yma, wedi ein hatgoffa ni o'r diddordeb sydd yna mewn rhannu swyddi ar gyfer hyrwyddo amrywiaeth. O edrych nôl ar waith y pwyllgor ar ddiwygio etholiadol, un o argymhellion y pwyllgor hwnnw oedd i'r chweched Senedd, yn gynnar, fod yn sefydlu grŵp ar draws y pleidiau i edrych ar y camau ymarferol sydd angen eu cymryd i hyrwyddo rhannu swyddi. Mae rhannu swyddi'n gallu golygu rhannu swyddi, wrth gwrs, fel Aelod o'r Senedd, a'r rhwystrau rydych chi wedi cyfeirio atyn nhw—yn ddeddfwriaethol o ran hynny—a rhai o'r materion byddai angen eu goresgyn, ond wedyn, wrth gwrs, rhannu swyddi fel rydyn ni wedi'i drafod yr wythnos yma eisoes, o ran rhai o'r swyddogaethau o fewn y Senedd lle nad oes angen newidiadau deddfwriaethol ond mae angen ystyriaeth fanwl ar sut mae cyflawni hynny. O ran amserlen, fel roeddech chi'n gofyn, fe wnaeth argymhelliad y pwyllgor ar ddiwygio etholiadol sôn bod angen cymryd camau cyflym i sefydlu'r grŵp trawsbleidiol yma nawr i edrych ar y camau nesaf. Fe fyddaf i yn trafod ar draws y pleidiau i sicrhau ein bod ni yn edrych ar y camau sydd angen eu gwneud, ac yn gwneud hynny yn gynnar yn ystod y tymor yma.

Thank you for that question. The fact that the question has been asked, and other matters this week, have reminded us of the interest that there is in job sharing to promote diversity. Looking back at the work of the committee on electoral reform, one of the recommendations made by that committee was for the sixth Senedd, early on in its term, to be establishing a cross-party group to look at the practical steps that needed to be taken to promote job sharing. Job sharing can mean sharing as a Member of the Senedd and the barriers that you've referred to—legislative barriers—and some of the issues that would need to be overcome, but also, of course, job sharing as we've already discussed this week in terms of some of the functions within the Senedd where there is no need for legislative change but there is a need for detailed consideration of how that can be achieved. In terms of a timescale, as you requested, the recommendation of the committee on electoral reform mentioned that we need to take swift steps to establish that cross-party group to look at the next steps. I will be discussing across parties to ensure that we look at the steps that do need to be taken, and I will do that early on during the term of the Senedd.

My question really is about looking at job sharing for Members at the Senedd. You, Presiding Officer, and the Deputy Presiding Officer, effectively job share controlling Senedd proceedings. Will the Commission look at allowing job sharing for other posts, such as committee Chairs and commissioners? I heard what you said in the answer to the last question, but I think that this is something that doesn't even need a change in Standing Orders; it's just something that perhaps we ought to look at, and be allowed to test it. I don't know if it's going to work; it might be a complete and utter disaster, in which case, you can change back relatively easily. If the first thing we do to test out job sharing is have two people standing for election, and it turns out to be a disaster, we've got five years of suffering with it for being a disaster.

Mae fy nghwestiwn yn ymwneud ag edrych ar rannu swyddi ar gyfer Aelodau o'r Senedd. Rydych chi, Lywydd, a'r Dirprwy Lywydd, yn rhannu swydd, i bob pwrpas, wrth i chi reoli trafodion y Senedd. A wnaiff y Comisiwn ystyried caniatáu i swyddi eraill, fel Cadeiryddion pwyllgorau a chomisiynwyr, gael eu rhannu? Clywais yr hyn a ddywedasoch yn eich ateb i'r cwestiwn diwethaf, ond credaf fod hyn yn rhywbeth nad oes angen hyd yn oed newid y Rheolau Sefydlog i'w wneud; dim ond rhywbeth y dylem edrych arno efallai, a chael caniatâd i'w brofi. Nid wyf yn gwybod a yw'n mynd i weithio; gallai fod yn drychineb llwyr, ac os felly, gallwch newid yn ôl yn gymharol hawdd. Os mai'r peth cyntaf a wnawn i brofi rhannu swydd yw cael dau unigolyn yn sefyll etholiad, a'i fod yn drychineb, mae gennym bum mlynedd o ddioddef yn sgil y ffaith ei fod yn drychineb.

Thank you for your views on that. I agree. As I answered to Sioned Williams, there are a number of various roles that this Senedd has that could look at how they could be undertaken via job sharing. Some of those are, as you say, Mike Hedges, within current legislation, and would require just changes to Standing Orders, and also some clarity on the procedures involved. The committee on electoral reform proposed a working group to be set up early in the term of this Senedd to look at the various aspects of job sharing that could work—and we do need to remember this—for the purpose of increasing diversity. That reminds me, of course, that, on reflecting on how we elected Chairs yesterday—and I congratulate all Chairs that were elected yesterday—two thirds of our Chairs were men elected yesterday, and 100 per cent of them were white, and that's neither reflective of Wales, or indeed, reflective of this Senedd, and therefore, it reminds us how we need to work to ensure that we are promoting diversity in every aspect of our work. 

Diolch am eich sylwadau ar hynny. Rwy'n cytuno. Fel y dywedais yn fy ateb i Sioned Williams, mae nifer o rolau amrywiol yn y Senedd hon a allai edrych ar sut y gellid eu cyflawni drwy rannu swyddi. Mae rhai o'r rheini, fel y dywedwch, Mike Hedges, o fewn y ddeddfwriaeth gyfredol, a byddai angen newidiadau i'r Rheolau Sefydlog yn unig, yn ogystal â rhywfaint o eglurder ar y gweithdrefnau dan sylw. Cynigiodd y pwyllgor ar ddiwygio etholiadol y dylid sefydlu gweithgor yn gynnar yn nhymor y Senedd hon i edrych ar yr amryw agweddau ar rannu swyddi a allai weithio—ac mae angen inni gofio hyn—at ddibenion cynyddu amrywiaeth. Mae hynny'n fy atgoffa, wrth gwrs, wrth ystyried y modd y gwnaethom ethol Cadeiryddion ddoe—ac rwy'n llongyfarch yr holl Gadeiryddion a etholwyd ddoe—roedd dwy ran o dair o'r Cadeiryddion a etholwyd ddoe yn ddynion, a 100 y cant ohonynt yn wyn, ac nid yw hynny'n adlewyrchu Cymru, na'r Senedd hon yn wir, ac felly, mae'n ein hatgoffa sut y mae angen inni weithio i sicrhau ein bod yn hyrwyddo amrywiaeth ym mhob agwedd ar ein gwaith.

15:30
Y Cyflog Byw Go Iawn
The Real Living Wage

3. A wnaiff y Comisiwn ddatganiad am dalu'r cyflog byw go iawn i weithwyr a chontractwyr y Senedd? OQ56689

3. Will the Commission make a statement on the payment of the real living wage to Senedd employees and contractors? OQ56689

Cyfradd y Living Wage Foundation yn y Deyrnas Gyfunol, ac eithrio Llundain, ar hyn o bryd, yw £9.50 yr awr. Yr isafswm cyflog mynediad ar gyfer gweithwyr y Comisiwn yw £10.50 yr awr ar hyn o bryd. A cytunodd y Comisiwn blaenorol, o fis Ebrill 2020, y dylid talu pob staff contract y Comisiwn yn unol â'r isafswm cyflog mynediad i staff y Comisiwn, ac felly, yr isafswm cyflog i bob contractwr yw £10.50 yr awr hefyd. 

The Living Wage Foundation rate for the United Kingdom, excluding London is currently £9.50 per hour. The minimum entry pay for Commission employees is currently £10.50 per hour. The previous Commission agreed that, with effect from April 2020, all Commission contract staff should be paid in line with the minimum entry pay for Commission staff. Therefore, the minimum pay for all contractors is also £10.50 per hour.

I welcome that answer, and I pay tribute and acknowledge the work of other Members in the fifth Senedd who pushed this agenda very, very hard indeed there, because of the importance of our democratic heart here of Wales as a nation, leading by example.

I wonder if I could ask whether there is more now that we can and should do to lead by example, either in omissions that we might not currently be aware of that we can cast our mind to, or alternatively, by actually sharing the experience of an institution like this with others in how we do actually promote the real living wage, not simply to the employees, but further afield, deep down beyond the organisation to everybody who touches this organisation?

Rwy'n croesawu'r ateb hwnnw, ac rwy'n cydnabod ac yn talu teyrnged i waith Aelodau eraill yn y pumed Senedd a wthiodd yr agenda hon yn galed iawn, oherwydd pwysigrwydd ein calon ddemocrataidd yma yng Nghymru fel cenedl, ac arwain drwy esiampl.

Tybed a gaf fi ofyn a oes mwy yn awr y gallwn ac y dylem ei wneud i arwain drwy esiampl, naill ai drwy hepgoriadau y gallwn feddwl amdanynt nad ydym efallai'n ymwybodol ohonynt ar hyn o bryd, neu fel arall, drwy rannu profiad sefydliad fel hwn ag eraill o ran y ffordd rydym yn hyrwyddo'r cyflog byw gwirioneddol mewn gwirionedd, nid yn unig i'r gweithwyr, ond ymhellach, yn ddwfn y tu hwnt i'r sefydliad i bawb sy'n dod i gysylltiad â'r sefydliad hwn?

Yes, indeed, and I think we can be proud as an employer that we do now employ all our staff and our contracted staff above the real living wage, and I pay tribute in particular here to Joyce Watson who has championed this in the last Senedd, and in the Commission. And, I think that, hopefully, we can think about how our example here of working with our contractors to ensure that the real living wage, above the real living wage, is paid to contract employees shows that, by discussion, we can get to a place where nobody working for us, with us here in the Senedd, is at a disadvantage, whether they are directly employed, employed by Members of the Senedd, or employed by our contractors. 

Ie, yn wir, a chredaf y gallwn fod yn falch fel cyflogwr ein bod bellach yn cyflogi ein holl staff a'n staff dan gontract uwchlaw'r cyflog byw gwirioneddol, ac rwy'n talu teyrnged yn arbennig yma i Joyce Watson sydd wedi hyrwyddo hyn yn y Senedd ddiwethaf, ac yn y Comisiwn. Ac rwy'n credu, gobeithio, y gallwn feddwl ynglŷn â sut y mae ein hesiampl ni yma o weithio gyda'n contractwyr i sicrhau bod y cyflog byw gwirioneddol, uwchlaw'r cyflog byw gwirioneddol, yn cael ei dalu i weithwyr dan gontract yn dangos, drwy drafodaeth, y gallwn gyrraedd man lle nad oes neb sy'n gweithio i ni, gyda ni yma yn y Senedd, o dan anfantais, boed wedi'u cyflogi'n uniongyrchol, wedi'u cyflogi gan Aelodau o'r Senedd, neu wedi'u cyflogi gan ein contractwyr.

Yr Ymgyrch Rhuban Gwyn
The White Ribbon Campaign

4. Beth mae'r Comisiwn yn ei wneud i gefnogi'r ymgyrch rhuban gwyn? OQ56673

4. What is the Commission doing to support the white ribbon campaign? OQ56673

Yn y gorffennol, mae'r Comisiwn wedi cefnogi'r ymgyrch Rhuban Gwyn drwy gynnal digwyddiad blynyddol yn y Senedd, a thrwy godi arian drwy werthu rhubanau gwyn yn siopau Tŷ Hywel a'r Senedd. Mae cyfyngiadau'r coronafeirws yn parhau i effeithio ar ein gallu i gynnal digwyddiadau wyneb yn wyneb, ond byddwn yn parhau i ddangos cefnogaeth i'r ymgyrch Rhuban Gwyn drwy godi ymwybyddiaeth ar ein sianelau cyfryngau cymdeithasol, a thrwy bostio hysbysiadau ar fewnrwyd yr Aelodau a'r staff.

Yn ystod y pandemig, mae'r Comisiwn wedi bod yn ymwybodol o risg uwch o achosion o gam-drin domestig, gan mai gweithio gartref fu'r norm, ac rydym wedi rhoi mwy o fesurau cymorth ar waith a rhoi gwybod amdanynt i'n staff a'n Aelodau.  

In the past, the Commission has supported the White Ribbon campaign by holding an annual event in the Senedd and by raising money through the sale of white ribbons in the Tŷ Hywel and Senedd shops. Coronavirus restrictions continue to impact our ability to host in-person events, but we will continue to show support for the White Ribbon campaign by raising awareness on our social media channels and by posting notices on the Member and staff intranets.

During the pandemic, the Commission has been mindful of the increased risk of incidences of domestic abuse as homeworking has been the norm, and has implemented and communicated increased measures of support.    

Diolch, Llywydd, and Llywydd, you will know I'm a very proud White Ribbon ambassador, and I am passionate about spreading the message that all men should make, and importantly, mean the White Ribbon promise. I know that you yourself, and other members of the Commission, both past and present, are powerful champions for this cause, and, as you've said, you often support the cause and have done over many years. 

In the last Senedd, the Commission were looking at the possibility of becoming White Ribbon-accredited, and I'm keen to understand the progress that has been made on that issue. 

Diolch, Lywydd, ac fe fyddwch yn gwybod fy mod yn llysgennad Rhuban Gwyn balch iawn, ac rwy'n angerddol ynglŷn â lledaenu'r neges y dylai pob dyn wneud, ac yn bwysig, y dylai pob dyn gadw addewid y Rhuban Gwyn. Gwn eich bod chi eich hun, ac aelodau eraill o'r Comisiwn, yn y gorffennol a'r presennol, yn hyrwyddo'r achos hwn yn frwd, ac fel rydych wedi'i ddweud, rydych yn aml yn cefnogi'r achos ac wedi gwneud hynny dros flynyddoedd lawer.

Yn y Senedd ddiwethaf, roedd y Comisiwn yn edrych ar y posibilrwydd o gael achrediad Rhuban Gwyn, ac rwy'n awyddus i wybod pa gynnydd a wnaed mewn perthynas â hynny.

Yes, Jack Sargeant, thank you, and thank you for pursuing this with us as a Commission, and I hope that you feel that you're knocking at an open door when it comes to promoting White Ribbon. 

After saying that, I am going to have to say that despite our interest in becoming White Ribbon-accredited, I'm sorry to have to hide behind the pandemic for the reasons for not having achieved this to date. But having put in place more practical support measures for our staff in the context of the pandemic and working from home, I think it is now right for the new Commission to look again at what you've proposed previously, and proposed again today, at White Ribbon accreditation, and we will do so, as a Commission.

Ie, Jack Sargeant, diolch, a diolch am fynd ar drywydd hyn gyda ni fel Comisiwn, ac rwy'n gobeithio eich bod yn teimlo eich bod yn curo ar ddrws agored mewn perthynas â hyrwyddo'r Rhuban Gwyn.

Wedi dweud hynny, mae'n rhaid i mi ddweud, er gwaethaf ein diddordeb mewn cael achrediad Rhuban Gwyn, mae'n ddrwg gennyf am orfod defnyddio'r pandemig fel rheswm dros beidio â chyflawni hyn hyd yma. Ond ar ôl rhoi mesurau cymorth mwy ymarferol ar waith ar gyfer ein staff yng nghyd-destun y pandemig a gweithio gartref, credaf ei bod yn awr yn amser i'r Comisiwn newydd edrych eto ar yr hyn rydych wedi'i gynnig o'r blaen, ac wedi'i gynnig eto heddiw, mewn perthynas ag achrediad Rhuban Gwyn, a byddwn yn gwneud hynny, fel Comisiwn.

15:35
Polisi TGCh
ICT Policy

5. A wnaiff y Comisiwn ddatganiad am ei bolisi TGCh ar gyfer y chweched Senedd? OQ56681

5. Will the Commission make a statement on its ICT policy for the sixth Senedd? OQ56681

Polisi'r Comisiwn yw darparu gwasanaethau technoleg gwybodaeth diogel ac addasadwy, sy'n caniatáu i Aelodau, eu staff a staff y Comisiwn i weithio'n effeithlon ac yn hyblyg. Er enghraifft, mae gan bob defnyddiwr yr opsiwn i ddewis dyfeisiadau symudol i'w helpu i weithio'n hyblyg ac i gael gafael ar raglenni a gwybodaeth y Comisiwn drwy wasanaeth cwmwl. 

The Commission’s policy is to provide secure and adaptable ICT services that allow Members, their staff and Commission staff to work efficiently and flexibly. By way of example, all users have the option to select mobile devices to support flexible working and Commission applications and information can be accessed via a cloud service.   

I'm grateful to the Presiding Officer for that. I was profoundly shocked to read section 2 of the policy, where it states very clearly that the Senedd Commission may without notice check and make and keep copies of all information, which includes, but is not limited to, telephone calls and any electronic communications, stored information, data sent, received created or contained within the Senedd ICT system. These are extraordinary intrusive powers that the Senedd Commission seems to have granted itself, and far more intrusive than would be available to either the police or the security services, if they were investigating criminality without seeking judicial approval. And, it appears to me, that this level of potential spying or snooping on elected Members, doing their work on behalf of the people of Wales, is wholly and completely unacceptable. I would ask this Senedd Commission to urgently withdraw this part of the policy, rewrite this policy, with the collaboration and cooperation of Members, and then we can have a policy that all of us feel a part of, and where we don't feel that we're being treated as criminals. 

Rwy'n ddiolchgar i'r Llywydd am hynny. Cefais fy synnu'n fawr wrth ddarllen adran 2 o'r polisi, lle mae'n datgan yn glir iawn y gall Comisiwn y Senedd, heb rybudd, wirio a gwneud a chadw copïau o'r holl wybodaeth, sy'n cynnwys, ond heb fod yn gyfyngedig i, alwadau ffôn ac unrhyw gyfathrebiadau electronig, gwybodaeth wedi'i storio, a data a anfonwyd, a grëwyd neu a gynhwysir o fewn system TGCh y Senedd. Mae'r rhain yn bwerau ymwthiol eithriadol y mae Comisiwn y Senedd, i bob golwg, wedi'u rhoi iddo'i hun, ac yn llawer mwy ymwthiol na'r pwerau a fyddai ar gael i'r heddlu neu'r gwasanaethau diogelwch, pe baent yn ymchwilio i droseddau heb ofyn am gymeradwyaeth farnwrol. Ac mae'n ymddangos i mi, fod y lefel hon o ysbïo neu fusnesu posibl ar Aelodau etholedig, sy'n gwneud eu gwaith ar ran pobl Cymru, yn gwbl annerbyniol. Hoffwn ofyn i Gomisiwn y Senedd dynnu'r rhan hon o'r polisi yn ôl ar frys, ailysgrifennu'r polisi hwn, gyda chydweithrediad yr Aelodau, ac yna gallwn gael polisi y mae pob un ohonom yn teimlo'n rhan ohono, lle nad ydym yn teimlo ein bod yn cael ein trin fel troseddwyr.

I can assure Members of this Senedd that they are not treated as criminals, neither does the Commission use any of this guidance for the purposes of spying or snooping, and I'm comfortable then in working with Members and Commissioners to give the reassurance, and to review this policy, if needs be, and, therefore, we can do that. But this policy is in place to both protect Members and, also, to ensure, if investigations of abuse of any kind or criminal behaviour have been undertaken by any Member or member of staff, that there is the ability to look into that information. But the ability to do that is done in light of restrictions that we have placed on ourselves, and it's not, in any way, any fishing exercise that can happen by the Commission. But, as I said, I'm perfectly happy, now that it's been raised in questions here, to provide any reassurance and to review, if necessary. 

Gallaf sicrhau'r Aelodau o'r Senedd hon nad ydynt yn cael eu trin fel troseddwyr, ac nid yw'r Comisiwn ychwaith yn defnyddio unrhyw un o'r canllawiau hyn at ddibenion ysbïo neu fusnesu, ac rwy'n hapus i weithio gydag Aelodau a Chomisiynwyr i ddarparu sicrwydd, ac i adolygu'r polisi hwn, os oes angen, ac felly, gallwn wneud hynny. Ond mae'r polisi hwn ar waith i ddiogelu Aelodau a hefyd i sicrhau, os oes ymchwiliadau i gamdriniaeth o unrhyw fath neu ymddygiad troseddol wedi'u cyflawni gan unrhyw Aelod neu aelod o staff, ein bod yn gallu ymchwilio i'r wybodaeth honno. Ond mae'r gallu i wneud hynny o fewn cyfyngiadau rydym wedi'u gosod arnom ni ein hunain, ac nid yw, mewn unrhyw ffordd, yn ymarfer pysgota a all ddigwydd gan y Comisiwn. Ond fel y dywedais, rwy'n berffaith hapus, gan ei fod bellach wedi cael ei godi mewn cwestiwn yma, i ddarparu unrhyw sicrwydd ac i adolygu, os oes angen.

Cyfarfodydd y Comisiwn
Commission Meetings

6. A wnaiff y Comisiwn gadarnhau ei drefniadau ar gyfer cwrdd yn ystod y tymor sydd i ddod? OQ56705

6. Will the Commission confirm its meeting arrangements for the forthcoming term? OQ56705

Penodwyd y Comisiynwyr ar gyfer y Senedd yma ar 23 Mehefin, a'r bwriad yw y bydd eu cyfarfod ffurfiol cyntaf yn digwydd cyn diwedd y tymor. Mae'r Comisiwn fel arfer yn cwrdd rhyw ddwy, tair gwaith bob tymor, ac mae'n gallu cwrdd yn ôl yr angen yn ychwanegol hefyd. Cyhoeddir egwyddorion llywodraethiant y Comisiwn a'r darpariaethau ategol ar y wefan. 

Commissioners were appointed for this Senedd on 23 June, and the intention is that their first formal meeting will take place before the end of term. The Commission meets two or three times each term usually, and is able to meet as demand needs. The Commission governance principles and supporting provisions are published on the website.

Thank you, Presiding Officer. Just reflecting, as a new Member into the Senedd on this intake, there seemed to me to be a bit of disconnect between some of the new proposals, which the Commission were bringing forward in rules and rule changes in our working, and what Members were actually seeking. So, just wondering, with that meeting arrangement and timetable in place, how will you be using those meetings and making sure we're engaging with Members, informing Members, as to any potential changes in the future?

Diolch i chi am eich ateb, Lywydd. Fel un o'r Aelodau newydd o'r Senedd hon, roedd yn ymddangos i mi fod diffyg cysylltiad braidd rhwng rhai o'r cynigion newydd roedd y Comisiwn yn eu cyflwyno mewn rheolau a newidiadau i reolau yn ein gwaith, a'r hyn roedd Aelodau'n ei geisio mewn gwirionedd. Felly, rwy'n meddwl tybed, gyda threfniadau cyfarfod ac amserlen ar waith, sut y byddwch yn defnyddio'r cyfarfodydd hynny ac yn sicrhau ein bod yn ymgysylltu ag Aelodau, yn hysbysu'r Aelodau, ynghylch unrhyw newidiadau posibl yn y dyfodol?

Well, thank you for raising that, and I'm aware that there have been a number of issues that have been of interest to Members, new and old, on some changes that have happened, as a result of some Commission decisions or other decisions, and making sure that Members feel that the decisions that are taken are taken on their behalf, and in consultation with Members is important to me as chair of the Commission and I'm sure the other Commissioners as well, and we need to make sure that we are continually improving on this. I suggest that all Members always read their e-mails. Whatever you might be complaining about may well have come to you in an e-mail at some point, and this isn't particular to you, Sam Rowlands, as you're a new Member. But sending out e-mails is not a particularly effective, always, way of communicating and consulting. So, we need to improve on that.

I'm particularly keen as well that the Commission engages with Members, but also that we engage with the groups, possibly more formally than we have done to date, and the group staff, so that we make sure that any decisions that are taken are well enough consulted upon and informed so that the Commissioners take the best possible decisions on behalf of Members and nobody feels bounced by any particular change of rule that's taken place. That's not to say that all Members will always agree with any decision that the Commission changes and takes, but at least they need to be informed decisions.

Wel, diolch am godi hynny, ac rwy'n ymwybodol fod nifer o faterion wedi bod o ddiddordeb i Aelodau, hen ac ifanc, yn ymwneud â newidiadau sydd wedi digwydd o ganlyniad i benderfyniadau gan y Comisiwn neu benderfyniadau eraill, ac mae sicrhau bod Aelodau'n teimlo bod y penderfyniadau a wneir yn cael eu gwneud ar eu rhan, ac mewn ymgynghoriad ag Aelodau, yn bwysig i mi fel cadeirydd y Comisiwn ac rwy'n siŵr ei fod yn bwysig i'r Comisiynwyr eraill hefyd, ac mae angen inni sicrhau ein bod yn parhau i wella yn hyn o beth. Awgrymaf fod pob Aelod bob amser yn darllen eu negeseuon e-bost. Mae'n ddigon posibl fod beth bynnag rydych yn cwyno amdano wedi'i anfon atoch mewn e-bost ar ryw bwynt, ac nid yw hyn ar eich cyfer chi'n benodol, Sam Rowlands, gan eich bod yn Aelod newydd. Ond nid yw anfon negeseuon e-bost yn ffordd arbennig o effeithiol bob amser o gyfathrebu ac ymgynghori. Felly, mae angen inni wella yn hynny o beth.

Rwy'n arbennig o awyddus i'r Comisiwn ymgysylltu ag Aelodau hefyd, yn ogystal â sicrhau ein bod yn ymgysylltu â'r grwpiau, yn fwy ffurfiol o bosibl nag y gwnaethom hyd yma, a'r staff grŵp, fel ein bod yn sicrhau bod y penderfyniadau a wneir yn destun ymgynghori digon da ac yn seiliedig ar wybodaeth ddigon da fel bod y Comisiynwyr yn gwneud y penderfyniadau gorau posibl ar ran yr Aelodau ac fel nad oes neb yn teimlo eu bod wedi'u drysu gan unrhyw newid penodol i reol. Nid yw hynny'n golygu y bydd pob Aelod bob amser yn cytuno â phob penderfyniad y mae'r Comisiwn yn ei wneud neu'n ei newid, ond mae angen iddynt fod yn benderfyniadau gwybodus o leiaf.

15:40
Bioamrywiaeth ar Ystad y Senedd
Biodiversity on the Senedd Estate

7. Pa gamau y mae'r Comisiwn yn eu cymryd i gynyddu bioamrywiaeth ar ystâd y Senedd? OQ56690

7. What steps is the Commission taking to increase biodiversity on the Senedd estate? OQ56690

Er bod mannau gwyrdd yn gyfyngedig ar ein hystâd, mae'r Comisiwn wedi gwneud gwelliannau sylweddol yn y blynyddoedd diwethaf i annog bioamrywiaeth. Gwnaethom gyflwyno dau gwch gwenyn ychydig flynyddoedd yn ôl, ac ychwanegwyd trydydd cwch yr haf diwethaf. Rydym wedi gwella cynefinoedd i gynnal peillwyr, gan gynnwys amrywiaeth o blanhigion a blodau ym maes parcio Tŷ Hywel, a llain o flodau gwyllt ar hyd ochr y Senedd sydd eleni'n gartref i amrywiaeth o degeirianau. Yn ein strategaeth garbon niwtral, rydym yn ymrwymo i ddyblu faint o ofod gwyrdd sydd o amgylch yr ystâd—rhywbeth rydym eisoes wedi dechrau gweithio arno—er mwyn gwella bioamrywiaeth a llesiant.

Despite limited green space on our estate, the Commission has made significant improvements in recent years to encourage biodiversity. We introduced two beehives a few years ago, and added a third beehive last summer. We have improved habitats to support pollinators, including a range of flowering plants in the Tŷ Hywel car park, and the wildflower strip alongside the Senedd, which this year is hosting a range of orchids. In our new carbon neutral strategy, we commit to doubling the amount of green space around the estate—something we have already begun working on—to increase both biodiversity and well-being.

Thank you for that answer. Since joining the Senedd last month, I was really pleased to hear about some of the measures in place to encourage wildlife, including the bees on the Pierhead building. I would like this Parliament to lead the way in terms of using innovative techniques to encourage biodiversity, and will the Commission commit to investigating ways to encourage native species on the estate here in Cardiff bay, including the planting of wildflowers on unused ground? It sounds like you are already doing that, so that's wonderful, thank you.

Diolch ichi am yr ateb hwnnw. Ers ymuno â'r Senedd fis diwethaf, rwyf wedi bod yn falch iawn o glywed am rai o'r mesurau sydd ar waith i annog bywyd gwyllt, gan gynnwys y gwenyn ar adeilad y Pierhead. Hoffwn i'r Senedd hon arwain y ffordd gyda'r defnydd o dechnegau arloesol i annog bioamrywiaeth, ac a wnaiff y Comisiwn ymrwymo i ymchwilio i ffyrdd o annog rhywogaethau brodorol ar yr ystâd yma ym mae Caerdydd, gan gynnwys plannu blodau gwyllt ar dir nas defnyddir? Mae'n swnio fel pe baech eisoes yn gwneud hynny, felly mae hynny'n wych, diolch.

Yes, and we're keen to increase what we do. And I heard your question to the Deputy Minister last week, and I understand that you have a new role in particular on promoting biodiversity and wildflower planting. And certainly if you're interested, as Jenny Rathbone has been a champion of many of these issues in the Senedd to date, then the Commission staff and us as Commissioners would be keen to work with you and to bring your ideas also. We do work with our Commission staff—with those particularly interested in promoting this—to see how we can improve the opportunities available for biodiversity on our estate, given, of course, that we have limitations in the urban environment that we're in, but also with the limited land that we have on our estate. But that's not a reason not to improve. So, I look forward to working with you—old and new Members—with new ideas on how we can improve this into the next—into the sixth—Senedd.

Ydym, ac rydym yn awyddus i gynyddu'r hyn a wnawn. A chlywais eich cwestiwn i'r Dirprwy Weinidog yr wythnos diwethaf, ac rwy'n deall bod gennych rôl newydd yn hyrwyddo bioamrywiaeth a phlannu blodau gwyllt yn benodol. Ac yn sicr os oes gennych ddiddordeb, gan fod Jenny Rathbone wedi bod yn hyrwyddo llawer o'r materion hyn yn y Senedd hyd yma, byddai staff y Comisiwn a ninnau fel Comisiynwyr yn awyddus i weithio gyda chi ac i gyflwyno'ch syniadau hefyd. Rydym yn gweithio gyda'n staff Comisiwn—gyda'r rhai sydd â diddordeb arbennig mewn hyrwyddo hyn—i weld sut y gallwn wella'r cyfleoedd sydd ar gael ar gyfer bioamrywiaeth ar ein hystâd, o gofio, wrth gwrs, fod gennym gyfyngiadau yn yr amgylchedd trefol rydym ynddo, ond hefyd gyda'r tir cyfyngedig sydd gennym ar ein hystâd. Ond nid yw'r rheini'n rhesymau dros beidio â gwella. Felly, edrychaf ymlaen at weithio gyda chi—Aelodau hen a newydd—gyda syniadau newydd ynglŷn â sut y gallwn wella hyn i'r senedd nesaf—i mewn i'r chweched senedd.

Ymgysylltu â Phobl Ifanc
Engaging with Young People

8. Pa gamau sy'n cael eu cymryd i adeiladu ar ymgyrch pleidlais 16 i sicrhau bod mwy o bobl ifanc yn cael cyfle i ymgysylltu gyda gwaith yn y Senedd? OQ56707

8. What steps are being taken to build on the votes at 16 campaign to ensure that more young people have the opportunity to engage with the Senedd's work? OQ56707

Rydym wrthi'n gwerthuso llwyddiant yr ymgyrch pleidlais 16, a byddwn yn defnyddio'r wybodaeth honno, ynghyd â data ar y nifer a bleidleisiodd, i lywio ein dull o ymgysylltu â phobl iau yn y dyfodol. Dros y flwyddyn ddiwethaf, mae'r defnydd o sesiynau rhithwir gydag ysgolion a grwpiau ieuenctid wedi bod yn amhrisiadwy o ran cyrraedd cynulleidfaoedd ehangach. Byddwn yn parhau i ymgorffori hynny yn yr hyn a gynigwn i bobl iau yn ystod y chweched Senedd. Mae'r ymgyrch ar gyfer ail Senedd Ieuenctid Cymru ar y gweill, gydag enwebiadau ar gyfer ymgeiswyr yn lansio ar 5 Gorffennaf. Dyma fydd craidd ein gwaith ymgysylltu â phobl ifanc dros y ddwy flynedd nesaf.

We’re currently evaluating the success of the votes at 16 campaign, and will use this insight, alongside data on election turnout, to inform our future approach to engaging with younger people. Over the past year, the use of virtual sessions with schools and youth groups have proved invaluable in reaching wider audiences. We’ll continue to build this into our offer for younger people during the sixth Senedd. The campaign for the second Welsh Youth Parliament is under way, with candidate nominations launching on 5 July. This will become the crux of our engagement work with young people over the next two years.

Gwych. Diolch o galon i chi a diolch hefyd am y rôl wnaethoch chi ei chwarae i sicrhau bod gan bobl ifanc 16 a 17 yr hawl i bleidleisio yn yr etholiad eleni. Er i nifer o bobl ifanc fanteisio ar y cyfle hwnnw, dwi'n falch iawn o glywed y byddwch chi yn ymchwilio o ran sut oedd effeithiolrwydd yr ymgyrch honno, ond hefyd mae gen i ddiddordeb gwybod: ydy'r ymchwil yna hefyd yn mynd i gynnwys y rheini a wnaeth ddewis peidio â phleidleisio y tro yma? Rwy'n clywed gan nifer o bobl ifanc a oedd yn gyffrous iawn am y cyfle i bleidleisio eu bod nhw wedi ei cael hi'n anodd argyhoeddi eu cyfoedion i ddefnyddio'u llais, oherwydd eu bod nhw'n teimlo eu bod nhw ddim efo digon o wybodaeth ac ati a'u bod nhw ddim yn deall y lle yma digon. Felly, gan feddwl bod nifer o bobl yn 11 oed a 12 oed rŵan a fydd yn pleidleisio mewn pum mlynedd, oes yna fwriad i fynd ati i ddeall pam wnaeth pobl ddim dewis pleidleisio hefyd er mwyn llunio strategaeth i'r dyfodol?

Excellent. Thank you very much and thank you also for the role that you played in ensuring that young people of 16 and 17 did have the right to vote in this year's election. Although many young people took that opportunity, I'm very pleased to hear that you will be looking at the effectiveness of that campaign, but I'd also be interested to know whether that research will also include those who chose not to vote on this occasion. I hear from a number of young people who were very excited about the opportunity to vote that they'd found it difficult to encourage their peers to raise their voice too, because they didn't feel that they were sufficiently informed and felt that they didn't understand this place well enough. So, given that many people who are now 11 or 12 years old will vote in five years' time, is there any intention to find out why people chose not to vote too in order to draw up a strategy for the future?

15:45

Mae hwnna'n bwynt pwysig iawn, a hefyd, wrth gwrs, yr her i sicrhau bod pobl ifanc yn cofrestru yn y lle cyntaf. Mae'r ddau beth yn gysylltiedig, a'r ddau beth yn bwysig, ac felly fe fydd angen inni, wrth inni adlewyrchu ar yr etholiad a'r profiad mae pobl ifanc newydd ei gael o dderbyn yr hawl i bleidleisio'n 16 ac 17, sut y penderfynon nhw i bleidleisio a pham penderfynodd nifer ohonyn nhw efallai i beidio â phleidleisio—. Ac felly, yn sicr, dwi'n cytuno bod y ddwy agwedd o'r gwaith yna a'r ddwy garfan o bobl yna—mae'n bwysig i drafod gyda'r rhai a bleidleisiodd gyda'u hawliau newydd a'r rhai ddewisodd i beidio â gwneud neu doedd ddim hyd yn oed yn ymwybodol fod gyda nhw'r hawl i wneud hynny. Felly, ie, cytuno. Mae clywed lleisiau'r holl bobl ifanc yn bwysig iawn wrth inni feddwl amboutu sut rŷn ni'n paratoi ar gyfer etholiadau'r dyfodol, gan gynnwys, wrth gwrs, y bydd etholiad llywodraeth leol y flwyddyn nesaf ac fe fydd yna do unwaith eto newydd o bobl yn cael yr hawl i bleidleisio am y tro cyntaf.

That is a very important point, and also, of course, the challenge in ensuring that young people register to vote in the first instance. Those two things are linked, and both things are very important. So, we will need, as we reflect on the election and the experience that young people have just had of receiving the right to vote at the ages of 16 and 17, on how they decided to vote and on why a number of them decided not to vote—. So, both aspects of that work and those two cohorts are very important. It's important to discuss with those who did vote and those who chose not to exercise their new right, or weren't even aware that they did have the right to do that. So, yes, I agree, hearing the voices of all of the young people is very important as we think about how we prepare for future elections, including, of course, the fact that local government elections will be held next year, and there'll be a new cohort of young people who'll have the right to vote the first time.

4. Cwestiynau Amserol
4. Topical Questions

Yr eitem nesaf yw cwestiynau amserol, ac, yn gyntaf, Mabon ap Gwynfor.

The next item is topical questions, and the first is from Mabon ap Gwynfor.

Polisi Dadfeddiannu
Eviction Policy

1. A wnaiff y Gweinidog ddatganiad ar bolisi dadfeddiannu Llywodraeth Cymru? TQ557

1. Will the Minister make a statement on the Welsh Government's eviction policy? TQ557

Gweinidog.

Minister.

Can someone unmute the Minister? There we are, Minister.

A all rhywun agor meicroffon y Gweinidog? Dyna ni, Weinidog.

Diolch. Thank you, Deputy Presiding Officer. Welsh Government has negotiated a policy of no eviction into homelessness with all its social landlords across Wales. There is no eviction policy in the private rented sector, and the Welsh Government has, in fact, taken unprecedented steps to support tenants, preventing homelessness and supporting them to remain in their homes.

Diolch yn fawr, Ddirprwy Lywydd. Mae Llywodraeth Cymru wedi negodi polisi gyda'i holl landlordiaid cymdeithasol ledled Cymru i beidio â throi pobl allan i ddigartrefedd. Nid oes polisi dadfeddiannu yn y sector rhentu preifat, ac mewn gwirionedd mae Llywodraeth Cymru wedi rhoi camau na welwyd eu tebyg ar waith i gefnogi tenantiaid, atal digartrefedd a'u cynorthwyo i aros yn eu cartrefi.

Diolch yn fawr iawn am yr ateb, Weinidog. Fel rydyn ni wedi clywed yn barod brynhawn yma, mae'r rheoliadau sy'n gwarchod pobl rhag dadfeddianaeth yn dirwyn i ben yn rhannol heddiw. Mae'r newyddion am y grant i gynorthwyo pobl sy'n cael trafferth talu rhent i'w groesawu, ond mae peryg y bydd hwn yn gwbl annigonol i ateb y galw go iawn.

Ond hefyd does gan y Llywodraeth yma ddim record da o sicrhau bod cymorth yn cyrraedd y bobl sydd ei angen, os edrychwch chi ar y ffaith bod 1,500 o bobl wedi datgan diddordeb yn y cymhorthdal tenancy saver loan, ac mae ond 41 wnaeth dderbyn unrhyw gymhorthdal, ac mae degau o filoedd o bobl yn fwy ar fin canfod eu hun mewn sefyllfa ariannol bregus os ydy ymchwil y Sefydliad Bevan yn gywir.

Rydyn ni eisoes wedi clywed bod y Llywodraeth yn ariannu cynghorau sir i fynd i'r afael â digartrefedd, ond y gwir trist ydy bod nifer o gynghorau sir yn parhau i gartrefu pobl mewn gwestai, er enghraifft. Mae yna beryg go iawn y gwelwn ni gynnydd yn y nifer sy'n ddigartref oherwydd hyn, heb sôn am y ffaith bod y polisi dadfeddiannu am ddod i ben yn llwyr ym mis Medi, yr un pryd â bydd y ffyrlo yn dod i ben. Oni ddylid cymryd pob cam posib i osgoi bod rhywun yn mynd yn ddigartref yn y lle cyntaf, a pha gamau ydych chi am gymryd i sicrhau bod yna fwy o dai addas ar gael i gartrefu pobl sydd ar fin canfod eu hun yn ddigartref yn y tymor byr? Diolch.

Thank you for that response, Minister. As we've already heard this afternoon, regulations safeguarding people from evictions are to come to a close partially today. The news on the grant for people who are having difficulty in paying their rent is to be welcomed, but there is a risk that this will be entirely insufficient to meet the real demand.

But also the Government doesn't have a particularly good record of ensuring that support reaches those people who need it most, if you look at the fact that 1,500 people have expressed an interest in the tenancy saver loan and that only 41 received any support, and tens of thousands of people more are about to find themselves in a financially vulnerable situation if the Bevan Foundation research is correct.

We've already heard that the Government is funding councils to tackle homelessness, but the sad truth of the matter is that many county councils continue to house people in hotels and bed and breakfasts. There's a very real risk that we will see an increase in the number of people who are homeless as a result of this, never mind the fact that the eviction policy is to come to an end entirely in September, just as furlough comes to an end. Shouldn't all steps possible be taken to ensure that people don't become homeless in the first instance, and what steps will you take to ensure that there is more appropriate housing available to house people who will find themselves homeless in the short term? Thank you.

Thank you for the question, which I'm sure comes from a real, shared desire, as I know everyone in Wales has, to make sure that we tackle the scourge of homelessness, especially with preventative measures. I'm extremely proud of the measures that everyone in the sector has taken across Wales during the pandemic, and we easily have the best record in the UK nations of making sure that people have not been homeless on our streets through the pandemic. Everyone in the sector has absolutely worked their socks off, coming together across Wales from both the statutory and voluntary sectors to make sure that that can happen.

We are still funding local authorities to the tune of just under £2 million a month, in addition to the normal funding that we give them, in order to ensure that people presenting as homeless right now are still treated with the dignity and respect that they deserve, and are housed in temporary accommodation. I absolutely accept that that temporary accommodation is a range of different services—of course it is, because we have an unprecedented situation in front of us.

We are currently seeing around 1,000 presentations of homelessness to local authority services each month, and we are currently seeing an average of around 400 of those people being moved into permanent accommodation. Members who were here in the last Senedd will know, because the Senedd agreed with us in funding local authorities to step up the pace of house building during the pandemic—. And you'll also remember, I'm sure, that we kept the construction industry open and running through all of that in order to do that. So, actually, 400 permanently housed people a month is an extraordinary effort by local authorities and registered social landlords and other house builders to get the housing built that we want. 

I'm absolutely determined we will not have a going back to rationing in the housing sector and that we will continue to ensure that people who require homelessness services are treated with the dignity and respect that they deserve. We are currently working at pace to get our Renting Homes (Wales) Act 2016 implemented, and that will address a number of the issues that Mabon has raised in his question. We are working at pace to do that. There are real complications, which the Deputy Presiding Officer will not thank me for going into in the amount of time I have in a topical question, but I'm more than happy to discuss it in a cross-party way, as we have on a number of other occasions. And that will make a huge difference. Of course, today, as you rightly pointed out, we've announced that we have the grants system going into effect. You are right to say that the loans were not as effective as we'd have liked, for a range of reasons, and so what we're doing is we're announcing a grant now. There will be eligibility criteria for that. Our local authority partners, who've worked with us so hard during the pandemic to deliver services, will be delivering that on behalf of the Welsh Government, through the hardship fund. And I'm delighted to say that we've had agreement from the Welsh Local Government Association in the Government in order for that to be facilitated as soon as possible.

We are very worried about the housing crisis in Wales. Very recently, Plaid, quite rightly, brought a debate on the housing crisis, in Siân Gwenllian's name, to the Senedd—a motion that we did not amend, because we entirely agree. The true nature of the crisis is the real problem that we have with the pipeline, if you like, to homelessness. And so my colleague Jane Hutt has facilitated with us a series of advice and funding to advice agencies to assist with relationship breakdown issues and individual counselling and guidance, including debt guidance, mental health support and so on, in order to prevent that happening. And I'm working very closely with my colleague Lynne Neagle as well in making sure that substance abuse and mental health support is available in the sector.

I want to finish just by thanking the sector from the bottom of my heart, actually, for the work that they have continued to do throughout the pandemic and for the work they are still doing now to make sure that, in Wales, we have no real return to the streets and that those people who are still rough-sleeping, in tiny numbers in Wales, have outreach workers assigned to them, and we're working hard to get them into services.

Diolch am y cwestiwn, sy'n deillio, rwy'n siŵr, o awydd gwirioneddol a rennir gan bawb yng Nghymru, rwy'n gwybod, i sicrhau ein bod yn mynd i'r afael â phla digartrefedd, yn enwedig gyda mesurau ataliol. Rwy'n hynod falch o'r mesurau y mae pawb yn y sector wedi'u rhoi ar waith ledled Cymru yn ystod y pandemig, a ni yw'r wlad sydd wedi cyflawni orau o bell ffordd yn y DU i sicrhau nad yw pobl wedi bod yn ddigartref ar ein strydoedd drwy'r pandemig. Mae pawb yn y sector wedi gweithio'n galed, gan ddod at ei gilydd o'r sectorau statudol a gwirfoddol ym mhob rhan o Gymru i sicrhau y gall hynny ddigwydd.

Rydym yn dal i roi ychydig o dan £2 filiwn y mis i awdurdodau lleol, yn ogystal â'r cyllid arferol a rown iddynt, er mwyn sicrhau bod pobl sy'n ddigartref ar hyn o bryd yn dal i gael eu trin â'r urddas a'r parch y maent yn eu haeddu, a'u bod yn cael eu cartrefu mewn llety dros dro. Rwy'n derbyn yn llwyr fod y llety dros dro hwnnw'n amrywiaeth o wahanol wasanaethau—wrth gwrs ei fod, oherwydd rydym mewn sefyllfa na welwyd ei thebyg erioed o'r blaen.

Ar hyn o bryd, mae tua 1,000 o bobl ddigartref yn troi at wasanaethau awdurdodau lleol bob mis, ac ar hyn o bryd rydym yn gweld tua 400 ar gyfartaledd o'r bobl hynny'n cael eu symud i lety parhaol. Bydd Aelodau a oedd yma yn y Senedd ddiwethaf yn gwybod, oherwydd cytunodd y Senedd â ni fod angen ariannu awdurdodau lleol i gyflymu'r broses o adeiladu tai yn ystod y pandemig—. A byddwch hefyd yn cofio, rwy'n siŵr, ein bod wedi cadw'r diwydiant adeiladu ar agor drwy'r pandemig er mwyn gwneud hynny. Felly, mewn gwirionedd, mae 400 o bobl yn cael eu cartrefu'n barhaol bob mis yn ymdrech eithriadol gan awdurdodau lleol a landlordiaid cymdeithasol cofrestredig ac adeiladwyr tai eraill i adeiladu'r tai rydym eu heisiau. 

Rwy'n gwbl benderfynol na fyddwn yn dychwelyd i ddogni yn y sector tai ac y byddwn yn parhau i sicrhau bod pobl sydd angen gwasanaethau digartrefedd yn cael eu trin â'r urddas a'r parch y maent yn eu haeddu. Ar hyn o bryd, rydym yn gweithio'n gyflym i weithredu ein Deddf Rhentu Cartrefi (Cymru) 2016, a bydd honno'n mynd i'r afael â nifer o'r materion y mae Mabon wedi'u codi yn ei gwestiwn. Rydym yn gweithio'n gyflym i wneud hynny. Mae yna gymhlethdodau gwirioneddol, na fydd y Dirprwy Lywydd yn diolch i mi am eu crybwyll yn yr amser sydd gennyf mewn cwestiwn amserol, ond rwy'n fwy na pharod i'w trafod mewn ffordd drawsbleidiol, fel rydym wedi'i wneud ar sawl achlysur arall. A bydd hynny'n gwneud gwahaniaeth enfawr. Wrth gwrs, heddiw, fel y dywedasoch yn gywir, rydym wedi cyhoeddi bod y system grantiau'n dod i rym. Rydych yn iawn i ddweud nad oedd y benthyciadau mor effeithiol ag y byddem wedi hoffi, am amryw o resymau, ac felly rydym yn cyhoeddi grant yn awr. Bydd meini prawf cymhwysedd ar gyfer hwnnw. Bydd ein partneriaid awdurdod lleol, sydd wedi gweithio mor galed gyda ni yn ystod y pandemig i ddarparu gwasanaethau, yn cyflawni hynny ar ran Llywodraeth Cymru, drwy'r gronfa galedi. Ac rwy'n falch iawn o ddweud ein bod wedi cael cytundeb gan Gymdeithas Llywodraeth Leol Cymru yn y Llywodraeth er mwyn hwyluso hynny cyn gynted â phosibl.

Rydym yn poeni'n fawr am yr argyfwng tai yng Nghymru. Yn ddiweddar iawn, cyflwynodd Plaid Cymru ddadl i'r Senedd yn enw Siân Gwenllian ar yr argyfwng tai, a hynny'n gwbl briodol—cynnig na wnaethom ei ddiwygio, oherwydd ein bod yn cytuno'n llwyr. Gwir natur yr argyfwng yw'r broblem real sydd gennym gyda'r llwybr, os hoffech, i ddigartrefedd. Ac felly mae fy nghyd-Aelod Jane Hutt wedi gweithio gyda ni i hwyluso pecyn o gyngor a chyllid i asiantaethau cynghori i gynorthwyo gyda materion sy'n ymwneud â chwalu perthynas a chwnsela ac arweiniad i unigolion, gan gynnwys arweiniad ar ddyledion, cymorth iechyd meddwl ac yn y blaen, er mwyn atal hynny rhag digwydd. Ac rwy'n gweithio'n agos iawn gyda fy nghyd-Aelod Lynne Neagle hefyd i sicrhau bod cymorth ar gamddefnyddio sylweddau ac iechyd meddwl ar gael yn y sector.

Hoffwn gloi drwy ddiolch o waelod calon i'r sector am y gwaith y maent wedi parhau i'w wneud drwy gydol y pandemig ac am y gwaith y maent yn dal i'w wneud yn awr i sicrhau nad oes gennym bobl yn dychwelyd go iawn i'r strydoedd yng Nghymru, a bod gweithwyr allgymorth yn cael eu pennu ar gyfer y bobl sy'n dal i gysgu allan mewn niferoedd bach iawn yng Nghymru, ac rydym yn gweithio'n galed i'w cyfeirio at wasanaethau.

15:50

I place on record my own interest in property within the private rented sector. 

Now, as the National Residential Landlords Association reported in January, around 60 per cent of our private landlords have lost rental income as a result of the COVID-19 pandemic. Twenty-two per cent have lost more than £5,000, and 36 per cent have reported that losses are continuing to increase. Their bills have to be paid, and, if the contract is breached, sometimes eviction is the only way in which a landlord can protect their own livelihood. 

Now, the reality of the matter is that, if the Welsh Government pursues a less than supportive direction for our valued private sector landlords, this could see around a third of our privately rented housing stock taken off the market or moved into the holiday let/Airbnb sector, which is already tempting some fed-up landlords as it is so much more lucrative and, frankly, a lot less hassle. This would make it harder for people to find a home. It would push up the cost of rent in remaining properties. Now, I'm sure that Plaid Cymru would not wish to support those outcomes, so it is time that they worked with us all, cross party, to ensure that both our tenants and, indeed, their property owners—

Hoffwn ddatgan buddiant mewn eiddo yn y sector rhentu preifat.

Nawr, fel yr adroddodd Cymdeithas Genedlaethol y Landlordiaid Preswyl ym mis Ionawr, mae tua 60 y cant o'n landlordiaid preifat wedi colli incwm rhent o ganlyniad i bandemig COVID-19. Mae 22 y cant wedi colli mwy na £5,000, ac mae 36 y cant wedi dweud bod colledion yn parhau i gynyddu. Mae'n rhaid iddynt dalu eu biliau, ac os caiff y contract ei dorri, weithiau, dadfeddiannu yw'r unig ffordd y gall landlord ddiogelu ei fywoliaeth ei hun.

Nawr, realiti'r mater yw, os bydd Llywodraeth Cymru yn dilyn cyfeiriad llai na chefnogol i'n landlordiaid sector preifat gwerthfawr, gallai hynny olygu bod oddeutu traean o'n stoc o dai rhent preifat yn cael ei dynnu oddi ar y farchnad neu ei symud i'r sector gosod llety gwyliau/Airbnb, sydd eisoes yn temtio rhai landlordiaid sydd wedi cael llond bol gan ei fod gymaint yn fwy proffidiol ac yn llawer llai o drafferth a bod yn onest. Byddai hyn yn ei gwneud hi'n anos i bobl ddod o hyd i gartref. Byddai'n cynyddu cost rhent yr eiddo sy'n weddill. Nawr, rwy'n siŵr na fyddai Plaid Cymru yn dymuno cefnogi canlyniadau o'r fath, felly mae'n bryd iddynt weithio gyda ni i gyd, yn drawsbleidiol, i sicrhau bod ein tenantiaid a'u perchnogion eiddo yn wir—

—have a fair deal. Yes. The end of legal measures to prevent evictions is a good start. So, it is important that tenants are supported to move into properties they can better afford. So, Minister, will you consider policies such as the introduction of deposit passporting? Diolch. 

—yn cael bargen deg. Gwnaf. Mae rhoi diwedd ar fesurau cyfreithiol i atal dadfeddiannu yn ddechrau da. Felly, mae'n bwysig fod tenantiaid yn cael eu cefnogi i symud i eiddo y gallant ei fforddio'n well. Felly, Weinidog, a wnewch chi ystyried polisïau megis cyflwyno pasbortio blaendaliadau? Diolch.

Thank you for the question. I think I understood it to be, right at the end there, the introduction of deposit passporting. We have a range of measures we're happy to look at in the private rented sector to enable tenants to move between households, where that's necessary for their families, and, as I've said, we're working hard in implementing the renting homes Act, which will allow greater protection for tenants in the rented sector. If Janet Finch-Saunders is very concerned about landlords who are losing income, she would do very well to refer them to our scheme, which would allow them to transfer their house into local authority control for a guaranteed income at the local housing allowance level. Over a large period of time, the scheme has proved very popular with landlords, who no longer have to have the 'hassle'—as she put it—of having tenants. It allows the tenant security and it gives them a secure income, benefiting all parties. So, if she's that concerned, I would highly recommend that she recommends that scheme in a widespread way to her landlord connections.

She's right in saying that we have a large number of reasonable landlords across Wales, to whom we're very grateful. They work hard to make sure their tenants are well looked after, and, in return, of course, they will be grateful that the tenant is now able to get a grant to repay the rent that they were unable to pay through no fault of their own as a result of the coronavirus pandemic. We're not talking about some kind of scurrilous tenant who's wilfully withholding rent; we're talking about perfectly reasonable human beings who find themselves in a situation that they cannot control through no fault of their own, which is why this Government is prepared to step in and assist both them and, of course, the landlords, who then receive the money, and the Government also prevents the human catastrophe of large numbers of people becoming homeless, which we all I'm sure wish to see.

Diolch am y cwestiwn. Credaf fy mod wedi deall ei fod, ar y diwedd yno, yn ymwneud â chyflwyno pasbortio blaendaliadau. Mae gennym ystod o fesurau rydym yn hapus i edrych arnynt yn y sector rhentu preifat i alluogi tenantiaid i symud rhwng cartrefi, lle mae hynny'n angenrheidiol i'w teuluoedd, ac fel y dywedais, rydym yn gweithio'n galed i weithredu'r Ddeddf rhentu cartrefi, a fydd yn caniatáu mwy o amddiffyniad i denantiaid yn y sector rhentu. Os yw Janet Finch-Saunders yn pryderu'n fawr am landlordiaid sy'n colli incwm, byddai'n gwneud yn dda iawn i'w cyfeirio at ein cynllun a fyddai'n caniatáu iddynt drosglwyddo eu tŷ i reolaeth awdurdodau lleol am incwm gwarantedig ar lefel y lwfans tai lleol. Mae'r cynllun wedi bod yn boblogaidd iawn gyda landlordiaid ers amser hir, am nad oes yn rhaid iddynt fynd i'r 'drafferth'—fel y dywedodd hi—o gael tenantiaid mwyach. Mae'n diogelu tenantiaid ac mae'n rhoi incwm sicr iddynt, sydd o fudd i bob parti. Felly, os yw'n pryderu am hynny, byddwn yn argymell yn gryf ei bod yn argymell y cynllun hwnnw'n eang i'r landlordiaid y mae hi mewn cysylltiad â hwy.

Mae'n iawn yn dweud bod gennym nifer fawr o landlordiaid rhesymol ledled Cymru, ac rydym yn ddiolchgar iawn iddynt. Maent yn gweithio'n galed i sicrhau eu bod yn edrych ar ôl eu tenantiaid, ac yn gyfnewid am hynny, wrth gwrs, byddant yn ddiolchgar fod y tenant bellach yn gallu cael grant i ad-dalu'r rhent nad oeddent yn gallu ei dalu heb unrhyw fai arnynt hwy o ganlyniad i'r pandemig coronafeirws. Nid ydym yn sôn am ryw fath o denant anodd sy'n gwrthod talu rhent yn fwriadol; rydym yn sôn am fodau dynol hollol resymol sydd mewn sefyllfa na allant ei rheoli heb fod unrhyw fai arnynt hwy eu hunain, a dyna pam y mae'r Llywodraeth hon yn barod i'w cynorthwyo hwy, a'r landlordiaid wrth gwrs, sy'n cael yr arian felly, ac mae'r Llywodraeth hefyd yn atal y trychineb dynol o fod nifer fawr o bobl yn ddigartref, ac rwy'n siŵr ein bod ni i gyd eisiau gweld hynny.

15:55

Diolch, Weinidog. Ac yr ail gwestiwn gan Laura Anne Jones.

Thank you, Minister. And now a question from Laura Anne Jones.

COVID-19: Rheolau Diogelwch mewn Ysgolion, Colegau a Phrifysgolion
COVID-19: Safety Rules in Schools, Colleges and Universities

2. Yn sgil sylwadau a wnaed gan y Gweinidog mewn sesiwn friffio i'r wasg ar y coronafeirws ddydd Llun, pa gamau y mae Llywodraeth Cymru'n eu cymryd i gefnogi ysgolion, colegau a phrifysgolion ledled Cymru i weithredu eu rheolau diogelwch COVID-19 eu hunain yn y tymor nesaf? TQ559

2. In light of comments made by the Minister at a coronavirus press briefing on Monday, what steps is the Welsh Government taking to support schools, colleges and universities across Wales with the implementation of their own COVID-safety rules in the next term? TQ559

My announcement on Monday was part of a conversation that will continue with our partners over the rest of this term. We will then publish the framework before the start of the new school year, and we will give schools the notice that they will need in order to be able to move to this new way of working in the next school term. We recognise that careful planning is needed to ensure that we maximise learning and keep everybody as safe as possible.

Roedd fy nghyhoeddiad ddydd Llun yn rhan o sgwrs a fydd yn parhau gyda'n partneriaid dros weddill y tymor hwn. Byddwn wedyn yn cyhoeddi'r fframwaith cyn dechrau'r flwyddyn ysgol newydd, a byddwn yn rhoi'r rhybudd angenrheidiol i ysgolion er mwyn iddynt allu symud at y ffordd newydd hon o weithio yn y tymor ysgol nesaf. Rydym yn cydnabod bod angen cynllunio gofalus er mwyn sicrhau ein bod sicrhau cymaint â phosibl o ddysgu ac yn cadw pawb mor ddiogel â phosibl.

I would say 'Thank you', Minister, but that didn't get the clarity that I know that the sector want and the pupils and parents also want. Minister, there seems to be an upward trend that you and your Government want to address the press first before coming to the floor of this Chamber, which is the right due-process thing to do when doing major policy changes within this particular education sector.

We see an upward trend in the Government doing this and this is just not the right way to do things. The First Minister had the audacity yesterday to criticise the Prime Minister's, our British Prime Minister's, lack of respect for this Senedd, yet, by doing that, and going to the press first and not coming to the floor of this Chamber, you are showing a lack of respect to this Senedd and not going by due process. There is a right way thing to do things, Minister, and the rest of the Government. This isn't the way to do it. If we want this Senedd to be respected much as the UK Parliament, this is not the right way to go about it.

Can I just thank the Llywydd for recognising the importance of the Minister coming before the Senedd today and the timely need for it, and the urgent need for it? And we needed more clarity today, Minister. The sector are craving more clarity after your press briefing, which the National Association of Head Teachers said was utterly confusing, and also said that your proposals have the potential to be hugely disruptive and actually increase the number of close contacts rather than reducing them. There is complete confusion across the board about what this actually means. Are you giving the powers to individual schools? Are you giving them to local authorities? What are you doing, Minister? This is what I was hoping to hear from you today.

It's not right that you want to pass the buck, the blame and everything to headteachers. If that is the case, that's not a position that headteachers should be in, particularly after this pandemic and all the stresses and strains that they've been under. It's just not right. The buck should fall with you, Minister, and, if not, if you want to devolve some, then it should go to local authorities, so at least schools in local authority areas are doing the right thing. Minister, it's—

Byddwn yn dweud 'Diolch', Weinidog, ond ni ddarparwyd yr eglurder y gwn y mae'r sector, y disgyblion a'r rhieni ei eisiau. Weinidog, mae'n ymddangos bod yna duedd gynyddol lle rydych chi a'ch Llywodraeth eisiau annerch y wasg yn gyntaf cyn dod i lawr y Siambr hon, sef y drefn briodol wrth wneud newidiadau polisi mawr yn y sector addysg.

Gwelwn duedd gynyddol yn y Llywodraeth yn hyn o beth ac nid dyma'r ffordd gywir o wneud pethau. Ddoe, roedd y Prif Weinidog yn ddigon haerllug i feirniadu diffyg parch Prif Weinidog y DU, ein Prif Weinidog Prydeinig, tuag at y Senedd hon, ac eto, drwy wneud hynny, a mynd at y wasg yn gyntaf heb ddod i lawr y Siambr hon, rydych yn dangos diffyg parch at y Senedd hon drwy beidio â dilyn y drefn briodol. Mae yna ffordd iawn o wneud pethau, Weinidog, a gweddill y Llywodraeth. Nid dyma'r ffordd iawn o'i wneud. Os ydym eisiau i'r Senedd hon gael ei pharchu i'r un graddau â Senedd y DU, nid dyma'r ffordd gywir o fynd ati.

A gaf fi ddiolch i'r Llywydd am gydnabod pa mor bwysig yw hi i'r Gweinidog sefyll gerbron y Senedd heddiw a'r angen amserol am hynny, a'r angen dybryd am hynny? Ac roedd angen mwy o eglurder arnom heddiw, Weinidog. Mae'r sector yn ysu am fwy o eglurder ar ôl eich sesiwn friffio i'r wasg, a dywedodd Cymdeithas Genedlaethol y Prifathrawon ei bod yn gwbl ddryslyd, a dywedodd hefyd y gallai eich cynigion fod yn aflonyddgar iawn a chynyddu nifer y cysylltiadau agos yn hytrach na'u lleihau. Mae dryswch llwyr yn gyffredinol ynglŷn â'r hyn y mae hyn yn ei olygu mewn gwirionedd. A ydych yn rhoi'r pwerau i ysgolion unigol? A ydych yn eu rhoi i awdurdodau lleol? Beth ydych chi'n ei wneud, Weinidog? Dyma roeddwn yn gobeithio ei glywed gennych heddiw.

Nid yw'n iawn eich bod am drosglwyddo'r cyfrifoldeb, y bai a phopeth i benaethiaid. Os yw hynny'n wir, nid yw honno'n sefyllfa y dylai penaethiaid fod ynddi, yn enwedig ar ôl y pandemig hwn a'r holl straen sydd wedi bod arnynt. Nid yw'n iawn. Chi ddylai fod yn gyfrifol am hyn, Weinidog, ac os nad ydych eisiau bod yn gyfrifol, os ydych eisiau datganoli peth o'r cyfrifoldeb, dylai fynd i awdurdodau lleol, fel bod ysgolion yn ardaloedd yr awdurdodau lleol yn gwneud y peth cywir o leiaf. Weinidog, mae'n—

Yes. Finally, on masks, Minister, you should be taking a national lead on that. Masks in classrooms are just not necessary any more. There's no impact apart from on the child's well-being and the ability to communicate in class; your own scientific advisers have said they're doing more harm than good. So, Minister, please, can you come to this Chamber with a full statement giving clarity? There are two weeks left until the end of this term and teachers and schools need to prepare for the new term in September.

Iawn. Yn olaf, ar fasgiau, Weinidog, dylech fod yn arwain yn genedlaethol ar hynny. Nid yw masgiau mewn ystafelloedd dosbarth yn angenrheidiol mwyach. Nid oes unrhyw effaith ar wahân i'r effaith ar lesiant y plentyn a'r gallu i gyfathrebu yn y dosbarth; mae eich cynghorwyr gwyddonol eich hun wedi dweud eu bod yn gwneud mwy o niwed nag o les. Felly, Weinidog, os gwelwch yn dda, a allwch chi ddod i'r Siambr hon gyda datganiad llawn yn rhoi eglurder? Mae pythefnos ar ôl tan ddiwedd y tymor hwn ac mae angen i athrawon ac ysgolion baratoi ar gyfer y tymor newydd ym mis Medi.

16:00

I thank Laura Anne Jones for that further question. I don't recognise the picture of confusion that she describes. In our discussions with our partners in the education sector direct, we've been very clear that we will want to have discussions with them in relation to developments as they occur in schools, and we will always want to have those discussions in advance. As I said in my earlier answer, we are having those discussions during the course of this term, and as to the timing, which is the point she closed with, as I said, we'll be publishing the framework based on the discussions with our partners before the start of the new school year. Schools will have the notice that they need in order to be able to bring in these arrangements in the most effective way. There's going to be planning that is needed in order to do that, and they will have the time to do that.

I'm glad to hear her talk about well-being in her question. We are all, all parts of the school system, committed to the well-being and progression of our learners, and some of the interventions that have been necessarily in place. She mentioned school face coverings in her question, and we know that that impacts on well-being and the educational experience of young people in school, and so we want to make sure that those are, obviously, minimised, consistent with the level of risk. The reality is that schools serve different communities in different parts of Wales, and there will be different levels of transmission of the virus in different communities. So, when we say that those steps need to be minimised consistent with the risk, that risk also varies in different parts of Wales, and so what I announced on Monday was a different kind of approach, which will enable a suite of measures to be used in schools that reflects that local risk. But as I also said on Monday, this isn't a sort of—if I can describe it as this—free-for-all; that is not what is intended. There will be a national framework that will apply in local circumstances, and that framework will be discussed with our partners over the rest of this summer term, and schools will have access to the professional public health advice from Public Health Wales, from their local incident management teams, and so on. So, there'll be a very clear set of roles and responsibilities clearly communicated, and schools will have both that support and guidance and the flexibility to have the measures that reflect their local risk profile.

Diolch i Laura Anne Jones am y cwestiwn pellach hwnnw. Nid wyf yn cydnabod y darlun dryslyd y mae'n ei ddisgrifio. Yn ein trafodaethau gyda'n partneriaid yn y sector addysg yn uniongyrchol, rydym wedi bod yn glir iawn y byddwn am gael trafodaethau gyda hwy mewn perthynas â datblygiadau wrth iddynt ddigwydd mewn ysgolion, a byddwn bob amser am gael y trafodaethau hynny ymlaen llaw. Fel y dywedais yn fy ateb cynharach, rydym yn cael y trafodaethau hynny yn ystod y tymor hwn, ac o ran yr amseru, sef y pwynt y gorffennodd ag ef, fel y dywedais, byddwn yn cyhoeddi'r fframwaith yn seiliedig ar y trafodaethau gyda'n partneriaid cyn dechrau'r flwyddyn ysgol newydd. Bydd ysgolion yn cael y rhybudd y byddant ei angen er mwyn gallu cyflwyno'r trefniadau hyn yn y ffordd fwyaf effeithiol. Bydd angen cynllunio ar gyfer gwneud hynny, a byddant yn cael amser i wneud hynny.

Rwy'n falch o'i chlywed yn siarad am lesiant yn ei chwestiwn. Rydym i gyd, ym mhob rhan o'r system ysgolion, wedi ymrwymo i lesiant a chynnydd ein dysgwyr, a rhai o'r ymyriadau a fu ar waith o anghenraid. Soniodd am orchuddion wyneb mewn ysgolion yn ei chwestiwn, a gwyddom fod hynny'n effeithio ar lesiant a phrofiad addysgol pobl ifanc yn yr ysgol, ac felly rydym am sicrhau bod y rheini, yn amlwg, yn cael eu lleihau, yn gyson â lefel y risg. Y gwir bellach yw bod ysgolion yn gwasanaethu gwahanol gymunedau mewn gwahanol rannau o Gymru, a bydd gwahanol lefelau o drosglwyddiad mewn gwahanol gymunedau. Felly, pan ddywedwn fod angen lleihau'r camau hynny yn gyson â'r risg, mae'r risg honno hefyd yn amrywio mewn gwahanol rannau o Gymru, ac felly roedd yr hyn a gyhoeddais ddydd Llun yn ddull gwahanol o weithredu, a fydd yn hwyluso'r defnydd o gyfres o fesurau mewn ysgolion gan adlewyrchu'r risg leol. Ond fel y dywedais hefyd ddydd Llun, nid yw hyn yn rhyw fath o—os caf ei ddisgrifio fel hyn—ryddid di-ben-draw i bawb; nid dyna yw'r bwriad. Bydd fframwaith cenedlaethol yn berthnasol mewn amgylchiadau lleol, a thrafodir y fframwaith hwnnw gyda'n partneriaid dros weddill tymor yr haf, a bydd ysgolion yn gallu cael gafael ar gyngor proffesiynol ar iechyd y cyhoedd gan Iechyd Cyhoeddus Cymru, gan eu timau rheoli digwyddiadau lleol, ac yn y blaen. Felly, bydd set glir iawn o rolau a chyfrifoldebau'n cael ei chyfleu'n glir, a bydd ysgolion yn cael y cymorth a'r arweiniad a'r hyblygrwydd i gael y mesurau sy'n adlewyrchu eu proffil risg lleol.

Mae angen i Lywodraeth arwain ac nid gadael penderfyniadau cymhleth i ysgolion ac athrawon sydd dan bwysau anferth yn barod. Mae hynny'n annheg, yn anghyfrifol ac yn creu anghysondeb mawr. Felly, mi fyddwn i'n erfyn arnoch chi i wrando ar y gri gynyddol sy'n dod o'n hysgolion ni a rhoi arweiniad clir a chyson.

A gaf i ofyn i chi am gynlluniau brechu plant a phobl ifanc? Yn amlwg, mae'n rhaid dilyn cyngor y Cydbwyllgor Brechu ac Imiwnedd o ran brechu plant a phobl ifanc, ond fydd y cyngor yna ddim ar gael tan ddiwedd Gorffennaf. Os bydd y gwyddonwyr yn dweud y bydd brechu yn ddiogel, ac mae hi'n edrych yn debyg mai dyna fyddan nhw yn ei ddweud, oes gennych chi drefniadau ar waith rŵan er mwyn rowlio'r brechlynnau allan yn ystod mis Awst? Mae disgwyl tan fis Medi yn gadael pethau'n hwyr iawn, ac mae yna gyfle i wneud rhywbeth penodol dros yr haf. Mae'r dystiolaeth ar effeithiolrwydd brechu yn erbyn trosglwyddiad y feirws yn awgrymu mai rhaglen frechu oed ysgol ydy un o'r atebion amlycaf.

The Government needs to lead and not leave complex decisions up to schools and teachers who are under huge pressure already. That's unfair, it's irresponsible and it creates inconsistency. So, I would call on you to listen to the increased cry from our schools and to give clear guidance and consistent guidance.

May I ask you about the vaccination plans for children and young people? Clearly, we have to follow the advice of the Joint Committee on Vaccination and Immunisation in terms of vaccinating young people, but that advice won't be available until the end of July. If the scientists tell us that vaccination is safe, and it does appear that that is what they will say, do you have arrangements in the pipeline now to roll out vaccinations during August? Waiting until September leaves things very late, and there's an opportunity to do something specific over the summer. The evidence on the effectiveness of vaccination against the transmission of the virus suggests that school-age vaccination is one of the most prominent answers.

Diolch am y cwestiwn. Gaf i sicrhau Siân Gwenllian fod arweiniad cenedlaethol clir yn y maes hwn? Bydd y fframwaith yn fframwaith cenedlaethol a fydd yn dangos ystod o ymyraethau sydd yn berthnasol i risg. Mae amgylchiadau lleol, wrth gwrs, yn berthnasol i hynny, fel byddwn i'n sicr y byddai hi'n cydnabod, a bydd cyngor ar gael ar lefel leol a hefyd ar lefel genedlaethol er mwyn sicrhau nad oes ymyraethau yn digwydd sydd yn ormodol o ran y risg. Rwy'n sicr yn rhannu'r nod o fod yn moyn gweld cyn lleied o effaith ar ddysgwyr ag sydd yn gyson â lefel y risg, a realiti'r sefyllfa yw bod hynny yn amrywio. Felly, mae'r cynllun cenedlaethol fydd yn cael ei ddatgan yn cefnogi ysgolion i ymateb i'r risg hynny mewn ffordd gyson, sydd yn seiliedig ar ganllawiau ac ar gyngor.

O ran brechu, dydyn ni ddim yn gwybod eto beth fydd y cydbwyllgor yn cynghori, ac mae'n rhaid aros tan ein bod ni'n cael y cyngor hwnnw cyn fy mod i'n gallu ateb ei chwestiwn hi ynglŷn â beth yn union fyddwn ni'n ei wneud, ond fe wnaf i roi'r sicrwydd iddi fod gennym ni gynlluniau wrth gefn beth bynnag fydd y cyngor ddaw allan oddi wrth y cydbwyllgor.

Thank you for that question. May I reassure Siân Gwenllian that there is clear national guidance in this area? The framework will be a national framework that will highlight a range of interventions relevant to risk. Local circumstances will be pertinent to that, and I'm sure she would recognise that. Advice will be available at a local level as well as at a national level in order to ensure that interventions are not excessive in terms of the risk. I certainly share the aim of seeing as little impact as possible on learners given the risk levels, and the reality of the situation is that that will vary across Wales. So, the national plan that will be announced will support schools in responding to that risk in a way that is consistent, and is based on guidance and advice. 

In terms of vaccination, we don't yet know what the JCVI will advise, and we will have to await that advice before I can respond to her question as to what exactly we will do, but I will give her an assurance that we do have plans in place, whatever the advice issued by the JCVI is. 

16:05
5. Datganiadau 90 eiliad
5. 90-second Statements

Eitem 5 ar yr agenda yw'r datganiadau 90 eiliad. Vikki Howells. 

Item 5 on the agenda are the 90-second statements. Vikki Howells. 

Diolch, Dirprwy Lywydd. A hundred and twenty seven years ago on 23 June 1894, a tremendous explosion occurred at the Albion colliery in Cilfynydd. The blast was heard four miles around. It and a thick volume of sulphurous smoke were the terrible omens of the devastation that had occurred. Iron structures were stripped, bent like wire and propelled significant distances by the force of the blast. More traumatic still was the loss of live. The Cardiff Times and The South Wales Weekly News described Cilfynydd as resembling a city of the dead. Two hundred and ninety men and boys were killed that day, the youngest just 13 years old. It was the second-worst mining incident in Wales after the 1913 Senghenydd disaster. Whilst most of the victims were identified, the names of 11 remained unknown. In 1907, a memorial was unveiled in their honour at Llanfabon cemetery by Mabon, the well-known president of the South Wales Miners Federation.

Last week, I held the first of what I hope will become an annual event at that memorial in honour of those who lost their lives in the Albion. In a moving service led by Father Gareth Coombes, and along with representatives from Cilfynydd Primary School and Pontypridd High School, we laid floral tributes and had a moving service to remember the impact on their families and the wider community. The miners, their families and the community suffered a grievous loss that day. The least that we can do is to remember that tragedy.

Diolch, Ddirprwy Lywydd. Gant a dau ddeg saith o flynyddoedd yn ôl ar 23 Mehefin 1894, digwyddodd ffrwydrad aruthrol yng nglofa'r Albion yng Nghilfynydd. Roedd y ffrwydrad i'w glywed bedair milltir i ffwrdd. Roedd y sŵn hwnnw a chwmwl trwchus o fwg sylffad rhagargoel erchyll o'r dinistr a oedd wedi digwydd. Cafodd strwythurau haearn eu rhwygo o'r tir, eu plygu fel gwifrau a'u saethu gryn bell gan rym y ffrwydrad. Roedd nifer y bywydau a gollwyd yn fwy trawmatig byth. Cafodd Cilfynydd ei ddisgrifio gan The Cardiff Times a The South Wales Weekly News fel lle tebyg i ddinas y meirw. Lladdwyd 290 o ddynion a bechgyn y diwrnod hwnnw, gyda'r ieuengaf yn ddim ond 13 oed. Hwn oedd y digwyddiad mwyngloddio gwaethaf ond un yng Nghymru ar ôl trychineb Senghennydd yn 1913. Er bod y rhan fwyaf o'r rhai a fu farw wedi'u henwi, ni fu modd enwi 11 ohonynt. Yn 1907, dadorchuddiwyd cofeb er anrhydedd iddynt ym mynwent Llanfabon gan Mabon, llywydd adnabyddus Ffederasiwn Glowyr De Cymru.

Yr wythnos diwethaf, cynhaliais y cyntaf o'r hyn a fydd, gobeithio, yn ddigwyddiad blynyddol wrth y gofeb honno i anrhydeddu'r rhai a gollodd eu bywydau yn yr Albion. Mewn gwasanaeth teimladwy dan arweiniad y Tad Gareth Coombes, a chyda chynrychiolwyr o Ysgol Gynradd Cilfynydd ac Ysgol Uwchradd Pontypridd, gosodasom flodeugedau a chawsom wasanaeth teimladwy i gofio'r effaith ar eu teuluoedd a'r gymuned ehangach. Dioddefodd y glowyr, eu teuluoedd a'r gymuned golled ddifrifol y diwrnod hwnnw. Y peth lleiaf y gallwn ei wneud yw cofio'r drasiedi honno.

With the Wimbledon tennis championships having begun this week, I'm delighted to congratulate a group of Neath residents who have undertaken the refurbishment of the town's tennis courts. And they've been recognised by the LTA, the Lawn Tennis Association, at their annual awards as one of the best community tennis projects in the UK. Quite a feat. 

Gyda phencampwriaeth tennis Wimbledon wedi dechrau'r wythnos hon, rwy'n falch iawn o longyfarch grŵp o drigolion Castell-nedd sydd wedi gwneud gwaith adnewyddu ar gyrtiau tennis y dref. Ac maent wedi cael eu cydnabod gan y Gymdeithas Tennis Lawnt yn eu gwobrau blynyddol fel un o'r prosiectau tennis cymunedol gorau yn y DU. Tipyn o gamp.

Ffurfiwyd Tenis Castell-nedd yn 2018 gan breswylwyr ardal Heol Dyfed, gyda'r bwriad o ailagor cyrtiau tenis oedd wedi bod ar gau ers 10 mlynedd. Mewn llai na tair blynedd, gwnaeth y grŵp o wirfoddolwyr lwyddo i godi dros £100,000 i osod wyneb newydd ar y cyrtiau, a chodi ffensys cadarn newydd. Mae'r grŵp yn falch iawn o sicrhau bod yr adnodd yma ar gael i'r gymuned gyfan, ac wedi cadw'r pris o logi cwrt o fewn cyrraedd pawb.

Mae'r cyrtiau yn cael eu defnyddio gan yr Urdd a gan ysgolion lleol, gan gynnwys Ysgol Gymraeg Castell-nedd, sy'n chwarae ar y cyrtiau bob dydd yn ystod y tymor hwn. Yn ogystal, trefnwyd hyfforddiant tenis i blant yn rheolaidd, ac mae sesiwn tenis cymdeithasol i oedolion yn cael ei chynnal bob prynhawn dydd Sadwrn i'r rheini sydd am chwarae a gwneud ffrindiau.

Mae'n bleser gen i felly i longyfarch y grŵp yn ffurfiol am eu gwaith yma ar lawr y Siambr, a dymuno pob llwyddiant i Tenis Castell-nedd yn y dyfodol. Diolch.

Neath Tennis was formed in 2018 by the residents of Dyfed Road, with the intention of reopening the tennis courts that had been closed for 10 years. In less than three years, the group of volunteers managed to raise over £100,000 to resurface the court and to put fences in place. The group is very proud of having ensured that this facility is available for the whole community, and has kept the price of hiring courts within reach of everyone.

The courts are used by the Urdd and local schools, including Ysgol Gymraeg Castell-nedd, who play on the courts every day during the summer term. Also, tennis training has been provided to children regularly, and there's a social tennis session for adults held every Saturday afternoon for those who want to play and make new friends.

It's a pleasure therefore to congratulate the group formally for their work here in the Chamber, and to wish Neath Tennis every success in the future. Thank you.

Trist oedd clywed yr wythnos hon y bydd capel Bryn Seion yn Ystrad Mynach yn cau ei ddrysau am y tro olaf ddydd Sul. Mae’r capel wedi gwasanaethu’r ardal ers 1906, ac wedi bod yn ganolbwynt bywyd Cymraeg nid yn unig yn nhref Ystrad Mynach, ond trwy'r cwm cyfan. Cangen yr hen gapel yn Hengoed oedd hi, a dros flynyddoedd lawer bu cenedlaethau o deuluoedd yn marcio cerrig milltir bywyd y tu mewn i'w waliau: bedyddiadau, priodasau, angladdau. Bu cymaint ohonom yn mynychu clwb ieuenctid, Band of Hope, yn y festri pan oeddem yn fach, ac yn cymryd rhan yn nrama’r geni—weithiau’n Mair, weithiau’n fugail, weithiau’n seren yn y nen.

Nid adeilad yn unig oedd Bryn Seion, ond canolbwynt cymuned: lle i ddathlu a chysegru, i goffáu a galaru, adeilad lle’r hoffech chi weld y waliau nid yn unig yn siarad ond yn dawnsio, yn canu eu gorfoledd. Bydd ei golled yn cael ei deimlo nid yn unig yng nghymuned y Bedyddwyr, ond mewn teuluoedd ac mewn strydoedd ar wasgar trwy'r cwm. Ac er bydd y niferoedd yn y gwasanaeth yn gyfyng ddydd Sul, yn yr ysbryd bydd y capel dan ei sang â hen gyfeillion.

I was saddened to hear this week that Bryn Seion chapel in Ystrad Mynach will be closing its doors for the last time on Sunday. The chapel has served the area since 1906, and has been a focal point of Welsh life not only in the town of Ystrad Mynach itself, but throughout the valley as a whole. It was a branch of the old chapel in Hengoed, and over many years generations of families marked the milestones of their lives within its walls: baptisms, weddings and funerals. So many of us attended a youth club, the Band of Hope, in the vestry when we were little, and took part in nativity plays—sometimes as Mary, sometimes as a shepherd, sometimes as a star in the heavens.

Bryn Seion wasn’t just a building, but the heart of a community: a place for celebration and devotion, a place to remember and to grieve. It was a building where you would like to see the walls not just speaking but dancing, singing their songs of praise. Its loss will not just be felt in the Baptist community, but among families and streets the length and breadth of the valley. And, although the numbers at the service on Sunday will be limited, in spirit the chapel will be full of old friends.

16:10
Cynnig i ethol Aelodau i'r Pwyllgor Cyllid
Motion to elect Members to the Finance Committee

Nesaf yw'r cynnig i ethol Aelodau i'r Pwyllgor Cyllid. Galwaf ar Aelod o'r Pwyllgor Busnes i wneud y cynnig yn ffurfiol. Siân Gwenllian.

The next item is a motion to elect Members to the Finance Committee. I call on a Member of the Business Committee to formally move. Siân Gwenllian.

Cynnig NDM7746 Elin Jones

Cynnig bod y Senedd, yn unol â Rheol Sefydlog 17.3, yn ethol:

1. Rhianon Passmore (Llafur Cymru), Alun Davies (Llafur Cymru), a Peter Fox (Ceidwadwyr Cymreig) yn aelodau o’r Pwyllgor Cyllid.

Motion NDM7746 Elin Jones

To propose that the Senedd, in accordance with Standing Order 17.3, elects:

1. Rhianon Passmore (Welsh Labour), Alun Davies (Welsh Labour), and Peter Fox (Welsh Conservatives) as members of the Finance Committee.

Cynigiwyd y cynnig.

Motion moved.

Diolch. Y cwestiwn yw: a ddylid derbyn y cynnig? A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? Na. Felly, debynnir y cynnig yn unol â Rheol Sefydlog 12.36.

Thank you. The proposal is to agree the motion. Does any Member object? No. The motion is therefore agreed in accordance with Standing Order 12.36.

Derbyniwyd y cynnig yn unol â Rheol Sefydlog 12.36.

Motion agreed in accordance with Standing Order 12.36.

6. Dadl ar Gynnig Deddfwriaethol gan Aelod: Bil ar ddull sy'n seiliedig ar hawliau ar gyfer gwasanaethau i bobl hŷn
6. Debate on a Member's Legislative Proposal: A Bill on a rights-based approach to services for older people

Eitem 6 ar yr agenda yw dadl ar gynnig deddfwriaethol gan Aelod: Bil ar ddull sy'n seiliedig ar hawliau ar gyfer gwasanaethau i bobl hŷn. Galwaf ar Gareth Davies i wneud y cynnig.

Item 6 on our agenda is a debate on a Member's legislative proposal: a Bill on a rights-based approach to services for older people. I call on Gareth Davies to move the motion.

Cynnig NDM7713 Gareth Davies

Cynnig bod y Senedd:

1. Yn nodi cynnig ar gyfer Bil a fyddai'n ymgorffori dull sy'n seiliedig ar hawliau wrth ddatblygu, cynllunio a darparu gwasanaethau cyhoeddus sy'n effeithio ar bobl hŷn yng Nghymru.

2. Yn nodi mai diben y Bil hwn fyddai:

a) gosod dyletswydd ar Weinidogion Cymru i roi sylw dyledus i Egwyddorion y Cenhedloedd Unedig ar gyfer Pobl Hŷn wrth wneud penderfyniadau a allai effeithio ar bobl hŷn yng Nghymru;

b) ymestyn y ddyletswydd sylw dyledus i awdurdodau lleol, byrddau iechyd lleol ac awdurdodau cyhoeddus eraill yng Nghymru;

c) gosod dyletswydd ar Weinidogion Cymru i hyrwyddo ymwybyddiaeth a dealltwriaeth o Egwyddorion y Cenhedloedd Unedig ar gyfer Pobl Hŷn ymhlith pobl hŷn ac awdurdodau cyhoeddus Cymru;

d) ei gwneud yn ofynnol i Weinidogion Cymru ymgynghori â'r Comisiynydd Pobl Hŷn, pobl hŷn a rhanddeiliaid perthnasol eraill cyn gwneud neu ddiwygio'r cynllun hawliau pobl hŷn; ac

e) gosod dyletswydd ar Weinidogion Cymru i gyhoeddi canllawiau i awdurdodau cyhoeddus Cymru.

Motion NDM7713 Gareth Davies

To propose that the Senedd:

1. Notes a proposal for a Bill that would embed a rights-based approach in the development, planning and delivery of public services that affect older people in Wales.

2. Notes that the purpose of this Bill would be to:

a) place a duty on Welsh Ministers to have due regard for the United Nations Principles for Older Persons when making decisions that may impact upon older people in Wales;

b) extend the due regard duty to local authorities, local health boards and other Welsh public authorities;

c) place a duty on Welsh Ministers to promote knowledge and understanding of the UN Principles for Older Persons amongst older people and Welsh public authorities;

d) place a requirement for Welsh Ministers to consult the Older People’s Commissioner, older people and other relevant stakeholders before making or revising the older people’s rights scheme; and

e) place a duty for Welsh Ministers to issue guidance to Welsh public authorities.

Cynigiwyd y cynnig.

Motion moved.

Thank you very much, Deputy Presiding Officer, and I'd also like to thank the Business Committee for giving me this fantastic opportunity to address the Senedd this afternoon and bring forward this proposal. It’s a great honour, as one of the Parliament’s newest Members, to be bringing forward the first proposal for legislation of the sixth Senedd. The fact that this proposal has had support from across the Chamber shows that all parties here care about the rights of older persons.

According to the Office for National Statistics' latest mid-year population estimates, Wales has the highest proportion of over-65s of any home nation. Over one in five of our population are past state retirement age, and the numbers of people over 65 outweigh the number of people under the age of 15, meaning that we're an ageing population. Over the next two decades, the number of people aged over 65 is set to grow by around 40 per cent. While our demographics are changing, our society is not adapting, meaning that the rights of older people are being eroded.

We have taken steps in Wales to protect the rights of children and young people—and rightly so. We have, thanks to this institution, embedded the United Nations Convention on the Rights of the Child into Welsh law, and have placed a duty on Welsh Ministers to have regard to the UNCRC in everything we do. I want to afford our older generation the same protections enjoyed by our children.

The proposal for legislation before you today will, if taken forward, ensure that public bodies providing services that affect older people have had due regard to these, the UN principles for older persons. This two-page document was adopted by the UN General Assembly nearly 30 years ago in 1991, and sets out 18 principles. These core principles are grouped together in five themes: independence, participation, care, self-fulfilment and dignity—things that most of us take for granted. But these things are not always afforded to our older generations, unfortunately, as has been highlighted during the past 15 months.

The coronavirus pandemic has hit over-65s harder than any other age group. Older people are more likely to die from the virus, more likely to suffer from loneliness and isolation as a result of lockdown measures, and more likely to suffer as a result of measures put in place to reduce the impact on our NHS. A recent survey undertaken by Age Cymru, Active Wales, Cymru Older People's Alliance, Pensioners Forum Wales, National Pensioners Convention Wales, Women Connect First, and the Welsh Senate of Older People discovered the true impact the pandemic has had on older people. Respondents told of how lockdown not only affected their mental health, but also their physical health as well. A staggering seven in 10 outlined a negative experience in accessing healthcare, with one in five having cancelled appointments. What really hit home, however, was the comment by one respondent. She said, 'I am concerned that when lockdown is over, we will struggle as service providers return to neglecting the needs of those of us who have always lived in lockdown, regardless of the pandemic.'

We cannot allow the needs of older people to be neglected any longer. My proposed legislation will ensure that the rights of older persons are respected and protected. I urge colleagues to support the motion before them this afternoon. Diolch yn fawr iawn.

Diolch yn fawr iawn, Ddirprwy Lywydd, a hoffwn ddiolch hefyd i'r Pwyllgor Busnes am roi'r cyfle gwych hwn imi annerch y Senedd y prynhawn yma a chyflwyno'r cynnig hwn. Mae'n anrhydedd mawr, fel un o Aelodau mwyaf newydd y Senedd, i gyflwyno'r cynnig cyntaf ar gyfer deddfwriaeth yn y chweched Senedd. Mae'r ffaith bod y cynnig hwn wedi cael cefnogaeth o bob rhan o'r Siambr yn dangos bod pob plaid yma'n malio am hawliau pobl hŷn.

Yn ôl amcangyfrifon poblogaeth canol blwyddyn diweddaraf y Swyddfa Ystadegau Gwladol, Cymru sydd â'r gyfran uchaf yn y pedair gwlad o bobl dros 65 oed. Mae dros un o bob pump o'n poblogaeth wedi cyrraedd oedran ymddeol y wladwriaeth, ac mae nifer y bobl dros 65 oed yn fwy na nifer y bobl o dan 15 oed, sy'n golygu ein bod yn boblogaeth sy'n heneiddio. Dros y ddau ddegawd nesaf, bydd nifer y bobl dros 65 oed yn cynyddu oddeutu 40 y cant. Er bod ein demograffeg yn newid, nid yw ein cymdeithas yn addasu, sy'n golygu bod hawliau pobl hŷn yn cael eu herydu.

Rydym wedi cymryd camau yng Nghymru i ddiogelu hawliau plant a phobl ifanc—a hynny'n gwbl briodol. Diolch i'r sefydliad hwn, rydym wedi ymgorffori Confensiwn y Cenhedloedd Unedig ar Hawliau'r Plentyn yng nghyfraith Cymru, ac wedi gosod dyletswydd ar Weinidogion Cymru i roi sylw i Gonfensiwn y Cenhedloedd Unedig ar Hawliau'r Plentyn ym mhob dim a wnawn. Rwyf am roi'r un amddiffyniadau â'r hyn a fwynheir gan ein plant i'n cenhedlaeth hŷn.

Bydd y cynnig deddfwriaethol sydd ger eich bron heddiw, os caiff ei dderbyn, yn sicrhau bod cyrff cyhoeddus sy'n darparu gwasanaethau sy'n effeithio ar bobl hŷn wedi rhoi sylw dyledus i egwyddorion y Cenhedloedd Unedig ar gyfer pobl hŷn. Mabwysiadwyd y ddogfen ddwy dudalen hon gan Gynulliad Cyffredinol y Cenhedloedd Unedig bron i 30 mlynedd yn ôl yn1991, ac mae'n nodi 18 o egwyddorion. Mae'r egwyddorion craidd hyn wedi'u grwpio gyda'i gilydd mewn pum thema: annibyniaeth, cyfranogiad, gofal, hunangyflawniad ac urddas—pethau y mae'r rhan fwyaf ohonom yn eu cymryd yn ganiataol. Ond nid yw'r pethau hyn bob amser yn cael eu rhoi i'n pobl hŷn, yn anffodus, fel yr amlygwyd dros y 15 mis diwethaf.

Mae pandemig y coronafeirws wedi taro pobl dros 65 oed yn galetach nag unrhyw grŵp oedran arall. Mae pobl hŷn yn fwy tebygol o farw o'r feirws, yn fwy tebygol o ddioddef o unigrwydd ac arwahanrwydd o ganlyniad i gyfyngiadau, ac yn fwy tebygol o ddioddef o ganlyniad i fesurau a roddwyd ar waith i leihau'r effaith ar ein GIG. Darganfu arolwg diweddar a gynhaliwyd gan Age Cymru, Cymru Egnïol, Cynghrair Pobl Hŷn Cymru, Fforwm Pensiynwyr Cymru, Confensiwn Pensiynwyr Cenedlaethol Cymru, Women Connect First, a Senedd Pobl Hŷn Cymru yr effaith wirioneddol y mae'r pandemig wedi'i chael ar bobl hŷn. Soniodd ymatebwyr sut yr effeithiodd y cyfyngiadau symud nid yn unig ar eu hiechyd meddwl, ond ar eu hiechyd corfforol hefyd. Soniodd cynifer â saith o bob 10 am brofiad negyddol wrth geisio cael gafael ar ofal iechyd, gydag un o bob pump wedi canslo apwyntiadau. Yr hyn a'm tarodd fwyaf, fodd bynnag, oedd y sylw gan un ymatebydd. 'Rwy'n pryderu, pan fydd y cyfyngiadau symud ar ben,' meddai, 'y byddwn yn ei chael hi'n anodd wrth i ddarparwyr gwasanaethau ailddechrau esgeuluso anghenion y rheini ohonom sydd bob amser wedi byw dan gyfyngiadau, beth bynnag am y pandemig.'

Ni allwn ganiatáu i anghenion pobl hŷn gael eu hesgeuluso mwyach. Bydd fy neddfwriaeth arfaethedig yn sicrhau bod hawliau pobl hŷn yn cael eu parchu a'u diogelu. Rwy'n annog fy nghyd-Aelodau i gefnogi'r cynnig sydd ger eu bron y prynhawn yma. Diolch yn fawr iawn.

16:15

Diolch. Cofiwch fod gan siaradwyr dri munud ar yr eitem hon ac nid pum munud.

Thank you. Do remember that speakers have three minutes on this item and not five minutes.

Just to remind you, as this is the first time that a Member has brought a statement forward, that it's three minutes for speakers, not five minutes as in a normal debate. Janet Finch-Saunders.

I'ch atgoffa, gan mai dyma'r tro cyntaf i Aelod gyflwyno datganiad, mae'n dair munud i siaradwyr, nid pum munud fel mewn dadl arferol. Janet Finch-Saunders.

First off, I would like to thank you, Gareth, for bringing this very important debate here to the Chamber. I think the points you very ably make about seeking this Bill to come forward—unless it's put into legislation, then things are going to be the very same. 

Older people's experiences during the pandemic have certainly strengthened the case for further protection of their rights in law. It's not the first time that we as Welsh Conservatives have asked for this legislation to come forward. All of us will have stories of constituents in our own constituencies who have needed rallying round, and, in some instances, have not had anyone to rally round. For example, in Aberconwy, the rotary club of the Conwy valley and Golygfa Gwydyr have been providing a foodbank service. Let's build on that momentum to help others by creating the due duty that our older people deserve. This would help stop serious errors that happen again and again, such as older and vulnerable people being pressured into signing 'do not attempt to resuscitate' CPR forms, the unjustifiable delay on care home testing, and gaps between care home visiting and guidance based against the reality on the ground.

Over 140,000 older people in Wales could be experiencing some form of abuse, and I'd like to thank the older people's commissioner, Heléna Herklots, for the work that she's doing on this very issue. It is clear from the recent report 'Support Services for Older People Experiencing Abuse in Wales' that more action is needed. Recommendations include the need for the Welsh Government to review relevant strategies and policies to ensure that they address the needs of our older people, and for policy makers, commissioners and service providers to consider how the needs of older people living in rural areas can be met.

We know that our community buses, and the lack of them, provide even more social isolation for our older people. We can help by creating the duty to have due regard to the UN principle that you mention that people should be able to live in environments that are safe. Imagine the difference it would make if Ministers, local authorities, health boards and other Welsh authorities had to have due regard to the need for older people to have access to adequate healthcare and housing. It would help drive action to address the worrying estimate that, by 2035, Wales is going to have a shortfall of 5,000 units of housing with care. We're going to have a lack of 7,000 nursing care beds and 15,000 units of housing for older people.

The duty could also help highlight the need for urgent action to address the devastating fact that 70 per cent of older people had a negative experience of accessing healthcare during lockdown. I have constituents coming in now daily where they just feel forgotten because of COVID; they're in desperate pain and agony, with a lack of treatment and a lack of GP access. We have to really strengthen those rights. So, Deputy Minister, I fully endorse and support the calls by my newly elected colleague Gareth Davies. And I thank you, Gareth, for bringing such an important issue to the floor of this Senedd so soon in your political career here. Thank you. Diolch.

Yn gyntaf, hoffwn ddiolch i chi, Gareth, am gyflwyno'r ddadl bwysig hon yma yn y Siambr. Rwy'n credu bod y pwyntiau a wnewch yn fedrus iawn ynglŷn â cheisio cyflwyno'r Bil hwn—oni bai ei fod yn cael ei roi mewn deddfwriaeth, bydd pethau'n aros yn union yr un fath. 

Yn sicr, mae profiadau pobl hŷn yn ystod y pandemig wedi cryfhau'r achos dros ddiogelu eu hawliau ymhellach yn y gyfraith. Nid dyma'r tro cyntaf i ni fel Ceidwadwyr Cymreig ofyn am gyflwyno'r ddeddfwriaeth hon. Bydd gan bob un ohonom straeon am etholwyr yn ein hetholaethau sydd wedi bod angen cymorth, ac mewn rhai achosion, nid oedd unrhyw un ganddynt i'w cynorthwyo. Er enghraifft, yn Aberconwy, mae clwb rotari dyffryn Conwy a Golygfa Gwydyr wedi bod yn darparu gwasanaeth banc bwyd. Gadewch inni adeiladu ar y momentwm hwnnw i helpu eraill drwy greu'r ddyletswydd ddyledus y mae ein pobl hŷn yn ei haeddu. Byddai hyn yn helpu i atal camgymeriadau difrifol sy'n digwydd dro ar ôl tro, fel pobl hŷn a phobl sy'n agored i niwed dan bwysau i lofnodi ffurflenni adfywio cardio-pwlmonaidd (CPR) 'na cheisier dadebru', yr oedi na ellir ei gyfiawnhau wrth gynnal profion mewn cartrefi gofal, a bylchau rhwng ymweliadau â chartrefi gofal a chanllawiau yn seiliedig ar y realiti ar lawr gwlad.

Mae'n bosibl fod dros 140,000 o bobl hŷn yng Nghymru yn dioddef rhyw fath o gamdriniaeth, a hoffwn ddiolch i'r comisiynydd pobl hŷn, Heléna Herklots, am y gwaith y mae'n ei wneud ar y mater hwn. Mae'n amlwg o'r adroddiad diweddar 'Gwasanaethau Cymorth i Bobl Hŷn sy'n Profi Camdriniaeth yng Nghymru' fod angen mwy o weithredu. Mae'r argymhellion yn cynnwys yr angen i Lywodraeth Cymru adolygu strategaethau a pholisïau perthnasol er mwyn sicrhau eu bod yn mynd i'r afael ag anghenion ein pobl hŷn, ac i lunwyr polisi, comisiynwyr a darparwyr gwasanaethau ystyried sut y gellir diwallu anghenion pobl hŷn sy'n byw mewn ardaloedd gwledig.

Gwyddom fod ein bysiau cymunedol, a'r prinder ohonynt, yn creu mwy fyth o arwahanrwydd cymdeithasol i'n pobl hŷn. Gallwn helpu drwy greu'r ddyletswydd i roi sylw dyledus i egwyddor y Cenhedloedd Unedig y soniwch amdani y dylai pobl allu byw mewn amgylcheddau diogel. Dychmygwch y gwahaniaeth y byddai'n ei wneud pe bai'n rhaid i Weinidogion, awdurdodau lleol, byrddau iechyd ac awdurdodau eraill yng Nghymru roi sylw dyledus i'r angen i bobl hŷn gael mynediad at ofal iechyd a thai digonol. Byddai'n helpu i sbarduno camau gweithredu i fynd i'r afael â'r amcangyfrif pryderus y bydd Cymru, erbyn 2035, yn brin o 5,000 o unedau tai gofal. Byddwn yn brin o 7,000 o welyau gofal nyrsio a 15,000 o unedau tai i bobl hŷn.

Gallai'r ddyletswydd helpu i dynnu sylw at yr angen am weithredu ar frys i fynd i'r afael â'r ffaith ddinistriol fod 70 y cant o bobl hŷn wedi cael profiad negyddol o gael gafael ar ofal iechyd yn ystod y cyfyngiadau symud. Mae gennyf etholwyr yn dod i mewn bob dydd yn awr yn teimlo eu bod wedi'u hanghofio oherwydd COVID; maent mewn poen enbyd, gyda diffyg triniaeth a diffyg mynediad at feddygon teulu. Rhaid inni gryfhau'r hawliau hynny. Felly, Ddirprwy Weinidog, rwy'n llwyr gymeradwyo a chefnogi'r galwadau gan fy nghyd-Aelod newydd, Gareth Davies. A diolch i chi, Gareth, am ddod â mater mor bwysig i lawr y Senedd hon mor fuan yn eich gyrfa wleidyddol yma. Diolch. 

Diolch yn fawr i Gareth Davies, o Ddyffryn Clwyd, lle ces i fy ngeni, am gyflwyno'r cynnig yma.

Thank you to Gareth Davies, from the Vale of Clwyd, where I was born, for tabling this motion.

I wish to speak in support of the motion tabled. I'm the Plaid Cymru spokesperson on communities and older people, and as such, this proposed legislation is something I take a keen interest in. This motion is timely in light of a number of headlines we've seen in recent weeks. We've seen research that shows that older people are feeling increasingly cut off from society. This is, in part, due to old habits of relying on cash, and with a reluctance to adopt online banking, this adds to the feeling of being ignored, left out and left behind. It has also been said that loneliness is the new normal for many older people. We should not accept or tolerate this. This section of society may be among some of our most vulnerable and, for many of us, our most precious. 

We have also heard how scams have risen dramatically since the beginning of the pandemic. We know that older people are often the victims of this type of crime. It's also true that they are the most targeted. This is causing police forces to alter their recruitment policies, so that they have a constabulary more capable of investigating these crimes. Then, of course, there are the headlines that we saw at the start of the pandemic and, indeed, throughout the pandemic: the impact on care homes. The death rates in care homes were not acceptable, and lessons have to be learned. Those residents who were fortunate enough to avoid catching coronavirus were still impacted greatly by the removal of visitation rights from family and friends.

It is possible for social distancing to be maintained, even during a pandemic, to protect and prevent the virus from spreading. The blanket ban on visits under any circumstances, including socially distanced outdoor visits, meant well-being plummeting for many care home residents. Sending out a clear message that the rights of older people matter and are protected in law would be a powerful thing for this Senedd to do. This legislation will make it clear that we, in this Senedd, value our older people. Most importantly, it will tell our older people that we care. That's something worth supporting. Diolch yn fawr.  

Hoffwn siarad i gefnogi'r cynnig a gyflwynwyd. Fi yw llefarydd Plaid Cymru ar gymunedau a phobl hŷn, ac fel y cyfryw, mae'r ddeddfwriaeth arfaethedig hon yn rhywbeth y mae gennyf ddiddordeb brwd ynddo. Mae'r cynnig hwn yn amserol o gofio am nifer o benawdau a welsom yn ystod yr wythnosau diwethaf. Gwelsom ymchwil sy'n dangos bod pobl hŷn yn teimlo fwyfwy eu bod wedi'u gwahanu oddi wrth y gymdeithas. Yn rhannol, deillia hyn o hen arfer o ddibynnu ar arian parod, a chydag amharodrwydd i fabwysiadu bancio ar-lein, mae hyn yn ychwanegu at y teimlad o gael eu hanwybyddu, eu gadael allan o bethau a'u gadael ar ôl. Dywedwyd hefyd mai unigrwydd yw'r normal newydd i lawer o bobl hŷn. Ni ddylem dderbyn na goddef hyn. Efallai fod y rhan hon o gymdeithas ymhlith rhai o'n pobl fwyaf agored i niwed ac i lawer ohonom, y bobl sy'n golygu fwyaf i ni.

Rydym hefyd wedi clywed sut y mae sgamiau wedi cynyddu'n ddramatig ers dechrau'r pandemig. Gwyddom fod pobl hŷn yn aml yn dioddef o'r math hwn o drosedd. Mae hefyd yn wir mai hwy yw'r rhai sy'n cael eu targedu fwyaf. Mae hyn yn peri i heddluoedd newid eu polisïau recriwtio, fel bod ganddynt gwnstabl sy'n fwy abl i ymchwilio i'r troseddau hyn. Wedyn, wrth gwrs, mae'r penawdau a welsom ar ddechrau'r pandemig ac yn wir, drwy gydol y pandemig: yr effaith ar gartrefi gofal. Nid oedd y cyfraddau marwolaethau mewn cartrefi gofal yn dderbyniol, ac mae'n rhaid dysgu gwersi. Roedd y trigolion a oedd yn ddigon ffodus i osgoi dal y coronafeirws yn dal i gael eu heffeithio'n fawr drwy golli'r hawl i ymweliadau gan deulu a ffrindiau.

Mae'n bosibl cynnal pellter cymdeithasol, hyd yn oed yn ystod pandemig, er mwyn diogelu ac atal y feirws rhag lledaenu. Roedd y gwaharddiad cyffredinol ar ymweliadau o dan unrhyw amgylchiadau, gan gynnwys ymweliadau awyr agored gan gadw pellter cymdeithasol, yn golygu bod llesiant wedi gwaethygu'n sylweddol i lawer o breswylwyr cartrefi gofal. Byddai cyfleu neges glir fod hawliau pobl hŷn yn bwysig ac yn cael eu diogelu yn y gyfraith yn beth pwerus i'r Senedd hon ei wneud. Bydd y ddeddfwriaeth hon yn ei gwneud yn glir ein bod ni, yn y Senedd hon, yn parchu ein pobl hŷn. Yn bwysicaf oll, bydd yn dweud wrth ein pobl hŷn ein bod yn malio. Mae hynny'n rhywbeth gwerth ei gefnogi. Diolch yn fawr.  

16:20

Galwaf ar y Dirprwy Weinidog Gwasanaethau Cymdeithasol, Julie Morgan.

I call on the Deputy Minister for Social Services, Julie Morgan.

Diolch. Thank you, Gareth, for bringing the first legislative proposal to this new Senedd.

The Welsh Government is committed to upholding and protecting the rights of all older people in Wales. I am clear that age does not diminish an individual's right to be treated with dignity and respect. The pandemic, as speakers here today have already referred to, has sharpened society's awareness of the importance of human rights, and several referrals have been made to some of the issues that have arisen during the pandemic.

I would just like to make a few points to clear up some of the statements that have been made. In terms of care home visiting, there has never been a blanket ban on care home visiting. It's always been possible for visitors to go into care homes in particular circumstances, but I accept the point that the Member is making: that, overall, it has been a very sad situation for people in care homes and their relatives. But, there has never been a blanket ban.

As I say, the pandemic has sharpened our awareness, but before the first outbreak of COVID-19, a programme of work was already under way to make rights real for older people. Older people's rights are already enshrined in the UK Human Rights Act 1998, and age is a protected characteristic under the Equality Act 2010. Specifically in Wales, the Social Services and Well-being (Wales) Act 2014 requires local authorities to have due regard to the UN principles for older people, and gives older people a strong voice in the arrangements for any care that they may need.

As part of our activity to co-produce a strategy for an ageing society, a working group was convened to develop practice guidance, demonstrating how health and social care professionals can embed a rights-based approach. Membership of the group included older people, leading academics and representatives of the third sector and the older persons' commissioner. The guidance, which was published in December 2020, uses practical examples to illustrate how local authorities can have due regard to the UN principles for older persons, as required by the social services and well-being Act. It shows how simple changes to the way that we work can uphold an individual's human rights and can have a major impact on their well-being.

For many, this guidance will provide a reaffirmation that the approach they are taking is the right one. However, I want the guidance to inform all aspects of service design—commissioning, tendering, delivery and evaluation. I will continue to take advice from the ministerial advisory group on ageing on how we use these resources to best effect. The group also produced a version of this guidance for older people, and I hope that these two documents will be used together to guide conversations and inspire a common understanding of the transformative effect of a rights-based approach.

In January 2020, we also ran an older people's rights campaign, which was promoted via print, radio adverts and social media. We'll continue to identify options for promoting rights as we publish the strategy for an ageing society, which is due in September. We'll have a supporting delivery plan by the end of the year. A rights-based approach will be fundamental to the realisation of our 10 well-being objectives, as set out in our new programme for government. Two of the objectives are: to protect, rebuild and develop our services for vulnerable people; and to celebrate diversity and move to eliminate inequality in all of its forms.

The pandemic has highlighted other groups in society who also experience the corrosive impact of inequality and deserve to have their rights better protected. There have been calls to enact the Convention on the Elimination of All Forms of Discrimination Against Women, and also to bring into Welsh law the UN convention on the rights of disabled people, and we support these calls. However, introducing separate pieces of legislation to address the needs of individual groups would result in a piecemeal approach. It may also make it more difficult to understand how people living with more than one protected characteristic experience inequality.

There is a strong argument for taking a more ambitious, holistic approach to legislating for human rights. To inform this approach, the Welsh Government has commissioned research to explore the options available to strengthen and advance equality and human rights in Wales. This research is considering the possible incorporation of the United Nations conventions into Welsh law and whether there may be need for new legislation, such as a human rights Bill for Wales or changes to existing legislation. The final draft report has been submitted to the Welsh Government, and we are now able to say that publication is anticipated by the end of the summer period. As part of this work, the research team met with the ministerial advisory forum on ageing, and numerous community equality organisations representing people with different protected characteristics. Evidence from marginalised minority groups with lived experience was also collected via focus groups, and it is intended that the Welsh Government will consult on any identified options or legislative models to emerge from this research.

To conclude, while I am committed to upholding and protecting the rights of all older people in Wales, and I accept many of the points made by the contributors to the debate today, I cannot support this proposal. When we do legislate, we should do that holistically for the whole of society and in a way that acknowledges the complexity of people's lives and experiences.

Diolch, Gareth, am gyflwyno'r cynnig deddfwriaethol cyntaf i'r Senedd newydd hon.

Mae Llywodraeth Cymru wedi ymrwymo i gynnal a diogelu hawliau holl bobl hŷn Cymru. Rwy'n glir nad yw oedran yn lleihau hawl unigolyn i gael ei drin ag urddas a pharch. Mae'r pandemig, fel y mae siaradwyr yma heddiw eisoes wedi nodi, wedi miniogi ymwybyddiaeth cymdeithas o bwysigrwydd hawliau dynol, a chyfeiriwyd sawl gwaith at rai o'r materion sydd wedi codi yn ystod y pandemig.

Hoffwn wneud ychydig o bwyntiau i egluro rhai o'r datganiadau a wnaed. Ar ymweld â chartrefi gofal, ni fu unrhyw waharddiad cyffredinol ar ymweliadau â chartrefi gofal. Mae bob amser wedi bod yn bosibl i ymwelwyr fynd i gartrefi gofal mewn amgylchiadau penodol, ond rwy'n derbyn y pwynt y mae'r Aelod yn ei wneud: at ei gilydd, mae wedi bod yn sefyllfa drist iawn i bobl mewn cartrefi gofal a'u perthnasau. Ond ni fu unrhyw waharddiad cyffredinol.

Fel y dywedaf, mae'r pandemig wedi miniogi ein hymwybyddiaeth, ond cyn yr achosion cyntaf o COVID-19 mewn cartrefi gofal, roedd rhaglen waith eisoes ar y gweill i wneud hawliau'n real i bobl hŷn. Mae hawliau pobl hŷn eisoes wedi'u hymgorffori yn Neddf Hawliau Dynol y DU 1998, ac mae oedran yn nodwedd warchodedig o dan Ddeddf Cydraddoldeb 2010. Yn benodol yng Nghymru, mae Deddf Gwasanaethau Cymdeithasol a Llesiant (Cymru) 2014 yn ei gwneud yn ofynnol i awdurdodau lleol roi sylw dyledus i egwyddorion y Cenhedloedd Unedig ar gyfer pobl hŷn, ac mae'n rhoi llais cryf i bobl hŷn yn y trefniadau ar gyfer unrhyw ofal y gallai fod ei angen arnynt.

Fel rhan o'n gweithgarwch i gydgynhyrchu strategaeth ar gyfer cymdeithas sy'n heneiddio, trefnwyd gweithgor i ddatblygu canllawiau ymarfer, i ddangos sut y gall gweithwyr proffesiynol ym maes iechyd a gofal cymdeithasol sefydlu dull sy'n seiliedig ar hawliau. Roedd aelodaeth y grŵp yn cynnwys pobl hŷn, academyddion blaenllaw a chynrychiolwyr o'r trydydd sector a'r comisiynydd pobl hŷn. Mae'r canllawiau, a gyhoeddwyd ym mis Rhagfyr 2020, yn defnyddio enghreifftiau ymarferol i ddangos sut y gall awdurdodau lleol roi sylw dyledus i egwyddorion y Cenhedloedd Unedig ar gyfer pobl hŷn, fel sy'n ofynnol gan y Ddeddf gwasanaethau cymdeithasol a llesiant. Mae'n dangos sut y gall newidiadau syml i'r ffordd rydym yn gweithio gynnal hawliau dynol unigolyn a gall gael effaith fawr ar eu llesiant.

I lawer, bydd y canllawiau hyn yn ailddatgan mai'r dull y maent yn ei arfer yw'r un cywir. Fodd bynnag, rwyf am i'r canllawiau lywio pob agwedd ar gynllunio gwasanaethau—comisiynu, tendro, darparu a gwerthuso. Byddaf yn parhau i gael cyngor gan grŵp cynghori'r Gweinidog ar heneiddio ar sut y defnyddiwn yr adnoddau hyn yn y ffordd fwyaf effeithiol. Cynhyrchodd y grŵp fersiwn o'r canllawiau hyn ar gyfer pobl hŷn hefyd, ac rwy'n gobeithio y caiff y ddwy ddogfen eu defnyddio gyda'i gilydd i lywio sgyrsiau ac ysbrydoli dealltwriaeth gyffredin o effaith drawsnewidiol dull sy'n seiliedig ar hawliau.

Ym mis Ionawr 2020, fe wnaethom gynnal ymgyrch hawliau pobl hŷn a hyrwyddwyd drwy'r wasg, hysbysebion radio a'r cyfryngau cymdeithasol. Byddwn yn parhau i nodi opsiynau ar gyfer hyrwyddo hawliau wrth inni gyhoeddi'r strategaeth ar gyfer cymdeithas sy'n heneiddio ym mis Medi. Bydd gennym gynllun cyflawni ategol erbyn diwedd y flwyddyn. Bydd dull sy'n seiliedig ar hawliau yn hanfodol i wireddu ein 10 amcan llesiant, fel y nodir yn ein rhaglen lywodraethu newydd. Dau o'r amcanion yw: diogelu, ailadeiladu a datblygu ein gwasanaethau ar gyfer pobl sy'n agored i niwed; a dathlu amrywiaeth a gweithredu i ddileu anghydraddoldeb o bob math.

Mae'r pandemig wedi tynnu sylw at grwpiau eraill mewn cymdeithas sydd hefyd yn profi effaith ddifaol anghydraddoldeb ac yn haeddu cael eu hawliau wedi'u diogelu'n well. Bu galwadau i ddeddfu'r Confensiwn ar Ddiddymu Pob Math o Wahaniaethu yn Erbyn Menywod, a hefyd i ddod â chonfensiwn y Cenhedloedd Unedig ar hawliau pobl anabl yn rhan o gyfraith Cymru, ac rydym yn cefnogi'r galwadau hyn. Fodd bynnag, byddai cyflwyno darnau ar wahân o ddeddfwriaeth i fynd i'r afael ag anghenion grwpiau unigol yn arwain at ddull tameidiog o weithredu. Gall hefyd ei gwneud yn anos deall sut y mae pobl sy'n byw gyda mwy nag un nodwedd warchodedig yn profi anghydraddoldeb.

Ceir dadl gref dros fabwysiadu ymagwedd fwy uchelgeisiol a chyfannol tuag at ddeddfu ar gyfer hawliau dynol. Er mwyn llywio'r dull hwn, mae Llywodraeth Cymru wedi comisiynu ymchwil i archwilio'r opsiynau sydd ar gael i gryfhau a hyrwyddo cydraddoldeb a hawliau dynol yng Nghymru. Mae'r ymchwil yn ystyried y posibilrwydd o ymgorffori confensiynau'r Cenhedloedd Unedig yng nghyfraith Cymru ac a allai fod angen deddfwriaeth newydd, megis Bil hawliau dynol i Gymru neu newidiadau i'r ddeddfwriaeth bresennol. Mae'r adroddiad drafft terfynol wedi'i gyflwyno i Lywodraeth Cymru, ac rydym bellach yn gallu dweud y rhagwelir ei gyhoeddi erbyn diwedd cyfnod yr haf. Fel rhan o'r gwaith, cyfarfu'r tîm ymchwil â fforwm cynghori'r Gweinidog ar heneiddio, a nifer o sefydliadau cydraddoldeb cymunedol sy'n cynrychioli pobl â nodweddion gwarchodedig gwahanol. Hefyd, casglwyd tystiolaeth drwy gyfrwng grwpiau ffocws gan grwpiau lleiafrifol ar y cyrion sydd â phrofiad byw, a bwriedir i Lywodraeth Cymru ymgynghori ar unrhyw opsiynau neu fodelau deddfwriaethol sy'n codi o'r ymchwil.

I gloi, er fy mod wedi ymrwymo i gynnal a diogelu hawliau holl bobl hŷn Cymru ac yn derbyn llawer o'r pwyntiau a wnaed gan y cyfranwyr yn y ddadl heddiw, ni allaf gefnogi'r cynnig hwn. Pan fyddwn yn deddfu, dylem wneud hynny'n gyfannol ar gyfer y gymdeithas gyfan ac mewn ffordd sy'n cydnabod cymhlethdod bywydau a phrofiadau pobl.

16:25

Nid oes unrhyw Aelod wedi gofyn am ymyrraeth, felly galwaf ar Gareth Davies i ymateb i'r ddadl.

No Members have indicated that they wish to intervene, therefore I call on Gareth Davies to reply to the debate.

Thank you very much again, Deputy Presiding Officer. I want to thank everybody this afternoon for their fantastic contributions.

Janet Finch-Saunders talked about the legislation that has been a priority of the Welsh Conservatives for some time now, further protection of rights, elderly people being in isolation, and the great community support from Llandudno rotary club, and others in the local community, who are there to help our elderly people in a particularly difficult time during the pandemic over the last 15 months, and that holistic approach that comes as a result of that. Because, essentially, it's a non-exhaustive list of needs, sometimes, with some individuals, and that's really important to highlight.

Thanks very much as well to Peredur, who takes a great interest in this subject. It's good to see you being Plaid's spokesman on this, on a subject that you feel really passionate about. You highlighted the lack of online banking facilities or the lack of knowledge from—or perhaps a lack of knowledge from—elderly people of how to use that, and they felt isolated as a result, and scams and death rates in care homes increasing.

And thank you as well to Julie Morgan for rightly covering human rights and some of the UK legislation that's already in place. But, I think, in terms of not being able to support this this afternoon is quite disappointing. We have a chance here where we have the devolved powers to enact these things, and the Welsh Government have a good opportunity to stand up for the population that makes up a fifth of this country, and it's a fantastic opportunity to do that this afternoon. I just want to come back and say this isn't political, it's got cross-party support. I've had some supportive messages from even some Labour MSs this afternoon. So, you know, it goes to show that this is a consensus, and it's all nice when we agree on things. So, I'm quite disappointed that the Welsh Government can't support this this afternoon.

I'll just close by urging colleagues to support this motion in front of you this afternoon. Thank you very much.

Diolch yn fawr eto, Ddirprwy Lywydd. Hoffwn ddiolch i bawb y prynhawn yma am eu cyfraniadau gwych.

Soniodd Janet Finch-Saunders am y ddeddfwriaeth a fu'n flaenoriaeth i'r Ceidwadwyr Cymreig ers peth amser bellach, diogelu hawliau ymhellach, pobl oedrannus wedi'u hynysu, a'r gefnogaeth gymunedol wych gan glwb rotari Llandudno, ac eraill yn y gymuned leol, sydd yno i helpu ein pobl oedrannus mewn cyfnod arbennig o anodd yn ystod y pandemig dros y 15 mis diwethaf, a'r ymagwedd gyfannol honno a ddaw o ganlyniad i hynny. Oherwydd, yn y bôn, mae'n rhestr ddiddiwedd o anghenion, weithiau, gyda rhai unigolion, ac mae hynny'n bwysig iawn i'w nodi.

Diolch yn fawr iawn hefyd i Peredur, sydd â diddordeb mawr yn y pwnc hwn. Mae'n dda eich gweld yn llefarydd Plaid Cymru ar hyn, ar bwnc rydych chi'n teimlo'n angerddol iawn yn ei gylch. Tynnwyd sylw at y diffyg cyfleusterau bancio ar-lein neu ddiffyg gwybodaeth—neu ddiffyg gwybodaeth posibl—pobl oedrannus ynglŷn â sut i wneud defnydd o hynny, ac roeddent yn teimlo wedi'u hynysu o ganlyniad, a sgamiau a chyfraddau marwolaethau mewn cartrefi gofal yn cynyddu.

A diolch yn ogystal i Julie Morgan am ymdrin yn briodol â hawliau dynol a deddfwriaeth y DU sydd eisoes ar waith. Ond credaf ei bod hi'n eithaf siomedig na allwch gefnogi hwn y prynhawn yma. Mae gennym gyfle yma lle mae gennym bwerau datganoledig i ddeddfu ar y pethau hyn, ac mae gan Lywodraeth Cymru gyfle da i sefyll dros y boblogaeth sy'n ffurfio un rhan o bump o'r wlad hon, ac mae'n gyfle gwych i wneud hynny y prynhawn yma. Rwyf am ddod yn ôl a dweud nad yw hyn yn wleidyddol, mae ganddo gefnogaeth drawsbleidiol. Cefais negeseuon cefnogol gan Aelodau Llafur o'r Senedd hyd yn oed y prynhawn yma. Felly, wyddoch chi, mae'n dangos bod hwn yn gonsensws, ac mae'n braf pan fyddwn yn cytuno ar bethau. Felly, rwy'n eithaf siomedig na all Llywodraeth Cymru ei gefnogi y prynhawn yma.

Rwyf am orffen drwy annog cyd-Aelodau i gefnogi'r cynnig sydd ger eich bron y prynhawn yma. Diolch yn fawr iawn.

16:30

Y cwestiwn yw: a ddylid nodi'r cynnig? A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? [Gwrthwynebiad.] Oes. Gohiriaf y bleidlais ar yr eitem hon tan y cyfnod pleidleisio.

The proposal is to note the motion. Does any Member object? [Objection.] Yes. I will therefore defer voting under this item until voting time.

Gohiriwyd y pleidleisio tan y cyfnod pleidleisio.

Voting deferred until voting time.

Byddwn nawr yn atal y trafodion dros dro er mwyn caniatáu newidiadau yn y Siambr. Os ydych yn gadael y Siambr, gwnewch hynny'n brydlon. Bydd y gloch yn cael ei chanu dau funud cyn i drafodion ailgychwyn. Dylai unrhyw Aelodau sy'n cyrraedd ar ôl y newid aros tan hynny cyn mynd i mewn i Siambr.

We will now suspend proceedings to allow changeovers in the Chamber. If you're leaving the Chamber, please do so promptly. The bell will be rung two minutes before proceedings restart. Any Members who are arriving after a changeover should wait until then before entering the Chamber. 

Ataliwyd y Cyfarfod Llawn am 16:32.

Plenary was suspended at 16:32.

16:40

Ailymgynullodd y Senedd am 16:43, gyda'r Dirprwy Lywydd yn y Gadair.

The Senedd reconvened at 16:43, with the Deputy Presiding Officer in the Chair.

7. Dadl Plaid Cymru: Hinsawdd a bioamrywiaeth
7. Plaid Cymru Debate: Climate and biodiversity

Detholwyd y gwelliannau canlynol: gwelliannau 1 a 2 yn enw Darren Millar. 

The following amendments have been selected: amendments 1 and 2 in the name of Darren Millar.

Yr eitem nesaf yw eitem 7, dadl Plaid Cymru: hinsawdd a bioamrywiaeth. Galwaf ar Delyth Jewell i wneud y cynnig. 

The next item is item 7, the Plaid Cymru debate on climate and biodiversity, and I call on Delyth Jewell to move the motion. 

Cynnig NDM7725 Siân Gwenllian

Cynnig bod y Senedd:

1. Yn nodi datganiad y Senedd o argyfwng hinsawdd yn 2019.

2. Yn nodi y bydd 15fed cyfarfod Cynhadledd y Partïon (COP15) i'r Confensiwn ar Amrywiaeth Fiolegol (CBD) yn cyfarfod yr hydref hwn i gytuno ar fframwaith bioamrywiaeth byd-eang.

3. Yn credu y dylid sicrhau cydraddoldeb rhwng y camau a gymerir gan Lywodraeth Cymru i fynd i'r afael â newid yn yr hinsawdd a'r rhai a gymerir i fynd i'r afael â cholli bioamrywiaeth.

4. Yn cydnabod yr angen i gau'r bwlch llywodraethu amgylcheddol a grëwyd drwy adael yr UE.

5. Yn datgan argyfwng natur.

6. Yn galw ar Lywodraeth Cymru i:

a) cyflwyno gofyniad sy'n rhwymo mewn cyfraith i wrthdroi colli bioamrywiaeth drwy dargedau statudol;

b) deddfu i sefydlu corff llywodraethu amgylcheddol annibynnol i Gymru.

Motion NDM7725 Siân Gwenllian

To propose that the Senedd:

1. Notes the Senedd’s declaration of a climate emergency in 2019.

2. Notes that the 15th meeting of the Conference of the Parties (COP15) to the Convention on Biological Diversity (CBD) will meet this autumn to agree to a global biodiversity framework.

3. Believes there should be parity between actions taken by the Welsh Government to tackle climate change and those taken to tackle biodiversity loss.

4. Recognises the need to close the environmental governance gap created by our departure from the EU.

5. Declares a nature emergency.

6. Calls on the Welsh Government to:

a) introduce legally binding requirement to reverse biodiversity loss through statutory targets;

b) legislate to establish an independent environmental governance body for Wales.

Cynigiwyd y cynnig.

Motion moved.

Diolch, Dirprwy Lywydd. When we think of the natural world, we think about abundance, don't we—lush forests, epic mountainsides, roaring rivers. But the natural world is made up of co-dependent ecosystems, food chains and habitats that interweave and interconnect, and once you start to chip away at any part of it, it has an indelible impact on the whole.

Plaid Cymru has brought forward today's debate because we believe there is a nature emergency that co-exists alongside the climate emergency, and that unless we tackle these crises together, we will not overcome either. But, Dirprwy Lywydd, whilst we have targets for carbon emissions, there is no corresponding mechanism for nature, no targets to track how we will limit and reverse biodiversity loss. And just on that point, I'd like to take a step out for a moment of talking just about figures, targets, acronyms or technical words that can make some people switch off. What we're talking about is plant life, animal life, the beauty that makes our nation and our world magnificent, the stuff that makes poets compose poems, that makes musicians sing and soar, the land we have inherited and which we hope to pass on to future generations. It's something worth fighting for. It's something worth preserving, nurturing, ensuring we retain and celebrate it.

Diolch, Ddirprwy Lywydd. Pan fyddwn yn meddwl am y byd naturiol, rydym yn meddwl am ddigonedd, onid ydym—coedwigoedd toreithiog, mynyddoedd epig, afonydd byrlymus. Ond mae'r byd naturiol yn cynnwys ecosystemau cyd-ddibynnol, cadwyni bwyd a chynefinoedd sy'n plethu ac yn cydgysylltu, a phan ddechreuwch gael gwared ar unrhyw ran ohono, mae'n cael effaith annileadwy ar y cyfan.

Mae Plaid Cymru wedi cyflwyno'r ddadl heddiw oherwydd ein bod yn credu bod yna argyfwng natur sy'n cydfodoli ochr yn ochr â'r argyfwng hinsawdd, ac onid awn i'r afael â'r argyfyngau hyn gyda'i gilydd, ni fyddwn yn goresgyn y naill neu'r llall ohonynt. Ond Ddirprwy Lywydd, er bod gennym dargedau ar gyfer allyriadau carbon, nid oes mecanwaith cyfatebol ar gyfer byd natur, dim targedau i olrhain sut y byddwn yn cyfyngu ar faint o fioamrywiaeth sy’n cael ei cholli ac yn gwrthdroi hynny. Ac wrth sôn am y pwynt hynny, hoffwn roi’r holl ffigurau, targedau, acronymau, a geiriau technegol i un ochr am funud, gan fod hynny’n gwneud i rai pobl golli diddordeb. Yr hyn rydym yn sôn amdano yw bywyd planhigion, bywyd anifeiliaid, y prydferthwch sy’n gwneud ein cenedl a’n byd yn syfrdanol, yr hyn sy’n gwneud i feirdd greu barddoniaeth, sy’n gwneud i gantorion ganu, y tir rydym wedi’i etifeddu, ac y gobeithiwn ei drosglwyddo ymlaen i genedlaethau’r dyfodol. Mae’n rhywbeth y sy'n werth brwydro drosto. Mae’n rhywbeth sy’n werth ei ddiogelu a’i feithrin, a sicrhau ein bod yn ei warchod a’i ddathlu.

But, to go back to those targets, because they play an important role—targets set the tone and track—how does that landscape look internationally? The Convention on Biological Diversity targets lapsed in 2020; they were global targets to reverse wildlife loss and decline in the natural environment, and the UN confirmed that we had all failed miserably to achieve them. And when you miss a target like that, it doesn't stand still—that loss, that decline, continues apace. The situation gets worse. We now have an obligation to reset biodiversity targets and to back those up with investment, with plans for nature-based solutions, projects to centre on species recovery and changes that will prioritise healthy green and blue habitats across Wales.

Today, I am proud to have with me my species champion badge: I am the species champion for the shrill carder bee, one of many species in Wales that have seen their numbers dwindle over the past few decades. Because of a loss of habitat, wildflower meadows being built on or cut back, the numbers of this bee found in Wales and England have declined by 90 per cent since the 1970s. The Gwent levels in my region has now one of the only populations found in these islands, which is why it's so important that the Gwent levels and other sites of special scientific interest aren't used for solar farms or, indeed, roads. It's why the work that the Friends of the Gwent Levels is doing is so important.

Now, the shrill carder bee is sadly far from being alone in being a species at risk. The 2019 state of nature report found that one in six species in Wales is at risk of extinction. That's 10 per cent of our plants, 36 per cent of mammals and 5 per cent of invertebrates like butterflies, snails and bees. And, again, I know we can all sometimes get lost or overwhelmed in the figures, the percentages, and listening to these lists—what this means is that entire ecosystems are put at risk. Species of butterfly have declined by 52 per cent in Wales since 1976, and mammals like the red squirrel and water voles are at risk of disappearing. Hedgehog populations have declined by 60 per cent since 1995, within my lifetime, and there's been a 71 per cent decline in the stunning greenfinch. Now, since the 1970s, 73 species have been lost in Wales; they have gone, and the rate of that extinction is accelerating.

Now, these catastrophes, these desolations—they're down to us. Nature loss is driven by human activity like agricultural management, the urbanisation of our landscapes, river pollution, air pollution, woodland management. Yes, there are other factors: climate change—which, again, we contribute to—as well as invasive non-native species. But, just as we contribute towards the decline, so too do we suffer as a result. Nature provides us with our sustenance and our food, our energy and our medicines. The 'Global Assessment Report on Biodiversity and Ecosystem Services', which, again, is a long title, but it recognises that nature loss contributes to poverty, to public health and conflict. And I would add to that list intergenerational unfairness. We are robbing future generations of species they might never get to share a world with. We're taking away a sense of wonder, of joy, from this planet, not to mention the question of morality that we have no right to destroy the natural world.

So, Dirprwy Lywydd, what needs to happen? It is high time we declared a nature emergency in Wales, and, as our motion sets out, in that declaration's wake, the Welsh Government as a result must introduce legally binding targets to reverse biodiversity loss and to begin to plan how to recover what has been lost. We are also calling on the Welsh Government to introduce legislation to establish an independent governance body for Wales. Now, I note that the Conservative amendment calls for co-operation and, of course, co-operation is vital on this issue, but this crisis cannot be tackled on a UK basis. The UK Environment Bill talks of an office of environmental protection for England and Northern Ireland only. Scotland has its own environmental standards body. We in Wales need to introduce our own primary legislation, our own governance structure, so the Welsh Government must introduce a nature Bill, an environmental governance Bill—whatever you choose to call it, make it work, make it cover nature targets, make it establish a robust governance body to replace the protections we lost with our departure from the EU, make sure that this crisis is tackled through all ministerial portfolios, particularly agriculture, as well as climate change, and please ensure that public bodies can be held to account if they act in ways that aren't in keeping with reversing biodiversity loss.

Visit Wales makes much of our spectacular scenery in its advertising, and it uses the slogan 'Find Your Epic'. Unless we today declare a nature emergency in Wales, unless we treat the climate and nature crises facing us with the same sense of urgency, and unless we take the steps set out in our motion to reverse the decline, there will shortly be no 'epic' to be found on our hillsides. All that beauty, all that life, all that variety will be lost. Jules Renard said:

'On earth there is no heaven, but there are pieces of it.'

Let's make it our role to ensure that the puzzle book of nature retains its richness, that the pieces that make up this majestic jigsaw of the natural world don't get lost because we couldn't be bothered to save them.

Ond, gan droi’n ôl at y targedau hynny, oherwydd maent yn chwarae rhan bwysig— mae targedau'n gosod y cywair a'r cyfeiriad—sut y mae'r dirwedd honno'n edrych yn rhyngwladol? Daeth targedau'r Confensiwn ar Amrywiaeth Fiolegol i ben yn 2020; roeddent yn dargedau byd-eang i wrthdroi colli bywyd gwyllt a dirywiad yn yr amgylchedd naturiol, a chadarnhaodd y Cenhedloedd Unedig ein bod ni i gyd wedi methu'n llwyr â’u cyflawni. A phan fyddwch yn methu cyflawni targed fel hwnnw, nid yw'n aros yn ei unfan—mae'r golled honno, y dirywiad hwnnw, yn parhau i ddigwydd yn gyflym. Mae'r sefyllfa'n gwaethygu. Mae gennym rwymedigaeth yn awr i ailosod targedau bioamrywiaeth ac i ategu'r rheini â buddsoddiad, gyda chynlluniau ar gyfer atebion ar sail natur, prosiectau i ganolbwyntio ar adfer rhywogaethau a newidiadau a fydd yn blaenoriaethu cynefinoedd gwyrdd a glas iach ledled Cymru.

Heddiw, rwy'n falch o gael fy mathodyn hyrwyddwr rhywogaethau gyda mi: fi yw hyrwyddwr rhywogaethau'r gardwenynen feinlais, un o lawer o rywogaethau yng Nghymru y mae eu niferoedd wedi lleihau dros yr ychydig ddegawdau diwethaf. Oherwydd colli cynefin, am fod pobl yn torri gweirgloddiau blodeuog neu'n adeiladu arnynt, mae niferoedd y wenynen hon yng Nghymru a Lloegr wedi gostwng 90 y cant ers y 1970au. Erbyn hyn, mae gan wastadeddau Gwent yn fy rhanbarth un o'r unig boblogaethau a geir ar yr ynysoedd hyn, a dyna pam ei bod mor bwysig nad yw gwastadeddau Gwent a safleoedd eraill o ddiddordeb gwyddonol arbennig yn cael eu defnyddio ar gyfer ffermydd solar, neu ffyrdd yn wir. Dyna pam fod y gwaith y mae Cyfeillion Gwastadeddau Gwent yn ei wneud mor bwysig.

Nawr, yn anffodus mae'r gardwenynen feinlais ymhell o fod ar ei phen ei hun fel rhywogaeth sydd mewn perygl. Canfu'r adroddiad ar sefyllfa byd natur yn 2019 fod un o bob chwe rhywogaeth yng Nghymru mewn perygl o ddiflannu. Dyna 10 y cant o'n planhigion, 36 y cant o famaliaid a 5 y cant o infertebratau fel gloÿnnod byw, malwod a gwenyn. Ac unwaith eto, rwy'n gwybod y gallwn i gyd fynd ar goll neu gael ein gorlethu gan y ffigurau weithiau, y canrannau, a gwrando ar y rhestrau hyn—yr hyn y mae'n ei olygu yw bod ecosystemau cyfan yn cael eu peryglu. Mae rhywogaethau o loÿnnod byw wedi gostwng 52 y cant yng Nghymru ers 1976, ac mae mamaliaid fel y wiwer goch a llygod y dŵr mewn perygl o ddiflannu. Mae poblogaethau draenogod wedi gostwng 60 y cant ers 1995, o fewn fy oes i, ac mae niferoedd y llinos werdd drawiadol wedi gostwng 71 y cantl. Nawr, ers y 1970au, mae 73 o rywogaethau wedi'u colli yng Nghymru; maent wedi mynd, ac mae cyflymder y difodiant hwnnw'n cynyddu.

Nawr, y trychinebau hyn, y trallod hwn—ni sydd ar fai. Mae colli natur yn cael ei lywio gan weithgareddau dynol fel rheolaeth amaethyddol, trefoli ein tirweddau, llygredd afonydd, llygredd aer, rheoli coetiroedd. Oes, mae yna ffactorau eraill: newid hinsawdd—rhywbeth rydym ni, unwaith eto, yn cyfrannu ato—yn ogystal â rhywogaethau estron goresgynnol. Ond wrth inni gyfrannu tuag at y dirywiad, rydym hefyd yn dioddef o ganlyniad iddo. Mae natur yn darparu ein cynhaliaeth a'n bwyd, ein hegni a'n meddyginiaethau. Mae'r adroddiad asesu byd-eang ar fioamrywiaeth a gwasanaethau ecosystemau, sydd unwaith eto'n deitl hir, ond mae'n cydnabod bod colli natur yn cyfrannu at dlodi, at iechyd y cyhoedd a gwrthdaro. A byddwn yn ychwanegu annhegwch sy'n pontio'r cenedlaethau at y rhestr honno. Rydym yn dwyn rhywogaethau na fyddant byth yn cael rhannu'r byd â hwy oddi wrth genedlaethau'r dyfodol. Rydym yn eu hamddifadu o deimladau o ryfeddod, o lawenydd, ar y blaned hon, heb sôn am gwestiwn moesoldeb a’r ffaith nad oes gennym hawl i ddinistrio'r byd naturiol.

Felly, Ddirprwy Lywydd, beth sy'n rhaid digwydd? Mae'n hen bryd inni ddatgan argyfwng natur yng Nghymru, ac fel y mae ein cynnig yn nodi, yn sgil y datganiad hwnnw, mae'n rhaid felly i Lywodraeth Cymru gyflwyno targedau sy'n rhwymo mewn cyfraith i wrthdroi colli bioamrywiaeth a dechrau cynllunio sut i adfer yr hyn a gollwyd. Rydym hefyd yn galw ar Lywodraeth Cymru i gyflwyno deddfwriaeth i sefydlu corff llywodraethu annibynnol i Gymru. Nawr, nodaf fod gwelliant y Ceidwadwyr yn galw am gydweithrediad ac wrth gwrs, mae cydweithredu'n hanfodol ar y mater hwn, ond ni ellir mynd i'r afael â'r argyfwng ar sail y DU. Mae Bil Amgylchedd y DU yn sôn am swyddfa diogelu'r amgylchedd ar gyfer Lloegr a Gogledd Iwerddon yn unig. Mae gan yr Alban ei chorff safonau amgylcheddol ei hun. Mae angen i ni yng Nghymru gyflwyno ein deddfwriaeth sylfaenol ein hunain, ein strwythur llywodraethu ein hunain, felly mae'n rhaid i Lywodraeth Cymru gyflwyno Bil natur, Bil llywodraethu amgylcheddol—beth bynnag y dewiswch ei alw—gwneud iddo weithio, sicrhau ei fod yn cwmpasu targedau natur, gwneud iddo sefydlu corff llywodraethu cadarn yn lle'r amddiffyniadau a gollwyd ar ôl inni adael yr UE, sicrhau bod yr holl bortffolios gweinidogol, yn enwedig amaethyddiaeth a newid hinsawdd, yn mynd i’r afael â’r argyfwng hwn, a sicrhau y gellir dwyn cyrff cyhoeddus i gyfrif os ydynt yn gweithredu mewn ffyrdd nad ydynt yn cyd-fynd â’r nod o wrthdroi colli bioamrywiaeth.

Mae Croeso Cymru yn gwneud llawer o'n golygfeydd ysblennydd yn ei hysbysebion, ac mae'n defnyddio'r slogan 'Find Your Epic'. Oni bai ein bod yn datgan argyfwng natur yng Nghymru heddiw, oni bai ein bod yn trin yr argyfwng natur a'r argyfwng hinsawdd sy'n ein hwynebu gyda'r un ymdeimlad o frys, ac oni bai ein bod yn cymryd y camau a nodir yn ein cynnig i wrthdroi'r dirywiad, ni fydd unrhyw beth 'epig' i'w gael ar ein bryniau cyn bo hir. Bydd yr holl harddwch, yr holl fywyd hwnnw, yr holl amrywiaeth wedi ei golli. Dywedodd Jules Renard:

'Nid oes nefoedd ar y ddaear, ond mae yna ddarnau ohoni.'

Gadewch inni chwarae ein rhan i sicrhau bod jig-so natur yn cadw ei gyfoeth, ac nad yw'r darnau sy'n ffurfio'r jig-so mawreddog hwn o'r byd naturiol yn mynd ar goll am na allem drafferthu eu hachub.

16:50

Rwyf wedi dethol y ddau welliant i'r cynnig. Galwaf ar Janet Finch-Saunders i gynnig gwelliannau 1 a 2, a gyflwynwyd yn enw Darren Millar.

I have selected the two amendments to the motion, and I call on Janet Finch-Saunders to move amendments 1 and 2, tabled in the name of Darren Millar.

Gwelliant 1—Darren Millar

Dileu pwynt 4 a rhoi yn ei le:

Yn cydnabod y cyfle i Gymru fod yn arweinydd byd-eang ar lywodraethu amgylcheddol ers i'r Deyrnas Unedig ymadael â'r Undeb Ewropeaidd.

Amendment 1—Darren Millar

Delete point 4 and replace with:

Recognises the opportunity for Wales to be a world leader on environmental governance following the United Kingdom's departure from the European Union.

Gwelliant 2—Darren Millar

Ychwanegu is-bwynt newydd ar ddiwedd pwynt 6:

'gweithio'n agosach gyda Llywodraeth y DU ar yr ymateb i'r argyfwng hinsawdd ac adfer natur.'

Amendment 2—Darren Millar

Add as new sub-point at end of point 6:

'work more closely with the UK Government on the response to the climate emergency and nature recovery.'

Cynigiwyd gwelliannau 1 a 2.

Amendments 1 and 2 moved.

Yes, I move the amendments, thank you, tabled in the name of Darren Millar MS.

When the Welsh Government declared a climate emergency some two years ago, we all hoped as Members that this would trigger a wave of action at home in Wales, the UK and internationally. We didn't, however, expect a series of failures to action such progress. We didn't expect a nature recovery and emergency to be overlooked. Some of those inactions include that Welsh solar photovoltaic capacity has only increased by less than 1 per cent from 2019, there were only five new hydro projects commissioned in 2019, and small private hydropower schemes are on a cliff edge now due to a Welsh Government decision to withdraw business rate relief. Despite poor air quality contributing to a reduced life expectancy and death, tallying up to the equivalent of up to 1,400 mortalities in Wales each year, we all know that the First Minister and his Government failed to deliver the manifesto-promised clean air Act. In fact, the new Minister will know that emission reductions have been dominated by the power sector, and, in particular, the closure of the Aberthaw power station. So, there is a desperate need for action across Wales. Even the report on the climate change Wales regs 2021 stated that

'rhetoric must now be met with bold and decisive action.'

We were reminded of this recently, with CCRA3 disclosing that

'26 risks from climate change in Wales have increased in urgency score.'

These include the risks to terrestrial species and habitats from pests, pathogens and invasive species, with gaps in policy such as a lack of enhanced monitoring, any surveillance and early response measures; the risk to agriculture and forestry from pests and pathogens and invasive species; the failure of the Wales animal health and welfare framework to make explicit reference to specific climate change risks or adaptation actions to manage increased risks related to pests and pathogens for kept-animal health; and the risk to marine species, habitats and fisheries from changing climactic conditions, with current policy lacking detailed actions that include specific outcomes for the marine sector, plans for progress, and reporting that recognises the scale of the climate change risks facing us.

These very recent examples should leave us in no doubt that we must now declare also a nature emergency. We must do this, when considering that the latest 'The State of Natural Resources Report' found that the overall trend is one of serious decline. As Wales Environment Link have highlighted, with such a broad range of drivers, we simply cannot address the nature emergency solely as a subsidiary of the climate emergency. In fact, climate change measures have potential to harm nature, such as the planting of trees in inappropriate places and poorly-located renewable energy infrastructure.

So, I am pleased to call for specific action on biodiversity loss. Plaid Cymru are correct; we should follow the UK Government's decision and introduce legally-binding requirements to reverse biodiversity loss through statutory targets. Similarly, Members will know from the last Senedd that I fully supported the establishment of an independent environmental governance body for Wales. Llyr Gruffydd, Mike Hedges, Jenny Rathbone and Joyce Watson will remember and understand from our past committee work that point 4 could be deemed mischievous, and that the gap was caused by long-term arrangements being placed on the back burner by the Welsh Government. So, I implore you to support amendment 1. 

Similarly, it would be mature for us all to back amendment 2 and work more closely with the UK Government on the response to the climate emergency and nature recovery. Nature knows no border on the British isles. In fact, I have great optimism that such domestic and even, potentially, international co-operation can be achieved this year, thanks to the Convention on Biological Diversity COP15. 

I'll finish by referring to the work of Jason Singh, who believes that we would pay more attention to plants if we could hear them. At Kew Gardens, he has created soundscapes based on the electrical signals generated within plants as they respond to their environment, and converted them into otherworldly soundscapes for us to hear. 'Extinction Songs' give us a voice to nature that needs positive action by us. So, I do hope that the declaration of a nature crisis today is the start of a crescendo of action to tackle these emergencies, and not a duff note, like the Welsh Government's handling of the climate crisis to date. Thank you. Diolch, Dirprwy Lywydd.   

Ie, rwy'n cynnig y gwelliannau, diolch, a gyflwynwyd yn enw Darren Millar AoS.

Pan wnaeth Llywodraeth Cymru ddatgan argyfwng hinsawdd tua dwy flynedd yn ôl, roeddem i gyd yn gobeithio fel Aelodau y byddai hyn yn sbarduno ton o weithredu gartref yng Nghymru, y DU ac yn rhyngwladol. Fodd bynnag, nid oeddem yn disgwyl cyfres o fethiannau ar gychwyn cynnydd o'r fath. Nid oeddem yn disgwyl i argyfwng ac adferiad natur gael eu hanwybyddu. Mae peth o'r diffyg gweithredu hwnnw'n cynnwys y ffaith nad yw capasiti solar ffotofoltäig Cymru ond wedi cynyddu llai nag 1 y cant ers 2019, pum prosiect ynni dŵr newydd yn unig a gomisiynwyd yn 2019, ac mae cynlluniau ynni dŵr preifat bach ar ymyl y dibyn yn awr oherwydd penderfyniad gan Lywodraeth Cymru i dynnu rhyddhad ardrethi busnes yn ôl. Er bod ansawdd aer gwael yn cyfrannu at ddisgwyliad oes byrrach a marwolaethau, hyd at gyfanswm sy'n cyfateb i hyd at 1,400 o farwolaethau yng Nghymru bob blwyddyn, rydym i gyd yn gwybod bod y Prif Weinidog a'i Lywodraeth wedi methu cyflawni'r Ddeddf aer glân a addawyd yn y maniffesto. Yn wir, bydd y Gweinidog newydd yn gwybod bod y sector pŵer wedi dominyddu'r gostyngiadau mewn allyriadau, ac yn benodol, cau gorsaf bŵer Aberddawan. Felly, mae taer angen gweithredu ledled Cymru. Roedd hyd yn oed yr adroddiad ar y rheoliadau newid hinsawdd yng Nghymru 2021 yn nodi

'Yn awr, rhaid troi’r rhethreg yn gamau beiddgar a phendant.'

Cawsom ein hatgoffa o hyn yn ddiweddar, gyda'r trydydd asesiad o risgiau newid hinsawdd yn datgelu

'Mae sgôr frys 26 o risgiau newid hinsawdd yng Nghymru wedi cynyddu.'

Mae'r rhain yn cynnwys y risgiau i rywogaethau tiriogaethol a chynefinoedd o ganlyniad i blâu, pathogenau a rhywogaethau goresgynnol, gyda bylchau mewn polisi megis diffyg monitro gwell, unrhyw fesurau gwyliadwriaeth ac ymateb cynnar; y risg i amaethyddiaeth a choedwigaeth o ganlyniad i blâu a phathogenau a rhywogaethau goresgynnol; methiant grŵp fframwaith iechyd a lles anifeiliaid Cymru i gyfeirio'n benodol at risgiau penodol sy'n ymwneud â newid hinsawdd neu gamau ymaddasu i reoli risgiau cynyddol sy'n gysylltiedig â phlâu a phathogenau ar gyfer iechyd anifeiliaid a gedwir; a'r risg i rywogaethau a chynefinoedd morol a physgodfeydd yn sgil amodau hinsawdd sy'n newid, gyda pholisi cyfredol nad yw'n cynnwys camau gweithredu manwl gyda chanlyniadau penodol ar gyfer y sector morol, cynlluniau ar gyfer cynnydd, nac adroddiadau sy'n cydnabod maint y risgiau newid hinsawdd sy'n ein hwynebu.

Yn sgil yr enghreifftiau diweddar iawn hyn, ni ddylai fod unrhyw amheuaeth fod yn rhaid inni ddatgan argyfwng natur hefyd bellach. Mae'n rhaid inni wneud hyn, wrth ystyried bod yr 'Adroddiad ar Sefyllfa Adnoddau Naturiol' diweddaraf wedi canfod bod y duedd gyffredinol yn dangos dirywiad difrifol. Fel y mae Cyswllt Amgylchedd Cymru wedi amlygu, gydag ystod mor eang o ysgogiadau, ni allwn fynd i'r afael â'r argyfwng natur fel atodiad i'r argyfwng hinsawdd yn unig. Yn wir, mae gan fesurau newid hinsawdd botensial i niweidio natur, megis plannu coed mewn mannau amhriodol a seilwaith ynni adnewyddadwy wedi'i leoli'n wael.

Felly, rwy'n falch o alw am weithredu penodol ar golli bioamrywiaeth. Mae Plaid Cymru yn gywir; dylem ddilyn penderfyniad Llywodraeth y DU a chyflwyno gofynion sy'n rhwymo mewn cyfraith i wrthdroi colli bioamrywiaeth drwy dargedau statudol. Yn yr un modd, bydd Aelodau'n gwybod o'r Senedd ddiwethaf fy mod wedi rhoi fy nghefnogaeth yn llawn i sefydlu corff llywodraethu amgylcheddol annibynnol i Gymru. Bydd Llyr Gruffydd, Mike Hedges, Jenny Rathbone a Joyce Watson yn cofio ac yn deall o'n gwaith pwyllgor blaenorol y gellid ystyried pwynt 4 yn un direidus, a bod y bwlch wedi'i achosi yn sgil gohirio trefniadau hirdymor gan Lywodraeth Cymru. Felly, rwy'n erfyn arnoch i gefnogi gwelliant 1. 

Yn yr un modd, byddai'n aeddfed i bawb ohonom gefnogi gwelliant 2 a gweithio'n agosach gyda Llywodraeth y DU ar yr ymateb i'r argyfwng hinsawdd ac adferiad natur. Nid yw natur yn ymwybodol o unrhyw ffin ar ynysoedd Prydain. Yn wir, rwy'n obeithiol iawn y gellir cyflawni cydweithrediad domestig o'r fath, a chydweithrediad rhyngwladol o bosibl hyd yn oed eleni, diolch i Gonfensiwn y Cenhedloedd Unedig ar Amrywiaeth Fiolegol COP15.

Rwyf am ddirwyn i ben drwy gyfeirio at waith Jason Singh, sy'n credu y byddem yn rhoi mwy o sylw i blanhigion pe baem yn gallu eu clywed. Yng Ngerddi Kew, mae wedi creu seinweddau yn seiliedig ar y signalau trydanol a gynhyrchir o fewn planhigion wrth iddynt ymateb i'w hamgylchedd, a'u trosi'n seinweddau arallfydol i ni eu clywed. Mae 'Extinction Songs' yn rhoi llais i natur sy'n galw arnom i weithredu'n gadarnhaol. Felly, rwy'n gobeithio y bydd y datganiad o argyfwng natur heddiw yn sbarduno cresendo o weithredu i fynd i'r afael â'r argyfyngau hyn, yn hytrach na nodyn drwg, fel y ffordd y mae Llywodraeth Cymru wedi ymdrin â'r argyfwng hinsawdd hyd yma. Diolch, Ddirprwy Lywydd.   

16:55

Can I say to Delyth Jewell, who introduced this debate in the name of Siân Gwenllian, how much I welcome this? And it feels to me as if there is now a growing not just cross-party consensus, but a real momentum behind not just the climate change crisis, but the nature crisis and the biodiversity crisis as well. And that should be encouraging to the Minister, who spoke earlier on today at an event that Llyr and others attended on how we actually protect the very best in our marine environment, as well as sustainably exploit the marine environment as well. The Minister did speak very eloquently in her remarks at that debate, but I'm really, really pleased this early in the sixth Senedd that we have this gathering momentum around doing the right thing, following the evidence, sometimes making the hard and difficult decisions, and I see the Minister here, Lee Waters, has just joined us and he'll be very familiar with that from the announcements only a week ago on the roads review as well: following the evidence, following the data for climate change, for biodiversity. 

It also, of course, falls on the back of a motion that was laid on 15 June here in this place that was co-signed by Llyr and Janet and Jane Dodds as well, which in drawing reference to COP15 coming up—the UN Convention on Biological Diversity Conference—also called then on

'Welsh Government to support a successful outcome from COP15 by making clear its support for a global target to halt and begin to reverse biodiversity loss by 2030 and secure substantive recovery by 2050, and to commit to reflecting this in domestic law, incorporating targets for species and habitats.'

And of course that is reflected very much in the motion in front of us today.

But the scale of what we have to do has been known for quite some time and, in fact, Welsh Government has acknowledged it too. In the refresh that they did of the nature recovery action plan, in prefatory remarks there, it acknowledged that in the post 2020 framework for the CBD's strategic plan to 2050

'very few of the 2020 Aichi targets have been achieved and that biodiversity is still in decline.'

It acknowledged that:

'The 2019 report on biodiversity and ecosystems from the Intergovernmental Science-Policy Platform on Biodiversity and Ecosystem Services...described the loss of biodiversity as a threat of equal size to the climate emergency',

which is enshrined within this motion here today. And, of course, it also flagged up the need to address the post-EU exit governance gap. And away from the political aspects of this, we know that there is that clear and pending risk of a governance gap here, as we have left the EU. This is not a political point; it's just a pragmatic reality point that we need to address, and it refers to the need to actually change the way in which we approach landscape management here, through sustainable farming as well, and we'll come to that during this Senedd.

But it also pointed to some of the urgent short-term actions. It says we need to align the responses to the climate emergency and the biodiversity crisis. That's within this motion today. I absolutely support this. It says that we need to address the post-EU exit funding gap for agri-environment measures—the Government is getting on with that; we need to support that—and that we need to provide spatial direction for action on biodiversity. It's not enough anymore to do small piecemeal fixes or pilots and so on; we need to do this at scale at large spatial dimensions, to improve the condition of the protected sites network, terrestrially and marine as well, and explore new and sustainable funding mechanisms as well, and so on.

So, we know we have to get on with this. I really welcome the wording within this about closing the environmental governance gap, about focusing on the Conference of the Parties to the Convention on Biological Diversity in the autumn, about targets, because targets are important. There are always the dangers with targets that you pick the wrong targets and you have the negative consequences, but I think we are clever enough to get through that. I really do think that. There is a commitment from the Government to do it, and that legally binding requirement to reverse biodiversity loss through those targets is important.

So, Minister, I think this debate is helpful—it genuinely is—and I look forward to the response that you bring forward, but I feel that there is a cross-party momentum now behind these sorts of changes, which is good to see. It shouldn't be seen as a threat to Government; it should be seen as a support to Government to do the right thing, follow the evidence, and sometimes take some really tough decisions as well.

A gaf fi ddweud wrth Delyth Jewell, a gyflwynodd y ddadl hon yn enw Siân Gwenllian, gymaint rwy'n croesawu hyn? Ac mae'n teimlo, nid yn unig fel pe bai yna gonsensws trawsbleidiol yn tyfu erbyn hyn, ond bod momentwm go iawn y tu ôl i'r argyfwng newid hinsawdd, yr argyfwng natur a'r argyfwng bioamrywiaeth hefyd. A dylai hynny fod yn galonogol i'r Gweinidog, a siaradodd yn gynharach heddiw mewn digwyddiad a fynychwyd gan Llyr ac eraill ar y ffordd rydym yn diogelu'r gorau yn ein hamgylchedd morol, yn ogystal â manteisio'n gynaliadwy ar yr amgylchedd morol hefyd. Siaradodd y Gweinidog yn huawdl iawn yn ei sylwadau yn y ddadl honno, ond rwy'n falch iawn o'r ffaith bod gennym, mor gynnar yn y chweched Senedd, y momentwm cynyddol hwn i fod eisiau gwneud y peth iawn, dilyn y dystiolaeth, gan wneud y penderfyniadau caled ac anodd weithiau, a gwelaf fod y Gweinidog, Lee Waters, newydd ymuno â ni ac fe fydd yn gyfarwydd iawn â hynny o'r cyhoeddiadau wythnos yn ôl ar yr adolygiad ffyrdd hefyd: dilyn y dystiolaeth, dilyn y data newid hinsawdd, y data bioamrywiaeth. 

Wrth gwrs, mae hefyd yn dod yn sgil cynnig a gyflwynwyd yn y lle hwn ar 15 Mehefin ac a gydlofnodwyd gan Llyr a Janet a Jane Dodds, cynnig a gyfeiriai at y COP15 nesaf—Cynhadledd Confensiwn y Cenhedloedd Unedig ar Amrywiaeth Fiolegol—ac a alwai ar

'Lywodraeth Cymru i gefnogi canlyniad llwyddiannus yn nghynhadledd COP15 drwy egluro ei chefnogaeth i darged byd-eang ar gyfer atal a dechrau gwrthdroi'r broses o golli bioamrywiaeth erbyn 2030 a sicrhau adferiad sylweddol erbyn 2050, ac ymrwymo i adlewyrchu hyn mewn cyfraith ddomestig, gan ymgorffori targedau ar gyfer rhywogaethau a chynefinoedd.'

Ac wrth gwrs, adlewyrchir hynny'n gryf iawn yn y cynnig sydd o'n blaenau heddiw.

Ond mae maint yr hyn y mae'n rhaid inni ei wneud wedi bod yn hysbys ers cryn dipyn o amser ac mewn gwirionedd, mae Llywodraeth Cymru wedi ei gydnabod hefyd. Pan aethant ati i ddiweddaru'r cynllun gweithredu adfer natur, roedd yn cydnabod mewn sylwadau rhagarweiniol fod yn y fframwaith ôl-2020 ar gyfer cynllun strategol y Confensiwn ar Amrywiaeth Fiolegol hyd at 2050

'ychydig iawn o dargedau Aichi 2020 sydd wedi'u cyflawni a bod bioamrywiaeth yn dal i ddirywio.'

Roedd yn cydnabod:

'Fe wnaeth adroddiad yr Intergovernmental Science-Policy Platform on Biodiversity and Ecosystem Services...yn 2019... ddisgrifio colli bioamrywiaeth fel perygl cynddrwg â'r argyfwng hinsawdd',

ac mae hynny wedi'i ymgorffori yn y cynnig hwn yma heddiw. Ac wrth gwrs, tynnodd sylw hefyd at yr angen i fynd i'r afael â'r bwlch llywodraethu ar ôl gadael yr UE. Ac ar wahân i'r agweddau gwleidyddol ar hyn, gwyddom fod risg amlwg o fwlch llywodraethu yn aros, wedi inni adael yr UE. Nid pwynt gwleidyddol yw hwn; mae'n bwynt realiti pragmatig y mae angen inni fynd i'r afael ag ef, ac mae'n cyfeirio at yr angen i newid y ffordd rydym yn ymdrin â rheoli tirwedd yma, drwy ffermio cynaliadwy hefyd, a byddwn yn dod at hynny yn ystod y Senedd hon.

Ond cyfeiriodd hefyd at rai o'r camau gweithredu tymor byr sydd eu hangen ar frys. Mae'n dweud bod angen inni gydlynu'r ymatebion i'r argyfwng hinsawdd a'r argyfwng bioamrywiaeth. Mae hynny o fewn y cynnig hwn heddiw. Rwy'n llwyr gefnogi hyn. Mae'n dweud bod angen inni fynd i'r afael â'r bwlch cyllido ar ôl gadael yr UE ar gyfer mesurau amaeth-amgylcheddol—mae'r Llywodraeth yn bwrw ymlaen â hynny; mae angen inni gefnogi hynny—a bod angen inni ddarparu cyfeiriad gofodol ar gyfer gweithredu ar fioamrywiaeth. Nid yw cynnig atebion tameidiog bach neu gynlluniau peilot ac yn y blaen yn ddigon mwyach; mae angen inni wneud hyn ar raddfa fawr ac mewn meintiau gofodol mawr, er mwyn gwella cyflwr y rhwydwaith safleoedd gwarchodedig, ar y tir ac ar y môr yn ogystal, ac archwilio mecanweithiau ariannu newydd a chynaliadwy, ac yn y blaen.

Felly, gwyddom fod yn rhaid inni fwrw ymlaen â hyn. Rwy'n croesawu'r geiriad yn fawr ynghylch cau'r bwlch llywodraethu amgylcheddol, ynghylch canolbwyntio ar Gynhadledd y Partïon i'r Confensiwn ar Amrywiaeth Fiolegol yn yr hydref, ynghylch targedau, oherwydd mae targedau'n bwysig. Mae peryglon bob amser gyda thargedau, eich bod yn dewis y targedau anghywir ac yn cael canlyniadau negyddol, ond credaf ein bod yn ddigon clyfar i oresgyn hynny. Rwy'n credu hynny o ddifrif. Mae ymrwymiad gan y Llywodraeth i'w wneud, ac mae'r gofyniad sy'n rhwymo mewn cyfraith i wrthdroi colli bioamrywiaeth drwy'r targedau hynny'n bwysig.

Felly, Weinidog, credaf fod y ddadl hon yn ddefnyddiol—mae'n wirioneddol ddefnyddiol—ac edrychaf ymlaen at eich ymateb, ond teimlaf fod momentwm trawsbleidiol yn awr y tu ôl i'r mathau hyn o newidiadau, sy'n dda i'w weld. Ni ddylid ei ystyried yn fygythiad i'r Llywodraeth; dylid ei ystyried yn gymorth i'r Llywodraeth wneud y peth iawn, dilyn y dystiolaeth, a gwneud penderfyniadau anodd iawn weithiau hefyd.

17:00

Fi ydy pencampwr llinos y mynydd—aderyn bychan, hardd, prin. Ond, diolch i waith adfer cynefin y llinos yn Eryri gan amaethwyr ac eraill, mae yna arwyddion fod y rhywogaeth ar gynnydd unwaith eto. Felly, mae gobaith. O gynllunio, o wneud y gwaith adferol, o weithio mewn partneriaeth, mae modd adfer rhywogaethau prin. Mae'r sefyllfa sy'n wynebu natur yng Nghymru a'r byd yn glir i bawb, ac mae'r ystadegau yn sobreiddiol. Mi fydd pob sector, pob cymuned, a phob cornel o Gymru yn cael eu heffeithio'n ddifrifol gan ddirywiad natur. A'r rhai fydd yn teimlo'r effeithiau fwyaf fydd ein plant a'n pobl ifanc—y genhedlaeth nesaf. 

Mae llawer o bobl ifanc yn pryderu am y dyfodol, ac mae'n ddyletswydd ar Lywodraeth unrhyw wlad i gynnig atebion, i ddangos fod yr argyfwng natur yn cael ei gymryd o ddifri ac, yn bwysicach na dim, i osod allan y camau clir y gellid eu dilyn i oresgyn y sefyllfa. Drwy adfer natur a chaniatáu mwy o gyfleoedd i blant gael mynediad at natur, fe fedrwn ni gynnig ystod eang iawn o fuddiannau i'n plant a'n pobl ifanc ni, i'w haddysg, eu hiechyd a'u lles, ac yn bwysicaf oll, mi fedrwn ni gynnig gobaith am y dyfodol. Ond mae'n rhaid i ni atal y dirywiad drwy osod targedau cyfreithiol i wyrdroi dirywiad bioamrywiaeth, ac yna dilyn hynny drwy greu cynnydd gwirioneddol mewn bioamrywiaeth.

Yn ôl ymchwil gan Estyn, mae'r rhan fwyaf o ymarferwyr yn nodi bod dysgu yn yr awyr agored yn hyrwyddo ymgysylltiad a mwynhad plant mewn dysgu. Ond er bod yna fanteision hollol glir i blant a phobl ifanc yn deillio o'u cyswllt â'r amgylchedd naturiol, mae ymchwil wedi dangos bod faint o amser mae plant yn ei dreulio ar brofi byd natur yn dirywio, heb sôn am y ffaith bod natur ei hun yn dirywio ac yn crebachu ar draws y wlad, gan ei gwneud hi'n anoddach fyth i blant a phobl ifanc fwynhau'r byd naturiol. Ac yn waeth fyth, mae'r dirywiad mewn natur a'r diffyg mynediad at natur sy'n deillio ohono, yn effeithio ar blant mewn tlodi yn fwy na neb arall, gan waethygu anghydraddoldeb cymdeithasol ac o ran iechyd ac addysg.

Mae bioamrywiaeth yn dirywio, does dim amheuaeth am y ffaith yna, ond mi fedrwn ni wneud rhywbeth amdano fo. Mae'n rhaid diogelu llinos y mynydd, mae'n rhaid i ni adfer natur er budd pobl Cymru i'r dyfodol ac er budd dyfodol Cymru. Felly, rydyn ni'n galw ar y Gweinidog a'r Llywodraeth i wneud y peth cywir er budd natur, er budd addysg, er budd iechyd ein plant a phobl ifanc ac er budd y genhedlaeth nesaf, a'r ffordd ymlaen ydy gosod fframwaith cadarn efo ffocws ac amcanion clir drwy gyflwyno targedau adfer natur. Diolch yn fawr.

I am the species champion for the twite—a small, beautiful bird, and a rare bird. But, thanks to the restoration work by agriculturists and others of the twite's habitat in Snowdonia, it appears that the species is on the rise again. So, there is hope. By planning, by doing that restorative work, and working in partnership, rare species can be revived. The situation facing nature in Wales and the world is clear to everyone, and the statistics are very sobering. Every sector, every community, and every corner of Wales will be affected very seriously by nature decline. And those who will feel the greatest impact will be our children and young people—the next generation.

Many young people are concerned about the future, and it's a duty on the Government of any nation to provide solutions, to demonstrate that the nature crisis is being taken seriously and, more importantly than anything, to set out clear steps that can be taken to overcome the situation. Through nature restoration and providing more opportunities for children to access nature, we can provide a wide range of benefits to our children and young people, in terms of their education, their health, their well-being and, most importantly, we can offer hope for the future. But we have to prevent the decline by setting statutory targets to overcome the decline of biodiversity, and then follow up on that by creating a genuine increase in biodiversity.

According to Estyn research, the majority of practitioners note that open-air education promotes engagement and enjoyment in learning. But even though there are clear advantages for children and young people emanating from their link with the natural environment, research has shown that the time that children spend on their experiences of the natural world is declining, without mentioning the fact that nature is itself declining, making it even more difficult for children and young people to enjoy the natural world. And even worse than that, the decline in nature and the lack of access to nature that emanates from that is having an impact on children living in poverty more than any other children, exacerbating social inequality and in terms of education and health.

Biodiversity is declining, there's no doubt about that, but we can do something about it. We have to safeguard the twite, we have to restore nature for the benefit of the people of Wales for the future and for the benefit of the future of Wales. So, we are calling on the Minister and the Government to do the right thing for the benefit of nature, for the benefit of education, for the benefit of the health of our children and young people and for the benefit of the next generation, and the way forward is to set out a robust framework, with a focus and a clear objective by introducing nature restoration targets. Thank you.

17:05

With the twenty-sixth UN Climate Change Conference, COP26, scheduled to be held in Glasgow under UK presidency in four months' time, this debate re-emphasises the need for parity between actions taken by the Welsh Government to tackle climate change and those taken to tackle biodiversity loss.

The Welsh Conservative amendment re-emphasises the need for Welsh Government to work more closely with the UK Government on the response to the climate emergency and nature recovery. After all, unlike football, nature knows no boundaries. Nature is in crisis across Wales. Despite Wales's stunning landscapes and beautiful scenery, wildlife in Wales is in serious decline. The 'State of Nature Report 2019' found that one in six species in Wales are threatened with extinction and the latest 'The State of Natural Resources Report' summary finds that ecosystem resilience in Wales is declining in line with global trends.

This decline is also reflected in curlew populations in Wales. As Wales's species champion for the curlew since 2016, I'm working with Gylfinir Cymru/Curlew Wales, a collaboration of Government agencies and non-governmental organisations, including the farming unions, formed to try and reverse the dire decline of curlew in Wales—an ecological umbrella or indicator species. The UK regularly hosts up to a quarter of the global curlew-breeding population and the curlew is now considered the most pressing bird conservation priority throughout Wales and the UK. Breeding numbers are in steep decline in Wales, down 44 per cent in the last decade. At current levels of decline, curlew will be extinct as a breeding population in Wales by 2033 without intervention. We've only years to save this iconic and culturally important species and its ethereal voice in the Welsh landscape.

In June 2019, I attended the first ever curlew summit at 10 Downing Street, alongside the senior ornithologist at Natural Resources Wales and Curlew Country's project manager. We heard that sufficient resource will be required to advise, encourage and assist groups of farmers to come together to deliver, monitor and champion curlew and biodiversity across landscapes, and that there is a need to understand the multiple and multispecies benefits from an ecosystem resilience, cultural and natural heritage perspective that can be delivered through curlew conservation action. We also heard that the widespread planting of conifers on uplands had led to massive habitat loss and it was not just the planted land that destroyed the birds, but the land in a large area around the forest ceased to be sustainable habitat for ground-nesting birds, as the forest provides ideal cover for predators, mostly foxes, carrion crows and badgers.

The commendable goal to increase forestry and woodland in Wales must therefore ensure that we have the right trees in the right place to genuinely protect biodiversity. The review of the wider biodiversity and ecosystem benefits of curlew recovery and applicability to Wales—a report commissioned by Natural Resources Wales—states that papers provided a diverse array of evidence showing that curlew recovery would benefit multiple species, both directly and indirectly, underpinning our understanding of curlew as an indicator species. For example, hares give birth on land surfaces, usually farmland, where the young remain motionless, not unlike the curlew, grey partridge, skylark or lapwing, which lay their eggs in a shallow scrape or nest in open farmland. Conservation actions that benefit ground-nesting birds, therefore, also appear to support, for example, hares.

Gylfinir Cymru have been working on a Wales action plan for curlew, which we hope the Welsh Government will endorse. It will identify the most important curlew areas in Wales and emphasise the importance of a well-designed, well-funded sustainable farming scheme, so that farmers can do the right thing for curlew in these places. NGOs have welcomed funding for curlew made available by Welsh Government and NRW this year, but have highlighted that NRW's procurement system and the lack of multi-year funding means that this money was not available for this breeding season, and won't be available for the next one either. It could also only be spent on capital projects, but it is people who will save curlew and nature. There's a real need to ensure good co-ordination and boots on the ground to achieve this. Nature has intrinsic value, but it also—

Gyda chweched Cynhadledd ar hugain y Cenhedloedd Unedig ar Newid Hinsawdd, COP26, i'w chynnal yn Glasgow o dan lywyddiaeth y DU ymhen pedwar mis, mae'r ddadl hon yn ailbwysleisio'r angen am sicrhau cydraddoldeb rhwng y camau a gymerir gan Lywodraeth Cymru i fynd i'r afael â newid hinsawdd a'r rhai a gymerir i fynd i'r afael â cholli bioamrywiaeth.

Mae gwelliant y Ceidwadwyr Cymreig yn ailbwysleisio'r angen i Lywodraeth Cymru weithio'n agosach gyda Llywodraeth y DU ar yr ymateb i'r argyfwng hinsawdd ac adfer natur. Wedi'r cyfan, yn wahanol i bêl-droed, nid yw natur yn adnabod unrhyw ffiniau. Mae natur mewn argyfwng ledled Cymru. Er gwaethaf tirweddau godidog a golygfeydd hardd Cymru, mae bywyd gwyllt yng Nghymru yn dirywio'n ddifrifol. Canfu 'Adroddiad ar Sefyllfa Byd Natur 2019' fod un o bob chwe rhywogaeth yng Nghymru dan fygythiad o ddiflannu ac mae crynodeb diweddaraf yr 'Adroddiad ar Sefyllfa Adnoddau Naturiol' yn canfod bod cydnerthedd ecosystemau yng Nghymru yn dirywio yn unol â thueddiadau byd-eang.

Adlewyrchir y dirywiad hwn hefyd yn niferoedd y gylfinir yng Nghymru. Fel hyrwyddwr rhywogaeth y gylfinir yng Nghymru ers 2016, rwy'n gweithio gyda Gylfinir Cymru, menter gydweithredol rhwng asiantaethau'r Llywodraeth a sefydliadau anllywodraethol, gan gynnwys undebau'r ffermwyr, a ffurfiwyd i geisio gwrthdroi dirywiad enbyd y gylfinir yng Nghymru—ymbarél ecolegol neu rywogaeth ddangosol. Mae'r DU yn cynnal hyd at chwarter poblogaeth nythu fyd-eang y gylfinir yn rheolaidd ac ystyrir bellach mai'r gylfinir yw'r flaenoriaeth gadwraethol bwysicaf yn y byd adar yng Nghymru a'r DU. Mae niferoedd nythu'n dirywio'n sylweddol yng Nghymru, i lawr 44 y cant dros y degawd diwethaf. Ar lefelau presennol y dirywiad, bydd y gylfinir wedi diflannu fel poblogaeth nythu yng Nghymru erbyn 2033 heb unrhyw ymyrraeth. Mater o flynyddoedd sydd gennym i achub y rhywogaeth eiconig a diwylliannol bwysig hon a'i llais arallfydol yn nhirlun Cymru.

Ym mis Mehefin 2019, mynychais yr uwchgynhadledd gyntaf erioed ar y gylfinir yn 10 Stryd Downing, ochr yn ochr ag uwch-adaregydd Cyfoeth Naturiol Cymru a rheolwr prosiect Curlew Country. Clywsom y bydd angen digon o adnoddau i gynghori, annog a chynorthwyo grwpiau o ffermwyr i ddod at ei gilydd i ddarparu, monitro a hyrwyddo'r gylfinir a bioamrywiaeth ar draws tirweddau, a bod angen deall y manteision lluosog i rywogaethau niferus o safbwynt cydnerthedd ecosystemau, diwylliant a threftadaeth naturiol y gellir ei gyflawni drwy weithgarwch cadwraeth y gylfinir. Clywsom hefyd fod plannu conwydd ar ucheldiroedd yn eang wedi arwain at golli cynefin enfawr ac nid y tir lle plannwyd y coed yn unig a arweiniodd at y dirywiad yn nifer yr adar; peidiodd y tir mewn ardal fawr o amgylch y goedwig â bod yn gynefin cynaliadwy i adar sy'n nythu ar y ddaear, gan fod y goedwig yn darparu gorchudd delfrydol i ysglyfaethwyr, llwynogod, brain tyddyn a moch daear yn bennaf.

Felly, rhaid i'r nod clodwiw o gynyddu coedwigaeth a choetiroedd yng Nghymru sicrhau bod gennym y coed cywir yn y lle iawn i ddiogelu bioamrywiaeth yn iawn. Mae'r adolygiad o fanteision bioamrywiaethol ac ecosystemaidd ehangach adfer y gylfinir a chymhwyso hynny i Gymru—adroddiad a gomisiynwyd gan Cyfoeth Naturiol Cymru—yn datgan bod papurau wedi darparu amrywiaeth eang o dystiolaeth yn dangos y byddai adfer y gylfinir o fudd i rywogaethau lluosog, yn uniongyrchol ac yn anuniongyrchol, gan ategu ein dealltwriaeth o'r gylfinir fel rhywogaeth ddangosol. Er enghraifft, mae ysgyfarnogod yn rhoi genedigaeth ar wyneb y tir, tir fferm fel arfer, lle mae'r anifeiliaid ifanc yn aros heb symud, yn debyg i'r gylfinir, y betrisen, yr ehedydd neu'r gornchwiglen, sy'n dodwy eu hwyau mewn gwâl fas neu nyth ar dir fferm agored. Felly, mae'n ymddangos bod gweithgarwch cadwraeth sydd o fudd i adar sy'n nythu ar y ddaear hefyd yn cefnogi ysgyfarnogod er enghraifft.

Mae Gylfinir Cymru wedi bod yn gweithio ar gynllun gweithredu i Gymru ar gyfer y gylfinir, a gobeithiwn y bydd Llywodraeth Cymru yn ei gymeradwyo. Bydd yn nodi'r ardaloedd pwysicaf ar gyfer y gylfinir yng Nghymru ac yn pwysleisio pwysigrwydd cynllun ffermio cynaliadwy wedi'i gynllunio'n dda ac wedi'i ariannu'n dda, fel y gall ffermwyr wneud y peth iawn ar gyfer y gylfinir yn y lleoedd hyn. Mae cyrff anllywodraethol wedi croesawu cyllid ar gyfer y gylfinir sydd ar gael gan Lywodraeth Cymru ac CNC eleni, ond maent wedi tynnu sylw at y ffaith bod system gaffael Cyfoeth Naturiol Cymru a'r diffyg cyllid aml-flwyddyn yn golygu nad oedd yr arian ar gael ar gyfer y tymor nythu hwn, ac na fydd ar gael ar gyfer y nesaf ychwaith. At hynny, dim ond ar brosiectau cyfalaf y gellid ei wario, ond pobl sy'n mynd i achub y gylfinir a natur. Mae gwir angen sicrhau cydgysylltiad da a phobl ar lawr gwlad i gyflawni hyn. Mae gwerth cynhenid i natur, ond mae hefyd—

17:10

—plays an important role. We need it for the food that we eat, the air that we breathe, and the water that we drink. I will conclude. The Welsh Government therefore needs show that it is serious about tackling the nature crisis by committing to introduce legislation during the first year of Government to set legally binding targets for nature recovery in order to harness efforts across Government and other sectors to halt and reverse biodiversity loss. Diolch. 

—yn chwarae rhan bwysig. Mae arnom ei angen ar gyfer y bwyd rydym yn ei fwyta, yr aer rydym yn ei anadlu, a'r dŵr rydym yn ei yfed. Rwy'n dod i ben. Felly, mae angen i Lywodraeth Cymru ddangos ei bod o ddifrif ynglŷn â mynd i'r afael â'r argyfwng natur drwy ymrwymo i gyflwyno deddfwriaeth yn ystod blwyddyn gyntaf y Llywodraeth i osod targedau sy'n rhwymo mewn cyfraith ar gyfer adfer natur er mwyn cyfuno ymdrechion ar draws y Llywodraeth a sectorau eraill i atal a gwrthdroi colli bioamrywiaeth. Diolch.

As others have said, we are fast losing biodiversity in Wales, with the latest 'The State of Natural Resources Report' stating that the overall trend is one of serious decline, reflecting the global situation of an internationally recognised nature emergency.

The danger is a dystopian future, with the only mammals surviving being pets, farm animals and scavengers such as rats. Could Kenneth Grahame write The Wind in the Willows today, and do modern children know the animals that he is talking about? Take badgers, which are not liked by many in this Chamber, being blamed for bovine TB. They eat slugs, mice and rats. The danger of losing top-of-the-food-chain predators is that the animals lower down the food chain can expand, like rabbits do, in accordance with the Fibonacci. Remember Australia?

Biodiversity loss in Wales is being driven by a number of human-induced factors, including agricultural management, climate change, urbanisation, pollution, hydrological change, woodland management and invasive non-native species, of which Japanese knotweed is the most common in my constituency.

Primary legislation is needed urgently to address the gap left in the oversight and enforcement of environmental law as a result of us leaving the EU. Wales unfortunately lags behind all the other parts of the UK when it comes to securing effective environmental governance post Brexit. The previous Welsh Government made a commitment to bring forward an environmental governance and principles Bill in the sixth Senedd. I look forward to the opportunity of voting for it, and I hope that we can see it soon.

Fel y mae eraill wedi dweud, rydym yn prysur golli bioamrywiaeth yng Nghymru, gyda'r 'Adroddiad ar Sefyllfa Adnoddau Naturiol' diweddaraf yn datgan bod y duedd gyffredinol yn dangos dirywiad difrifol, sy'n adlewyrchu sefyllfa fyd-eang argyfwng natur a gydnabyddir yn rhyngwladol.

Ceir perygl o ddyfodol dystopaidd, gyda'r unig anifeiliaid a fydd yn goroesi yn anifeiliaid anwes, anifeiliaid fferm ac ysglyfaethwyr fel llygod mawr. A allai Kenneth Grahame ysgrifennu The Wind in the Willows heddiw, ac a yw plant yr oes fodern yn gwybod am yr anifeiliaid y mae'n sôn amdanynt? Cymerwch foch daear, nad yw llawer yn y Siambr hon yn eu hoffi, gan eu bod yn cael y bai am TB mewn gwartheg. Maent yn bwyta gwlithod, llygod a llygod mawr. Y perygl o golli ysglyfaethwyr ar frig y gadwyn fwyd yw y gall niferoedd yr anifeiliaid sy'n is i lawr y gadwyn fwyd gynyddu, fel y gwna cwningod, yn unol â'r Fibonacci. A ydych chi'n cofio Awstralia?

Mae colli bioamrywiaeth yng Nghymru yn cael ei yrru gan nifer o ffactorau a ysgogir gan bobl, gan gynnwys rheolaeth amaethyddol, newid hinsawdd, trefoli, llygredd, newid hydrolegol, rheoli coetiroedd a rhywogaethau estron goresgynnol, a'r mwyaf cyffredin ohonynt yn fy etholaeth i yw clymog Japan.

Mae angen deddfwriaeth sylfaenol ar frys i fynd i'r afael â'r bwlch a adawyd ar ôl yn y gwaith o oruchwylio a gorfodi cyfraith amgylcheddol o ganlyniad i adael yr UE. Yn anffodus, mae Cymru ar ei hôl hi o'i chymharu â holl rannau eraill y DU o ran sicrhau llywodraethu amgylcheddol effeithiol ar ôl Brexit. Ymrwymodd Llywodraeth flaenorol Cymru i gyflwyno Bil llywodraethu ac egwyddorion amgylcheddol yn y chweched Senedd. Edrychaf ymlaen at y cyfle i bleidleisio drosto, a gobeithio y cawn ei weld yn fuan.

The economic fallout of the COVID-19 pandemic is being felt across Wales, and it will be felt across our economy for many years to come. However, by addressing biodiversity decline, underscored by a set of clear targets for delivery, we can create meaningful employment opportunities across the country. By investing in nature, in habitat restoration and green skills, we can boost the workforce and the economy.

The recent Dasgupta review found that our economies, livelihoods and well-being are all dependent on our most precious asset: nature. Our unsustainable engagement with nature is endangering the prosperity of current and future generations. The review also re-emphasised that biodiversity is integral to ecosystems' health, and the ability of ecosystems to provide essential benefits to society. Biodiversity loss, therefore, impacts on our life support system.

Nature recovery targets are key to driving our transition towards a nature positive economy. As we see with net zero, statutory targets have a key role in shaping investment, not only across Government but across sectors. The Aldersgate Group, a multistakeholder alliance including some of the largest businesses in the UK, has called for stronger environmental regulation, underpinned by ambitious and clear environmental targets, to provide businesses with the certainty they need over the long term to make investments that increase resilience and bring potential economic and employment benefits. Investing in habitat creation and restoration at scale has the potential to support thousands of new green jobs, which would help to absorb the economic shock of the past year. This will also go some way in developing a nature conservation skills base in Wales, to meet the needs of the future and, ultimately, provide the foundation for a shift towards a nature-positive, low-carbon economy.

One hundred and fifty stakeholders from across Wales have developed a proposal for a national nature service, and a Royal Society for the Protection of Birds report has estimated that a national nature service could support up to 7,000 green jobs in Wales. Furthermore, investing in nature-based solutions offers substantial return in investment. According to a report by Cambridge Econometrics for the RSPB, every £1 invested in habitat restoration for peatland, saltmarsh and woodland creation secures £4.62, £1.31 and £2.79 of benefit respectively. By investing in nature-based solutions, we could vastly improve water and air quality, boost ecotourism, prevent flooding, store carbon and, of course, boost biodiversity, along with countless other benefits. We can't afford to separate our economy from nature; our economy depends on it and it exists within it.

To truly achieve a green recovery in Wales, we must invest in nature. By introducing legally binding nature recovery targets to restore and create a wide array of habitats in Wales, we could deliver for the economy, create thousands of jobs while delivering for nature and for the climate. If the Welsh Government truly want to deliver a green recovery, investment in nature must be an absolute priority target for us. It would provide a clear direction for action on nature's recovery, while also providing a clear picture for future job creation and the expectations for our industries to help us reach our environmental goals. Diolch yn fawr.

Mae canlyniad economaidd pandemig COVID-19 i'w deimlo ledled Cymru, a bydd i'w deimlo ar draws ein heconomi am flynyddoedd lawer. Fodd bynnag, drwy fynd i'r afael â dirywiad bioamrywiaeth, gyda chyfres o dargedau clir ar gyfer cyflawni'r gwaith, gallwn greu cyfleoedd cyflogaeth ystyrlon ledled y wlad. Drwy fuddsoddi mewn natur, mewn adfer cynefinoedd a sgiliau gwyrdd, gallwn roi hwb i'r gweithlu a'r economi.

Canfu adolygiad diweddar Dasgupta fod ein heconomïau, ein bywoliaeth a'n llesiant i gyd yn dibynnu ar ein hased mwyaf gwerthfawr: natur. Mae ein hymgysylltiad anghynaliadwy â natur yn peryglu ffyniant cenedlaethau'r presennol a'r dyfodol. Pwysleisiodd yr adolygiad hefyd fod bioamrywiaeth yn rhan annatod o iechyd ecosystemau, a gallu ecosystemau i ddarparu manteision hanfodol i gymdeithas. Felly, mae colli bioamrywiaeth yn effeithio ar ein system cymorth bywyd.

Mae targedau adfer natur yn allweddol i sbarduno newid i economi sy'n gadarnhaol o ran natur. Fel y gwelwn gyda sero net, mae gan dargedau statudol rôl allweddol yn siapio buddsoddiad, nid yn unig ar draws y Llywodraeth ond ar draws sectorau. Mae grŵp Aldersgate, cynghrair o randdeiliaid lluosog sy'n cynnwys rhai o'r busnesau mwyaf yn y DU, wedi galw am reoleiddio amgylcheddol cryfach, wedi'i ategu gan dargedau amgylcheddol uchelgeisiol a chlir, i roi sicrwydd mawr ei angen i fusnesau yn hirdymor i wneud buddsoddiadau sy'n cynyddu cydnerthedd ac yn creu manteision economaidd a chyflogaeth posibl. Gallai buddsoddi mewn creu ac adfer cynefinoedd ar raddfa fawr gynnal miloedd o swyddi gwyrdd newydd a fyddai'n helpu i amsugno sioc economaidd y flwyddyn ddiwethaf. Bydd hyn hefyd yn helpu i ddatblygu sylfaen sgiliau cadwraeth natur yng Nghymru i ateb anghenion y dyfodol ac yn y pen draw, i ddarparu'r sylfaen ar gyfer symud tuag at economi carbon isel sy'n gadarnhaol o ran natur.

Mae 150 o randdeiliaid o bob rhan o Gymru wedi datblygu cynnig ar gyfer gwasanaeth natur cenedlaethol, ac mae adroddiad gan y Gymdeithas Frenhinol er Gwarchod Adar wedi amcangyfrif y gallai gwasanaeth natur cenedlaethol gefnogi hyd at 7,000 o swyddi gwyrdd yng Nghymru. At hynny, mae buddsoddi mewn atebion ar sail natur yn cynnig elw sylweddol ar fuddsoddiad. Yn ôl adroddiad gan Cambridge Econometrics i'r RSPB, mae pob £1 a fuddsoddir mewn adfer cynefin mawndir a morfa heli a chreu coetiroedd yn sicrhau £4.62, £1.31 a £2.79 o fudd yn y drefn honno. Drwy fuddsoddi mewn atebion ar sail natur, gallem wella ansawdd dŵr ac aer yn sylweddol, hybu ecodwristiaeth, atal llifogydd, storio carbon, a hybu bioamrywiaeth wrth gwrs, ynghyd â manteision eraill dirifedi. Ni allwn fforddio gwahanu ein heconomi oddi wrth natur; mae ein heconomi'n dibynnu arni ac mae'n bodoli o'i mewn.

Er mwyn sicrhau adferiad gwyrdd go iawn yng Nghymru, rhaid inni fuddsoddi mewn natur. Drwy gyflwyno targedau adfer natur sy'n rhwymo mewn cyfraith i adfer a chreu amrywiaeth eang o gynefinoedd yng Nghymru, gallem gyflawni ar ran yr economi, creu miloedd o swyddi tra'n cyflawni dros natur a dros yr hinsawdd. Os yw Llywodraeth Cymru o ddifrif eisiau sicrhau adferiad gwyrdd, rhaid i fuddsoddi mewn natur fod yn darged blaenoriaethol absoliwt i ni. Byddai'n rhoi cyfeiriad clir ar gyfer gweithredu i adfer natur, tra'n rhoi darlun clir hefyd ar gyfer creu swyddi yn y dyfodol a'r disgwyliadau i'n diwydiannau ein helpu i gyrraedd ein nodau amgylcheddol. Diolch yn fawr.

17:15

I am very proud to be the species champion for the noble swift. I represent the most intensely urban constituency in Wales, and the sight and sound of swifts are one of the wonders of our summer evenings. Ely in Cardiff West is one of their preferred summer haunts. A survey in 2019 identified 14 nesting sites in those buildings. No survey could be carried out last year, and the results of this year's survey will be available in August, but we have one testimony from an RSPB member who said, 'I was in Ely last week, and there were loads of swifts just above the rooftops'. So, I expect the nesting numbers there to be high. If any refurbishment of council or housing association properties is due to take place there, swift nesting should be taken into consideration and nest boxes installed. It would be a great pity if city planners were not aware of the importance of the area for swifts. They must include nesting provision in their requirements for relevant developments.

Despite that positive evidence, the swift is rated amber across the UK for conservation status. In Wales, it has been recorded as the bird in steepest decline since 1994, according to the breeding bird survey. The breeding in Wales is down by three quarters—a more rapid loss than across the UK as a whole. So, what are the reasons for this decline? The key threat is considered to be the loss of nesting sites when buildings are restored or demolished. Mitigation work rarely takes place, and I'm not aware of environmental impact assessments taking place that pay due regard to this. What about the lack of food resources for swifts? The use of insecticides is likely to be reducing the availability of aerial invertebrates, which is what they feed off.

At the moment, the RSPB says there's no evidence that decline is due to problems at the African wintering grounds for the swift or along their migration routes. That might change with climate change, but for now, clearly, the guilty parties are in Britain, because other parts of Europe are not experiencing the same decline. So, we really do need to take it seriously. Swift boxes and swift bricks need to be de rigueur on all suitably high new buildings. I know that the Minister for Climate Change has been proactively looking at this and working to enshrine that into planning law, and I'd be most grateful if we can hear when we may be able to make that stick. 

I'm very pleased that the Welsh Government is fully cognisant of the nature emergency. I understand that the Welsh Government is going to vote in favour of the Plaid motion, and that's fantastic, but declaring a nature emergency isn't going to be sufficient. We are all going to have to put our shoulders to the wheel to prevent the otherwise inevitable extinction of whole species, which, as Delyth Jewell already pointed out, we cannot allow, for the sake of future generations. 

We have to tread more lightly on this earth. I heard at lunchtime, along with several other Members, the devastation that is also caused not just to the land, but also to our oceans, and I know the Minister attended that as well. I did mention, after the Minister had left, the Seaspiracy documentary, which is on the internet, and which is utterly devastating. We are destroying our oceans across the world, because of greed, basically, and we absolutely have to do something about that. I'm absolutely not convinced that the UK Government deal on leaving the EU has made an iota of difference to the destruction of our seas around our island, and has obviously reduced our ability to persuade other people, other countries, to work together on preventing the elimination of whole species across our oceans.

You could argue that leaving the EU free market, having slammed the door on the ability of the fishing industry to export to the continent, is a blunt instrument for restoring biodiversity loss, as, if you can't sell them, you're unlikely to fish them out of the water. But that's no consolation to Welsh seafood businesses—

Rwy'n falch iawn o fod yn hyrwyddwr rhywogaeth y wennol ddu ardderchog. Rwy'n cynrychioli'r etholaeth fwyaf trefol yng Nghymru, ac mae gweld a chlywed gwenoliaid duon yn un o ryfeddodau ein nosweithiau haf. Trelái yng Ngorllewin Caerdydd yw un o'u hoff leoliadau yn yr haf. Nododd arolwg yn 2019 14 o safleoedd nythu yn yr adeiladau hynny. Ni fu modd cynnal arolwg y llynedd, a bydd canlyniadau'r arolwg eleni ar gael ym mis Awst, ond mae gennym un darn o dystiolaeth gan aelod o'r RSPB a ddywedodd, 'Roeddwn yn Nhrelái ddechrau'r wythnos diwethaf, ac roedd llawer iawn o wenoliaid duon yn hedfan uwchlaw'r toeon'. Felly, rwy'n disgwyl i'r niferoedd nythu yno fod yn uchel. Os oes unrhyw waith adnewyddu ar eiddo'r cyngor neu gymdeithasau tai i ddigwydd yno, dylid ystyried gwenoliaid duon sy'n nythu a gosod blychau nythu. Byddai'n drueni mawr pe na bai cynllunwyr dinasoedd yn ymwybodol o bwysigrwydd yr ardal i wenoliaid duon. Rhaid iddynt gynnwys darpariaeth nythu yn eu gofynion ar gyfer datblygiadau perthnasol.

Er gwaethaf y dystiolaeth gadarnhaol honno, yn y categori oren y mae'r wennol ddu o ran statws cadwraeth ledled y DU. Yng Nghymru, cafodd ei gofnodi gan yr arolwg o adar nythu fel yr aderyn sy'n dirywio gyflymaf o ran ei niferoedd ers 1994. Mae'r niferoedd sy'n nythu yng Nghymru wedi gostwng i dri chwarter—dirywiad cyflymach nag ar draws y DU gyfan. Felly, beth yw'r rhesymau dros y dirywiad hwn? Ystyrir mai'r bygythiad allweddol yw colli safleoedd nythu pan gaiff adeiladau eu hadfer neu eu dymchwel. Anaml y bydd gwaith lliniaru'n digwydd, ac nid wyf yn ymwybodol o asesiadau effaith amgylcheddol sy'n digwydd sy'n rhoi sylw dyledus i hyn. Beth am y diffyg adnoddau bwyd i wenoliaid duon? Mae'n debyg fod y defnydd o bryfladdwyr yn cyfyngu ar niferoedd infertebratau hedegog sy'n fwyd iddynt.

Ar hyn o bryd, mae'r RSPB yn dweud nad oes tystiolaeth fod y dirywiad yn deillio o broblemau ar diroedd gaeafu yn Affrica i wenoliaid duon neu ar hyd eu llwybrau mudo. Gallai hynny newid gyda newid hinsawdd, ond am y tro, yn amlwg, yr hyn sy'n digwydd ym Mhrydain sydd ar fai, oherwydd nid yw rhannau eraill o Ewrop yn gweld yr un dirywiad. Felly, mae gwir angen inni fod o ddifrif ynglŷn â hyn. Rhaid gosod blychau gwenoliaid duon a briciau gwenoliaid duon fel mater o drefn ar bob adeilad newydd addas o uchel. Gwn fod y Gweinidog Newid Hinsawdd wedi bod yn edrych yn rhagweithiol ar hyn ac yn gweithio i'w ymgorffori mewn cyfraith gynllunio, a byddwn yn falch iawn o glywed pryd y gallwn wireddu hynny. 

Rwy'n falch iawn fod Llywodraeth Cymru yn gwbl ymwybodol o'r argyfwng natur. Rwy'n deall bod Llywodraeth Cymru yn mynd i bleidleisio o blaid cynnig Plaid Cymru, ac mae hynny'n wych, ond nid yw datgan argyfwng natur yn mynd i fod yn ddigon. Bydd yn rhaid i bob un ohonom dorchi llewys er mwyn atal rhywogaethau cyfan rhag diflannu, rhywbeth sy'n anochel fel arall, ac ni allwn ganiatáu hynny er mwyn cenedlaethau'r dyfodol, fel y nododd Delyth Jewell eisoes. 

Rhaid inni droedio'n fwy ysgafn ar y ddaear hon. Amser cinio, clywais i a nifer o'r Aelodau eraill am y dinistr a achosir nid yn unig i'r tir, ond hefyd i'n cefnforoedd, a gwn fod y Gweinidog wedi mynychu'r digwyddiad hwnnw hefyd. Ar ôl i'r Gweinidog adael, soniais am y rhaglen ddogfen Seaspiracy, sydd ar y rhyngrwyd, ac sy'n gwbl erchyll. Rydym yn dinistrio ein cefnforoedd ym mhob rhan o'r byd, oherwydd trachwant yn y bôn, ac mae'n rhaid inni wneud rhywbeth am hynny. Nid wyf wedi fy argyhoeddi o gwbl fod cytundeb Llywodraeth y DU ar adael yr UE wedi gwneud y tamaid lleiaf o wahaniaeth i ddinistr ein moroedd o amgylch ein hynys, ac mae'n amlwg wedi lleihau ein gallu i berswadio pobl eraill, gwledydd eraill, i gydweithio er mwyn atal rhywogaethau cyfan rhag diflannu ar draws ein cefnforoedd.

Gallech ddadlau bod gadael marchnad rydd yr UE, ar ôl cau'r drws yn glep ar allu'r diwydiant pysgota i allforio i'r cyfandir, yn offeryn di-fin ar gyfer adfer bioamrywiaeth a gollwyd, oherwydd, os na allwch eu gwerthu, rydych yn annhebygol o'u pysgota o'r dŵr. Ond nid yw hynny'n gysur i fusnesau bwyd môr Cymru—

17:20

—like the rope mussel producers who operate a sustainable business without any impact on the industrial exploitation of Welsh waters by large-scale European businesses, which continue apace. I look forward to hearing how the Government is going to deal with this really substantive matter.

—fel y cynhyrchwyr cregyn gleision a dyfir ar raffau sy'n gweithredu busnes cynaliadwy heb ran yn y camfanteisio diwydiannol ar ddyfroedd Cymru gan fusnesau Ewropeaidd mawr, sy'n parhau. Edrychaf ymlaen at glywed sut y bydd y Llywodraeth yn ymdrin â'r mater sylweddol hwn.

Protecting the environment and biodiversity in my constituency of Brecon and Radnorshire and across Wales is of the utmost importance to our long-term goals of improving the natural environment for future generations. Parties across this Parliament all agree that we must reverse biodiversity loss, and work to ensure we're at the global forefront of creating a thriving environment for nature, in order to provide the people of Wales with higher living standards and to protect our environment.

Brecon and Radnorshire is world renowned due to the beautiful Brecon Beacons national park, which runs across the southern ridge of my constituency, and, to the north, the Elan valley, which is a jewel in the Welsh crown. It attracts people from all corners of the globe—from hikers to horse riders, trail runners and nature observers. It's vital to the economy and the people who live within my community to not only maintain, but to enhance the environment. 

The first part of this debate calls for legally binding requirements to reverse biodiversity loss through statutory targets. In principle, I broadly support this, but I will struggle to support this if the targets implemented come at a cost to the rural economy and people's jobs in Brecon and Radnorshire. I'm already seeing certain phosphate legislation by NRW massively impacting rural house building. We must be extremely careful to get the right balance.

This debate calls for an establishment of an independent environmental governance body for Wales. I do believe in small government, and I do not believe that vast sums of public money should be spent when, I believe, we could work across the border with the UK Government to manage this crucial issue. It's not just an issue for Wales, but the whole of the UK to enhance and protect biodiversity.

What I want to see from the proposers of this debate as they close are more clear reasons for why this organisation should be established independently in Wales, and why it could not be shared with the UK Government in a real joined-up approach to tackling climate change and biodiversity loss. I am concerned this could become another organisation that will simply just waste money and achieve very little, when the money could be put to better use in other areas of Wales to clean up the environment. 

As I said, I really want to work across parties in this Chamber to help and enhance biodiversity and our environment, and I welcome conversations with the parties opposite to see how I can do that going forward in this term of Parliament. Diolch, Deputy Llywydd.

Mae diogelu'r amgylchedd a bioamrywiaeth yn fy etholaeth i, sef Brycheiniog a Sir Faesyfed a ledled Cymru, o'r pwys mwyaf i'n hamcanion hirdymor i wella'r amgylchedd naturiol ar gyfer cenedlaethau'r dyfodol. Mae'r pleidiau ar draws y Senedd hon yn cytuno bod yn rhaid i ni wrthdroi colli bioamrywiaeth, a gweithio i sicrhau ein bod ar flaen y gad yn fyd-eang yn creu amgylchedd ffyniannus ar gyfer natur, er mwyn darparu safonau byw uwch i bobl Cymru a diogelu ein hamgylchedd.

Mae Brycheiniog a Sir Faesyfed yn fyd-enwog oherwydd parc cenedlaethol hardd Bannau Brycheiniog, sy'n rhedeg ar draws cefnen ddeheuol fy etholaeth, a chwm Elan i'r gogledd, sy'n drysor yng nghoron Cymru. Mae'n denu pobl o bob cwr o'r byd—o heicwyr i ferlotwyr, rhedwyr llwybrau a phobl sy'n ymddiddori ym myd natur. Mae cynnal a gwella'r amgylchedd yn hanfodol i'r economi a'r bobl sy'n byw yn fy nghymuned. 

Mae rhan gyntaf y ddadl hon yn galw am ofynion sy'n rhwymo mewn cyfraith i wrthdroi colli bioamrywiaeth drwy dargedau statudol. Mewn egwyddor, rwy'n cefnogi hyn at ei gilydd, ond byddaf yn ei chael hi'n anodd ei gefnogi os yw'r targedau a weithredir yn dod ar draul yr economi wledig a swyddi pobl ym Mrycheiniog a Sir Faesyfed. Rwyf eisoes yn gweld deddfwriaeth ffosffad benodol gan CNC yn effeithio'n enfawr ar adeiladu tai gwledig. Rhaid inni fod yn hynod ofalus i sicrhau'r cydbwysedd cywir.

Mae'r ddadl hon yn galw am sefydlu corff llywodraethu amgylcheddol annibynnol i Gymru. Rwy'n credu mewn llywodraeth fach, ac ni chredaf y dylid gwario symiau enfawr o arian cyhoeddus pan allem weithio dros y ffin gyda Llywodraeth y DU yn fy marn i i reoli'r materion hollbwysig hyn. Nid mater i Gymru yn unig yw gwella a diogelu bioamrywiaeth, ond mater i'r DU gyfan.

Wrth iddynt gloi'r ddadl, rwyf am weld rhesymau cliriach gan y rhai a'i cynigiodd pam y dylid sefydlu'r sefydliad hwn yn annibynnol yng Nghymru, a pham na ellid ei rannu â Llywodraeth y DU mewn dull cydgysylltiedig go iawn o fynd i'r afael â newid hinsawdd a cholli bioamrywiaeth. Rwy'n pryderu y gallai ddod yn sefydliad arall a fydd ond yn gwastraffu arian ac yn cyflawni fawr ddim pan ellid defnyddio'r arian yn well mewn rhannau eraill o Gymru i wella'r amgylchedd. 

Fel y dywedais, rwyf o ddifrif yn awyddus i weithio ar draws y pleidiau yn y Siambr hon i helpu a gwella bioamrywiaeth a'n hamgylchedd, ac rwy'n croesawu sgyrsiau gyda'r pleidiau gyferbyn i weld sut y gallaf wneud hynny drwy gydol y Senedd hon. Diolch, Ddirprwy Lywydd.

17:25

Diolch am y cyfle i wneud cyfraniad byr i'r ddadl hon. Dwi'n ffodus fy mod i'n cynrychioli etholaeth sy'n gyforiog o fywyd gwyllt; meddyliwch am fforestydd glaw Celtaidd Maentwrog, llonyddwch Enlli neu Gors Barfog Cwm Maethlon. Mae'r ardal yn gartref i gasgliad rhyfeddol o fywyd gwyllt, o'r falwen lysnafeddog yn Llyn Tegid i lili'r Wyddfa, ond maen nhw o dan fygythiad.

Dwi am ganolbwyntio’n sydyn ar gyfraniad y cyhoedd a'r sector gwirfoddol, sy'n chwarae eu rhan wrth geisio sicrhau yr amrywiaeth naturiol godidog yma sydd gennym ni. Yn fy etholaeth i, mae Cymdeithas Eryri, sy'n elusen gadwraeth ar gyfer ardal Eryri, yn gweithio ym mhob tywydd i warchod a gwella ardal y parc cenedlaethol. Mae'r gymdeithas yn estyn allan i gydweithio mewn partneriaeth â chyrff eraill, fel awdurdod y parc, yr Ymddiriedolaeth Genedlaethol ac eraill i weithredu ei rhaglen Caru Eryri. Mae Caru Eryri yn ddibynnol ar wirfoddolwyr i gario allan y gwaith o glirio sbwriel, cynnal lwybrau a darparu cyngor cyfeillgar i helpu ymwelwyr i gael ymweliad diogel a chyfrifol, gan barchu'r cymunedau a bywyd gwyllt, a hynny ar draws ardal Eryri.

Mae'r gwirfoddolwyr yn gwneud y gwaith diflino a gwerthfawr yma rhwng mis Ebrill a mis Hydref, gan dderbyn hyfforddiant, offer a chefnogaeth er mwyn medru gwneud eu gwaith. Tu allan i'r misoedd yma, mae'r gwirfoddolwyr Cymdeithas Eryri yma yn brysur gyda gwaith megis gwarchod ac adfer gwlypdiroedd, coedlannau a mawnogydd, a rheoli rhywogaethau ymledol. Mae'r fyddin yma o wirfoddolwyr yn cynrychioli miloedd o oriau o weithredu amgylcheddol yn flynyddol. Maen nhw'n gwneud hyn er mwyn gwarchod byd natur a mannau arbennig a'i gwneud hi'n bosib i bobl eraill a chenedlaethau'r dyfodol fwynhau godidogrwydd naturiol yr ardal arbennig yma.

Y rheswm dwi'n sôn yn benodol am Gymdeithas Eryri ydy er mwyn dangos bod y gweithredu sy'n digwydd ar hyn o bryd i warchod natur a bioamrywiaeth yn ddibynnol ar unigolion ac elusennau bach a mawr, lleol a chenedlaethol. Mae miloedd o wirfoddolwyr eraill yn gwneud gwaith tebyg i sefydliadau eraill hefyd, wrth gwrs. Ond fedrwn ni ddim dibynnu ar wirfoddolwyr i roi o'u gwirfodd yn unig. Maen nhw a'r elusennau a chymdeithasau yn y maes, megis Cymdeithas Eryri, yn disgwyl arweiniad cenedlaethol, ac i'r Llywodraeth weithredu hefyd.

Maen nhw'n croesawu'r gweithredu positif, lle mae Cymru'n cynorthwyo i arwain y ffordd, ond yr hyn y mae'r gwirfoddolwyr yma ac eraill am ei weld ydy'r Llywodraeth yn ymrwymo i dargedau clir ar gyfer adfer byd natur a deddfu er mwyn cau'r bwlch o ran rheolaeth amgylcheddol. Mae'r gwirfoddolwyr yn chwarae eu rhan, ond ble mae'r arweiniad? Maen nhw am weld y Llywodraeth yn gweithredu ar yr hinsawdd ac adfer byd natur. Ac ar ben hyn, yn ogystal â phenawdau a geiriau cynnes, maen nhw am weld tystiolaeth fesuradwy o effeithlonrwydd y gweithredoedd yma. Yn olaf, maen nhw am wybod faint mae'r rhai hynny sy'n gyfrifol am warchod yr amgylchedd yn atebol am eu gwaith. Mae'r bobl yma wedi dangos y ffordd; rŵan, mae'n rhaid i'r Llywodraeth gamu i fyny a gweithredu.

Thank you for the opportunity to make a brief contribution to this debate. I'm fortunate to represent a constituency that is alive with wildlife; think of the Celtic rainforest at Maentwrog, the peace of Bardsey island or Cors Barfog, Cwm Maethlon. The area has an incredible collection of wildlife from the glutinous snail at Llyn Tegid to the Snowdon lily, but they are under threat.

I want to focus briefly on the public's contribution and the voluntary sector's contribution, who play their part in trying to secure the glorious natural diversity we have here in Wales. In my constituency, the Cymdeithas Eryri Snowdonia Society, which is a conservation society for the Snowdonia area, is working in all weathers to improve the national park. The society extends out to work in partnership with other bodies, such as the national park authority, the National Trust and others, in order to implement its Caru Eryri Love Snowdonia programme. Caru Eryri is reliant on volunteers to carry out the work of clearing rubbish, maintaining pathways and providing friendly advice to help visitors have a safe and responsible visit whilst respecting communities and wildlife across Snowdonia.

The volunteers work tirelessly on this valuable work between April and October, receiving training, equipment and support to do this work outside of these months. The volunteers of Cymdeithas Eryri are busy with work such as restoring wetlands, forests and peatland, and managing invasive species. This army of volunteers represents thousands of hours of environmental action on an annual basis. They do this in order to safeguard nature and special areas and make it easier for others and future generations to enjoy the glory of this very special area.

The reason I'm talking specifically about Cymdeithas Eryri is to show that the actions happening at the moment to safeguard nature and biodiversity are reliant on individuals and small and large charities on a local and national level. There are thousands of other volunteers doing similar work for other organisations too, of course. But we can't rely on volunteers. They and the charities and organisations working in this area, such as Cymdeithas Eryri, want national guidance, and they want the Government to act too.

They are welcoming the positive action where Wales is in the vanguard, but what these volunteers and others want to see is the Government committing to clear targets for the restoration of nature and to legislate in order to close the gap in terms of environmental governance. The volunteers play their part, but where is the leadership coming from? They want to see the Government taking action on climate and nature restoration, and in addition to this, as well as warm words and headlines, they want to see measurable evidence of the efficiency and effectiveness of these actions. Finally, they want to know that those responsible for safeguarding the environment are accountable for their work. These people have shown the way; now, the Government must step up to the mark and take action.

Galwaf ar y Gweinidog Newid Hinsawdd, Julie James.

I call on the Minister for Climate Change, Julie James.

Diolch, Dirprwy Lywydd. Thank you very much, everyone, for taking part in the debate. I'm really delighted to have a chance to put this issue in front of the Chamber quite so early in the new Senedd term. As people have pointed out, we will not be opposing the motion. In fact, I'm very much pleased to be supporting it. We are, of course, putting climate change and nature at the heart all the decisions in this new Government. We are very aware of the challenges we face. Globally, biodiversity is still being lost at a frightening rate, and the situation in Wales is similar, with the rapid decline in our most precious species and habitats.

It was heartening, though, Deputy Presiding Officer, to listen to a number of Members mention the species champion role that they've undertaken. I know that people are very proud of the species that they've championed, and a number of Members mentioned them. I myself am the species champion for the native oyster, and have been very pleased to see the reseeding of the native oyster beds around Swansea and the coast of Gower. I know that my colleague Lee Waters is the species champion for the hedgehog, a well-known indicator of a good ecosystem, and a well-known predator of slugs and other the garden pests. So, we too are very proud of ours. We are very happy to work with the species champions across the Chamber, and I encourage any new Member who has not yet got a species champion in tow to take one on as soon as you can. You do learn an awful lot about the ecosystem necessary to support your species and also what action you can take in order to champion it. 

Diolch, Ddirprwy Lywydd. Diolch yn fawr iawn, bawb, am gymryd rhan yn y ddadl. Rwy'n falch iawn o gael cyfle i roi'r mater hwn gerbron y Siambr mor gynnar yn nhymor newydd y Senedd. Fel y mae pobl wedi dweud, ni fyddwn yn gwrthwynebu'r cynnig. Yn wir, rwy'n falch iawn o'i gefnogi. Wrth gwrs, rydym yn gosod newid hinsawdd a natur yn y canol yn holl benderfyniadau'r Llywodraeth newydd hon. Rydym yn ymwybodol iawn o'r heriau sy'n ein hwynebu. Yn fyd-eang, mae colli bioamrywiaeth yn dal i ddigwydd ar gyfradd frawychus, ac mae'r sefyllfa yng Nghymru yn debyg, gyda dirywiad cyflym ein rhywogaethau a'n cynefinoedd mwyaf gwerthfawr.

Serch hynny, Ddirprwy Lywydd, roedd yn galonogol gwrando ar nifer o'r Aelodau yn sôn am y rôl hyrwyddwr rhywogaethau sydd ganddynt. Gwn fod pobl yn falch iawn o'r rhywogaethau y maent wedi'u hyrwyddo, a soniodd nifer o Aelodau amdanynt. Yn bersonol, fi yw hyrwyddwr rhywogaeth y wystrysen frodorol, ac rwyf wedi bod yn falch iawn o weld ail-hadu'r gwelyau wystrys brodorol o amgylch Abertawe ac arfordir Gŵyr. Gwn mai fy nghyd-Aelod Lee Waters yw hyrwyddwr rhywogaeth y draenog, sy'n adnabyddus am fod yn ddangosydd ecosystem dda, ac yn ysglyfaethwr gwlithod a phlâu eraill yr ardd. Felly, rydym ninnau hefyd yn falch iawn o'n rhai ni. Rydym yn hapus iawn i weithio gyda'r hyrwyddwyr rhywogaethau ar draws y Siambr, ac rwy'n annog unrhyw Aelod newydd nad oes ganddo rywogaeth i'w hyrwyddo eto i fabwysiadu un cyn gynted ag y gallwch. Rydych yn dysgu llawer iawn am yr ecosystem sydd ei hangen i gynnal eich rhywogaeth a hefyd am y camau y gallwch eu cymryd er mwyn ei hyrwyddo.

In particular, on the swift boxes, I am very pleased to say that we are incorporating them into our innovative housing programme. We have swift bricks going up across a number of social houses across Wales, and we are looking—and my colleague Lee Waters in particular is looking—at biodiversity along road routes and rail routes, including incorporating swift boxes and other nesting boxes as appropriate along those routes. So, those kinds of actions can make small but very important differences in the way that especially migratory birds are received in Wales. And I'm very delighted to have seen them; I've actually seen a swift in my own garden only very recently, which was a lovely sight. 

And of course we have acknowledged the escalating nature emergency and we, along with the rest of the world, absolutely acknowledge that we have not yet made enough progress towards the aim of reversing the decline in biodiversity. And of course the climate and nature emergencies are inextricably linked. You have one because you have the other. Climate change is one of the key drivers of biodiversity loss. Changes in temperature or rainfall can cause loss of habitats and species, reducing the resilience of the overall ecosystems. This isn't an either/or or a 'nice to have'; these things are absolutely inextricably linked. Biodiversity loss, particularly in areas like peatlands, can then reduce nature's ability to store carbon, exacerbating climate change in an escalating vicious circle. We need to intervene in that circle and reverse the change. 

This is not a small thing to say, and it's an even bigger thing to do. We all know that. But it's not a counsel of despair, either. There are still things that we can and should do, but these are not easy things and they are not straightforward things. And many of you here in the Chamber will have to have a long, hard look at your own particular priorities and the way that you're behaving, as well as the Welsh Government, because we will need to do this together and make those very difficult decisions. 

Reducing the direct pressures on nature from climate change as well as from pollution and unsustainable consumption is therefore an integral part of the action needed to stem biodiversity loss. As a Government, we are taking action to reduce these major pressures on our ecosystems. This will include improving water quality, reducing air pollution, decarbonisation and the circular economy. We're also continuing to invest significantly in our natural environment to restore and to create resilient ecological networks across Wales. These, of course, provide the many benefits that many Members in the debate today have mentioned, such as flood management, soil restoration, carbon sequestration and allowing species to move and, indeed, adapt to the change. 

Much of our current work now contributes to these nature networks. The Glastir Woodland Creation scheme and the national forest will support biodiversity through creating more mixed woodlands, enhancing and connecting existing woodlands as we go. And my colleague, again Lee Waters, has been doing a deep dive into tree planting in Wales, about how we can ensure that we plant more of the right trees in more of the right places as swiftly as possible in order to enhance our woodlands, enhance our carbon sequestration and, of course, create our national forest. 

The national peatland action programme will also improve peatland ecosystem resilience nationwide and contribute to climate change mitigation. We have an excellent project going on in north Gower, in my colleague Rebecca Evans's constituency, the Cwm Ivy scheme, in which we are helping to restore the salt marsh in north Gower to create approximately 39 hectares of salt marsh following an actual breach of the sea defences at Cwm Ivy. The new salt marsh, of course, will help provide the compensatory habitat that will be needed to offset the likely loss of salt marsh habitat in the future due to a combination of sea level rise due to climate change and the need for new coastal flood defences across Wales. And in this way, we need to have an integrated programme, both of flood defence for our communities but also mitigation for our species that require those inter-tidal areas to thrive and flourish. Salt marshes, of course, also contribute to carbon sequestration and a number of other ecosystem services. 

The reason I'm saying that, Deputy Presiding Officer, is because the economy and our ecology, our nature and our ecosystems are not in conflict. Many of the things that we want to do to mitigate climate change and to help with increased biodiversity restoration also help our economy, and those things can go hand in hand. I think it's essential that this Chamber does not see them as conflicting things, an either/or choice, but as an integrated whole, that we can work together to make sure that people have the jobs of the future that do not destroy our planet as they go.

We have a nature networks fund, with the National Lottery Heritage Fund, to improve the condition, connectivity and resilience of Wales's marine and terrestrial protected site networks to enable them to function better at the heart of the nature networks—vital areas of ecological resilience in which habitats and species can thrive and expand. This absolutely has to be central to our future sustainable land management policy. We are committed to shifting financial support we provide for agriculture so we properly reward farmers for the environmental and social outcomes they deliver alongside the production of food. These services include, of course, clean water and air, carbon sequestration and creating and restoring valuable habitats on their land. 

We also recognise that an important part of tackling the nature and climate emergency is engaging and harnessing the power of individuals and local communities to take action, and Mabon and others highlighted very well what local communities can do when they come together in their local area. Our nature networks fund is also designed to create those networks of people that are engaged in those sites, and this is done through increasing and diversifying volunteer bases, supporting citizen science initiatives, and training schemes such as Kickstart. I thought Mabon's example was a very good one also. 

Our Local Places for Nature programme encourages everyone to engage with nature, to value nature and to create nature on their doorsteps. As Siân highlighted, the focus has to be on urban areas, particularly Wales's most disadvantaged communities and those with little access to nature, to ensure that every one of our younger generations, our future generations, is engaged in the natural environment. 

Investing in our natural environment contributes to our ambition, set out in the programme for government, to build a stronger green economy. This investment will support skills development and green jobs, as I've said. As a small country, our ambitions for tackling the nature emergency lie not only at the local level, but also on the global stage. We support the development of the convention on biological diversity post-2020 global biodiversity framework, enabling bold action to drive change to halt biodiversity loss. Our priorities include mainstreaming biodiversity consideration in all decision making, strengthening capacity and capability to implement nature-based solutions, and sharing best practice in Wales and internationally. We're actively engaged in the development of the post-2020 monitoring and indicator framework, working with DEFRA at state level. We anticipate a new global biodiversity framework with clear goals and targets following the convention in October. 

Through the Edinburgh process for sub-national governments we are signatories to the Edinburgh declaration, which calls for parties to the convention to take strong and bold actions to bring about transformative change. It also recognises the vital role of sub-national governments, cities and local authorities in delivering that vision. 

Deputy Presiding Officer, I could actually carry on talking for about 40 minutes about all of the things we're doing, but I can see that you're getting impatient about it. This is a very important subject, however, and I think the last thing I want to get across to people is that we absolutely do need to have an environmental governance body for Wales. We will be bringing forward legislation for that, and we will be looking at biodiversity targets, but we'll be looking at those in the context of both the global framework, the UK framework, and to make sure that we do not have the unintended consequences of setting targets in a particular area that mean other very important areas are lost. I will welcome working across party in this Chamber to make sure that we set the targets that drive the actions that are important. It's not the targets that drive the change, it's the actions. The targets are only a measure—the actions that we need to ensure that Wales plays its full role in tackling both the climate and nature emergencies on the world stage. Diolch. 

Yn arbennig, ar y blychau gwenoliaid duon, rwy'n falch iawn o ddweud ein bod yn eu cynnwys yn ein rhaglen dai arloesol. Mae gennym frics gwenoliaid duon yn mynd i fyny ar nifer o dai cymdeithasol ledled Cymru, ac rydym yn edrych—ac mae fy nghyd-Aelod Lee Waters yn enwedig yn edrych—ar fioamrywiaeth ar hyd llwybrau ffyrdd a llwybrau rheilffyrdd, gan gynnwys ymgorffori blychau gwenoliaid duon a blychau nythu eraill fel y bo'n briodol ar hyd y llwybrau hynny. Felly, gall y mathau hyn o gamau gweithredu wneud gwahaniaethau bach ond pwysig iawn yn y ffordd y mae adar mudol yn enwedig yn cael eu derbyn yng Nghymru. Ac rwy'n falch iawn o fod wedi'u gweld; dim ond yn ddiweddar iawn y gwelais wennol ddu yn fy ngardd fy hun, ac roedd yn olygfa hyfryd. 

Ac wrth gwrs, rydym wedi cydnabod yr argyfwng natur sy'n gwaethygu ac rydym ni, ynghyd â gweddill y byd, yn cydnabod yn llwyr nad ydym eto wedi gwneud digon o gynnydd tuag at y nod o wrthdroi'r dirywiad mewn bioamrywiaeth. Ac wrth gwrs, mae cysylltiad anorfod rhwng yr argyfwng hinsawdd a'r argyfwng natur. Mae'r naill yn deillio o'r llall. Newid hinsawdd yw un o'r prif ffactorau sy'n arwain at golli bioamrywiaeth. Gall newidiadau yn y tymheredd neu lawiad beri i gynefinoedd a rhywogaethau gael eu colli, gan leihau cydnerthedd yr ecosystemau yn gyffredinol. Nid yw'n fater o naill ai/neu, neu 'braf i'w gael'; mae cysylltiad cwbl annatod rhwng y pethau hyn. Gall colli bioamrywiaeth, yn enwedig mewn mannau fel mawnogydd, leihau gallu natur i storio carbon, gan waethygu newid hinsawdd mewn cylch dieflig cynyddol. Rhaid inni ymyrryd yn y cylch hwnnw a gwrthdroi'r newid. 

Nid yw hyn yn beth bach i'w ddweud, ac mae'n beth mwy fyth i'w wneud. Rydym i gyd yn gwybod hynny. Ond nid yw'n gwbl anobeithiol, ychwaith. Mae pethau y gallwn ac y dylem eu gwneud o hyd, ond nid yw'r rhain yn bethau hawdd ac nid ydynt yn bethau syml. A bydd yn rhaid i lawer ohonoch yma yn y Siambr ystyried eich blaenoriaethau penodol eich hun yn ofalus iawn yn ogystal â'r ffordd rydych yn ymddwyn, a Llywodraeth Cymru hefyd, oherwydd bydd angen inni wneud hyn gyda'n gilydd a gwneud y penderfyniadau anodd iawn hynny.

Felly, mae lleihau'r pwysau uniongyrchol ar natur yn sgil newid hinsawdd yn ogystal â llygredd a defnydd anghynaliadwy yn rhan annatod o'r camau sydd eu hangen i atal colli bioamrywiaeth. Fel Llywodraeth, rydym yn gweithredu i leihau'r pwysau mawr ar ein hecosystemau. Bydd hyn yn cynnwys gwella ansawdd dŵr, lleihau llygredd aer, datgarboneiddio a'r economi gylchol. Rydym hefyd yn parhau i fuddsoddi'n sylweddol yn ein hamgylchedd naturiol i adfer a chreu rhwydweithiau ecolegol gwydn ledled Cymru. Mae'r rhain, wrth gwrs, yn darparu'r manteision niferus y mae llawer o Aelodau wedi sôn amdanynt yn y ddadl heddiw, megis rheoli llifogydd, adfer pridd, dal a storio carbon a chaniatáu i rywogaethau symud, ac yn wir, i addasu i'r newid. 

Mae llawer o'n gwaith cyfredol yn cyfrannu at y rhwydweithiau natur hyn yn awr. Bydd cynllun Creu Coetir Glastir a'r goedwig genedlaethol yn cefnogi bioamrywiaeth drwy greu coetiroedd mwy cymysg, gan wella a chysylltu coetiroedd presennol wrth i ni fynd yn ein blaenau. Ac unwaith eto mae fy nghyd-Aelod, Lee Waters, wedi archwilio gweithgarwch plannu coed yng Nghymru yn fanwl i weld sut y gallwn sicrhau ein bod yn plannu mwy o'r coed cywir mewn mwy o'r mannau cywir cyn gynted â phosibl er mwyn gwella ein coetiroedd, gwella ein gallu i ddal a storio carbon ac wrth gwrs, er mwyn creu ein coedwig genedlaethol. 

Bydd y rhaglen weithredu genedlaethol ar fawndir hefyd yn gwella cydnerthedd ecosystemau mawndir ledled y wlad ac yn cyfrannu at liniaru effeithiau newid hinsawdd. Mae gennym brosiect ardderchog ar y gweill yng ngogledd Gŵyr, yn etholaeth fy nghyd-Aelod Rebecca Evans, sef cynllun Cwm Ivy, lle'r ydym yn helpu i adfer y morfa heli yng ngogledd Gŵyr i greu tua 39 hectar o forfa heli yn sgil gorlif dros yr amddiffynfeydd môr yng Nghwm Ivy. Bydd y morfa heli newydd wrth gwrs yn helpu i ddarparu cynefin i wrthbwyso'r golled debygol o gynefin morfa heli yn y dyfodol oherwydd cyfuniad o gynnydd yn lefel y môr oherwydd newid hinsawdd a'r angen am amddiffynfeydd newydd rhag llifogydd arfordirol ledled Cymru. Ac fel hyn, mae angen inni gael rhaglen integredig, o amddiffynfeydd rhag llifogydd ar gyfer ein cymunedau ond hefyd i liniaru'r effaith ar rywogaethau sydd angen y mannau rhynglanwol hyn i allu ffynnu. Wrth gwrs, mae morfeydd heli hefyd yn cyfrannu at ddal a storio carbon a nifer o wasanaethau ecosystem eraill. 

Y rheswm rwy'n dweud hynny, Ddirprwy Lywydd, yw oherwydd nad yw'r economi a'n hecoleg, ein natur a'n hecosystemau yn gwrthdaro. Mae llawer o'r pethau rydym am eu gwneud i liniaru effeithiau newid hinsawdd ac i helpu i gynyddu ac adfer bioamrywiaeth hefyd yn helpu ein heconomi, a gall y pethau hynny fynd law yn llaw. Rwy'n credu ei bod yn hanfodol nad yw'r Siambr hon yn eu gweld fel pethau sy'n gwrthdaro, fel dewis naill ai/neu, ond yn hytrach fel cyfanwaith integredig y gallwn gydweithio arno i sicrhau bod gan bobl swyddi'r dyfodol nad ydynt yn dinistrio ein planed.

Mae gennym gronfa rhwydweithiau natur, gyda Chronfa Dreftadaeth y Loteri Genedlaethol, i wella cyflwr, cysylltedd a chydnerthedd rhwydweithiau safleoedd gwarchodedig ar y môr ac ar y tir yng Nghymru i'w galluogi i weithio'n well wrth wraidd y rhwydweithiau natur—ardaloedd hanfodol o gydnerthedd ecolegol lle gall cynefinoedd a rhywogaethau ffynnu ac ehangu. Rhaid i hyn fod yn ganolog i'n polisi rheoli tir cynaliadwy yn y dyfodol. Rydym wedi ymrwymo i symud cymorth ariannol a ddarparwn ar gyfer amaethyddiaeth fel ein bod yn gwobrwyo ffermwyr yn iawn am y canlyniadau amgylcheddol a chymdeithasol y maent yn eu cyflawni ochr yn ochr â chynhyrchu bwyd. Mae'r gwasanaethau hyn yn cynnwys dŵr ac aer glân wrth gwrs, dal a storio carbon a chreu ac adfer cynefinoedd gwerthfawr ar eu tir.

Rydym yn cydnabod hefyd mai rhan bwysig o fynd i'r afael â'r argyfwng natur a hinsawdd yw ymgysylltu a chyfeirio grym unigolion a chymunedau lleol i weithredu, a thynnodd Mabon ac eraill sylw yn dda iawn at yr hyn y gall cymunedau lleol ei wneud pan ddônt at ei gilydd yn eu hardal leol. Mae ein cronfa rhwydweithiau natur hefyd wedi'i chynllunio i greu rhwydweithiau o bobl sy'n cymryd rhan yn y safleoedd hynny, a gwneir hyn drwy gynyddu nifer ac arallgyfeirio canolfannau gwirfoddoli, cefnogi mentrau gwyddoniaeth dinasyddion, a chynlluniau hyfforddi megis Kickstart. Roeddwn yn meddwl bod enghraifft Mabon yn un dda iawn hefyd. 

Mae ein rhaglen Lleoedd Lleol ar gyfer Natur yn annog pawb i ymgysylltu â natur, i werthfawrogi natur ac i greu natur ar garreg eu drws. Fel y nododd Siân, rhaid canolbwyntio ar ardaloedd trefol, yn enwedig cymunedau mwyaf difreintiedig Cymru a'r rhai lle nad yw natur yn hygyrch iawn iddynt, er mwyn sicrhau bod pob un o'n cenedlaethau iau, cenedlaethau'r dyfodol, yn ymwneud â'r amgylchedd naturiol. 

Mae buddsoddi yn ein hamgylchedd naturiol yn cyfrannu at ein huchelgais a nodir yn y rhaglen lywodraethu i adeiladu economi werdd gryfach. Bydd y buddsoddiad hwn yn cefnogi datblygu sgiliau a swyddi gwyrdd, fel y dywedais. Fel gwlad fach, mae gennym uchelgeisiau ar gyfer mynd i'r afael â'r argyfwng natur nid yn unig ar lefel leol, ond ar y llwyfan byd-eang hefyd. Rydym yn cefnogi datblygiad fframwaith bioamrywiaeth byd-eang ôl-2020 y confensiwn ar amrywiaeth biolegol, sy'n galluogi gweithredu beiddgar i sbarduno newid er mwyn atal colli bioamrywiaeth. Mae ein blaenoriaethau'n cynnwys prif ffrydio ystyriaeth o fioamrywiaeth ym mhob penderfyniad, cryfhau capasiti a gallu i weithredu atebion ar sail natur, a rhannu arferion gorau yng Nghymru ac yn rhyngwladol. Rydym wrthi'n datblygu'r fframwaith monitro a dangosyddion ôl-2020, gan weithio gyda DEFRA ar lefel y wladwriaeth. Rydym yn rhagweld fframwaith bioamrywiaeth byd-eang newydd gyda nodau a thargedau clir yn dilyn y confensiwn ym mis Hydref. 

Drwy broses Caeredin ar gyfer llywodraethau is-genedlaethol rydym wedi llofnodi datganiad Caeredin, sy'n galw ar bartïon i'r confensiwn i gymryd camau cryf a beiddgar i sicrhau newid trawsnewidiol. Mae hefyd yn cydnabod rôl hanfodol llywodraethau is-genedlaethol, dinasoedd ac awdurdodau lleol yn y broses o gyflawni'r weledigaeth honno. 

Ddirprwy Lywydd, gallwn barhau i siarad am tua 40 munud am yr holl bethau rydym yn eu gwneud, ond gallaf weld eich bod yn colli amynedd. Mae hwn yn bwnc pwysig iawn fodd bynnag, a chredaf mai'r peth olaf rwyf am ei gyfleu i bobl yw bod angen inni gael corff llywodraethu amgylcheddol i Gymru. Byddwn yn cyflwyno deddfwriaeth ar gyfer hynny, a byddwn yn edrych ar dargedau bioamrywiaeth, ond byddwn yn edrych ar y rheini yng nghyd-destun y fframwaith byd-eang, fframwaith y DU, ac i sicrhau nad oes gennym ganlyniadau anfwriadol yn sgil gosod targedau mewn maes penodol sy'n golygu bod meysydd pwysig eraill yn cael eu colli. Byddaf yn croesawu gwaith ar draws y pleidiau yn y Siambr hon i sicrhau ein bod yn gosod y targedau sy'n llywio'r camau gweithredu sy'n bwysig. Nid y targedau sy'n sbarduno'r newid, ond y camau gweithredu. Dull o fesur yn unig yw'r targedau—mae angen y camau gweithredu i sicrhau bod Cymru'n chwarae ei rhan lawn yn y gwaith o fynd i'r afael â'r argyfwng hinsawdd a'r argyfwng natur ar y llwyfan byd-eang. Diolch. 

17:35

Dirprwy Lywydd, what a wonderful debate this has been. 

Ddirprwy Lywydd, am ddadl wych yw hon wedi bod.

Rwy'n diolch i Janet Finch-Saunders am ei haraith. Rwy'n cydnabod hefyd nad yw datgan argyfwng ar ei ben ei hunan ddim yn cyflawni digon, fel roedd y Gweinidog newydd ddweud. Dyna pham rŷn ni hefyd yn cynnig targedau ar lywodraethiant y pethau sydd angen cael eu gwneud, ond rwy'n hoffi'r ddelwedd o obaith a'r cresendo o weithredu yr oedd hi'n sôn amdano. 

I thank Janet Finch-Saunders for her speech. I recognise as well that declaring a crisis on its own doesn't achieve enough, as the Minister just said. That's why we would also propose targets and governance on the things that need to be done. But I like that image of hope and that crescendo of action that she talked about. 

That sense of crescendo, of a growing sense of cross-party support, was picked up by Huw Irranca-Davies, and I welcome his support, too.

Cyfeiriodd Huw Irranca-Davies at y teimlad o gresendo, ymdeimlad cynyddol o gefnogaeth drawsbleidiol, ac rwy'n croesawu ei gefnogaeth yntau hefyd.

Diolch i Siân Gwenllian am siarad eto am y gobaith sy'n dod o'r ffaith y gall y rhywogaethau prin gael eu hachub, a hefyd am siarad am ba mor bwysig yw hi i wyrdroi'r dirywiad er mwyn plant. 

Thank you to Siân Gwenllian for speaking again about the hope that comes from the fact that rare species can be saved, and for talking about how important it is to turn this situation around for our children. 

Mark Isherwood reminded us of the international framing, of course, of our debate. It's been so wonderful as well to hear Mark, Siân, Jenny, Julie and other Members talk about their own species for which they're champion. To the young—well, to the new Members, I should say, in the Senedd, who might be envious about how many species champions we've been talking about, I'm sure that Wales Environment Link will be in touch before September. There is a programme, and it would be wonderful if as many as possible of you could be involved in that. 

Mike Hedges spoke of this possible dystopian future, where children might not recognise the animals in some of our most beloved books, and Luke Fletcher was talking about how, investing in nature, we can boost the economy, boost eco tourism and prevent flooding. He said our economy depends on nature and exists within it. Hear, hear. 

Now, Jenny Rathbone brought a really important perspective, I think, to this debate: the impact of urbanisation on wildlife, specifically swifts that Jenny was talking about. I love this phrase that Jenny used, 'We have to tread more lightly on this earth.' What a wonderful phrase that is, and then the complementary contrasting perspective brought by James Evans about the Brecon Beacons. Now, James, I hope that some of the concerns you expressed about the rural economy can be assuaged somewhat by the points that Luke had been making earlier, but I do recognise this is an important consideration. I welcome the fact that you were saying you'd like to work cross party on this. 

Fe'n hatgoffwyd gan Mark Isherwood am ffrâm ryngwladol ein dadl, wrth gwrs. Mae wedi bod mor wych clywed Mark, Siân, Jenny, Julie ac Aelodau eraill yn siarad am y rhywogaethau y maent yn eu hyrwyddo. I'r Aelodau ifanc—wel, i'r Aelodau newydd, dylwn ddweud, yn y Senedd, a allai fod yn genfigennus ynglŷn â'r holl rywogaethau y buom yn siarad amdanynt sy'n cael eu hyrwyddo, rwy'n siŵr y bydd Cyswllt Amgylchedd Cymru mewn cysylltiad cyn mis Medi. Mae yna raglen, a byddai'n wych pe gallai cynifer â phosibl ohonoch fod yn rhan ohoni.

Siaradodd Mike Hedges am y dyfodol dystopaidd posibl, lle na fydd plant yn adnabod yr anifeiliaid yn rhai o'n llyfrau mwyaf poblogaidd, ac roedd Luke Fletcher yn sôn sut y gallwn hybu'r economi drwy fuddsoddi mewn natur, a hybu ecodwristiaeth ac atal llifogydd. Dywedodd fod ein heconomi'n dibynnu ar natur ac yn bodoli o'i mewn. Clywch, clywch.

Nawr, cyflwynodd Jenny Rathbone safbwynt pwysig iawn i'r ddadl hon yn fy marn i: effaith trefoli ar fywyd gwyllt, yn benodol y gwenoliaid duon y soniodd Jenny amdanynt. Rwyf wrth fy modd gyda'r ymadrodd a ddefnyddiodd Jenny, 'Rhaid inni droedio'n ysgafnach ar y ddaear hon.' Am ymadrodd gwych yw hwnnw, ac yna'r persbectif gwrthgyferbyniol a gyflwynwyd gan James Evans am Fannau Brycheiniog. Nawr, James, rwy'n gobeithio bod modd i'r pwyntiau a wnaeth Luke yn gynharach leddfu rhywfaint ar rai o'r pryderon a fynegwyd gennych am yr economi wledig, ond rwy'n cydnabod bod hon yn ystyriaeth bwysig. Rwy'n croesawu'r ffaith eich bod yn dweud yr hoffech weithio'n drawsbleidiol ar hyn.

Diolch, Mabon, hefyd am y cyfraniad am y natur godidog sydd yn Nwyfor Meirionnydd, Cymdeithas Eryri, ynghyd â phŵer cymunedau. Mae hynna'n elfen mor bwysig. 

Thank you to Mabon for that contribution about the wonderful nature in Dwyfor Meirionnydd, the Snowdonia Society, as well as the power of the community. That's such an important element. 

Thank you, finally, to the Minister for confirming that the Government will be supporting the motion. Swifts made an appearance in the Minister's contribution as well, and I think that that was a really important point that the Minister made that this is not a small thing to say, and an even bigger thing to do. It is an important challenge that, obviously, we can't just declare a nature emergency—we have to back this up with action. 

Diolch, yn olaf, i'r Gweinidog am gadarnhau y bydd y Llywodraeth yn cefnogi'r cynnig. Ymddangosodd gwenoliaid duon yng nghyfraniad y Gweinidog hefyd, a chredaf fod y pwynt a wnaeth y Gweinidog yn wirioneddol bwysig, nad peth bach yw dweud hyn, a'i fod hyd yn oed yn fwy o beth i'w wneud. Mae'n her bwysig, yn amlwg, fod angen inni wneud mwy na datgan argyfwng natur yn unig—rhaid inni gefnogi hynny drwy weithredu.

Nawr, mae'n glir o'r cyfraniadau fod natur mewn argyfwng yng Nghymru, ond bod hefyd gennym ni gyfle nawr i newid hynny—cyflwyno targedau adfer natur sy'n gyfreithiol rwymol, fydd yn llywio buddsoddiad, monitro a gwelliant, canys heb ddeddfwriaeth yn y gorffennol, dydy'r targedau sydd wedi cael eu gosod ddim wedi cael eu gwireddu. Rwy'n deall safbwynt y Ceidwadwyr yma, ond buaswn i'n erfyn arnyn nhw i gefnogi ein cynnig heb ei ddiwygio. Am ddatganiad clir fyddai hynny—bob plaid yn ein Senedd yn cefnogi.  

Now, it's clear from the contributions that nature is in crisis in Wales, but that we also have an opportunity now to change that. We can introduce targets for nature's restoration that are legally binding, that will lead to investment, monitoring and improvement, because without legislation in the past, the targets haven't been achieved. Now, I understand the stance of the Conservatives here, but I would urge them to support our motion without amendment. What a clear declaration that would give—that every party in our Senedd supports the motion. 

Now, I think that from some of the really wonderful, eloquent contributions that we've had today, one of the most pressing points I suppose that's come out of the debate is how we are not just acting for our own generation, for the people who are living on this planet now; we are doing it for generations yet to be born—children whose health, happiness and interpersonal skills benefit so much from being outside in the glory of nature. If we are truly to prioritise the well-being of future generations, acting on this emergency has to be paramount. 

So, Dirprwy Lywydd, in closing I would repeat our demands that I hope very much will now be passed. There must be a declaration of nature emergency. We must have legally-binding targets to halt and reverse biodiversity decline, and we must have an independent means of environmental governance in Wales. Dirprwy Lywydd, I hope and I expect that we are about to take a definitive and historic step in this Senedd. I commend our motion to the Chamber, and I hope Members will vote to declare a climate and nature emergency. 

Nawr, o rai o'r cyfraniadau gwych a huawdl a gawsom heddiw, rwy'n tybio mai un o'r pwyntiau pwysicaf a ddeilliodd o'r ddadl yw nad er mwyn ein cenhedlaeth ein hunain yn unig y gweithredwn, y bobl sy'n byw ar y blaned hon yn awr; rydym yn ei wneud er mwyn y cenedlaethau sydd eto i gael eu geni—plant y mae eu hiechyd, eu hapusrwydd a'u sgiliau rhyngbersonol yn elwa cymaint o fod allan ynghanol gogoniant natur. Os ydym o ddifrif am flaenoriaethu llesiant cenedlaethau'r dyfodol, rhaid i weithredu ar yr argyfwng hwn fod o'r pwys mwyaf.

Felly, Ddirprwy Lywydd, wrth gloi hoffwn ailadrodd ein galwadau y gobeithiaf yn fawr y cânt eu pasio yn awr. Rhaid cael datganiad o argyfwng natur. Rhaid inni gael targedau sy'n rhwymo mewn cyfraith i atal a gwrthdroi dirywiad bioamrywiaeth, a rhaid inni gael dull annibynnol o lywodraethu'r amgylchedd yng Nghymru. Ddirprwy Lywydd, rwy'n gobeithio ac yn disgwyl ein bod ar fin cymryd cam pendant a hanesyddol yn y Senedd hon. Rwy'n cymeradwyo ein cynnig i'r Siambr, ac yn gobeithio y bydd yr Aelodau'n pleidleisio i ddatgan argyfwng hinsawdd a natur.

17:40

Daeth y Llywydd i’r Gadair.

The Llywydd took the Chair.

Y cwestiwn yw: a ddylid derbyn y cynnig heb ei ddiwygio? A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? [Gwrthwynebiad.] Oes, dwi'n gweld gwrthwynebiad ar Zoom gan Darren Millar, felly fe fyddwn ni'n gohirio'r bleidlais ar yr eitem tan y cyfnod pleidleisio.

The proposal is to agree the motion without amendment. Does any Member object? [Objection.] Yes, I see that there is objection on Zoom from Darren Millar. Therefore, we will defer voting under this item until voting time. 

Gohiriwyd y pleidleisio tan y cyfnod pleidleisio.

Voting deferred until voting time.

Ac felly, yn unol â Rheol Sefydlog 12.18, rydym ni'n cyrraedd y cyfnod pleidleisio nawr, ond fe fyddwn ni'n cymryd toriad byr ar gyfer paratoi ar gyfer y bleidlais yna. Diolch. 

And in accordance with Standing Order 12.18, we move to voting time, but we will take a short break to prepare for those votes. Thank you. 

Ataliwyd y Cyfarfod Llawn am 17:43.

Plenary was suspended at 17:43.

17:45

Ailymgynullodd y Senedd am 17:48, gyda'r Llywydd yn y Gadair.

The Senedd reconvened at 17:48, with the Llywydd in the Chair.

8. Cyfnod Pleidleisio
8. Voting Time

Dyma ni'n cyrraedd y cyfnod pleidleisio, felly, a'r bleidlais gyntaf ar y ddadl ar gynnig deddfwriaethol gan Aelod ar Fil ar ddull sy'n seiliedig ar hawliau ar gyfer gwasanaethau i bobl hŷn. Dwi'n galw am bleidlais ar y cynnig a gyflwynwyd yn enw Gareth Davies. Agor y bleidlais. Cau'r bleidlais. O blaid 29, 17 yn ymatal, saith yn erbyn, ac felly mae'r cynnig wedi ei gymeradwyo.

That brings us to voting time, and the first vote is on the debate on a Member's legislative proposal on a Bill on a rights-based approach to services for older people. I call for a vote on the motion tabled in the name of Gareth Davies. Open the vote. Close the vote. In favour 29, 17 abstentions, seven against, and therefore the motion is agreed.

Eitem 6 - Dadl ar Gynnig Deddfwriaethol gan Aelod: Bil ar ddull sy'n seiliedig ar hawliau ar gyfer gwasanaethau i bobl hŷn: O blaid: 29, Yn erbyn: 7, Ymatal: 17

Derbyniwyd y cynnig

Item 6 - Debate on a Member's Legislative Proposal: A Bill on a rights-based approach to services for older people: For: 29, Against: 7, Abstain: 17

Motion has been agreed

Mae'r bleidlais nesaf ar ddadl Plaid Cymru ar hinsawdd a bioamrywiaeth. Dwi'n galw am bleidlais yn gyntaf ar y cynnig a gyflwynwyd yn enw Siân Gwenllian. Agor y bleidlais. Cau'r bleidlais. O blaid 40, neb yn ymatal, 13 yn erbyn, felly mae'r cynnig wedi ei dderbyn.

The next vote is on the Plaid Cymru debate on climate and biodiversity. I call for a vote first of all on the motion, tabled in the name of Siân Gwenllian. Open the vote. Close the vote. In favour 40, no abstentions and 13 against, therefore the motion is agreed.

Eitem 7 - Dadl Plaid Cymru - Cynnig heb ei ddiwygio: O blaid: 40, Yn erbyn: 13, Ymatal: 0

Derbyniwyd y cynnig

Item 7 - Plaid Cymru Debate - Motion without amendment: For: 40, Against: 13, Abstain: 0

Motion has been agreed

A dyna ni. Felly, os ydy'r cynnig wedi ei dderbyn, mae'r cynnig wedi ei dderbyn, a fydd yna ddim pleidleisiau ar y gwelliannau. Dyna ddiwedd ar y cyfnod pleidleisio.

And therefore, if the motion is agreed, the motion is agreed, and there will be no votes on the amendments. That concludes voting time.

17:50
9. Dadl Fer: Effaith rheoliadau ffosffad Cyfoeth Naturiol Cymru
9. Short Debate: The impact of Natural Resources Wales's phosphate regulations

Felly, fe awn ni ymlaen yn ein gwaith i'r ddadl fer, a dwi'n galw ar James Evans i siarad ar y pwnc sydd wedi'i ddewis ganddo fe. Felly, James Evans.

We will, therefore, move on to the short debate, and I call on James Evans to speak to the topic that he has chosen—James Evans.

Diolch, Llywydd. This week, I will not run over time, like I did the last time we had a debate, and I will allocate a minute of my time to Laura Anne Jones, Peter Fox and Mabon ap Gwynfor.

Members in this Chamber and those watching remotely find much about which we disagree. On this occasion, I'm going to focus upon something that I believe we can all agree on—the absolute need to do everything possible to maintain and improve the quality of our water in our Welsh rivers. The rivers in Wales are the silver threads between our uplands and the coast. They are home to a huge variety of wildlife. They offer opportunity for recreational enjoyment and play a crucial role in growing our economy by attracting tourists to our wonderful country. We have iconic rivers in Wales, such as the Cleddau, the Teifi and the Tawe, and, of course, the Usk and Wye, which pass through my own constituency of Brecon and Radnorshire. These have been designated special areas of conservation. They are home to precious species such as the Atlantic salmon, the freshwater pearl mussel and the white-clawed crayfish, and they all need our protection. The SAC rivers gain all the environmental plaudits, but we demote the importance of rivers such as the Conwy, the Taff and the Tawe at our peril. Those rivers pass through our larger communities and we have a duty of care to those living in those areas to improve the quality of water right across Wales. 

The foot soldiers in the Welsh Government's battle to improve rivers are the officers of Natural Resources Wales, effectively an arm of the Government accountable only to the First Minister and his Cabinet colleagues. At the end of 2020, when people were looking forward to making the best of a COVID-restricted Christmas, NRW issued guidance to planning authorities for immediate implementation. The guidance applies to the vast majority of planning applications for development with the potential to increase phosphates into the water courses in the catchments of nine river SACs in Wales. Unless these developments can show that they can be phosphate-neutral or negative, the planning authorities have no course of action other than to reject these applications. That guidance applies to housing, offices, factories and even down to the family who wish to build an extension for a newborn baby or an elderly family relative. Yet this does not apply in the catchments of the Conwy, the Taff or the Tawe, and one must wonder why. Nonetheless, I repeat: we all want to see water quality improving. But one has to question whether other more effective measures have been ignored and whether NRW and those looking to new houses, offices or toilets have fallen prey to the law of unintended consequences.

I welcome the commitment from Welsh Water to upgrade their infrastructure, but this is a long-term programme that does not address the current problem. In my own constituency, for instance, only two of Welsh Water's treatment works, at Talgarth and Llandrindod Wells, can currently remove the phosphates to an acceptable standard. This is well below what is required. All too often, we hear that untreated sewer and phosphate-laden water is discharged from water treatment works into our water courses. So, that leaves us in a situation where the granny flat in Llanwrtyd Wells or the toilets in Brecon using mains sewers are effectively banned by NRW because they will add a tiny miniscule amount to the overall phosphate levels entering our rivers. Yet again, we see a policy decision by Welsh Government being put into action without the necessary engagement of stakeholders, without adequate funding or investment and without giving the solutions to take corrective action. Yet again, the administration's policy is strangling development, putting NRW, Welsh Water and planning authorities in an impossible role, ultimately putting the blame and responsibility of phosphate management onto your average builder and householder. This policy condemns the hopes and aspirations of so many people looking to get onto the housing ladder and throttles the economy. It also curtails the Welsh Government's own targets around house building, and I've said it many times in this Chamber before: it is the left hand just simply not talking to the right.

But let me just suggest a few ideas in the spirit of collaboration, as a problem shared is a problem halved. Agriculture is often accused of being a major source of pollution and one agricultural pollution incident is one too many. Farmers are the guardians of our countryside and care deeply for the quality of our environment and landscapes. Farmers are imaginative and energetic and, as we debate this issue here, many are considering means of improving their management of waste and water quality. But, Minister, they need help. I know Welsh Government have schemes in place to address agricultural water pollution, such as covering muck stores, but the financial support does not go far enough. So, if Welsh Government are determined to solve agricultural pollution, you need to put your money where your mouth is. 

The planning authorities in Wales also lack clear guidance on how to apply these regulations, leaving applications at a standstill in the planning process. So, Minister, I urge you to have wider stakeholder engagement with planning authorities, builders and architects and their agents, so they can all understand how to interpret this confusing guidance. 

Whilst Welsh Water have a long-term aim of upgrading the waste water treatment works, this needs Welsh Government support, and pressure needs to be there to make sure this happens. We also need to look at interim measures. We could look at onsite package treatment plants, a regular feature in rural areas like mine and others in this Chamber. Yet Natural Resources Wales have imposed severe restrictions upon the use of such plants in the river SACs to the point where many hundreds of residential units, dozens of commercial proposals and many home improvements are simply stuck in the planning system. So, Minister, maybe you could look at this and help unblock the problem.

This is not a new problem. In Scandinavia and Germany in particular, tough limits have been in place for many years, and technical solutions have been developed to make certain that outflows from private treatment works actually improve the quality of water in their rivers. These and other solutions have been proposed to local authorities in Wales by applicants, but are met with silence and, at worst, a refusal by NRW to contemplate or even comment on proposed routes through this increasingly embarrassing situation. 

In my area, we have hundreds of applications for homes, many of which are affordable homes, completely stalled. Similar frustration applies to office, retail and even public sector developments of new council homes, and these aren't the only projects in the pipeline. From the new school to the housing association scheme, the new factory, and even attempts to give an elderly relative or a new family member a home, the outlook is bleak for many developments right across Wales. 

Minister, you have the power to address these issues. You have an environmental time bomb waiting for you in the rivers of the valley towns of much of north and south Wales, as they seem to be neglected by NRW, and I call upon you to join us in looking for an immediate and effective solution to this crisis and convene a meeting of NRW, Welsh Water and other stakeholders for an emergency summit to find solutions to addressing this problem, or otherwise your targets of building homes will be missed and many people and businesses will suffer the consequences for many years to come. Diolch, Llywydd. 

Diolch, Lywydd. Yr wythnos hon, ni fyddaf yn mynd dros yr amser, fel y gwneuthum y tro diwethaf inni gael dadl, a dyrannaf funud o fy amser i Laura Anne Jones, Peter Fox a Mabon ap Gwynfor.

Mae'r Aelodau yn y Siambr a'r rhai sy'n gwylio o bell yn anghytuno ynglŷn â llawer o bethau. Y tro hwn, rwy'n mynd i ganolbwyntio ar rywbeth y credaf y gallwn i gyd gytuno yn ei gylch—yr angen mawr i wneud popeth posibl i gynnal a gwella ansawdd ein dŵr yn ein hafonydd yng Nghymru. Yr afonydd yng Nghymru yw'r llinynnau arian rhwng ein hucheldiroedd a'r arfordir. Maent yn gartref i amrywiaeth enfawr o fywyd gwyllt. Maent yn cynnig cyfle i fwynhau hamdden ac yn chwarae rhan hollbwysig yn y broses o dyfu ein heconomi drwy ddenu twristiaid i'n gwlad wych. Mae gennym afonydd eiconig yng Nghymru, megis y Cleddau, y Teifi a'r Tawe, ac wrth gwrs, y Wysg a'r Gwy, sy'n mynd drwy fy etholaeth i, sef Brycheiniog a Sir Faesyfed. Mae'r rhain wedi'u dynodi'n ardaloedd cadwraeth arbennig. Maent yn gartref i rywogaethau gwerthfawr fel yr eog, misglen berlog yr afon a chimwch yr afon, ac maent oll angen inni eu diogelu. Mae afonydd yr ardaloedd cadwraeth arbennig yn cael pob clod amgylcheddol, ond ni ddylem leihau pwysigrwydd afonydd fel Conwy, y Taf a'r Tawe. Mae'r afonydd hynny'n mynd drwy ein cymunedau mwy o faint ac mae gennym ddyletswydd o ofal i'r rhai sy'n byw yn yr ardaloedd hynny i wella ansawdd dŵr ledled Cymru. 

Y milwyr traed ym mrwydr Llywodraeth Cymru i wella afonydd yw swyddogion Cyfoeth Naturiol Cymru, cangen o'r Llywodraeth i bob pwrpas sy'n atebol yn unig i'r Prif Weinidog a'i gyd-aelodau o'r Cabinet. Ar ddiwedd 2020, pan oedd pobl yn edrych ymlaen at wneud y gorau o Nadolig o dan gyfyngiadau COVID, cyhoeddodd CNC ganllawiau i awdurdodau cynllunio eu gweithredu ar unwaith. Mae'r canllawiau'n berthnasol i'r mwyafrif helaeth o geisiadau cynllunio ar gyfer datblygu lle ceir perygl o gynyddu'r ffosffadau sy'n mynd i mewn i gyrsiau dŵr yn nalgylchoedd naw ardal cadwraeth arbennig afonol yng Nghymru. Oni all y datblygiadau hyn ddangos y gallant fod yn niwtral neu'n negyddol o ran ffosffad, nid oes gan yr awdurdodau cynllunio unrhyw opsiwn heblaw gwrthod y ceisiadau hyn. Mae'r canllawiau'n berthnasol i dai, swyddfeydd, ffatrïoedd a hyd yn oed i'r teulu sy'n dymuno adeiladu estyniad ar gyfer baban newydd-anedig neu berthynas deuluol oedrannus. Ac eto, nid ydynt yn berthnasol yn nalgylchoedd afonydd Conwy, y Taf a'r Tawe, a rhaid meddwl tybed pam. Er hynny, dywedaf eto: rydym i gyd am weld ansawdd dŵr yn gwella. Ond mae'n rhaid cwestiynu a anwybyddwyd mesurau eraill mwy effeithiol ac a yw CNC a'r rhai sydd eisiau adeiladu tai, swyddfeydd neu doiledau newydd wedi syrthio'n ysglyfaeth i gyfraith canlyniadau anfwriadol.

Rwy'n croesawu ymrwymiad Dŵr Cymru i uwchraddio eu seilwaith, ond mae hon yn rhaglen hirdymor nad yw'n mynd i'r afael â'r broblem bresennol. Yn fy etholaeth i, er enghraifft, dim ond dau waith trin dŵr Dŵr Cymru, yn Nhalgarth a Llandrindod, sy'n gallu tynnu'r ffosffadau i safon dderbyniol ar hyn o bryd. Mae hyn ymhell islaw'r hyn sy'n ofynnol. Yn rhy aml o lawer, clywn fod carthffos heb ei thrin a dŵr llawn ffosffad yn cael ei ollwng o waith trin dŵr i mewn i'n cyrsiau dŵr. Felly, mae hynny'n ein gadael mewn sefyllfa lle mae'r fflat mam-gu yn Llanwrtyd neu'r toiledau yn Aberhonddu sy'n defnyddio carthffosydd cyhoeddus yn cael eu gwahardd i bob pwrpas gan CNC am y byddant yn ychwanegu swm eithriadol o fach at y lefelau ffosffad cyffredinol sy'n mynd i mewn i'n hafonydd. Ac eto, gwelwn benderfyniad polisi gan Lywodraeth Cymru yn cael ei roi ar waith heb ymgysylltiad angenrheidiol â rhanddeiliaid, heb gyllid na buddsoddiad digonol a heb roi'r atebion i allu rhoi camau unioni ar waith. Unwaith eto, mae polisi'r weinyddiaeth yn tagu datblygiad, gan roi CNC, Dŵr Cymru ac awdurdodau cynllunio mewn sefyllfa amhosibl, a gosod y bai a'r cyfrifoldeb am reoli ffosffad ar ysgwyddau'r adeiladwr a deiliaid tai cyffredin. Mae'r polisi hwn yn lladd gobeithion a dyheadau cynifer o bobl sy'n ceisio cael troed ar yr ysgol dai ac yn tagu'r economi. Mae hefyd yn cyfyngu ar dargedau Llywodraeth Cymru ei hun ar gyfer adeiladu tai, ac rwyf wedi'i ddweud droeon yn y Siambr hon o'r blaen: mae'n dangos nad yw'r llaw chwith yn siarad â'r llaw dde.

Ond gadewch i mi awgrymu ychydig o syniadau mewn ysbryd cydweithredol, gan fod problem a rennir yn broblem wedi'i haneru. Mae amaethyddiaeth yn aml yn cael ei chyhuddo o fod yn ffynhonnell bwysig o lygredd ac mae un digwyddiad llygredd amaethyddol yn un yn ormod. Ffermwyr yw gwarcheidwaid ein cefn gwlad ac maent yn malio'n fawr am ansawdd ein hamgylchedd a'n tirweddau. Mae ffermwyr yn llawn dychymyg ac egni ac wrth inni drafod y mater hwn yma, mae llawer wrthi'n ystyried dulliau o wella'r ffordd y maent yn rheoli gwastraff ac ansawdd dŵr. Ond Weinidog, mae angen help arnynt. Rwy'n gwybod bod gan Lywodraeth Cymru gynlluniau ar waith i fynd i'r afael â llygredd dŵr amaethyddol, megis gorchuddio storfeydd tail, ond nid yw'r cymorth ariannol yn mynd yn ddigon pell. Felly, os yw Llywodraeth Cymru yn benderfynol o ddatrys llygredd amaethyddol, mae angen i chi roi eich arian ar eich gair. 

Nid oes gan yr awdurdodau cynllunio yng Nghymru ganllawiau clir ychwaith ar sut i gymhwyso'r rheoliadau hyn, gan adael ceisiadau'n sownd yn y broses gynllunio. Felly, Weinidog, rwy'n eich annog i ymgysylltu'n ehangach â rhanddeiliaid awdurdodau cynllunio, adeiladwyr a phenseiri a'u hasiantau, fel y gallant i gyd ddeall sut i ddehongli'r canllawiau dryslyd hyn. 

Er bod gan Dŵr Cymru nod hirdymor i uwchraddio'r gwaith trin dŵr gwastraff, mae angen cefnogaeth Llywodraeth Cymru i hyn, ac mae angen rhoi pwysau i sicrhau bod hyn yn digwydd. Rhaid inni edrych hefyd ar fesurau dros dro. Gallem edrych ar gyfleusterau parod i drin carthion ar y safle, nodwedd a welir yn aml mewn ardaloedd gwledig fel fy un i ac eraill yn y Siambr hon. Ac eto, mae Cyfoeth Naturiol Cymru wedi gosod cyfyngiadau difrifol ar ddefnyddio cyfleusterau o'r fath yn yr ardaloedd cadwraeth arbennig afonol i'r pwynt lle mae cannoedd lawer o unedau preswyl, dwsinau o gynigion masnachol a llawer o welliannau i gartrefi yn sownd yn y system gynllunio. Felly, Weinidog, efallai y gallech edrych ar hyn a helpu i ddatrys y broblem.

Nid yw hon yn broblem newydd. Yn Llychlyn a'r Almaen yn benodol, mae terfynau llym wedi bod ar waith ers blynyddoedd lawer, a datblygwyd atebion technegol i sicrhau bod all-lifoedd o weithfeydd trin carthion preifat yn gwella ansawdd y dŵr yn eu hafonydd mewn gwirionedd. Mae'r rhain ac atebion eraill wedi'u cynnig i awdurdodau lleol yng Nghymru gan ymgeiswyr, ond mae CNC yn eu hanwybyddu neu'n gwrthod eu hystyried na rhoi sylwadau hyd yn oed ar lwybrau arfaethedig drwy'r sefyllfa gynyddol annifyr hon. 

Yn fy ardal i, mae gennym gannoedd o geisiadau ar gyfer cartrefi, gyda llawer ohonynt yn dai fforddiadwy, sydd wedi dod i stop. Teimlir rhwystredigaeth debyg yng nghyd-destun datblygiadau swyddfa, siopau a thai cyngor newydd yn y sector cyhoeddus hyd yn oed, ac nid dyma'r unig brosiectau sydd ar y gweill. O'r ysgol newydd i'r cynllun cymdeithas dai, y ffatri newydd, a hyd yn oed ymdrechion i roi cartref i berthynas oedrannus neu aelod newydd o'r teulu, mae'r rhagolygon yn llwm i lawer o ddatblygiadau ledled Cymru. 

Weinidog, mae gennych bŵer i fynd i'r afael â'r materion hyn. Mae gennych fom amser amgylcheddol yn aros amdanoch yn afonydd trefi'r cymoedd mewn rhannau helaeth o ogledd a de Cymru, gan ei bod yn ymddangos eu bod wedi'u hesgeuluso gan CNC, a galwaf arnoch i ymuno â ni i chwilio am ateb uniongyrchol ac effeithiol i'r argyfwng hwn a threfnu cyfarfod rhwng CNC, Dŵr Cymru a rhanddeiliaid eraill mewn uwchgynhadledd frys i ddod o hyd i atebion i fynd i'r afael â'r broblem hon, neu fel arall bydd eich targedau adeiladu cartrefi yn cael eu methu a bydd llawer o bobl a busnesau'n dioddef y canlyniadau am flynyddoedd lawer i ddod. Diolch, Lywydd. 

17:55

Diolch, Llywydd. Can you hear me? Yes. Diolch, Llywydd. Firstly, can I thank James for bringing this important issue to the Chamber? Llywydd, I live a stone's throw away from the River Usk, and very close to the River Wye, both beautiful rivers that I would like to stay clean and protected. But the way in which these regulations are being implemented has once again shown that the Welsh Government prefers to reach for the sledgehammer rather than the nutcracker and to work against businesses rather than with them. 

As James Evans said earlier, I don't think that any of us in this Chamber would deny that we need to reduce the amount of phosphates that enter water courses. But bringing the new advisory note to planning authorities overnight is essentially regulation through the back door. It is bad government, which has left developers and planning departments without a clear way forward, which creates unintended consequences. For example, Newport has one of the fastest-growing housing markets in Wales. Prices are rocketing in value, in part because of the strength of the economy of the west of England. So, to make sure that local people can still afford to buy a home that they can call their own, we need to continue building houses. However, because of these new requirements being brought in overnight, it has brought some developments, as James said, to a halt, creating a log jam in the system and driving up prices on those developments that do go ahead as a result, further perpetuating the problem. 

And as for those developers that have no means of facilitating the necessary upgrades in waste water infrastructure, Llywydd, there is no sign of this log jam being removed any time soon. And if you are a builder in South Wales East, would you choose to invest in Wales when you have to contend with a hostile and unpredictable business environment like this, or pop across the border where there's a stronger economy in England, or maybe just give up altogether? That is a decision that scores of businesses are making in my region every day, Llywydd, because they've had enough.

It didn't need to be like this. Our water companies already recognise that they are responsible for between a quarter and a third of phosphate levels in our rivers. I would suggest that, if it was a small business or a farm that was responsible for so much pollution in the river, NRW would be using the full force of the law to get them to do whatever they could to comply. So, why has NRW and the Welsh Government not required this investment from water companies? Why has it not supported them to make these investments? Why has it not delayed these rules until the necessary waste water infrastructure is in place? The Government—

Diolch, Lywydd. A allwch chi fy nghlywed? Iawn. Diolch, Lywydd. Yn gyntaf, a gaf fi ddiolch i James am ddod â'r mater pwysig hwn i'r Siambr? Lywydd, rwy'n byw dafliad carreg i ffwrdd o afon Wysg, ac yn agos iawn at afon Gwy, dwy afon hardd yr hoffwn iddynt barhau i fod yn lân ac wedi'u diogelu. Ond mae'r ffordd y caiff y rheoliadau hyn eu gweithredu wedi dangos unwaith eto ei bod yn well gan Lywodraeth Cymru estyn am yr ordd yn hytrach na'r torrwr cnau a gweithio yn erbyn busnesau yn hytrach na gyda hwy. 

Fel y dywedodd James Evans yn gynharach, nid wyf yn credu y byddai'r un ohonom yn y Siambr hon yn gwadu bod angen inni leihau faint o ffosffadau sy'n mynd i gyrsiau dŵr. Ond mae cyflwyno'r nodyn cynghori newydd i awdurdodau cynllunio dros nos yn gyfystyr â rheoleiddio drwy'r drws cefn yn y bôn. Mae'n enghraifft o lywodraethu gwael, sydd wedi gadael datblygwyr ac adrannau cynllunio heb ffordd glir ymlaen, ac mae hynny'n creu canlyniadau anfwriadol. Er enghraifft, mae gan Gasnewydd un o'r marchnadoedd tai sy'n tyfu gyflymaf yng Nghymru. Mae prisiau'n codi i'r entrychion, yn rhannol oherwydd cryfder economi gorllewin Lloegr. Felly, er mwyn sicrhau bod pobl leol yn dal i allu fforddio prynu cartref iddynt eu hunain, mae angen inni barhau i adeiladu tai. Fodd bynnag, oherwydd bod y gofynion newydd hyn yn cael eu cyflwyno dros nos, mae wedi rhoi stop ar rai datblygiadau, fel y dywedodd James, gan greu tagfa yn y system a chodi prisiau'r datblygiadau sy'n llwyddo i symud ymlaen o ganlyniad, gan waethygu'r broblem ymhellach. 

Ac o ran y datblygwyr sydd heb unrhyw fodd o hwyluso'r gwaith uwchraddio angenrheidiol i seilwaith dŵr gwastraff, Lywydd, nid oes unrhyw arwydd fod y tagfeydd hyn yn mynd i ddiflannu'n fuan. Ac os ydych chi'n adeiladwr yn Nwyrain De Cymru, a fyddech yn dewis buddsoddi yng Nghymru pan fydd yn rhaid i chi ymgodymu ag amgylchedd busnes gelyniaethus ac anrhagweladwy fel hwn, neu daro draw dros y ffin lle ceir economi gryfach yn Lloegr, neu roi'r gorau iddi'n gyfan gwbl efallai? Mae hwnnw'n benderfyniad y mae dwsinau o fusnesau'n ei wneud yn fy rhanbarth bob dydd, Lywydd, oherwydd eu bod wedi cael digon.

Nid oedd angen iddi fod fel hyn. Mae ein cwmnïau dŵr eisoes yn cydnabod mai hwy sy'n gyfrifol am rhwng chwarter a thraean y lefelau ffosffad yn ein hafonydd. Pe bai busnes bach neu fferm yn gyfrifol am gymaint o lygredd yn yr afon, byddwn yn tybio y byddai CNC yn defnyddio grym llawn y gyfraith i'w cael i wneud beth bynnag y gallent ei wneud i gydymffurfio. Felly, pam nad yw CNC a Llywodraeth Cymru wedi mynnu bod y cwmnïau dŵr yn gwneud y buddsoddiad hwn? Pam nad yw wedi eu cefnogi i wneud y buddsoddiadau hyn? Pam nad yw wedi gohirio'r rheolau nes bod y seilwaith dŵr gwastraff angenrheidiol yn ei le? Mae'r Llywodraeth—

18:00

I'm going to need to cut across you now, because I've been very generous with time. I appreciate that you don't see the clock that we do in the Chamber, but I do want to call the two other Members as well. Thank you. Peter Fox.

Bydd angen i mi dorri ar eich traws yn awr, oherwydd rwyf wedi bod yn hael iawn gyda'r amser. Rwy'n sylweddoli nad ydych yn gweld y cloc fel rydym ni'n ei weld yn y Siambr, ond rwyf am alw'r ddau Aelod arall hefyd. Diolch. Peter Fox.

Thank you, Llywydd, and thank you, James, for giving me a minute of your time. And I'll cut straight to the chase—I absolutely support everything that you've said today. And just to demonstrate the pressure that it's putting on the planning system in Monmouthshire, for instance, we have currently 105 houses on the open market, which are planning applications that are held up, 77 affordable houses being stuck in the system. And it's likely to rise to 379 planning applications stuck in the system, 157 of those affordable housing. And that's really, really important—devastating for the applicants, devastating for those young people who are waiting for homes. And we need to find a solution here. Because Welsh Water, obviously, have committed most of their capital now, there needs to be a solution where Welsh Government, Welsh Water and local authorities come together very quickly and find a way of unlocking this impasse, because the technical solutions, which are there, cannot give that neutrality of phosphate discharge that is needed. Thank you, Llywydd.

Diolch, Lywydd, a diolch, James, am roi munud o'ch amser i mi. Ac fe ddechreuaf arni'n syth—rwy'n llwyr gefnogi popeth rydych wedi'i ddweud heddiw. Ac er mwyn dangos y pwysau y mae'n ei roi ar y system gynllunio yn sir Fynwy, er enghraifft, ar hyn o bryd mae gennym 105 o dai ar y farchnad agored, sy'n geisiadau cynllunio wedi cael eu dal yn ôl, gyda 77 o dai fforddiadwy yn sownd yn y system. Ac mae'n debygol o godi i 379 o geisiadau cynllunio yn sownd yn y system, gyda 157 o'r rheini'n dai fforddiadwy. Ac mae hynny'n wirioneddol bwysig—yn ddinistriol i'r ymgeiswyr, yn ddinistriol i'r bobl ifanc sy'n aros am gartrefi. Ac mae angen inni ddod o hyd i ateb yma. Gan fod Dŵr Cymru, yn amlwg, wedi ymrwymo'r rhan fwyaf o'u cyfalaf yn awr, mae angen ateb lle mae Llywodraeth Cymru, Dŵr Cymru ac awdurdodau lleol yn dod at ei gilydd yn gyflym iawn ac yn dod o hyd i ffordd o ddatrys y sefyllfa hon, oherwydd ni all yr atebion technegol sy'n bodoli gynnig y niwtraliaeth sydd ei hangen mewn perthynas â gollyngiadau ffosffad. Diolch, Lywydd.

Diolch yn fawr iawn i James am yr amser i gyfrannu i'r ddadl, a diolch am ddod â'r ddadl yma gerbron heddiw. Wrth gwrs, mae llygredd dŵr yn fater sydd angen mynd i'r afael ag ef, ac mae angen gwneud hynny gyda chydweithrediad y rhanddeiliaid. Yr hyn dŷn ni wedi ei weld yma, serch hynny, ydy Cyfoeth Naturiol Cymru yn adnabod problem ond yn methu â chydweithio gyda rhanddeiliaid i ganfod datrysiad rhesymegol. Mae yna gynlluniau, fel dŷn ni wedi clywed gan Peter Fox jest rŵan, ar gyfer datblygu tai cymdeithasol a thai fforddiadwy yn cael eu hatal ar hyn o bryd oherwydd y polisi yma. Mae gyda ni gynlluniau datblygu lleol, parthau dinesig a fframwaith datblygu cenedlaethol oll gyda pheryg o gael eu hymyrryd efo'r polisi newydd a byrbwyll yma.

Mae angen i ni edrych ar gydweithio efo'r darparwyr dŵr i weld pa fuddsoddiad sydd ei angen ar unedau trin dŵr, neu edrych i arallgyfeirio pibau i wlypdiroedd presennol neu ddatblygu gwlypdiroedd newydd. Rhaid dysgu'r gwersi, felly, a sicrhau bod pob rhanddeiliad yn rhan o'r sgwrs cyn bod penderfyniadau mor bellgyrhaeddol yn cael eu gwneud yn y dyfodol. Ac, yn yr achos yma, mae angen tynnu'r rhanddeiliaid ynghyd i weld sut fedran nhw oll chwarae rhan mewn canfod datrysiad hirdymor i'r broblem. Diolch.

Thank you very much to James for giving of his time to allow me to contribute, and thank you for bringing this debate forward. Of course, water pollution is an issue that needs to be tackled, and that needs to be done with the collaboration of stakeholders. What we've seen here, however, is NRW identifying a problem but failing to collaborate with stakeholders in order to find a rational solution. There are plans, as we've already heard from Peter Fox, for the development of social housing and affordable homes that are being held up at the moment because of this policy. We have local development plans, city regions and national development frameworks all at risk of being affected by this new and hasty policy.

We need to look at collaboration with water providers in order to see what investment is necessary on water treatment plants, or look to redirect pipes to existing wetlands or develop new wetlands. We must learn the lessons, therefore, and ensure that all stakeholders are part of this conversation before such far-reaching decisions are taken in the future. And, in this case, we need to bring stakeholders together to see how they can all play their part in finding a long-term solution to this problem. Thank you.

Y Gweinidog Newid Hinsawdd i ymateb i'r ddadl yma—Julie James.

The Minister for Climate Change to reply to the debate—Julie James.

Diolch, Llywydd. Sustainably managing our natural resources and enhancing our environmental assets for future generations is absolutely at the heart of the Welsh Government's long-term ambition. Given our strategic objectives and the requirements of the Environment Act (Wales) 2016 and the Well-being of Future Generations (Wales) Act 2015, we need to adopt a whole-ecosystem approach. We need to work with partners and stakeholders to reduce nutrient concentrations. This will ensure Welsh rivers are as resilient as possible to current and emerging pressures.

I'm sure I do not need to emphasise how central the availability of clean water and a healthy water environment is to our economy, well-being and national identity. We face significant challenges for the future management of our natural resources. We need to act now to ensure that Wales has a thriving water environment that is sustainably managed. It is also crucial that we take action to protect this great natural resource. It is also our duty to care for all of Wales's rivers, especially those internationally important and designated as special areas of conservation. We can be proud of having nine river catchments designated in Wales, forming part of a larger network of protected sites across Wales, all of which are crucial to helping tackle our nature and climate emergencies.

As has already been mentioned, these waters support some of Wales's most special wildlife, like the Atlantic salmon, freshwater pearl mussel, and the white-clawed crayfish. SACs are also essential places of recreation and relaxation, and there is also a growing body of evidence that access to nature, including rivers, can have a hugely positive effect on people's mental health.

The adoption of tighter phosphorus targets within SACs by NRW was a response to scientific evidence and advice by the Joint Nature Conservation Committee. Phosphorous is a naturally occurring element. Normally, it is released slowly at low levels from natural sources. However, human activity is also responsible, due to the way we manage our land and how we dispose of our waste water and sewage. Climate change also plays a role. Warmer and drier summers reduce flows during the growing season, resulting in increased nutrient levels in our waters.

Why is phosphorous so damaging to the water environment? Well, even at lower concentrations, phosphorous can have a negative impact on reef reed ecology. It causes eutrophication: a significant reduction in the availability of oxygen within the river system. Nutrient overload leads to algae boom on the surface, killing the aquatic species below. NRW's assessment of phosphorous levels established an alarming failure in our SAC rivers, with only 39 per cent passing the required target. The subsequent advice that NRW issued to planning authorities reflects the current state of our waters. It is designed to ensure developments within these sensitive areas are not taking place to the detriment of our environment. NRW's advice is in line with the ruling of the European Court of Justice from 2018, generally referred to as 'the Dutch case'. The ruling, under the habitats directive, requires a guarantee that the natural features of nature conservation areas are not affected by any proposed development. Unless a development can be proven to be neutral—for example, it does not increase existing nutrient levels—planning permission must not be granted. The case law forms part of EU retained law under the withdrawal agreement, and Wales is under obligation to comply with it.

As a result of NRW's assessment, it is clear we need to take a more precautionary approach to development in SACs. More assessment is needed of each of the proposed projects to fully understand the environmental impact. Assurances that nutrient levels are not going to increase are needed. There are solutions, many of which are nature based, which can offset phosphorous pollution whilst allowing developments to take place. These are complex, however, and need to be explored on a catchment basis by all affected sectors, bringing together developers, farmers, water companies and the regulators. It is absolutely necessary we take a cross-sectoral approach to reducing phosphorous levels in Welsh SACs in order to safeguard our natural river environment. The pressures are multiple, from sewage discharges, agricultural run-offs, sceptic tanks and misconnections. There isn't one cause of pollution, and the pressures differ depending on the characteristics of the particular river catchment. Our rivers and Wales's environment need to be managed holistically.

Moving forward, we need to achieve a fair balance between the environment and the economy. These two terms do not need to be mutually exclusive. Green growth is more than just a utopian aspiration; it is the only long-term solution to the climate and nature crisis we are experiencing, and, indeed, Llywydd, have just debated in the Chamber. And in that debate, I said we need to take a long, hard look at what we're asking for whilst also asking to declare a climate and nature emergency. This is one such, where we have to take a long, hard look at what we are doing to our rivers and mitigate the effects of our previous development. To manage that issue, a project plan has been set up in NRW—delivering the SAC rivers project, investigating and tackling phosphorous pollution for rivers, including the Wye, Usk, Cleddau, lower Teifi and the Dee, and that is part of the NRW corporate plan for 2021-22. Under the project plan, NRW will provide advice and position statements to key stakeholders, including local planning authorities. Other aspects of the plan focus on water quality standards, compliance assessments and interventions to deliver water quality improvements. There is indeed a commitment to increase monitoring and data collection as well.

My officials have also set up an SAC management oversight group to provide high-level governance and strategic direction to help expedite a number of relevant work areas. As this issue affects many sectors and stakeholders, the group includes representatives from across the relevant policy departments, as well as key external stakeholders, to provide a focus for collaborative multisectoral responses. A planning sub-group has also been established, made up of local authority planners, representing the Planning Officers Society for Wales, the Planning Inspectorate, Welsh Government, the Home Builders Federation, Dŵr Cymru Welsh Water and NRW, to consider specific implications for planning system priorities and improved planning guidance.

As a recent UK climate change risk assessment highlights, fresh water habitats and species are particularly vulnerable to high water temperatures and drought. The causes of pollution and the threat they pose to our natural river ecosystems in the face of rising water temperatures are particularly acute. Warmer river temperatures reduce oxygen levels and increase rates of biological chemical processes. This is especially the case for algal growth rates and nutrients. We need to act decisively to tackle the climate and nature emergency, as everybody said in the previous debate, so that people can go on treasuring Wales's rich natural resources for generations to come, and, Llywydd, this Government is doing exactly that.  

Diolch, Lywydd. Mae rheoli ein hadnoddau naturiol yn gynaliadwy a gwella ein hasedau amgylcheddol ar gyfer cenedlaethau'r dyfodol yn gwbl ganolog i uchelgais hirdymor Llywodraeth Cymru. O ystyried ein hamcanion strategol a gofynion Deddf yr Amgylchedd (Cymru) 2016 a Deddf Llesiant Cenedlaethau'r Dyfodol (Cymru) 2015, mae angen inni fabwysiadu dull ecosystem gyfan. Mae angen inni weithio gyda phartneriaid a rhanddeiliaid i leihau crynodiadau o faethynnau. Bydd hyn yn sicrhau bod afonydd Cymru mor gydnerth â phosibl i wrthsefyll pwysau cyfredol a phwysau a ddaw yn y dyfodol.

Rwy'n siŵr nad oes angen imi bwysleisio pa mor ganolog yw argaeledd dŵr glân ac amgylchedd dŵr iach i'n heconomi, ein llesiant a'n hunaniaeth genedlaethol. Rydym yn wynebu heriau sylweddol i reoli ein hadnoddau naturiol yn y dyfodol. Mae angen inni weithredu yn awr i sicrhau bod gan Gymru amgylchedd dŵr ffyniannus sy'n cael ei reoli'n gynaliadwy. Mae hefyd yn hanfodol ein bod yn cymryd camau i ddiogelu'r adnodd naturiol gwych hwn. Mae dyletswydd arnom hefyd i ofalu am holl afonydd Cymru, yn enwedig y rhai sy'n bwysig yn rhyngwladol ac sydd wedi'u dynodi'n ardaloedd cadwraeth arbennig. Gallwn fod yn falch fod gennym naw dalgylch afon wedi'u dynodi yng Nghymru, yn rhan o rwydwaith mwy o safleoedd gwarchodedig ledled Cymru, a phob un yn hanfodol i helpu i fynd i'r afael â'n hargyfwng natur a'n hargyfwng hinsawdd.

Fel y crybwyllwyd eisoes, mae'r dyfroedd hyn yn cynnal peth o fywyd gwyllt mwyaf arbennig Cymru, fel yr eog, misglen berlog yr afon, a chimwch yr afon. Mae ardaloedd cadwraeth arbennig hefyd yn fannau hamdden ac ymlacio hanfodol, ac mae corff cynyddol o dystiolaeth y gall mynediad at natur, gan gynnwys afonydd, gael effaith gadarnhaol iawn ar iechyd meddwl pobl.

Roedd mabwysiadu targedau ffosfforws tynnach yn yr ardaloedd cadwraeth arbennig gan CNC yn ymateb i dystiolaeth a chyngor gwyddonol gan y Cyd-bwyllgor Cadwraeth Natur. Mae ffosfforws yn elfen sy'n digwydd yn naturiol. Fel arfer, caiff lefelau isel ohono ei ryddhau'n araf o ffynonellau naturiol. Fodd bynnag, mae gweithgaredd dynol hefyd yn gyfrifol, oherwydd y ffordd rydym yn rheoli ein tir a'r modd y cawn wared ar ein dŵr gwastraff a'n carthion. Mae newid hinsawdd hefyd yn chwarae rôl. Mae hafau cynhesach a sychach yn lleihau llifoedd yn ystod y tymor tyfu, gan arwain at lefelau uwch o faethynnau yn ein dyfroedd.

Pam y mae ffosfforws mor niweidiol i'r amgylchedd dŵr? Wel, hyd yn oed ar grynodiadau is, gall ffosfforws effeithio'n negyddol ar ecoleg cyrs. Mae'n achosi ewtroffigedd: gostyngiad sylweddol yn yr ocsigen sydd ar gael o fewn y system afonydd. Mae gormodedd o faethynnau yn arwain at ffyniant algâu ar yr wyneb, gan ladd y rhywogaethau dyfrol islaw. Nododd asesiad CNC o lefelau ffosfforws fethiant syfrdanol ein hardaloedd cadwraeth arbennig afonol, gyda dim ond 39 y cant yn pasio'r targed gofynnol. Mae'r cyngor dilynol a roddodd CNC i awdurdodau cynllunio yn adlewyrchu cyflwr presennol ein dyfroedd. Fe'i cynlluniwyd i sicrhau nad yw datblygiadau yn yr ardaloedd sensitif hyn yn digwydd er anfantais i'n hamgylchedd. Mae cyngor CNC yn cyd-fynd â dyfarniad Llys Cyfiawnder Ewrop yn 2018, y cyfeirir ato'n gyffredinol fel 'achos yr Iseldiroedd'. Mae'r dyfarniad, o dan y gyfarwyddeb cynefinoedd, yn gofyn am warant nad yw unrhyw ddatblygiad arfaethedig yn effeithio ar nodweddion naturiol ardaloedd cadwraeth natur. Oni ellir profi bod datblygiad yn niwtral—er enghraifft, nad yw'n cynyddu lefelau maethynnau presennol—rhaid peidio â rhoi caniatâd cynllunio. Mae'r gyfraith achosion yn rhan o gyfraith a gedwir yn ôl gan yr UE o dan y cytundeb ymadael, ac mae rhwymedigaeth ar Gymru i gydymffurfio â hi.

O ganlyniad i asesiad Cyfoeth Naturiol Cymru, mae'n amlwg fod angen inni fabwysiadu agwedd fwy rhagofalus tuag at ddatblygu mewn ardaloedd cadwraeth arbennig. Mae angen mwy o asesu ar bob un o'r prosiectau arfaethedig er mwyn deall yr effaith amgylcheddol yn llawn. Mae angen sicrwydd na fydd lefelau maethynnau'n codi. Ceir atebion, ac mae llawer ohonynt yn atebion ar sail natur sy'n gallu gwrthbwyso llygredd ffosfforws tra'n caniatáu i ddatblygiadau ddigwydd. Mae'r rhain yn gymhleth fodd bynnag, ac mae angen i bob sector yr effeithir arnynt eu harchwilio ar sail y dalgylch unigol, gan ddod â datblygwyr, ffermwyr, cwmnïau dŵr a'r rheoleiddwyr at ei gilydd. Mae'n gwbl angenrheidiol ein bod yn arfer dull traws-sectoraidd o leihau lefelau ffosfforws mewn ardaloedd cadwraeth arbennig yng Nghymru er mwyn diogelu amgylchedd naturiol ein hafonydd. Mae'r pwysau'n lluosog, o ollyngiadau carthion, dŵr ffo amaethyddol, tanciau carthion a chysylltiadau diffygiol. Nid un peth yn unig sy'n achosi llygredd, ac mae'r pwysau'n amrywio yn dibynnu ar nodweddion dalgylch afon penodol. Mae angen rheoli ein hafonydd ac amgylchedd Cymru yn gyfannol.

Wrth symud ymlaen, mae angen inni sicrhau cydbwysedd teg rhwng yr amgylchedd a'r economi. Nid oes angen i'r ddau gau ei gilydd allan. Mae twf gwyrdd yn fwy na dyhead iwtopaidd; dyma'r unig ateb hirdymor i'r argyfwng hinsawdd a natur rydym yn ei brofi, ac rydym newydd fod yn ei drafod yn y Siambr yn wir. Ac yn y ddadl honno, dywedais fod angen inni edrych yn ofalus iawn ar yr hyn y gofynnwn amdano gan ofyn hefyd am ddatgan argyfwng hinsawdd a natur. Mae hwn yn un o'r pethau hynny lle mae'n rhaid inni edrych yn ofalus iawn ar yr hyn a wnawn i'n hafonydd a lliniaru effeithiau ein datblygiadau blaenorol. Er mwyn rheoli'r broblem honno, mae cynllun prosiect wedi'i sefydlu yn CNC sy'n cyflawni prosiect afonydd yr ardaloedd cadwraeth arbennig, yn ymchwilio a mynd i'r afael â llygredd ffosfforws mewn afonydd, gan gynnwys afonydd Gwy, y Wysg, y Cleddau, Teifi isaf a'r Ddyfrdwy, ac mae hynny'n rhan o gynllun corfforaethol Cyfoeth Naturiol Cymru ar gyfer 2021-22. O dan y cynllun prosiect, bydd Cyfoeth Naturiol Cymru yn rhoi cyngor a datganiadau sefyllfa i randdeiliaid allweddol, gan gynnwys awdurdodau cynllunio lleol. Mae agweddau eraill ar y cynllun yn canolbwyntio ar safonau ansawdd dŵr, asesiadau cydymffurfio ac ymyriadau i gyflawni gwelliannau i ansawdd dŵr. Yn wir, ceir ymrwymiad i gynyddu gwaith monitro a chasglu data hefyd.

Mae fy swyddogion wedi sefydlu grŵp goruchwylio rheolaeth ardaloedd cadwraeth arbennig hefyd er mwyn darparu trefniadau llywodraethu lefel uchel a chyfeiriad strategol i helpu i gyflymu nifer o feysydd gwaith perthnasol. Gan fod y mater hwn yn effeithio ar lawer o sectorau a rhanddeiliaid, mae'r grŵp yn cynnwys cynrychiolwyr o bob rhan o'r adrannau polisi perthnasol, yn ogystal â rhanddeiliaid allanol allweddol, i ddarparu ffocws ar gyfer ymatebion amlsectoraidd cydweithredol. Hefyd, sefydlwyd is-grŵp cynllunio sy'n cynnwys cynllunwyr awdurdodau lleol, i gynrychioli Cymdeithas Swyddogion Cynllunio Cymru, yr Arolygiaeth Gynllunio, Llywodraeth Cymru, y Ffederasiwn Adeiladwyr Cartrefi, Dŵr Cymru ac CNC, i ystyried y goblygiadau penodol ar gyfer blaenoriaethau'r system gynllunio a gwell canllawiau cynllunio.

Fel y mae asesiad risg diweddar ar gyfer y DU o newid hinsawdd yn ei amlygu, mae cynefinoedd a rhywogaethau dŵr ffres yn arbennig o sensitif i dymheredd dŵr uchel a sychder. Mae achosion llygredd a'r bygythiad y maent yn eu hachosi i'n hecosystemau afonydd naturiol yn sgil cynnydd yn nhymheredd dŵr yn arbennig o ddifrifol. Mae tymereddau cynhesach mewn afonydd yn gostwng lefelau ocsigen ac yn cynyddu cyfraddau prosesau cemegol biolegol. Mae hyn yn arbennig o wir am gyfraddau twf algâu a maethynnau. Mae angen inni weithredu'n bendant i fynd i'r afael â'r argyfwng hinsawdd a natur, fel y dywedodd pawb yn y ddadl flaenorol, fel y gall pobl ddal ati i drysori adnoddau naturiol cyfoethog Cymru am genedlaethau i ddod, a dyna'n union y mae'r Llywodraeth hon yn ei wneud, Lywydd.  

18:05

Diolch i'r Gweindog. Dyna ddiwedd, felly, ar ein gwaith ni am y dydd heddiw. 

I thank the Minister. That brings today's proceedings to a close. 

Daeth y cyfarfod i ben am 18:09. 

The meeting ended at 18:09.