Y Cyfarfod Llawn - Y Bumed Senedd
Plenary - Fifth Senedd
24/03/2021Cynnwys
Contents
Yn y fersiwn ddwyieithog, mae’r golofn chwith yn cynnwys yr iaith a lefarwyd yn y cyfarfod. Mae’r golofn dde yn cynnwys cyfieithiad o’r areithiau hynny.
In the bilingual version, the left-hand column includes the language used during the meeting. The right-hand column includes a translation of those speeches.
Cyfarfu'r Senedd drwy gynhadledd fideo am 13:29 gyda'r Llywydd (Elin Jones) yn y Gadair.
The Senedd met by video-conference at 13:29 with the Llywydd (Elin Jones) in the Chair.
Croeso, bawb, i'n cyfarfod olaf ni o'r pumed Senedd. Cyn i ni ddechrau, dwi eisiau nodi ychydig o bwyntiau yn y cyfarfod yma, fel ym mhob cyfarfod arall. Mae Cyfarfod Llawn a gynhelir drwy gynhadledd fideo, yn unol â Rheolau Sefydlog Senedd Cymru, yn gyfystyr â thrafodion y Senedd at ddibenion Deddf Llywodraeth Cymru 2006. Bydd rhai o ddarpariaethau Rheol Sefydlog 34 yn gymwys ar gyfer Cyfarfod Llawn heddiw, ac mae'r rheini wedi'u nodi ar eich agenda chi. Dwi eisiau atgoffa'r Aelodau hefyd fod y Rheolau Sefydlog sy'n ymwneud â threfn yn y Cyfarfod Llawn yn berthnasol i'r cyfarfod yma.
Welcome to this final Plenary session of the fifth Senedd. Before we begin, I want to set out a few points in this meeting, as I've done in all other meetings. A Plenary meeting held by video-conference, in accordance with the Standing Orders of the Welsh Parliament, constitutes Senedd proceedings for the purposes of the Government of Wales Act 2006. Some of the provisions of Standing Order 34 will apply for today's Plenary meeting, and these are noted on your agenda. I would also remind Members that Standing Orders relating to order in Plenary meetings apply to this meeting.
Yr eitem gyntaf ar ein hagenda ni'r prynhawn yma yw'r cwestiynau i'r Gweinidog Iechyd a Gwasanaethau Cymdeithasol. Mae'r cwestiwn cyntaf gan Janet Finch-Saunders.
Our first item today is questions to the Minister for Health and Social Services, and the first question is from Janet Finch-Saunders.
1. A wnaiff y Gweinidog ddatganiad am ddatblygu ysgol feddygol yng ngogledd Cymru? OQ56475
1. Will the Minister make a statement on the development of a north Wales medical school? OQ56475
Yes. In June 2020, I created a task and finish group to explore the feasibility of proposals put forward by Bangor University and Betsi Cadwaladr University Health Board for a north Wales school for medical and health sciences. This work has now progressed to the development of a full business case, and, as you'll know, my party has pledged in the forthcoming election to see that to a successful conclusion.
Gwnaf. Ym mis Mehefin 2020, creais grŵp gorchwyl a gorffen i archwilio dichonoldeb cynigion a gyflwynwyd gan Brifysgol Bangor a Bwrdd Iechyd Prifysgol Betsi Cadwaladr ar gyfer ysgol gwyddorau meddygol ac iechyd yng ngogledd Cymru. Mae'r gwaith hwn bellach wedi symud ymlaen i ddatblygu achos busnes llawn, ac fel y gwyddoch, mae fy mhlaid wedi addo sicrhau yn yr etholiad sy’n dod fod hwnnw’n cael ei gwblhau’n llwyddiannus.
Thank you. Since Welsh Labour were voted back into Government in May 2016, the number of patient pathways waiting over 36 weeks to start treatment has increased from 4,078 to 50,143. You have overseen a 1,130 per cent increase over five years. Now, whilst we realise the pandemic has worsened the situation, the scene was already bleak here in north Wales. By February 2020, the number of treatment pathways waiting over 36 weeks had already reached 11,296. Fast-tracking the development of a medical school is a major part of this solution. Even the Royal College of Physicians Wales has long supported the expansion of a medical school. And as they told me only this week, there are ongoing major trainee rota gaps in every one of our hospitals, and this cannot continue, as it has a direct impact on quality of patient care. Earlier this month, you kindly issued a written statement on medical education in north Wales. Whilst I welcome the fact that a total of 19 students began their studies on the C21 programme in the 2019-20 intake, the number actually fell to 18 students in the intake the year after. What steps will you take to improve awareness of opportunities in north Wales and ensure that there is an expansion rather than a decline in the number of students receiving medical education here? Diolch.
Diolch. Ers i Lafur Cymru gael eu hethol yn ôl yn Llywodraeth ym mis Mai 2016, mae nifer y llwybrau cleifion sy’n aros dros 36 wythnos i ddechrau triniaeth wedi cynyddu o 4,078 i 50,143. Rydych wedi llywodraethu dros gynnydd o 1,130 y cant dros bum mlynedd. Nawr, er ein bod yn sylweddoli bod y pandemig wedi gwaethygu'r sefyllfa, roedd y sefyllfa eisoes yn wael yma yng ngogledd Cymru. Erbyn mis Chwefror 2020, roedd nifer y llwybrau triniaeth a oedd yn aros dros 36 wythnos eisoes wedi cyrraedd 11,296. Mae datblygu ysgol feddygol yn gyflym yn rhan fawr o'r ateb. Mae hyd yn oed Coleg Brenhinol Meddygon Cymru wedi bod yn gefnogol ers amser maith i ehangu ysgol feddygol. Ac fel y dywedasant wrthyf yr wythnos hon, mae bylchau mawr parhaus yn y rota hyfforddeion ym mhob un o'n hysbytai, ac ni all hyn barhau, gan ei fod yn cael effaith uniongyrchol ar ansawdd gofal cleifion. Yn gynharach y mis hwn, fe wnaethoch chi gyhoeddi datganiad ysgrifenedig ar addysg feddygol yng ngogledd Cymru. Er fy mod yn croesawu’r ffaith bod cyfanswm o 19 o fyfyrwyr wedi dechrau eu hastudiaethau ar raglen C21 yn 2019-20, fe ddisgynodd y nifer i 18 o fyfyrwyr yn y flwyddyn wedyn. Pa gamau y byddwch chi'n eu rhoi ar waith i wella ymwybyddiaeth o gyfleoedd yng ngogledd Cymru a sicrhau bod nifer y myfyrwyr sy’n derbyn addysg feddygol yma yn cynyddu yn hytrach na lleihau? Diolch.
Thank you for the question. I think it's time to put the record straight on some of the allegations made by not just this, but the regular Conservative Members. Before the pandemic, we saw the best waiting times position in six years, until the year before the pandemic. We then saw not just in Wales, but in every part of the UK a decline as a direct consequence of tax and pension changes introduced by the Conservatives at Westminster. You'll see that direct correlation in every UK nation—don't take my word for it, go and talk to the British Medical Association about the direct impact that had on their members and on the ability to continue making progress on waiting times.
When it comes to the points about the medical school and medical education in north Wales, this Government has a good track record on making decisions to expand opportunities to undertake medical education in north Wales. We're committed to not just seeing through the task and finish group and the work on delivering a business case for north Wales, but, of course, as I've indicated, there's a clear manifesto headline pledge to see that to a successful conclusion if Welsh Labour are re-elected to lead the Welsh Government again by the people of Wales.
We also have a good record on doctor training in north Wales on a whole range of areas. For example, on general practice, we now regularly fill a significant number of GP training posts. In fact, we overfill those training posts, including regularly filling all of the GP training places available in north Wales as well. So, on our track record, we have a good track record, and on our ambition for the future, I think the people of Wales will continue to place their trust in us and I look forward to their verdict on the first Thursday in May.
Diolch am y cwestiwn. Rwy'n credu ei bod hi'n bryd cywiro rhai o'r honiadau a wnaed nid yn unig drwy hyn, ond gan yr Aelodau Ceidwadol rheolaidd. Cyn y pandemig, gwelsom yr amseroedd aros gorau mewn chwe blynedd, tan y flwyddyn cyn y pandemig. Yna gwelsom ddirywiad, nid yn unig yng Nghymru, ond ym mhob rhan o'r DU o ganlyniad uniongyrchol i newidiadau treth a phensiwn a gyflwynwyd gan y Ceidwadwyr yn San Steffan. Fe welwch y gydberthynas uniongyrchol honno ym mhob gwlad yn y DU—peidiwch â chymryd fy ngair i am y peth, ewch i siarad â Chymdeithas Feddygol Prydain am yr effaith uniongyrchol a gafodd hynny ar eu haelodau ac ar y gallu i barhau i wella amseroedd aros.
O ran y pwyntiau am yr ysgol feddygol ac addysg feddygol yng ngogledd Cymru, mae gan y Llywodraeth hon hanes da o wneud penderfyniadau i ehangu cyfleoedd i ymgymryd ag addysg feddygol yng ngogledd Cymru. Rydym wedi ymrwymo nid yn unig i'r grŵp gorchwyl a gorffen a'r gwaith ar gyflwyno achos busnes ar gyfer gogledd Cymru, ond wrth gwrs, fel y nodais, ceir prif addewid maniffesto clir i weld hynny’n cael ei gwblhau’n llwyddiannus os caiff Llafur Cymru eu hail-ethol i arwain Llywodraeth Cymru eto gan bobl Cymru.
Mae gennym hefyd hanes da o hyfforddi meddygon yng ngogledd Cymru mewn ystod eang o feysydd. Er enghraifft, mewn ymarfer cyffredinol, rydym bellach yn llenwi nifer sylweddol o leoedd hyfforddi meddygon teulu yn rheolaidd. Mewn gwirionedd, rydym yn gorlenwi'r lleoedd hyfforddi hynny, gan gynnwys llenwi'r holl leoedd hyfforddi meddygon teulu sydd ar gael yng ngogledd Cymru hefyd yn rheolaidd . Felly, ar ein cyflawniad, rydym yn cyflawni’n dda, ac ar ein huchelgais ar gyfer y dyfodol, rwy'n credu y bydd pobl Cymru yn parhau i ymddiried ynom ac edrychaf ymlaen at weld beth fydd eu dyfarniad ar y dydd Iau cyntaf ym mis Mai.
Minister, a medical school for north Wales is something that I have long called for and is something that is particularly important for the north Wales region. Do you agree with me that it's a Mark Drakeford-led Government that is committed to delivering this and that the only way that this is affordable and deliverable is with him as First Minister?
Weinidog, mae ysgol feddygol ar gyfer gogledd Cymru yn rhywbeth y bûm yn galw amdano ers amser maith, ac mae'n rhywbeth sy'n arbennig o bwysig i ranbarth gogledd Cymru. A ydych yn cytuno mai Llywodraeth dan arweiniad Mark Drakeford sydd wedi ymrwymo i gyflawni hyn ac mai'r unig ffordd y mae hyn yn fforddiadwy ac yn bosibl ei gyflawni yw gydag ef yn Brif Weinidog?
I completely agree, and the Member's right to point out that Welsh Labour have actually done the hard yards in Government to expand medical education and training opportunities in north Wales. We've done that successfully. It's a clear, headline, direct manifesto pledge: if you vote Welsh Labour, then we will see through to a successful conclusion a medical school in north Wales—more opportunities to train and stay in Wales, and, crucially, they'll work alongside the medical schools we already have in Swansea and Cardiff, in providing what I believe will be high-quality medical education, and to keep doctors training in Wales, and for them to stay to train, work and live in Wales.
Rwy'n cytuno'n llwyr. Ac mae’r Aelod yn gywir i dynnu sylw at y ffaith bod Llafur Cymru wedi gwneud y gwaith caled fel Llywodraeth ar ehangu cyfleoedd addysg a hyfforddiant meddygol yng ngogledd Cymru. Rydym wedi gwneud hynny'n llwyddiannus. Mae'n brif addewid maniffesto uniongyrchol clir: os pleidleisiwch dros Lafur Cymru, byddwn yn gweld ysgol feddygol yng ngogledd Cymru yn cael ei chwblhau’n llwyddiannus—mwy o gyfleoedd i hyfforddi ac aros yng Nghymru, ac yn hollbwysig, byddant yn gweithio ochr yn ochr â'r ysgolion meddygol sydd gennym eisoes yn Abertawe a Chaerdydd, yn darparu'r hyn y credaf y bydd yn addysg feddygol o ansawdd uchel, ac i gadw meddygon i hyfforddi yng Nghymru, ac iddynt aros i hyfforddi, gweithio a byw yng Nghymru.
Minister, during the referendum campaign, and well after, I always felt great disquiet as one of the major arguments for remaining, and then for thwarting the vote, was how the NHS may be affected by an exodus of workers in the NHS. It is almost as if civic leaders and politicians were celebrating the fact that other countries' health services and training were being plundered by the UK, and I never really got that point of view. Do you agree with me that a medical school in north Wales will be a part of the drive to self-sufficiency in the NHS, taking responsibility for training our own workforce, if you like, and that has to be a really, really good thing? Thank you.
Weinidog, yn ystod ymgyrch y refferendwm, ac ymhell ar ôl hynny, roeddwn bob amser yn teimlo anesmwythyd mawr gan mai un o’r dadleuon mawr dros aros, ac yna dros lesteirio’r bleidlais, oedd y modd y gallai ecsodus o weithwyr yn y GIG effeithio ar y GIG. Roedd hi bron fel pe bai arweinwyr dinesig a gwleidyddion yn dathlu'r ffaith bod gwasanaethau iechyd a hyfforddiant gwledydd eraill yn cael eu hysbeilio gan y DU, ac nid oeddwn yn deall y safbwynt hwnnw. A ydych yn cytuno y bydd ysgol feddygol yng ngogledd Cymru yn rhan o'r ymgyrch i fod yn hunangynhaliol yn y GIG, gan gymryd cyfrifoldeb am hyfforddi ein gweithlu ein hunain, os mynnwch, ac mae'n rhaid bod hynny’n rhywbeth gwirioneddol dda? Diolch.
Well, I think the Member's points are broadly absurd. When it comes to the position about the referendums and our past, actually Brexit has been and done and we're out of the European Union whether we like it or not. That's the reality of where we are, and it will have an impact on our ability to recruit from current European Union member states. And I don't share the Member's view that this is about plundering other parts of the world. We see people who train here in the UK who go and work in other parts of the world as well. And I should remind not just the Member, but everybody that the NHS has always been an international success story. If we had not recruited people from around the world, then our NHS would not have delivered the breadth of care that it has. It would not be the embodiment of the most popular and trusted public institution in this country. Go into any hospital within Wales and you will find an international cast delivering high-quality healthcare, changing and improving our country, not just as workers, but as friends and community members—people who we live alongside and whose children go to the same schools as ours. I'm very proud of our international links. I look forward to maintaining those international links to both recruit and to help other parts of the world, and I look forward to building on the successful track record of this Government in recruiting, training and retaining more of our staff right across the health service—those nurses, doctors and other therapists and scientists as well that we all have come to rely on even more than usual in this past year.
Wel, rwy'n credu bod pwyntiau'r Aelod at ei gilydd yn hurt. O ran y sefyllfa gyda'r refferenda a'n gorffennol, mewn gwirionedd mae Brexit wedi bod ac wedi'i wneud ac rydym allan o'r Undeb Ewropeaidd ni waeth a ydym yn hoffi hynny ai peidio. Dyna realiti'r sefyllfa rydym ynddi, a bydd yn effeithio ar ein gallu i recriwtio o aelod-wladwriaethau cyfredol yr Undeb Ewropeaidd. Ac nid wyf yn rhannu barn yr Aelod fod hyn yn ymwneud ag ysbeilio rhannau eraill o'r byd. Rydym yn gweld pobl sy'n hyfforddi yma yn y DU ac sy'n mynd i weithio mewn rhannau eraill o'r byd hefyd. A dylwn atgoffa nid yn unig yr Aelod, ond pawb fod y GIG bob amser wedi bod yn llwyddiant rhyngwladol. Pe na baem wedi recriwtio pobl o bob cwr o'r byd, ni fyddai ein GIG wedi darparu’r gofal eang y mae wedi bod yn ei ddarparu. Ni fyddai’n ymgorffori’r sefydliad cyhoeddus mwyaf poblogaidd y gellir ymddiried ynddo yn y wlad hon. Ewch i mewn i unrhyw ysbyty yng Nghymru, ac fe welwch gast rhyngwladol yn darparu gofal iechyd o ansawdd uchel, gan newid a gwella ein gwlad, nid yn unig fel gweithwyr, ond fel ffrindiau ac aelodau o'r gymuned—pobl rydym yn byw ochr yn ochr â hwy ac y mae eu plant yn mynd i'r un ysgolion â’n plant ni. Rwy'n falch iawn o'n cysylltiadau rhyngwladol. Edrychaf ymlaen at gynnal y cysylltiadau rhyngwladol hynny i recriwtio ac i helpu rhannau eraill o'r byd, ac edrychaf ymlaen at adeiladu ar lwyddiant y Llywodraeth hon yn recriwtio, hyfforddi a chadw mwy o'n staff ar draws y gwasanaeth iechyd—y nyrsys, y meddygon a’r therapyddion a'r gwyddonwyr eraill hynny hefyd y mae pawb ohonom wedi dod i ddibynnu arnynt hyd yn oed yn fwy na'r arfer yn ystod y flwyddyn ddiwethaf hon.
2. A wnaiff y Gweinidog ddatganiad am farwolaethau mewn cartrefi gofal o ganlyniad i COVID-19 yng Nghymru? OQ56498
2. Will the Minister make a statement on care home deaths from COVID-19 in Wales? OQ56498
The Office for National Statistics has reported 1,643 registered deaths involving COVID-19 to Welsh residents in care homes up to 5 March. This is around 21 per cent of all deaths involving COVID-19.
Mae'r Swyddfa Ystadegau Gwladol wedi cofnodi 1,643 o farwolaethau cofrestredig yn gysylltiedig â COVID-19 ymhlith preswylwyr cartrefi gofal Cymru hyd at 12 Mawrth. Mae hyn oddeutu 21 y cant o'r holl farwolaethau sy'n gysylltiedig â COVID-19.
On 13 March last year, you issued a directive to all health boards to postpone all non-urgent elective activity to allow them to prepare for the expected increase in workload in dealing with the pandemic. Those were the words of your Government to me in a letter. At the same time, the Welsh Government was clearing NHS beds by sending patients from hospitals into care homes without them being tested. It was a staggering thing to do. The results were fatal and brought great tragedy for many families. As of February 2021, your own Government statistics show that deaths in care homes since March 2020 are 43 per cent higher than the same period two years ago. Your party is now calling for an independent inquiry into the UK Government's handling of the pandemic in London. Propel, in 'Our Contract for Wales', has committed to implementing an independent inquiry in Wales on day one after the election in May. Given the outrageous numbers of avoidable deaths in care homes and your Government's actions having made the problem much worse, do you accept that there must be an independent inquiry into your own Government's handling of the COVID crisis?
Ar 13 Mawrth y llynedd, fe wnaethoch gyhoeddi cyfarwyddeb i bob bwrdd iechyd ohirio pob gweithgaredd dewisol nad oedd yn weithgaredd brys, er mwyn caniatáu iddynt baratoi ar gyfer y cynnydd disgwyliedig yn y llwyth gwaith wrth ymdopi â'r pandemig. Dyna oedd geiriau eich Llywodraeth ataf mewn llythyr. Ar yr un pryd, roedd Llywodraeth Cymru yn clirio gwelyau GIG trwy anfon cleifion o ysbytai i gartrefi gofal heb iddynt gael eu profi. Roedd yn beth syfrdanol i'w wneud. Roedd y canlyniadau'n angheuol ac fe arweiniodd at drasiedi fawr i lawer o deuluoedd. Erbyn mis Chwefror 2021, mae ystadegau eich Llywodraeth yn dangos bod marwolaethau mewn cartrefi gofal er mis Mawrth 2020 43 y cant yn uwch na'r un cyfnod ddwy flynedd yn ôl. Mae eich plaid yn galw yn awr am ymchwiliad annibynnol i'r modd y mae Llywodraeth y DU wedi ymdrin â'r pandemig yn Llundain. Mae Propel, yn 'Ein Contract gyda Chymru', wedi ymrwymo i weithredu ymchwiliad annibynnol yng Nghymru ar y diwrnod cyntaf ar ôl yr etholiad ym mis Mai. O ystyried y niferoedd gwarthus o farwolaethau y gellid bod wedi eu hosgoi mewn cartrefi gofal a bod gweithredoedd eich Llywodraeth wedi gwaethygu'r broblem, a ydych chi'n derbyn bod yn rhaid cynnal ymchwiliad annibynnol i'r modd y mae eich Llywodraeth chi wedi ymdrin ag argyfwng COVID?
I thank Neil McEvoy for that question. It is obviously an absolute tragedy what has happened in care homes, and my sympathy and the Government’s sympathy is with all the residents and the families who have been affected. There is no question about the tragedy that has occurred. I think the Member will recognise that most individuals who reside in care homes in Wales are the older, more vulnerable members of society, and they are one of the groups that is most at risk from the serious consequences of contracting the disease.
The analysis that's been undertaken by Public Health Wales, looking at the risk factors for the outbreaks of COVID-19 in care homes, suggested that the effect of discharge on outbreaks in care homes was very low. And, also, there's been recent research by Swansea University that has tracked patients from hospital through discharge into care homes, and that's estimated up to 1.8 per cent of discharges from hospitals into care homes could have been carrying the infection. The factors that influenced the outcome was really the size of a care home in both the number of the registered beds as well as the prevalence of COVID-19 in the community, and that had the greatest impact on the number of deaths. But, whatever caused this, it is a tragedy and, of course, I support an investigation into when and why this happened. I think that's absolutely the right thing to do and we must learn from what has happened.
Diolch i Neil McEvoy am y cwestiwn. Mae’n amlwg fod yr hyn sydd wedi digwydd mewn cartrefi gofal yn drasiedi lwyr, ac mae’r Llywodraeth yn cydymdeimlo â’r holl breswylwyr a’r teuluoedd yr effeithiwyd arnynt. Nid oes unrhyw amheuaeth ynghylch y drasiedi sydd wedi digwydd. Rwy'n credu y bydd yr Aelod yn cydnabod mai aelodau hŷn a mwy agored i niwed o’r gymdeithas yw’r mwyafrif o'r unigolion sy'n byw mewn cartrefi gofal yng Nghymru, ac maent yn un o'r grwpiau sy'n wynebu'r perygl mwyaf o ganlyniadau difrifol yn sgil dal y clefyd.
Awgrymodd y dadansoddiad a wnaed gan Iechyd Cyhoeddus Cymru, i edrych ar y ffactorau risg ar gyfer yr achosion o COVID-19 mewn cartrefi gofal, fod effaith rhyddhau o ysbytai ar achosion mewn cartrefi gofal yn isel iawn. Hefyd, cafwyd ymchwil ddiweddar gan Brifysgol Abertawe sydd wedi olrhain taith cleifion o'r ysbyty ar ôl eu rhyddhau i gartrefi gofal, ac amcangyfrifir y gallai hyd at 1.8 y cant o'r cleifion a ryddhawyd o ysbytai i gartrefi gofal fod wedi bod yn cario'r haint. A'r ffactorau a ddylanwadodd ar y canlyniad mewn gwirionedd oedd maint cartref gofal o ran nifer y gwelyau cofrestredig yn ogystal â nifer yr achosion o COVID-19 yn y gymuned, a hynny a gafodd yr effaith fwyaf ar nifer y marwolaethau. Ond beth bynnag a achosodd hyn, mae'n drasiedi ac wrth gwrs, rwy'n cefnogi ymchwiliad i pryd a pham y digwyddodd hyn. Rwy'n credu'n sicr mai dyna'r peth iawn i'w wneud a rhaid inni ddysgu o'r hyn sydd wedi digwydd.
Minister, one of the things that is helping to protect care home residents, of course, is the success of the vaccination programme in care homes across Wales. But there are individuals who will have received their first dose in a care home and then returned to a different care setting, sometimes their own home, without having had a second dose. What action is the Welsh Government taking to make sure that those individuals are properly tracked so that they can get their second dose? I've had a number of constituents in my own area who do not appear to be getting their call-backs for those important second doses to give them the full protection that the vaccine can provide.
Weinidog, un o'r pethau sy'n helpu i ddiogelu preswylwyr cartrefi gofal, wrth gwrs, yw llwyddiant y rhaglen frechu mewn cartrefi gofal ledled Cymru. Ond mae yna unigolion a fydd wedi derbyn eu dos cyntaf mewn cartref gofal ac yna wedi dychwelyd i leoliad gofal gwahanol, eu cartref eu hunain weithiau, heb fod wedi cael ail ddos. Pa gamau y mae Llywodraeth Cymru yn eu cymryd i sicrhau bod yr unigolion hynny’n cael eu holrhain yn briodol fel y gallant gael eu hail ddos? Nid yw’n ymddangos bod nifer o etholwyr yn fy ardal i wedi cael eu galw’n ôl am yr ail ddos pwysig hwnnw i roi'r amddiffyniad llawn y gall y brechlyn ei gynnig.
I thank Darren Millar for that question. The vaccination programme does continue to progress well. In care homes, nearly 96 per cent of care home residents have now received their first dose of the vaccine, which is great progress. He makes an important point about people moving to different settings and ensuring that the follow-up dose is given, and we will certainly take steps to ensure that we alert settings to that possibility so that people can be followed up. I haven't been notified of any incidents myself, but if the Member has been notified of these incidents it's obviously very important that those are followed up.
Diolch i Darren Millar am y cwestiwn hwnnw. Mae'r rhaglen frechu yn parhau i fynd rhagddi'n dda. Mewn cartrefi gofal, mae bron i 96 y cant o drigolion cartrefi gofal bellach wedi derbyn eu dos cyntaf o'r brechlyn, sy'n gynnydd mawr. Mae'n gwneud pwynt pwysig am bobl yn symud i wahanol leoliadau a sicrhau bod y dos dilynol yn cael ei roi, a byddwn yn sicr yn rhoi camau ar waith i sicrhau ein bod yn rhybuddio lleoliadau ynghylch y posibilrwydd hwnnw fel y gellir dod o hyd i'r bobl hyn. Nid wyf wedi cael gwybod am unrhyw ddigwyddiadau fy hun, ond os yw'r Aelod wedi cael gwybod am ddigwyddiadau o'r fath mae'n amlwg yn bwysig iawn ein bod yn mynd ar drywydd y rheini.
Cwestiynau nawr gan lefarwyr y pleidiau ac, yn gyntaf, llefarydd y Ceidwadwyr, Angela Burns.
Questions now from the party spokespeople and, first of all, the Conservative spokesperson, Angela Burns.
Diolch, Presiding Officer. Thank you. Minister, your recently published COVID-19 forward plan, I think, is a very fair summary of the situation that we face in Wales today. I think it neatly outlines the challenges that are faced by health and social care. But I also feel it is very short on some key solutions that we need to be seeing. So, for example, could you please explain what specific plans you have in place to deal with the ever worsening waiting times crisis in elective surgery?
Diolch, Lywydd. Diolch. Weinidog, rwy’n credu bod eich blaengynllun COVID-19 a gyhoeddwyd yn ddiweddar yn grynodeb teg iawn o'r sefyllfa sy'n ein hwynebu yng Nghymru heddiw. Rwy'n credu ei fod yn amlinellu'n daclus yr heriau sy'n wynebu iechyd a gofal cymdeithasol. Ond rwyf hefyd yn teimlo ei fod yn brin iawn o atebion allweddol y mae'n rhaid i ni eu gweld. Felly, er enghraifft, a allech chi egluro pa gynlluniau penodol sydd gennych ar waith i ymdrin â'r argyfwng sy’n gwaethygu mewn perthynas ag amseroedd aros ar gyfer llawdriniaethau dewisol?
Well, those plans and detail have been worked through with clinical leaders. I was very fortunate to have a really useful conversation with clinical leaders and the NHS chief exec last week, and we went through the deliberate ways we're trying to change where we are. So, when the plan talks about needing to change some of our ways of working, it recognises that we can't go back to trying to buy activity and just to have a deal with the independent sector. So, we're going to need to have some local answers, some regional answers and some nationally directed answers. There isn't a hard-and-fast operational delivery plan now. That comes on the back of the framework and that will come in the plans not just from health boards, but, as I say, needing to make sure that there are local and regional overlays on them.
The other reason is that we're not out of the pandemic yet. So, actually, the lists are going to get bigger before we're at that point. That's partly because, as you'll know, we have a position where the NHS can't work to the same operational efficiency, because we still have additional measures in place, testing and PPE requirements, and we're also still in a position where we're not able to turn back on all of the elective activity that is still paused because—and, again, you'll know this because I know you look at the figures—our critical care units are still at more than 100 per cent. So, you can expect more operational plans to be delivered, whoever the next Government is, and that work will be done by clinical leaders, together with health boards, and whoever is the next health Minister will then have to decide how to get behind those and make choices about areas where health boards need to act on their own or together, and it will, I believe, require a necessary element of direction from whoever the next health Minister is.
Wel, mae arweinwyr clinigol yn gweithio drwy’r cynlluniau a'r manylion hynny. Roeddwn yn ffodus iawn i gael sgwrs ddefnyddiol iawn gydag arweinwyr clinigol a phrif weithredwr y GIG yr wythnos diwethaf, ac fe aethom drwy'r ffyrdd bwriadol sydd gennym i geisio newid y sefyllfa. Felly, pan fydd y cynllun yn sôn am yr angen i newid rhai o'n ffyrdd o weithio, mae'n cydnabod na allwn ddychwelyd at geisio prynu gweithgaredd a dim ond mater o daro bargen gyda'r sector annibynnol. Felly, rydym yn mynd i fod angen atebion lleol, atebion rhesymol, atebion wedi’u cyfarwyddo’n genedlaethol. Nid oes cynllun cyflawni gweithredol cadarn ar waith yn awr. Daw hynny yn sgil y fframwaith ac fe ddaw yn y cynlluniau nid yn unig gan y byrddau iechyd, ond fel y dywedaf, mae angen sicrhau troshaenau lleol a rhanbarthol.
Y rheswm arall yw nad ydym wedi cefnu ar y pandemig eto. Felly, mewn gwirionedd, mae'r rhestrau'n mynd i gynyddu cyn i ni gyrraedd y pwynt hwnnw. Mae hynny'n rhannol oherwydd bod gennym sefyllfa, fel y gwyddoch, lle na all y GIG weithio yr un mor effeithlon yn weithredol, am fod gennym fesurau ychwanegol ar waith o hyd, gofynion profi a chyfarpar diogelu personol, ac rydym hefyd yn dal i fod mewn sefyllfa lle na allwn droi’n ôl at yr holl weithgaredd dewisol sy'n dal i fod wedi’i ohirio—ac unwaith eto, fe fyddwch chi'n gwybod hyn oherwydd gwn eich bod yn edrych ar y ffigurau—am fod ein hunedau gofal critigol yn dal i fod ar fwy na 100 y cant. Felly, gallwch ddisgwyl i fwy o gynlluniau gweithredol gael eu cyflawni, pwy bynnag yw'r Llywodraeth nesaf, a chaiff y gwaith hwnnw ei wneud gan arweinwyr clinigol, ynghyd â byrddau iechyd, a bydd yn rhaid i bwy bynnag yw'r Gweinidog iechyd nesaf benderfynu sut i gefnogi'r rheini a gwneud dewisiadau ynglŷn â meysydd lle mae angen i fyrddau iechyd weithredu ar eu pen eu hunain neu gyda'i gilydd, ac rwy'n credu y bydd y gwaith yn galw am elfen angenrheidiol o gyfarwyddyd gan bwy bynnag yw'r Gweinidog iechyd nesaf.
You talk about the importance of operational plans, and I agree with you that it's very important to work with all the stakeholders to draft operational plans that are really deliverable. Of course, to make those operational plans really sound, you've got to have good data and really up-to-date coherent information and I'm really pleased that your COVID-19 forward plan does recognise that and, in fact, I think you have a whole chapter on how we can improve and use our data. Therefore, will you also listen to the calls of organisations, such as the Royal College of Surgeons, who are asking for not just modelling and publishing of projections on the numbers of people who need an operation in Wales—because they say that is not clear and we're not clear how many elective surgeries and other operations were postponed or completely cancelled because of the pandemic—but also asking for you to publish monthly planned surgery activity levels for the health boards in Wales to encourage the restoration of surgical activity and ensure equity of access to surgical services for patients? In other words, holding the health boards to account on this matter.
Rydych chi'n siarad am bwysigrwydd cynlluniau gweithredol, ac rwy'n cytuno â chi ei bod hi'n bwysig iawn gweithio gyda'r holl randdeiliaid i ddrafftio cynlluniau gweithredol gwirioneddol gyflawnadwy. Wrth gwrs, er mwyn gwneud y cynlluniau gweithredol hynny'n wirioneddol gadarn, mae'n rhaid i chi gael data da a gwybodaeth gydlynol wirioneddol gyfredol ac rwy'n falch iawn fod eich blaengynllun COVID-19 yn cydnabod hynny, ac rwy’n meddwl bod gennych bennod gyfan ar sut y gallwn wella a defnyddio ein data. Felly, a wnewch chi wrando hefyd ar alwadau sefydliadau, fel Coleg Brenhinol y Llawfeddygon, sy'n gofyn, nid yn unig am fodelu a chyhoeddi amcanestyniadau ar nifer y bobl sydd angen llawdriniaeth yng Nghymru—oherwydd maent yn dweud nad yw hynny'n glir ac nid ydym yn glir faint o lawdriniaethau dewisol a llawdriniaethau eraill a gafodd eu gohirio neu eu canslo’n llwyr oherwydd y pandemig—ond hefyd maent yn gofyn i chi gyhoeddi lefelau gweithgaredd llawdriniaethau wedi'u cynllunio yn fisol ar gyfer y byrddau iechyd yng Nghymru i annog adferiad gweithgaredd llawfeddygol a sicrhau mynediad cyfartal at wasanaethau llawfeddygol i gleifion? Mewn geiriau eraill, dwyn y byrddau iechyd i gyfrif ar y mater hwn.
Well, the Royal College of Surgeons were at the meeting that I described with clinical leaders and actually the guidance that they've issued has been helpful in allowing some activity to continue in different parts of Wales, but it reflects the reality of where we are on the ground with, not just COVID, but with other harms that are coming in. Because I think part of this is, you're right about data and understanding what that data is, but it's also still then the judgments and the understanding of where people are on that waiting list. There'll be some people who are a higher clinical priority and it's the understanding of how that's taken through to deal with people to avoid the greatest amount of harm, and that will be different in different areas of the service. And, again, the Member will know that in some parts, delaying treatment can lead to irreversible harm, for example, on sight loss. In other areas, it can lead to discomfort and deterioration in that person's well-being, if you're waiting for a joint operation, for example. But that harm may be recovered. So, it's both understanding how to prioritise the waiting list and then to understand how you fairly judge the level of activity that each organisation is undertaking.
So, I'd be more than happy to continue the conversations that we already have with the Royal College of Surgeons on how we can be open and transparent about the levels of activity that are being restarted, but not to use as a simple, 'You're somewhere on a league table and you just have to get somewhere else', because, as I say, the pandemic isn't finished yet. When we move beyond the pandemic, then, yes, I think there'll be more and more data and more and more expectation in terms of my response to your first question: how have we managed to gear up different ways of working to deliver the required levels of activity whilst, of course, at the same time, taking care of our staff who will be exhausted when the pandemic is finally over?
Wel, roedd Coleg Brenhinol y Llawfeddygon yn y cyfarfod a ddisgrifiais gydag arweinwyr clinigol ac mewn gwirionedd mae'r canllawiau y maent wedi'u cyhoeddi wedi bod o gymorth i ganiatáu i rywfaint o weithgaredd barhau mewn gwahanol rannau o Gymru, ond mae'n adlewyrchu realiti ein sefyllfa ar lawr gwlad, nid dim ond gyda COVID, ond gyda ffactorau niweidiol eraill sy'n dod i mewn. Oherwydd rwy'n credu mai rhan o hyn yw, rydych chi'n iawn ynglŷn â data a deall beth yw'r data hwnnw, ond mae'n dal i fod yn ymwneud â'r penderfyniadau a'r ddealltwriaeth o ble mae pobl ar y rhestr aros honno. Bydd rhai pobl sy'n flaenoriaeth glinigol uwch a'r ddealltwriaeth o sut y mae hynny'n cael ei wneud i ymdrin â phobl er mwyn osgoi cymaint â phosibl o niwed, a bydd hynny'n wahanol mewn gwahanol feysydd o'r gwasanaeth. Ac unwaith eto, bydd yr Aelod yn gwybod y gall gohirio triniaeth mewn rhai meysydd arwain at niwed na ellir ei wrthdroi, er enghraifft, colli golwg. Mewn meysydd eraill, gall arwain at anesmwythyd a dirywiad yn llesiant yr unigolyn, os ydych yn aros am lawdriniaeth i gymal, er enghraifft. Ond gellir gwella'r niwed hwnnw. Felly, mae'n fater o ddeall sut i flaenoriaethu'r rhestr aros ac yna deall sut rydych yn barnu'n deg lefel y gweithgarwch y mae pob sefydliad yn ei gyflawni.
Felly, byddwn yn fwy na pharod i barhau'r sgyrsiau a gawsom eisoes gyda Choleg Brenhinol y Llawfeddygon ar sut y gallwn fod yn agored ac yn dryloyw ynglŷn â'r lefelau gweithgaredd sy'n cael eu hailgychwyn, ond peidio â defnyddio, 'Rydych chi rywle ar dabl cynghrair ac mae'n rhaid i chi symud i rywle arall' syml, oherwydd, fel y dywedais, nid yw'r pandemig wedi dod i ben eto. Pan fyddwn wedi symud y tu hwnt i'r pandemig, yna, iawn, rwy'n credu y bydd mwy a mwy o ddata a mwy a mwy o ddisgwyliad o ran fy ymateb i'ch cwestiwn cyntaf: sut rydym wedi llwyddo i baratoi gwahanol ffyrdd o weithio i ddarparu'r lefelau gofynnol o weithgaredd, tra'n gofalu ar yr un pryd wrth gwrs am ein staff a fydd wedi ymlâdd pan ddaw'r pandemig i ben yn y pen draw?
I'm afraid this is where I have a slight difference with you, because everybody talks about 'when the pandemic is over', and I actually think we've gone past that—we've gone past the crisis. We're now in a situation where this is endemic. We're going to have a situation where we're going to be in this position for a long, long time to come. We can't keep saying, 'Oh, we're just in a crisis; we're just in a crisis—how do we handle that?' We've got to look beyond that.
I thought that the COVID-19 forward work programme did have some really good things in it, but it comes back to some of the issues that we really found out when we did the cross-party parliamentary group on how to deliver health and social care. There's a lot of, 'We know what the challenges are', but not a lot of, 'How are we going to solve them?' And you yourself have just mentioned our exhausted staff in the NHS and social care services. And I listened to the director of the Royal College of Nursing last night at the commemoration event, talking about how exhausted and traumatised so many of the staff in the health and social care sectors are. And I do worry, reading this COVID-19 forward plan—it talks about, 'We do have a workforce deficit'; well, it's more than just a small workforce deficit. How are we going to be able to manage that on top of creating that space to allow those who have been working so hard over this last year and who are so exhausted—how are we going to allow them the time to recover and get back and start picking up all of these elective surgeries? And there wasn't much talk about recruitment policies, retraining policies, retention policies. You know our plan, we've got a very strong recruit, retain, retrain policy. I didn't see much of that. Can you give us some overview of how you're going to be able to bolster that hard-working but shattered workforce?
Mae arnaf ofn mai dyma lle rwy'n anghytuno â chi braidd, oherwydd mae pawb yn sôn am 'pan fydd y pandemig ar ben', ac rwy'n credu ein bod wedi mynd heibio i hynny—rydym wedi mynd heibio i'r argyfwng. Rydym bellach mewn sefyllfa lle mae hyn yn endemig. Rydym yn mynd i gael sefyllfa lle rydym yn mynd i fod yn y sefyllfa hon am amser hir iawn. Ni allwn barhau i ddweud, 'O, rydym mewn argyfwng; rydym mewn argyfwng—sut mae ymdopi â hynny?' Mae'n rhaid i ni edrych y tu hwnt i hynny.
Roeddwn yn meddwl bod blaenraglen waith COVID-19 yn cynnwys rhai pethau da, ond daw'n ôl at rai o'r materion a welsom mewn gwirionedd pan wnaethom y grŵp seneddol trawsbleidiol ar sut i ddarparu iechyd a gofal cymdeithasol. Mae yna lawer o, 'Rydym yn gwybod beth yw'r heriau', ond nid oes llawer o, 'Sut rydym ni'n mynd i'w datrys?' Ac rydych chi eich hun newydd sôn am ein staff lluddedig yn y GIG a gwasanaethau gofal cymdeithasol. A gwrandewais ar gyfarwyddwr y Coleg Nyrsio Brenhinol neithiwr yn y digwyddiad coffa yn sôn am ba mor lluddedig ac wedi'u trawmateiddio y mae cynifer o'r staff yn y sectorau iechyd a gofal cymdeithasol. Ac rwy'n poeni, wrth ddarllen y blaengynllun COVID-19 hwn—mae'n sôn am, 'Mae gennym brinder gweithlu'; wel, mae'n fwy na phrinder bach yn y gweithlu. Sut y gallwn reoli hynny yn ogystal â chreu lle i ganiatáu i'r rheini sydd wedi bod yn gweithio mor galed dros y flwyddyn a aeth heibio ac sydd wedi ymlâdd i'r fath raddau—sut y gallwn roi amser iddynt wella a dychwelyd a dechrau mynd ar drywydd yr holl lawdriniaethau dewisol hyn? Ac nid oedd llawer o sôn am bolisïau recriwtio, polisïau ailhyfforddi, polisïau cadw staff. Rydych chi'n gwybod am ein cynllun ni, mae gennym bolisi recriwtio, cadw ac ailhyfforddi cryf iawn. Ni welais lawer o hynny. A allwch roi rhywfaint o drosolwg inni o sut y gallwch gryfhau'r gweithlu gweithgar ond lluddedig hwnnw?
With respect, I don't think we are at the point where COVID is now managed and endemic. I think that's where we will get to, but I don't think we're there yet. As I said, when critical care is still operating at over 100 per cent of its capacity, and we still have significant numbers of COVID-positive patients in our hospitals, we're not there yet. But I do think we're well on track to do so, and each easement that we unlock means that there's another area of activity that can be restored in wider life and it puts us further on the path to then being able to deal with a new normal situation for our health and care system. So, I think perhaps we're at different perspectives about when the point is when more normalised activity can restart, and, with respect, I don't think the figures bear out that we're at that point now.
I do know, though, that the reality of how we manage and look after our staff is hugely important. So, you will see comments about that in the recovery plan. In terms of the detail of that, I think that's for manifestos for the election. We've got a really good track record, though, on the numbers of staff that we have recruited, trained and retained over this last term and beyond. We've managed to increase the NHS headcount by more than 10,000 over this Welsh Parliament term. That shows the benefit of consistent recruitment, retention and training. So, I think people can trust our record, because it's a strong one.
But, even with that, and even with the benefit of the future investment that I expect you will see in our manifesto, we still have a really significant task in caring for our staff and not setting unrealistic expectations about how quickly the huge backlog that exists here will be eaten into and moved away. I think this will take a full Welsh Parliament term. That's the honesty that I think the people of Wales need to hear. That's the honesty that I think our staff need to hear as well, that we're not going to expect them to suddenly wipe away all of the huge backlog that has built up necessarily to prevent people from losing their lives in this last year, and you'll hear more from us, from Welsh Labour, when it comes to the manifesto launch, and I think you'll hear plenty about future recruitment and retention for our staff that will be funded and entirely deliverable.
Gyda phob parch, nid wyf yn meddwl ein bod ni wedi cyrraedd pwynt lle mae COVID bellach wedi'i reoli ac yn endemig. Rwy'n credu mai dyna lle byddwn yn ei gyrraedd, ond nid wyf yn meddwl ein bod ni yno eto. Fel y dywedais, pan fo gofal critigol yn dal i weithredu ar dros 100 y cant o'i gapasiti, a niferoedd sylweddol o gleifion COVID positif yn dal i fod gennym yn ein hysbytai, nid ydym yno eto. Ond rwy'n credu ein bod ar y trywydd iawn, ac mae pob cam o lacio'r cyfyngiadau'n golygu bod maes gweithgaredd arall y gellir ei adfer mewn bywyd ehangach ac mae'n ein rhoi ymhellach ar y llwybr i allu ymdopi â sefyllfa normal newydd ar gyfer ein system iechyd a gofal. Felly, rwy'n meddwl efallai fod gennym bersbectif gwahanol ynghylch pa bryd y daw'r pwynt pan fydd gweithgaredd mwy normal yn gallu ailgychwyn, a chyda phob parch, nid wyf yn credu bod y ffigurau'n cadarnhau ein bod ar y pwynt hwnnw yn awr.
Ond rwy'n gwybod bod realiti'r ffordd y rheolwn ac y gofalwn am ein staff yn eithriadol o bwysig. Felly, fe welwch sylwadau ar hynny yn y cynllun adfer. O ran y manylion, credaf mai mater i faniffestos yr etholiad yw hynny. Ond mae gennym hanes da iawn o ran niferoedd y staff rydym wedi'u recriwtio, hyfforddi a chadw dros y tymor diwethaf hwn a thu hwnt. Rydym wedi llwyddo i sicrhau cynnydd o dros 10,000 yn niferoedd staff y GIG dros dymor y Senedd hon yng Nghymru. Mae hynny'n dangos manteision recriwtio, cadw a hyfforddi cyson. Felly, rwy'n credu y gall pobl ymddiried yn ein cyflawniad, oherwydd mae'n un cryf.
Ond hyd yn oed gyda hynny, a hyd yn oed gyda mantais y buddsoddiad ar gyfer y dyfodol y disgwyliaf y byddwch yn ei weld yn ein maniffesto, mae gennym dasg wirioneddol sylweddol o hyd o ran gofalu am ein staff a pheidio â gosod disgwyliadau afrealistig ynghylch pa mor gyflym y bydd yr ôl-groniad enfawr sy'n bodoli yma'n cael ei leihau a'i ddileu. Rwy'n credu y bydd yn cymryd tymor Senedd llawn yng Nghymru. Dyna'r gonestrwydd y credaf fod angen i bobl Cymru ei glywed. Dyna'r gonestrwydd y credaf fod angen i'n staff ei glywed hefyd, nad ydym yn mynd i ddisgwyl iddynt gael gwared yn gyflym ar yr holl ôl-groniad enfawr sydd wedi cronni o reidrwydd er mwyn atal pobl rhag colli eu bywydau yn ystod y flwyddyn ddiwethaf, ac fe fyddwch yn clywed mwy gennym ni, gan Lafur Cymru, pan ddaw'n adeg lansio'r maniffesto, a chredaf y byddwch yn clywed digon am gynlluniau recriwtio a chadw staff yn y dyfodol a fydd yn cael eu hariannu ac yn gwbl gyflawnadwy.
Llefarydd Plaid Cymru, Rhun ap Iorwerth.
Plaid Cymru spokesperson, Rhun ap Iorwerth.
Diolch, Llywydd. Wel, yn y sesiwn gwestiynau iechyd a gofal olaf yn y Senedd yma, gaf i ddefnyddio'r cyfle yma i ddiolch i'r Gweinidog a'i swyddogion am eu cydweithio dros y cyfnod diweddar? Dydyn ni ddim wastad wedi gweld lygad yn llygad, ond tra ydw i wedi bod yn barod iawn i gefnogi'r Llywodraeth pan ydw i'n meddwl eu bod nhw wedi cael pethau'n iawn dros y flwyddyn ddiwethaf, rydw i'n gwybod bod y Gweinidog yn sylweddoli pwysigrwydd sgrwtini ac yn gwerthfawrogi rôl gwrthblaid yn ceisio dylanwadu ar bolisi a newid cyfeiriad pan ydyn ni'n meddwl bod angen hynny. Dyna pam, pan oedd y Gweinidog yn dweud bod yna ddim achos dros ysgol feddygol i'r gogledd, roedden ni'n benderfynol o barhau i geisio bwrw'r maen i'r wal, a rydyn ni'n falch o weld newid meddwl ar hynny.
At COVID, mae'r sefyllfa yng Nghymru'n gwella, mae hynny'n dda o beth. Mae yna broblemau yn ardal Merthyr Tudful ac yn fy etholaeth i, yn digwydd bod. Mae isio cefnogi'r ardaloedd hynny rŵan. Mi oedd yna dîm da o wirfoddolwyr allan yng Nghaergybi y bore yma yn rhannu profion COVID o dŷ i dŷ. Roeddwn i'n un ohonyn nhw, yn digwydd bod, ond mae o'n bryder i fi bod proses fel yma, un, yn or-ddibynnol ar wirfoddolwyr a, dau, yn rhoi straen aruthrol ar adnoddau staffio awdurdod lleol. Ydy'r Gweinidog yn cytuno bod angen edrych ar ffyrdd o roi rhagor o gefnogaeth i gynghorau wrth ymgymryd â thasg fel hyn, achos os oes yna ymyriadau fel hyn eu hangen dro ar ôl tro mewn gwahanol gymunedau, rydw i'n ofni bod hynny yn mynd i fod yn anodd i'w ddelifro?
Thank you, Llywydd. Well, in the final health and care question session in this Senedd, may I take this opportunity to thank the Minister and his officials for their collaboration over the years? We haven't always seen eye to eye, but whilst I've been very willing to support the Government when I think they've got things right over the past 12 months, I know that the Minister will understand the importance of scrutiny and will appreciate the role of an opposition party in trying to influence policy and changing direction when we need to do that. That's why, when the Minister said there was no case for a medical school for north Wales, we were determined to continue to campaign on that, and we're pleased to see the change of mind there.
To COVID now, the situation in Wales is improving, and that's positive. There are problems in Merthyr Tydfil and in my constituency, as it happens, and we need to support those areas now. There was a strong team of volunteers out in Holyhead this morning providing COVID tests, going from house to house. I was one of them, as it happens, but it's a cause of concern for me that the process is overly reliant on volunteers and places a huge strain on the staffing resources of the local authority. Would the Minister agree that we need to look at means of providing greater support to councils as they undertake tasks such as this one, because if there are interventions like this required in various communities, then I fear that that's going to be difficult to deliver?
Well, I think there are lots of lessons to learn, not just from what we're having to do today and in the days ahead around Holyhead—not the whole of the county of Anglesey, but around Holyhead, and the same in parts of Merthyr. We also have learning to take from the pilot that was undertaken with the three local authorities across Cwm Taf Morgannwg with a greater amount of community testing, and you will have seen, I'm sure, the really positive review of that community testing programme. And, actually, within that, we've managed to have a more successful engagement of the public in that community-wide testing than the pilots in Liverpool and Glasgow, I believe. That's really good news. We managed to highlight that, because of that, we think we'd identified more cases and prevented more admissions, including, the likely prevention of a number of deaths.
That does mean, though, that we need to learn about how we need to support local authorities. Some of that is about mutual aid, some of that is about the ongoing discussion we have between health, local government and the Welsh Government about how we support them. And I can honestly say that I've found local government leaders regardless of their party to be constructive and honest, and we have not always agreed at every point, but we have come to what I believe have been sensible answers to carry matters forward, and as ever, we're still learning as we go through. The good news is, though, that the spikes in Holyhead and in parts of Merthyr appear to be evening out with a fall in the case rate in Merthyr in the figures today in particular. That's good news, not just for everyone with the potential of opening up with more travel around Wales, but good news for those communities in those areas that are looking forward to the next stage in our path out of lockdown.
Wel, rwy'n credu bod llawer o wersi i'w dysgu, nid yn unig o'r hyn rydym yn gorfod ei wneud heddiw ac yn y dyddiau i ddod mewn perthynas â Chaergybi—nid Ynys Môn i gyd, ond o amgylch Caergybi, a'r un peth mewn rhannau o Ferthyr Tudful. Rydym wedi dysgu hefyd o'r peilot a gynhaliwyd gyda'r tri awdurdod lleol ar draws Cwm Taf Morgannwg gyda mwy o brofion cymunedol, ac rwy'n siŵr y byddwch wedi gweld yr adolygiad cadarnhaol iawn o'r rhaglen brofi cymunedol honno. Ac mewn gwirionedd, o fewn hynny, rwy'n credu ein bod wedi llwyddo i ymgysylltu'n fwy llwyddiannus â'r cyhoedd mewn perthynas â'r profion hynny ar gyfer cymunedau cyfan na'r cynlluniau peilot yn Lerpwl a Glasgow. Mae hynny'n newyddion da iawn. Llwyddwyd i dynnu sylw at y ffaith ein bod, oherwydd hynny, yn credu ein bod wedi nodi mwy o achosion ac wedi atal mwy o bobl rhag gorfod mynd i'r ysbyty, gan gynnwys atal nifer o farwolaethau yn ôl pob tebyg.
Mae hynny'n golygu, serch hynny, fod angen inni ddysgu sut y mae angen inni gefnogi awdurdodau lleol. Mae rhywfaint o hynny'n ymwneud â chyd-gymorth, mae rhywfaint ohono'n ymwneud â'r drafodaeth barhaus sydd gennym rhwng iechyd, llywodraeth leol a Llywodraeth Cymru ynglŷn â sut rydym yn eu cefnogi. A gallaf ddweud yn onest fy mod wedi gweld arweinwyr llywodraeth leol yn bod yn adeiladol ac yn onest ni waeth beth fo'u plaid, ac nid ydym bob amser wedi cytuno ar bob pwynt, ond rydym wedi dod o hyd i atebion synhwyrol yn fy marn i ar gyfer symud ymlaen, ac fel arfer, rydym yn dal i ddysgu wrth i ni fynd. Y newyddion da, serch hynny, yw ei bod yn ymddangos bod y cynnydd yng Nghaergybi ac mewn rhannau o Ferthyr Tudful yn gwastatáu gyda gostyngiad yn y gyfradd achosion ym Merthyr Tudful yn y ffigurau heddiw yn enwedig. Mae hynny'n newyddion da, nid yn unig i bawb gyda'r potensial o agor gyda mwy o deithio o amgylch Cymru, ond newyddion da i'r cymunedau yn yr ardaloedd sy'n edrych ymlaen at y cam nesaf yn ein llwybr allan o'r cyfyngiadau symud.
Mae'r wythnos yma'n wythnos o gofio, wrth gwrs, ac yn wythnos o fyfyrio flwyddyn union ar ôl dechrau'r cyfnod clo cyntaf. Mae Prif Weinidog Prydain wedi cyfaddef ei fod o wedi gwneud rhai penderfyniadau anghywir wrth ddelio efo'r pandemig, ond dwi ddim am ofyn y cwestiwn cyfatebol i'r Gweinidog. Beth dwi eisiau i'r Gweinidog ei wneud ydy edrych yn ôl ar yr 20 mlynedd a mwy o reolaeth Llafur o'r gwasanaeth iechyd a gofal yn arwain at y pandemig. Un wers rydyn ni wedi'i dysgu ydy bod gwasanaethau iechyd a gofal yng Nghymru ddim yn ddigon gwydn i ddelio efo pandemig. Ydy'r Gweinidog yn derbyn na all yr un Llywodraeth arall fforddio gadael gwasanaethau hanfodol mewn cyflwr mor fregus eto?
This week is a week of commemoration and reflection exactly a year since that first lockdown. The UK Prime Minister's admitted that he made some wrong decisions in dealing with the pandemic, but I'm not going to ask that question of the Minister. What I want the Minister to do is to look back at the 20 years and more of Labour control of the NHS leading up to the pandemic. One lesson that we've learnt is that health and care services in Wales aren't resilient enough to deal with the pandemic. Does the Minister accept that no other Government can afford to leave crucial services in such a vulnerable position again?
At the start of the pandemic, health and care and wider public services were still recovering from a decade of austerity and you'll recall the very difficult choices that the Government and Members in supporting budgets have had to make in moving money around. The prioritisation of the health service I believe was the right thing, but that caused real difficulties for local government in every part of the country as it meant a reduction in local government income. Just because the cuts that they had to deal with weren't of the scale that colleagues in England had to face, they were still nevertheless incredibly difficult and left our public service partners in a less-than-even-handed manner than you'd want them to; the resilience they had was less than it should have been. The same with the police, of course, who have been key partners in the pandemic response with a significant reduction in the workforce and front-line policing as well.
So yes, we were more vulnerable than I would have wanted us to be at the start of this pandemic. Despite that, what we have seen from local public service leaders is a real willingness to work together and it's a real plus that it's drawn health and local government together with other partners because of the necessity, and I believe that's good ground for those people to work together.
We disagree on whether there should be a significant reorganisation of health and social care responsibilities. My view is that's the wrong thing to do—with an unfinished pandemic—to have a big reorganisation. But I do think that there are good grounds to not just praise the response of health and local government together, but to want to build on that in the sort of joint working that we have frankly found not as easy as we'd wanted to on the scale and the pace we want to see for the transformation that is still needed to make sure that health and social care are a genuinely sustainable system working with each other.
Ar ddechrau'r pandemig, roedd iechyd a gofal a gwasanaethau cyhoeddus ehangach yn dal i wella ar ôl degawd o gyni ac fe fyddwch yn cofio'r dewisiadau anodd iawn y bu'n rhaid i'r Llywodraeth ac Aelodau eu gwneud wrth gefnogi cyllidebau ar gyfer symud arian o gwmpas. Credaf mai blaenoriaethu'r gwasanaeth iechyd oedd y peth iawn, ond achosodd hynny anawsterau gwirioneddol i lywodraeth leol ym mhob rhan o'r wlad gan ei fod yn golygu gostyngiad yn incwm llywodraeth leol. Er nad oedd y toriadau y bu'n rhaid iddynt ymdopi â hwy ar y raddfa y bu'n rhaid i gymheiriaid yn Lloegr ei hwynebu, roeddent yn dal i fod yn anhygoel o anodd serch hynny ac roeddent yn rhoi ein partneriaid yn y gwasanaethau cyhoeddus mewn sefyllfa lai teg nag y byddech yn ei ddymuno; roeddent yn llai cadarn nag y dylent fod. Yr un peth gyda'r heddlu, wrth gwrs, sydd wedi bod yn bartneriaid allweddol yn yr ymateb i'r pandemig gyda gostyngiad sylweddol yn y gweithlu a phlismona rheng flaen yn ogystal.
Felly, roeddem yn fwy agored i niwed nag y byddwn wedi dymuno i ni fod ar ddechrau'r pandemig hwn. Er gwaethaf hynny, yr hyn a welsom gan arweinwyr gwasanaethau cyhoeddus lleol yw parodrwydd gwirioneddol i gydweithio ac mae'n fantais wirioneddol fod hynny wedi tynnu iechyd a llywodraeth leol ynghyd â phartneriaid eraill oherwydd yr angen, a chredaf fod honno'n sail dda i'r bobl hynny gydweithio.
Rydym yn anghytuno ynglŷn ag a ddylid ad-drefnu cyfrifoldebau iechyd a gofal cymdeithasol yn sylweddol. Yn fy marn i, dyna'r peth anghywir i'w wneud—gyda phandemig yn dal i fynd rhagddo—cael ad-drefnu mawr. Ond rwy'n credu bod sail dda nid yn unig i ganmol ymateb iechyd a llywodraeth leol gyda'i gilydd, ond i fod eisiau adeiladu ar hynny yn y math o gydweithio y gwelsom mewn gwirionedd nad oedd mor hawdd ag y dymunem ei weld ar y raddfa a'r cyflymder rydym am ei weld ar gyfer y trawsnewid sydd ei angen o hyd i sicrhau bod iechyd a gofal cymdeithasol yn system wirioneddol gynaliadwy sy'n gweithio gyda'n gilydd.
You have to remember that the health and care sector in Wales went into a decade of austerity off the back of decades of neglect by successive Labour and Conservative Governments in Cardiff and at Westminster. It's clear to me that health and care services in Wales were not prepared for this pandemic. Public health and the care sector in particular had been neglected. Pandemic planning, we know, was woefully short of where it should have been right across health and care. There was far too much dependence, I think, on the sheer dedication of staff who'd always be prepared to go the extra mile to care for patients, but were overworked and undersupported. That's why COVID recovery now can't be about bringing us back to where we were before. I don't want reorganisation, either; I want a new focus and it's why Plaid Cymru wants to lead transformation of health and care in Wales and after 20 years and more of the failure to bring about the transformation that health and care in Wales needed before COVID, will the Minister agree that there is no reason for people to believe that Labour can lead that transformation after COVID either?
Rhaid ichi gofio i'r sector iechyd a gofal yng Nghymru gychwyn ar ddegawd o gyni ar ôl degawdau o esgeulustod gan Lywodraethau Llafur a Cheidwadol olynol yng Nghaerdydd ac yn San Steffan. Mae'n amlwg i mi nad oedd gwasanaethau iechyd a gofal yng Nghymru yn barod ar gyfer y pandemig hwn. Roedd iechyd y cyhoedd a'r sector gofal yn arbennig wedi'u hesgeuluso. Gwyddom fod cynllunio ar gyfer pandemig yn druenus o bell o ble y dylai fod wedi bod ar draws iechyd a gofal. Roedd llawer gormod o ddibyniaeth yn fy marn i ar ymroddiad llwyr staff a fyddai bob amser yn barod i fynd yr ail filltir i ofalu am gleifion, ond a oedd wedi'u gorweithio a heb eu cefnogi ddigon. Dyna pam na all adferiad COVID yn awr olygu mynd â ni'n ôl i'r sefyllfa roeddem ynddi o'r blaen. Nid wyf eisiau ad-drefnu chwaith; rwyf am weld ffocws newydd a dyna pam y mae Plaid Cymru am arwain y gwaith o drawsnewid iechyd a gofal yng Nghymru, ac ar ôl 20 mlynedd a mwy o fethiant i sicrhau'r trawsnewid roedd ei angen ar iechyd a gofal yng Nghymru cyn COVID, a wnaiff y Gweinidog gytuno nad oes rheswm i bobl gredu y gall Llafur arwain y trawsnewid hwnnw ar ôl COVID ychwaith?
I think it's a rather foolish attempt to try to rewrite history on what's happened with the health service and funding and public services. I remember as a young man growing up with 18 years of the Conservatives in Government in the UK. I remember the creation of devolution, I remember the significant injection of public funds into health and other public services that came about with the return of a Labour Government in 1997. This institution benefited from a very different approach to public expenditure and investing in public services because there was a Labour Government across the United Kingdom, and there's no point in trying to claim that wasn't the case—it's factual, and that's why we saw a significant investment in public services, just as it's factual that we've seen a decade of austerity with a Conservative Prime Minister and Chancellor. Those are just the facts.
When it comes to pandemic planning, our planning was geared up towards something more like a flu pandemic, which was in the top handful of risks to the United Kingdom. We then found something that didn't behave quite as the flu has done, so we've all had to learn—not just here, but right across Europe—and I think the attempt to try to have a uniquely critical view on pandemic planning here in Wales is somewhat misplaced, but there are views for the public to make their choices on within that. We have seen a tremendous response across public services and from the public themselves, and the private sector, who have supported our national health service. I think that the people do broadly trust and appreciate the leadership that this Government has provided for Wales through the pandemic, and, when it comes to who you trust to complete the unfinished task of seeing us through this pandemic, I'm confident the people of Wales will recognise the role Welsh Labour has had in doing that, and renew their faith and their trust in us to lead our country forward and to have real ambition for how we can rebuild a better Wales.
I've enjoyed our conversations across this particular forum. I don't know if you have a supplementary question later on, but we have not always agreed, and I look forward to the people of Wales making their own judgment on who should serve in this role and others after the election in early May.
Rwy'n credu ei bod yn ymgais braidd yn ffôl i geisio ailysgrifennu hanes yr hyn sydd wedi digwydd gyda'r gwasanaeth iechyd a chyllid a gwasanaethau cyhoeddus. Cofiaf dyfu fyny'n ddyn ifanc gyda 18 mlynedd o'r Ceidwadwyr mewn grym yn y DU. Cofiaf ddatganoli'n cael ei greu, cofiaf y chwistrelliad sylweddol o arian cyhoeddus i iechyd a gwasanaethau cyhoeddus eraill a ddigwyddodd gyda dyfodiad Llywodraeth Lafur yn 1997. Manteisiodd y sefydliad hwn ar ddull gwahanol iawn o ymdrin â gwariant cyhoeddus a buddsoddi mewn gwasanaethau cyhoeddus oherwydd bod Llywodraeth Lafur ar draws y Deyrnas Unedig, ac nid oes diben ceisio honni nad oedd hynny'n wir—mae'n ffaith, a dyna pam y gwelsom fuddsoddiad sylweddol mewn gwasanaethau cyhoeddus, yn union fel y mae'n ffaith ein bod wedi gweld degawd o gyni gan Brif Weinidog a Changhellor Ceidwadol. Ffeithiau yw'r rheini.
O ran cynllunio ar gyfer pandemig, roedd ein gwaith cynllunio wedi'i anelu at rywbeth tebycach i bandemig ffliw, a oedd yn y llond llaw uchaf o risgiau i'r Deyrnas Unedig. Yna, gwelsom rywbeth nad oedd yn ymddwyn yn union fel y mae ffliw wedi'i wneud, felly mae pob un ohonom wedi gorfod dysgu—nid yn unig yma, ond ar draws Ewrop—a chredaf fod yr ymgais i geisio cael safbwynt unigryw o feirniadol ar gynllunio ar gyfer pandemig yma yng Nghymru braidd yn gyfeiliornus, ond gall y cyhoedd benderfynu drostynt eu hunain beth yw eu safbwynt ar hynny. Rydym wedi gweld ymateb aruthrol ar draws y gwasanaethau cyhoeddus a chan y cyhoedd eu hunain, a'r sector preifat, sydd wedi cefnogi ein gwasanaeth iechyd gwladol. Credaf fod y bobl yn ymddiried yn gyffredinol ac yn gwerthfawrogi'r arweiniad y mae'r Llywodraeth hon wedi'i ddarparu i Gymru drwy'r pandemig, a phan ddaw'n fater o bwy rydych yn ymddiried ynddynt i gwblhau'r dasg anorffenedig o'n gweld drwy'r pandemig hwn, rwy'n hyderus y bydd pobl Cymru yn cydnabod y rhan y mae Llafur Cymru wedi'i chwarae yn hynny, ac yn adnewyddu eu ffydd a'u hymddiriedaeth ynom i arwain ein gwlad yn ei blaen ac i gael uchelgais gwirioneddol ar gyfer adeiladu Cymru'n ôl yn well.
Rwyf wedi mwynhau ein sgyrsiau ar draws y fforwm penodol hwn. Nid wyf yn gwybod a oes gennych gwestiwn atodol yn nes ymlaen, ond nid ydym bob amser wedi cytuno, ac edrychaf ymlaen at weld pobl Cymru yn ffurfio'u barn eu hunain ynglŷn â phwy ddylai wasanaethu yn y rôl hon ac eraill ar ôl yr etholiad ar ddechrau mis Mai.
3. Pa gamau pellach y bydd Llywodraeth Cymru yn eu cymryd i fynd i'r afael ag anghydraddoldebau iechyd yng Nghymru? OQ56499
3. What further steps will the Welsh Government take to tackle health inequalities in Wales? OQ56499
It is a central ambition of this Government to do everything we can to address unacceptable inequalities in health outcomes between our most and least well-off communities. We will continue to take a whole-Government approach to tackling the root causes of health inequalities.
Un o uchelgeisiau canolog y Llywodraeth hon yw gwneud popeth yn ein gallu i fynd i'r afael ag anghydraddoldebau annerbyniol mewn canlyniadau iechyd rhwng ein cymunedau mwyaf a lleiaf cefnog. Byddwn yn parhau i ddefnyddio dull Llywodraeth gyfan o fynd i'r afael ag achosion sylfaenol anghydraddoldebau iechyd.
Minister, health inequalities in the UK and Wales are very, very concerning. Men in the most deprived communities live, on average, 10 years less than those in the least deprived, and, for women, the difference is almost eight years. And in terms of healthy years of life, the difference is almost 19 years, and that applies to both genders. So, with that sort of background, that's why the Royal College of Physicians in Wales got together around 30 organisations to look at this situation, and they were looking at research that showed that the social determinants of health or ill-health—housing, education and poverty—can be more important to health outcomes than healthcare itself or, indeed, lifestyle choices. So, in looking at this situation, they believe that there should be a more strongly cross-cutting approach from Welsh Government to involve all Ministers and all departments in changing what needs to be changed to address this totally unacceptable situation.
So, I heard what you said, Minister, in terms of a whole-Government approach, but, in terms of those suggestions and proposals from the royal college and those 30-odd organisations, will you carefully consider what they think is needed in deciding how we can make further inroads into these longstanding issues and problems?
Weinidog, mae anghydraddoldebau iechyd yn y DU a Chymru yn peri cryn bryder. Mae dynion yn y cymunedau mwyaf difreintiedig yn byw 10 mlynedd yn llai ar gyfartaledd na'r rheini yn y cymunedau lleiaf difreintiedig, ac i fenywod, mae'r gwahaniaeth bron yn wyth mlynedd. Ac o ran blynyddoedd iach bywyd, mae'r gwahaniaeth bron yn 19 mlynedd, ac mae hynny'n wir am y ddau ryw. Felly, gyda'r math hwnnw o gefndir, dyna pam y cyfarfu Coleg Brenhinol y Meddygon yng Nghymru ag oddeutu 30 o sefydliadau i edrych ar y sefyllfa hon, ac i ystyried ymchwil a ddangosai y gallai penderfynyddion cymdeithasol iechyd neu afiechyd—tai, addysg a thlodi—fod yn bwysicach i ganlyniadau iechyd na gofal iechyd ei hun, neu'n wir, dewisiadau ynghylch ffordd o fyw. Felly, wrth edrych ar y sefyllfa hon, credant y dylai Llywodraeth Gymru fabwysiadu dull mwy trawsbynciol a chynnwys pob Gweinidog a phob adran i newid yr hyn sydd angen ei newid er mwyn mynd i'r afael â'r sefyllfa gwbl annerbyniol hon.
Felly, clywais yr hyn a ddywedoch chi, Weinidog, am ddull Llywodraeth gyfan, ond o ran yr awgrymiadau a’r cynigion hynny gan y coleg brenhinol a’r oddeutu 30 o sefydliadau hynny, a wnewch chi ystyried yn ofalus yr hyn y credant sydd ei angen wrth benderfynu sut y gallwn wneud rhagor o gynnydd ar y materion a'r problemau hirsefydlog hyn?
Yes, and I think the Royal College of Physicians report is a useful reminder of the need to have cross-Government action, because most healthcare inequalities don't come from healthcare activity, they come from those determinants outside. It's why, for example, the World Health Organization has recognised the direct healthcare impact of our improvements in housing quality. The reality that having a good-quality warm home makes a real difference to your health is something that has been recognised internationally, and praised for our approach here in Wales. I'm pleased to say you can see that continued leadership from Julie James as our housing Minister, improving housing quality stock and the environmental footprint as well. You see it in the work across education, the work we've done and the conversations yesterday with Kirsty Williams and the Chair of the Children, Young People and Education Committee about that broader approach to children and young people's health, and their health literacy for mental and physical health. You'll see that in the work that Ken Skates has undertaken on the economic contract, making sure that mental and physical health are understood as key outcomes from a good working relationship, where people have good work, good terms and conditions. If you look at healthcare inequalities, they always match over economic inequalities as well. We've made some progress, progress that I think we can be proud of. We know that there's much more to do and a real opportunity to do so as we look to rebuild Wales after this pandemic, to finish the job with the pandemic and rebuild a better, fairer Wales.
Ie, credaf fod adroddiad Coleg Brenhinol y Meddygon yn ddefnyddiol i'n hatgoffa o'r angen i weithredu mewn modd trawslywodraethol, gan nad yw'r rhan fwyaf o anghydraddoldebau gofal iechyd yn deillio o weithgarwch gofal iechyd, maent yn deillio o'r penderfynyddion allanol hynny. Dyma pam, er enghraifft, fod Sefydliad Iechyd y Byd wedi cydnabod effaith uniongyrchol ein gwelliannau i ansawdd tai ar ofal iechyd. Mae'r ffaith bod cael cartref cynnes o ansawdd da yn gwneud gwahaniaeth gwirioneddol i'ch iechyd wedi cael ei gydnabod yn rhyngwladol, ac mae ein dull o weithredu yma yng Nghymru wedi cael ei ganmol. Rwy'n falch o ddweud y gallwch weld yr arweinyddiaeth barhaus honno gan Julie James fel ein Gweinidog tai, yn y ffordd y caiff ansawdd y stoc dai ei wella a'r ôl troed amgylcheddol hefyd. Gallwch weld hynny yn y gwaith ar draws addysg, y gwaith rydym wedi'i wneud a'r sgyrsiau ddoe gyda Kirsty Williams a Chadeirydd y Pwyllgor Plant, Pobl Ifanc ac Addysg am yr ymagwedd ehangach tuag at iechyd plant a phobl ifanc, a'u llythrennedd iechyd ar gyfer iechyd meddwl a chorfforol. Gallwch ei weld yn y gwaith y mae Ken Skates wedi'i wneud ar y contract economaidd, yn sicrhau y ceir dealltwriaeth fod iechyd meddwl a chorfforol yn ganlyniadau allweddol i berthynas waith dda, lle mae gan bobl waith da, telerau ac amodau da. Os edrychwch ar anghydraddoldebau gofal iechyd, maent bob amser yn cydredeg ag anghydraddoldebau economaidd yn ogystal. Rydym wedi gwneud rhywfaint o gynnydd, cynnydd y credaf y gallwn fod yn falch ohono. Gwyddom fod llawer mwy i'w wneud a chyfle gwirioneddol i wneud hynny wrth inni geisio ailadeiladu Cymru ar ôl y pandemig hwn, i orffen y gwaith gyda’r pandemig ac ailadeiladu Cymru well a thecach.
Thank you, Minister. Yes, it's very true that it has to be a cross-cutting, cross-Government approach to this to tackle this significant problem. The pandemic has thrown into sharp focus the issue of health inequalities in Wales, and exposed the consequences of longstanding failure to tackle the problem. Tackling the social causes of health inequalities, as you said, has never been more urgent, and the true scale of the implications of the pandemic for the health and well-being of people in Wales may not become clear for a number of years yet.
Tackling the inequalities in our BME communities specifically, how, Minister, are you looking into significantly improving healthcare provision for our BME communities, healthcare provision that respects cultural differences and recognises the many languages that are spoken amongst our communities, so that we really can create equality in provision?
Diolch, Weinidog. Ydy, mae'n wir iawn fod yn rhaid mabwysiadu dull trawsbynciol a thrawslywodraethol er mwyn mynd i'r afael â'r broblem sylweddol hon. Mae'r pandemig wedi amlygu anghydraddoldebau iechyd yng Nghymru yn glir, ac wedi datgelu canlyniadau methiant hirsefydlog i fynd i'r afael â'r broblem. Ni fu erioed cymaint o angen mynd i’r afael ag achosion cymdeithasol anghydraddoldebau iechyd, fel y dywedoch chi, ac efallai na ddaw gwir raddfa goblygiadau’r pandemig hwn i iechyd a lles pobl Cymru yn glir am sawl blwyddyn eto.
O ran mynd i’r afael â’r anghydraddoldebau yn ein cymunedau pobl dduon a lleiafrifoedd ethnig yn benodol, Weinidog, sut rydych chi'n edrych ar wella darpariaeth gofal iechyd ar gyfer ein cymunedau pobl dduon a lleiafrifoedd ethnig yn sylweddol, darpariaeth gofal iechyd sy'n parchu gwahaniaethau diwylliannol ac sy'n cydnabod y nifer o ieithoedd sy'n cael eu siarad yn ein cymunedau fel y gallwn greu cydraddoldeb gwirioneddol yn y ddarpariaeth?
Well, on the specific issues around Black and Asian origin communities here in Wales, we've done quite a lot in recognising our need to improve our services, whether that's mental health or physical health. We've learnt even more and are doing even more work through the pandemic—for example, the work of Professor Emmanuel Ogbonna in understanding more about those inequalities, the work of Professor Keshav Singhal in undertaking the risk-assessment work, a first within the UK that's being rolled out to other parts of the private sector, but also in the vaccination roll-out as well. And it's perhaps appropriate to mention, given that John Griffiths asked the initial question, the work that John Griffiths and Jayne Bryant have done together with Newport City Council, with the health board, on encouraging more people to undertake not just their vaccinations, but the broader re-engagement of the health service and our broader care systems with different communities that aren't always as close to other parts of the country when it comes to accessing good quality healthcare. So, progress is being made not just on a single issue, but to take that forward more generally.
When it comes, though, to the challenges of healthcare inequalities, I would say to the Member, and any other Conservative who wants to try to claim they have no responsibility in this area, that every objective analysis shows that the Conservative policies of austerity and the attacks on benefits and support for working-age people, including in-work benefits, have had a serious impact on increasing poverty and inequality, especially on the reductions in the gains made over the first part of the last 20 years in reducing child poverty, which have all been lost thanks to choices made by her party. So, perhaps some self-reflection on the role of Conservative policies and the reality that we have had to fight back to undo the damage that her party has chosen to cause.
Wel, ar y mater penodol ynghylch cymunedau o darddiad du ac Asiaidd yma yng Nghymru, rydym wedi gwneud cryn dipyn i gydnabod ein hangen i wella ein gwasanaethau, boed ar gyfer iechyd meddwl neu'n iechyd corfforol. Rydym wedi dysgu mwy fyth ac yn gwneud mwyfwy o waith drwy’r pandemig—er enghraifft, gwaith yr Athro Emmanuel Ogbonna ar ddeall mwy am yr anghydraddoldebau hynny, gwaith yr Athro Keshav Singhal yn cyflawni gwaith asesu risg, yr enghraifft gyntaf yn y DU sy’n cael ei chyflwyno i rannau eraill o'r sector preifat, ond hefyd y broses o gyflwyno’r brechlyn hefyd. Ac o gofio mai John Griffiths a ofynnodd y cwestiwn cychwynnol, efallai ei bod yn briodol sôn am y gwaith y mae John Griffiths a Jayne Bryant wedi'i wneud gyda Chyngor Dinas Casnewydd, gyda'r bwrdd iechyd, ar annog mwy o bobl i gael eu brechiadau, a hefyd ar sicrhau bod y gwasanaeth iechyd a’n systemau gofal ehangach yn ailymgysylltu'n ehangach â gwahanol gymunedau nad ydynt bob amser mor agos at rannau eraill o'r wlad o ran cael mynediad at ofal iechyd o ansawdd da. Felly, mae cynnydd yn cael ei wneud nid yn unig ar un mater, ond i symud hynny yn ei flaen yn fwy cyffredinol.
Fodd bynnag, ar heriau anghydraddoldebau gofal iechyd, byddwn yn dweud wrth yr Aelod, ac unrhyw Geidwadwr arall sydd am geisio honni nad oes ganddynt gyfrifoldeb yn y maes hwn, fod pob dadansoddiad gwrthrychol yn dangos bod polisïau cyni'r Ceidwadwyr a’u hymosodiadau ar fudd-daliadau a chymorth i bobl o oedran gweithio, gan gynnwys budd-daliadau mewn gwaith, wedi cael effaith ddifrifol ar gynyddu tlodi ac anghydraddoldeb, yn enwedig ar leihau'r gwelliannau a wnaed dros ran gyntaf yr 20 mlynedd diwethaf mewn perthynas â threchu tlodi plant, gan fod pob un ohonynt wedi’u colli diolch i’r dewisiadau a wnaed gan ei phlaid. Felly, rhywfaint o hunanfyfyrdod, efallai, ar rôl polisïau Ceidwadol a'r realiti rydym wedi gorfod ymladd yn ei erbyn er mwyn dadwneud y difrod y mae ei phlaid wedi dewis ei achosi.
I wonder if the Minister agrees with me that siting really world-class healthcare facilities in our poorer communities can contribute to addressing health inequalities. And if he does agree with me in that regard, would he join me in congratulating Carmarthenshire County Council and all the other partners in the development of Pentre Awel in Llanelli, which will be sited right in the middle of some of the poorest wards in Wales? I'm sure he'll be aware that this will include a clinical care centre delivering multidisciplinary care, a clinical research centre and a well-being skills centre, focusing on the health and care training, focusing that training particularly on recruiting from within those communities. So, I hope that the Minister will join me in congratulating all of those involved, and wonder if he agrees with me that these kinds of projects can make a real difference in communities where they're needed most.
Tybed a yw'r Gweinidog yn cytuno y gall lleoli cyfleusterau gofal iechyd o'r radd flaenaf yn ein cymunedau tlotach gyfrannu at y gwaith o fynd i'r afael ag anghydraddoldebau iechyd. Ac os yw'n cytuno â mi ar hynny, a wnaiff ymuno â mi i longyfarch Cyngor Sir Caerfyrddin a'r holl bartneriaid eraill ar ddatblygiad Pentre Awel yn Llanelli, a fydd wedi'i leoli ynghanol rhai o'r wardiau tlotaf yng Nghymru? Rwy'n siŵr y bydd yn ymwybodol y bydd yn cynnwys canolfan gofal clinigol a fydd yn darparu gofal amlddisgyblaethol, canolfan ymchwil clinigol a chanolfan sgiliau llesiant i ganolbwyntio ar hyfforddiant iechyd a gofal, a chanolbwyntio'r hyfforddiant hwnnw yn arbennig ar recriwtio o'r cymunedau hynny eu hunain. Felly, rwy'n gobeithio y bydd y Gweinidog yn ymuno â mi i longyfarch pawb sy'n gysylltiedig â hynny, a tybed a yw'n cytuno y gall y mathau hyn o brosiectau wneud gwahaniaeth go iawn yn y cymunedau lle mae fwyaf o'u hangen.
I'm happy to say that I've discussed the matter with the constituency Member for Llanelli, my Government colleague, Lee Waters, and more broadly the challenge of investing in communities across the country. And it's a good example of how local health and care services can and should be drawn together to deliver better quality facilities, to invest within that community and to deliver better services, in exactly the same way as the recently-opened Mountain Ash facility that recently I saw with the council and the local Member for Cynon Valley—the lobbying and the effectiveness of that shows it isn't just health; it's health working with other partners to deliver better facilities. And again, it goes back to the significantly improved relationships between health and local government through the crisis, but before that as well, and there's a real opportunity to carry on investing in local healthcare and delivering much better facilities where they're most needed.
Rwy'n falch o ddweud fy mod wedi trafod y mater gyda'r Aelod etholaeth dros Lanelli, fy nghyd-Aelod yn y Llywodraeth, Lee Waters, ac yn fwy cyffredinol, yr her o fuddsoddi mewn cymunedau ledled y wlad. Ac mae'n enghraifft dda o sut y gellir a sut y dylid dwyn gwasanaethau iechyd a gofal lleol ynghyd i ddarparu cyfleusterau o ansawdd gwell, i fuddsoddi yn y gymuned honno ac i ddarparu gwell gwasanaethau, yn yr un ffordd yn union â'r cyfleuster a agorwyd yn ddiweddar yn Aberpennar a welais gyda’r cyngor a'r Aelod lleol dros Gwm Cynon—mae lobïo ac effeithiolrwydd hynny'n dangos nad yw'n ymwneud ag iechyd yn unig; mae’n ymwneud ag iechyd yn gweithio gyda phartneriaid eraill i ddarparu gwell cyfleusterau. Ac unwaith eto, mae'n mynd yn ôl at y berthynas rhwng iechyd a llywodraeth leol sydd wedi gwella'n sylweddol drwy gydol yr argyfwng, ond cyn hynny hefyd, ac mae cyfle go iawn yma i barhau i fuddsoddi mewn gofal iechyd lleol a darparu cyfleusterau llawer gwell lle mae fwyaf o'u hangen.
4. Pa gamau y mae Llywodraeth Cymru yn eu cymryd i wella mynediad at driniaethau canser yn dilyn pandemig COVID-19? OQ56492
4. What action is the Welsh Government taking to improve access to cancer treatments following the COVID-19 pandemic? OQ56492
We published 'Health and Social Care in Wales COVID-19: Looking Forward' on Monday 22 March, and the Member's already referred to that document. That sets out the approach the NHS will take to recovering services such as cancer. We've also published a quality statement for cancer that sets out the scope for continued improvement to cancer services in the years ahead.
And this probably will be the last question I deal with from the Member, and I do want to say that we have certainly not always agreed, but I have always valued an honest and a straightforward approach, and our agreements have always been on a trusted basis, where we know where we disagree and any matters that have been shared in confidence have always been treated in that way, and I wish her well for the future.
Cyhoeddwyd 'Iechyd a Gofal Cymdeithasol yng Nghymru - COVID-19: Edrych tua’r dyfodol' ar ddydd Llun 22 Mawrth, ac mae’r Aelod wedi cyfeirio at y ddogfen honno eisoes. Mae’n nodi'r dull y bydd y GIG yn ei ddefnyddio i adfer gwasanaethau fel rhai canser. Rydym hefyd wedi cyhoeddi datganiad ansawdd ar gyfer canser sy'n nodi'r cyfleoedd ar gyfer gwelliant parhaus i wasanaethau canser yn y blynyddoedd i ddod.
Ac mae'n debyg mai hwn fydd y cwestiwn olaf y byddaf yn ei ateb gan yr Aelod, a hoffwn ddweud nad ydym wedi cytuno bob amser, ond rwyf bob amser wedi gwerthfawrogi ymagwedd onest ac uniongyrchol, ac mae ein dadleuon bob amser wedi bod ar sail ymddiriedaeth, lle gwyddom lle rydym yn anghytuno ac mae unrhyw faterion sydd wedi'u rhannu'n gyfrinachol bob amser wedi cael eu trin yn y ffordd honno, a hoffwn ddymuno'n dda iddi ar gyfer y dyfodol.
Thank you very much, Minister. I do appreciate your words. That's very kind of you, and I would reciprocate by saying thank you for your transparency and honesty on some of the occasions that we've had to look at some of the very tough situations that are facing our health and social services.
Of course, one of the very tough situations facing us is the provision of cancer treatments to people through the pandemic. Now, Wales has been without a cancer delivery plan since the end of last year, and, on Monday of this week, the Wales Cancer Alliance, who were hugely unimpressed with either your quality statement or your COVID-19 forward work programme, starkly warned that cancer care in Wales is at risk without a new cancer strategy. The delivery plan that you had was 21 pages long and it's been replaced by a statement that's around three pages long. I've had a read of it; it's full of nice commentary and very much little else. To quote the cancer alliance,
'the quality statement lacks a clear roadmap for how cancer care can improve so that Wales can catch up with the best performing countries and, ultimately, save more lives.'
Most damningly, they go on to say that they do not believe
'this is a sufficiently detailed response to the current crisis in cancer care, nor does it point to a sufficiently bold ambition for cancer services in Wales.'
Minister, you talked about having a real ambition for Wales in your answer to Rhun ap Iorwerth, so can you please tell us a little bit more of what is that real ambition for cancer services, and how do you respond to this rather damning indictment of your Government's plans to treat cancer over the coming years, if you should be so fortunate as to form the next Government?
Diolch yn fawr iawn, Weinidog. Rwy'n gwerthfawrogi eich geiriau. Rydych yn garedig iawn ac rwyf am ymateb drwy ddweud diolch am eich tryloywder a'ch gonestrwydd ar rai o'r achlysuron pan ydym wedi gorfod edrych ar rai o'r sefyllfaoedd anodd iawn sy'n wynebu ein gwasanaethau iechyd a chymdeithasol.
Wrth gwrs, un o'r sefyllfaoedd anodd iawn sy'n ein hwynebu yw'r ddarpariaeth o driniaethau canser i bobl drwy'r pandemig. Nawr, mae Cymru wedi bod heb gynllun cyflawni ar gyfer canser ers diwedd y llynedd, a ddydd Llun yr wythnos hon, rhybuddiodd Cynghrair Canser Cymru, nad oedd ganddynt fawr o feddwl o’ch datganiad ansawdd na'ch blaenraglen waith COVID-19, fod gofal canser yng Nghymru mewn perygl heb strategaeth ganser newydd. Roedd y cynllun cyflawni a oedd gennych yn 21 tudalen o hyd, ac yn ei le, cafwyd datganiad sydd oddeutu tair tudalen o hyd. Rwyf wedi ei ddarllen; mae'n llawn o sylwebaeth braf a fawr ddim arall. I ddyfynnu'r gynghrair canser,
nid oes map trywydd clir yn y datganiad ansawdd ar gyfer sut y gall gofal canser wella fel y gall Cymru ddal i fyny â'r gwledydd sy'n perfformio orau, ac yn y pen draw, achub mwy o fywydau.
Yn fwyaf damniol, ânt rhagddynt i ddweud nad ydynt yn credu
fod hwn yn ymateb digon manwl i'r argyfwng presennol ym maes gofal canser, ac nid yw'n nodi uchelgais digonol ar gyfer gwasanaethau canser yng Nghymru.
Weinidog, fe ddywedoch chi fod gennych uchelgais go iawn i Gymru yn eich ateb i Rhun ap Iorwerth, felly a allwch ddweud ychydig mwy wrthym am yr uchelgais go iawn hwnnw ar gyfer gwasanaethau canser, a sut rydych yn ymateb i'r sylwadau damniol braidd am gynlluniau eich Llywodraeth i drin canser dros y blynyddoedd i ddod, pe baech yn ddigon ffodus i ffurfio'r Llywodraeth nesaf?
Well, we have actually already started on the path of improving outcomes for people with cancer. If you look at not just the numbers but improving outcomes in Wales, we've kept pace with other parts of the UK, and, bearing in mind that Wales is an older, poorer part of the UK, you would expect to see a potential gap in that improvement in outcomes. That shows the progress we've made. You'll also be aware of the choice that I have made to have a more transparent approach to understanding where we are on delivering people the care they need with the new single cancer pathway, and I think that will lead to improvements. We've worked on that with both cancer clinicians and the Wales Cancer Alliance.
We signalled in 'A Healthier Wales' that quality statements would be the next stage in making sure that separate delivery plans are sat within the centre of accountability, planning and progress within our organisations. So, the quality statement sets out the outcomes and expected standards that we will see. It's not intended to be a delivery plan, an operational plan in itself. There will, though, be an implementation plan developed in the coming months, with the Wales Cancer Alliance and clinicians contributing and taking part in that. The NHS exec will then ensure that that is delivered in the central part of where health boards deliver as well. Part of our challenge was in having a separate plan, separate to the other planning and implementation processes within the health service. This will make sure that cancer services are in the centre of that, and clearer accountability. So, you can expect to see the implementation detail from health-board level plans, from Velindre plans, and also from national oversight as well. So, you'll see two parts in taking this forward to replace the previous delivery programme, and I believe that will reinforce the ambition we all have for high-quality cancer care, and I believe that will be a trusted way to deal with the improvement we all want to see in cancer services and outcomes.
Wel, rydym eisoes wedi dechrau ar y llwybr tuag at wella canlyniadau i bobl â chanser. Os edrychwch nid yn unig ar y niferoedd ond ar wella canlyniadau yng Nghymru, rydym wedi gwneud cystal â rhannau eraill o'r DU, ac o gofio bod Cymru yn rhan hŷn a thlotach o'r DU, byddech yn disgwyl gweld bwlch posibl yn y gwelliant i'r canlyniadau. Mae hynny'n dangos y cynnydd rydym wedi'i wneud. Fe fyddwch hefyd yn ymwybodol o'r dewis rwyf wedi'i wneud i fabwysiadu dull mwy tryloyw o ddeall ble rydym arni o ran darparu’r gofal sydd ei angen ar bobl gyda'r llwybr canser sengl newydd, a chredaf y bydd hwnnw'n arwain at welliannau. Rydym wedi gweithio ar hynny gyda chlinigwyr canser a Chynghrair Canser Cymru.
Gwnaethom nodi yn 'Cymru Iachach' mai datganiadau ansawdd fyddai'r cam nesaf i sicrhau bod cynlluniau cyflawni ar wahân yn ganolog i atebolrwydd, cynllunio a chynnydd yn ein sefydliadau. Felly, mae'r datganiad ansawdd yn nodi'r canlyniadau a'r safonau disgwyliedig y byddwn yn eu gweld. Ni fwriedir iddo fod yn gynllun cyflawni, yn gynllun gweithredol ynddo'i hun. Fodd bynnag, bydd cynllun gweithredu yn cael ei ddatblygu yn y misoedd nesaf, gyda Chynghrair Canser Cymru a chlinigwyr yn cyfrannu ac yn cymryd rhan yn y gwaith hwnnw. Yna, bydd gweithrediaeth y GIG yn sicrhau ei fod yn cael ei gyflawni yn y rhan ganolog o ble mae byrddau iechyd yn cyflawni hefyd. Rhan o'n her oedd cael cynllun ar wahân, ar wahân i'r prosesau cynllunio a gweithredu eraill yn y gwasanaeth iechyd. Bydd hyn yn sicrhau bod gwasanaethau canser yn ganolog i hynny, ac atebolrwydd cliriach. Felly, gallwch ddisgwyl gweld manylion gweithredu cynlluniau lefel byrddau iechyd, cynlluniau Felindre, a’r trosolwg cenedlaethol hefyd. Felly, fe welwch ddwy ran wrth i hyn gael ei gyflwyno i gymryd lle’r rhaglen gyflenwi flaenorol, a chredaf y bydd hynny'n atgyfnerthu'r uchelgais sydd gan bob un ohonom ar gyfer gofal canser o ansawdd uchel, a chredaf y bydd honno'n ffordd ddibynadwy o ymdrin â'r gwelliant y mae pob un ohonom yn dymuno’i weld mewn gwasanaethau a chanlyniadau canser.
Minister, I heard what you just said, but I've got a constituent who has contacted me who has suffered with breast cancer, has now been diagnosed with secondary breast cancer—she's not yet 30—and has indicated her disappointment at the quality statement, because she indicates that there is no real data on people living with secondary breast cancer in Wales and there's only one specialist nurse on secondary breast cancer in Wales. Now, I've read the quality statement, and as you quite rightly pointed out, there is a reference to a rolling implementation plan to be developed—a three-year rolling plan. But, I suppose people want to know exactly what that means. So, when can we get exactly the detail of that plan so that people understand what delivery will be required by the health boards? And also, in the quality statement, it talks about the workforce, but the report from the cross-party group on cancer highlighted the concerns about the workforce; when can we have a detailed plan on how you're also going to implement and increase the workforce to ensure that these delivery services are there and working for the people?
Weinidog, clywais yr hyn rydych newydd ei ddweud, ond mae etholwr sydd wedi dioddef o ganser y fron wedi cysylltu â mi i ddweud ei bod bellach wedi cael diagnosis o ganser eilaidd y fron—nid yw’n 30 oed eto—a’i bod wedi’i siomi gyda’r datganiad ansawdd, am ei bod yn nodi nad oes unrhyw ddata go iawn ar bobl sy'n byw gyda chanser eilaidd y fron yng Nghymru ac mai dim ond un nyrs arbenigol ar ganser eilaidd y fron sydd i'w gael yng Nghymru. Nawr, rwyf wedi darllen y datganiad ansawdd, ac fel y nodoch chi'n gwbl gywir, ceir cyfeiriad ynddo at gynllun gweithredu treigl sydd i'w ddatblygu—cynllun treigl tair blynedd. Ond mae'n debyg fod pobl yn dymuno gwybod beth yn union y mae hynny'n ei olygu. Felly, pryd y gallwn gael union fanylion y cynllun hwnnw fel bod pobl yn deall yr hyn y bydd angen i’r byrddau iechyd ei gyflawni? A hefyd, yn y datganiad ansawdd, mae'n sôn am y gweithlu, ond amlygwyd y pryderon am y gweithlu yn yr adroddiad gan y grŵp trawsbleidiol ar ganser; pryd y gallwn gael cynllun manwl ar y ffordd rydych hefyd yn mynd i weithredu a chynyddu'r gweithlu er mwyn sicrhau bod y gwasanaethau hyn ar gael ac yn gweithio i'r bobl?
Well, I think you're asking a number of different questions there, so I'll try to deal with where we are with the implementation plan first and its relationship to the cancer quality statement. The implementation plans will have to set out how they'll meet the outcomes and standards that we have set out in the quality statement, and that's the point. So, every health board will have to set out how they're meeting those expectations and the NHS exec will also have a role as, if you like, the central guiding hand that the parliamentary review called for, and we set out our response in 'A Healthier Wales', the long-term plan for health and care. So, that's the path that we're on and you will then see that framework and it will be open, because health boards will need to publish what they're going to do.
We'll then also have greater transparency and data from the single cancer pathway and the figures that we'll be providing on each stage. Cancer is a multifaceted challenge and it cuts across a range of other areas of treatment. So, when we talk about the workforce, it's not just the cancer workforce, because many of the surgeons we're talking about also undertake other surgery and the diagnostic workforce we're talking about undertake other diagnostics as well. For example, the centrally directed improvement programme on endoscopy, that will definitely benefit cancer services, but a range of other services too. So, I think sometimes it's difficult just to say that there is only a cancer workforce. We, of course, need to think about areas where we want to see continued improvement that are more specifically cancer, but it also affects the wider service as well.
I'm confident that, when you and I stand on a manifesto to seek re-election to this place, there'll be plans within there about reinvesting in the workforce and having more of our staff—taking account of the record-breaking levels of NHS staff we have already—that I believe will set out a pathway to continue the improvement in cancer services that we've seen over this last term, and to address the real and significant backlog that has built up in cancer services and the rest of our NHS, as a necessity in our response to the pandemic in this last year and more.
Wel, credaf eich bod yn gofyn nifer o wahanol gwestiynau yno, felly rwyf am geisio ymdrin â lle rydym arni gyda'r cynllun gweithredu yn gyntaf a'i berthynas â'r datganiad ansawdd ar ganser. Bydd yn rhaid i'r cynlluniau gweithredu nodi sut y byddant yn bodloni'r canlyniadau a'r safonau rydym wedi'u nodi yn y datganiad ansawdd, a dyna'r pwynt. Felly, bydd yn rhaid i bob bwrdd iechyd nodi sut y maent yn bodloni'r disgwyliadau hynny a bydd gan weithrediaeth y GIG rôl hefyd fel yr arweiniad canolog, os mynnwch, y galwodd yr adolygiad seneddol amdano, a gwnaethom nodi ein hymateb yn 'Cymru Iachach', y cynllun hirdymor ar gyfer iechyd a gofal. Felly, dyna'r llwybr rydym arno a byddwch yn gweld y fframwaith hwnnw wedyn ac fe fydd yn agored, gan y bydd angen i fyrddau iechyd gyhoeddi'r hyn y maent yn mynd i'w wneud.
Bydd gennym hefyd fwy o dryloywder a data o'r llwybr canser sengl wedyn a'r ffigurau y byddwn yn eu darparu ar bob cam. Mae canser yn her amlweddog ac mae'n croesi ystod o feysydd triniaeth eraill. Felly, pan ydym yn sôn am y gweithlu, nid y gweithlu canser yn unig mohono, gan fod llawer o'r llawfeddygon rydym yn sôn amdanynt hefyd yn cyflawni llawdriniaethau eraill, ac mae'r gweithlu diagnostig rydym yn sôn amdano yn gwneud gwaith diagnostig arall hefyd. Er enghraifft, y rhaglen wella ar endosgopi a gyfarwyddir yn ganolog, a fydd yn sicr o fudd i wasanaethau canser, ond i ystod o wasanaethau eraill hefyd. Felly, credaf weithiau ei bod yn anodd dweud mai dim ond gweithlu canser sydd i’w gael. Mae angen inni feddwl, wrth gwrs, am feysydd lle rydym am weld gwelliant parhaus sy’n ymwneud yn fwy penodol â chanser, ond mae hefyd yn effeithio ar y gwasanaeth ehangach hefyd.
Pan fyddwch chi a minnau'n sefyll ar faniffesto i geisio cael ein hailethol i'r lle hwn, rwy'n hyderus y bydd yn cynnwys cynlluniau i ailfuddsoddi yn y gweithlu a chael mwy o'n staff—gan gofio’r lefelau mwyaf erioed o staff y GIG sydd gennym eisoes—y credaf y byddant yn nodi llwybr i barhau â'r gwelliant mewn gwasanaethau canser a welsom dros y tymor diwethaf hwn, ac i fynd i'r afael â'r ôl-groniad gwirioneddol a sylweddol sydd wedi datblygu mewn gwasanaethau canser a gweddill ein GIG o anghenraid yn ein hymateb i'r pandemig dros y flwyddyn ddiwethaf a mwy.
5. A wnaiff y Gweinidog ddatganiad am wella gwasanaethau iechyd i bobl yn y Rhondda? OQ56505
5. Will the Minister make a statement on improving health services for people in the Rhondda? OQ56505
Thank you. Cwm Taf Morgannwg continues to respond with agility and innovation to the demand and pressure of the pandemic to maintain and improve health services. The health board is planning for the continued provision of essential and key services alongside caring for patients affected by COVID-19. And the Member will be aware of the Rhondda cluster of GPs and the way that they have managed to reorder the way they deliver treatments to ensure that they take account of the needs of the pandemic.
Diolch. Mae Cwm Taf Morgannwg yn parhau i ymateb gydag ystwythder ac arloesedd i’r galw ac i’r pwysau yn sgil y pandemig i gynnal a gwella gwasanaethau iechyd. Mae'r bwrdd iechyd yn cynllunio ar gyfer darparu gwasanaethau hanfodol ac allweddol yn barhaus ochr yn ochr â’r gwaith o ofalu am gleifion yr effeithiwyd arnynt gan COVID-19. A bydd yr Aelod yn ymwybodol o glwstwr Rhondda o feddygon teulu a'r ffordd y maent wedi llwyddo i aildrefnu'r ffordd y maent yn darparu triniaethau er mwyn sicrhau eu bod yn ystyried anghenion y pandemig.
A year on from lockdown and a lot has changed. The beginning of 2020 saw many of us in the Rhondda and beyond fighting for consultant-led A&E services to be retained at the Royal Glamorgan Hospital. Your Labour Government centralisation plans are now, thankfully, off the table, and hopefully, this time, it's for good.
The past year has shown how vital hospital capacity is and how important local health services are and we need to learn those lessons. In Plaid Cymru, we want to go further and establish a cancer diagnosis centre in the Rhondda, so will you support that? And, have you now come round to supporting consultant-led emergency medicine in hospitals like the Royal Glamorgan being retained indefinitely? And if you have, will you commit now that, if you are in Government following the election in May, you will rule out bringing back these A&E closure plans full stop, indefinitely, they will not be on the table in future as far as you're concerned?
Flwyddyn wedi’r cyfyngiadau symud mae llawer wedi newid. Ar ddechrau 2020, roedd llawer ohonom yn y Rhondda a thu hwnt yn ymladd i gadw gwasanaethau damweiniau ac achosion brys dan arweiniad meddygon ymgynghorol yn Ysbyty Brenhinol Morgannwg. Mae cynlluniau canoli eich Llywodraeth Lafur, diolch byth, wedi’u rhoi o'r neilltu, ac am byth y tro hwn, gobeithio.
Mae'r flwyddyn ddiwethaf wedi dangos pa mor hanfodol yw capasiti ysbytai a pha mor bwysig yw gwasanaethau iechyd lleol, ac mae angen inni ddysgu'r gwersi hynny. Ym Mhlaid Cymru, rydym am fynd gam ymhellach a sefydlu canolfan ddiagnosis canser yn y Rhondda, felly a wnewch chi gefnogi hynny? Ac a ydych bellach wedi gweld gwerth cynnal meddygaeth frys dan arweiniad meddygon ymgynghorol mewn ysbytai fel Ysbyty Brenhinol Morgannwg am gyfnod amhenodol? Ac os ydych, a wnewch chi ymrwymo yn awr, os byddwch yn y Llywodraeth wedi'r etholiad ym mis Mai, y byddwch yn diystyru dod â'r cynlluniau hyn i gau adrannau damweiniau ac achosion brys yn eu holau, am gyfnod amhenodol, ac na fyddant yn opsiwn yn y dyfodol o’ch rhan chi?
The Government never had a plan to close A&E consultant-led services; the health board had to deal with the reality of not being able to recruit staff. It is a matter of success for us all that the health board has successfully recruited sufficient doctors, including consultants, to make sure that that service recovers. And, actually, I should say that seeing other Members from across the Cwm Taf Morgannwg area on this call, it's a reality that that service would have collapsed without the support of consultants from other parts of the health board. When I visited the Royal Glamorgan, I met consultants from the Princess of Wales who had come to that hospital to make sure that the service continued, that it did not collapse. That maintained a service and gave the health board room to go out and recruit again, which they did successfully. There is no need, therefore, to revisit this issue because they have sufficient staff. The challenge is to keep on recruiting and retaining staff in that area, to make sure that services aren't just local but that they are high quality, and the future of health and care services here in Wales will mean we constantly need to refresh our workforce and to look again at the best way to deliver the best quality care. Most of that care will be local. Ultra-specialist care will need to go into specialist centres; I would certainly travel for the best care for me and my family. But I don't believe any of us should be under any illusion that there is a threat to consultant-led A&E services. As we speak now, or going into this election, I hope that people in the Rhondda and beyond will recognise and accept that assurance of the future of consultant-led A&E services.
Ni fu cynllun gan y Llywodraeth erioed i gau gwasanaethau damweiniau ac achosion brys dan arweiniad meddygon ymgynghorol; roedd yn rhaid i'r bwrdd iechyd ymdrin â realiti methu recriwtio staff. Mae'n fater o lwyddiant i bob un ohonom fod y bwrdd iechyd wedi llwyddo i recriwtio digon o feddygon, gan gynnwys meddygon ymgynghorol, i sicrhau adferiad y gwasanaeth hwnnw. Ac mewn gwirionedd, wrth weld Aelodau eraill o bob rhan o ardal Cwm Taf Morgannwg ar yr alwad hon, dylwn ddweud ei bod yn ffaith y byddai'r gwasanaeth hwnnw wedi methu heb gymorth meddygon ymgynghorol o rannau eraill o'r bwrdd iechyd. Pan ymwelais ag Ysbyty Brenhinol Morgannwg, cyfarfûm â meddygon ymgynghorol o Ysbyty Tywysoges Cymru a oedd wedi dod i'r ysbyty hwnnw i sicrhau bod y gwasanaeth yn parhau, ac nad oedd yn methu. Gwnaeth hynny gynnal gwasanaeth a rhoi lle i'r bwrdd iechyd fynd allan i recriwtio unwaith eto, a gwnaethant hynny'n llwyddiannus. Nid oes angen ailedrych ar y mater hwn felly gan fod ganddynt ddigon o staff. Yr her yw parhau i recriwtio a chadw staff yn yr ardal, er mwyn sicrhau nid yn unig fod gwasanaethau'n lleol ond eu bod o ansawdd uchel, a bydd dyfodol gwasanaethau iechyd a gofal yma yng Nghymru yn golygu y bydd angen inni adnewyddu ein gweithlu'n barhaus ac edrych eto ar y ffordd orau o ddarparu gofal o'r ansawdd gorau. Bydd y rhan fwyaf o'r gofal hwnnw'n lleol. Bydd angen i ofal arbenigol iawn fynd i ganolfannau arbenigol; yn sicr, byddwn i'n barod i deithio am y gofal gorau i mi a fy nheulu. Ond ni chredaf y dylai unrhyw un ohonom fod o dan unrhyw gamargraff fod bygythiad i wasanaethau damweiniau ac achosion brys dan arweiniad meddygon ymgynghorol. Wrth inni siarad yn awr, neu wrth nesu at yr etholiad, rwy'n gobeithio y bydd pobl yn y Rhondda a thu hwnt yn cydnabod ac yn derbyn y sicrwydd hwnnw ynghylch dyfodol gwasanaethau damweiniau ac achosion brys dan arweiniad meddygon ymgynghorol.
6. A wnaiff y Gweinidog ddatganiad am ddyfodol y ddarpariaeth o ofal sylfaenol yn ardal Llanharan? OQ56476
6. Will the Minister make a statement on the future of primary care provision in the Llanharan area? OQ56476
Thank you. There is a need for a further development of primary care provision within Llanharan. There are significant housing developments planned in the area. Although there is sufficient primary care capacity at present, as those housing developments progress, more capacity will inevitably be needed, and I recognise the Member's long-standing interest in this issue.
Diolch. Mae angen datblygu darpariaeth gofal sylfaenol ymhellach yn Llanharan. Mae datblygiadau tai sylweddol wedi'u cynllunio yn yr ardal. Er bod digon o gapasiti gofal sylfaenol ar hyn o bryd, wrth i'r datblygiadau tai hynny fynd rhagddynt, mae'n anochel y bydd angen mwy o gapasiti, ac rwy'n cydnabod diddordeb hirsefydlog yr Aelod yn y mater hwn.
Minister, thank you for that answer, and I genuinely want to put on record my thanks to Cwm Taf Morgannwg University Health Board and to Rhondda Cynon Taf council and a couple of the local councillors—Roger Turner and Geraint Hopkins—who have worked with me in partnership through a series of meetings, over the last not just 12 months but two, three, four, five years, in order to scope out the potential development for a new health and well-being centre in the Llanharan area. As you say, the population has grown, it is still growing, and even though the provision there is well served by local GPs from Talbot Green, Pontyclun, Pencoed and so on, there will be a need for more. So, I am delighted that we're at the stage now where we are being told that there is a real willingness to look at the provision of a centre.
Minister, could I ask you: if you are returned, and if you are still in that same role going forward after the election, would you work with me, work with the health board, with RCT and with local councillors to actually make real that concept of the type of thing we've seen in places like Gilfach Goch and others, where it's not just GPs, but it's occupational therapists, chiropractors, district nurses and midwives, working out of a centre locally for the good and the well-being of all the people in Llanharan and the area?
Weinidog, diolch am eich ateb, ac rwyf am gofnodi fy niolch diffuant i Fwrdd Iechyd Prifysgol Cwm Taf Morgannwg ac i gyngor Rhondda Cynon Taf a dau o'r cynghorwyr lleol—Roger Turner a Geraint Hopkins—sydd wedi gweithio mewn partneriaeth gyda mi drwy gyfres o gyfarfodydd, nid yn unig dros y 12 mis diwethaf ond ers dwy, dair, pedair, pum mlynedd, ar gwmpasu datblygiad posibl canolfan iechyd a lles newydd yn ardal Llanharan. Fel y dywedwch, mae'r boblogaeth wedi tyfu, mae'n dal i dyfu, ac er bod y ddarpariaeth yno'n cael ei gwasanaethu'n dda gan feddygon teulu lleol o Donysguboriau, Pont-y-clun, Pencoed ac ati, bydd angen mwy. Felly, rwy'n falch iawn ein bod ar y cam yn awr lle dywedir wrthym fod parodrwydd gwirioneddol i ystyried darparu canolfan.
Weinidog, a gaf fi ofyn i chi: os byddwch yn cael eich ailethol, ac os byddwch yn dal yn yr un rôl ar ôl yr etholiad, a wnewch chi weithio gyda mi, gweithio gyda'r bwrdd iechyd, gyda RhCT a chyda chynghorwyr lleol i wireddu’r cysyniad hwnnw o'r math o beth a welsom mewn lleoedd fel y Gilfach Goch a lleoedd eraill, lle mae nid yn unig meddygon teulu, ond therapyddion galwedigaethol, ceiropractyddion, nyrsys ardal a bydwragedd yn gweithio o ganolfan yn lleol er budd ac er lles holl bobl Llanharan a'r cyffiniau?
Yes, I'd be very happy to do that, and as you know, I've met with yourself and Councillor Geraint Hopkins, and others, to discuss the challenges in the local area previously. I think you're right to set out a multidisciplinary future—general practitioners working with other healthcare professionals, nurses, other therapists, in delivering a wider suite of services. I think it is important to again draw on the partnership that the health board will need with the council, as well, in understanding what those services are. It may be health and services outside health that make a Llanharan centre much more attractive to the local population and actually delivering services that people need, exactly in the same way the example in Cynon valley, in Aberdare, exemplifies that. I think there's more of that in the future, and you can expect to see more of that, I hope, in the manifesto that I expect us both to stand on. And I look forward to seeing what the voters say, and then, whoever the new First Minister is, and whether I return here or not, depending, of course, on who is in the First Minister's office.
Gwnaf, rwy’n fwy na pharod i wneud hynny, ac fel y gwyddoch, rwyf eisoes wedi cyfarfod â chi a'r Cynghorydd Geraint Hopkins, ac eraill, i drafod yr heriau yn yr ardal leol. Credaf eich bod yn iawn i nodi dyfodol amlddisgyblaethol—meddygon teulu’n gweithio gyda gweithwyr gofal iechyd proffesiynol eraill, nyrsys, therapyddion eraill, i ddarparu cyfres ehangach o wasanaethau. Unwaith eto, credaf hefyd ei bod yn bwysig defnyddio’r bartneriaeth y bydd y bwrdd iechyd ei hangen gyda'r cyngor, er mwyn deall beth yw'r gwasanaethau hynny. Efallai mai iechyd a gwasanaethau y tu allan i iechyd fydd yn gwneud canolfan yn Llanharan yn llawer mwy deniadol i'r boblogaeth leol ac yn darparu’r gwasanaethau sydd eu hangen ar bobl, yn union fel y mae'r enghraifft yng nghwm Cynon, yn Aberdâr, yn ei ddangos. Credaf y bydd mwy o hynny’n digwydd yn y dyfodol, a gallwch ddisgwyl gweld mwy o hynny, gobeithio, yn y maniffesto rwy'n disgwyl i'r ddau ohonom sefyll arno. Ac edrychaf ymlaen at weld beth y mae'r pleidleiswyr yn ei ddweud, ac yna, pwy bynnag yw'r Prif Weinidog newydd, ac a fyddaf yn dychwelyd yma ai peidio, yn dibynnu, wrth gwrs, ar bwy yw'r Prif Weinidog.
7. A wnaiff y Gweinidog ddatganiad am gyfraddau heintio COVID-19 yn Nwyrain De Cymru? OQ56500
7. Will the Minister make a statement on COVID-19 infection rates in South Wales East? OQ56500
Yes. There has been a gradual decrease across South Wales East in both infection and test-positivity rates. Continued support for the restrictions in place is essential if we are to maintain this broad downward trend.
Gwnaf. Mae gostyngiad graddol wedi bod ar draws Dwyrain De Cymru mewn cyfraddau heintio a chyfraddau profion positif. Mae cefnogaeth barhaus i’r cyfyngiadau sydd ar waith yn hanfodol os ydym am sicrhau bod y duedd gyffredinol hon ar i lawr yn parhau.
Thank you, Minister. Merthyr has had a startlingly high incidence rate over the past few weeks, though I am glad to see the numbers levelling out. I know the health board has identified that some likely reasons for why we saw that spike would have been some extended households mixing and people not following social distancing rules. One of the strengths of our Valleys communities is our closeness, but during the pandemic we've actually suffered because of those close ties.
Minister, there will be a minority of people who have been taken in by misinformation on the virus, and I'd ask you, firstly, how you are trying to counter that misinformation spreading on Facebook, working with the health board. There will also be many families who just find it very difficult to survive on the self-isolation payment, as it currently is, who rely on grandparents for childcare, people who are afraid that they'll lose their jobs if they don't turn up for work. So, could I ask you, finally, what extra support you are considering giving to communities like Merthyr where a minority of people seem to be really struggling?
Diolch, Weinidog. Mae’r gyfradd achosion wedi bod yn syfrdanol o uchel ym Merthyr Tudful dros yr wythnosau diwethaf, er fy mod yn falch o weld y niferoedd yn gwastatáu. Gwn fod y bwrdd iechyd wedi nodi mai rhai rhesymau tebygol pam ein bod wedi gweld y cynnydd hwnnw fyddai am fod rhai aelwydydd estynedig wedi bod yn cymysgu a phobl heb fod yn dilyn rheolau cadw pellter cymdeithasol. Un o gryfderau ein cymunedau yn y Cymoedd yw ein hagosrwydd, ond yn ystod y pandemig, rydym wedi dioddef oherwydd y cysylltiadau agos hynny.
Weinidog, bydd lleiafrif o bobl wedi credu camwybodaeth am y feirws, a byddwn yn gofyn i chi, yn gyntaf, sut rydych yn ceisio atal y wybodaeth anghywir honno rhag lledaenu ar Facebook, gan weithio gyda'r bwrdd iechyd. Bydd llawer o deuluoedd hefyd yn ei chael hi'n anodd iawn goroesi ar y taliad hunanynysu fel y mae ar hyn o bryd, ac yn dibynnu ar neiniau a theidiau i ofalu am eu plant, pobl sy'n ofni y byddant yn colli eu swyddi os nad ydynt yn mynd i’w gwaith. Felly, a gaf fi ofyn i chi, yn olaf, pa gymorth ychwanegol rydych yn ystyried ei roi i gymunedau fel Merthyr Tudful, lle'r ymddengys bod lleiafrif o bobl yn ei chael hi'n anodd iawn?
You'll be pleased to know that I've discussed all these issues with the constituency Member Dawn Bowden and the concerns about how the community is supported to make the right choice, but then actually how you try to persuade people to be honest if they have acquired COVID and they recognise themselves they've been acting outside the rules. That's part of the key role that our test, trace, protect service has in both signposting people to go and get those isolation payments—lots of people aren't applying for them when they could do—to make sure they get all the support that is there, both financially, but also the wider support to make sure that people can successfully self-isolate, and to recognise that if a whole community supports the restrictions and acts in a way that's within them, we're much more likely to continue to suppress coronavirus rates and to find a sustainable way out of the current position. It's good news that rates have fallen in Merthyr in today's figures—a pretty significant fall; we need to see that continuing for the future. And, actually, we are working alongside the council and their officers, as well as local elected representatives, as well as the health board. So, the expansion and availability of community testing is part of that. It's about encouraging people to come forward and for them to have the confidence that, if they do test positive, they will be supported to undertake their isolation with financial and other means. There'll be more of this that we need to do, because, as we progress out of lockdown with more easings, we can expect there to be localised bubblings up of transmission. This is a good test for us about how successful we could be in supporting people to help all of us to finally see an end to the pandemic.
Fe fyddwch yn falch o glywed fy mod wedi trafod yr holl faterion hyn gyda'r Aelod etholaeth Dawn Bowden a'r pryderon ynghylch sut y mae'r gymuned yn cael ei chefnogi i wneud y dewis cywir, a sut rydych yn ceisio perswadio pobl i fod yn onest os ydynt wedi dal COVID ac yn cydnabod eu hunain eu bod wedi bod wedi mynd yn groes i'r rheolau. Dyna ran o'r rôl allweddol sydd gan ein gwasanaeth profi, olrhain, diogelu wrth gyfeirio pobl i fynd i gael y taliadau ynysu—mae llawer o bobl nad ydynt yn cyflwyno cais amdanynt pan allent wneud hynny—i sicrhau eu bod yn cael yr holl gymorth sydd ar gael, yn ariannol, ond hefyd y cymorth ehangach i sicrhau bod pobl yn gallu hunanynysu’n llwyddiannus, ac i gydnabod os yw cymuned gyfan yn cefnogi'r cyfyngiadau ac yn gweithredu yn unol â hwy, ein bod yn llawer mwy tebygol o barhau i reoli cyfraddau coronafeirws a dod o hyd i ffordd gynaliadwy allan o'r sefyllfa bresennol. Mae'n newyddion da fod y cyfraddau wedi gostwng ym Merthyr Tudful yn y ffigurau heddiw—cwymp eithaf sylweddol; mae angen inni weld hynny'n parhau yn y dyfodol. Ac mewn gwirionedd, rydym yn gweithio ochr yn ochr â'r cyngor a'u swyddogion, yn ogystal â chynrychiolwyr etholedig lleol, a'r bwrdd iechyd. Felly, mae ehangu profion cymunedol a’u hargaeledd yn rhan o hynny. Mae'n ymwneud ag annog pobl i roi gwybod ac iddynt gael hyder, os byddant yn profi'n bositif, y cânt eu cefnogi i ynysu drwy ddulliau ariannol a dulliau eraill. Bydd angen inni wneud mwy o hyn, oherwydd wrth inni ddod allan o’r cyfyngiadau symud gyda mwy o lacio, gallwn ddisgwyl gweld cynnydd yn y trosglwyddiad ar lefel leol. Mae hwn yn brawf da i ni i weld pa mor llwyddiannus y gallem fod wrth gefnogi pobl er mwyn helpu pob un ohonom i weld diwedd ar y pandemig.
Ac yn olaf, cwestiwn 8, Paul Davies.
And finally, question 8, Paul Davies.
8. Beth mae Llywodraeth Cymru yn ei wneud i wella gwasanaethau iechyd i bobl sir Benfro? OQ56478
8. What is the Welsh Government doing to improve health services for the people of Pembrokeshire? OQ56478
We're working together with the health board, and Hywel Dda University Health Board is planning for the continued provision of essential and key services, alongside caring for patients affected by COVID-19, as well, of course, as working towards the delivery of wider, more routine services, where and when it is safe to do so.
Rydym yn cydweithio gyda'r bwrdd iechyd, ac mae Bwrdd Iechyd Prifysgol Hywel Dda yn cynllunio ar gyfer parhau i ddarparu gwasanaethau hanfodol ac allweddol, ochr yn ochr â gofalu am gleifion yr effeithiwyd arnynt gan COVID-19, yn ogystal â gweithio tuag at ddarparu gwasanaethau ehangach a mwy rheolaidd wrth gwrs, lle a phan fo'n ddiogel i wneud hynny.
Thank you for that response, Minister. Now, unfortunately, urgent cancer referrals dropped dramatically between April and December 2020, and Cancer Research UK has made it clear that when these patients do enter the system, it will cause significant capacity problems in diagnostics. Indeed, we know that the percentage of patients starting their first definitive treatment within 62 days of first being suspected of cancer is 65.9 per cent in the Hywel Dda University Health Board area. Now, I listened very carefully to the responses you gave to my colleague Angela Burns earlier, but given Cancer Research UK's warnings, what is the Welsh Government doing to specifically plan for a diagnostic workforce that can cope with any increased demand in the future? I heard you saying that the workforce needs the right support, but what are you doing specifically to support the workforce, so that steps can then be taken to increase the number of people starting their treatment within 62 days, and that people in my constituency can get the urgent treatment that they need?
Diolch am eich ymateb, Weinidog. Nawr, yn anffodus, gostyngodd nifer yr atgyfeiriadau canser brys yn ddramatig rhwng mis Ebrill a mis Rhagfyr 2020, ac mae Cancer Research UK wedi dweud yn glir, pan fydd y cleifion hyn yn dod i mewn i'r system, y bydd yn achosi problemau capasiti sylweddol ym maes diagnosteg. Yn wir, gwyddom mai canran y cleifion sy'n dechrau eu triniaeth ddiffiniol gyntaf o fewn 62 diwrnod lle ceir amheuaeth o ganser yw 65.9 y cant yn ardal Bwrdd Iechyd Prifysgol Hywel Dda. Nawr, gwrandewais yn ofalus iawn ar yr ymatebion a roesoch i fy nghyd-Aelod Angela Burns yn gynharach, ond o ystyried rhybuddion Cancer Research UK, beth y mae Llywodraeth Cymru yn ei wneud i gynllunio'n benodol ar gyfer gweithlu diagnostig a all ymdopi ag unrhyw gynnydd yn y galw yn y dyfodol? Fe'ch clywais yn dweud bod angen y cymorth cywir ar y gweithlu, ond beth a wnewch yn benodol i gefnogi'r gweithlu, fel y gellir cymryd camau wedyn i gynyddu nifer y bobl sy'n dechrau eu triniaeth o fewn 62 diwrnod, ac fel y gall pobl yn fy etholaeth gael y driniaeth frys sydd ei hangen arnynt?
Well, the Member will be able to see the additional post that we funded, and that we've secured people to come and undertake training in through the diagnostic workforce across Wales. We are in a strong position with our vacancies and recruiting people into those to train another generation. You'll also recall the investment that I've made in the diagnostic workforce and in the training of that diagnostic workforce. There's a training centre in Huw Irranca-Davies's constituency, I believe, in Pencoed, where you will see these people who welcome the investment, and the fact that it helps them not just to come here in the first place, but to stay here as well. So, I think we have a good track record on the practical improvements in the workforce. You'll see more, when it comes to manifesto time, of the detail of improving and increasing our workforce, but, as I say, we end, even after the continued effects of austerity, with more than 10,000 extra NHS staff through this Welsh Parliament term. It's a strong track record that I believe people in Wales can trust as we look forward to the future to rebuild better and fairer services and a better and fairer country and, as I say, I look forward to the verdict of the public when it comes to the elections in early May this year.
Wel, fe fydd yr Aelod yn gallu gweld y swydd ychwanegol a ariannwyd gennym, a'n bod wedi sicrhau bod pobl yn cael hyfforddiant drwy'r gweithlu diagnostig ledled Cymru. Rydym mewn sefyllfa gref gyda'n swyddi gwag, a recriwtio pobl i'r swyddi hynny i hyfforddi cenhedlaeth arall. Fe fyddwch hefyd yn cofio'r buddsoddiad a wneuthum yn y gweithlu diagnostig a hyfforddi'r gweithlu diagnostig hwnnw. Mae canolfan hyfforddi yn etholaeth Huw Irranca-Davies, rwy'n credu, ym Mhencoed, lle byddwch yn gweld y bobl hyn sy'n croesawu'r buddsoddiad, a'r ffaith ei fod yn eu helpu nid yn unig i ddod yma yn y lle cyntaf, ond i aros yma hefyd. Felly, credaf fod gennym hanes da o ran gwelliannau ymarferol yn y gweithlu. Fe fyddwch yn gweld mwy o fanylion ynghylch gwella a chynyddu ein gweithlu pan ddaw'r maniffesto, ond fel y dywedaf, byddwn yn cwblhau tymor y Senedd hon, hyd yn oed ar ôl effeithiau parhaus cyni, gyda mwy na 10,000 o staff ychwanegol yn y GIG. Mae'n gyflawniad cadarn y credaf y gall pobl yng Nghymru ymddiried ynddo wrth inni edrych ymlaen at y dyfodol ac ailadeiladu gwasanaethau gwell a thecach a gwlad well a thecach, ac fel y dywedaf, edrychaf ymlaen at benderfyniad y cyhoedd yn yr etholiadau ar ddechrau mis Mai eleni.
Diolch i'r Gweinidog.
Thank you, Minister.
Yr eitem nesaf, felly, yw'r cwestiynau i'r Gweinidog Iechyd Meddwl, Llesiant a'r Gymraeg, ac mae'r cwestiwn cyntaf gan Dai Lloyd.
The next item is questions to the Minister for Mental Health, Wellbeing and Welsh Language, and the first question is from Dai Lloyd.
1. A wnaiff y Gweinidog ddatganiad am gefnogi llesiant ac iechyd meddwl yng Ngorllewin De Cymru? OQ56485
1. Will the Minister make a statement on supporting wellbeing and mental health in South Wales West? OQ56485
Mae amrywiaeth o gymorth iechyd meddwl ar gael yng Ngorllewin De Cymru, o ran gwasanaethau sydd yn cael eu darparu nid jest gan y trydydd sector ond hefyd gan yr NHS. Mae hyn yn cynnwys y gwasanaeth noddfa ym Mae Abertawe, sydd wedi’i ddatblygu gan wasanaethau iechyd meddwl ynghyd â bwrdd partneriaeth rhanbarthol Gorllewin Morgannwg a’r elusen iechyd meddwl Hafal.
There is a range of mental health support available in South Wales West, in terms of services that are provided not just by the third sector but also by the NHS. This includes the sanctuary service in Swansea Bay, which has been developed by mental health services together with the regional partnership board for West Glamorgan and the mental health charity Hafal.
Diolch am hynna, Weinidog. Allaf i ofyn pa gynnydd sydd yna i ymdrin ag afiechyd meddwl mewn argyfwng, yn union fel rydyn ni'n ymdrin ag afiechyd corfforol mewn argyfwng? Efo trawiad ar y galon, er enghraifft, mae'r meddyg teulu'n gallu ffonio meddyg yn yr ysbyty yn uniongyrchol a chael mynediad brys y diwrnod hwnnw i'r claf ar fyrder. Roeddem ni'n gallu gwneud hynna efo salwch meddwl mewn argyfwng 20 mlynedd yn ôl, ond ddim rhagor. Rydyn ni wedi colli'r cysylltiad uniongyrchol rhwng y meddyg teulu a'r arbenigwr seiciatryddol yn yr ysbyty. Pa obaith sydd o adfer yr hen gysylltiad oesol?
Thank you for that, Minister. Could I ask what progress has been made in treating emergency mental health problems, just as we deal with physical health problems in an emergency? With a heart attack, for example, a GP can phone a hospital doctor directly, and get urgent access that very same day for the patient as a matter of urgency. We used to be able to do that with mental health emergencies 20 years ago, but no longer. We've lost that direct link between the GP and the psychiatric specialist in hospitals. What hope is there of restoring that old connection?
Diolch yn fawr, Dai. Dwi'n gwybod bod lot fawr o waith wedi cael ei wneud o ran y gwasanaethau brys, a dyna ble dŷn ni wedi bod yn canolbwyntio ein gwaith ni ar hyn o bryd o ran iechyd meddwl. Achos beth oedd yn digwydd oedd ein bod ni mewn sefyllfa lle, pan oedd pobl yn codi'r ffôn, rhai o'r unig wasanaethau a oedd ar gael, yn arbennig ar ôl 5 o'r gloch yn y prynhawn, oedd gwasanaethau brys. Ac yn aml, nid yr heddlu neu hyd yn oed y gwasanaeth ambiwlans yw'r llefydd gorau i ymdrin â phethau sy'n ymwneud ag iechyd meddwl. Dyna pam mae gwaith aruthrol wedi cael ei wneud eisoes, o dan ymbarél y concordat, i sicrhau ein bod ni'n edrych ar hwn mewn manylder, ein bod ni'n cydweithredu gyda'r trydydd sector, a bod yna ddarpariaeth mewn lle. Achos beth dŷn ni wedi ei sylweddoli oedd, o ran y rhan fwyaf o'r bobl a oedd yn dod mewn i'r gwasanaethau brys, efallai nad gwasanaeth iechyd meddwl, o ran iechyd meddwl pur, oedd ei angen arnyn nhw, ond efallai bod angen mwy o help cymdeithasol ac economaidd arnyn nhw. Felly mae'r gwaith yna'n cael ei wneud.
Byddwch chi, dwi'n siŵr, yn ymwybodol bod Bae Abertawe wedi bod yn cynnal peilot o ran un pwynt cyswllt ar gyfer iechyd meddwl, wrth ffonio'r rhif 111. A bydd hwnna nawr yn cael ei ehangu i fwrdd iechyd Cwm Taf Morgannwg. Yr un peth arall dwi'n meddwl sy'n werth ei danlinellu yw'r ffaith bod gyda ni gynllun nawr sy'n helpu i gludo pobl sydd yn dioddef o broblemau iechyd meddwl. Dyw hi ddim yn briodol, wrth gwrs, i gymryd pobl sydd yn dioddef o broblemau iechyd meddwl mewn car heddlu, er enghraifft. Dyna pam dŷn ni'n peilota rhaglen newydd yn y maes yma hefyd.
Thank you, Dai. I know that a lot of work has been done in terms of emergency services, and that's where we've been focusing our work at present in terms of mental health. Because what was happening was that we were in a situation where, when people picked up the phone, some of the only services available, particularly after 5 o'clock in the afternoon, were emergency services. And very often, the police or the ambulance service often isn't the best place to deal with mental health problems. That's why great work has already been done, under the umbrella of the concordat, to ensure that we look at this in detail, and that we collaborate with the third sector, and that there is provision in place. Because what we have realised is that, for the majority of people who came into emergency services, maybe mental health services, in terms of pure mental health services, is not what they needed, but perhaps more social and economic support. So, that work is being done.
I'm sure you will be aware that Swansea Bay has been undertaking a pilot scheme in terms of one contact point for mental health, by phoning the 111 number. And that will now be expanded to Cwm Taf Morgannwg health board. Another thing that's worth emphasising is the fact that we do have a scheme that helps to transport people who are suffering from mental health problems. It's not appropriate, of course, to take people who are suffering from mental health problems in a police car, for example. That's why we are piloting a new programme in this area as well.
Daeth y Dirprwy Lywydd (Ann Jones) i’r Gadair.
The Deputy Presiding Officer (Ann Jones) took the Chair.
Minister, yesterday I raised concerns about support for young children, and children going back to schools, who have struggled, I think, during this pandemic, and how we can be sure that there are sufficient resources available for them to be able to benefit from talking therapies, therapists and counsellors. I'm deeply worried that we are still short of those numbers of counsellors and therapists within that area. What can you do to ensure that, as children go back to schools, as we face probably the next 12 months of challenges for some of these children, there will be sufficient therapists, and talking therapists in particular, available to meet the demand that this will bring?
Weinidog, ddoe, nodais bryderon ynghylch cymorth i blant ifanc, a phlant sy’n mynd yn ôl i ysgolion, sydd wedi’i chael hi’n anodd, rwy'n credu, yn ystod y pandemig hwn, a sut y gallwn fod yn sicr fod digon o adnoddau ar gael iddynt allu elwa o therapïau siarad, therapyddion a chwnselwyr. Rwy'n poeni'n fawr ein bod yn dal i fod yn brin o'r niferoedd o gwnselwyr a therapyddion yn y maes hwnnw. Beth y gallwch ei wneud i sicrhau, wrth i blant ddychwelyd i ysgolion, wrth inni wynebu’r 12 mis nesaf, yn ôl pob tebyg, o heriau i rai o’r plant hyn, y bydd digon o therapyddion, a therapyddion siarad yn enwedig, ar gael i ateb y galw a ddaw yn sgil hyn?
Diolch yn fawr, Dai. I'm really anxious about this situation. We know that the children's commissioner has found that about 67 per cent of our children from age 12 to 18 are suffering with some form of anxiety at the moment. And of course, being out of routine is going to cause an issue for many people, and I do hope that we'll see those levels come down now, as children go back to school.
But there will definitely be a group that will need continued support. That's why we've got a comprehensive approach now to looking at children and young people. We know that 80 per cent of problems relating to mental health start when people are children or young people, and that's why it makes sense for us to focus on this. We've got a whole-school approach, so there is significant additional funding being put into schools, and we're also extending our support to early help and enhanced support, which will be rolled out from July next year, to make sure that all of the different services are working together so that children don't bounce around the system.
A lot of that work can be undertaken by the third sector. I've been on a call, actually, this morning; we had our second meeting of the oversight and implementation group for Together for Children and Young People. One of the aspects we were looking at this morning is have we got the right workforce in place, because it's clear that we have to keep on driving up that development. So, that work is ongoing. It's happening. We probably need to do more, but, obviously, we will keep an eye. The fact that we've already injected altogether about £9 million into this area I hope should give you a degree of comfort that we're heading in the right direction.
Diolch yn fawr, Dai. Rwy'n bryderus iawn am y sefyllfa hon. Gwyddom fod y comisiynydd plant wedi dod i’r casgliad fod oddeutu 67 y cant o'n plant rhwng 12 a 18 oed yn dioddef gyda rhyw fath o orbryder ar hyn o bryd. Ac wrth gwrs, mae bod heb drefn ddyddiol yn mynd i beri problem i lawer o bobl, ac rwy'n gobeithio y gwelwn y lefelau hynny’n gostwng yn awr, wrth i blant ddychwelyd i'r ysgol.
Ond yn bendant, bydd grŵp ohonynt angen cymorth parhaus. Dyna pam fod gennym ddull cynhwysfawr yn awr o edrych ar blant a phobl ifanc. Gwyddom fod 80 y cant o broblemau sy'n gysylltiedig ag iechyd meddwl yn dechrau pan fydd pobl yn blant neu'n bobl ifanc, a dyna pam ei bod yn gwneud synnwyr inni ganolbwyntio ar hyn. Mae gennym ddull ysgol gyfan, felly mae cyllid ychwanegol sylweddol yn cael ei ddarparu i ysgolion, ac rydym hefyd yn ymestyn ein cymorth i gynnwys cymorth cynnar a chefnogaeth ychwanegol, a fydd yn cael ei gyflwyno o fis Gorffennaf y flwyddyn nesaf, i sicrhau bod yr holl wasanaethau gwahanol yn gweithio gyda'i gilydd fel nad yw plant yn bownsio o un rhan o’r system i’r llall.
Gall y trydydd sector wneud llawer o'r gwaith hwnnw. Cefais fideoalwad y bore yma mewn gwirionedd; cawsom ein hail gyfarfod o'r grŵp trosolwg a gweithredu ar gyfer Law yn Llaw at Blant a Phobl Ifanc. Un o'r agweddau y buom yn edrych arnynt y bore yma yw a oes gennym y gweithlu iawn ar waith, gan ei bod yn amlwg fod yn rhaid inni ddal ati i geisio cynyddu’r datblygiad hwnnw. Felly, mae'r gwaith yn parhau. Mae'n mynd rhagddo. Mae angen inni wneud mwy yn ôl pob tebyg, ond yn amlwg, byddwn yn cadw llygad. Rwy'n gobeithio y bydd y ffaith ein bod eisoes wedi darparu oddeutu £9 miliwn i gyd ar gyfer y maes hwn roi rhywfaint o gysur i chi ein bod yn mynd i'r cyfeiriad cywir.
2. Pa gynlluniau sydd gan Lywodraeth Cymru i gynorthwyo pobl sy'n dioddef o orbryder yn dilyn y cyfyngiadau symud? OQ56488
2. What plans does the Welsh Government have to assist people suffering with anxiety post lockdown? OQ56488
Diolch yn fawr, Jack. We've committed an additional £4 million next year to improve access to non-clinical support for low-level mental health issues like anxiety, and this is going to build on funding we've provided this year to improve support, including the roll-out of online cognitive behavioural therapy.
Diolch yn fawr, Jack. Rydym wedi ymrwymo £4 miliwn yn ychwanegol y flwyddyn nesaf i wella mynediad at gymorth anghlinigol ar gyfer materion iechyd meddwl lefel isel fel gorbryder, a bydd hyn yn adeiladu ar gyllid rydym wedi'i ddarparu eleni i wella cymorth, gan gynnwys cyflwyno therapi gwybyddol ymddygiadol ar-lein.
Thank you for that answer, Minister. I'm sure we have all spoken to people who are experiencing anxiety for the very first time, unsure about what is happening to them, and certainly unsure about what support is available to them. Many residents in Alyn and Deeside, and across Wales, have barely been out since this time last year. They are not only anxious about coronavirus, but they are actually anxious about going out into the world. For some, this anxiety will be more extreme, and may well lead to panic attacks, something that I have only experienced once in my life, shortly after Dad died, and something I wouldn't wish on anybody. What plans does the Welsh Government have to address this, and to ensure that the NHS is fully equipped to help people, young and old, from all walks of life, with anxiety, including those that would not recognise the signs and how to reach out?
Diolch am eich ateb, Weinidog. Rwy'n siŵr fod pob un ohonom wedi siarad â phobl sy'n profi gorbryder am y tro cyntaf, pobl sy'n ansicr beth sy'n digwydd iddynt, ac yn bendant yn ansicr ynglŷn â pha gymorth sydd ar gael iddynt. Ceir llawer o drigolion Alun a Glannau Dyfrdwy, a ledled Cymru, nad ydynt wedi bod allan fawr ddim ers yr adeg hon y llynedd. Nid yn unig eu bod yn orbryderus am y coronafeirws, maent yn bryderus am fynd allan i'r byd. I rai, bydd y gorbryder yn fwy eithafol, ac mae'n ddigon posibl y bydd yn arwain at byliau o banig, rhywbeth nad wyf ond wedi'i brofi unwaith yn fy mywyd, yn fuan ar ôl i Dad farw, ac mae’ n rhywbeth na fyddwn yn ei ddymuno i unrhyw un. Pa gynlluniau sydd gan Lywodraeth Cymru i fynd i’r afael â hyn, ac i sicrhau bod y GIG wedi'i arfogi'n llawn i helpu pobl, hen ac ifanc, o bob cefndir, sy’n dioddef o orbryder, gan gynnwys y rheini na fyddent yn adnabod yr arwyddion a sut i ofyn am gymorth?
Diolch yn fawr, Jack. Thanks very much for all you've done to champion the issue of mental health. Since you've been in the Senedd, you really have been one of the foremost champions of this issue. I'd like to just underline my thanks to you for also being so honest about some of the issues that you've struggled with. Thank you very much, because it does help people to talk about it. I must say that there are very few positive things that have come out of the pandemic, but I do think the fact that people seem to be talking about mental health—that the stigma, I hope, will be reduced as a result of this. Because, frankly, there can't be many people who haven't been touched in some way in terms of anxiety during the pandemic. They haven't known about whether they're going to keep their jobs, they haven't known whether their parents are going to contract the virus, they haven't known whether their children are going to suffer from going backwards in terms of academia—all of these things lead to anxiety. I think everybody now can relate to anxiety in a way that perhaps not everybody did before. So, that is clear.
What we've tried to do, Jack, is to make sure that people are aware of what help is available if they suffer these panic attacks. Obviously, we have the CALL a mental health helpline, which is available 24 hours a day. We've put increased capacity into that. As I say, we've got this online cognitive behavioural therapy. But one of the key things that was really important for me when I was first appointed was how easy is it to get access, to know where you can go for this stuff. And what you see now—I hope that all Senedd Members received a copy of the e-mail that I sent to make sure that everybody knew that, now, every single health board has to make it absolutely clear what support is available in their region. It has to be accessible in a really easy way. So, there's plenty of support out there, but we just have to make sure that people know where to go and signpost that support. Diolch yn fawr, Jack, for everything you've done on the subject.
Diolch yn fawr, Jack. Diolch yn fawr iawn am bopeth rydych wedi'i wneud i hyrwyddo mater iechyd meddwl. Ers ichi fod yn y Senedd, rydych wedi bod yn un o hyrwyddwyr mwyaf blaenllaw'r mater hwn. Hoffwn bwysleisio fy niolch i chi am fod mor onest am rai o'r problemau rydych wedi brwydro yn eu herbyn. Diolch yn fawr, gan fod hynny'n helpu pobl i siarad amdano. Mae’n rhaid imi ddweud mai ychydig iawn o bethau cadarnhaol sydd wedi deillio o'r pandemig, ond credaf fod y ffaith bod pobl i'w gweld yn siarad am iechyd meddwl—y bydd y stigma, gobeithio, yn cael ei leihau o ganlyniad i hyn. Oherwydd, a dweud y gwir, ni all fod llawer o bobl sydd heb eu cyffwrdd gan orbryder mewn rhyw ffordd yn ystod y pandemig. Nid ydynt wedi gwybod a fyddant yn cadw eu swyddi, nid ydynt wedi gwybod a yw eu rhieni'n mynd i ddal y feirws, nid ydynt wedi gwybod a fydd eu plant yn dioddef o fod ar ei hôl hi'n academaidd—mae pob un o'r pethau hyn yn arwain at orbryder. Credaf y gall pawb gydymdeimlo â gorbryder erbyn hyn mewn ffordd nad oedd pawb yn ei wneud o'r blaen o bosibl. Felly, mae hynny'n glir.
Yr hyn rydym wedi ceisio’i wneud, Jack, yw sicrhau bod pobl yn ymwybodol o ba gymorth sydd ar gael os ydynt yn cael pyliau o banig o'r fath. Yn amlwg, mae gennym linell gymorth iechyd meddwl CALL, sydd ar gael 24 awr y dydd. Rydym wedi rhoi mwy o gapasiti tuag at hynny. Fel y dywedaf, mae gennym y therapi gwybyddol ymddygiadol ar-lein. Ond un o'r pethau allweddol a oedd yn bwysig iawn i mi pan gefais fy mhenodi gyntaf oedd pa mor hawdd yw cael mynediad, gwybod i ble y gallwch fynd i gael mynediad at y pethau hyn. A’r hyn a welwch yn awr—rwy'n gobeithio bod yr holl Aelodau o’r Senedd wedi cael copi o'r e-bost a anfonais i sicrhau bod pawb yn gwybod bellach fod yn rhaid i bob bwrdd iechyd nodi’n gwbl glir pa gymorth sydd ar gael yn eu rhanbarth. Mae’n rhaid i hynny fod yn hygyrch mewn ffordd hawdd iawn. Felly, mae digon o gymorth ar gael, ond mae'n rhaid inni sicrhau bod pobl yn gwybod ble i fynd a chyfeirio at y cymorth hwnnw. Diolch yn fawr, Jack, am bopeth rydych wedi'i wneud ar y pwnc.
That was a very comprehensive answer, Minister. Can I also take the opportunity to commend Jack Sargeant for the huge amount of work he's done in this area of mental health, which is so important, particularly during the months of the pandemic and lockdown? It was a pleasure previously working with Jack's father, Carl Sargeant, in the Senedd on a range of issues. He was passionate about those issues and I'm pleased to see that Jack has carried on in the same vein in championing issues that really matter to the people out there in our communities.
Minister, it's likely, as you've just hinted at, that we're going to see an increase in the number of people needing community mental health support for those suffering anxiety and depression, as one of the significant public health consequences of the pandemic, and it looks like that could go on for a considerable length of time, and at considerable cost. What discussions have you had with the vice-chairs of local health boards across Wales, or, indeed, with the health Minister, liaising with those health boards—those who are responsible for community mental health and primary care—to ensure that local NHS services are going to get the focus they need? Because clearly they've not just been under strain during this pandemic, they're going to be under strain for some considerable time to come, trying to cope with the aftermath of this challenging time.
Roedd hwnnw'n ateb cynhwysfawr iawn, Weinidog. A gaf finnau achub ar y cyfle i ganmol Jack Sargeant am y gwaith aruthrol y mae wedi'i wneud ym maes iechyd meddwl, sydd mor bwysig, yn enwedig yn ystod misoedd y pandemig a'r cyfyngiadau symud? Roedd yn bleser gweithio gyda thad Jack, Carl Sargeant, yn y Senedd ar ystod o faterion. Roedd yn angerddol am y materion hynny ac rwy'n falch o weld bod Jack wedi parhau yn yr un modd i hyrwyddo materion sydd o bwys gwirioneddol i'r bobl yn ein cymunedau.
Weinidog, fel rydych newydd awgrymu, mae'n debygol y byddwn yn gweld cynnydd yn nifer y bobl sydd angen cymorth iechyd meddwl cymunedol i'r rheini sy'n dioddef yn sgil gorbryder ac iselder, fel un o ganlyniadau pwysig y pandemig mewn perthynas ag iechyd y cyhoedd, ac yn ôl pob golwg, gallai hynny barhau am beth amser, ac arwain at gost sylweddol. Pa drafodaethau rydych wedi'u cael gydag is-gadeiryddion byrddau iechyd lleol ledled Cymru, neu'n wir, gyda'r Gweinidog iechyd, gan gysylltu â'r byrddau iechyd hynny—y rheini sy'n gyfrifol am iechyd meddwl cymunedol a gofal sylfaenol—i sicrhau y bydd gwasanaethau lleol y GIG yn cael y ffocws sydd ei angen arnynt? Oherwydd yn amlwg, nid yn unig eu bod wedi bod o dan straen yn ystod y pandemig, ond byddant o dan straen am beth amser i ddod, wrth geisio ymdopi â chanlyniadau’r cyfnod heriol hwn.
Diolch yn fawr, Nick. Certainly, that community mental health support is absolutely critical, and I think that it is important that we try and give that support, as far as possible, as close to home as possible, because, generally speaking, mental health support is not something you can just fix once; you have to have an ongoing relationship, you have to keep working on it. That's why actually giving that support in the community is much more valuable, and that's certainly what we're trying to do.
I've met with the vice-chairs now on a couple of occasions since I was appointed to this role, and I've made it absolutely clear to them the direction of travel that I would like to see things going in. One is that we need to really divert more money into tier 0 support—that early, early support—so that we don't see these problems developing and becoming more complex and more difficult for us to treat. So, early help is absolutely critical. The second thing is that we really need to divert more money into supporting children and young people as a proportion of the budget. So, those are the two messages that I've made absolutely clearly to the vice-chairs, as well as, of course, underlining their responsibilities to make sure that all of these services are available through the medium of Welsh.
Diolch yn fawr, Nick. Yn sicr, mae’r cymorth iechyd meddwl cymunedol hwnnw’n gwbl hanfodol, a chredaf ei bod yn bwysig ein bod yn ceisio rhoi’r cymorth hwnnw, cyn belled ag y bo modd, mor agos at adref â phosibl, oherwydd, yn gyffredinol, nid yw cymorth iechyd meddwl yn rhywbeth y gallwch ei ddatrys unwaith ac am byth; mae'n rhaid ichi gael perthynas barhaus, mae'n rhaid ichi barhau i weithio arno. Dyna pam fod rhoi’r cymorth hwnnw yn y gymuned yn llawer mwy gwerthfawr, a dyna’n sicr rydym yn ceisio’i wneud.
Rwyf wedi cyfarfod â'r is-gadeiryddion ar fwy nag un achlysur bellach ers imi gael fy mhenodi i'r rôl hon, ac rwyf wedi dweud yn gwbl glir wrthynt i ba gyfeiriad yr hoffwn weld pethau'n mynd. Un yw bod gwir angen inni ddargyfeirio mwy o arian i gymorth haen 0—y cymorth cynnar iawn hwnnw—fel nad ydym yn gweld y problemau hyn yn datblygu ac yn dod yn fwy cymhleth ac yn anos eu trin. Felly, mae cymorth cynnar yn gwbl hanfodol. Yr ail beth yw bod gwir angen inni ddargyfeirio mwy o arian tuag at gefnogi plant a phobl ifanc fel cyfran o'r gyllideb. Felly, dyna'r ddwy neges rwyf wedi'u cyfleu’n gwbl glir i'r is-gadeiryddion, yn ogystal, wrth gwrs, â thanlinellu eu cyfrifoldeb i sicrhau bod yr holl wasanaethau hyn ar gael drwy gyfrwng y Gymraeg.
Hoffwn i ddiolch i Jack Sargeant hefyd am roi cwestiwn mor bwysig gerbron, a thalu teyrnged i'w dad, Carl Sargeant, a oedd wedi fy helpu i pan wnes i gael nifer o broblemau gyda gorbryder yn sgil perthynas negyddol a dinistriol yn y gorffennol. Roedd e wedi bod yn gefn i fi, a heb ei gefnogaeth e, dwi ddim yn credu y buaswn i wedi dod mas mor gadarn ag yr ydw i wedi dod dros y blynyddoedd.
Ond mae fy nghwestiwn i ar anhwylderau bwyta. Dwi wedi treulio fy ngyrfa i gyd yn ymgyrchu ar anhwylderau bwyta, a dŷn ni wedi clywed gan Beat Cymru, sydd wedi gwneud gwaith clodwiw yn y maes yma, fod anhwylderau bwyta wedi tyfu yn ystod COVID. Mae'r gorbryder yna, eu bod nhw'n teimlo fel nad yw rhai o'r gwasanaethau ar gael iddyn nhw, eu bod nhw ddim yn cael y gefnogaeth sy'n angenrheidiol iddyn nhw, yn rhywbeth sydd yn ddybryd ar hyn o bryd. Dwi'n deall beth rydych yn ei ddweud, Weinidog, ynglŷn â siarad am iechyd meddwl, ond mae pobl wedi cael digon o siarad hefyd; maen nhw eisiau gweithredu. Ac mae yna ddiffyg gwasanaethau ar lawr gwlad i bobl sydd â llu o broblemau iechyd meddwl gwahanol.
Fy apêl i chi, ar fy niwrnod olaf i yn y Senedd, yw sicrhau bod y gwasanaethau hynny yn gwella i'r dyfodol, fel nad yw pobl yn gorfod cael gwasanaethau preifat yn y dyfodol, fel nad ydyn nhw'n gorfod teimlo fel bod eu bywyd nhw mor wael eu bod nhw eisiau dod â'u bywyd nhw i ben, fel bod mamau newydd yn gallu cael y gefnogaeth sydd yn angenrheidiol iddyn nhw. Dyna yw fy apêl i chi fel Llywodraeth nawr ac i unrhyw lywodraeth sydd yn dod gerbron ym mis Mai.
I'd like to thank Jack Sargeant for tabling such an important question today, and also to pay tribute to his father, Carl Sargeant, who helped me when I had a number of anxiety problems as a result of a negative and destructive relationship I had in the past. He was very supportive of me, and without his support, I don't think I would have come out as strongly as I have done.
But my question is on eating disorders. I've spent my whole career campaigning on this issue, and we've heard from Beat Cymru, who have done laudable work in this area, that eating disorders have got worse during COVID. That anxiety, that feeling that they don't have the services available to them, and that they don't get the support that they need, is something that is very grave at the moment. I understand what you say, Minister, about talking about mental health, but people have had enough of talking; they want action. And there is an absence of services on the ground for people with all sorts of different mental health problems.
So, it's an appeal to you, on my last day in the Senedd, to ensure that those services are improved for the future, so that people don't have to access private services in the future, so that they don't feel that their lives get so bad that they want to bring their lives to an end, so that new mothers can get the support that they need. That's my appeal to you as a Government now and to any future government that may come forward in May.
Diolch yn fawr, Bethan, a diolch am bopeth rwyt ti wedi ei wneud yn y maes yma. Dwi'n gwybod bod hwn yn rhywbeth rwyt ti wedi bod yn ymgyrchu arno fe ers sbel. Yn sicr, un o'r pethau dwi'n poeni amdano yw'r ffaith ein bod ni, yn arbennig ym maes anhwylderau bwyta, wedi gweld cynnydd yn ystod y pandemig. Mae hwn yn rhywbeth dwi wedi gofyn i fy nhîm i ffocysu arno fe.
Mae'n rhaid inni ddeall bod hyn wedi bod yn fwy o broblem. Rydyn ni wedi rhoi mwy o arian mewn iddi yn ystod y pandemig, ond dwi wedi gofyn i weld os oes angen inni roi fwy o arian i mewn iddi, achos dwi yn poeni am y sefyllfa yma. Beth sy'n hollol glir gyda'r anhwylder yma yw bod yn rhaid i chi ymyrryd yn gynnar. Os nad ydych yn ymyrryd yn gynnar, mae'r problemau yn gallu bod yn rili difrifol, ac felly, unwaith eto, yr ateb, o'm safbwynt i, yw sicrhau bod yr arian yna ar gael ar gyfer mudiadau fel Beat, sydd yn gwneud gwaith mor anhygoel.
Un o'r pethau mae'n rhaid inni ei sicrhau yw bod mwy o bobl ar lefel primary care yn fodlon anfon pobl at Beat tra'u bod nhw'n aros, efallai, i weld rhywun yn y gwasanaeth iechyd os oes yna unrhyw broblemau o ran aros am amser hir. Mae'n rhaid inni gael yr ymyrraeth gynnar yna tra bod pobl yn aros a dyw hwnna ddim wastad yn gweithio. Unwaith eto, dwi wedi gofyn bod hwnna yn cael ei wneud.
Ond dwi eisiau diolch i ti hefyd, Bethan, am bopeth rwyt ti wedi'i wneud o ran gofal perinatal ac iechyd meddwl hefyd. Dwi'n gwybod dy fod ti wedi gwneud gwaith arbennig yn y maes yma a diolch yn fawr i ti am bopeth rwyt ti wedi'i wneud yn ystod y Senedd. Mae wedi bod yn gyfnod hir iawn i ti a dwi'n gwybod dy fod ti wedi rili cael effaith aruthrol ar y Senedd yma, a diolch am bopeth rwyt ti wedi'i wneud.
Thank you, Bethan, and thank you for everything that you've done in this area. I know that this is something that you've been campaigning on for a long time. Certainly, one of the things that I am concerned about is the fact that we have, particularly in the area of eating disorders, seen an increase during the pandemic. That's something I've asked my team to focus on.
We need to understand that this has been more of a problem. We have put more money into it during the pandemic, but I have asked to see whether we need to provide more funding for it, because I am concerned about the situation. What's very clear with this disorder is that you have to intervene early. If you don't do that, the problems can be very serious indeed, and so, once again, the solution, from my perspective, is to ensure that that funding is available for organisations such as Beat, which do such excellent work.
One of the things we need to ensure is that more people at a primary care level are willing to send people to Beat while they're waiting, perhaps, to see someone in the health service, if there are any problems in terms of waiting for a long time. We need that early intervention while people are waiting and that doesn't always work. Once again, I have asked for that to be addressed.
But I want to thank you also, Bethan, for everything that you have done in terms of perinatal care and mental health. I know that you've done excellent work in that area, and thank you very much for everything that you've done during this Senedd. It's been a very long period for you and I know that you've had a profound effect on this Senedd, and thank you very much for everything that you've done.
We'll turn to spokespersons' questions now, and the first up this afternoon is Plaid Cymru spokesperson, Siân Gwenllian.
Symudwn at gwestiynau'r llefarwyr yn awr, a daw’r cyntaf y prynhawn yma gan lefarydd Plaid Cymru, Siân Gwenllian.
Diolch yn fawr iawn, Dirprwy Lywydd. Dwi'n croesawu'r newyddion y bydd Llywodraeth Cymru yn lansio ail gam o'r gronfa adferiad diwylliannol gan roi ychydig mwy o sicrwydd i'r sector celfyddydau a diwylliannol. Mae yna un agwedd y mae'r sector wedi ei chodi efo mi yn barod, sef hygyrchedd y cynllun. Oes gennych chi gynlluniau yn eu lle i sicrhau bod y broses ymgeisio yn un deg, yn enwedig i unigolion sydd ddim â'r modd i ennill y ras, fel petai, a dwi'n sôn yn benodol am unigolion efo anableddau neu salwch sydd yn eu gwneud hi'n anodd llenwi ffurflenni yn sydyn, a hefyd unigolion sydd â chyfrifoldebau gofal neu waith ac felly sy'n methu bod ar gael i eistedd o flaen y cyfrifiadur am amser penodol?
Ac yn ail, o ran y gronfa, mae ysgolion perfformio wedi methu â gwneud defnydd llawn o gymorth sydd ar gael gan y Llywodraeth ar draws y sectorau gwahanol. Mae'n debyg nad ydyn nhw'n ticio'r bocsys angenrheidiol i fanteisio ar y cronfeydd sydd wedi cael eu sefydlu. Felly, wnewch chi ystyried ehangu'r sail mynediad at y gronfa adferiad diwylliannol yn yr ail gam yma er mwyn gwneud yn siŵr y gall y sefydliadau unigryw a phwysig yma dderbyn cefnogaeth?
Thank you very much, Dirprwy Lywydd. I welcome the news that the Welsh Government will launch the second phase of the cultural recovery fund, providing more assurance to the arts and culture sectors. There is one aspect that the sector has raised with me already, namely the accessibility of the programme. Do you have plans in place to ensure that the application process is fair, particularly to individuals who do not have the means to win the race, as it were, and I am talking specifically here about individuals with disabilities or illnesses that make it difficult for them to fill in forms quickly, and also individuals with care or work responsibilities that mean that they can't be available to sit in front of their computer at a specific time?
And secondly, in terms of the fund, performance schools have failed to make full use of the support available from Government across the various sectors. It seems that they don't tick the right boxes in order to benefit from the funds that have been put in place. So, will you consider enhancing the access to the culture recovery fund in this second phase in order to ensure that these unique and important organisations can be supported?
Diolch yn fawr, Siân. Yn gyntaf, dwi jest more blês ein bod ni wedi gallu cyhoeddi'r arian ychwanegol yma. Dyw hwn ddim yn rhywbeth sydd yn digwydd yn Lloegr yn yr un modd, ac, yn sicr, mae'r help rŷn ni wedi gallu ei roi i bobl sydd yn llawrydd—freelancers—yn rhywbeth sydd yn wirioneddol wedi cael ei werthfawrogi achos does dim o hynny yn digwydd yn Lloegr. Yn sicr, roeddwn i'n ymwybodol yn ystod y cyfnod cyntaf fod yna broblemau achos roedd cymaint o bobl ac roedd y broses yn anodd i rai pobl o ran cyrraedd mewn pryd. Erbyn i ni fynd trwy'r camau i gyd, roeddem ni'n hyderus bod pob un a oedd eisiau ac angen ymgeisio wedi cael y cyfle i wneud hynny. Felly, wnaeth neb golli mas. Efallai, yn y rownd gyntaf ac erbyn diwedd y cyfnodau gwahanol, fe fyddwn ni wedi sicrhau bod pob un a oedd angen ymgeisio wedi cael y cyfle i wneud hynny. Felly, dwi'n gobeithio na fyddwn ni'n gweld y broblem welon ni yn ystod y tymor cyntaf, nid o achos unrhyw broblemau a oedd yn bwrpasol, ond jest o achos capasiti'r system i 'cope-io'. Felly, rŷn ni mewn sefyllfa wahanol nawr. Rŷn ni'n gwybod pwy oedd wedi trio y tro cyntaf, so fe fydd e lot yn haws achos bydd y wybodaeth yna i gyd gyda ni. Felly, dwi'n gobeithio bod hygyrchedd y broses lot yn well hefyd.
A diolch yn fawr am ofyn am yr ysgolion perfformio. Doeddwn i ddim yn ymwybodol o hynny, ac felly mi af yn ôl i ofyn beth yw'r sefyllfa gyda'r rheini.
Thank you very much, Siân. First of all, I'm just so pleased that we've been able to announce this additional funding. This isn't something that happens in England in the same way, and certainly the help that we've been able to provide to freelancers is something that has genuinely been appreciated because none of that is happening in England. Certainly, I was aware during the first phase that there was a problem because there were so many people and the process was difficult for some people to complete in time. So, by the time we go through all of the phases, we were confident that everyone who needed and wanted to apply had the opportunity to do that. So, no-one missed out. Maybe, in the first round and by the end of all the phases, we will have ensured that everyone who needed to apply will have had the opportunity to do that. So, I do hope that we won't see the problem that we saw during the first phase, not because of any problems that were deliberate, but just because of the capacity of the system to cope. So, we're in a different situation now. We know who applied the first time, so it'll be much easier because we'll have that information to hand. So, I do hope that the accessibility of the process will be much better.
And thank you very much for asking about the performing schools. I wasn't aware of that, and so I will go back and ask what the situation is with those.
I droi at faes arall sydd yn rhan o'ch dyletswyddau chi, sef digwyddiadau mawr, dwi ar ddeall fod y Llywodraeth wedi comisiynu adroddiad annibynnol am y strategaeth digwyddiadau mawr. Dwi'n deall bod gwaith wedi cychwyn ymhell cyn i'r pandemig ein taro ni a'i fod o wedi cael ei gwblhau hefyd ond nad ydy'r adroddiad wedi cael ei gyhoeddi. Fedrwch chi egluro pam nad ydy'r adroddiad wedi'i gyhoedd ac a fedrwch chi roi rhyw fath o flas o beth oedd yn yr adroddiad yna? Ac a fyddwch chi yn ei gyhoeddi fo—rydw i'n gwybod nad oes llawer o amser ar ôl rŵan cyn y cyfnod etholiad—neu a fydd yr adroddiad yma yn aros ar y silff i gasglu llwch?
Turning now to another area that forms part of your portfolio, namely major events, I'm given to understand that the Government has commissioned an independent report on the major events strategy. I understand that work did start way before the pandemic hit and that it has also been completed, but that the report has not been published. Can you explain why that report wasn't published and can you give us some kind of flavour of what that report contained? And will you publish the report—I know there isn't much time left now before the election period—or will this report simply be left to gather dust on a shelf?
Diolch yn fawr, Siân. Fel ŷch chi'n ymwybodol, mi wnaethon ni gomisiynu hwn cyn i'r pandemig daro, ac, yn amlwg, os oes yna unrhyw beth wedi cael ei effeithio gan y pandemig, digwyddiadau mawr yw hynny. Felly, i raddau, rhan o'r broblem yw y gwnaeth lot o'r adroddiad gael ei ysgrifennu cyn y pandemig, ac felly, yn amlwg, mae angen addasu nawr yn wyneb beth sy'n digwydd gyda'r pandemig, achos mae'r help sydd ei angen ar y sector nawr yn hollol wahanol i beth fyddai wedi bod ei angen cyn y pandemig. Felly, rŷn ni wedi gofyn i'r awdur ystyried hynny ac, felly, mae’r adroddiad yn dal i fod yn nwylo'r awdur, ac rŷn ni'n aros i'r awdur ddod nôl atom ni o hyd cyn ein bod ni'n gallu cyhoeddi'r adroddiad yna. Ond dwi'n gobeithio—. Dwi wedi bod yn pwyso i gael yr adroddiad yna wedi cael ei gyhoeddi ers tipyn nawr.
Thank you very much, Siân. As you're aware, we did commission this before the pandemic struck, and, obviously, if there's anything that's been affected by the pandemic, well, that's major events, and so, to a certain extent, part of the problem is that a lot of the report was written before the pandemic. So, evidently, we needed to adapt that in the face of the pandemic, because the support that the sector needs now is completely different to what they would have needed before the pandemic. So, we have asked the author of the report to consider that, and so the report is still in the hands of the author and we're waiting for the author to come back to us before we can publish the report. But I do hope—. I have been pressing to get that report published for some time now.
Felly, gobeithio y caiff o weld golau dydd ac y gwnawn ni weld yn union beth ydy'r argymhellion ar gyfer cyfeiriad y gwaith yma i'r dyfodol.
Jest i droi yn olaf at yr angen, rydw i'n credu, am strategaeth gwbl newydd ar gyfer y celfyddydau a'r sector diwylliannol yng Nghymru, dwi'n meddwl y bydd cynnal diwydiant creadigol bywiog ac arloesol efo cefnogaeth dda yn helpu Cymru i addasu i'r dirwedd ôl-COVID-19 mewn sawl ffordd. Ond y broblem ar hyn o bryd ydy bod adrannau'r Llywodraeth yn gweithio mewn seilos, ac, wrth symud at y Senedd nesaf, mae angen i'r celfyddydau, ein hiaith ni, yr iaith Gymraeg, a'n treftadaeth ni fod yn bwysig ar draws Llywodraeth, ac mae angen gosod y materion yma—y Gymraeg, y celfyddydau, diwylliant, chwaraeon—wrth wraidd polisi cyhoeddus a gweithredu gan Lywodraeth ganol a llywodraeth leol a'u tynnu nhw i mewn i ddatblygu economaidd, maes iechyd, addysg, yr amgylchedd ac yn y blaen. Ydych chi, felly, yn cytuno, o ran y celfyddydau yn benodol, fod angen cyfeiriad strategol, holistaidd, newydd a chynhwysol er mwyn datblygu’r sector yma i fod yn wirioneddol wrth wraidd popeth mae'r Llywodraeth yn ei wneud?
So, hopefully it will see the light of day and we will see the recommendations in terms of the future direction of this work.
If I could turn, finally, to the need, in my opinion, for an entirely new strategy for the arts and culture sector in Wales, I think that supporting a vibrant and innovative creative industry with strong support will help Wales to adapt to the post-COVID landscape in many ways. But the problem at the moment is that Government departments are working in silos, and, in moving to the next Senedd, the arts, our language, the Welsh language, and our heritage should have status across Government, and these issues—the Welsh language, the arts, culture and sports—need to be at the heart of public policy and action by central Government and local government and drawn into economic development, to health, education, the environment, and so on and so forth. Do you, therefore, agree, in terms of the arts specifically, that we need a new, holistic strategic direction that is inclusive in order to develop this sector so that it is truly at the heart of everything that the Government does?
Wel, dwi'n meddwl bod y ffaith ein bod ni wedi cyhoeddi Cymru Creadigol, ein bod ni wedi symud ymlaen gyda'r project yna, ein bod ni wedi deall bod y diwydiant yma yn rhywbeth sydd yn cyfrannu mewn ffordd aruthrol i'n heconomi ni—. Os ŷch chi'n edrych ar y cynnydd o ran nifer y bobl sydd yn gweithio yn y celfyddydau, mae tua 50 y cant o gynnydd wedi bod yn ystod y 10 mlynedd diwethaf. Mae e wedi bod yn gynnydd aruthrol, ac, wrth gwrs, mae yna le inni ehangu yn fwy. Un o'r pethau rŷn ni wedi ei wneud yw canolbwyntio ar geisio sicrhau bod hyfforddi yn y lle cywir, a dwi'n meddwl bod yna le inni fynd ymhellach ar hynny. Dwi'n deall beth ŷch chi'n dweud o ran y perygl ein bod ni'n gweithio mewn seilos, ac, yn sicr, dwi'n gobeithio, os byddwn ni i gyd yn dod nôl y tro nesaf, y bydd hwn yn rhywbeth lle byddwn ni'n gweld mwy o waith ar draws y Llywodraeth.
Yn sicr o ran y Gymraeg, dwi wedi cymryd papur i'r Cabinet yn ddiweddar i danlinellu'r ffaith bod yn rhaid inni fynd lot ymhellach nag ŷn ni wedi mynd hyd yn hyn a bod yn rhaid inni sicrhau bod yna gyfrifoldeb ar bob adran y tu fewn i'r Llywodraeth i brif ffrydio'r Gymraeg. Wrth gwrs, rwy'n gobeithio, pan fyddwn ni'n dod nôl, y bydd yna raglen weithredu newydd ac y bydd yna ddisgwyl i bob adran yn y Llywodraeth gyfrannu mewn rhyw ffordd i ddangos beth maen nhw'n ei wneud o ran symud pethau ymlaen ynglŷn â'r Gymraeg.
Well, I think that the fact that we did launch Creative Wales and that we've moved forward with that project, and the fact that we have understood that this industry is something that does contribute in a profound way to our economy—. If you look at the increase in the number of people who work in the arts, there's been an increase of about 50 per cent over the last decade. There has been an incredible increase, and there's scope for us to expand further. One of the things that we've done is to focus on trying to ensure that training is provided in the right places, and I think that we can go further on that. I do understand what you say in terms of the risk that we're working in silos, and, certainly, I hope that, if we all come back next time, this is something where we'll see more work across the Government.
In terms of the Welsh language, I've taken a paper to Cabinet recently to emphasise the fact that we have to go much further than we've gone so far and that we have to ensure that there is a responsibility on every Government department to mainstream the Welsh language. Of course, I hope that, when we do return, there will be a new action programme and that every department in the Welsh Government will be expected to contribute in some way in order to show what they are doing in terms of moving things forward as regards the Welsh language.
The Conservative spokesperson, David Melding.
Llefarydd y Ceidwadwyr, David Melding.
I thank you very much, Deputy Presiding Officer. Minister, can I start on the engagement we've had? I've enjoyed shadowing this brief. We had briefings during the first lockdown on the cultural challenges ahead in terms of getting finance out. I do, however, want to talk about mental health and I was encouraged by your references earlier to the NGO sector. Will you join me in commending young people who take their mental health seriously, and also take the help that's available from schools and organisations like the Scouts, who are now involved in it?
Diolch yn fawr iawn, Ddirprwy Lywydd. Weinidog, a gaf fi ddechrau drwy sôn am yr ymgysylltiad rydym wedi'i gael? Rwyf wedi mwynhau cysgodi'r briff hwn. Cawsom sesiynau briffio yn ystod y cyfyngiadau symud cyntaf ar yr heriau diwylliannol sy’n ein hwynebu o ran darparu cyllid. Fodd bynnag, hoffwn siarad am iechyd meddwl a chefais fy nghalonogi gan eich cyfeiriadau yn gynharach at y sector cyrff anllywodraethol. A wnewch chi ymuno â mi i ganmol pobl ifanc sydd o ddifrif ynglŷn â'u hiechyd meddwl, yn ogystal â derbyn y cymorth sydd ar gael gan ysgolion a sefydliadau fel y Sgowtiaid, sydd hefyd yn cymryd rhan yn y gwaith hwn bellach?
Thanks very much, David, and thanks to you for all the work you've done not just on this portfolio, but also for your work over so many years. You truly have been an absolute cornerpiece of the development of this institution, and I'd just like to note my personal thanks to you for everything you've done, not least for making sure that the Conservative Party have stayed with devolution, and, hopefully, they will continue in that vein in the future. So, diolch yn fawr iawn, David, for everything you've done. You really have made a remarkable contribution to Wales.
But also, I'd like to take this opportunity to talk about—I hope you don't mind, because you talk about the work that's been done in keeping in touch on the cultural side of things—the remarkable work that's been done by my colleague Dafydd Elis-Thomas during his remarkable period. It is such a great way for him to end an elected political career that has, of course, spanned decades and decades, and his contribution to Welsh life has been truly remarkable. The history books will be written some day, and I hope that they will note the incredible achievement of his work over so many years, first of all as, I think, the youngest Member of the House of Commons, going in at about 27, years and years in that chamber, never failed to champion the cause of Welsh devolution and certainly making a remarkable contribution here in this institution, not least as Presiding Officer, where he really put his stamp on that job, but also, of course, ending his political career in this institution, championing the causes that I know he loves so much.
Diolch yn fawr iawn, David, a diolch am yr holl waith rydych wedi'i wneud nid yn unig ar y portffolio hwn, ond hefyd am eich gwaith dros gymaint o flynyddoedd. Rydych wedi bod yn gonglfaen go iawn i ddatblygiad y sefydliad hwn, a hoffwn ddiolch yn bersonol i chi am bopeth rydych wedi'i wneud, yn anad dim am sicrhau bod y Blaid Geidwadol wedi aros gyda datganoli, a gobeithio y byddant yn parhau i wneud hynny yn y dyfodol. Felly, diolch yn fawr iawn, David, am bopeth rydych wedi'i wneud. Rydych wedi gwneud cyfraniad gwirioneddol ryfeddol i Gymru.
Ond hefyd, hoffwn achub ar y cyfle hwn i sôn am—rwy'n gobeithio nad oes ots gennych, oherwydd rydych yn sôn am y gwaith a wnaed i gadw mewn cysylltiad ar ochr ddiwylliannol pethau—y gwaith rhagorol a wnaed gan fy nghyd-Aelod Dafydd Elis-Thomas yn ystod ei gyfnod rhyfeddol. Mae'n ffordd mor wych iddo orffen gyrfa fel gwleidydd etholedig sydd, wrth gwrs, wedi rhychwantu degawdau lawer, ac mae ei gyfraniad i fywyd Cymru wedi bod yn wirioneddol ryfeddol. Bydd y llyfrau hanes yn cael eu hysgrifennu ryw ddydd, ac rwy'n gobeithio y byddant yn nodi cyflawniad anhygoel ei waith dros gymaint o flynyddoedd, yn gyntaf oll, rwy’n credu, fel yr Aelod ieuengaf yn Nhŷ’r Cyffredin, wedi iddo fynd yno pan oedd oddeutu 27 oed, treuliodd flynyddoedd lawer yn y siambr honno, heb golli unrhyw gyfle i hyrwyddo achos datganoli Cymreig, ac yn sicr, gwnaeth cyfraniad aruthrol yma yn y sefydliad hwn, yn anad dim fel Llywydd, gan roi ei stamp ei hun ar y rôl honno, ond hefyd, wrth gwrs, gan orffen ei yrfa wleidyddol yn y sefydliad hwn yn hyrwyddo'r achosion y gwn ei fod yn eu caru cymaint.
So, diolch yn fawr iawn, Dafydd, am bopeth rwyt ti wedi ei wneud drosom ni yma yn y Senedd ond hefyd dros ein gwlad ni.
Thank you very much, Dafydd, for everything you've done for us in the Senedd, but also for our nation.
David, thank you very much for your question on young people as well. Of course, it is crucial that young people take their mental health seriously. I'm really pleased, actually, that so many of them are taking this seriously now. They seem to be talking about it a lot more. I think that it is a really, really difficult time for young people. Many of them have not had access to their friends for a long time, they've not had access to the routine that they were used to, and, of course, the other thing that none of us had to deal with when we were young is the absolute tyranny of social media. I do think this is something that we have to take seriously and that we have to help these children to develop resilience in the face of something that none of us had to experience at such a young age. I know that we have put in substantial support to help young people. I know that there's more that we need to do, but I can assure you that the Welsh Government is absolutely clear that we need to move forward even further in this space than we have done, with the whole-school approach and the whole-system approach and of course, the reform of our curriculum, which, of course, has mental health as central to the core of what it's trying to achieve.
David, diolch yn fawr iawn am eich cwestiwn ar bobl ifanc hefyd. Wrth gwrs, mae'n hanfodol fod pobl ifanc o ddifrif ynglŷn â'u hiechyd meddwl. Rwy'n falch iawn fod cymaint ohonynt o ddifrif am hyn bellach. Ymddengys eu bod yn trafod y mater lawer mwy. Credaf fod hwn yn gyfnod anodd iawn i bobl ifanc. Mae llawer ohonynt heb fod gyda'u ffrindiau ers amser maith, maent wedi bod heb y drefn ddyddiol roeddent wedi arfer â hi, ac wrth gwrs, y peth arall na fu'n rhaid i'r un ohonom ni ymdopi ag ef pan oeddem yn ifanc yw gorthrwm llwyr y cyfryngau cymdeithasol. Credaf fod hyn yn rhywbeth y mae'n rhaid i ni fod o ddifrif yn ei gylch a rhaid inni helpu'r plant hyn i ddatblygu gwytnwch yn wyneb rhywbeth nad oedd yn rhaid i'r un ohonom ni ei wynebu mor ifanc. Gwn ein bod wedi rhoi cymorth sylweddol i helpu pobl ifanc. Gwn fod angen i ni wneud mwy, ond gallaf eich sicrhau bod Llywodraeth Cymru yn gwbl glir fod angen inni wneud mwy o gynnydd eto yn y maes hwn nag a wnaethom hyd yma, gyda'r dull ysgol gyfan a'r dull system gyfan ac wrth gwrs, diwygio ein cwricwlwm, sydd, wrth gwrs, ag iechyd meddwl yn ganolog i'r hyn y mae'n ceisio ei gyflawni.
Thank you for that generous reply, Minister, and I certainly would like to join you in the tribute you made to Dafydd Elis-Thomas.
I also want to commend Mind, who are working closely with Hafal and other organisations. I think the mental health sector is outstanding in its co-operative work—the umbrella bodies really pack a punch because they work together. One of the main things they're asking us to focus on—whichever party becomes the next Welsh Government—is to look at the need for an anti-stigma campaign. Now, I'm disappointed in the sense that, I think, for all of the Assembly and Senedd elections of the past, this has probably been raised and it's still a real issue. So, do you join me in hoping that whoever is in Government in May will put this at the top of the list?
Diolch am eich ateb caredig, Weinidog, ac yn sicr, hoffwn ategu'r deyrnged a roesoch i Dafydd Elis-Thomas.
Rwyf hefyd am ganmol Mind, sy'n gweithio'n agos gyda Hafal a sefydliadau eraill. Credaf fod y sector iechyd meddwl yn rhagorol yn ei waith cydweithredol—mae'r cyrff ymbarél yn effeithiol iawn am eu bod yn gweithio gyda'i gilydd. Un o'r prif bethau y maent yn gofyn inni ganolbwyntio arnynt—ni waeth pa blaid a ddaw'n Llywodraeth nesaf Cymru—yw'r angen am ymgyrch gwrth-stigma. Nawr, rwy'n siomedig yn yr ystyr fod hyn wedi'i godi yn holl etholiadau'r Cynulliad a'r Senedd yn y gorffennol, mae'n debyg, ac mae'n dal i fod yn broblem go iawn. Felly, a wnewch chi ategu fy ngobaith y bydd pwy bynnag sy'n Llywodraeth ym mis Mai yn rhoi hyn ar frig y rhestr?
Absolutely, David, and can I tell you that one of the joys of being in this job has been for me meeting regularly with those third sector organisations who do such a terrific job on the front line in our communities, and Mind and Hafal are two of those organisations that have made a really significant contribution? One of the key things for me is that we have to make sure that we're not just measuring hitting targets in terms of timetables. We have to get a sense of what are the outcomes like as a result of that intervention, and so listening to what people have to say is absolutely key, and certainly something that I was very happy to do earlier this last week was to speak and to listen to children involved in the Cardiff and Vale youth health council and also, on the weekend, the national youth stakeholders group, because I really think that listening to people who are making use of our services is absolutely crucial, because we need to know from them what works, and if it works.
But certainly, in terms of the stigma, you will be aware that we as a Government have determined that we want to continue to support Time to Change Wales. I was absolutely shocked that the Conservative Government in the UK decided to cut that programme in the middle of a pandemic. It really was a shocking decision, I think, by the Conservative Government, but I can give you an assurance that we will continue to fight the stigma associated with mental health, and I do hope that that is something that has changed during the pandemic—that people are more prepared to talk about their anxieties and to realise, actually, that they can reach out and people will understand that this is something that is absolutely not out of the ordinary anymore.
Yn sicr, David, ac a gaf fi ddweud wrthych mai un o'r pleserau o fod yn y swydd hon oedd cyfarfod yn rheolaidd â'r sefydliadau trydydd sector sy'n gwneud gwaith mor wych yn ein cymunedau, ac mae Mind a Hafal yn ddau o'r sefydliadau sydd wedi gwneud cyfraniad gwirioneddol arwyddocaol? Un o'r pethau allweddol i mi yw bod yn rhaid i ni sicrhau nad mesur sut rydym yn taro targedau o ran amserlenni yn unig a wnawn. Rhaid inni gael ymdeimlad o sut beth yw'r canlyniadau yn sgil yr ymyrraeth, ac felly mae gwrando ar yr hyn sydd gan bobl i'w ddweud yn gwbl allweddol, ac yn sicr rhywbeth roeddwn yn hapus iawn i'w wneud yn gynharach yr wythnos diwethaf oedd siarad a gwrando ar blant sy'n rhan o gyngor iechyd ieuenctid Caerdydd a'r Fro a hefyd, ar y penwythnos, y grŵp rhanddeiliaid ieuenctid cenedlaethol, oherwydd rwy'n credu o ddifrif fod gwrando ar bobl sy'n defnyddio ein gwasanaethau yn gwbl hanfodol, oherwydd mae angen inni wybod ganddynt hwy beth sy'n gweithio, ac os yw'n gweithio.
Ond yn sicr, o ran y stigma, fe fyddwch yn ymwybodol ein bod ni fel Llywodraeth wedi penderfynu ein bod am barhau i gefnogi Amser i Newid Cymru. Cefais fy synnu'n fawr fod Llywodraeth Geidwadol y DU wedi penderfynu torri'r rhaglen honno ynghanol pandemig. Roedd yn benderfyniad syfrdanol gan y Llywodraeth Geidwadol yn fy marn i, ond gallaf eich sicrhau y byddwn yn parhau i ymladd y stigma sy'n gysylltiedig ag iechyd meddwl, ac rwy'n gobeithio bod hynny'n rhywbeth sydd wedi newid yn ystod y pandemig—fod pobl yn fwy parod i siarad am eu pryderon ac i sylweddoli y gallant estyn allan a bydd pobl yn deall bod hyn yn bendant yn rhywbeth nad yw'n anghyffredin mwyach.
It appears we seem to have lost David Melding for his third question. David, can you hear me?
Mae'n ymddangos ein bod wedi colli David Melding am ei drydydd cwestiwn. David, a allwch chi fy nghlywed?
Yes, I've been reconnected. Can you hear me, Deputy Presiding Officer?
Gallaf, rwyf wedi cael fy ailgysylltu. A allwch chi fy nghlywed, Ddirprwy Lywydd?
Yes, that's fine. You've got one more question as spokesperson.
Gallaf, mae hynny'n iawn. Mae gennych un cwestiwn arall fel llefarydd.
I will proceed to my final question. It did cut out when I think the Minister was going to launch an attack on the Conservative Party—
Af ymlaen at fy nghwestiwn olaf. Torrodd y cysylltiad pan oedd y Gweinidog yn mynd i ymosod ar y Blaid Geidwadol rwy'n credu—
Anti-Tory party, which is a good time for you to cut out, there, David.
Yn erbyn y blaid Dorïaidd, sy'n adeg dda i'ch cysylltiad dorri, David.
I think you were focusing on the UK party rather than the Welsh Conservative Party, but I don't want a harsh finish to my questions. Can I just say that I have been encouraged by the Welsh Government's participation with the Charity Commission in the programme Revitalising Trusts, which you may know looks at dormant accounts, basically, and tries to transfer those moneys where appropriate to active charitable purposes. Do you agree with me that, in promoting this excellent programme run by the Charity Commission, mental health charities should receive a very high priority?
Rwy'n credu eich bod yn canolbwyntio ar blaid y DU yn hytrach na Phlaid y Ceidwadwyr Cymreig, ond nid wyf eisiau diwedd cas i fy nghwestiynau. A gaf fi ddweud fy mod wedi cael fy annog gan gyfranogiad Llywodraeth Cymru gyda'r Comisiwn Elusennau yn y rhaglen Adfywio Ymddiriedolaethau, y gwyddoch efallai eu bod yn edrych ar gyfrifon segur, yn y bôn, ac yn ceisio trosglwyddo'r arian hwnnw lle bo'n briodol at ddibenion elusennol gweithredol. A ydych yn cytuno â mi y dylai elusennau iechyd meddwl gael blaenoriaeth uchel iawn wrth hyrwyddo'r rhaglen ragorol hon sy'n cael ei rhedeg gan y Comisiwn Elusennau?
Yes, absolutely, David. I would agree with you that that makes absolute sense, that some of that money should be directed to those mental health charities. So, I would support you in that.
Yn bendant, David. Byddwn yn cytuno â chi fod hynny'n gwneud synnwyr llwyr, y dylid cyfeirio rhywfaint o'r arian hwnnw at yr elusennau iechyd meddwl hynny. Felly, byddwn yn eich cefnogi yn hynny o beth.
Diolch yn fawr iawn unwaith eto, David.
Thanks very much once again, David.
Thanks very much for everything you have done for us in Wales as well.
Diolch yn fawr am bopeth rydych chi wedi'i wneud i ni yng Nghymru hefyd.
3. A wnaiff y Gweinidog amlinellu cynigion i gryfhau'r Gymraeg fel iaith gymunedol yng Nghanolbarth a Gorllewin Cymru? OQ56486
3. Will the Minister outline proposals to strengthen Welsh as a community language in Mid and West Wales? OQ56486
Diolch yn fawr, Helen. Bydd Llywodraeth Cymru yn dyrannu £1.2 miliwn i’r mentrau iaith yn y gorllewin a’r canolbarth yn 2021-22 i hybu a hyrwyddo defnydd y Gymraeg yn y gymuned. Rŷn ni hefyd wrthi’n gweithredu argymhellion awdit cymunedol i gryfhau’r Gymraeg ar draws cymunedau Cymru yn sgil COVID.
Thank you very much, Helen. The Welsh Government are allocating £1.2 million to the mentrau iaith in mid and west Wales in 2021-22 to promote and facilitate use of Welsh in the community. We are also implementing recommendations of a community audit to strengthen the Welsh language across the communities of Wales following COVID.
Diolch yn fawr iawn i'r Gweinidog am eich ymateb. Dwi'n gwybod eich bod chi'n ymwybodol iawn o faint mor galed mae'r mentrau iaith a grwpiau cymunedol eraill yn gweithio, fel Menter Cwm Gwendraeth Elli, a fel maen nhw wedi dioddef y llynedd trwy golli digwyddiadau sydd mor bwysig iddyn nhw—y festivals, y digwyddiadau cymunedol, sydd yn bwysig iawn iddyn nhw o ran creu cyfle i ddefnyddio'r Gymraeg, ond hefyd sydd yn bwysig iawn o ran incwm y mudiadau, felly. Dwi'n falch i glywed am y buddsoddiad sydd wedi cael ei wneud, ond a ydy'r Gweinidog yn cytuno â fi y dylai Llywodraeth nesaf Cymru, pwy bynnag ydyn nhw, flaenoriaethu cefnogaeth i'r mudiadau cymunedol yma er mwyn sicrhau bod nhw'n gallu para nes maen nhw mewn sefyllfa lle maen nhw'n gallu codi mwy o arian eu hunain, achos mae'n bell o fod yn glir y byddan nhw'n gallu cynnal y math yna o ddigwyddiadau cymunedol yn ystod yr haf yma chwaith?
Thank you for that response, Minister. I know that you're highly aware of just how hard the mentrau iaith and other community groups, and Menter Cwm Gwendraeth Elli, are working, and how much they suffered last year by losing events that are so very important to them—the festivals, the community events that are hugely important to them in terms of providing opportunities to use the Welsh language, but are also important in terms of the income of those organisations. I'm pleased to hear of the investment that has been made, but does the Minister agree with me that the next Welsh Government, whoever that may be, should prioritise support for these community organisations in order to ensure that they can survive until they are in a position to generate more of their own income, because it's far from clear that they will be able to stage those kinds of community events during this summer either?
Diolch yn fawr, Helen Mary, ac yn sicr rŷm ni'n ymwybodol o'r gwaith aruthrol mae'r mentrau iaith wedi bod yn gwneud yn ystod y blynyddoedd diwethaf. Un o'r pethau rŷm ni wedi gwneud yn ystod y pandemig yw sicrhau bod ni wedi cael audit cymunedol i weld beth yw'r effaith ar y Gymraeg yn ystod y pandemig, achos mae yna lot o grwpiau, wrth gwrs, wedi methu dod ynghyd yn ystod y cyfnod yna, ac mae'r mentrau iaith wedi helpu ni gyda lot o'r gwaith yna o sicrhau bod ni'n gwybod beth sy'n digwydd ar lawr gwlad. Dwi yn falch bod ni wedi gallu rhoi arian ychwanegol i'r ganolfan yn Llandeilo—£0.2 miliwn ym mis Mawrth i Menter Dinefwr—felly rŷm ni wedi gallu rhoi arian iddyn nhw, a dwi yn gobeithio bod hwnna'n gam ymlaen.
Ond un o'r pethau rŷm ni wedi'i wneud yw o ganlyniad i'r audit, fe ddaethom ni â grŵp at ei gilydd ac mae naw o argymhellion wedi dod ger ein bron ni. Ac un o'r pethau rŷm ni'n gobeithio gwneud yw rhoi siâp newydd ar y mentrau iaith—rŷm ni wedi gwneud hyn gyda'r mentrau iaith—i sicrhau bod nhw efallai'n symud tir fel bod nhw'n deall bod rhan bwysig nawr o'u gwaith nhw'n ymwneud â datblygu economaidd, yn hytrach na jest gwaith i fynd mas i'r cymunedau i wthio'r Gymraeg. Mae actually cynnal a chadw a thrio datblygu swyddi yn yr ardal gobeithio yn mynd i ddod yn rhan o'u gwaith craidd nhw. Rŷm ni wedi bod yn gweithio'n agos gyda nhw ar hynny, a dwi'n gobeithio bydd hwnna'n helpu i'w sefydlogi nhw am y tymor hir.
Thank you very much, Helen Mary, and certainly we're aware of the great work that the mentrau iaith have done in recent years. One of the things that we've done in the pandemic is to ensure that we've had a community audit to see what the impact has been on the Welsh language from the pandemic, because a lot of groups have not been able to meet during this period, and the mentrau iaith have helped us with a lot of that work of ensuring that we know what's happening on the ground. I'm pleased that we've been able to provide additional funding to the Llandeilo centre—£0.2 million in March to Menter Dinefwr—so, we've been able to provide funding to them, and I do hope that that is a step forward.
But one of the things that we've done as a result of that audit is that we brought a group together, and nine recommendations have now been produced. And one of the things that we hope to do is to give the mentrau iaith a new shape—we've done this with the mentrau iaith—to ensure that they do move together so that they do understand that an important part of their work is to do with economic development, not just to go out into communities and promote the Welsh language. Trying to maintain and develop jobs in the area will become a part of their core work in the future. We have been working closely with them on that, and we do hope that that will help to stabilise them for the long term.
Dyma'r cwestiwn mwyaf priodol fel cwestiwn olaf yma yn y Senedd hon. Ar ôl priodi, fe wnes i symud i bentref Cymraeg ei iaith yn y canolbarth a phenderfynais i fod yn ddewr ac i ddefnyddio fy Nghymraeg sylfaenol iawn, i ddatblygu'r iaith ac i fagu fy mhlant yn ddwyieithog. Ac ers cyrraedd y Senedd, fy ngweithle, wrth gwrs, dwi wedi bod yn llefarydd fy mhlaid ac rwy'n gobeithio yn enghraifft i holl ddysgwyr nad oes rhaid i chi fod yn gywir bob amser er mwyn ei gael yn iawn.
Weinidog, jest hoffwn i ddweud diolch i chi am ein perthynas waith dda dros yr ychydig flynyddoedd diwethaf. Mae rhannu uchelgais realistig ar gyfer twf defnydd yr iaith, dealltwriaeth o le'r dysgwr a lle'r gweithiwr yn y weledigaeth, wedi gwneud hynny'n haws. Felly, dim syndod efallai mai dyma fy nghwestiwn. Bydd defnydd o'r Gymraeg gan famau sy'n gweithio yn hanfodol i lwyddiant strategaeth 2050. Yn ogystal â threulio mwy o amser gyda'u plant ifanc, rydym ni'n gwybod bod menywod yn fwyaf tebygol o gefnogi plant gyda gwaith ysgol, a bod yn fwyaf tebygol o gymdeithasu â theuluoedd eraill yn y cylchoedd chwarae a'r ysgol. Mae'r ffordd rydym ni'n cymdeithasu yn y gweithle hefyd wedi ei adeiladu ar wrando a rhannu trwy siarad. Sut ydych chi'n gafael yn y pethau gorau am sut mae menywod yn cymdeithasu a chyfathrebu yn eich cynllun iaith nesaf?
This is the most appropriate question for my final question in the Senedd. When I married, I moved to a Welsh-speaking village in mid Wales and I decided to be brave and to use my very basic Welsh-language skills in order to develop my own skills and to bring my children up as bilingual citizens. Since getting to the Senedd, I have been my party's spokesperson and hopefully I've been an example to all Welsh learners that you don't have to be correct every time to get things right.
Minister, I would just like to thank you for the good working relationship that we've had over the past few years. Sharing realistic ambitions for the growth in the use of the language, the understanding of the role of the learner and the workplace in that vision has made things easier. So, it's no surprise perhaps that this is my question. The use of the Welsh language by working mothers will be crucial to the success of the 2050 strategy. In addition to spending more time with their young children, we know that women are more likely to support children with their schoolwork, and they are more likely to socialise with other families in schools and play centres. The way that we socialise in the workplace too is built on listening and sharing by conversing. So, how are you picking up on the best things in the way that women socialise and communicate in your next language plan?
Diolch yn fawr, Suzy, ac rwyt ti wirioneddol yn fodel o beth rŷm ni'n treial ei gyflawni gyda'r strategaeth Gymraeg, rhywun sydd wedi datblygu o ran hyder yn y Gymraeg, a diolch i ti am gyfrannu nid yn unig wrth ddysgu Cymraeg ac wrth ymarfer Cymraeg, ond hefyd wrth siarad Cymraeg gyda dy blant di, ac maen nhw hefyd yn helpu ni i gyrraedd 1 miliwn. Felly, diolch yn fawr i ti am hynny.
Yn sicr, o ran mamau sy'n gweithio, dwi'n gwybod bod y gwaith rŷch chi wedi bod yn wneud ers sbel wedi bod yn pwysleisio'r angen yma i sicrhau bod dysgwyr yn dod yn rhan o beth rŷm ni'n treial ei gyflawni fan hyn, a gweithwyr. Mae'r ffaith bod chi'n pwysleisio rôl y fam, rôl y fenyw yn rhywbeth rŷm ni'n cydnabod. Dyna pam, er enghraifft, rydym ni wedi dod lan gyda pholisi newydd o ran trosglwyddo iaith yn y teulu, ac rŷm ni'n cydnabod bod rôl y fam yn hyn o beth yn hollbwysig; y dechrau o'r dechrau a thrio cael pobl i feddwl, cyn eu bod nhw'n cael plant, pa iaith maen nhw eisiau siarad gyda'u plant nhw hefyd.
Ond un prosiect rŷm ni wedi symud ymlaen gydag e yn ystod y sesiwn yma yw'r rhaglen Cymraeg Gwaith. Dwi'n gwybod bod hwnna yn rhywbeth roeddech chi yn gefnogol iawn ohoni, wrth gwrs. Mae hi wedi bod yn anodd gwneud hynny yn ystod y pandemig, ond dwi'n gobeithio byddwn ni'n cael cyfle i fynd yn ôl at hynny, a oedd yn profi i fod yn llwyddiannus iawn. Ond jest i danlinellu fy niolch i ti, Suzy, am bopeth rwyt ti wedi gwneud yn y Senedd yma, am bopeth rwyt ti'n gwneud dros yr iaith Gymraeg, a dwi'n siŵr bod dy gyfraniad di hefyd yn mynd i gael ei weld fel rhywbeth sydd wedi gwneud gwahaniaeth, nid jest yma yn y Senedd ond ar lawr gwlad. A diolch yn fawr i ti am bopeth rwyt ti wedi'i wneud.
Thank you very much, Suzy, and you really are a model of what we're trying to deliver with the Welsh language strategy, and you're someone who has developed confidence in your use of the Welsh language, and I thank you for contributing not just in terms of learning and practising your Welsh, but also speaking Welsh to your children, and they are also helping us to reach 1 million Welsh speakers. So, thank you very much for that.
Certainly, in terms of working mothers, I know that the work that you've done for a long time has emphasised this need to ensure that learners become a part of what we're trying to deliver here, and workers. The fact that you're emphasising the role of the mother and the role of women is something that we do recognise. That's why, for example, we have brought a new policy forward in terms of language transfer within families, and we do recognise that the role of mothers in this sense is vital; starting from the start and trying to get people to think, before they have children, which language they want to speak to their children.
But one project that we have progressed during this session is the Working Welsh programme. I know that that is something that you are very supportive of, and of course it's been very difficult to do that during a pandemic, but I do hope that we will have an opportunity to return to that, which was a success. But just to emphasise my thanks to you, Suzy, for everything that you've done during this Senedd and everything that you've done for the Welsh language, and I'm sure that your contribution is going to be seen as something that's made a difference, not just here in the Senedd, but on the ground as well. And thank you very much for everything that you've done.
4. Beth yw polisïau Llywodraeth Cymru i adeiladu partneriaethau ar gyfer iechyd meddwl da yng Nghymru? OQ56497
4. What are the Welsh Government’s policies to build partnerships for good mental health in Wales? OQ56497
Partnership working is a fundamental part of our 'Together for Mental Health' strategy. It's underpinned by national and local arrangements with a range of partners, including NHS, public health, local authorities, police, and the voluntary sector, as part of the multi-agency approach needed to improve mental health.
Mae gweithio mewn partneriaeth yn rhan sylfaenol o'n strategaeth 'Law yn Llaw at Iechyd Meddwl'. Fe'i hategir gan drefniadau cenedlaethol a lleol gydag amrywiaeth o bartneriaid, gan gynnwys y GIG, iechyd y cyhoedd, awdurdodau lleol, yr heddlu a'r sector gwirfoddol, fel rhan o'r dull amlasiantaethol sydd ei angen i wella iechyd meddwl.
Minister, a major issue is men's mental health and their tendency not to talk about their feelings and problems, as we've discussed many times. So, it is important to reach men with the right messages through a variety of means and organisations, and of course to have good role models. Given the profile and reach of professional football, I do think there's a strong role for our clubs in playing their part, and I'm very pleased that the team I support, Newport County Association Football Club, have shown very strong initiatives in this area. Two years ago, they became the only club in Wales—and only the fourth, actually, in the English Football League—to sign the Mental Health Charter for Sport and Recreation. They now work with a variety of organisations in the city to take forward policies for good mental health. They have players as mental health ambassadors, including talking about their own difficulties and experiences. County in the Community ensure that community activities incorporate good mental health messages. There's a 'well-being Wednesday', where social media, and indeed, the club's website, are used to get across information and advice. They do a range of activities during Mental Health Awareness Week. It really is, I think, a good example to sport in Wales in general, Minister, and I wonder if you will join me, when circumstances permit, in visiting the club and discussing these initiatives and how they can be built upon for the future.
Weinidog, un mater pwysig yw iechyd meddwl dynion a'u tuedd i beidio â siarad am eu teimladau a'u problemau, fel rydym wedi'i drafod droeon. Felly, mae'n bwysig cyrraedd dynion gyda'r negeseuon cywir drwy amrywiaeth o ddulliau a sefydliadau, a chael modelau rôl da wrth gwrs. O ystyried proffil a chyrhaeddiad pêl-droed proffesiynol, rwy'n credu bod rhan gref gan ein clybiau i'w chwarae, ac rwy'n falch iawn fod y tîm rwy'n ei gefnogi, Clwb Pêl-droed Casnewydd, wedi dangos arweiniad cadarn iawn yn y maes hwn. Ddwy flynedd yn ôl, hwy oedd yr unig glwb yng Nghymru—a dim ond y pedwerydd, mewn gwirionedd, yng Nghynghrair Pêl-droed Lloegr—i lofnodi'r Siarter Iechyd Meddwl ar gyfer Chwaraeon a Hamdden. Maent bellach yn gweithio gydag amrywiaeth o sefydliadau yn y ddinas i ddatblygu polisïau ar gyfer iechyd meddwl da. Mae ganddynt chwaraewyr fel llysgenhadon iechyd meddwl, gan gynnwys siarad am eu hanawsterau a'u profiadau eu hunain. Mae County in the Community yn sicrhau bod gweithgareddau cymunedol yn cynnwys negeseuon iechyd meddwl da. Mae ganddynt 'ddydd Mercher llesiant', lle mae'r cyfryngau cymdeithasol, a gwefan y clwb yn wir, yn cael eu defnyddio i gyfleu gwybodaeth a chyngor. Maent yn gwneud amrywiaeth o weithgareddau yn ystod Wythnos Ymwybyddiaeth Iechyd Meddwl. Credaf ei bod yn enghraifft dda i chwaraeon yng Nghymru yn gyffredinol, Weinidog, a tybed a wnewch chi ymuno â mi, pan fydd amgylchiadau'n caniatáu, i ymweld â'r clwb a thrafod y mentrau hyn a sut y gellir adeiladu arnynt ar gyfer y dyfodol.
Diolch yn fawr, John. Certainly, I know your commitment to Newport and to this important issue is something that is worth underlining. I felt very privileged to be able to speak to some people in the community of Newport last week to discuss this very issue of mental health, so thank you for organising that.
Certainly, this is one of the things that I was focused on before I became Minister for mental health, starting a campaign called 'I pledge to talk', working with Mind Cymru, in mid Wales, when they found that there were three cases within a very short space of time, in a small community, where men had committed suicide. The ripples of that through the community were immense. It's absolutely clear that we've got to get men to talk, and we have got to learn to listen as well. Certainly, there are some great examples of this happening. So, we've got Men's Sheds, which I think is a great initiative, but I think football clubs have a really specific role here, because they are able—. There's the kind of Heineken effect; they can reach parts that others can't reach, and in particular, perhaps, to reach out into the younger age groups that perhaps may not want to confront mental health issues. I really commend them for, really, the active role that they've taken in really taking on this issue, and certainly I'm very pleased to see that they're doing this. We'll have to see what happens after the next election to see if I'm still in this role, but certainly, if I were, I'd be happy to attend.
But certainly, in terms of what happens next, look, I am really focused on the fact that children's activities are allowed to start again on 27 March. I think sport, being outside, is so good for people's mental health, and, as someone who has undertaken to do 10 km a day during Lent, it's partly to make sure that, actually, you get into a routine, it's to make sure that we get up and get moving, and I think there are a lot of people who could benefit from that kind of discipline and getting into a routine, and I think football clubs would be great at that.
Diolch yn fawr, John. Yn sicr, gwn fod eich ymrwymiad i Gasnewydd ac i'r mater pwysig hwn yn rhywbeth sy'n werth ei danlinellu. Roeddwn yn teimlo'n freintiedig iawn i allu siarad â rhai pobl yng nghymuned Casnewydd yr wythnos diwethaf i drafod mater iechyd meddwl, felly diolch am drefnu hynny.
Yn sicr, dyma un o'r pethau roeddwn yn canolbwyntio arnynt cyn imi ddod yn Weinidog iechyd meddwl, wrth ddechrau ymgyrch o'r enw 'I pledge to talk', gan weithio gyda Mind Cymru yng nghanolbarth Cymru, pan ganfuwyd bod tri achos o fewn cyfnod byr iawn, mewn cymuned fach, lle'r oedd dynion wedi cyflawni hunanladdiad. Roedd effeithiau hynny drwy'r gymuned yn aruthrol. Mae'n gwbl glir fod yn rhaid inni gael dynion i siarad, ac mae'n rhaid inni ddysgu gwrando hefyd. Yn sicr, ceir rhai enghreifftiau gwych o hyn yn digwydd. Felly, mae gennym Sheds Dynion, sy'n fenter wych yn fy marn i, ond credaf fod gan glybiau pêl-droed rôl benodol iawn yma, oherwydd gallant—. Mae ganddynt fath o effaith Heineken; gallant gyrraedd rhannau na all eraill eu cyrraedd, ac yn arbennig, efallai, estyn allan at grwpiau oedran iau nad ydynt am drafod iechyd meddwl o bosibl. Rwy'n eu canmol yn fawr am y rôl weithredol y maent wedi'i chwarae'n mynd i'r afael o ddifrif â'r mater hwn, ac yn sicr rwy'n falch iawn o weld eu bod yn gwneud hyn. Bydd yn rhaid inni weld beth sy'n digwydd ar ôl yr etholiad nesaf i weld a fyddaf yn dal i fod yn y rôl hon, ond yn sicr, os byddaf, byddwn yn hapus i ddod.
Ond yn sicr, o ran yr hyn sy'n digwydd nesaf, edrychwch, rwy'n canolbwyntio'n fawr ar y ffaith bod gweithgareddau plant yn cael dechrau eto ar 27 Mawrth. Rwy'n credu bod chwaraeon mor dda i iechyd meddwl pobl am eu bod yn digwydd yn yr awyr agored, ac fel rhywun sydd wedi ymrwymo i wneud 10 km y dydd yn ystod y Grawys, mae'n rhannol er mwyn sicrhau eich bod yn dechrau arfer newydd, mae'n gwneud yn siŵr ein bod yn codi ac yn symud, ac rwy'n credu y gallai llawer o bobl elwa o ddisgyblaeth o'r fath a dechrau arfer newydd, a chredaf y byddai clybiau pêl-droed yn wych am wneud hynny.
5. Pa wasanaethau sydd ar waith i gefnogi pobl sy'n dioddef o byliau o banig a gorbryder? OQ56493
5. What services are in place to support people suffering from panic attacks and anxiety? OQ56493
There is a range of support in place to help people who suffer from anxiety and panic attacks. These include Welsh Government-funded resources such as Reading Well Wales, online cognitive behavioural therapy and our community advice and listening line helpline. A range of support is also available from our voluntary sector partners.
Mae amrywiaeth o gymorth ar gael i helpu pobl sy'n dioddef o orbryder a phyliau o banig. Mae'r rhain yn cynnwys adnoddau a ariennir gan Lywodraeth Cymru megis Darllen yn Well Cymru, therapi gwybyddol ymddygiadol ar-lein a'n llinell wrando a chymorth cymunedol. Mae amrywiaeth o gymorth hefyd ar gael gan ein partneriaid yn y sector gwirfoddol.
Thank you for that answer, Minister. We were talking about stigma earlier, and, can I just say, when, in the Chamber, I talked about my own experience during political service of panic attacks, it had the biggest response of anything I've ever done in my career? Well over 100,000 likes on the social media that I put out on that, and I think this demonstrates—. They were worldwide, incidentally. It just demonstrates the need for us to talk about this, but also to improve services. So, I was encouraged by the cognitive behavioural therapy course that's been developed—I think it's called the SilverCloud. Now, it's in its early stages; I just wonder when we are likely to see the evidence from that programme and the take-up and effectiveness of it. But, given that Welsh Government modelling suggests that there could be an increase of up to 40 per cent in the demand for primary care mental health services, where most anxiety services would be, obviously, delivered, it seems to me that online—[Inaudible.]
Diolch ichi am yr ateb hwnnw, Weinidog. Roeddem yn sôn am stigma'n gynharach, ac a gaf fi ddweud, pan fûm yn siarad yn y Siambr am fy mhrofiad fy hun o gael pyliau o banig wrth roi gwasanaeth gwleidyddol, cefais fwy o ymateb am hynny nag am unrhyw beth a wneuthum erioed yn fy ngyrfa? Fe hoffodd ymhell dros 100,000 yr hyn a roddais ar y cyfryngau cymdeithasol ar hynny, a chredaf fod hyn yn dangos—. Roeddent yn fyd-eang, gyda llaw. Mae'n dangos yr angen inni siarad am hyn, ond hefyd i wella gwasanaethau. Felly, fe'm calonogwyd gan y cwrs therapi gwybyddol ymddygiadol sydd wedi'i ddatblygu—rwy'n credu mai SilverCloud yw ei enw. Nawr, mae yn ei gamau cynnar; tybed pryd rydym yn debygol o weld y dystiolaeth o'r rhaglen honno a'r nifer sy'n manteisio arni a'i heffeithiolrwydd. Ond o ystyried bod modelu Llywodraeth Cymru yn awgrymu y gallai fod cynnydd o hyd at 40 y cant yn y galw am wasanaethau iechyd meddwl gofal sylfaenol, lle byddai'r rhan fwyaf o wasanaethau gorbryder yn cael eu darparu wrth gwrs, mae'n ymddangos i mi fod darpariaethau ar-lein—[Anghlywadwy.]
We seem to have lost David—
Ymddengys ein bod wedi colli David—
—are an essential part of the—[Inaudible.]
—yn rhan hanfodol o'r—[Anghlywadwy.]
We seem to have lost David; I think he's got a bad connection, so—. No, I'm sorry about that. I think we're going to move on. If we get David back, I might manage to see whether we can get an answer for his question. Can we move on to question 6, Mark Isherwood?
Ymddengys ein bod wedi colli David; rwy'n credu bod ei gysylltiad yn wael, felly—. Na, mae'n ddrwg gennyf am hynny. Rwy'n credu ein bod yn mynd i symud ymlaen. Os cawn David yn ôl, efallai y caf weld a allwn gael ateb i'w gwestiwn. A gawn ni symud ymlaen at gwestiwn 6, Mark Isherwood?
6. Sut mae Llywodraeth Cymru yn cefnogi sector y celfyddydau yng Ngogledd Cymru? OQ56477
6. How is the Welsh Government supporting the arts sector in North Wales? OQ56477
Diolch, Mark. The Welsh Government, through our partnership with the statutory arts council, provides funding on an annual basis to support the arts across Wales. The £63 million cultural recovery fund has been essential to support many organisations, and probably the best example in north Wales is the initial investment of £3 million that we have provided as a Government for Theatr Clwyd.
Diolch, Mark. Mae Llywodraeth Cymru, drwy ein partneriaeth â'r cyngor celfyddydau statudol, yn darparu cyllid yn flynyddol i gefnogi'r celfyddydau ledled Cymru. Mae'r gronfa adferiad diwylliannol gwerth £63 miliwn wedi bod yn hanfodol i gefnogi llawer o sefydliadau, ac mae'n debyg mai'r enghraifft orau yng ngogledd Cymru yw'r buddsoddiad cychwynnol o £3 miliwn a ddarparwyd gennym fel Llywodraeth ar gyfer Theatr Clwyd.
Diolch. I'm glad you mentioned that, because Theatr Clwyd's capital redevelopment project in Mold is designed to secure Wales's biggest producing theatre for future generations. As Arts Council of Wales states, Theatr Clwyd is crucial to the well-being of people in north Wales, through its high-quality and appealing programme of shows and its excellent outreach work in areas like dementia and youth justice. But it also provides jobs, attracts visitors into Wales and raises the profile of Welsh theatre with its high reputation across the UK.
In 2018, they were awarded £1.2 million towards development of the plan, when the First Minister acknowledged in writing that Theatr Clwyd had national significance and encouraged them to continue with the development of the scheme. A successful planning application for the grade II listed theatre building followed in 2019. The Arts Council of Wales confirmed their next £5 million of support in April 2020, in spite of the pandemic, and last autumn, as you say, Welsh Government agreed to release £3 million over two financial years to keep the project moving up to construction. Construction is due to start in spring 2022, with commitments needed by autumn 2021 to ensure progress and eligibility for raising further funds. How do you therefore respond to concerns that Theatr Clwyd will be in serious danger of closing without Welsh Government funding for this, and needs to ensure that decisions on this are not delayed?
Diolch. Rwy'n falch eich bod wedi sôn am hynny, oherwydd mae'r prosiect cyfalaf i ailddatblygu Theatr Clwyd yn yr Wyddgrug wedi'i lunio i ddiogelu theatr gynhyrchu fwyaf Cymru ar gyfer cenedlaethau'r dyfodol. Fel y dywed Cyngor Celfyddydau Cymru, mae Theatr Clwyd yn hanfodol i lesiant pobl yng ngogledd Cymru, drwy ei rhaglen o sioeau apelgar o ansawdd uchel a'i gwaith allgymorth rhagorol mewn meysydd fel dementia a chyfiawnder ieuenctid. Ond mae hefyd yn darparu swyddi, yn denu ymwelwyr i Gymru ac yn codi proffil theatr Cymru gyda'i henw da ledled y DU.
Yn 2018, dyfarnwyd £1.2 miliwn iddynt tuag at ddatblygu'r cynllun, pan gydnabu'r Prif Weinidog yn ysgrifenedig fod i Theatr Clwyd arwyddocâd cenedlaethol ac fe wnaeth eu hannog i barhau â datblygiad y cynllun. Dilynwyd hyn gan gais cynllunio llwyddiannus ar gyfer adeilad rhestredig gradd II y theatr yn 2019. Cadarnhaodd Cyngor Celfyddydau Cymru eu £5 miliwn nesaf o gymorth ym mis Ebrill 2020, er gwaethaf y pandemig, a'r hydref diwethaf, fel y dywedwch, cytunodd Llywodraeth Cymru i ryddhau £3 miliwn dros ddwy flynedd ariannol i gadw'r prosiect i symud hyd at y gwaith adeiladu. Disgwylir i'r gwaith adeiladu ddechrau yng ngwanwyn 2022, ac mae angen ymrwymiadau erbyn hydref 2021 i sicrhau cynnydd a chymhwysedd ar gyfer codi rhagor o arian. Sut felly yr ymatebwch i bryderon y bydd Theatr Clwyd mewn perygl difrifol o gau heb gyllid Llywodraeth Cymru i hyn, a'r angen iddi sicrhau nad yw penderfyniadau ar hyn yn cael eu gohirio?
I accept the responsibility that I currently have as arts Minister for Theatr Clwyd, but also as somebody who has supported the theatre since it was first established, and I entirely agree with what you've said about its contribution. But there are other arts venues across the north, like Galeri in Caernarfon, Ucheldre in Caergybi, Pontio in Bangor, Frân Wen, Theatr Bara Caws, Mostyn, Dawns i Bawb, Ruthin Craft Centre and, of course, Canolfan Gerdd William Mathias. We have a whole range of arts venues and arts activities that we are committed to support, and these are all part of the arts council's Arts Portfolio Wales. And I very much welcome the way that the arts council's capital lottery fund works alongside the arts council's Art Portfolio Wales, and I sincerely hope that this—well, I am certain—that this will continue, because Welsh Government understands, as we've heard today, that culture is central to the activity of devolved Government.
Rwy'n derbyn y cyfrifoldeb sydd gennyf ar hyn o bryd fel Gweinidog y celfyddydau dros Theatr Clwyd, ond hefyd fel rhywun sydd wedi cefnogi'r theatr ers ei sefydlu gyntaf, ac rwy'n cytuno'n llwyr â'r hyn rydych wedi'i ddweud am ei chyfraniad. Ond mae lleoliadau celfyddydol eraill ar draws y gogledd, fel Galeri yng Nghaernarfon, Ucheldre yng Nghaergybi, Pontio ym Mangor, Frân Wen, Theatr Bara Caws, Mostyn, Dawns i Bawb, Canolfan Grefft Rhuthun ac wrth gwrs, Canolfan Gerdd William Mathias. Mae gennym ystod eang o leoliadau celfyddydol a gweithgareddau celfyddydol rydym wedi ymrwymo i'w cefnogi, ac mae'r rhain i gyd yn rhan o Bortffolio Celfyddydau Cymru cyngor y celfyddydau. Ac rwy'n croesawu'n fawr y ffordd y mae cronfa loteri cyfalaf cyngor y celfyddydau yn gweithio ochr yn ochr â Phortffolio Celfyddydau Cymru cyngor y celfyddydau, ac rwy'n mawr obeithio y bydd hyn—wel, rwy'n sicr—y bydd hyn yn parhau, oherwydd mae Llywodraeth Cymru yn deall, fel y clywsom heddiw, fod diwylliant yn ganolog i weithgarwch Llywodraeth ddatganoledig.
Thank you very much, Deputy Minister.
Diolch yn fawr iawn, Ddirprwy Weinidog.
Item 3 on the agenda this afternoon is the Senedd Cymru (Representation of the People) (Amendment) Order 2021, and I call on the Minister for Housing and Local Government to move the motion—Julie James.
Eitem 3 ar yr agenda y prynhawn yma yw Gorchymyn Senedd Cymru (Cynrychiolaeth y Bobl) (Diwygio) 2021, a galwaf ar y Gweinidog Tai a Llywodraeth Leol i wneud y cynnig—Julie James.
Cynnig NDM7681 Rebecca Evans
Cynnig bod y Senedd, yn unol â Rheol Sefydlog 27.5:
1. Yn cymeradwyo Gorchymyn Senedd Cymru (Cynrychiolaeth y Bobl) (Diwygio) 2021 a osodwyd yn y Swyddfa Gyflwyno ar 17 Mawrth 2021.
Motion NDM7681 Rebecca Evans
To propose that the Senedd, in accordance with Standing Order 27.5:
1. Approves The Senedd Cymru (Representation of the People) (Amendment) Order 2021 laid in the Table Office on 17 March 2021.
Cynigiwyd y cynnig.
Motion moved.
Diolch, Llywydd. I move the motion to approve the Senedd Cymru (Representation of the People) (Amendment) Order 2021. The Order makes technical changes to the process for nominating candidates for the Senedd elections scheduled for 6 May. The changes set the deadline for nominations as 4 p.m. on 8 April, so that nominations can be processed and published in a timely fashion, and enable candidates who do not reside in Wales to specify a UK parliamentary constituency on their nomination forms, where they do not wish their home address to be published. These changes are made in order to ensure that the election can continue in an orderly fashion during the pandemic. Diolch.
Diolch, Lywydd. Rwy'n gwneud y cynnig i gymeradwyo Gorchymyn Senedd Cymru (Cynrychiolaeth y Bobl) (Diwygio) 2021. Mae'r Gorchymyn yn gwneud newidiadau technegol i'r broses o enwebu ymgeiswyr ar gyfer etholiadau'r Senedd a drefnwyd ar gyfer 6 Mai. Roedd y newidiadau'n pennu mai'r amser cau ar gyfer enwebiadau yw 4 p.m. ar 8 Ebrill, fel y gellir prosesu a chyhoeddi enwebiadau'n amserol, a galluogi ymgeiswyr nad ydynt yn byw yng Nghymru i nodi etholaeth seneddol yn y DU ar eu ffurflenni enwebu, lle nad ydynt yn dymuno i'w cyfeiriad cartref gael ei gyhoeddi. Mae'r newidiadau hyn yn cael eu gwneud er mwyn sicrhau y gall yr etholiad fynd rhagddo'n drefnus yn ystod y pandemig. Diolch.
Daeth y Llywydd i’r Gadair.
The Llywydd took the Chair.
Dwi'n galw ar Gadeirydd y Pwyllgor Deddfwriaeth, Cyfiawnder a Chyfansoddiad i gyfrannu. Mick Antoniw.
I call on the Chair of the Legislation, Justice and Constitution Committee to contribute. Mick Antoniw.
Thank you, Llywydd. We considered these regulations at our meeting on Monday morning, and our report contains two merits points. Our first merits point notes that the Order amends the home address form, which allows candidates to request that their home address not be made public on nomination forms. Where this is used, the candidate must provide the name of the Senedd constituency within which they reside. The amendments made by the Order allow candidates who reside outside of Wales but within the UK to provide the name of the UK parliamentary constituency within which they reside. This change applies to the 2021 Senedd election only, but the explanatory memorandum notes that it will need to be incorporated into a revised or new Order for subsequent Senedd elections.
Our second merits point relates to the consultation undertaken by the Welsh Government. Whilst we welcome the fact that a consultation has been carried out before this Order was made, the explanatory memorandum does not mention any discussions with constituency returning officers. We did ask the Welsh Government to confirm whether it had any discussions with the constituency returning officers, and, if so, the outcome of those discussions. In response, the Welsh Government told us that the regional returning officers are responsible for liaising with the returning officers for the Senedd constituencies in their region to ensure a consistent approach to the administration of the Senedd election throughout their region. The Welsh Government therefore consulted them on this basis.
In addition, one of the regional returning officers is the chair of the Wales electoral co-ordination board, which has the role of ensuring consistent electoral administration and practice across Wales. The Welsh Government also told us that it consulted the Wales branch of the Association of Electoral Administrators, which represents election professionals across Wales, and the Welsh Government's response to our reports confirmed that the views expressed during these discussions were considered before the Order was made. Diolch, Llywydd.
Diolch, Lywydd. Fe fuom yn ystyried y rheoliadau hyn yn ein cyfarfod fore Llun, ac mae ein hadroddiad yn cynnwys dau bwynt rhinweddau. Mae ein pwynt rhinweddau cyntaf yn nodi bod y Gorchymyn yn diwygio'r ffurflen cyfeiriad cartref, sy'n caniatáu i ymgeiswyr ofyn am beidio â chyhoeddi eu cyfeiriad cartref ar ffurflenni enwebu. Lle caiff hwn ei ddefnyddio, rhaid i'r ymgeisydd ddarparu enw etholaeth y Senedd y maent yn byw ynddi. Mae'r diwygiadau a wneir gan y Gorchymyn yn caniatáu i ymgeiswyr sy'n byw y tu allan i Gymru ond yn y DU ddarparu enw etholaeth seneddol y DU y maent yn byw ynddi. Mae'r newid hwn yn berthnasol i etholiad Senedd 2021 yn unig, ond mae'r memorandwm esboniadol yn nodi y bydd angen ei ymgorffori mewn Gorchymyn diwygiedig neu newydd ar gyfer etholiadau dilynol y Senedd.
Mae ein hail bwynt rhinweddau'n ymwneud â'r ymgynghoriad a gynhaliwyd gan Lywodraeth Cymru. Er ein bod yn croesawu'r ffaith bod ymgynghoriad wedi'i gynnal cyn i'r Gorchymyn hwn gael ei wneud, nid yw'r memorandwm esboniadol yn sôn am unrhyw drafodaethau gyda swyddogion canlyniadau etholaethau. Gofynnwyd i Lywodraeth Cymru gadarnhau a gafodd unrhyw drafodaethau gyda swyddogion canlyniadau etholaethau, ac os felly, beth oedd canlyniad y trafodaethau hynny. Yn ei hymateb, dywedodd Llywodraeth Cymru wrthym mai'r swyddogion canlyniadau rhanbarthol sy'n gyfrifol am gysylltu â swyddogion canlyniadau etholaethau'r Senedd yn eu rhanbarth er mwyn sicrhau dull cyson o weinyddu etholiad y Senedd ledled eu rhanbarth. Felly, ymgynghorodd Llywodraeth Cymru â hwy ar y sail hon.
Yn ogystal, un o'r swyddogion canlyniadau rhanbarthol yw cadeirydd bwrdd cydlynu etholiadol Cymru, sydd â'r rôl o sicrhau cysondeb gweinyddiaeth ac arferion etholiadol ledled Cymru. Dywedodd Llywodraeth Cymru wrthym hefyd ei bod yn ymgynghori â changen Cymru o Gymdeithas y Gweinyddwyr Etholiadol, sy'n cynrychioli gweithwyr etholiadol proffesiynol ledled Cymru, a chadarnhaodd ymateb Llywodraeth Cymru i'n hadroddiadau fod y safbwyntiau a fynegwyd yn ystod y trafodaethau hyn wedi cael eu hystyried cyn i'r Gorchymyn gael ei wneud. Diolch, Lywydd.
Diolch. Does gyda fi ddim rhagor o siaradwyr. Ydy'r Gweinidog eisiau ymateb o gwbl?
Thank you. I have no further speakers. Does the Minister wish to reply at all?
No. No, thank you.
Na. Na, dim diolch.
Iawn. Felly, gwnaf holi'r cwestiwn: a ddylid derbyn y cynnig? A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? Dwi ddim yn gweld nag yn clywed gwrthwynebiad, ac felly mae'r cynnig wedi'i dderbyn yn unol â Rheol Sefydlog 12.36.
Therefore I will ask whether the motion should be agreed. Does any Member object? I don't see or hear any objections, and therefore the motion is agreed in accordance with Standing Order 12.36.
Derbyniwyd y cynnig yn unol â Rheol Sefydlog 12.36.
Motion agreed in accordance with Standing Order 12.36.
Mae eitem 4 wedi'i dynnu'n ôl.
Item 4 is withdrawn.
Eitem 5 yw'r eitem nesaf, Rheoliadau Iechyd y Cyhoedd (Gwarchodaeth Rhag Troi Allan) (Rhif 2) (Cymru) (Coronafeirws) 2021. A dwi'n galw ar y Gweinidog Tai a Llywodraeth Leol i wneud y cynnig yma eto—Julie James.
So, we'll move to item 5, the Public Health (Protection from Eviction) (No. 2) (Wales) (Coronavirus) Regulations 2021. And I call on the Minister for Housing and Local Government to move the motion—Julie James.
Cynnig NDM7678 Rebecca Evans
Cynnig bod y Senedd, yn unol â Rheol Sefydlog 27.5:
1, Yn cymeradwyo Rheoliadau Iechyd y Cyhoedd (Gwarchodaeth Rhag Troi Allan) (Rhif 2) (Cymru) (Coronafeirws) 2021 a osodwyd yn y Swyddfa Gyflwyno ar 17 Mawrth 2021.
Motion NDM7678 Rebecca Evans
To propose that the Senedd, in accordance with Standing Order 27.5:
1. Approves The Public Health (Protection from Eviction) (No. 2) (Wales) (Coronavirus) Regulations 2021 laid in the Table Office on 17 March 2021.
Cynigiwyd y cynnig.
Motion moved.
Diolch, Llywydd. In my written statement of 17 March, I informed Members that I had laid the Public Health (Protection from Eviction) (No. 2) (Wales) (Coronavirus) Regulations 2021—the subject of today's debate. I also indicated that I would be laying today, under the negative procedure, the Coronavirus Act 2020 (Residential Tenancies: Extension of Period of Protection from Eviction) (Wales) Regulations 2021. Taken together, these two sets of regulations will further extend, until the end of June, the current protections we have put in place. These protections prevent, in most cases, bailiffs or High Court enforcement officers from executing possession warrants or eviction notices, and also require landlords to serve a six-month notice before seeking possession.
The exceptions to these arrangements will remain very limited—for example, domestic violence, anti-social behaviour or trespass. The restrictions on the enforcement of possession orders by bailiffs or High Court enforcement officers will remain subject to regular review during the period they are in force to ensure they remain necessary and proportionate. Extending these protections will ensure tenants are able to stay in their homes whilst coronavirus restrictions remain in place. This will protect public health by reducing the number of people who are evicted, or at risk of being evicted, into homelessness, and particularly street homelessness, where their potential vulnerability to the virus, and the likelihood of them spreading it, is increased.
These measures will also reduce the current pressure on housing and homelessness advice and support services, which might otherwise struggle to cope due to current pandemic-related demands and the availability of temporary and move-on accommodation. Notwithstanding the limited lifting of some other measures, the protections afforded by these regulations remain crucial, particularly in the context of the potential for new variants of the virus increasing its transmissibility, or the severity of its impact, or a potential third wave of infections. I recognise that extending these temporary protections for a further period of time may cause difficulties for some landlords in the private rented sector. However, my overriding priority must be the protection of public health at this time.
Members will wish to know that other administrations share this view. The UK Government has recently announced that similar restrictions in England will be extended until the end of May, whilst the Scottish Government has announced that the arrangements there will be extended until the end of September. I therefore urge Members to support the motion. Diolch.
Diolch, Lywydd. Yn fy natganiad ysgrifenedig ar 17 Mawrth, dywedais wrth yr Aelodau fy mod wedi gosod Rheoliadau Iechyd y Cyhoedd (Gwarchodaeth rhag Troi Allan) (Rhif 2) (Cymru) (Coronafeirws) 2021—testun y ddadl heddiw. Nodais hefyd y byddwn yn gosod Rheoliadau Deddf Coronafeirws 2020 (Tenantiaethau Preswyl: Ymestyn Cyfnod Gwarchodaeth rhag Troi Allan) (Cymru) 2021 heddiw o dan y weithdrefn negyddol. Gyda'i gilydd, bydd y ddwy set o reoliadau'n ymestyn ymhellach, tan ddiwedd mis Mehefin, yr amddiffyniadau cyfredol rydym wedi'u rhoi ar waith. Mae'r amddiffyniadau hyn, yn y rhan fwyaf o achosion, yn atal beilïaid neu swyddogion gorfodi'r Uchel Lys rhag gweithredu gwarantau meddiannu neu orchmynion troi allan, a hefyd yn ei gwneud yn ofynnol i landlordiaid roi rhybudd o chwe mis cyn ceisio meddiant.
Bydd yr eithriadau i'r trefniadau hyn yn parhau'n gyfyngedig iawn—er enghraifft, trais yn y cartref, ymddygiad gwrthgymdeithasol neu dresmasu. Bydd y cyfyngiadau ar orfodi gorchmynion meddiannu gan feilïaid neu swyddogion gorfodi'r Uchel Lys yn parhau i gael eu hadolygu'n rheolaidd yn ystod y cyfnod y maent mewn grym i sicrhau eu bod yn parhau i fod yn angenrheidiol ac yn gymesur. Bydd ymestyn yr amddiffyniadau hyn yn sicrhau bod tenantiaid yn gallu aros yn eu cartrefi tra bod cyfyngiadau coronafeirws yn parhau. Bydd hyn yn diogelu iechyd y cyhoedd drwy leihau nifer y bobl sy'n cael eu troi allan, neu sydd mewn perygl o gael eu troi allan, i ddigartrefedd, ac yn enwedig digartrefedd ar y stryd, lle mae mwy o berygl y gallent fod yn agored i ddal y feirws, a'r tebygolrwydd y byddant yn ei ledaenu.
Bydd y mesurau hyn hefyd yn lleihau'r pwysau presennol ar wasanaethau cyngor a chymorth tai a digartrefedd, a allai ei chael yn anodd ymdopi fel arall oherwydd y galwadau presennol sy'n gysylltiedig â'r pandemig ac argaeledd llety dros dro a llety camu ymlaen. Er bod rhai mesurau eraill yn cael eu llacio i raddau cyfyngedig, mae'r amddiffyniadau a gynigir gan y rheoliadau hyn yn parhau'n hanfodol, yn enwedig yng nghyd-destun y perygl y gallai amrywiolion newydd o'r feirws gynyddu ei drosglwyddadwyedd, neu ddifrifoldeb ei effaith, neu drydedd don bosibl o heintiau. Rwy'n cydnabod y gallai ymestyn yr amddiffyniadau dros dro hyn am gyfnod pellach achosi anawsterau i rai landlordiaid yn y sector rhentu preifat. Fodd bynnag, fy mhrif flaenoriaeth yw diogelu iechyd y cyhoedd ar yr adeg hon.
Bydd yr Aelodau am wybod bod gweinyddiaethau eraill yn rhannu'r farn hon. Mae Llywodraeth y DU wedi cyhoeddi'n ddiweddar y bydd cyfyngiadau tebyg yn Lloegr yn cael eu hymestyn tan ddiwedd mis Mai, tra bod Llywodraeth yr Alban wedi cyhoeddi y bydd y trefniadau yno'n cael eu hymestyn tan ddiwedd mis Medi. Felly, rwy'n annog yr Aelodau i gefnogi'r cynnig. Diolch.
Cadeirydd y Pwyllgor Cyfansoddiad, Deddfwriaeth a Chyfiawnder i gyfrannu—Mick Antoniw.
The Chair of the Legislation, Justice and Constitution Committee, Mick Antoniw.
Diolch, again, Llywydd. Again, we considered these regulations at our meeting on Monday morning, and our report contains four merits points, some of which will, of course, be familiar to Members.
Our first merits point notes that these regulations engage a landlord's rights under article 1 protocol 1 of the European convention on human rights. And we note that exceptions are included in the regulations that allow for evictions in certain circumstances; the regulations are made only for a specified period; they are to be reviewed on a regular three-weekly cycle; and are made in the context of the current health emergency. In addition, we also note the Government's consideration of the proportionality of these regulations in the explanatory memorandum.
Our second merits point notes that there has been no formal consultation on the regulations, and our third merits point notes that no regulatory impact assessment has been prepared. In making our third point, we draw attention to the explanatory memorandum attempting to set out a summary of the potential impact of the regulations, which does provide some qualitative assessment of their impact.
Our fourth and final merits point highlights that these regulations extend by approximately 12 weeks the period of time by which a landlord will be unable to seek possession of their property for unpaid rent. So, we therefore highlight that, in combination with previous regulations passed in January 2021 and in December 2020, landlords will have been prevented from recovering possession due to unpaid rent for a significant period of time. The arrears of rent for some landlords may have a significant adverse economic impact on them and, as such, we note that the explanatory memorandum contains the Government's assessment of this risk. Diolch, Llywydd.
Diolch, unwaith eto, Lywydd. Unwaith eto, gwnaethom ystyried y rheoliadau hyn yn ein cyfarfod fore Llun, ac mae ein hadroddiad yn cynnwys pedwar pwynt rhinweddau, y bydd rhai ohonynt, wrth gwrs, yn gyfarwydd i'r Aelodau.
Mae ein pwynt rhinweddau cyntaf yn nodi bod y rheoliadau hyn yn cyffwrdd â hawliau landlord o dan erthygl 1 o brotocol 1 y confensiwn Ewropeaidd ar hawliau dynol. A nodwn fod eithriadau wedi'u cynnwys yn y rheoliadau sy'n caniatáu ar gyfer troi allan mewn amgylchiadau penodol; bod y rheoliadau'n cael eu gwneud am gyfnod penodedig yn unig; maent i'w hadolygu ar gylch tair wythnos rheolaidd; a'u bod yn cael eu gwneud yng nghyd-destun yr argyfwng iechyd presennol. Yn ogystal, nodwn hefyd ystyriaeth y Llywodraeth o gymesuredd y rheoliadau hyn yn y memorandwm esboniadol.
Mae ein hail bwynt rhinweddau'n nodi na fu ymgynghoriad ffurfiol ar y rheoliadau, ac mae ein trydydd pwynt rhinweddau'n nodi nad oes asesiad effaith rheoleiddiol wedi'i baratoi. Wrth wneud ein trydydd pwynt, rydym yn tynnu sylw at y ffaith bod y memorandwm esboniadol yn ceisio nodi crynodeb o effaith bosibl y rheoliadau, sy'n darparu rhywfaint o asesiad ansoddol o'u heffaith.
Mae ein pedwerydd pwynt rhinweddau, a'r pwynt terfynol, yn tynnu sylw at y ffaith bod y rheoliadau hyn yn ychwanegu oddeutu 12 wythnos at y cyfnod o amser na fydd landlord yn gallu meddiannu eu heiddo oherwydd rhent heb ei dalu. Felly, ar y cyd â rheoliadau blaenorol a basiwyd ym mis Ionawr 2021 a mis Rhagfyr 2020, rydym yn tynnu sylw at y ffaith y bydd landlordiaid wedi eu hatal rhag adennill meddiant oherwydd rhent heb ei dalu am gyfnod sylweddol. Gall ôlddyledion rhent rhai landlordiaid gael effaith economaidd niweidiol arnynt, ac o'r herwydd, nodwn fod y memorandwm esboniadol yn cynnwys asesiad y Llywodraeth o'r risg hon. Diolch, Lywydd.
Does gyda fi ddim unrhyw un yn siarad yn y ddadl; dwi ddim yn gwybod a ydy'r Gweinidog eisiau ymateb o gwbl. Julie James.
I have no other speakers in this debate; I'm not sure if the Minister wishes to reply. Julie James.
No, thank you, Llywydd.
Dim diolch, Lywydd.
Ocê. Felly, fe wnawn ni ofyn: a ddylid derbyn y cynnig? A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? Dwi ddim yn gweld na chlywed gwrthwynebiad, ac felly mae'r eitem wedi ei chymeradwyo.
Therefore the proposal is to agree the motion. Does any Member object? I don't see or hear any objections, and therefore the motion is agreed.
Derbyniwyd y cynnig yn unol â Rheol Sefydlog 12.36.
Motion agreed in accordance with Standing Order 12.36.
Eitem 6. Does dim cwestiynau amserol wedi eu derbyn heddiw.
Item 6, topical questions. No topical questions were accepted.
Felly eitem 7 yw'r eitem nesaf, y cynnig i ddiwygio Rheolau Sefydlog ar y Biliau cydgrynhoi. A dwi'n galw ar aelod o'r Pwyllgor Busnes i symud y cynnig yn ffurfiol. Rebecca Evans.
Item 7, motion to amend Standing Orders on consolidation Bills. And I call on a member of the Business Committee to formally move. Rebecca Evans.
Cynnig NDM7668 Elin Jones
Cynnig bod y Senedd, yn unol â Rheol Sefydlog 33.2:
1. Yn ystyried adroddiad y Pwyllgor Busnes, ‘Diwygio Rheolau Sefydlog: Biliau Cydgrynhoi’, a osodwyd yn y Swyddfa Gyflwyno ar 17 Mawrth 2021.
2. Yn cymeradwyo'r cynnig i cyflwyno Rheol Sefydlog 26C newydd, fel y nodir yn Atodiad A adroddiad y Pwyllgor Busnes.
Motion NDM7668 Elin Jones
To propose that the Senedd, in accordance with Standing Order 33.2:
1. Considers the report of the Business Committee, ‘Amending Standing Orders: Consolidation Bills’, laid in the Table Office on 17 March 2021.
2. Approves the proposals to introduce a new Standing Order 26C, as set out in Annex A of the Business Committee’s report.
Cynigiwyd y cynnig.
Motion moved.
Formally moved.
Cynigiwyd yn ffurfiol.
Cadeirydd y Pwyllgor Deddfwriaeth, Cyfiawnder a'r Cyfansoddiad, Mick Antoniw, i gyfrannu.
The Chair of the Legislation, Justice and Constitution Committee, Mick Antoniw.
And I welcome the motion, which, if agreed, will put in place procedures that will further enable the Senedd to improve the accessibility of Welsh law. Our committee began considering the Welsh Government’s plans for the consolidation of Welsh law early in 2017. We scrutinised the Legislation (Wales) Bill, prior to it being passed by this Senedd in July 2019. Notably, it places a duty on the Counsel General and the Welsh Ministers to prepare at least one programme for each Senedd, beginning with the sixth, that will include activities that are intended to contribute to a process of consolidating Welsh law.
Having a Standing Order procedure that will facilitate the introduction and scrutiny of such consolidation Bills is a crucial part of the process of improving the Welsh statute book. Given our role in scrutinising the Legislation (Wales) Bill, the Business Committee consulted with us on a draft version of the Standing Order. I would like to take the opportunity to thank the Business Committee for its response to the comments we provided in our correspondence in 2019.
So, turning to the proposed Standing Order itself, the exercise of consolidation should involve existing law only. I draw Members’ attention to paragraph 24 of the Business Committee’s report, which summarises the extent of proposed Standing Order 26C.2, and what a consolidation Bill may do. We set out a number of points in relation to this specific part of the Standing Order when we wrote to the Business Committee. I welcome the reiteration from the Business Committee that there will be a clear and important role for the responsible Senedd committee to assess and judge what is appropriate and within the parameters of proposed Standing Order 26C.2. Consolidating Welsh law will be a substantial task, and the responsible committee’s role and the work involved should not be underestimated.
I would also like to highlight the prospect of two consolidation Bills progressing in parallel as a package, which is documented in the Business Committee report. The first would be a principal consolidation Bill, and a second Bill would contain consequential amendments to existing legislation in light of the principal Bill. Amending stages for two Bills would need to happen consecutively, and it is anticipated these Bills would stand or fall together.
In our correspondence with the Business Committee, we acknowledged comments made by the Counsel General that there will be a process of learning as the first consolidation Bills are brought forward. We agreed with the Counsel General there should be a review of the procedure after the Senedd has scrutinised the first consolidation Bill, to ensure that the Standing Orders and procedures are fit for their intended purpose.
And I'd just like to conclude my contribution by saying that the accessibility of the Welsh statute book is not an issue that only affects us as Members as we undertake our duties here. Improving the accessibility of Welsh law will not only help legal practitioners working in Wales, but accessibility of the law and access to justice go hand in hand. Diolch, Llywydd.
Ac rwy'n croesawu'r cynnig, a fydd, os caiff ei dderbyn, yn rhoi gweithdrefnau ar waith a fydd yn galluogi'r Senedd ymhellach i wella hygyrchedd cyfraith Cymru. Dechreuodd ein pwyllgor ystyried cynlluniau Llywodraeth Cymru ar gyfer cydgrynhoi cyfraith Cymru yn gynnar yn 2017. Buom yn craffu ar y Bil Deddfwriaeth (Cymru), cyn iddo gael ei basio gan y Senedd hon ym mis Gorffennaf 2019. Yn anad dim, mae'n gosod dyletswydd ar y Cwnsler Cyffredinol a Gweinidogion Cymru i baratoi o leiaf un rhaglen ar gyfer pob Senedd, gan ddechrau gyda'r chweched, a fydd yn cynnwys gweithgareddau y bwriedir iddynt gyfrannu at broses o gydgrynhoi cyfraith Cymru.
Mae cael gweithdrefn Rheol Sefydlog a fydd yn hwyluso'r broses o gyflwyno a chraffu ar Filiau cydgrynhoi o'r fath yn rhan hanfodol o'r broses o wella llyfr statud Cymru. O ystyried ein rôl yn craffu ar y Bil Deddfwriaeth (Cymru), ymgynghorodd y Pwyllgor Busnes â ni ar fersiwn ddrafft o'r Rheol Sefydlog. Hoffwn fanteisio ar y cyfle i ddiolch i'r Pwyllgor Busnes am ei ymateb i'r sylwadau a ddarparwyd gennym yn ein gohebiaeth yn 2019.
Felly, gan droi at y Rheol Sefydlog arfaethedig ei hun, dylai cydgrynhoi ymwneud yn unig â'r gyfraith sy'n bodoli eisoes. Tynnaf sylw'r Aelodau at baragraff 24 yn adroddiad y Pwyllgor Busnes, sy'n crynhoi cyrhaeddiad y Rheol Sefydlog 26C.2 arfaethedig, a'r hyn y caiff Bil cydgrynhoi ei wneud. Fe wnaethom nodi nifer o bwyntiau mewn perthynas â'r rhan benodol hon o'r Rheol Sefydlog pan ysgrifenasom at y Pwyllgor Busnes. Rwy'n croesawu'r cadarnhad gan y Pwyllgor Busnes y bydd rôl glir a phwysig i bwyllgor cyfrifol y Senedd asesu a barnu'r hyn sy'n briodol ac o fewn paramedrau'r Rheol Sefydlog 26C.2 arfaethedig. Bydd cydgrynhoi cyfraith Cymru yn dasg sylweddol, ac ni ddylid bychanu rôl y pwyllgor cyfrifol a'r gwaith sydd ynghlwm wrth hyn.
Hoffwn dynnu sylw hefyd at y posibilrwydd o weld dau Fil cydgrynhoi yn mynd rhagddynt ochr yn ochr fel pecyn, rhywbeth sydd wedi'i ddogfennu yn adroddiad y Pwyllgor Busnes. Y cyntaf fyddai prif Fil cydgrynhoi, a byddai ail Fil yn cynnwys diwygiadau canlyniadol i ddeddfwriaeth sy'n bodoli eisoes yng ngoleuni'r prif Fil. Byddai angen i gyfnodau diwygio ar gyfer dau Fil ddigwydd yn olynol, a rhagwelir y byddai'r Biliau hyn yn llwyddo neu'n methu gyda'i gilydd.
Yn ein gohebiaeth â'r Pwyllgor Busnes, fe wnaethom gydnabod sylwadau a wnaed gan y Cwnsler Cyffredinol y bydd yna broses o ddysgu wrth i'r Biliau cydgrynhoi cyntaf gael eu cyflwyno. Cytunwyd â'r Cwnsler Cyffredinol y dylid adolygu'r weithdrefn ar ôl i'r Senedd graffu ar y Bil cydgrynhoi cyntaf, er mwyn sicrhau bod y Rheolau Sefydlog a'r gweithdrefnau'n addas at y diben a fwriadwyd ar eu cyfer.
A hoffwn gloi fy nghyfraniad drwy ddweud nad yw hygyrchedd llyfr statud Cymru yn fater sydd ond yn effeithio arnom ni fel Aelodau wrth inni ymgymryd â'n dyletswyddau yma. Bydd gwella hygyrchedd cyfraith Cymru'n helpu ymarferwyr cyfreithiol sy'n gweithio yng Nghymru, ond hefyd, mae hygyrchedd y gyfraith a mynediad at gyfiawnder yn mynd law yn llaw. Diolch, Lywydd.
I'm pleased that we're debating these many items on Standing Orders separately. I didn't request that by signifying an objection to their grouping in order to extend the fifth Assembly unnecessarily—we want to see the Assembly abolished, not continue artificially and unnecessarily. So, I do though believe that a lot of these Standing Orders are very substantive, and there are a range of different issues that I think deserve separate debates. And there are also prepared, I think, excellent documents for Business Committee on each of them that also deserve attention.
On consolidation, I initially thought that consolidation of the law was probably a sensible and not very controversial thing. And of course, there are provisions for the consolidation of laws at Westminster. However, having reflected further, I no longer believe that's the case, and I think this consolidation Standing Order will, for starters, ease the path to more legislating by this place, and I don't support that.
The Chair of the committee referred to the importance of consolidating Welsh law, but, of course, we don't have a separate jurisdiction in Wales. We have the law of England and Wales, as applicable in Wales. And I think that point draws into question many of the other points I've made about why this is such an obviously good and non-controversial thing to do, to assist users and improve access to justice and accessibility, et cetera.
I think, in the Business Committee paper, paragraph 2 puts the case from the other side quite well. It refers to the fourth Assembly's Constitutional and Legislative Affairs Committee having considered this in its report 'Making Laws in Wales.' We get a definition of consolidation, or at least described consolidation of law as,
'taking an area of law that has fallen into disrepair as a result of layers of amendments and modification, and producing a single clean text, in accordance with best contemporary practice.'
Now, I'm not really sure if that's true. Clearly, as laws get amended and changes are made, and there are amendments and modifications, that can increase complexity, and it can make the laws harder to use, both for legal practitioners and in terms of accessibility to the public, but often that's a factor of the growing complexity of the law, rather than necessarily just reflecting that it's coming from different statutes or different places. As that happens, of course, it increases the risk of ambiguity or contradiction, but to the extent that happens, the consolidation of law becomes a controversial process because it is potentially resolving or at least having an influence on those ambiguities and contradictions. And when the committee says it would lead to a single clean text, I just don't believe that's true in the context of devolution, and a shared devolution.
What it would lead to, in most areas, is a text for Wales and then a different range of texts for elsewhere in the UK, or at least for England, and over time it becomes possible that the interpretation of those two different bodies of law becomes different, or that it becomes very difficult to be sure that you're looking at the right law in terms of the case law, because if you have a judge who interprets things in a particular way, but is doing that in Wales, it's not clear if that then gets picked up by judges in England interpreting the law of England and Wales as applicable to England there. And, of course, there's far more interpretation in terms of volume going on in England. And if those things from the previous legislation were consolidated or referred to, it can then become very challenging for the lawyers and the practitioners to actually pin those changes back onto what's happened in Wales, and whether those changes—. Some of them may be binding, but they've been made with reference to other statutes and other provisions that have ostensibly been consolidated into a single clean text, but it's not a single clean text because the law continues to exist as it was in England. And that, to me, really brings all this into question, and we intend to oppose this new Standing Order to ease the path to this type of further legislative behaviour.
Rwy'n falch ein bod yn trafod yr eitemau niferus hyn ar y Rheolau Sefydlog ar wahân. Ni ofynnais am hynny drwy ddynodi gwrthwynebiad i'w grwpio er mwyn ymestyn y pumed Cynulliad yn ddiangen—rydym am weld y Cynulliad yn cael ei ddiddymu, nid ei barhau'n artiffisial ac yn ddiangen. Felly, rwy'n credu, serch hynny, fod llawer o'r Rheolau Sefydlog hyn yn rhai o sylwedd, a cheir ystod o faterion gwahanol sy'n haeddu dadleuon ar wahân yn fy marn i. Ac rwy'n credu bod dogfennau rhagorol wedi'u paratoi hefyd ar gyfer y Pwyllgor Busnes ar bob un ohonynt sydd hefyd yn haeddu sylw.
Ar gydgrynhoi, roeddwn yn meddwl i ddechrau fod cydgrynhoi'r gyfraith yn beth synhwyrol a heb fod yn ddadleuol iawn, mae'n debyg. Ac wrth gwrs, mae darpariaethau ar gyfer cydgrynhoi cyfreithiau yn San Steffan. Fodd bynnag, ar ôl ystyried ymhellach, nid wyf yn credu bod hynny'n wir bellach, a chredaf yn un peth y bydd y Rheol Sefydlog hon ar gydgrynhoi yn hwyluso'r llwybr at fwy o ddeddfu gan y lle hwn, ac nid wyf yn cefnogi hynny.
Cyfeiriodd Cadeirydd y pwyllgor at bwysigrwydd cydgrynhoi cyfraith Cymru, ond wrth gwrs, nid oes gennym awdurdodaeth ar wahân yng Nghymru. Mae gennym gyfraith Cymru a Lloegr, fel y'i cymhwysir yng Nghymru. A chredaf fod y pwynt hwnnw'n codi amheuon am lawer o'r pwyntiau eraill rwyf wedi'u gwneud ynghylch pam y mae hyn yn beth sydd mor amlwg yn dda i'w wneud a heb fod yn ddadleuol, i gynorthwyo defnyddwyr a gwella mynediad at gyfiawnder a hygyrchedd, ac yn y blaen.
Ym mhapur y Pwyllgor Busnes, credaf fod paragraff 2 yn cyflwyno'r achos o'r ochr arall yn eithaf da. Mae'n cyfeirio at y ffaith bod Pwyllgor Materion Cyfansoddiadol a Deddfwriaethol y pedwerydd Cynulliad wedi ystyried hyn yn ei adroddiad 'Deddfu yng Nghymru'. Cawn ddiffiniad o gydgrynhoi, neu o leiaf ddisgrifiad o gydgrynhoi'r gyfraith fel,
'mynd i'r afael â darn o gyfraith sydd wedi dadfeilio oherwydd yr haenau o ddiwygiadau ac addasiadau a wnaed iddo, a llunio un testun glân, yn unol â'r arfer cyfoes gorau.'
Nawr, nid wyf yn siŵr a yw hynny'n wir. Yn amlwg, wrth i gyfreithiau gael eu diwygio a newidiadau'n cael eu gwneud, a diwygiadau ac addasiadau, gall hynny gynyddu cymhlethdod, a gall wneud y cyfreithiau'n anos i'w defnyddio, ar gyfer ymarferwyr cyfreithiol ac o ran hygyrchedd i'r cyhoedd, ond yn aml mae hynny'n ffactor o gymhlethdod cynyddol y gyfraith, yn hytrach nag adlewyrchu, o reidrwydd, ei fod yn dod o wahanol statudau neu wahanol leoedd. Wrth i hynny ddigwydd, wrth gwrs, mae'n cynyddu'r risg o amwysedd neu wrth-ddweud, ond i'r graddau fod hynny'n digwydd, daw cydgrynhoi'r gyfraith yn broses ddadleuol oherwydd ei bod o bosibl yn datrys neu o leiaf yn dylanwadu ar yr amwysedd a'r gwrth-ddweud. A phan ddywed y pwyllgor y byddai'n arwain at un testun glân, nid wyf yn credu bod hynny'n wir yng nghyd-destun datganoli, a chyd-ddatganoli.
Yr hyn y byddai'n arwain ato, yn y rhan fwyaf o feysydd, yw testun i Gymru ac ystod wahanol o destunau ar gyfer mannau eraill yn y DU, neu o leiaf ar gyfer Lloegr, a dros amser daw'n bosibl y bydd dehongliad o'r ddau gorff cyfraith gwahanol yn dod yn wahanol, neu ei bod yn anodd iawn bod yn siŵr eich bod yn edrych ar y gyfraith gywir o ran y gyfraith achosion, oherwydd os oes gennych farnwr sy'n dehongli pethau mewn ffordd benodol, ond sy'n gwneud hynny yng Nghymru, nid yw'n glir a yw hynny wedyn yn cael ei nodi gan farnwyr yn Lloegr sy'n dehongli cyfraith Cymru a Lloegr fel y bo'n gymwys i Loegr. Ac wrth gwrs, mae llawer mwy o ddehongli o ran maint y gwaith yn digwydd yn Lloegr. Ac os cydgrynhoir, neu y cyfeirir at y pethau hynny o'r ddeddfwriaeth flaenorol, gall fod yn heriol iawn i'r cyfreithwyr a'r ymarferwyr olrhain y newidiadau hynny'n ôl i'r hyn sydd wedi digwydd yng Nghymru, ac a yw'r newidiadau hynny—. Efallai fod rhai ohonynt yn rhwymol, ond maent wedi'u gwneud gan gyfeirio at statudau eraill a darpariaethau eraill sydd, i bob golwg, wedi'u cydgrynhoi'n un testun glân, ond nid yw'n un testun glân oherwydd bod y gyfraith yn parhau i fodoli fel yr oedd yn Lloegr. Ac mae hynny, i mi, yn bwrw amheuaeth ar hyn oll, a bwriadwn wrthwynebu'r Rheol Sefydlog newydd hon i hwyluso'r llwybr at y math hwn o ymddygiad deddfwriaethol pellach.
Diolch. Does gyda fi ddim mwy o siaradwyr ar yr eitem yna. Felly, y cynnig yw i ddiwygio'r Rheolau Sefydlog mewn perthynas â Biliau cydgrynhoi. A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? [Gwrthwynebiad.] Oes. Felly, fe wnawn ni ohirio'r bleidlais tan y cyfnod pleidleisio.
Thank you. I have no further speakers on that item. The proposal is to amend Standing Orders in relation to consolidation Bills. Does any Member object? [Objection.] Yes, there is an objection, and we will defer voting until voting time.
Gohiriwyd y pleidleisio tan y cyfnod pleidleisio.
Voting deferred until voting time.
Eitem 8 yw'r eitem nesaf, a'r cynnig yma yw i ddiwygio Rheolau Sefydlog sy'n ymwneud ag ymadael â'r Undeb Ewropeaidd. Dwi'n galw eto ar aelod o'r Pwyllgor Busnes i symud y cynnig. Rebecca Evans.
Item 8 is next, a motion to amend Standing Orders relating to departure from the European Union. Again, I call on a member of the Business Committee to formally move the motion. Rebecca Evans.
Cynnig NDM7669 Elin Jones
Cynnig bod y Senedd, yn unol â Rheol Sefydlog 33.2:
1. Yn ystyried adroddiad y Pwyllgor Busnes, ‘Diwygio Rheolau Sefydlog: Gadael yr Undeb Ewropeaidd’, a osodwyd yn y Swyddfa Gyflwyno ar 17 Mawrth 2021.
2. Yn cymeradwyo'r cynnig i ddiwygio Rheol Sefydlog 21, 26, 26A, 26B, 27 a 30C, fel y nodir yn Atodiad A adroddiad y Pwyllgor Busnes.
Motion NDM7669 Elin Jones
To propose that the Senedd, in accordance with Standing Order 33.2:
1. Considers the report of the Business Committee, ‘Amending Standing Orders: Departure from the European Union’, laid in the Table Office on 17 March 2021.
2. Approves the proposals to amend Standing Orders 21, 26, 26A, 26B, 27 and 30C, as set out in Annex A of the Business Committee’s report.
Cynigiwyd y cynnig.
Motion moved.
Formally moved.
Cynigiwyd yn ffurfiol.
I think this may be my favourite of the items we're discussing today, amending our Standing Orders to reflect our departure from the European Union. It's a relatively short report that went to Business Committee. It says, 'Had the committee'—and this is the External Affairs and Additional Legislation Committee—
'Had the committee consider that it did not, it could make written representations—'.
That relates to subsidiarity. I assume that sentence should read, 'Had the committee considered that it did not, it could have made representations—'. And it then goes on:
'to the relevant House of Commons or Lords committee with a view to having those representations incorporated into a reasoned opinion to be submitted by that committee to the relevant EU authorities.'
So, that relates to subsidiarity and, supposedly, a legal process for ensuring it was applied. What isn't in the paper is whether that process was ever used, and if so, whether it ever had any effect. But the paper then continues,
'Subsidiarity is grounded in the Treaty on European Union and ceased to apply in the UK on exit day.'
Now, I disagree with that phrase very strongly. Subsidiarity is taking decisions at the lowest possible level, and the process of leaving the European Union didn't end subsidiarity; it vastly increased subsidiarity by moving a huge plethora of powers that had been exercised at the European Union level so that they're instead exercised either at Westminster or by us in Cardiff. I mean that's an increase in subsidiarity, not the end of it. Of course, it was a concept that John Major pushed to get inserted into the treaty at Maastricht, and I would question how much it has ever had real applicability in the European Union, and certainly in practical terms, if not the specific statutory terms described, there's going to be an awful lot more of this subsidiarity now we're outside the European Union. But it is, of course, sensible that we remove this now redundant provision, if it was ever not redundant, from Standing Orders.
The other issue that this arises is: what about the External Affairs and Additional Legislation Committee? I remember, when I was on Business Committee for a period at the beginning of this Assembly, that the committee was described, at least unofficially, as the Brexit committee. And I'd understood that it was there to help with the huge amount of legislation that had to be reconsidered in light of Brexit and to ensure that our statute book appropriately dealt with the requirements of Brexit and the amount of work that was going to involve. So, I agreed to the establishment of that committee, but I'd understood it was a temporary committee for this Assembly, with that as its focus. And we were told that, in the fourth Assembly, committees were so overburdened and there was so much legislation that we needed this additional legislation committee that could be combined with looking at Brexit. But I'm not sure how much it has been used for that, or really whether the pressure of legislation justifies having a further committee, and Brexit, as we've heard earlier, is now over. So, why do we still have this committee? And should we have any references in Standing Orders that imply it should in any way continue into the sixth Assembly or Senedd?
Rwy'n credu efallai mai dyma fy hoff eitem o'r rhai rydym yn eu trafod heddiw, am ei bod yn diwygio ein Rheolau Sefydlog i adlewyrchu ein hymadawiad â'r Undeb Ewropeaidd. Adroddiad cymharol fyr a aeth i'r Pwyllgor Busnes. Mae'n dweud, 'Pe bai'r pwyllgor'—sef y Pwyllgor Materion Allanol a Deddfwriaeth Ychwanegol—
'Pe bai’r pwyllgor o’r farn nad oedd deddfwriaeth yn cydymffurfio â’r egwyddor sybsidiaredd, câi wneud sylwadau ysgrifenedig—'.
Mae hynny'n ymwneud â sybsidiaredd. Ac yna mae'n mynd rhagddo:
'i bwyllgor perthnasol Tŷ’r Cyffredin neu Dŷ’r Arglwyddi, a hynny er mwyn cynnwys y sylwadau hynny mewn barn resymedig i’w chyflwyno gan y pwyllgor i awdurdodau perthnasol yr UE.'
Felly, mae hynny'n ymwneud â sybsidiaredd ac, yn ôl pob sôn, â phroses gyfreithiol ar gyfer sicrhau ei fod yn cael ei gymhwyso. Yr hyn nad yw'r papur yn ei ddweud yw a ddefnyddiwyd y broses honno erioed, ac os felly, a gafodd unrhyw effaith erioed. Ond mae'r papur wedyn yn parhau,
'Mae sybsidiaredd wedi'i wreiddio yn y Cytuniad ar yr Undeb Ewropeaidd a beidiodd â bod yn gymwys yn y DU ar y diwrnod ymadael.'
Nawr, rwy'n anghytuno â'r ymadrodd hwnnw'n gryf iawn. Mae sybsidiaredd yn golygu gwneud penderfyniadau ar y lefel isaf bosibl, ac nid oedd y broses o adael yr Undeb Ewropeaidd yn rhoi diwedd ar sybsidiaredd; mae'n cynyddu sybsidiaredd yn helaeth drwy symud nifer enfawr o bwerau a oedd wedi'u harfer ar lefel yr Undeb Ewropeaidd fel eu bod yn cael eu harfer naill ai yn San Steffan neu gennym ni yng Nghaerdydd. Cynnydd mewn sybsidiaredd yw hynny, nid rhoi diwedd arno. Wrth gwrs, roedd yn gysyniad y gwnaeth John Major wthio i'w gael wedi'i gynnwys yn y cytuniad ym Maastricht, ac rwy'n amau pa mor gymwys ydoedd mewn gwirionedd yn yr Undeb Ewropeaidd, ac yn sicr yn ymarferol, os nad yn y termau statudol penodol a ddisgrifiwyd, bydd llawer mwy o'r sybsidiaredd hwn gan ein bod bellach y tu allan i'r Undeb Ewropeaidd. Ond mae'n synhwyrol, wrth gwrs, ein bod yn dileu'r ddarpariaeth hon sydd bellach yn ddiangen, os bu'n unrhyw beth heblaw diangen erioed, o'r Rheolau Sefydlog.
Y cwestiwn arall y mae hyn yn ei godi yw: beth am y Pwyllgor Materion Allanol a Deddfwriaeth Ychwanegol? Pan oeddwn yn aelod o'r Pwyllgor Busnes am gyfnod ar ddechrau'r Cynulliad hwn, rwy'n cofio i'r pwyllgor gael ei ddisgrifio, yn answyddogol o leiaf, fel y pwyllgor Brexit. Ac roeddwn wedi deall ei fod yno i helpu gyda'r ddeddfwriaeth helaeth y bu'n rhaid ei hailystyried yng ngoleuni Brexit ac i sicrhau bod ein llyfr statud yn ymdrin yn briodol â gofynion Brexit a faint o waith y byddai hynny'n galw amdano. Felly, cytunais i sefydlu'r pwyllgor hwnnw, ond roeddwn wedi deall mai pwyllgor dros dro i'r Cynulliad hwn ydoedd, gyda hynny'n ffocws iddo. A dywedwyd wrthym fod pwyllgorau, yn y pedwerydd Cynulliad, wedi'u gorlwytho cymaint a bod cymaint o ddeddfwriaeth fel bod angen y pwyllgor deddfwriaeth ychwanegol hwn arnom, pwyllgor y gellid ei gyfuno ag edrych ar Brexit. Ond nid wyf yn siŵr faint o ddefnydd a fu arno ar gyfer hynny, neu a yw pwysau deddfwriaeth yn cyfiawnhau cael pwyllgor pellach, ac fel y clywsom yn gynharach, mae Brexit bellach ar ben. Felly, pam y mae'r pwyllgor hwn gennym o hyd? Ac a ddylem gael unrhyw gyfeiriadau yn y Rheolau Sefydlog i awgrymu y dylai barhau i'r chweched Cynulliad neu Senedd mewn unrhyw ffordd?
Does gen i ddim siaradwyr eraill. Felly, y cynnig yw i ddiwygio'r Rheolau Sefydlog mewn perthynas ag ymadael â'r Undeb Ewropeaidd. A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? Nag oes. Neb yn gwrthwynebu ar y pwynt yma, felly, ac felly mae'r cynnig yma yn cael ei gymeradwyo yn unol â Rheol Sefydlog 12.36.
I have no further speakers. The proposal is to amend Standing Orders in relation to the departure from the European Union. Does any Member object? No. There are no objections, and therefore the motion is agreed in accordance with Standing Order 12.36.
Derbyniwyd y cynnig yn unol â Rheol Sefydlog 12.36.
Motion agreed in accordance with Standing Order 12.36.
Eitem 9 yw'r eitem nesaf a chynnig i ddiwygio'r Rheolau Sefydlog sydd yn ymwneud â busnes cynnar yn dilyn etholiad Senedd. Rebecca Evans i gyflwyno'n ffurfiol.
We move now to item 9, a motion to amend Standing Orders relating to early business following a Senedd election. Rebecca Evans to move the motion formally.
Cynnig NDM7670 Elin Jones
Cynnig bod y Senedd, yn unol â Rheol Sefydlog 33.2:
1. Yn ystyried adroddiad y Pwyllgor Busnes, ‘Diwygio Rheolau Sefydlog: Busnes Cynnar yn dilyn Etholiad y Senedd’, a osodwyd yn y Swyddfa Gyflwyno ar 17 Mawrth 2021.
2. Yn cymeradwyo'r cynnig i ddiwygio Rheol Sefydlog 6, 7, 8 a 17, fel y nodir yn Atodiad A adroddiad y Pwyllgor Busnes.
Motion NDM7670 Elin Jones
To propose that the Senedd, in accordance with Standing Order 33.2:
1. Considers the report of the Business Committee, ‘Amending Standing Orders: Early Business Following a Senedd Election’, laid in the Table Office on 17 March 2021.
2. Approves the proposals to amend Standing Orders 6, 7, 8 and 17, as set out in Annex A of the Business Committee’s report.
Cynigiwyd y cynnig.
Motion moved.
Formally moved.
Cynigiwyd yn ffurfiol.
We were told in the Business Committee paper regarding withdrawal of a nomination neither the First Minister nomination or Presiding Officer election procedures make specific provision for a nomination to be withdrawn, and both Standing Orders use mandatory language in requiring further rounds of voting in the event of no candidate being successful in a particular round of voting. So, of course, they don't contain specific provisions relating to withdrawal of candidate, because it has mandatory language requiring that process to go to completion, and if you stand for one of these positions under our Standing Orders, you commit to seeing that process out. And if following a tie a political deal is made, so some Members of the Assembly would change their vote in a future ballot, we should have that future ballot so that we can see them changing their vote, and so that is public, and crucially we should respect and apply our Standing Orders. And I'm afraid in this case, that didn't happen.
Llywydd, you told us that Standing Orders couldn't consider every conceivable scenario and, in such situations, it is your responsibility to interpret the Standing Orders. But these Standing Orders required no interpretation. As the Business Committee said, they use 'mandatory language'. You decided that language was unreasonable and you decided to do something else, and, as a consequence of that, the leader of Plaid Cymru, your party, didn't have the embarrassment of having a further vote and losing that vote, having gone into this process under those agreed Standing Orders that, then, I'm afraid, were disapplied part of the way through. We don't support these changes. We thought that was a sensible process, the problem is that it wasn't applied. You shouldn't codify to respect a precedent when that precedent, at least in my view—and I haven't heard a contrary view at all that's convincing—was not compliant with the Standing Orders then in force.
The other very important issue, I think, here—and I find it harder to assess this issue, but it is very, very important—is in terms of Standing Order 6 and particularly Standing Order 8, the one in respect of the First Minister. I'll take Standing Orders 6.9 and 6.10 as an example, rather than Standing Order 8. Where you have two Members who are standing, then it's just whichever gets the greater vote that becomes First Minister, but then if three or more stand, there's a different provision as to what the hurdle is to become First Minister. That strikes me as very strange. It's not clear why the number of initial candidates should reflect the hurdle required to become First Minister. It's a really, really serious issue that, if we do have three or more Members standing, there's then a requirement for one of those Members to get a majority of all voting, including abstentions and potentially spoilt ballot papers, rather than the plurality, particularly given that that differs from when there are two candidates. I think that's a very strange provision.
On balance, we oppose these changes, firstly for the other change I was just discussing, but also, on balance, for this. Because if we were to keep this and we were to have Standing Order 6.10, at least as it applies to the First Minister, it is such that, without it—without the change—if there were, say, an Abolish group of Members in the next Assembly, so long as we ensure that there were three or more Members standing and that there weren't otherwise, then by virtue of spoiling ballots and participating but abstaining, we could potentially prevent the appointment of a First Minister, if there was plurality but not majority support for the leading candidate. So, we'd still have an Assembly or Senedd, but no First Minister and no Welsh Government under him, which would be something that would be a positive move, as we would assess. Hence the possibility of blocking a First Minister appointment and leaving the situation in limbo—perhaps the UK Government could step in and assist us—would be one that we would welcome.
For that reason, we won't vote for these changes, but I certainly understand why other members of the Business Committee have proposed them, given the huge and really important inconsistency between the situation and hurdle that applies where there are two or three or more Members who'd initially like to be First Minister; and, of course, the situation is analogous for the Presiding Officer.
Dywedwyd wrthym ym mhapur y Pwyllgor Busnes ar dynnu enwebiad yn ôl, nad yw enwebiad y Prif Weinidog na gweithdrefnau ethol Llywydd yn gwneud darpariaeth benodol ar gyfer tynnu enwebiad yn ôl, ac mae'r ddwy Reol Sefydlog yn defnyddio iaith orfodol i'w gwneud yn ofynnol cael cylchoedd pleidleisio pellach os nad oes unrhyw ymgeisydd yn llwyddiannus mewn cylch pleidleisio penodol. Felly, wrth gwrs, nid ydynt yn cynnwys darpariaethau penodol sy'n ymwneud ag ymgeisydd yn tynnu'n ôl, oherwydd mae ganddo iaith orfodol sy'n ei gwneud yn ofynnol i'r broses honno gael ei chwblhau, ac os ydych yn ymgeisio am un o'r swyddi hyn o dan ein Rheolau Sefydlog, rydych yn ymrwymo i gwblhau'r broses honno. Ac os ceir cytundeb gwleidyddol yn sgil canlyniad cyfartal, fel y byddai rhai Aelodau o'r Cynulliad yn newid eu pleidlais mewn pleidlais yn y dyfodol, dylem gael y bleidlais honno yn y dyfodol fel y gallwn eu gweld yn newid eu pleidlais, ac fel bod hynny'n gyhoeddus, ac yn hollbwysig, dylem barchu a chymhwyso ein Rheolau Sefydlog. Ac mae arnaf ofn yn yr achos hwn, na ddigwyddodd hynny.
Lywydd, fe ddywedoch chi wrthym na allai'r Rheolau Sefydlog ystyried pob senario bosibl ac mewn sefyllfaoedd o'r fath, eich cyfrifoldeb chi yw dehongli'r Rheolau Sefydlog. Ond nid oedd angen dehongli'r Rheolau Sefydlog hyn. Fel y dywedodd y Pwyllgor Busnes, maent yn defnyddio 'iaith orfodol'. Fe benderfynoch chi fod yr iaith yn afresymol ac fe benderfynoch chi wneud rhywbeth arall, ac o ganlyniad i hynny, ni chafodd arweinydd Plaid Cymru, eich plaid chi, yr embaras o gael pleidlais bellach a cholli'r bleidlais honno, ar ôl mynd i mewn i'r broses hon o dan y Rheolau Sefydlog cytûn hynny a gafodd eu datgymhwyso wedyn ran o'r ffordd drwodd, mae arnaf ofn. Nid ydym yn cefnogi'r newidiadau hyn. Roeddem o'r farn bod honno'n broses synhwyrol, y broblem yw na chafodd ei chymhwyso. Ni ddylech godeiddio i barchu cynsail pan nad oedd y cynsail hwnnw, yn fy marn i o leiaf—ac nid wyf wedi clywed unrhyw farn fel arall sy'n argyhoeddi—yn cydymffurfio â'r Rheolau Sefydlog a oedd mewn grym ar y pryd.
Y mater pwysig iawn arall yma yn fy marn i—ac rwy'n ei chael yn anos asesu'r mater hwn, ond mae'n bwysig tu hwnt—yw'r un sy'n ymwneud â Rheol Sefydlog 6 ac yn enwedig Rheol Sefydlog 8, yr un mewn perthynas â'r Prif Weinidog. Fe gymeraf Reolau Sefydlog 6.9 a 6.10 fel enghraifft, yn hytrach na Rheol Sefydlog 8. Lle mae gennych ddau Aelod yn sefyll, pa un bynnag sy'n cael y bleidlais fwyaf sy'n dod yn Brif Weinidog, ond wedyn os bydd tri neu fwy'n sefyll, ceir darpariaeth wahanol o ran beth yw'r rhwystr i ddod yn Brif Weinidog. Mae hynny'n fy nharo'n rhyfedd iawn. Nid yw'n glir pam y dylai nifer yr ymgeiswyr cychwynnol adlewyrchu'r rhwystr gofynnol i ddod yn Brif Weinidog. Mae'n fater gwirioneddol ddifrifol, os oes gennym dri neu fwy o Aelodau'n sefyll, fod gofyn i un o'r Aelodau hynny gael mwyafrif o'r holl bleidleisio, gan gynnwys y rhai sydd wedi ymatal a phapurau pleidleisio a allai fod wedi eu difetha, yn hytrach na lluosogrwydd, yn enwedig o gofio bod hynny'n wahanol lle ceir dau ymgeisydd. Rwy'n credu bod honno'n ddarpariaeth ryfedd iawn.
At ei gilydd, rydym yn gwrthwynebu'r newidiadau hyn, yn gyntaf ar sail y newid arall roeddwn yn ei drafod yn awr, ond hefyd, at ei gilydd, ar sail hyn. Oherwydd pe baem yn cadw hyn a'n bod yn cael Rheol Sefydlog 6.10, o leiaf fel y mae'n gymwys i'r Prif Weinidog, mae'n golygu, hebddo—heb y newid—pe bai grŵp Diddymu o Aelodau yn y Cynulliad nesaf, dyweder, cyn belled â'n bod yn sicrhau bod tri neu fwy o Aelodau'n sefyll ac na fyddai fel arall, yna drwy ddifetha pleidleisiau a chymryd rhan ond ymatal, gallem o bosibl atal penodiad Prif Weinidog, os ceir lluosogrwydd ond nid mwyafrif o blaid yr ymgeisydd sydd ar y blaen. Felly, byddai gennym Gynulliad neu Senedd o hyd, ond heb Brif Weinidog a heb Lywodraeth Cymru oddi tano, a fyddai'n gam cadarnhaol, fel y byddem ni yn ei asesu. Felly, byddai'r posibilrwydd o rwystro penodiad Prif Weinidog a gadael y sefyllfa mewn limbo—efallai y gallai Llywodraeth y DU gamu i mewn a'n cynorthwyo—yn un y byddem yn ei groesawu.
Am y rheswm hwnnw, ni fyddwn yn pleidleisio dros y newidiadau hyn, ond rwy'n sicr yn deall pam y mae aelodau eraill o'r Pwyllgor Busnes wedi'u cynnig, o ystyried yr anghysondeb enfawr a phwysig iawn rhwng y sefyllfa a'r rhwystr sy'n berthnasol lle mae dau neu dri neu fwy o Aelodau a fyddai'n hoffi bod yn Brif Weinidog ar y dechrau; ac wrth gwrs, mae'r sefyllfa yr un fath ar gyfer y Llywydd.
Does neb arall eisiau siarad, felly y cynnig y tro yma yw i ddiwygio'r Rheolau Sefydlog mewn perthynas â busnes cynnar yn dilyn etholiad y Senedd. A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu hynny? [Gwrthwynebiad.] Oes. Felly, mae yna wrthwynebiad i hynny ac fe fydd y bleidlais yn cael ei ohirio.
I have no further speakers. The proposal this time is to amend Standing Orders in relation to early business following a Senedd election. Does any Member object? [Objection.] Yes, there are objections, so I will defer voting until voting time.
Gohiriwyd y pleidleisio tan y cyfnod pleidleisio.
Voting deferred until voting time.
Yr eitem nesaf, felly, yw'r cynnig i ddiwygio'r Rheolau Sefydlog ar sub judice. Dwi'n galw ar aelod o'r Pwyllgor Busnes i gyflwyno'n ffurfiol—Rebecca Evans.
The next item is the motion to amend Standing Orders in relation to sub judice. I call on a member of the Business Committee to formally move—Rebecca Evans.
Cynnig NDM7671 Elin Jones
Cynnig bod y Senedd, yn unol â Rheol Sefydlog 33.2:
1. Yn ystyried adroddiad y Pwyllgor Busnes, ‘Diwygio Rheolau Sefydlog: Sub Judice’, a osodwyd yn y Swyddfa Gyflwyno ar 17 Mawrth 2021.
2. Yn cymeradwyo'r cynnig i ddiwygio Rheol Sefydlog 13.15 a 17.28, fel y nodir yn Atodiad A adroddiad y Pwyllgor Busnes.
Motion NDM7671 Elin Jones
To propose that the Senedd, in accordance with Standing Order 33.2:
1. Considers the report of the Business Committee, ‘Amending Standing Orders: Sub Judice’, laid in the Table Office on 17 March 2021.
2. Approves the proposals to amend Standing Orders 13.15 and 17.28, as set out in Annex A of the Business Committee’s report.
Cynigiwyd y cynnig.
Motion moved.
Formally moved.
Cynigiwyd yn ffurfiol.
These are also, I think, potentially quite important amendments and I'm not sure why they're being made, entirely. Some of them I think are sensible, like the references to the commissioners and ombudsman. Removing those and having a general provision rather trying to update for each specific commissioner or ombudsman seems sensible.
But at the moment, we have a rule that allows the Presiding Officer to decide that a matter that relates to active judicial proceedings can be raised. And our Standing Orders have stated that if the Presiding Officer is satisfied that the matter clearly related to a matter of public importance, or a ministerial decision in question, then the matter can be raised, and I think that that's sensible. Without that, we have a situation where anyone can lay a judicial review claim—you can file one of those and there's precedent that the cost through to permission stage should be no more than perhaps a couple of £1,000 and that can sometimes take several months—and after the laying of that claim, that's then active proceedings in the court, and, as a legislature, we can't discuss any issue that that relates to.
I think that that's far too wide, particularly in the field of judicial review that questions the decisions of public authorities. If a Minister decides something that's a matter of political controversy and some of us support it and others don't, and we want to continue discussing the merits, this change in the Standing Orders would seem to provide for that discussion of elected Members to be cut short just because, say, one private citizen decides to issue a claim of judicial review. That can't be right, in my view. There is a carve-out in the new Standing Order proposed, but it's much narrower. And yes, of course, legislation, or subordinate legislation, we should discuss, but why on earth can't we debate a decision that's been made by a Minister that's controversial just because someone else is so opposed to it that they launch a claim of judicial review? There's a reference,
'except to the extent permitted by the Presiding Officer',
but it's a much narrower carve-out. Situations in which the Presiding Officer should consider allowing debate to continue even if there is a matter before the courts are now set out, and when they're not set out I think it will become much harder for a Presiding Officer to allow that sort of discussion to continue.
Clearly, at the moment, it's right that we've got the restrictions on matters going before a jury or a family matter case, but for other cases where you have a judge or judges sitting, particularly in the field of judicial review, the idea that we as legislators can't debate or discuss any such matters I think is wrong. The chance of that judge or those judges being prejudiced on account of our debate is I think nugatory and it's something they could easily deal with. To rule out this whole field of discussion for us I just think is quite wrong. We've got perfectly sensible ways of dealing with this issue at the moment—we've an item later on it—and I think those methods should continue, rather than changing these Standing Orders in a wholly unnecessary way.
Credaf y gallai'r rhain hefyd fod yn welliannau eithaf pwysig ac nid wyf yn hollol siŵr pam eu bod yn cael eu gwneud. Credaf fod rhai ohonynt yn synhwyrol, fel y cyfeiriadau at y comisiynwyr a'r ombwdsmon. Mae dileu'r rheini a chael darpariaeth gyffredinol yn hytrach na cheisio diweddaru ar gyfer pob comisiynydd neu ombwdsmon penodol yn ymddangos yn synhwyrol.
Ond ar hyn o bryd, mae gennym reol sy'n caniatáu i'r Llywydd benderfynu y gellir codi mater sy'n ymwneud ag achosion barnwrol gweithredol. Ac mae ein Rheolau Sefydlog wedi datgan y gellir codi'r mater os yw'r Llywydd yn fodlon ei fod yn amlwg yn ymwneud â mater o bwys cyhoeddus, neu benderfyniad gan Weinidog, a chredaf fod hynny'n synhwyrol. Heb hynny, mae gennym sefyllfa lle gall unrhyw un hawlio adolygiad barnwrol—gallwch gyflwyno un o'r rheini ac mae cynsail na ddylai'r gost drwodd i'r cam caniatâd fod yn fwy na chwpl o £1,000 efallai ac weithiau gall hynny gymryd sawl mis—ac ar ôl gosod yr hawliad hwnnw, mae hynny wedyn yn achos gweithredol yn y llys, ac fel deddfwrfa, ni allwn drafod unrhyw fater y mae hynny'n ymwneud ag ef.
Credaf fod hynny'n rhy eang o lawer, yn enwedig ym maes adolygiadau barnwrol sy'n cwestiynu penderfyniadau awdurdodau cyhoeddus. Os bydd Gweinidog yn penderfynu rhywbeth sy'n destun dadl wleidyddol a bod rhai ohonom yn ei gefnogi ac eraill heb fod yn ei gefnogi, a'n bod am barhau i drafod y rhinweddau, mae'n ymddangos y byddai'r newid hwn yn y Rheolau Sefydlog yn darparu ar gyfer torri'r drafodaeth honno ar Aelodau etholedig am fod un dinesydd preifat, dyweder, yn penderfynu hawlio adolygiad barnwrol. Ni all hynny fod yn iawn yn fy marn i. Mae yna eithriad yn y Rheol Sefydlog newydd a gynigir, ond mae'n llawer culach. Ac wrth gwrs y dylem drafod deddfwriaeth, neu is-ddeddfwriaeth, ond pam ar y ddaear na allwn drafod penderfyniad sydd wedi'i wneud gan Weinidog sy'n ddadleuol am fod rhywun arall mor wrthwynebus iddo fel eu bod yn hawlio adolygiad barnwrol? Ceir cyfeiriad,
'ac eithrio i'r graddau a ganiateir gan y Llywydd',
ond mae'n eithriad llawer culach. Mae sefyllfaoedd lle dylai'r Llywydd ystyried caniatáu i ddadl barhau hyd yn oed os oes mater gerbron y llysoedd wedi'u nodi bellach, a phan nad ydynt wedi'u nodi, rwy'n credu y bydd yn llawer anos i Lywydd ganiatáu i drafodaeth o'r fath barhau.
Yn amlwg, ar hyn o bryd, mae'n iawn fod gennym gyfyngiadau ar faterion sy'n mynd gerbron rheithgor neu achos ar fater teuluol, ond ar gyfer achosion eraill lle mae gennych farnwr neu farnwyr yn eistedd, yn enwedig ym maes adolygiadau barnwrol, credaf fod y syniad na allwn ni fel deddfwyr drafod unrhyw faterion o'r fath yn anghywir. Mae'r perygl y bydd ein dadl yn dylanwadu ar y barnwr neu'r barnwyr yn fach iawn yn fy marn i ac mae'n rhywbeth y gallent ymdrin yn hawdd ag ef. Rwy'n credu bod dyfarnu na chawn drafod hyn o gwbl yn hollol anghywir. Mae gennym ffyrdd cwbl synhwyrol o ymdrin â'r mater ar hyn o bryd—mae gennym eitem arno yn nes ymlaen—a chredaf y dylai'r dulliau hynny barhau, yn hytrach na newid y Rheolau Sefydlog mewn ffordd gwbl ddiangen.
Does neb arall eisiau siarad, felly y cwestiwn yw: a ddylid diwygio'r Rheolau Sefydlog mewn perthynas â sub judice? A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? [Gwrthwynebiad.] Oes. Felly, fe ohiriaf i'r bleidlais tan y cyfnod pleidleisio.
I have no further speakers. The proposal is to amend Standing Orders in relation to sub judice. Does any Member object? [Objection.] Yes, there are objections. I will defer voting until voting time.
Gohiriwyd y pleidleisio tan y cyfnod pleidleisio.
Voting deferred until voting time.
Eitem 11 sydd nesaf, cynnig i ddiwygio'r Rheolau Sefydlog ar adalw'r Senedd. Rwy'n galw ar aelod o'r Pwyllgor Busnes i gyflwyno'r cynnig—Rebecca Evans.
We move now to item 11, a motion to amend Standing Orders on recall of the Senedd. I call on a member of the Business Committee to formally move the motion—Rebecca Evans.
Cynnig NDM7672 Elin Jones
Cynnig bod y Senedd, yn unol â Rheol Sefydlog 33.2:
1. Yn ystyried adroddiad y Pwyllgor Busnes, ‘Diwygio Rheolau Sefydlog: Adalw’r Senedd’, a osodwyd yn y Swyddfa Gyflwyno ar 17 Mawrth 2021.
2. Yn cymeradwyo'r cynnig i cyflwyno Rheol Sefydlog 12.3A newydd, fel y nodir yn Atodiad A adroddiad y Pwyllgor Busnes.
Motion NDM7672 Elin Jones
To propose that the Senedd, in accordance with Standing Order 33.2:
1. Considers the report of the Business Committee, ‘Amending Standing Orders: Recall of the Senedd’, laid in the Table Office on 17 March 2021.
2. Approves the proposals to introduce a new Standing Order 12.3A, as set out in Annex A of the Business Committee’s report.
Cynigiwyd y cynnig.
Motion moved.
Formally moved.
Cynigiwyd yn ffurfiol.
I think these amendments are broadly sensible. Currently, we're only able to have a recall at the request of the First Minister, subject to the Presiding Officer's decision. It's her decision, but as it reads currently, I believe it can only be taken at the request of the First Minister. To preclude any recall of the legislature unless the head of the executive desires it doesn't seem to me to be right, so I support these changes. It opens up another head for recall—that the Presiding Officer may take the initiative to recall but, when he or she does so, it should be having consulted the First Minister and the Business Committee. I think that's broadly sensible. I had reflected on whether it might also be sensible to require at least consultation with the Business Committee on the first head for a recall when it's proposed by the First Minister, but on balance, if the First Minister and the Llywydd are in agreement, I'm content for the change to be made, because I think it's an improvement bringing in this second head for a recall. Thank you.
Credaf fod y gwelliannau hyn yn synhwyrol ar y cyfan. Ar hyn o bryd, dim ond ar gais y Prif Weinidog y cawn adalw'r Senedd, yn amodol ar benderfyniad y Llywydd. Ei phenderfyniad hi ydyw, ond fel y mae'n darllen ar hyn o bryd, credaf mai dim ond ar gais y Prif Weinidog y gellir ei wneud. Nid yw'n ymddangos i mi ei bod hi'n iawn atal y ddeddfwrfa rhag cael ei hadalw oni bai bod pennaeth y weithrediaeth yn dymuno hynny, felly rwy'n cefnogi'r newidiadau hyn. Mae'n agor y gallu i rywun arall adalw'r Senedd—y gall y Llywydd gymryd y cam i'w hadalw ond pan fydd hi neu ef yn gwneud hynny, dylai fod wedi ymgynghori â'r Prif Weinidog a'r Pwyllgor Busnes. Rwy'n credu bod hynny'n synhwyrol ar y cyfan. Bûm yn ystyried a allai hefyd fod yn synhwyrol ei gwneud yn ofynnol fan lleiaf i ymgynghori â'r Pwyllgor Busnes ar adalw pan gaiff ei gynnig gan y Prif Weinidog, ond at ei gilydd, os yw'r Prif Weinidog a'r Llywydd yn cytuno, rwy'n fodlon i'r newid gael ei wneud, oherwydd rwy'n credu bod dod ag ail ben i mewn ar gyfer adalw'r Senedd yn welliant. Diolch.
Y cwestiwn yw, felly: a ddylid diwygio'r Rheolau Sefydlog mewn perthynas ag adalw'r Senedd? Oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu hyn? Dwi ddim yn meddwl fod yna, ac felly fe dderbynnir y cynnig yna yn unol â Rheol Sefydlog 12.36.
The proposal is to amend Standing Orders in relation to recall of the Senedd. Does any Member object? I don't believe there are any objections, and therefore the motion is agreed in accordance with Standing Order 12.36.
Derbyniwyd y cynnig yn unol â Rheol Sefydlog 12.36.
Motion agreed in accordance with Standing Order 12.36.
Item 12 yw'r nesaf, cynnig i ddiwygio'r Rheolau Sefydlog ar aelodaeth pwyllgorau yw'r rhain. Aelod o'r Pwyllgor Busnes i gynnig yn ffurfiol—Rebecca Evans.
Item 12 is next, a motion to amend Standing Orders on membership of committees. I call on a member of the Business Committee to formally move—Rebecca Evans.
Cynnig NDM7673 Elin Jones
Cynnig bod y Senedd, yn unol â Rheol Sefydlog 33.2:
1. Yn ystyried adroddiad y Pwyllgor Busnes, ‘Diwygio Rheolau Sefydlog: Aelodaeth Pwyllgorau’, a osodwyd yn y Swyddfa Gyflwyno ar 17 Mawrth 2021.
2. Yn cymeradwyo'r cynnig i ddiwygio Rheol Sefydlog 17, fel y nodir yn Atodiad A adroddiad y Pwyllgor Busnes.
Motion NDM7673 Elin Jones
To propose that the Senedd, in accordance with Standing Order 33.2:
1. Considers the report of the Business Committee, ‘Amending Standing Orders: Membership of Committees’, laid in the Table Office on 17 March 2021.
2. Approves the proposals to amend Standing Order 17, as set out in Annex A of the Business Committee’s report.
Cynigiwyd y cynnig.
Motion moved.
Formally moved.
Cynigiwyd yn ffurfiol.
Again, I think, on balance, this is a change to Standing Orders that I support. I think it's regrettable that we've lost the underpinning of the UK legislation that provided that if we couldn't reach agreement by two thirds on the constitution of our committees, then D'Hondt should apply. I think that gave an underlying backstop and security to the process, which to a degree is lost. But I think it's better to have it in Standing Orders than not to have it at all. While my preference would be for it to be a UK Act of Parliament judicable in the courts of England and Wales, that isn't the case, given the, in my view, regrettable change that's already happened. Given that, I think it's probably a good idea to have this backstop in Standing Orders, so that if we can't reach agreement on committees with a two-thirds majority, then D'Hondt applies. I think this is one of the rare instances where I think I approve of the Labour and Plaid Cymru Members exercising their two-thirds majority to try and bind future Assemblies or Senedds, because this was UK legislation, and unfortunately it was lost and it's being reinstated and re-entrenched with a two-thirds majority as the UK Parliament had initially provided for. So, on this one, I think that the proposal is a good one, even though it's binding a future Senedd. Thank you.
Unwaith eto, credaf, ar y cyfan, fod hwn yn newid rwy'n ei gefnogi i'r Rheolau Sefydlog. Rwy'n credu ei bod yn destun gofid ein bod wedi colli sylfaen deddfwriaeth y DU a oedd yn darparu, os na allem ddod i gytundeb o ddwy ran o dair ynghylch cyfansoddiad ein pwyllgorau, y dylid cymhwyso D'Hondt. Credaf fod hynny'n rhoi ôl-stop sylfaenol a diogelwch i'r broses, sydd i raddau'n cael ei golli. Ond rwy'n credu ei bod yn well ei gael yn y Rheolau Sefydlog na pheidio â'i gael o gwbl. Er mai fy newis i fyddai iddo fod yn Ddeddf Seneddol y DU sy'n farnadwy yn llysoedd Cymru a Lloegr, nid dyna a geir, o ystyried y newid anffodus, yn fy marn i, sydd eisoes wedi digwydd. O ystyried hynny, rwy'n credu ei bod yn syniad da, mae'n debyg, i gael yr ôl-stop hwn yn y Rheolau Sefydlog, fel bod D'Hondt yn gymwys os na allwn ddod i gytundeb ar bwyllgorau drwy fwyafrif o ddwy ran o dair. Rwy'n credu mai dyma un o'r achosion prin lle rwy'n credu fy mod o blaid gweld Aelodau Llafur a Phlaid Cymru yn arfer eu mwyafrif o ddwy ran o dair i geisio rhwymo Cynulliadau neu Seneddau yn y dyfodol, am mai deddfwriaeth y DU oedd hon, ac yn anffodus fe'i collwyd ac mae'n cael ei hadfer a'i hailsefydlu gyda mwyafrif o ddwy ran o dair fel roedd Senedd y DU wedi darparu ar ei gyfer yn wreiddiol. Felly, ar y mater hwn, credaf fod y cynnig yn un da, er ei fod yn rhwymo Senedd yn y dyfodol. Diolch.
Y cynnig, felly, yw i ddiwygio'r Rheolau Sefydlog mewn perthynas ag aelodaeth pwyllgorau. Oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu hyn? Na, dwi ddim yn gweld—[Gwrthwynebiad.] Oes, mae yna wrthwynebiad. Oes. Ymddiheuriadau, wnes i ddim ei weld e'n sydyn iawn. Felly, dwi wedi gweld gwrthwynebiad ac fe fyddwn ni'n gohirio'r bleidlais ar yr eitem yma tan y cyfnod pleidleisio.
The proposal is to amend Standing Orders in relation to membership of committees. Does any Member object? No, I don't—[Objection.] Yes, I apologise, there is an objection. Apologies. I didn't see you. There is an objection, and we will therefore defer voting on this item until voting time.
Gohiriwyd y pleidleisio tan y cyfnod pleidleisio.
Voting deferred until voting time.
Eitem 13 yw'r nesaf, sef cynnig i ddiwygio'r Rheolau Sefydlog, newidiadau amrywiol. Aelod o'r Pwyllgor Busnes i gyflwyno'r cynnig—Rebecca Evans.
Item 13 is next, a motion to amend Standing Orders, miscellaneous changes. A member of the Business Committee to formally move—Rebecca Evans.
Cynnig NDM7674 Elin Jones
Cynnig bod y Senedd, yn unol â Rheol Sefydlog 33.2:
1. Yn ystyried adroddiad y Pwyllgor Busnes, ‘Diwygio Rheolau Sefydlog: Newidiadau amrywiol’, a osodwyd yn y Swyddfa Gyflwyno ar 17 Mawrth 2021.
2. Yn cymeradwyo'r cynnig i ddiwygio Rheol Sefydlog 1, 11 a 20 fel y nodir yn Atodiad A adroddiad y Pwyllgor Busnes.
Motion NDM7674 Elin Jones
To propose that the Senedd, in accordance with Standing Order 33.2:
1. Considers the report of the Business Committee, ‘Amending Standing Orders: Miscellaneous Changes’, laid in the Table Office on 17 March 2021.
2. Approves the proposals to amend Standing Orders 1, 11 and 20, as set out in Annex A of the Business Committee’s report.
Cynigiwyd y cynnig.
Motion moved.
Formally moved.
Cynigiwyd yn ffurfiol.
It's good to see at least one other Member engaged in the process to the extent of objecting, even though I seem to be alone in speaking to these debates. This section on miscellaneous changes I thought was particularly interesting. There's a range of different Standing Order changes, in actually quite disparate areas, but on these I'm afraid I'm not able to insist on separate debates, so I will deal with them as a group.
We have the Senedd pension scheme, and I can understand why this change is proposed to the extent that the current Standing Orders appear to contradict the arrangements we have where the remuneration board has taken responsibility for appointment of the trustees to the pension scheme, yet we still had this Standing Order 1.7, which puts in place an apparently competing process. I'm not clear why we have the remuneration board doing this. These are scheme rules, and the pension scheme is for the benefit of its members, current and future pensioners, and the trustees' job is to look out for their interests properly within the law. So, given that, why do we have this independent body, the remuneration board, determining how people should be appointed to represent members' interest? I think, as with the Independent Parliamentary Standards Authority at the House of Commons, with the remuneration board that we have here, it's probably a good principle to have this separation between Members and an independent body making decisions over Members' rations, so to speak, but that doesn't appear to be what's engaged here.
Our pension contributions are being paid, the system is set up. I'd like to see the pension scheme better managed, with a greater focus on returns. I have particular concerns about the emphasis on the index-linked gilts and the failure to have an agreed allocation towards UK equities, which have been performing much more strongly of late. But surely there is an interest of Members to manage that scheme well, and an interest of the Commission to see it managed well, so that future contributions of taxpayer funds may be minimised, and that would seem to be well done, I would have thought, with the trustees under the general law representing the interest of the members, and that's quite proper within it. So why we don't do that and we have an independent body determine that instead is not clear to me. But that is currently an apparent contradiction between those. I don't see that as a reason for opposing this, although if it were possible to have a vote on this specific Standing Order, rather than having had these grouped in such disparate areas, I might have taken a different view.
Another area that is interesting here is the difference between the constituency and the list Members. We say in our Standing Orders that constituency and regional Members should be treated equally and are of equal value. Some Members seem to cast doubt on that sometimes, but that's the provision in Standing Orders, and I think it's the right one. Yet we have the Standing Order that has a provision with regard to resignation that only references section 10 of the Government of Wales Act, and not section 11, and that then means it applies to the constituency but not to the region. But I'm not wholly sure why this Standing Order 1.9 is required. It has a provision where it says 'or otherwise' anyhow, so there is a broad discretion and I don't see why we need to go beyond the statute reference to vacancy in order to determine through the common sense application of English and a necessary reference to the courts when a vacancy has occurred, and given it is in legislation, that would presumably trump the Standing Orders interpretation anyhow, so I'm not sure that this Standing Order is required. In my view, it may be redundant and would perhaps be better erased, but given it is there, I think it is better that it does refer to both the regional and constituency provisions in the Act on a consistent basis, so I don't propose to oppose it.
I also think it's a sensible thing to remove the Business Committee Chair from the reference—I think there was quite a bit of discussion when I joined the Business Committee at the beginning of the term around that—and to the extent the Business Committee is chaired by the Presiding Officer. It does seem proper that it shouldn't be part of the party balance, notwithstanding the Presiding Officer's potential membership of a political party. Thank you.
Mae'n dda gweld o leiaf un Aelod arall yn cymryd rhan yn y broses i'r graddau eu bod yn gwrthwynebu, er ei bod yn ymddangos fy mod ar fy mhen fy hun yn siarad am y dadleuon hyn. Roedd yr adran hon ar newidiadau amrywiol yn arbennig o ddiddorol yn fy marn i. Mae yma amrywiaeth o newidiadau gwahanol i'r Rheolau Sefydlog, mewn meysydd go wahanol mewn gwirionedd, ond mae arnaf ofn na allaf fynnu dadleuon ar wahân ar y rhain, felly fe wnaf ymdrin â hwy fel grŵp.
Mae gennym gynllun pensiwn y Senedd, a gallaf ddeall pam y cynigir y newid hwn i'r graddau ei bod yn ymddangos bod y Rheolau Sefydlog presennol yn gwrth-ddweud y trefniadau sydd gennym lle mae'r bwrdd taliadau wedi cymryd cyfrifoldeb am benodi'r ymddiriedolwyr i'r cynllun pensiwn, ac eto roedd gennym y Rheol Sefydlog 1.7 hon o hyd, rheol sy'n sefydlu proses sy'n cystadlu i bob golwg. Nid wyf yn glir pam y mae'r bwrdd taliadau yn gwneud hyn. Rheolau'r cynllun yw'r rhain, ac mae'r cynllun pensiwn er budd ei aelodau, pensiynwyr presennol a phensiynwyr y dyfodol, a gwaith yr ymddiriedolwyr yw goruchwylio eu buddiannau'n briodol o fewn y gyfraith. Felly, o ystyried hynny, pam y mae gennym y corff annibynnol hwn, y bwrdd taliadau, yn penderfynu sut y dylid penodi pobl i gynrychioli buddiannau aelodau? Fel gyda'r Awdurdod Safonau Seneddol Annibynnol yn Nhŷ'r Cyffredin, gyda'r bwrdd taliadau sydd gennym yma, mae'n debyg ei bod yn egwyddor dda cael y rhaniad hwn rhwng Aelodau a chorff annibynnol sy'n gwneud penderfyniadau ynghylch dognau Aelodau, fel petai, ond nid yw'n ymddangos mai dyna sy'n digwydd yma.
Mae ein cyfraniadau pensiwn yn cael eu talu, mae'r system wedi'i sefydlu. Hoffwn weld y cynllun pensiwn yn cael ei reoli'n well, gan ganolbwyntio mwy ar adenillion. Mae gennyf bryderon penodol am y pwyslais ar y giltiau indecs gyswllt a'r methiant i gael dyraniad cytûn tuag at ecwitïau'r DU, sydd wedi bod yn perfformio'n llawer cryfach yn ddiweddar. Ond does bosibl nad oes budd i'r Aelodau o reoli'r cynllun hwnnw'n dda, a diddordeb gan y Comisiwn i'w weld yn cael ei reoli'n dda, fel y gellir lleihau cyfraniadau arian trethdalwyr yn y dyfodol, a byddwn wedi meddwl bod hynny i'w weld yn cael ei wneud yn dda gyda'r ymddiriedolwyr o dan y gyfraith gyffredin sy'n cynrychioli buddiannau'r aelodau, ac mae hynny'n eithaf priodol o'i fewn. Felly nid yw'n eglur i mi pam nad ydym yn gwneud hynny a chael corff annibynnol i benderfynu yn lle hynny. Ond ar hyn o bryd mae'n ymddangos bod y rheini'n gwrth-ddweud ei gilydd. Nid wyf yn gweld hynny fel rheswm dros wrthwynebu hyn, er pe bai'n bosibl cael pleidlais ar y Rheol Sefydlog benodol hon, yn hytrach na chael y rhain wedi'u grwpio mewn meysydd mor wahanol, efallai y byddwn wedi ffurfio barn wahanol.
Maes arall sy'n ddiddorol yma yw'r gwahaniaeth rhwng Aelodau etholaeth ac Aelodau'r rhestr. Dywedwn yn ein Rheolau Sefydlog y dylid trin Aelodau etholaethol a rhanbarthol yn gyfartal a'u bod o werth cyfartal. Mae'n ymddangos bod rhai Aelodau'n bwrw amheuaeth ar hynny weithiau, ond dyna'r ddarpariaeth yn y Rheolau Sefydlog, a chredaf ei bod yn gywir. Ac eto, mae gennym y Rheol Sefydlog sydd â darpariaeth ar ymddiswyddo sydd ond yn cyfeirio at adran 10 o Ddeddf Llywodraeth Cymru, ac nid adran 11, ac mae hynny wedyn yn golygu ei bod yn gymwys ar gyfer yr etholaeth ond nid y rhanbarth. Ond nid wyf yn hollol siŵr pam fod angen Rheol Sefydlog 1.9. Mae ganddi ddarpariaeth lle mae'n dweud 'neu fel arall' beth bynnag, felly ceir disgresiwn eang ac nid wyf yn gweld pam fod angen inni fynd y tu hwnt i'r cyfeiriad statud at swydd wag er mwyn penderfynu drwy ddefnydd synhwyrol o'r Saesneg a chyfeirio angenrheidiol at y llysoedd pan fydd swydd yn dod yn wag, ac o ystyried ei bod mewn deddfwriaeth, mae'n debyg y byddai hynny'n drech na dehongliad y Rheolau Sefydlog beth bynnag, felly nid wyf yn siŵr a oes angen y Rheol Sefydlog hon. Yn fy marn i, mae'n bosibl ei bod yn ddiangen ac efallai y byddai'n well ei dileu, ond o ystyried ei bod yno, credaf ei bod yn well iddi gyfeirio at y darpariaethau rhanbarthol ac etholaethol yn y Ddeddf ar sail gyson, felly nid wyf yn bwriadu ei gwrthwynebu.
Credaf hefyd ei bod yn synhwyrol tynnu Cadeirydd y Pwyllgor Busnes o'r cyfeiriad—credaf fod cryn dipyn o drafod ar hynny pan ymunais â'r Pwyllgor Busnes ar ddechrau'r tymor—ac i'r graddau fod y Pwyllgor Busnes yn cael ei gadeirio gan y Llywydd. Mae'n ymddangos yn briodol na ddylai fod yn rhan o'r cydbwysedd pleidiol, er gwaethaf aelodaeth bosibl y Llywydd o blaid wleidyddol. Diolch.
Does neb arall eisiau siarad, felly'r cynnig yw i ddiwygio'r Rheolau Sefydlog i wneud newidiadau amrywiol. A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu hyn—y cynnig yma? Nac oes. Dwi ddim yn gweld gwrthwynebiad, ac felly mae'r cynnig yna wedi ei gymeradwyo.
I have no further speakers. The proposal is to amend Standing Orders to make miscellaneous changes. Does any Member object? No, I don't see any objections, and therefore, the motion is agreed.
Derbyniwyd y cynnig yn unol â Rheol Sefydlog 12.36.
Motion agreed in accordance with Standing Order 12.36.
Eitem 14 yw'r nesaf, y cynnig i ddiwygio Rheolau Sefydlog dros dro, a'r aelod o'r Pwyllgor Busnes i gyflwyno'r cynnig—Rebecca Evans.
Item 14 is next, the motion to amend temporary Standing Orders, and I call on a member of the Business Committee to formally move—Rebecca Evans.
Cynnig NDM7675 Elin Jones
Cynnig bod y Senedd, yn unol â Rheol Sefydlog 33.2:
1. Yn ystyried adroddiad y Pwyllgor Busnes, ‘Diwygio Rheolau Sefydlog: Rheolau Sefydlog dros-dro’, a osodwyd yn y Swyddfa Gyflwyno ar 17 Mawrth 2021.
2. Yn cymeradwyo'r cynnig i ddiwygio Rheol Sefydlog 12 a 34, fel y nodir yn Atodiad A adroddiad y Pwyllgor Busnes.
3. Nodi argymhelliad y Pwyllgor Busnes ynghylch defnyddio pleidleisio electronig o bell o dan Reol Sefydlog 34.14A, yn dilyn etholiad y Senedd, gan gynnwys at ddibenion ethol y Llywydd a'r Dirprwy Lywydd.
Motion NDM7675 Elin Jones
To propose that the Senedd, in accordance with Standing Order 33.2:
1. Considers the report of the Business Committee, ‘Amending Standing Orders: Temporary Standing Orders’, laid in the Table Office on 17 March 2021.
2. Approves the proposals to amend Standing Orders 12 and 34, as set out in Annex A of the Business Committee’s report.
3. Notes the Business Committee’s recommendation regarding the use of remote electronic voting under Standing Order 34.14A, following the Senedd election, including for the purposes of electing the Presiding Officer and Deputy.
Cynigiwyd y cynnig.
Motion moved.
Formally moved.
Cynigiwyd yn ffurfiol.
So, we have a range of temporary Standing Orders that this applies to. I think it probably is appropriate on this occasion that they are taken together, and firstly, the extension on proxy voting for parental leave; I think that was brought in as a temporary provision. My view has been that proxy voting—and I speak really in circumstances without considering COVID where there is an assumption of physical meeting and presence in Cardiff—is I have thought that we should allow that proxy voting for maternity or paternity leave or other appropriate parental leave under statute, potentially, and our own contractual arrangements. But if we do have that, it has quite an impact between Government and opposition, and I think we do need this narrow exception because of maternity and paternity rights. It doesn't seem right to me to exclude those individuals from voting in connection with their job. It's good to see the UK Government having made a change recently in respect of the UK Ministers in that scenario, and I think it's right that we do have this. Personally, I think this particular narrow aspect of proxy voting only should be made permanent, but short of that, I think the extension from April to August is a good one.
But I think the remote participation that we have, I think it does change the balance between Government and opposition, because Government needs to have its votes to get its business through; it can't risk losing a vote by not having people able to participate in voting, so to the extent that we vote remotely from our homes, rather than being required in Cardiff or potentially voting remotely wherever we happen to be, I think that is a benefit to the Government, because it makes it easier for them to get their business. It doesn't have that hurdle of having to have all its Members in Cardiff at a particular time for when a vote may occur. So, there is that change, and I don't support a wider extension of proxy voting because of that.
We're extending the temporary Standing Orders in respect of, from my understanding, both the hybrid and the entirely remote working; I'm not sure why we're still doing entirely remote working rather than hybrid working, as they are in Westminster, and to the extent that may continue for the UK Parliament into May or June, I think it's appropriate we should have the potential at least for the hybrid option to continue. I've had discussions with some party colleagues around the remote voting; my feeling is perhaps that you should in a Parliament meet physically, and some have actually thought that remote participation is good, and we should make it the standard, because that would allow our building to be repurposed for more productive and useful purposes, and could save significant sums of money for the taxpayer. On balance, though, I think the hybrid and remote options—certainly the hybrid is the one I prefer, so continuing those temporary Standing Orders for at least a shortish period beyond the election is probably the right thing to do, at least in terms of having that option to provide for the hybrids. So, on these temporary Standing Orders, we do propose to support their extension. Thank you.
Felly, mae gennym ystod o Reolau Sefydlog dros dro y mae hyn yn berthnasol iddi. Credaf ei bod yn briodol y tro hwn, mae'n debyg, eu bod yn cael eu cymryd gyda'i gilydd, ac yn gyntaf, yr estyniad ar bleidleisio drwy ddirprwy ar gyfer absenoldeb rhiant; credaf fod hynny wedi'i gyflwyno fel darpariaeth dros dro. Yn fy marn i, dylem ganiatáu pleidleisio drwy ddirprwy—ac rwy'n siarad mewn gwirionedd mewn amgylchiadau heb ystyried COVID lle ceir rhagdybiaeth o gyfarfod yn y cnawd a phresenoldeb yng Nghaerdydd—ar gyfer absenoldeb mamolaeth neu dadolaeth neu absenoldeb rhiant priodol arall o dan y statud, o bosibl, a'n trefniadau cytundebol ein hunain. Ond os cawn hynny, mae'n cael cryn effaith rhwng y Llywodraeth a'r wrthblaid, a chredaf fod arnom angen yr eithriad cul hwn oherwydd hawliau mamolaeth a thadolaeth. Nid yw'n ymddangos yn iawn i mi y gellid eithrio'r unigolion hynny rhag pleidleisio mewn cysylltiad â'u swydd. Mae'n dda gweld bod Llywodraeth y DU wedi gwneud newid yn ddiweddar o ran Gweinidogion y DU mewn senario o'r fath, a chredaf ei bod yn iawn inni gael hyn. Yn bersonol, credaf mai dim ond yr agwedd gul benodol hon ar bleidleisio drwy ddirprwy y dylid ei gwneud yn barhaol, ond os nad yw hynny'n digwydd, credaf fod yr estyniad o fis Ebrill i fis Awst yn un da.
Ond rwy'n credu bod y cyfranogi o bell a wnawn, rwy'n credu ei fod yn newid y cydbwysedd rhwng y Llywodraeth a'r wrthblaid, oherwydd mae angen i'r Llywodraeth gael ei phleidleisiau i gael ei busnes drwodd; ni all fentro colli pleidlais drwy beidio â chael pobl i bleidleisio, felly i'r graddau ein bod yn pleidleisio o bell o'n cartrefi, yn hytrach na'i bod yn ofynnol i ni fod yng Nghaerdydd neu o bosibl yn pleidleisio o bell lle bynnag y digwyddwn fod, credaf fod hynny o fudd i'r Llywodraeth, oherwydd mae'n ei gwneud yn haws iddi gael ei busnes. Nid oes rhwystr o orfod cael ei holl Aelodau yng Nghaerdydd ar adeg benodol pan fydd pleidlais yn digwydd. Felly, ceir y newid hwnnw, ac nid wyf yn cefnogi estyniad ehangach i bleidleisio drwy ddirprwy oherwydd hynny.
Rydym yn ymestyn y Rheolau Sefydlog dros dro mewn perthynas â'r hybrid a'r gweithio'n gyfan gwbl o bell, yn ôl yr hyn rwy'n ei ddeall; nid wyf yn siŵr pam ein bod yn dal i weithio'n gyfan gwbl o bell yn hytrach na gweithio hybrid, fel y maent yn ei wneud yn San Steffan, ac i'r graddau y gallai barhau i Senedd y DU hyd at fis Mai neu fis Mehefin, rwy'n credu ei bod yn briodol y dylem gael y potensial o leiaf i'r opsiwn hybrid barhau. Rwyf wedi cael trafodaethau gyda rhai o fy nghydweithwyr yn y blaid ynghylch y pleidleisio o bell; fy nheimlad i yw efallai y dylech gyfarfod yn gorfforol mewn Senedd, ac mae rhai wedi meddwl bod cyfranogi o bell yn dda, a dylem ei wneud yn safon, oherwydd byddai hynny'n caniatáu i'n hadeilad gael ei addasu at ddibenion gwahanol mwy cynhyrchiol a defnyddiol, a gallai arbed symiau sylweddol o arian i'r trethdalwr. Ar y cyfan, serch hynny, o ran yr opsiynau hybrid ac o bell—yn sicr yr hybrid yw'r un sydd orau gennyf, felly mae'n debyg mai parhau â'r Rheolau Sefydlog dros dro hynny am gyfnod byr o leiaf y tu hwnt i'r etholiad yw'r peth iawn i'w wneud, o leiaf o ran cael yr opsiwn i ddarparu ar gyfer cyfarfodydd hybrid. Felly, o ran y Rheolau Sefydlog dros dro hyn, rydym yn bwriadu cefnogi eu hymestyn. Diolch.
Does neb arall i siarad. Felly, y cynnig yw i ddiwygio'r Rheolau Sefydlog mewn perthynas â'r Rheolau Sefydlog dros dro. Oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu hynny? Nac oes. Dwi ddim yn gweld gwrthwynebiad, felly mae'r rheolau yna wedi cael eu derbyn.
There are no further speakers. The proposal is to amend Standing Orders in relation to temporary Standing Orders. Does any Member object? No, I don't see any objection, and therefore the motion is agreed.
Derbyniwyd y cynnig yn unol â Rheol Sefydlog 12.36.
Motion agreed in accordance with Standing Order 12.36.
Eitem 15 yw'r nesaf. Eitem 15 yw'r cynnig i ddiwygio'r Rheolau Sefydlog a'r diffiniad o grwpiau gwleidyddol. Dwi'n galw ar aelod o'r Pwyllgor Busnes i wneud y cynnig, Rebecca Evans.
Item 15 is next, a motion to amend Standing Orders on the definition of political groups. I call on a member of the Business Committee to formally move, Rebecca Evans.
Cynnig NDM7676 Elin Jones
Cynnig bod y Senedd, yn unol â Rheol Sefydlog 33.2:
1. Yn ystyried adroddiad y Pwyllgor Busnes, ‘Diwygio Rheolau Sefydlog: Diffiniad o Grwpiau Gwleidyddol’, a osodwyd yn y Swyddfa Gyflwyno ar 17 Mawrth 2021.
2. Yn cymeradwyo'r cynnig i ddiwygio Rheol Sefydlog 1, fel y nodir yn Atodiad A adroddiad y Pwyllgor Busnes.
Motion NDM7676 Elin Jones
To propose that the Senedd, in accordance with Standing Order 33.2:
1. Considers the report of the Business Committee, ‘Amending Standing Orders: Definition of Political Groups’, laid in the Table Office on 17 March 2021.
2. Approves the proposals to amend Standing Order 1, as set out in Annex A of the Business Committee’s report.
Cynigiwyd y cynnig.
Motion moved.
Diolch, Llywydd. I move the motion to amend the Standing Orders on political groups. After much discussion and debate, this amendment seeks to make clear not only the threshold for the formation of groups, but also the underlying principles. It sets out that a political group is a group of at least three Members belonging to the same registered political party that won at least one seat at the previous Senedd election—or, three or more Members not satisfying those criteria who have notified the Presiding Officer of their wish to be regarded as a political group and satisfied the Presiding Officer that exceptional circumstances apply. At their core, what these changes seek to uphold are the principles of democratic accountability and stability in our Senedd, which are critical to the way our institution is perceived and operates. The changes do not prevent new groups being formed, but they do offer a more robust system of checks and balances.
Being recognised as a group brings significant privileges, and in the interests of the integrity of this institution, it is only right that there are at least some minimum tests in place. If this motion is agreed, the Presiding Officer must issue guidance to Members under Standing Order 6.17 on the interpretation and application of Standing Order 1.3(ii).
Diolch, Lywydd. Rwy'n gwneud y cynnig i ddiwygio'r Rheolau Sefydlog ar grwpiau gwleidyddol. Ar ôl llawer o drafod a dadlau, mae'r gwelliant hwn yn ceisio egluro nid yn unig y trothwy ar gyfer ffurfio grwpiau, ond hefyd yr egwyddorion sylfaenol. Mae'n nodi mai grŵp gwleidyddol yw grŵp o dri Aelod o leiaf sy'n perthyn i'r un blaid wleidyddol gofrestredig a enillodd o leiaf un sedd yn etholiad blaenorol y Senedd—neu dri neu fwy o Aelodau nad ydynt yn bodloni'r meini prawf hynny sydd wedi hysbysu'r Llywydd o'u dymuniad i gael eu hystyried yn grŵp gwleidyddol ac wedi bodloni'r Llywydd fod amgylchiadau eithriadol yn berthnasol. Yn eu hanfod, yr hyn y mae'r newidiadau hyn yn ceisio'i gynnal yw egwyddorion atebolrwydd democrataidd a sefydlogrwydd yn ein Senedd, sy'n hanfodol i'r ffordd y mae ein sefydliad yn gweithredu ac yn cael ei weld. Nid yw'r newidiadau'n atal grwpiau newydd rhag cael eu ffurfio, ond maent yn cynnig system fwy cadarn er mwyn cadw cydbwysedd.
Mae cael eich cydnabod fel grŵp yn dod â breintiau sylweddol yn ei sgil, ac er lles uniondeb y sefydliad hwn, nid yw ond yn iawn fod o leiaf rai profion gofynnol ar waith. Os derbynnir y cynnig hwn, rhaid i'r Llywydd gyhoeddi canllawiau i'r Aelodau o dan Reol Sefydlog 6.17 ar ddehongli a chymhwyso Rheol Sefydlog 1.3(ii).
Mark Isherwood. I can't see Mark Isherwood at this point. If he—ah, yes. Mark Isherwood, did you have a problem with your broadband?
Mark Isherwood. Ni allaf weld Mark Isherwood ar hyn o bryd. Os yw—a, ie. Mark Isherwood, a oedd gennych broblem gyda'ch band eang?
Yes, I had thought it was on. I apologise.
Oedd, roeddwn i'n meddwl ei fod ymlaen. Rwy'n ymddiheuro.
Right, okay. So you have been listening to the debate. Mark Isherwood.
Iawn, o'r gorau. Felly rydych chi wedi bod yn gwrando ar y ddadl. Mark Isherwood.
Thank you. This proposed amendment to Standing Orders, I regret to say, can only be described as nasty, high handed and domineering, exercising arbitrary and overbearing control over others. As the Business Committee's report on this states:
'This proposal does not have the unanimous support of the Business Committee. The proposal was made by Rebecca Evans MS (the Trefnydd) and supported by Sian Gwenllian MS who, in accordance with Standing Order 11.5(ii), together carry 39 votes on the Committee. Mark Isherwood MS and Caroline Jones MS, comprising a total of 14 votes, do not support the proposal and support retaining the current Standing Order.'
On the pretext that, quote:
'The Fifth Senedd has seen unprecedented fluidity in the membership, formation and dissolution of political groups',
an unholy alliance between Labour and Plaid Cymru claims that this level of fluidity is undesirable, and that the automatic creation of new political groups in what is supposed to be this people's Parliament, should be restricted to those consisting of three or more Members belonging to the same registered political party that won a seat or seats in the most recent Senedd general election, unless the Presiding Officer is satisfied that exceptional circumstances apply. Well, although this proposal would be as much to the partisan benefit of my party, as to Labour and Plaid Cymru, it is clearly targeted in an entirely unseemly and unfitting way, exhibiting the mindset of the playground bully rather than the responsible politician who recognises that the measure of a representative democracy is how it treats the minorities within.
Effective checks and balances within representative democratic systems are essential if those systems are to sustain, yet this proposal seeks to undermine this fundamental principle. As my colleagues in the Welsh Conservatives' official opposition have said to me, we should stick to the current arrangements. These already give the Llywydd some discretion and are fair to small parties. New parties can and do emerge in vibrant democracies like Wales, as has been demonstrated throughout the Senedd's existence. And, ouch, this is gerrymandering at its worst, where gerrymandering is designed to give political parties an unfair advantage and keep bad incumbents in power—a dictionary definition; I'm not alluding to anything in person.
I therefore say to the Members opposite: before you follow your voting party whips on this matter, please therefore ask yourself whether this is really the road you want this young Parliament, this Welsh Parliament, this Senedd, to travel down. I hope not.
Diolch. Mae'n flin gennyf ddweud mai'r unig ffordd o ddisgrifio'r gwelliant arfaethedig hwn i'r Rheolau Sefydlog yw annymunol, llawdrwm ac awdurdodus sy'n arfer rheolaeth fympwyol a gormesol dros eraill. Fel y dywed adroddiad y Pwyllgor Busnes ar hyn:
'Nid oes gan y cynnig hwn gefnogaeth unfrydol y Pwyllgor Busnes. Gwnaethpwyd y cynnig gan Rebecca Evans AS (y Trefnydd) ac fe’i cefnogwyd gan Sian Gwenllian AS sydd, yn unol â Rheol Sefydlog 11.5(ii), gyda'i gilydd yn cynrychioli 39 pleidlais ar y Pwyllgor. Nid yw Mark Isherwood AS na Caroline Jones AS, sy'n cynrychioli cyfanswm o 14 pleidlais, yn cefnogi'r cynnig; maent yn cefnogi cadw’r Rheol Sefydlog bresennol.'
O dan yr esgus, ac rwy'n dyfynnu:
'Yn ystod y Bumed Senedd, mae aelodaeth y grwpiau gwleidyddol a’r broses o ffurfio a diddymu’r grwpiau hyn wedi bod yn fwy cyfnewidiol nag erioed o’r blaen,'
mae cynghrair anfad rhwng Llafur a Phlaid Cymru yn honni bod y lefel hon o gyfnewidioldeb yn annymunol, ac y dylid cyfyngu ar greu grwpiau gwleidyddol newydd yn awtomatig yn yr hyn sydd i fod yn Senedd y bobl i'r rhai sy'n cynnwys tri neu fwy o Aelodau'n perthyn i'r un blaid wleidyddol gofrestredig a enillodd sedd neu seddau yn etholiad cyffredinol diweddaraf y Senedd, oni bai bod y Llywydd yn fodlon fod amgylchiadau eithriadol yn berthnasol. Wel, er y byddai'r cynnig hwn wedi bod yn llawn cymaint o fudd pleidiol i fy mhlaid i ag i Lafur a Phlaid Cymru, mae wedi'i dargedu'n glir mewn ffordd gwbl anweddus ac anaddas, gan arddangos meddylfryd bwli'r iard chwarae yn hytrach na'r gwleidydd cyfrifol sy'n cydnabod mai'r hyn sy'n nodweddu democratiaeth gynrychioliadol yw'r modd y mae'n trin y lleiafrifoedd o'i mewn.
Mae dulliau o gadw cydbwysedd effeithiol mewn systemau democrataidd cynrychioliadol yn hanfodol os yw'r systemau hynny i barhau, ac eto mae'r cynnig hwn yn ceisio tanseilio'r egwyddor sylfaenol hon. Fel y mae fy nghyd-Aelodau yng ngwrthblaid swyddogol y Ceidwadwyr Cymreig wedi dweud wrthyf, dylem gadw at y trefniadau presennol. Mae'r rhain eisoes yn rhoi rhywfaint o ddisgresiwn i'r Llywydd ac yn deg i bleidiau bach. Gall pleidiau newydd ddod i'r amlwg mewn democratiaethau bywiog fel Cymru, ac maent yn gwneud hynny, fel y dangoswyd drwy gydol bodolaeth y Senedd. Ac awtsh, jerimandro ar ei waethaf yw hyn, lle mae jerimandro wedi'i gynllunio i roi mantais annheg i bleidiau gwleidyddol a chadw swyddogion gwael mewn grym—diffiniad geiriadur; nid wyf yn cyfeirio at unrhyw beth yn bersonol.
Dywedaf wrth yr Aelodau gyferbyn felly: cyn ichi ddilyn chwipiaid eich plaid i bleidleisio ar y mater hwn, gofynnwch i chi'ch hun ai dyma'r ffordd rydych am i'r Senedd ifanc hon yng Nghymru fynd. Rwy'n gobeithio nad ydych am weld hynny'n digwydd.
My group strongly objects to these proposals as we feel they are anti-democratic. The upshot of these proposals will deny independent Members the opportunity to work together on common issues, deny independent Members the ability to feed into the workings of this institution, and deny independent Members the same opportunities as those in established political parties, the very political parties that we have rejected and, increasingly, so have the Welsh public.
Independent Members need more support, not less, as they do not have the benefit of a party machine behind them. And I've heard the argument that independents cannot form a group because they do not share the same political beliefs, the same ideals, and that is a fallacy. We all share the strongest belief that the people who elect us are the most important; not party leaders or big donors—the public. So, we all have a common goal to hold the party in charge to account.
That is why we are seeing more and more independents in office, and why the traditional parties combined represent just a third of the electorate in this Senedd. We will see more and more independent Members in future, and I therefore call on Members to reject these proposals in the interests of fairness and democracy. Diolch.
Mae fy ngrŵp yn gwrthwynebu'r cynigion hyn yn gryf gan ein bod yn teimlo eu bod yn wrth-ddemocrataidd. Effaith y cynigion hyn fydd amddifadu Aelodau annibynnol o'r cyfle i gydweithio ar faterion cyffredin, amddifadu Aelodau annibynnol o'r gallu i fwydo i mewn i waith y sefydliad hwn, ac amddifadu Aelodau annibynnol o'r un cyfleoedd ag sydd gan y rhai mewn pleidiau gwleidyddol sefydledig, yr union bleidiau gwleidyddol rydym wedi'u gwrthod ac yn gynyddol, y pleidiau gwleidyddol y mae'r cyhoedd yng Nghymru wedi'u gwrthod.
Mae angen mwy o gefnogaeth ar Aelodau annibynnol, nid llai, gan nad oes ganddynt fanteision peiriant plaid y tu ôl iddynt. Ac rwyf wedi clywed y ddadl na all Aelodau annibynnol ffurfio grŵp am nad ydynt yn rhannu'r un credoau gwleidyddol, yr un delfrydau, ac mae hynny'n anghywir. Rydym i gyd yn rhannu'r gred gryfaf mai'r bobl sy'n ein hethol sydd fwyaf pwysig; nid arweinwyr pleidiau na'r rhai sy'n rhoi arian mawr iddynt—y cyhoedd. Felly, mae gan bob un ohonom nod cyffredin i ddwyn y blaid sydd mewn grym i gyfrif.
Dyna pam ein bod yn gweld mwy a mwy o Aelodau annibynnol mewn seddau, a pham mai dim ond traean o'r etholwyr y mae'r pleidiau traddodiadol gyda'i gilydd yn y Senedd hon yn eu cynrychioli. Byddwn yn gweld mwy a mwy o Aelodau annibynnol yn y dyfodol, ac felly galwaf ar yr Aelodau i wrthod y cynigion hyn yn enw tegwch a democratiaeth. Diolch.
It's good to have some colleagues to debate with on this one. Thank you to Mark Isherwood and Caroline Jones for their contributions; I suppose I should also thank Rebecca who was kind to me in her remarks. I'd also like to apologise to the Welsh Conservatives because when I first heard of this extraordinary proposal from Business Committee, I was misinformed that the Conservative business manager had supported it. I found out that wasn't true, so I apologise wholeheartedly for my initial error in responding to this news. I thought he made a very good speech earlier.
And reading the report from Business Committee, and I've seen the clerk who's written it, the 'case against' amendment—paragraphs 12 to 14—is really very eloquently put. I can't say the same for the 'case for' amendment, but I think the reason for that, I mean, Mark Isherwood described it as nasty, high handed and domineering. But what I would emphasise is that Plaid Cymru and Labour appear to me to be abusing their two-thirds majority in the current Senedd in order, in effect, to bind a successor Senedd. They fear they will not have that majority; together, no doubt, they'll cobble up something else, but without a two-thirds majority they'd be unable to change Standing Orders, so they've decided to use their two-thirds majority in the fifth Senedd to determine what the Standing Orders should be for the sixth Senedd in these very, very controversial and very partisan areas.
I note that a previous proposal to increase the minimum size of a group from three to four hasn't made it through to the final version. I'm not sure if that's because the Abolish the Welsh Assembly Party is now polling at a position where we're projected to get four seats, so it was thought it was no longer necessary or helpful to make that change, but in any event it stays at three. I've no particular argument of principle about the size a group should be, but I'm content with three.
Mae'n dda cael rhai cyd-Aelodau i ddadlau gyda hwy ar hyn. Diolch i Mark Isherwood a Caroline Jones am eu cyfraniadau; mae'n debyg y dylwn ddiolch hefyd i Rebecca a oedd yn garedig wrthyf yn ei sylwadau. Hoffwn ymddiheuro hefyd i'r Ceidwadwyr Cymreig oherwydd pan glywais gyntaf am y cynnig eithriadol hwn gan y Pwyllgor Busnes, cefais fy nghamarwain fod rheolwr busnes y Ceidwadwyr wedi'i gefnogi. Cefais wybod nad oedd hynny'n wir, felly rwy'n ymddiheuro'n llwyr am fy nghamgymeriad cychwynnol wrth ymateb i'r newyddion. Roeddwn yn meddwl ei fod wedi rhoi araith dda iawn yn gynharach.
Ac wrth ddarllen yr adroddiad gan y Pwyllgor Busnes, ac rwyf wedi gweld y clerc sydd wedi'i ysgrifennu, mae'r gwelliant 'achos yn erbyn'—paragraffau 12 i 14—yn cael ei roi'n huawdl iawn. Ni allaf ddweud yr un peth am y gwelliant 'achos dros', ond credaf mai'r rheswm dros hynny, hynny yw, cafodd ei ddisgrifio gan Mark Isherwood fel un annymunol, llawdrwm ac awdurdodus. Ond yr hyn y byddwn yn ei bwysleisio yw ei bod yn ymddangos i mi fod Plaid Cymru a Llafur yn camddefnyddio eu mwyafrif o ddwy ran o dair yn y Senedd bresennol er mwyn rhwymo Senedd olynol, i bob pwrpas. Maent yn ofni na fyddant yn cael y mwyafrif hwnnw; gyda'i gilydd, mae'n siŵr y byddant yn taflu rhywbeth arall at ei gilydd, ond heb fwyafrif o ddwy ran o dair ni fyddent yn gallu newid y Rheolau Sefydlog, felly maent wedi penderfynu defnyddio eu mwyafrif o ddwy ran o dair yn y pumed Senedd i benderfynu beth y dylai'r Rheolau Sefydlog fod ar gyfer y chweched Senedd yn y meysydd dadleuol hyn sy'n rhai pleidiol iawn.
Sylwaf nad yw cynnig blaenorol i gynyddu maint lleiaf grŵp o dri i bedwar wedi dod drwodd i'r fersiwn derfynol. Nid wyf yn siŵr ai'r rheswm am hynny yw bod arolygon barn yn dangos bod Plaid Diddymu Cynulliad Cymru bellach mewn sefyllfa lle rhagwelir y byddwn yn cael pedair sedd, felly credwyd nad oedd yn angenrheidiol nac yn ddefnyddiol i wneud y newid hwnnw, ond beth bynnag mae'n aros ar dair sedd. Nid oes gennyf ddadl benodol ar sail egwyddor ynglŷn â beth ddylai maint grŵp fod, ond rwy'n fodlon â thair sedd.
We've also lost some of the extra proposed guidance that was initially proposed. We were told that it could also stipulate that the Llywydd can take into account whether a group has a significant and demonstrable democratic mandate for formation and whether it shares a political philosophy that would be clear to the electorate. I'm not sure how a Presiding Officer is meant to determine those things, and it's good, at least, that that bit hasn't made it through. However, we do have guidance that's already—. I mean, I thought the Llywydd should be drawing up guidance under these Standing Orders, yet the guidance has already been drawn up before the Standing Order changes have been passed. And under the proposed new Standing Order 1.3A, we're told that the Llywydd should provide guidance that relates to new Standing Order 1.3(ii), but the guidance that the Llywydd has already presented as an annex, purportedly under 1.3A as it should be, actually applies at least in part to 1.3(i). So, we're already in a confusing situation. The guidance says:
'By-elections may also change the Senedd's political make-up in a way that makes it appropriate to recognise a new group.'
Well, that applies, at least in part, as I said, to 1.3(i), which defines a political group as
'a group of at least three Members belonging to the same registered political party that won at least one seat at the previous Senedd election'.
So, if a party wins one or two seats, but doesn't have the three for a group, it will be unable to form a group, but, if it later wins a by-election, it will be able to form a group under 1.3(i). So, why, Llywydd, have you published guidance purportedly under 1.3A that's meant to relate to 1.3(ii), yet relates at least in part to 1.3(i)? I'm afraid it's typical of how we apply our Standing Orders and the sort of attitude that we see to them in this place. I believe it's inappropriate to give the office of the Llywydd such wide discretion, exercise of which would inevitably draw its holder into party political controversy. Perhaps that's what's desired. I wrote to the Llywydd on 23 February with some of these points. I haven't had the courtesy of a reply.
After all, as drawn, the proposed changes to Standing Orders might be read by some as if designed ex post to prevent the formation of the Brexit Party group, of which I was part. I would argue that major parties betraying their voters by promising to deliver Brexit but then blocking it did constitute a national crisis or major event that changes group affiliations. Arguably, most Conservative supporters deserting their party to vote for the Brexit Party in the May 2019 European elections, which the Brexit Party won, constituted a split in a registered political party, but would you as Llywydd consider it such? We saw you delay recognition of that group for a week, purportedly to check with the Electoral Commission whether it was a registered party, despite the register of parties being a public document online, updated in real time and available to all.
Today, we've seen on behalf of, I assume, Caroline Jones, that it's now been made public how you responded to her, berating her on the formation of the Brexit Party group and saying you expected better of her. Yet these Standing Orders propose to give the Presiding Officer discretion to decide whether a group should be formed, purportedly on the basis of guidance, which is already contrary to the Standing Order it's meant to be done under, but the reality is it would be a discretion, and it would be exercised by a Presiding Officer, I fear, according to that Presiding Officer's own personal political opinions, whether about Brexit or anything else, and that is not how a Parliament should operate. It is wrong. These issues simply should not fall to be decided on that basis.
We're told that a national crisis would justify a change to party affiliation. Does COVID fall within that? Is it okay to have different groups because of that? What about if a major political party is taken over by an anti-semite as a leader? Is it okay then for Members to form a different group, or are they expected to stay in the same group and support that party at the election and say, 'He should be Prime Minister of the United Kingdom', as we saw in 2019? I don't think it should be a matter for a Presiding Officer to decide, or for guidance, or for Business Committee—two-thirds majority there at the moment, but probably not in future—to use. It should be a decision for elected Members, answering to their electorate in a democracy.
The provisions on independents are outrageous. I mean, if, in a general election, individuals get themselves elected to this place as independents—a very high hurdle—if three or more of them do that, why on earth should they be banned from having a group? It's just a protection of the vested interests of the established parties trying to squeeze out competitors. The hurdle is already very high for independents to come in and, if three of them do, the idea that they shouldn't be allowed to form a group, but potentially could if they later won by-elections, makes absolutely no sense whatever. These provisions are unfair; those who are putting them forward, those who are drafting guidance that's inconsistent with them and have shown their own bias on these things before, should not be doing this. We're opposed to them. Thank you.
Rydym hefyd wedi colli rhai o'r canllawiau ychwanegol arfaethedig a gynigiwyd yn wreiddiol. Dywedwyd wrthym y gallai hefyd nodi y gall y Llywydd ystyried a oes gan grŵp fandad democrataidd sylweddol ac amlwg i ymffurfio ac a yw'n rhannu athroniaeth wleidyddol a fyddai'n glir i'r etholwyr. Nid wyf yn siŵr sut y mae Llywydd i fod i benderfynu ar y pethau hynny, ac mae'n dda, o leiaf, nad yw'r rhan honno wedi dod drwodd. Fodd bynnag, mae gennym ganllawiau sydd eisoes—. Roeddwn yn meddwl y dylai'r Llywydd lunio canllawiau o dan y Rheolau Sefydlog hyn, ac eto mae'r canllawiau eisoes wedi'u llunio cyn i'r newidiadau i'r Rheolau Sefydlog gael eu pasio. Ac o dan Reol Sefydlog newydd arfaethedig 1.3A, dywedir wrthym y dylai'r Llywydd ddarparu canllawiau sy'n ymwneud â Rheol Sefydlog 1.3(ii) newydd, ond mae'r canllawiau y mae'r Llywydd eisoes wedi'u cyflwyno fel atodiad, o dan 1.3A fel y dylai fod, mewn gwirionedd yn ymwneud yn rhannol o leiaf ag 1.3(i). Felly, rydym eisoes mewn sefyllfa ddryslyd. Mae'r canllawiau'n dweud:
'Gall is-etholiadau hefyd newid cyfansoddiad gwleidyddol y Senedd mewn ffordd sy'n ei gwneud yn briodol cydnabod grŵp newydd.'
Wel, mae hynny'n ymwneud yn rhannol o leiaf, fel y dywedais, ag 1.3(i), sy'n diffinio grŵp gwleidyddol fel
'grŵp a chanddo o leiaf dri Aelod sy’n perthyn i’r un blaid wleidyddol gofrestredig a enillodd o leiaf un sedd yn etholiad blaenorol y Senedd'.
Felly, os bydd plaid yn ennill un neu ddwy sedd, ond nad oes ganddi'r tair ar gyfer grŵp, ni fydd yn gallu ffurfio grŵp, ond os bydd yn ennill is-etholiad yn ddiweddarach, bydd yn gallu ffurfio grŵp o dan 1.3(i). Felly, Lywydd, pam eich bod wedi cyhoeddi canllawiau o dan 1.3A sydd i fod i ymwneud ag 1.3(ii), ac eto'n ymwneud, yn rhannol o leiaf, ag 1.3(i)? Mae arnaf ofn ei fod yn nodweddiadol o sut rydym yn cymhwyso ein Rheolau Sefydlog a'r math o agwedd a welwn tuag atynt yn y lle hwn. Rwy'n credu ei bod yn amhriodol rhoi disgresiwn mor eang i swydd y Llywydd, a byddai ei arfer yn anochel yn tynnu ei deiliad i ddadl bleidiol wleidyddol. Efallai mai dyna a ddymunir. Ysgrifennais at y Llywydd ar 23 Chwefror gyda rhai o'r pwyntiau hyn. Ni chefais ateb.
Wedi'r cyfan, fel y'u lluniwyd, gallai rhai ddarllen y newidiadau arfaethedig i'r Rheolau Sefydlog fel pe baent wedi'u cynllunio ex post i atal ffurfio grŵp y Blaid Brexit roeddwn yn rhan ohono. Byddwn yn dadlau bod i bleidiau mawr fradychu eu pleidleiswyr drwy addo cyflawni Brexit a'i rwystro wedyn yn argyfwng cenedlaethol neu'n ddigwyddiad mawr sy'n newid teyrngarwch i grwpiau. Gellid dadlau bod y rhan fwyaf o gefnogwyr y Ceidwadwyr a drodd eu cefnau ar eu plaid i bleidleisio dros Blaid Brexit yn etholiadau Ewrop ym mis Mai 2019, etholiad a enillodd Plaid Brexit, yn rhaniad mewn plaid wleidyddol gofrestredig, ond a fyddech chi fel Llywydd yn ei ystyried felly? Fe'ch gwelsom yn oedi cyn cydnabod y grŵp hwnnw am wythnos, a'r honiad oedd eich bod wedi gwneud hynny er mwyn holi i'r Comisiwn Etholiadol a oedd yn blaid gofrestredig, er bod y gofrestr o bleidiau yn ddogfen gyhoeddus ar-lein, wedi'i diweddaru mewn amser real ac ar gael i bawb.
Heddiw, rydym wedi gweld o ran Caroline Jones, rwy'n cymryd, ei bod bellach yn gyhoeddus sut y gwnaethoch ymateb iddi hi, ei beirniadu am ffurfio grŵp Plaid Brexit a dweud eich bod wedi disgwyl gwell ganddi. Ac eto, mae'r Rheolau Sefydlog hyn yn cynnig rhoi disgresiwn i'r Llywydd benderfynu a ddylid ffurfio grŵp, a hynny ar sail canllawiau, sydd eisoes yn groes i'r Rheol Sefydlog y mae i fod wedi'i wneud oddi tani, ond y realiti yw y byddai'n ddisgresiwn, a byddai'n cael ei arfer gan Lywydd, mae arnaf ofn, yn ôl barn wleidyddol bersonol y Llywydd dan sylw, boed hynny am Brexit neu unrhyw beth arall, ac nid dyna sut y dylai Senedd weithredu. Mae'n anghywir. Ni ddylid penderfynu ar y materion hyn ar y sail honno.
Dywedir wrthym y byddai argyfwng cenedlaethol yn cyfiawnhau newid i ymlyniad pleidiol. A yw COVID yn dod o fewn hynny? A yw'n iawn cael gwahanol grwpiau oherwydd hynny? Beth am os yw plaid wleidyddol fawr yn cael ei chymryd drosodd gan arweinydd gwrth-semitig? A yw'n iawn bryd hynny i Aelodau ffurfio grŵp gwahanol, neu a oes disgwyl iddynt aros yn yr un grŵp a chefnogi'r blaid honno yn yr etholiad a dweud, 'Dylai fod yn Brif Weinidog y Deyrnas Unedig', fel y gwelsom yn 2019? Nid wyf yn credu y dylai fod yn fater i Lywydd ei benderfynu, nac i ganllawiau, na'r Pwyllgor Busnes—mwyafrif o ddwy ran o dair yno ar hyn o bryd, ond nid yn y dyfodol yn ôl pob tebyg—ei ddefnyddio. Dylai fod yn benderfyniad i Aelodau etholedig, gan fod yn atebol i'w hetholwyr mewn democratiaeth.
Mae'r darpariaethau ar gyfer Aelodau annibynnol yn warthus. Hynny yw, os bydd unigolion, mewn etholiad cyffredinol, yn cael eu hethol i'r lle hwn fel Aelodau annibynnol—rhwystr uchel iawn—os bydd tri neu fwy ohonynt yn gwneud hynny, pam ar y ddaear y dylid eu gwahardd rhag cael grŵp? Mae'n amddiffyn buddiannau breintiedig y pleidiau sefydledig sy'n ceisio gwasgu cystadleuwyr allan. Mae'r rhwystr eisoes yn uchel iawn i aelodau annibynnol ddod i mewn ac os bydd tri ohonynt yn gwneud hynny, nid yw'r syniad na ddylid caniatáu iddynt ffurfio grŵp, ond y gallent wneud hynny o bosibl pe baent yn ennill is-etholiadau yn ddiweddarach, yn gwneud unrhyw synnwyr o gwbl. Mae'r darpariaethau hyn yn annheg; ni ddylai'r rhai sy'n eu cyflwyno, y rhai sy'n drafftio canllawiau sy'n anghyson â hwy ac sydd wedi dangos eu tuedd eu hunain ar y pethau hyn o'r blaen, fod yn gwneud hyn. Rydym yn eu gwrthwynebu. Diolch.
Siân Gwenllian sy'n ymateb i'r ddadl—Siân Gwenllian.
Siân Gwenllian to reply to the debate—Siân Gwenllian.
Diolch yn fawr iawn, Llywydd. Diddorol clywed catalog o ddadansoddiadau Mark Reckless am wahanol faterion cyfansoddiadol y Senedd. Diolch iddo am gymryd cymaint o ddiddordeb yn Rheolau Sefydlog ein Senedd genedlaethol, sefydliad y mae o ac eraill yma y prynhawn yma, yn anffodus, eisiau cael ei wared, wrth gwrs, yn groes i fandad cyson ein pobl. Nid buddiannau ein Senedd genedlaethol a'n gwlad ni sydd wedi bod dan sylw yn y drafodaeth hyd yma.
Beth bynnag, troi at eitem 15. Dwi yn credu ei bod hi'n bwysig cymryd y ddau gymal sydd yn y newid yma i'r Rheolau Sefydlog yn ymwneud â diffiniad o grwpiau gwleidyddol efo'i gilydd. Maen nhw'n gweithio fel un, efo'r cyntaf yn gwarchod hawliau pleidiau lleiafrifol i ffurfio ein grwpiau yn awtomatig, a'r ail yn rhoi disgresiwn i'r Llywydd ganiatáu ffurfio grwpiau nad oes ganddyn nhw fandad clir. Mae'r ail gymal yn sicrhau digon o hyblygrwydd i'r Llywydd wrth i amgylchiadau newid.
Felly, dydy'r rheolau newydd ddim yn mynd i atal grwpiau newydd rhag ffurfio. Ond beth fydd yna fydd system llawer mwy cadarn mewn lle. Mae'r newid yma yn mynd i roi mwy o dryloywder a gwell drefn, yn wahanol i'r hyn sydd wedi bod yn bosib yn y Senedd hon, ac, o wneud hynny, yn gwarchod enw da ein Senedd genedlaethol. Mae'r newid hefyd yn tanlinellu pwysigrwydd atebolrwydd democrataidd ac yn mynd i greu gwell sefydlogrwydd i'r sefydliad yn y dyfodol. Mae yna lawer o feddwl a thrafod wedi digwydd ynglŷn â'r union eiriad ynglŷn â'r newid yma, ac felly dwi'n annog pawb sy'n dymuno cadw enw da ein Senedd a chynnal ei sefydlogrwydd i gefnogi'r newid yma.
Thank you very much, Llywydd. It was interesting to hear a catalogue of Mark Reckless's various analyses of different constitutional matters within the Senedd. I thank him for taking such an interest in the Standing Orders of our national Parliament, an institution that he and others here this afternoon, unfortunately, want to abolish, of course, contrary to the mandate of our people. It's not the interests of our national Parliament and our nation that have been addressed in this debate thus far.
But, in turning to item 15, I do believe that it's important that we take the two clauses in these changes to the Standing Orders in relation to the formation of political groups together. They work as one, with the first safeguarding the rights of minority parties to form groups automatically, and the second providing discretion to the Llywydd to allow the formation of groups that don't have a clear mandate. The second clause provides sufficient flexibility for the Llywydd as circumstances change.
Therefore, the new Standing Orders will not prevent the formation of new groups. But what will be in place will be a far more robust system. This change will provide greater transparency and an improved system, unlike what's been possible during this Senedd term, and, in doing that, it will safeguard the reputation of our national Parliament. The change also highlights the importance of democratic accountability and will create greater stability for the institution in future. There's been a great deal of thought and discussion about the very wording contained within this change, and I would encourage everyone who wishes to retain the reputation of our Parliament and to maintain its stability to support this change.
Y cynnig, felly, yw i ddiwygio'r Rheolau Sefydlog mewn perthynas â'r diffiniad o grwpiau gwleidyddol. A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? [Gwrthwynebiad.] Oes, dwi'n gweld gwrthwynebiad, ac felly dwi'n gohirio'r bleidlais tan y cyfnod pleidleisio.
The proposal is to amend Standing Orders in relation to the definition of political groups. Does any Member object? [Objection.] Yes, there are objections, and I will defer voting until voting time.
Gohiriwyd y pleidleisio tan y cyfnod pleidleisio.
Voting deferred until voting time.
Reit, felly, eitem 16, y ddadl ar adroddiad y Pwyllgor Safonau Ymddygiad, adroddiad 05-21. A Chadeirydd y pwyllgor i wneud y cynnig—Jayne Bryant.
So, item 16, a debate on the Standards of Conduct Committee report, report 05-21. The Chair of the committee to move the motion—Jayne Bryant.
Cynnig NDM7679 Jayne Bryant
Cynnig bod y Senedd:
1. Yn ystyried Adroddiad y Pwyllgor Safonau Ymddygiad—Adroddiad 05-21 a osodwyd gerbron y Senedd ar 17 Mawrth 2021 yn unol â Rheol Sefydlog 22.9.
2. Yn cymeradwyo’r argymhelliad yn yr adroddiad.
Motion NDM7679 Jayne Bryant
To propose that the Senedd:
1. Considers the Report of the Standards of Conduct Committee—Report 05-21 laid before the Senedd on 17 March 2021 in accordance with Standing Order 22.9.
2. Endorses the recommendation in the report.
Cynigiwyd y cynnig.
Motion moved.
Diolch, Llywydd. As Chair of the Standards of Conduct Committee, I formally move the motion. The committee considered the report from the acting Commissioner for Standards in relation to a complaint regarding the conduct of Helen Mary Jones MS. This matter was referred to the Commissioner for Standards by the Member herself. The Standards of Conduct Committee gave the commissioner's report careful consideration and our report sets out the committee's findings and recommendations as to the sanction of censure that is considered appropriate in this case.
The facts related to the complaint and the committee's reasons for its recommendations are set out in full in the committee's report. The committee also noted and gave credit to the Member for making a self-referral to the commissioner, admitting a breach of the Members' code of conduct. Following the drafting of the report, the Member wrote to the committee with a full apology to the Senedd and complete acceptance of the committee's recommendation. This is annexed to our report.
This will be the last complaint report brought before the Senedd by the Standards of Conduct Committee in the fifth Senedd. In line with the decision of the Business Committee, and as set out in the Llywydd's letter to Members, which was laid before the Senedd on 17 March, the Standards of Conduct Committee will cease any further activity as we enter into the recess and election period. As a committee, we have acted on all reports to us. However, there are matters outstanding that have not completed all stages of the procedure. It will be for the successor committee to determine and publish in due course.
The position from the start of the recess will therefore be as follows: any reports received from the Commissioner for Standards, or appeal decisions received from an independent legally qualified person, will be acknowledged by the committee secretariat. Any such report will be held confidentially, pending the establishment of a Standards of Conduct Committee in the sixth Senedd. Uncompleted consideration of any complaints against a Member who is returned at the election can be resumed by the standards committee of the sixth Senedd. If there are unpublished reports relating to breaches by a Member who is not returned at the election, then it will be for the incoming standards committee to arrange the publication of those reports. The original recommended sanction may no longer be available when asking the Senedd to note the reports. It will also be a matter for the incoming standards committee to publish any anonymised reports where there has been a formal investigation by the commissioner but no breach on the part of the Member has been found. I ask the Senedd to endorse the committee's recommendation.
Diolch, Lywydd. Fel Cadeirydd y Pwyllgor Safonau Ymddygiad, rwy'n gwneud y cynnig yn ffurfiol. Ystyriodd y pwyllgor yr adroddiad gan y Comisiynydd Safonau dros dro mewn perthynas â chŵyn ynghylch ymddygiad Helen Mary Jones AS. Cyfeiriwyd y mater hwn at y Comisiynydd Safonau gan yr Aelod ei hun. Rhoddodd y Pwyllgor Safonau Ymddygiad ystyriaeth ofalus i adroddiad y comisiynydd ac mae ein hadroddiad yn nodi canfyddiadau ac argymhellion y pwyllgor o ran y sancsiwn o gerydd yr ystyrir ei fod yn briodol yn yr achos hwn.
Mae'r ffeithiau sy'n gysylltiedig â'r gŵyn a rhesymau'r pwyllgor dros ei argymhellion wedi'u nodi'n llawn yn adroddiad y pwyllgor. Nododd y pwyllgor hefyd, a chanmolodd yr Aelod am hunangyfeirio i'r comisiynydd, gan gyfaddef ei bod wedi torri cod ymddygiad yr Aelodau. Ar ôl drafftio'r adroddiad, ysgrifennodd yr Aelod at y pwyllgor gydag ymddiheuriad llawn i'r Senedd a derbyniodd argymhelliad y pwyllgor yn llwyr. Mae hwn wedi'i atodi i'n hadroddiad.
Hwn fydd yr adroddiad olaf ar gŵyn a gyflwynir gerbron y Senedd gan y Pwyllgor Safonau Ymddygiad yn y pumed Senedd. Yn unol â phenderfyniad y Pwyllgor Busnes, ac fel y nodir yn llythyr y Llywydd at yr Aelodau, a osodwyd gerbron y Senedd ar 17 Mawrth, bydd y Pwyllgor Safonau Ymddygiad yn rhoi'r gorau i unrhyw weithgarwch pellach wrth inni ddechrau ar y toriad a chyfnod yr etholiad. Fel pwyllgor, rydym wedi gweithredu ar bob adroddiad a ddaeth i law. Fodd bynnag, mae rhai materion heb eu cwblhau a heb fynd drwy bob cam o'r weithdrefn. Mater i'r pwyllgor olynol fydd penderfynu a chyhoeddi maes o law.
Felly, bydd y sefyllfa o ddechrau'r toriad fel a ganlyn: bydd unrhyw adroddiadau a dderbynnir gan y Comisiynydd Safonau, neu benderfyniadau apêl a dderbynnir gan berson annibynnol â chymwysterau cyfreithiol, yn cael eu cydnabod gan ysgrifenyddiaeth y pwyllgor. Bydd unrhyw adroddiad o'r fath yn cael ei gadw'n gyfrinachol hyd nes y bydd Pwyllgor Safonau Ymddygiad yn cael ei sefydlu yn y chweched Senedd. Gall pwyllgor safonau'r chweched Senedd ailddechrau ystyried unrhyw gwynion yn erbyn Aelod sy'n cael ei ethol yn ôl yn yr etholiad. Os oes adroddiadau heb eu cyhoeddi sy'n ymwneud ag achosion o dorri rheolau gan Aelod nad yw'n cael ei ethol yn ôl yn yr etholiad, mater i'r pwyllgor safonau newydd fydd trefnu cyhoeddi'r adroddiadau hynny. Efallai na fydd y sancsiwn gwreiddiol a argymhellwyd ar gael mwyach wrth ofyn i'r Senedd nodi'r adroddiadau. Mater i'r pwyllgor safonau newydd hefyd fydd cyhoeddi unrhyw adroddiadau dienw lle bu ymchwiliad ffurfiol gan y comisiynydd ond na chanfuwyd unrhyw gamwedd ar ran yr Aelod. Gofynnaf i'r Senedd gymeradwyo argymhelliad y pwyllgor.
Does gyda fi ddim siaradwyr yn y ddadl yma, felly dwi'n cymryd bod y Cadeirydd ddim eisiau ymateb i hynny. Ac felly, dwi'n gofyn y cwestiwn: a ddylid nodi adroddiad y pwyllgor? A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu hynny? Nac oes. Felly, mae'r cynnig yn cael ei dderbyn yn unol â Rheol Sefydlog 12.36.
I have no speakers in this debate. I assume the Chair doesn't want to reply to the debate. Therefore, the proposal is to note the committee's report. Does any Member object? No. The motion is therefore agreed in accordance with Standing Order 12.36.
Derbyniwyd y cynnig yn unol â Rheol Sefydlog 12.36.
Motion agreed in accordance with Standing Order 12.36.
Yr eitem nesaf yw'r cynnig i gymeradwyo'r cod ymddygiad ar gyfer Aelodau o'r Senedd. Dwi'n galw ar Gadeirydd y pwyllgor safonau unwaith eto i wneud y cynnig—Jayne Bryant.
The next item is the motion to approve the code of conduct for Members of the Senedd. I call on the Chair of the standards committee once again to move the motion—Jayne Bryant.
Cynnig NDM7680 Jayne Bryant
Cynnig bod y Senedd:
1. Yn nodi adroddiad y Pwyllgor Safonau Ymddygiad: Yr adolygiad o'r cod ymddygiad dyddiedig 17 Mawrth 2021 ('yr adroddiad').
2. Yn mabwysiadu'r Cod Ymddygiad ar gyfer Aelodau o’r Senedd a osodwyd yn y Swyddfa Gyflwyno ar 17 Mawrth 2021, i ddod i rym ar ddechrau'r chweched Senedd.
3. Yn nodi’r canllawiau sy’n cyd-fynd â’r Cod Ymddygiad a nodir yn atodiad A i’r adroddiad.
Motion NDM7680 Jayne Bryant
To propose that the Senedd:
1. Notes the report of the Standards of Conduct Committee: The Review of the Code of Conduct dated 17 March 2021 ('the report').
2. Adopts the Code of Conduct for Members of the Senedd laid in the Table Office on 17 March 2021, to come into force at the commencement of the sixth Senedd.
3. Notes the accompanying guidance to the Code of Conduct set out in annex A to the report.
Cynigiwyd y cynnig.
Motion moved.
Diolch, Llywydd. It is with great pleasure that I ask the Senedd today to adopt the revised code of conduct, laid in the Table Office on 17 March 2021.
The fifth Senedd has seen a significant increase in complaints against Members of the Senedd, and it's against this backdrop that a key part of the Standards of Conduct Committee's work has been the production of a revised code of conduct and accompanying guidance. In redrafting the code, the committee has sought to provide greater clarity on the standards that are expected of Members and to better align the code with the dignity and respect policy that was adopted by the Senedd in May 2018. In order to do this, the committee has considered its experiences and the recommendations of the reports by the standards commissioner, and acting standards commissioner, over the course of this Senedd, spoken with a number of stakeholders, including former standards commissioners, consulted with the public, as well as all Senedd Members, and conducted research into the use of codes of conduct in both local and national Governments within the UK and internationally. The redrafted code has two main elements: first, a number of overarching principles of conduct that Members must observe. In addition to the well-established Nolan principles, we have included an additional respect principle, which states:
'Members must not behave in ways that reduce equality of opportunity, must always respect the dignity of other persons and must not engage in discriminatory or unwanted behaviour.'
By including this principle, we want to send a clear message that this is a key tenet of public life applicable to Members of the Senedd and is a starting point to address the very real concerns in relation to dignity and respect that have been raised across society during the course of the Senedd. To accompany the high-level principles, the second element of the code has a series of 24 non-exhaustive rules that will specify, in clear and succinct terms, the conduct that Members must observe. The revised code will come into force at the commencement of the sixth Senedd, and I would like to take this opportunity to remind all those Members standing for re-election that the code applies 24/7, from the point you are elected as a Member of the Senedd.
The committee believes that this revised code now reflects the contemporary standards expected of those in public life. We are recommending, in our legacy report, that the code is reviewed at the mid point of the next Senedd, in light of experience, to ensure it remains relevant to the political constitutional and cultural context in which we, Members of our evolving Senedd, operate.
I'd also like to take this opportunity to put on record my grateful thanks to the committee secretariat who've been excellent, particularly Meriel Singleton who has been outstanding throughout. Furthermore, I'd like to thank all members of the committee who have worked together throughout this and taken on many additional meetings to get things done. Thank you. I ask all Members to agree with the motion as tabled and adopt the new code of conduct.
Diolch, Lywydd. Mae'n bleser mawr gennyf ofyn heddiw i'r Senedd fabwysiadu'r cod ymddygiad diwygiedig, a osodwyd yn y Swyddfa Gyflwyno ar 17 Mawrth 2021.
Mae'r pumed Senedd wedi gweld cynnydd sylweddol mewn cwynion yn erbyn Aelodau o'r Senedd, ac yn erbyn y cefndir hwn rhan allweddol o waith y Pwyllgor Safonau Ymddygiad oedd cynhyrchu cod ymddygiad diwygiedig a chanllawiau cysylltiedig. Wrth ailddrafftio'r cod, mae'r pwyllgor wedi ceisio rhoi mwy o eglurder ynglŷn â'r safonau a ddisgwylir gan Aelodau ac i gysoni'r cod yn well â'r polisi urddas a pharch a fabwysiadwyd gan y Senedd ym mis Mai 2018. Er mwyn gwneud hyn, mae'r pwyllgor wedi ystyried ei brofiadau ac argymhellion yr adroddiadau gan y comisiynydd safonau, a'r comisiynydd safonau dros dro, yn ystod y Senedd hon, wedi siarad â nifer o randdeiliaid, gan gynnwys cyn gomisiynwyr safonau, wedi ymgynghori â'r cyhoedd, yn ogystal â'r holl Aelodau o'r Senedd, ac wedi cynnal ymchwil i'r defnydd o godau ymddygiad mewn Llywodraethau lleol a chenedlaethol yn y DU ac yn rhyngwladol. Mae dwy brif elfen i'r cod wedi'i ailddrafftio: yn gyntaf, nifer o egwyddorion ymddygiad trosfwaol y mae'n rhaid i Aelodau eu dilyn. Yn ogystal ag egwyddorion sefydledig Nolan, rydym wedi cynnwys egwyddor parch ychwanegol, sy'n nodi:
'Ni chaiff Aelodau ymddwyn mewn modd sy'n lleihau cyfle cyfartal, rhaid iddynt
barchu urddas pobl eraill a pheidio ag ymddwyn yn wahaniaethol neu mewn
modd nas dymunir.'
Drwy gynnwys yr egwyddor hon, rydym am anfon neges glir fod hon yn egwyddor allweddol o fywyd cyhoeddus sy'n berthnasol i Aelodau o'r Senedd a'i bod yn fan cychwyn i fynd i'r afael â'r pryderon gwirioneddol mewn perthynas ag urddas a pharch a godwyd ar draws cymdeithas yn ystod tymor y Senedd. I gyd-fynd â'r egwyddorion lefel uchel, mae gan ail elfen y cod gyfres o 24 o reolau nad ydynt yn hollgynhwysol a fydd yn nodi, mewn termau clir a chryno, yr ymddygiad y mae'n rhaid i'r Aelodau ei ddilyn. Daw'r cod diwygiedig i rym ar ddechrau'r chweched Senedd, a hoffwn fanteisio ar y cyfle hwn i atgoffa'r holl Aelodau sy'n sefyll i gael eu hailethol fod y cod yn berthnasol 24/7, o'r pwynt y cewch eich ethol yn Aelod o'r Senedd.
Mae'r pwyllgor yn credu bod y cod diwygiedig hwn bellach yn adlewyrchu'r safonau cyfoes a ddisgwylir gan bobl mewn bywyd cyhoeddus. Yn ein hadroddiad etifeddiaeth, rydym yn argymell y dylid adolygu'r cod ar ganol tymor y Senedd nesaf, yng ngoleuni profiad, er mwyn sicrhau ei fod yn parhau'n berthnasol i'r cyd-destun gwleidyddol, cyfansoddiadol a diwylliannol rydym ni, Aelodau o'n Senedd sy'n esblygu, yn gweithredu o'i fewn.
Hoffwn fanteisio ar y cyfle hwn hefyd i gofnodi fy niolch i ysgrifenyddiaeth y pwyllgor sydd wedi bod yn ardderchog, yn enwedig Meriel Singleton sydd wedi bod yn rhagorol bob amser. At hynny, hoffwn ddiolch i holl aelodau'r pwyllgor sydd wedi gweithio gyda'i gilydd drwy gydol hyn ac wedi mynychu llawer o gyfarfodydd ychwanegol er mwyn gallu cyflawni pethau. Diolch. Gofynnaf i'r holl Aelodau dderbyn y cynnig fel y'i cyflwynwyd a mabwysiadu'r cod ymddygiad newydd.
Does neb eisiau siarad yn y ddadl, felly fe wnaf i symud i holi'r cwestiwn: a ddylid derbyn y cynnig? A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? [Gwrthwynebiad.] Oes, dwi'n gweld gwrthwynebiad, ac felly fe wnawn ni ohirio'r bleidlais ar y cynnig yma tan y cyfnod pleidleisio.
I have no speakers, and therefore I will ask whether the motion should be agreed. Does any Member object? [Objection.] Yes, I see an objection, and we will defer voting under this item until voting time.
Gohiriwyd y pleidleisio tan y cyfnod pleidleisio.
Voting deferred until voting time.
Yr eitem nesaf yw eitem 18, a dadl ar adroddiad y Pwyllgor Cyllid yw hyn ar ymchwiliad i weithredu Deddf Cymru 2014 a'r fframwaith cyllidol. Dwi'n galw ar Gadeirydd y pwyllgor i gyflwyno'r ddadl yma, Llyr Gruffydd.
The next item is item 18, a debate on the Finance Committee report on the inquiry into the implementation of the Wales Act 2014 and the operation of the fiscal framework. I call on the Chair of the committee to move the motion, Llyr Gruffydd.
Cynnig NDM7682 Llyr Gruffydd
Cynnig bod y Senedd:
Yn nodi adroddiad y Pwyllgor Cyllid ar weithredu Deddf Cymru 2014 a’r Fframwaith Cyllidol, a osodwyd yn y Swyddfa Gyflwyno ar 1 Chwefror 2021.
Motion NDM7682 Llyr Gruffydd
To propose that the Senedd:
Notes the report of the Finance Committee on the implementation of the Wales Act 2014 and operation of the Fiscal Framework, which was laid in the Table Office on 1 February 2021.
Cynigiwyd y cynnig.
Motion moved.
Diolch yn fawr iawn, Llywydd. Dwi’n falch iawn o gael siarad yn y ddadl yma ar ymchwiliad y pwyllgor i weithredu Deddf Cymru 2014 a'r fframwaith cyllidol. Mi liciwn i ddiolch, ar y cychwyn, i bob un, wrth gwrs, gyfrannodd at yr ymchwiliad yma, ac i'r Gweinidog Cyllid a'r Trefnydd hefyd am ei hymateb hi i'n hadroddiad ni. Fe wnaethon ni 12 argymhelliad, ac rŷn ni'n falch iawn bod y Gweinidog wedi derbyn 11 ohonyn nhw yn llawn, a'r un arall mewn egwyddor. Mi hoffwn i hefyd ddiolch i Gyllid a Thollau Ei Mawrhydi a Chomisiwn y Senedd am eu hymatebion nhw hefyd i'n hadroddiad ni.
Yn 2014, wrth gwrs, fe welon ni un o'r newidiadau mwyaf erioed yn setliad datganoli Cymru. Roedd Deddf Cymru 2014 yn darparu ar gyfer datganoli pwerau dros drethi, gan gynnwys cyfraddau treth incwm Cymru, y dreth trafodiadau tir a'r dreth gwarediadau tirlenwi. Er mwyn galluogi'r pwerau yn Neddf 2014 i gael eu gweithredu, daeth Llywodraeth Cymru a Llywodraeth y Deyrnas Unedig i gytundeb ar ffurf y fframwaith cyllidol. Mae'r fframwaith cyllidol hefyd yn trafod terfynau benthyg Llywodraeth Cymru a'i hopsiynau ar gyfer rheoli'r gyllideb, ac mae'n ymdrin â sgil-effeithiau o ran polisi a threfniadau gweithredu. Wrth i ddiwedd y Senedd hon agosáu, roedden ni yn teimlo ei bod hi'n bwysig, felly, i ni edrych ar y ffordd y cafodd y pwerau hyn eu cyflwyno, ac i edrych hefyd ar effeithiolrwydd y fframwaith cyllidol.
Fel rhan o'r ymchwiliad hwn, fe wnaethon ni estyn sawl gwahoddiad i Ysgrifennydd Gwladol Cymru ac i Brif Ysgrifennydd y Trysorlys i roi tystiolaeth. Rŷn ni'n ddiolchgar i'r Ysgrifennydd Gwladol sydd wedi ymgysylltu â ni ar yr ymchwiliad yma ac ynglŷn â’r adferiad ariannol yn sgil COVID-19, ond mi roedd hi'n siomedig bod y Prif Ysgrifennydd wedi gwrthod ein gwahoddiadau ni. Mae Deddf Cymru 2014 yn hanfodol i'r setliad datganoli, ac mae rolau Llywodraeth Cymru a Llywodraeth y Deyrnas Unedig yn annatod wrth gyflawni amcanion y Ddeddf. Er ein bod ni'n ddiolchgar i'r Ysgrifennydd Gwladol am ei gyfraniad ef, dim ond cwestiynau ynghylch ei gyfrifoldebau fe yr oedd e'n gallu eu hateb, wrth gwrs. Felly, doedden ni ddim yn gallu deall safbwynt Llywodraeth y Deyrnas Unedig ar nifer o faterion cyllidol pwysig, gan gynnwys y broses o ddatganoli trethi a chreu trethi newydd, tryloywder yn y broses o ymgysylltu â Llywodraeth Cymru ynghylch penderfyniadau cyllido a sut y gellir herio penderfyniadau o'r fath, y posibilrwydd o adolygu fformiwla Barnett, a hefyd doedd yna ddim cyfle i ni drafod cynyddu pwerau benthyg.
Yn dilyn hynny, fe ysgrifennais i at y Prif Ysgrifennydd mewn perthynas â'r materion hyn, ac fe gawsom ni ymateb neithiwr, a dweud y gwir. Yn anffodus, mae llawer o'r materion hyn yn parhau i fod heb eu datrys, ac mae'r ffaith bod y Prif Ysgrifennydd wedi gwrthod dod i gyfarfod wedi tanseilio gwerth y broses o ddatganoli cyllidol. Dyw ei lythyr ef hefyd ddim yn mynd i'r afael, gyda llaw, â sut mae'r Senedd i fod i graffu ar drefniadau cyllidol Llywodraeth y Deyrnas Unedig ar gyfer Cymru os nad yw'r Prif Ysgrifennydd yn fodlon bod yn bresennol i ateb cwestiynau Aelodau ar y mater yma.
Fe ddechreuon ni'r ymchwiliad hwn yn ystod dyddiau cynnar y pandemig COVID-19, ac mae'r dystiolaeth a gawson ni, ochr yn ochr â'r materion ymarferol a ddaeth i'r amlwg o ran y trefniadau cyllido yn ystod y pandemig, wedi dangos bod yn rhaid i Lywodraeth Cymru a Llywodraeth y Deyrnas Unedig adolygu'r prosesau cyllido ar fyrder. Mae’r ymateb cyllidol i’r pandemig wedi arwain at swm sylweddol o arian yn cael ei wario ar lefel y Deyrnas Unedig sydd, wrth gwrs, wedyn wedi codi nifer o faterion o ran y ffordd y mae’r fframwaith cyllidol a’r fformiwla Barnett yn gweithredu yng Nghymru.
Thank you very much, Llywydd. I'm very pleased to be speaking in this debate today on the inquiry by the Finance Committee into the implementation of the Wales Act 2014 and the fiscal framework. And I'd like to thank, at the outset, all those who have contributed to this inquiry, and to the Minister for Finance and Trefnydd for her response to our report. We made 12 recommendations, and we're very pleased the Minister has accepted 11 recommendations in full, and the other in principle. I'd also like to thank HMRC and the Senedd Commission for their responses to our report.
In 2014, we saw one of the biggest changes ever to the Welsh devolution settlement. The Wales Act 2014 provided for the devolution of powers over taxation, including Welsh rates of income tax, the land transaction tax and the landfill disposals tax. In order to enable the powers in the 2014 Act to be implemented, the Welsh Government and the UK Government reached an agreement in the form of the fiscal framework. The fiscal framework also covers the borrowing limits of the Welsh Government and its tools for budget management, and it also deals with spill-over effects in terms of policy and implementation arrangements. As we approach the end of the Senedd, we felt it was important to reflect on the way in which these powers were introduced and the effectiveness of the fiscal framework.
As part of this inquiry, we extended several invitations to the Secretary of State for Wales and to the Chief Secretary to the Treasury to provide evidence. We're grateful to the Secretary of State who has engaged with us on this inquiry and in relation to the financial recovery post COVID-19. However, we are disappointed that the Chief Secretary has refused our requests. The Wales Act 2014 is fundamental to the devolution settlement, and the roles of the Welsh Government and the UK Government are intrinsic to the delivery of the objectives of the Act. While we're grateful to the Secretary of State for his contribution, it was only the questions relating to his responsibility that he could answer, of course. Therefore we were unable to understand the position of the position of the UK Government on a number of significant fiscal issues, including the process of tax devolution and the creation of new taxes, transparency in the process of engaging with the Welsh Government over funding decisions and the means of challenging such decisions, the potential for reviewing the Barnett formula, and also there was no opportunity to consider increasing borrowing powers.
Following that, I wrote to the Chief Secretary on these issues, and we received his response last night. Unfortunately, many of these matters remain unresolved, and the fact that the Chief Secretary refused to attend a meeting has undermined the value of the process of fiscal devolution. His letter also fails to address how the Senedd is supposed to scrutinise the fiscal arrangements of the UK Government for Wales if the Chief Secretary is not willing to attend to answer questions from the Members on that issue.
We started this inquiry during the early days of the COVID-19 pandemic, and the evidence that we received, alongside the practical issues that emerged in terms of the funding arrangements throughout the pandemic, have shown that the Welsh Government and the UK Government must review the funding mechanisms urgently. The financial response to the pandemic has resulted in a significant amount of money being spent at a UK level, which has raised a number of issues regarding how the fiscal framework and the Barnett formula operate in Wales.
Mae’r pwyllgor yn cydnabod y lefel ddigynsail o ansicrwydd ynghylch cyllidebau Llywodraeth y Deyrnas Unedig a’i hadolygiad o wariant yn ystod y blynyddoedd diwethaf o ganlyniad i ffactorau fel Brexit, etholiad cyffredinol y Deyrnas Unedig, wrth gwrs, a’r pandemig COVID-19. Er ein bod ni'n deall yr anawsterau wrth ddarparu setliadau aml-flwyddyn o dan yr amgylchiadau presennol, rŷn ni’n pryderu bod Llywodraeth Cymru, yn ystod y tair blynedd diwethaf, wedi gorfod llunio cyllideb ddrafft ar sail dyraniad cyllidol o un flwyddyn yn unig, sydd wrth gwrs yn ei gwneud hi'n anodd i Lywodraeth Cymru wneud cynlluniau a phenderfyniadau cyllidol hirdymor. Mae hwn yn fater yr hoffem ni fod wedi ei drafod â’r Prif Ysgrifennydd. Fodd bynnag, rŷn ni yn falch bod y Gweinidog wedi cytuno â’n hargymhelliad ni i barhau i fynd i’r afael â’r angen am fwy o sicrwydd drwy ddyraniadau cyllid aml-flwyddyn ac eglurder ynghylch amseriad digwyddiadau cyllidol y Deyrnas Unedig gan Lywodraeth y Deyrnas Unedig.
Yn 2019, fe argymhellodd Pwyllgor Cyfrifon Cyhoeddus Senedd y Deyrnas Unedig y dylai’r Trysorlys fynd i’r afael â’r diffyg tryloywder ynghylch penderfyniadau cyllido, ac fe dderbyniodd y Trysorlys yr argymhelliad hwnnw. Fodd bynnag, fe wnaethon ni ganfod bod y trefniadau ar gyfer cyllido Cymru yn gymhleth a bod diffyg tryloywder yn eu cylch. Fe glywon ni am ddiffyg ymgysylltu rhwng Llywodraeth Cymru a Llywodraeth y Deyrnas Unedig yn y cyfnod cyn yr adolygiad o wariant hefyd. Mae’r diffyg tryloywder hwn yn gwneud gwaith craffu effeithiol yn anoddach, gan ei bod yn anodd cael dealltwriaeth glir o’r cyllid sydd ar gael i Lywodraeth Cymru.
Rŷn ni’n croesawu ymateb y Gweinidog a oedd yn nodi y byddai Llywodraeth Cymru’n cefnogi’n frwd camau i wella tryloywder y penderfyniadau cyllido ac y byddai’r Llywodraeth yn mynd hyd yn oed yn bellach drwy awgrymu y dylai trefniadau cyllido a gytunwyd ar y cyd gymryd lle’r system bresennol, gan ddod â bargeinion a chytundebau dwyochrog i ben er mwyn dod â chysondeb ac eglurder i drefniadau cyllidol yn y Deyrnas Unedig.
Yn ogystal â’n pryderon ynghylch y ffordd y caiff penderfyniadau cyllido eu gwneud, rŷn ni hefyd yn pryderu bod y broses bresennol o herio penderfyniadau drwy’r Cydbwyllgor Gweinidogol yn annigonol. Yn y bôn, Llywodraeth y Deyrnas Unedig yw’r rheithgor a’r barnwr yn y broses hon. Rŷn ni’n credu y dylid cael proses ddyfarnu annibynnol.
Mae’r pwyllgor wedi gwneud nifer o argymhellion ynghylch hyblygrwydd cyllidol Llywodraeth Cymru mewn adroddiadau blaenorol ar gylchoedd y gyllideb. Rŷn ni’n parhau i gefnogi galwadau am hyblygrwydd ar gyfer cronfeydd wrth gefn ar ddiwedd y flwyddyn er mwyn galluogi Llywodraeth Cymru i fod yn fwy strategol yn ei chynlluniau hirdymor. Mae’r pandemig presennol wedi pwysleisio’r achos o blaid hyblygrwydd fel hyn hyd yn oed yn fwy. Doedd trefniadau cyllidol Cymru ddim wedi’u dylunio ar gyfer pandemig byd-eang, ac mae’n hanfodol ein bod ni'n ystyried sut y gellir gwneud newidiadau yn sydyn, pan fydd angen gwneud hynny, i sicrhau ymatebion priodol gan lywodraethau datganoledig. Ar ôl dweud hynny, rydyn ni’n falch bod y Prif Ysgrifennydd wedi cytuno i gais Llywodraeth Cymru i gario ychydig o’i chyllid ychwanegol ar gyfer COVID ymlaen at y flwyddyn ariannol nesaf.
Er bod ymwybyddiaeth o ddatganoli cyllidol yng Nghymru yn cynyddu, fe glywon ni fod ymwybyddiaeth o drethi datganoledig yn isel ymhlith busnesau a gweithwyr proffesiynol. Hefyd, fe ddangosodd ein hymarfer ymgysylltu digidol fod ymwybyddiaeth o’r pwerau cyllidol sydd wedi’u datganoli i Gymru yn isel ymhlith y cyhoedd. Ac roedd hynny'n destun pryder penodol, y ffaith nad oedd y rhan fwyaf o bobl yn ymwybodol o gyfraddau treth incwm Cymru, er wrth gwrs bod y rhan fwyaf ohonyn nhw yn eu talu nhw’n rheolaidd. Dwi'n ailadrodd y sylwadau, felly, dwi wedi eu gwneud o’r blaen yn y Siambr yma, sef bod angen i'r Llywodraeth a’r Senedd wneud mwy i godi ymwybyddiaeth ynglŷn â'r materion yma.
Rŷn ni’n falch bod y Gweinidog yn cytuno ei bod hi’n bwysig parhau i godi ymwybyddiaeth o drethi Cymru a’i bod yn cefnogi’r rôl bwysig sydd gan y Senedd o ran addysgu, ymgysylltu a hysbysu’r cyhoedd yng Nghymru ynghylch datganoli cyllidol. Rwy’n falch o glywed hefyd gan Gomisiwn y Senedd fod codi ymwybyddiaeth yn rhan o strategaeth cyfathrebu ac ymgysylltu'r Comisiwn ac y bydd yn parhau i weithio gyda rhanddeiliaid ar y mater hwn.
Roedd tystiolaeth a ddaeth i law yn awgrymu y dylid adolygu’r dreth gyngor ac ardrethi annomestig, ac mai nawr yw’r amser i Gymru roi ar waith trefniadau trethu mwy blaengar. Mae’r pwyllgor yn croesawu gwaith Llywodraeth bresennol Cymru i ymchwilio i ddichonolrwydd disodli’r dreth gyngor ac ardrethi annomestig a rhoi treth gwerth tir lleol yn eu lle, yn ogystal â’i hymrwymiad i archwilio sut y byddai ailbrisio a diwygio’r dreth gyngor yng Nghymru yn effeithio ar y sylfaen drethu ac incwm aelwydydd er mwyn gwneud y dreth gyngor yn decach ac yn fwy blaengar.
Fe roddodd Deddf 2014 yr hawl i Lywodraeth Cymru ofyn am y cymhwysedd i gyflwyno trethi newydd ac fe ofynnodd Llywodraeth Cymru i Lywodraeth y Deyrnas Unedig am gymhwysedd dros dreth ar dir gwag nôl yn 2018, ond erbyn Cyfarfod Llawn olaf y bumed Senedd yma heddiw, dyw’r cymhwysedd hwnnw'n dal ddim wedi’i ddatganoli. Yn wir, fe glywon ni nad yw profiad Llywodraeth Cymru hyd yma o geisio cymhwysedd dros bwerau trethu ychwanegol wedi bod yn rhwydd nac yn syml. Er ein bod ni’n cydnabod y gallai’r dreth newydd gymryd yn hirach oherwydd y camau sy’n rhaid eu cymryd i sicrhau bod y broses yn un esmwyth, dyw’r dreth hon ddim yn un hynod ddadleuol, ac rwy’n siŵr nad oedd yr un ohonom ni’n disgwyl i’r broses gymryd cyhyd.
Fe ofynnon ni i’r Ysgrifennydd Gwladol a yw’r broses ar gyfer datganoli’r cymhwysedd dros gyflwyno trethi newydd yng Nghymru yn addas i’r diben, ac rŷn ni’n gwerthfawrogi’r ffaith ei fod e yn fodlon trafod y mater yma â’r Trysorlys, ond, wrth gloi, mae’n rhaid pwysleisio unwaith eto mai dyna'n union pam yr oeddem ni’n awyddus i siarad â’r Prif Ysgrifennydd ei hun yn uniongyrchol, gwahoddiad, wrth gwrs, y mae e wedi'i wrthod. Diolch.
The committee acknowledges the unprecedented level of uncertainty regarding the UK Government’s budgets and its spending reviews over the past few years as a result of factors such as Brexit, the UK general election and the COVID-19 pandemic. While we understand the difficulties of providing multi-year settlements under the current circumstances, we are concerned that the Welsh Government, for the past three years, has had to produce a draft budget on the basis of a funding allocation for a single year, which of course makes it difficult for the Welsh Government to make funding plans and decisions over the long term. This is an issue that we would have wished to raise with the Chief Secretary. However, we are pleased that the Minister has agreed to our recommendation to continue addressing the need for greater certainty through multi-year funding allocations and clarity on the timing of UK fiscal events with the UK Government.
In 2019, the Public Accounts Committee of the UK Parliament recommended that the Treasury should address the lack of transparency over funding decisions, and the Treasury accepted that recommendation. However, we found that the arrangements for funding Wales are complex and that they lack transparency. We heard about the lack of engagement between the Welsh Government and the UK Government in the period leading up to the spending review. This lack of transparency also makes effective scrutiny more difficult, as it is hard to achieve a clear understanding of the funding available to the Welsh Government.
We welcome the response by the Minister, who noted that the Welsh Government would fully support increased transparency over funding decisions and that the Government would go even further by suggesting that funding arrangements that are jointly agreed should replace the current system, thereby bringing to an end bilateral deals and agreements and bringing clarity to the fiscal arrangements within the UK.
In addition to our concerns over how funding decisions are made, we are also concerned that the current process of challenging decisions via the Joint Ministerial Committee is inadequate. Essentially, the UK Government acts as judge and jury in this process, and we believe that there should be an independent adjudication process.
The committee has made a number of recommendations relating to the funding flexibility of the Welsh Government in previous reports during budget cycles. We continue to support calls for flexibility around end-of-year reserves to allow the Welsh Government to be more strategic in its long-term planning. The current pandemic has made the case for this flexibility even more emphatically. The fiscal arrangements for Wales were not designed for a global pandemic, and it's vital that we consider how we can make swift changes to ensure appropriate responses, when this is needed, from devolved governments. Having said that, we are pleased, of course, that the Chief Secretary has agreed to the Welsh Government’s request to carry some of its additional COVID funding forward into the next financial year.
While awareness of fiscal devolution in Wales is increasing, we did hear that awareness of devolved taxes is low among businesses and professionals. Also, our digital engagement exercise showed that awareness of the fiscal powers devolved to Wales is low among the general public. And that is particularly concerning, the fact that most people weren’t aware of the Welsh rates of income tax, even though most people will be paying them regularly. I reiterate the comments, therefore, that I've made previously in this Chamber, namely that the Welsh Government and the Senedd need to do more to raise awareness of these issues.
And we're pleased that the Minister agrees that it's important to continue raising awareness of Welsh taxes and that she supports the important role that the Senedd has in educating, engaging and informing the Welsh public on fiscal devolution. I am pleased to hear from the Senedd Commission that raising awareness is a part of the communications and engagement strategy of the Commission and that it will continue to work with stakeholders on this issue.
The evidence that we received suggested that there should be a review of both council tax and non-domestic rates, and that now is the opportunity for Wales to put in place tax arrangements that are more progressive. The committee welcomes the work undertaken by the current Welsh Government to explore the feasibility of replacing council tax and NDR with a local land value tax, and its commitment to examining how the revaluation and reform of council tax in Wales would affect the tax base and household incomes in order to make council tax fairer and more progressive.
The 2014 Act provided the Welsh Government with the ability to seek competence to introduce new taxes, and the Welsh Government asked the UK Government for competence over vacant land tax back in 2018, but by the time of the last Plenary meeting of the fifth Senedd today, this competence still has not been devolved. In fact, we heard that the Welsh Government’s experience to date in seeking competence over additional tax powers has not been easy or straightforward. While we recognise the first attempt at seeking competence for a new tax is likely to take longer because of the steps that need to be taken to iron out the process, this is not a particularly controversial tax, and I’m sure none of us here expected the process to take so long.
We did ask the Secretary of State whether the process for devolving competence to introduce new Welsh taxes is fit for purpose, and we appreciate the fact that he is willing to take this matter up with the Treasury, but, in closing, we must emphasise again this is exactly why we were eager to speak directly to the Chief Secretary himself, which is an invitation that he has rejected. Thank you.
Daeth y Dirprwy Lywydd (Ann Jones) i’r Gadair.
The Deputy Presiding Officer (Ann Jones) took the Chair.
I'm grateful to the Chair for his introduction. I should also say we've been grateful for his leadership as well throughout this Senedd, as, since he took over as Chair, he's led the committee in a way that has, I think, demonstrated the power of the committee system and also the power of his own example as Chair. We're very grateful to him for that, and grateful also to the committee secretariat and research staff for their hard work. I hope they know that it's greatly appreciated.
The Chair, in his introduction, made our points with great clarity, and I think the committee report is clear in its conclusions, and many of the points made in that report and the recommendations agreed by the committee require little further explanation. Like other members of the committee, I'm grateful to the Minister and the Welsh Government for their generous approach to the report and in accepting some of our key recommendations.
The committee congratulates the Welsh Government on the implementation of the new taxes devolved to this place. All the new tax structures appear to have bedded down relatively easily and with little or no disruption. I have seen little or no evidence of difficulties experienced either by our institutions or by taxpayers as a consequence of the changes to the taxation system, and this is important, because this demonstrates that we can change fundamentally the tax structures of the United Kingdom and do so without the disruption that many people fear and that certainly some politicians seek to stoke and to create those fears. It's been done relatively straightforwardly and relatively easily, and done for the first time in that way, and I think that's a fundamentally important point to make.
There is one aspect that hasn't worked, of course, and that is the process that was described by the Chair in the closing part of his remarks over new taxation. It hasn't worked because the UK Government has stopped it working, and I think we need to be very clear about that as well. Some of us, Deputy Presiding Officer, are long enough in the tooth to remember the dreadful days of the legislative consent Orders and motions that we spent time discussing in the 2007 Senedd. I fear that we are returning to those days having learned none of the lessons of those days, and certainly it provides those of a particular disposition with an opportunity to frustrate the will of the people of Wales, the will of the Welsh Government and the will of our Parliament, and I think that is something that we are seeing played out at the moment. But we're planning to participate in this debate.
I also want to turn my attention to the correspondence we received this morning from the Chief Secretary to the Treasury. It is in many ways, Deputy Presiding Officer, an extraordinary letter. It is at different times arrogant, superficial, pompous, condescending, disdainful, scornful, bombastic—I could carry on, but I won't test everybody's patience by doing so. But it is, more than anything, an entirely inadequate response to the issues raised by the committee, and in many ways, it underlines the points that were made earlier today by the three finance Ministers of Wales, Scotland and Northern Ireland. It makes the case more powerfully than I ever could for a fundamental reworking of the financial framework of the United Kingdom. Deputy Presiding Officer, listen to the language that is used by the financial Secretary in this letter. In paragraph 10, 'Financial flexibility':
'I have provided significant additional flexibility this year'
he says—'I have provided'. And it goes on in paragraph 11:
'I provided an unprecedented upfront funding guarantee'.
And he carries on:
'I also agreed the Welsh Government could carry forwards...Barnett-based funding.'
This demonstrates clearly that there is no conversation, no negotiation, no democracy, and little accountability in our financial frameworks and financial structures in the United Kingdom. This has to be unacceptable to anyone who believes in the future of the United Kingdom and the future of democracy and accountability in the United Kingdom. The financial structures of the UK and the relationships between the Governments on these islands cannot be determined by the whim of a single Minister, whoever that Minister believes he might be. In concluding, Deputy Presiding Officer, I hope—I noticed that face—that we will be able—I will be quick—to see this report not as a finishing point, but as a starting point for the financial structures of the United Kingdom and democratic reform and renewal.
In closing, I wish you, Deputy Presiding Officer, a very long and happy retirement. I will miss testing your patience if I am re-elected to the next Senedd.
Rwy'n ddiolchgar i'r Cadeirydd am ei gyflwyniad. Dylwn ddweud hefyd ein bod wedi bod yn ddiolchgar am ei arweinyddiaeth drwy gydol y Senedd hon hefyd, oherwydd, ers iddo ddod yn Gadeirydd, mae wedi arwain y pwyllgor fel Cadeirydd mewn ffordd sydd wedi dangos grym y system bwyllgorau a phŵer ei esiampl ei hun fel Cadeirydd. Rydym yn ddiolchgar iawn iddo am hynny, ac yn ddiolchgar hefyd i ysgrifenyddiaeth y pwyllgor a staff ymchwil am eu gwaith caled.
Gobeithio eu bod yn gwybod ei fod yn cael ei werthfawrogi'n fawr. Yn ei gyflwyniad, gwnaeth y Cadeirydd ein pwyntiau'n glir iawn, a chredaf fod adroddiad y pwyllgor yn glir yn ei gasgliadau, ac nid oes angen fawr o esboniad pellach ar lawer o'r pwyntiau a wnaethpwyd yn yr adroddiad hwnnw a'r argymhellion y cytunwyd arnynt gan y pwyllgor. Fel aelodau eraill o'r pwyllgor, rwy'n ddiolchgar i'r Gweinidog a Llywodraeth Cymru am eu hymagwedd hael tuag at yr adroddiad ac am dderbyn rhai o'n hargymhellion allweddol.
Mae'r pwyllgor yn llongyfarch Llywodraeth Cymru ar weithredu'r trethi newydd a ddatganolwyd i'r lle hwn. Mae'n ymddangos bod yr holl strwythurau treth newydd wedi'u hymgorffori'n gymharol hawdd a heb fawr ddim aflonyddwch, os o gwbl. Nid wyf wedi gweld fawr ddim tystiolaeth, os o gwbl, fod ein sefydliadau neu'r trethdalwyr wedi profi anawsterau o ganlyniad i'r newidiadau i'r system drethu, ac mae hyn yn bwysig, oherwydd mae'n dangos y gallwn newid strwythurau treth y Deyrnas Unedig yn sylfaenol a gwneud hynny heb yr aflonyddwch y mae llawer o bobl yn ei ofni ac y mae rhai gwleidyddion yn sicr yn ceisio'u cymell a chreu'r ofnau hynny. Mae wedi'i wneud yn gymharol syml a chymharol hawdd, a'i wneud am y tro cyntaf yn y ffordd honno, ac rwy'n credu bod hwnnw'n bwynt sylfaenol bwysig i'w wneud.
Ceir un agwedd nad yw wedi gweithio, wrth gwrs, sef y broses a ddisgrifiwyd gan y Cadeirydd yn rhan olaf ei sylwadau ynghylch trethiant newydd. Nid yw wedi gweithio oherwydd bod Llywodraeth y DU wedi ei atal rhag gweithio, ac rwy'n credu bod angen inni fod yn glir iawn ynglŷn â hynny hefyd. Mae rhai ohonom, Ddirprwy Lywydd, yn ddigon hen i gofio dyddiau ofnadwy'r Gorchmynion cydsyniad deddfwriaethol a'r cynigion y treuliasom amser yn eu trafod yn Senedd 2007. Mae arnaf ofn ein bod yn dychwelyd at y dyddiau hynny heb ddysgu dim o wersi'r dyddiau hynny, ac yn sicr mae'n rhoi cyfle i'r rheini sydd ag awydd penodol i lesteirio ewyllys pobl Cymru, ewyllys Llywodraeth Cymru ac ewyllys ein Senedd, a chredaf fod hynny'n rhywbeth rydym yn ei weld yn digwydd ar hyn o bryd. Ond rydym yn bwriadu cymryd rhan yn y ddadl hon.
Hoffwn droi fy sylw hefyd at yr ohebiaeth a gawsom y bore yma gan Brif Ysgrifennydd y Trysorlys. Mae'n llythyr eithriadol mewn sawl ffordd, Ddirprwy Lywydd. Mae ar wahanol adegau yn haerllug, yn arwynebol, yn fawreddog, yn nawddoglyd, yn sarhaus, yn ddirmygus, yn rhwysgfawr—gallwn barhau, ond nid wyf am brofi amynedd pawb drwy wneud hynny. Ond yn fwy na dim, mae'n ymateb cwbl annigonol i'r materion a godwyd gan y pwyllgor, ac mewn sawl ffordd, mae'n tanlinellu'r pwyntiau a wnaethpwyd yn gynharach heddiw gan dri Gweinidog cyllid Cymru, yr Alban a Gogledd Iwerddon. Mae'n gwneud yr achos yn fwy pwerus nag y gallwn i ei wneud dros ailwampio fframwaith cyllidol y Deyrnas Unedig yn sylfaenol. Ddirprwy Lywydd, gwrandewch ar yr iaith a ddefnyddir gan yr Ysgrifennydd cyllid yn y llythyr hwn. Ym mharagraff 10, 'Hyblygrwydd ariannol':
Rwyf wedi darparu hyblygrwydd ychwanegol sylweddol eleni,
meddai—'Rwyf wedi darparu'. Ac mae'n parhau ym mharagraff 11:
Darparais warant ddigynsail o gyllid ymlaen llaw.
Ac mae'n parhau:
Cytunais hefyd y gallai Llywodraeth Cymru gario cyllid sy'n seiliedig ar Barnett yn ei flaen.
Mae hyn yn dangos yn glir nad oes sgwrs, dim negodi, dim democratiaeth, a fawr ddim atebolrwydd yn ein fframweithiau ariannol a'n strwythurau ariannol yn y Deyrnas Unedig. Rhaid bod hyn yn annerbyniol i unrhyw un sy'n credu yn nyfodol y Deyrnas Unedig a dyfodol democratiaeth ac atebolrwydd yn y Deyrnas Unedig. Ni all strwythurau ariannol y DU a'r berthynas rhwng y Llywodraethau ar yr ynysoedd hyn gael eu pennu gan fympwy un Gweinidog, pwy bynnag y mae'r Gweinidog hwnnw'n credu ydyw. Wrth gloi, Ddirprwy Lywydd, rwy'n gobeithio—sylwais ar yr wyneb hwnnw, fe fyddaf yn gyflym—y byddwn yn gallu gweld yr adroddiad hwn nid fel pen draw, ond fel man cychwyn ar gyfer strwythurau ariannol y Deyrnas Unedig a diwygio ac adfywio democrataidd.
Wrth gloi, rwy'n dymuno ymddeoliad hir a hapus iawn i chi, Ddirprwy Lywydd. Byddaf yn gweld colli rhoi prawf ar eich amynedd os caf fy ailethol i'r Senedd nesaf.
Thank you very much. Can I say I probably would miss challenging you to stick to time? But there we go; one I think I failed on. Mark Isherwood.
Diolch yn fawr iawn. A gaf fi ddweud y byddaf yn siŵr o weld colli eich herio i gadw at yr amser? Ond dyna ni; rwy'n credu i mi fethu yn hynny o beth. Mark Isherwood.
Diolch. As our report states, the Wales Act 2014 provides the legislative framework to devolve tax and borrowing powers to the National Assembly for Wales, as it then was—now Senedd Cymru or Welsh Parliament—and the Welsh Government. These powers provided the Welsh Government with further tools to vary the level of tax and spending in Wales. In December 2016, the Welsh Government and UK Government agreed a new fiscal framework, which in particular supported the devolution of stamp duty land tax, now land transaction tax, landfill tax, now landfill disposals tax, and the creation of Welsh rates of income tax. Our report states that
'evidence to the inquiry, alongside the real life issues experienced with the funding arrangements throughout the COVID-19 pandemic has shown that the funding mechanisms need to be urgently reviewed by the Welsh Government and the UK Government.'
Although the Welsh Government's budget of approximately £18 billion a year is primarily funded through the block grant received from the UK Treasury, approximately 20 per cent is now funded from devolved tax revenue, and it is essential that this increases the accountability of the Welsh Government to the people of Wales. As our report states,
'The Barnett formula is used to calculate changes to the block grant based on increases or decreases in UK Government spending in areas where public service provision in Wales has been devolved'
and has
'long been subject to calls for reform'.
It was modified as part of the Welsh fiscal framework agreement to include a needs-based factor, providing the Welsh Government with at least £115 per person for every £100 per person of equivalent funding in England, explicitly recognising the higher-level spending need in Wales. However, the 2020 UK spending review confirmed the Welsh Government will receive £123 per person in 2021-22 for every £100 per person in England, equating to around £1 billion more than the Welsh Government agreed was fair to Wales relative to England. Our report states that
'It was proposed that a periodic review of relative need in Wales would keep the needs-based factor up-to-date to ensure that Wales receives appropriate funding. The potential for reviewing the Barnett formula is an area the Committee intends to consider further with the Secretary of State.'
However, as the Secretary of State for Wales said when we questioned him on this two weeks ago,
'we are currently working to a system that was agreed by Welsh Government, and it's therefore, in our view, unnecessary to revisit. What we're able to do with some of the funds and initiatives that we've been talking about this morning is basically have a lot more on top of what Barnett provides, and, again, I see that as a really positive step forward for Wales'
and
'Treasury's made the Barnett consequences available in advance, recognising that not to do that would just put delays in the system and therefore prevent Welsh Government's ability to get money to places that need it urgently.'
In its response to our report, as we've heard, the Welsh Government accepted all but one of its 12 recommendations relating to fiscal devolution and Welsh taxes. However, it only accepted in principle the committee's recommendation regarding the accepted recommendation by the UK Parliament's Public Accounts Committee that the lack of transparency over funding decisions is addressed, stating that although it would fully support increased transparency over funding decisions, it is for HM Treasury to ensure it meets any commitments made to the UK Parliament's Public Accounts Committee.
After I asked the Secretary of State in committee two weeks ago what engagement he had had with the Welsh Government or Treasury regarding those Welsh Government claims that the mechanism for devolving competence to introduce new Welsh taxes is not fit for purpose, he said he'd be very happy to take that up with the Treasury. As the Chief Secretary to the Treasury states in his response to the committee's report, the UK spending framework is
'designed to enable the UK Government to manage spending on a financial year basis, including the impact of Welsh Government spending.'
He said he's provided
'significant additional flexibility this year recognising the challenges faced'
and he's
'agreed the Welsh Government could carry forwards into 2021-22 any Barnett-based funding above the guaranteed £5.2 billion as well as any repayments of business rates relief—all on top of the Wales Reserve arrangements.'
As he also states, however, that it's imperative that the Welsh Government uses the extra resource it receives from the needs-based formula effectively, and
'the block grant adjustment arrangements help to increase the Welsh Government’s autonomy and accountability, while being shielded from UK-wide impacts',
a key and critical point. Thank you.
Diolch. Fel y dywed ein hadroddiad, mae Deddf Cymru 2014 yn darparu'r fframwaith deddfwriaethol i ddatganoli pwerau trethu a benthyca i Gynulliad Cenedlaethol Cymru, fel yr oedd bryd hynny—Senedd Cymru erbyn hyn—a Llywodraeth Cymru. Roedd y pwerau hyn yn rhoi arfau pellach i Lywodraeth Cymru amrywio lefel y dreth a gwariant yng Nghymru. Ym mis Rhagfyr 2016, cytunodd Llywodraeth Cymru a Llywodraeth y DU ar fframwaith cyllidol newydd, a oedd yn benodol yn cefnogi datganoli treth tir y dreth stamp, y dreth trafodiadau tir erbyn hyn, treth tirlenwi, y dreth gwarediadau tirlenwi erbyn hyn, a chreu cyfraddau treth incwm Cymreig. Mae ein hadroddiad yn datgan bod
'y dystiolaeth a roddwyd i'r ymchwiliad, ochr yn ochr â'r materion bywyd go iawn a brofwyd gyda'r trefniadau cyllido drwy gydol pandemig COVID-19 wedi dangos bod angen i'r mecanweithiau cyllido gael eu hadolygu ar frys gan Lywodraeth Cymru a Llywodraeth y DU.'
Er bod cyllideb Llywodraeth Cymru o tua £18 biliwn y flwyddyn yn cael ei hariannu'n bennaf drwy'r grant bloc a dderbynnir gan Drysorlys y DU, mae tua 20 y cant bellach yn cael ei ariannu o refeniw treth ddatganoledig, ac mae'n hanfodol fod hwn yn cynyddu atebolrwydd Llywodraeth Cymru i bobl Cymru. Fel y dywed ein hadroddiad,
'Defnyddir Fformiwla Barnett i gyfrifo newidiadau i’r grant bloc yn seiliedig ar
gynnydd neu ostyngiad yng ngwariant Llywodraeth y DU mewn meysydd lle
mae’r ddarpariaeth gwasanaeth cyhoeddus yng Nghymru wedi’i datganoli'
ac
'wedi bod yn destun galwadau am ddiwygio ers amser maith'.
Fe'i haddaswyd fel rhan o gytundeb fframwaith cyllidol Cymru i gynnwys ffactor sy'n seiliedig ar anghenion, gan roi o leiaf £115 y pen i Lywodraeth Cymru am bob £100 y person o gyllid cyfatebol yn Lloegr, gan gydnabod yn benodol yr angen am wariant lefel uwch yng Nghymru. Fodd bynnag, cadarnhaodd adolygiad o wariant y DU yn 2020 y bydd Llywodraeth Cymru yn derbyn £123 y pen yn 2021-22 am bob £100 y pen yn Lloegr, sy'n cyfateb i tua £1 biliwn yn fwy nag y cytunodd Llywodraeth Cymru ei fod yn deg i Gymru o'i gymharu â Lloegr. Mae ein hadroddiad yn datgan
'Cynigiwyd y byddai adolygiad cyfnodol o anghenion cymharol yng Nghymru yn cadw’r ffactor sy’n seiliedig ar anghenion yn gyfredol er mwyn sicrhau bod Cymru’n cael cyllid priodol. Mae’r potensial ar gyfer adolygu fformiwla Barnett yn faes y mae’r Pwyllgor yn bwriadu ei drafod ymhellach gyda’r Ysgrifennydd Gwladol.'
Fodd bynnag, fel y dywedodd Ysgrifennydd Gwladol Cymru pan holwyd ef am hyn bythefnos yn ôl,
ar hyn o bryd rydym yn gweithio o fewn system y cytunwyd arni gan Lywodraeth Cymru, ac felly, yn ein barn ni, mae'n ddiangen ailedrych arni. Yn y bôn, yr hyn y gallwn ei wneud gyda rhywfaint o'r arian a'r mentrau y buom yn sôn amdanynt y bore yma yw cael llawer mwy ar ben yr hyn y mae Barnett yn ei ddarparu, ac unwaith eto, credaf fod hwnnw'n gam cadarnhaol iawn ymlaen i Gymru
a
Gwnaeth y Trysorlys yn sicr fod y symiau canlyniadol Barnett ar gael ymlaen llaw, gan gydnabod y byddai peidio â gwneud hynny ond yn creu oedi yn y system ac felly'n atal gallu Llywodraeth Cymru i gael arian i leoedd sydd ei angen ar frys.
Yn ei hymateb i'n hadroddiad, fel y clywsom, derbyniodd Llywodraeth Cymru bob un ond un o'i 12 argymhelliad yn ymwneud â datganoli cyllidol a threthi Cymreig. Fodd bynnag, derbyniodd mewn egwyddor yn unig argymhelliad y pwyllgor ynglŷn â'r argymhelliad a dderbyniwyd gan Bwyllgor Cyfrifon Cyhoeddus Senedd y DU yr eir i'r afael â'r diffyg tryloywder ynghylch penderfyniadau ariannu, gan ddweud, er y byddai'n llwyr gefnogi mwy o dryloywder ynghylch penderfyniadau ariannu, mai mater i Drysorlys EM yw sicrhau ei fod yn bodloni unrhyw ymrwymiadau a wnaed i Bwyllgor Cyfrifon Cyhoeddus Senedd y DU.
Ar ôl i mi ofyn i'r Ysgrifennydd Gwladol yn y pwyllgor bythefnos yn ôl pa ymgysylltiad a gafodd â Llywodraeth Cymru neu'r Trysorlys ynghylch yr honiadau gan Lywodraeth Cymru nad yw'r mecanwaith ar gyfer datganoli cymhwysedd i gyflwyno trethi newydd i Gymru yn addas at y diben, dywedodd y byddai'n hapus iawn i godi hynny gyda'r Trysorlys. Fel y dywed Prif Ysgrifennydd y Trysorlys yn ei ymateb i adroddiad y pwyllgor, mae fframwaith gwariant y DU
wedi'i gynllunio i alluogi Llywodraeth y DU i reoli gwariant ar sail blwyddyn ariannol, gan gynnwys effaith gwariant Llywodraeth Cymru.
Dywedodd ei fod wedi darparu
hyblygrwydd ychwanegol sylweddol eleni i gydnabod yr heriau a wynebir
ac mae'n
cytuno y gallai Llywodraeth Cymru gario unrhyw gyllid sy'n seiliedig ar Barnett uwchlaw'r £5.2 biliwn gwarantedig ymlaen i 2021-22 yn ogystal ag unrhyw ad-daliadau rhyddhad ardrethi busnes—hyn oll ar ben trefniadau Cronfa wrth Gefn Cymru.
Fel y dywed hefyd fodd bynnag, mae'n hanfodol fod Llywodraeth Cymru yn defnyddio'r adnodd ychwanegol y mae'n ei gael o'r fformiwla sy'n seiliedig ar anghenion yn effeithiol, ac
mae'r trefniadau ar gyfer addasu'r grant bloc yn helpu i gynyddu ymreolaeth ac atebolrwydd Llywodraeth Cymru, tra'n eu hamddiffyn rhag effeithiau DU gyfan,
pwynt allweddol a hollbwysig. Diolch.
Mae yna lawer i'w groesawu yn adroddiad y Pwyllgor Cyllid yma. Mi wnaf i nodi nad ydw i'n aelod o'r pwyllgor ers peth amser erbyn hyn, ond mi hoffwn i ddiolch i Llyr Gruffydd am ei waith o yn cadeirio'r pwyllgor, ac i'r tîm, dwi'n gwybod, sydd yn ei gefnogi fo o ran y tîm clercio. Dwi wedi colli cael bod ar y pwyllgor yna.
O ystyried bod Deddf 2014 wedi bod yn weithredol ers pum mlynedd, a'n bod ni'n edrych ymlaen tuag at gyfnod o ailadeiladu ar ôl COVID, mae hwn yn amser da, dwi'n meddwl, i adolygu lle rydyn ni'n sefyll pan mae'n dod at bwerau ffisgal y Llywodraeth. Ar bapur, o leiaf, mae hwn wedi bod yn gyfnod arwyddocaol iawn o ran datblygiad pwerau a gallu ffisgal Llywodraeth Cymru. Mi oedd o'n gam hynod arwyddocaol ymlaen ein bod ni fel Senedd yn gyfrifol nid dim ond am wario arian yng Nghymru, ond am godi'r arian yna, ac wrth gwrs dyna'r sefyllfa rydyn ni eisiau bod ynddi hi.
Dwi'n cofio, pan drafodwyd y graddfeydd Cymreig o dreth incwm am y tro cyntaf yn y Senedd, mi ddywedais i ac eraill ein bod ni'n edrych ymlaen at weld sut y byddai Llywodraeth Cymru yn defnyddio ei phwerau dros drethiant, ac dwi'n meddwl ei bod hi'n deg i ddweud mai cyfyngedig fu'r datblygiadau. I fod yn deg, mae'r ymdrechion diweddar i gyflwyno treth tir gwag wedi cael eu gwneud yn anoddach drwy amharodrwydd Llywodraeth y Deyrnas Unedig, dwi'n meddwl, i gydweithio ar gyflwyno hynny.
Ond os ydym ni'n edrych ar rywbeth fel treth cyngor, ychydig iawn mewn difrif sydd wedi cael ei wneud i fynd i'r afael â'r annhegwch rydym ni'n gwybod sydd yn bodoli efo treth cyngor, ac mae'r adroddiad yma yn cyfeirio at hynny. Do, mae'r Llywodraeth wedi cymryd rhai camau i liniaru pan mae'n dod at effaith treth cyngor ar y bobl dlotaf mewn cymdeithas, ond ychydig sydd wedi'i wneud o hyd er mwyn adolygu a diwygio'r dreth ei hun. Mi ddywedodd y Gweinidog yr wythnos diwethaf y byddai unrhyw ddiwygiadau yn cymryd tymor cyfan o'r Senedd—ac, wrth gwrs, mae hynny'n iawn; mae'n dasg enfawr—ond mae yna fwy o siawns o gyrraedd pen eich taith os ydych chi'n cychwyn ar y daith honno mewn difrif. Oes, mae yna waith ymchwiliadol wedi bod yn mynd ymlaen. Mae yna beth astudio mapiau, os liciwch chi, wedi bod, ond mae'r handbrec yna'n dal ymlaen yn dynn. Dwi'n atgoffa'r Senedd eto o'r dystiolaeth sydd yna gan yr IFS, er enghraifft, am y problemau efo treth cyngor—y 10 y cant tlotaf mewn cymdeithas yn talu rhyw 8 y cant o'u hincwm mewn treth cyngor, a'r 40 y cant mwyaf cyfoethog yn talu dim ond 2 y cant. Mae'n rhaid mynd i'r afael â hwn ar fyrder.
Yn symud ymlaen, mae'r pandemig wedi tanlinellu eto, onid yw, pa mor anaddas ydy'r cytundeb ffisgal presennol. Dwi, wrth gwrs, a Phlaid Cymru, yn cytuno efo canfyddiadau'r pwyllgor bod angen cynyddu ffiniau benthyg, ac y byddai hi'n dda o beth gweld rhagor o hyblygrwydd yn cael ei gyflwyno o ran gallu'r Llywodraeth i dynnu arian lawr o'r gronfa wrth gefn, er enghraifft. Dwi'n meddwl bod y diffyg hyblygrwydd yna, fel sydd wedi cael ei nodi droeon, wedi bod yn broblem yn ystod y flwyddyn eithriadol ddiwethaf yma, ac wedi atal y Llywodraeth rhag gallu gweithredu mewn ffordd dwi'n gwybod y byddai Gweinidogion Llywodraeth Cymru eisiau gallu ei wneud. Ond hefyd, ar y llaw arall, mae'n bwysig nodi, hyd yn oed efo'r pwerau cyfyngedig sydd gennym ni, bod Gweinidogion ar brydiau wedi methu â defnyddio'r rheini, a beth rydyn ni angen dwi'n meddwl, fwy nag erioed, ydy Llywodraeth sydd yn barod i wthio ffiniau'r cytundeb ffisgal presennol. Dwi'n gweld ychydig iawn o dystiolaeth bod y Llywodraeth Lafur yma'n wirioneddol eisiau gwthio'r ffiniau yna.
O edrych ar argymhelliad 10 yn yr adroddiad, mae hynny yn rhoi pwyslais ar y mater rydyn ni'n ymwybodol ohono fo ers talwm, sydd wedi dod yn fwy amlwg yn ddiweddar, sef yr angen am fwy o sicrwydd amlflwyddyn neu multi-year funding allocations. Dwi'n gobeithio y gallwn ni gyd gytuno ar yr angen am eglurder hefyd ar amseru prif ddigwyddiadau ffisgal Llywodraeth y Deyrnas Unedig. Ydy, mae COVID wedi bod yn sbaner yn y wyrcs yn hynny o beth, ond wrth symud ymlaen mae angen i hyn fod yn flaenoriaeth, dwi'n meddwl, ar gyfer gwella'r sefyllfa bresennol.
Fel mae'r adroddiad yn pwyntio allan, mae ymgysylltu cyhoeddus ar faterion ffisgal yn bwysig iawn hefyd. Mae angen i waith diweddar sydd wedi cael ei wneud i gynyddu ymwybyddiaeth o'r ffaith bod gan Lywodraeth Cymru rŵan y gallu i amrywio trethi barhau i mewn i'r Senedd nesaf, fel mae argymhellion 1 a 2 yn eu nodi. Ac i gloi, Dirprwy Lywydd, yn y Senedd nesaf dwi'n meddwl bod yna lawer o waith sydd angen ei wneud er mwyn gwella gallu a chapasiti ffisgal Llywodraeth Cymru. Wrth i ni ddod allan o'r pandemig rŵan mi fydd angen i'r Llywodraeth nesaf fod yn barod, fel dwi'n dweud, i wthio ffiniau'r cytundeb presennol a bod yn barod i ddefnyddio'r pwerau sydd ganddi lle mae hi'n briodol i wneud hynny.
There's a great deal to be welcomed in the Finance Committee's report. I would like to put on record that I'm not a member of the committee, and haven't been for some time, but I'd like to thank Llyr Gruffydd for his work in chairing the committee, and the team supporting him. I have missed being a member of that committee.
Given that the 2014 Act has been operational now for five years, and we are looking forward to a rebuilding period post COVID, I think this is a good time to review where we stand when it comes to fiscal powers held by Government. On paper, at least, this has been a very significant period in terms of the development of powers and the fiscal powers of the Welsh Government. It was a very significant step forward that we as a Senedd are responsible not only for spending money in Wales, but also for generating that money, and that's the situation we want to be in, of course.
I do recall that, when the Welsh rates of income tax were first discussed in the Senedd, I and others said that we looked forward to seeing how the Welsh Government would use its powers for taxation, and I think it's fair to say that developments have been limited. To be fair, recent attempts to introduce a vacant land tax have been made more difficult through the unwillingness of the UK Government to engage on the introduction of such a tax.
But if you look at something like council tax, then in reality very little has been done to tackle the unfairness that we know exists with council tax, and this report refers to that. Yes, the Government has taken certain steps to mitigate the impact of council tax on the poorest in society, but very little has been done to review and reform the tax itself. The Minister said last week that any reforms would take a full parliamentary term—and that’s quite true; it’s a huge task—but you have more chance of reaching the end of your journey if you make a start. Yes, there has been some research work, there’s been some mapping done, but the handbrake is still tightly applied. I would remind the Senedd once again of the evidence that exists from the IFS, for example, on problems with council tax—the poorest 10 per cent in society pay some 8 per cent of their income in council tax and the richest 40 per cent pay just 2 per cent. We must tackle this issue as a matter of urgency.
Moving on now, the pandemic has once again highlighted how inappropriate the current fiscal arrangements are. Plaid Cymru and I agree with the committee’s findings that we need to increase borrowing powers and that it would be positive to see greater flexibility introduced in terms of the Government’s opportunity to draw funding down from reserves, for example. I do think that this lack of flexibility, as has been noted on numerous occasions, has been a problem during this exceptional past 12 months and has prevented the Government from taking actions that I know that Welsh Government would have wanted to have done. But also, on the other hand, it’s important to note that even given the limited powers that we have, Ministers at times have failed to use those powers. What we need, I think, more than ever, is a Government that is willing to push the boundaries of the current fiscal arrangements. I see very little evidence that this Labour Government truly wants to push those boundaries.
In looking at recommendation 10 in the report, that places an emphasis on an issue that we’ve been aware of for some time, which has become more prominent recently, namely the need for more multi-year funding settlements. I’m sure we could all agree on the need for clarity on the timing of the UK Government’s main fiscal events. Yes, COVID has thrown a spanner in the works in that regard, but in moving forward this does need to be a priority in order to improve the current situation.
As the report points out, public engagement on fiscal issues is also very important and recent work done to increase awareness of the fact that the Welsh Government does now have the power to vary rates of taxation must continue into the next Senedd, as recommendations 1 and 2 note. To conclude, Deputy Llywydd, in the next Senedd, I think there’s a great deal of work that needs to be done in order to improve the fiscal capacity of the Welsh Government, and as we come out of this pandemic, the next Government will need to be willing to push the boundaries of the current fiscal arrangements and be willing to use the powers where appropriate.
It's been a privilege to sit as a member of the Finance Committee of Senedd Cymru/Welsh Parliament, and this is especially so when it comes to the piece of work of this committee looking at the Wales Act 2014, which within it saw the biggest changes to the Welsh devolution settlement in over 800 years. I do wish to thank the Chair for his hard work and to my fellow committee colleagues for working together assiduously, despite ideological and political differences, and I do take my proverbial hat off to the Chair in this regard.
It was reassuring to hear evidence that the administration of devolved taxes is working well, including that of the Welsh Revenue Authority, who have played a vital role in the successful implementation of Welsh taxes. However, as has been stated, there are issues that this report seeks to highlight—matters of great importance to Wales. I would like to focus my remarks today to conclusion 5 of the report, namely:
'As well as the need for transparency in funding decisions made by the UK Government, the Committee believes that there needs to be an independent process for challenging these decisions.'
I note, in reference paragraph 276 of the report it states,
'The Committee is concerned about the mechanism used by the UK Government to make funding decisions and the Welsh Government’s means of challenging such decisions. There needs to be transparency of funding decisions made by the UK Government, and the Committee believes that there needs to be an independent process for challenging these decisions - the current route of challenging decisions via the Joint Ministerial Committee is not satisfactory as it is not an independent adjudication.'
As Welsh devolution matures, 21 years into existence, the need for the UK Government to show greater respect and understanding of the powers of the Senedd Cymru Welsh Parliament are all too evident. And briefly, if I may, the UK Secretary of State for Wales—and I do emphasise 'for'—was indeed an affable chap, but comprehensively failed to answer the questions put. Though, in fairness, the chief officer of the Treasury failed to materialise for this committee and further failed to deliver any transparency to our scrutiny from Wales via post, it seems. And at a critical time of EU transition and the UK reclaiming of EU structural funds, this, in my view, is fundamentally an insult to this place, and it strengthens the virement of the former fiscal autonomy of Wales back to Whitehall. This is exemplified—and contrary to the Secretary of State's words—with Caerphilly County Borough Council, formerly objective 1, 2, 3 and 4, not being included in the UK's latest funding rounds. So, it will be a matter that no doubt will feature in the coming election and in the sixth Senedd Cymru, when it is elected—a matter of great importance to Wales.
Mae wedi bod yn fraint cael eistedd fel aelod o Bwyllgor Cyllid Senedd Cymru, ac mae hyn yn arbennig o wir mewn perthynas â gwaith y pwyllgor hwn yn edrych ar Ddeddf Cymru 2014, deddf a arweiniodd at y newidiadau mwyaf i setliad datganoli Cymru mewn dros 800 o flynyddoedd. Hoffwn ddiolch i'r Cadeirydd am ei waith caled ac i fy nghyd-aelodau o'r pwyllgor am gydweithio'n ddyfal, er gwaethaf gwahaniaethau ideolegol a gwleidyddol, ac rwy'n codi fy het ddiarhebol i'r Cadeirydd yn hyn o beth.
Roedd yn galonogol clywed tystiolaeth fod gweinyddu trethi datganoledig yn gweithio'n dda, gan gynnwys gweinyddiaeth Awdurdod Cyllid Cymru, sydd wedi chwarae rhan hanfodol yn y gwaith o weithredu trethi Cymreig yn llwyddiannus. Fodd bynnag, fel y dywedwyd, ceir materion y mae'r adroddiad hwn yn ceisio tynnu sylw atynt—materion sydd o bwys mawr i Gymru. Hoffwn ganolbwyntio fy sylwadau heddiw ar gasgliad 5 yr adroddiad, sef:
'ynghyd â’r angen am dryloywder ar gyfer y penderfyniadau cyllido a wneir gan Lywodraeth y DU, mae’r Pwyllgor o’r farn bod angen proses annibynnol ar gyfer herio’r penderfyniadau hyn.'
Nodaf er gwybodaeth baragraff 276 o'r adroddiad sy'n datgan bod y pwyllgor
'yn pryderu am y mecanwaith a ddefnyddir gan Lywodraeth y DU i wneud penderfyniadau cyllido a’r broses i Lywodraeth Cymru herio penderfyniadau o’r fath. Mae angen tryloywder ar gyfer y penderfyniadau cyllido a wneir gan Lywodraeth y DU, ac mae’r Pwyllgor o’r farn bod angen proses annibynnol ar gyfer herio’r penderfyniadau hyn—nid yw’r llwybr presennol o herio penderfyniadau drwy Gyd-bwyllgor y Gweinidogion yn foddhaol gan nad yw’n ddyfarniad annibynnol.'
Wrth i ddatganoli yng Nghymru aeddfedu, 21 mlynedd wedi iddo ddod i fodolaeth, mae'r angen i Lywodraeth y DU ddangos mwy o barch tuag at bwerau Senedd Cymru, a dealltwriaeth ohonynt, yn amlwg iawn. Ac yn fyr, os caf, roedd Ysgrifennydd Gwladol y DU dros Gymru—ac rwy'n pwysleisio 'dros'—yn ŵr digon hoffus yn wir, ond methodd ateb y cwestiynau a ofynnwyd yn llwyr. Er hynny, a bod yn deg, methodd prif swyddog y Trysorlys ymddangos ger bron y pwyllgor ac ymhellach, ymddengys ei fod wedi methu sicrhau unrhyw dryloywder i'n gwaith craffu o Gymru drwy'r post. Ac ar adeg dyngedfennol pan fo'r DU yn gadael yr UE a'r DU yn adfer cronfeydd strwythurol yr UE, mae hyn, yn fy marn i, yn sarhad sylfaenol ar y lle hwn, ac mae'n cryfhau virement ymreolaeth ariannol blaenorol Cymru yn ôl i Whitehall. Enghraifft o hyn—ac yn groes i eiriau'r Ysgrifennydd Gwladol—yw bod Cyngor Bwrdeistref Sirol Caerffili, amcan 1, 2, 3 a 4 yn flaenorol, heb gael ei gynnwys yng nghylchoedd ariannu diweddaraf y DU. Felly, bydd yn fater a fydd, mae'n siŵr, yn codi yn yr etholiad sydd i ddod ac yn chweched Senedd Cymru, pan gaiff ei hethol—mater o bwys mawr i Gymru.
Thank you. Can I now call on the Minister for Finance and Trefnydd, Rebecca Evans?
Diolch. A gaf fi alw yn awr ar y Gweinidog Cyllid a'r Trefnydd, Rebecca Evans?
Thank you. I welcome the opportunity to support the motion before us. The introduction of Welsh taxes, the extension in borrowing powers, and the implementation of the fiscal framework have been significant developments for this Senedd term. The Finance Committee's report is a timely reflection of what has been achieved to date, and, more importantly, of what remains to be done. The report highlights a range of key and, in many cases, longer term issues. I am pleased to accept 11 of the 12 recommendations and to accept in principle recommendation 11, where delivery is the responsibility of HM Treasury.
Recommendations 1 to 3 address the challenging issue of raising awareness of Welsh taxes among citizens and organisations. While the 14 per cent increase in awareness of Welsh rates of income tax is encouraging, I agree that the Welsh Government should continue to progress this work, engaging, where appropriate, with HMRC and the Senedd.
As reflected in recommendation 4, there are important interrelationships between taxation and other policies, and one of the most critical is the way in which we strengthen the Welsh tax base. A summary of the Welsh Government's recent work in this area is summarised in my latest Welsh tax policy report, published earlier this month. However, this will remain an important consideration for the future.
I am pleased the committee agrees, in recommendation 5, that the Welsh Government should have the legislative powers to act quickly and where necessary to respond to tax policy changes. This flexibility should prevent the loss of tax revenues and distortions of economic behaviour.
My written response to recommendation 6 provides an update on the work to explore the feasibility of replacing council tax and non-domestic rates with a local land value tax. Further detail is given in my report, 'Reforming Local Government Finance in Wales: Summary of Findings', which I published at the end of February.
I was pleased to set out, in my written response, the Welsh Government's view on devolving capital gains tax to Wales, as requested under recommendation 7. Concerns about unintended consequences, practical challenges, and the possible impact on Welsh revenues, together with our experience to date of the process of devolving new taxes, means that this is not a tax that we propose to seek to have devolved at this particular time.
In response to recommendation 8, we have been working with the UK Government and others on the design of a longitudinal income data set that would enable the tracking of the impacts of Welsh rates of income tax. We expect HMRC to take this forward in the next six months. I have provided a written response to recommendation 9 asking how we review HMRC's work to minimise coding errors. While I've been pleased to have seen the reduction in errors over the past year and a half, this will remain an important issue to monitor. Recommendations 10 and 11 reflect the important role and responsibilities of the UK Government in providing the Welsh Government with clarity and certainty about funding. We are continuing to make the case to the UK Government for multi-year spending reviews and for more certainty and notice about the timing of UK fiscal events, as set out in recommendation 10. I very much agree with the committee's recommendation 11 that there should be greater transparency over funding decisions. However, it is the responsibility of HM Treasury to meet its commitments to the Public Accounts Committee. In response to recommendation 12, I accept that the Welsh Government should publish its calculations about consequentials received from UK Government spending announcements. Although, as highlighted in my written response, lack of clarity from the UK Government can often make it difficult to estimate the impact outside of fiscal events.
I also welcome the five conclusions reached by the committee in its report. I endorse its commendation of the Welsh Revenue Authority, which has played such an important part in the process of introducing Welsh taxes, in particular the success of its technological investment. I am pleased to note the committee's consideration that the Welsh Government's tax strategy has ensured, on the whole, that Welsh taxes are fair to the businesses and individuals who pay them, and this is a key principle for Welsh taxes. I'm grateful for the committee's support for increasing capital borrowing limits, for greater flexibility in using the Wales reserve and for greater transparency in funding decisions made by the UK Government, and these are all areas that we've been pursuing with the UK Government.
I would also like to update the committee that I have yet to receive a response to my letter to the UK Government with regard to the establishment of free ports in Wales, which I sent on 4 February. The letter expressed the Welsh Government's willingness to engage constructively with the UK Government and set out the conditions that would need to be met. These include ensuring our commitments to fair work and that protection of the environment would be upheld and assurance that any free port in Wales would receive the same funding levels as will be provided in England, and I'm disappointed that I've yet to receive a response.
So, in closing, Llywydd, I am very grateful to the Finance Committee for its report and for the thorough and constructive way it has undertaken its role in scrutinising the implementation of the Wales Act 2014 powers over the past five years. Diolch yn fawr.
Diolch. Rwy'n croesawu'r cyfle i gefnogi'r cynnig sydd ger ein bron. Mae cyflwyno trethi Cymreig, ymestyn pwerau benthyca, a gweithredu'r fframwaith cyllidol wedi bod yn ddatblygiadau sylweddol ar gyfer tymor y Senedd hon. Mae adroddiad y Pwyllgor Cyllid yn adlewyrchiad amserol o'r hyn a gyflawnwyd hyd yma, ac yn bwysicach, o'r hyn sydd i'w wneud o hyd. Mae'r adroddiad yn tynnu sylw at amrywiaeth o faterion allweddol, a materion ar gyfer y tymor hwy mewn llawer o achosion. Rwy'n falch o dderbyn 11 o'r 12 argymhelliad a derbyn mewn egwyddor argymhelliad 11, sy'n dweud mai Cyfrifoldeb Trysorlys EM yw cyflawni.
Mae argymhellion 1 i 3 yn mynd i'r afael â'r mater heriol o godi ymwybyddiaeth o drethi Cymreig ymhlith dinasyddion a sefydliadau. Er bod y cynnydd o 14 y cant mewn ymwybyddiaeth o gyfraddau treth incwm Cymreig yn galonogol, cytunaf y dylai Llywodraeth Cymru barhau i ddatblygu'r gwaith hwn, gan ymgysylltu, lle bo'n briodol, â Chyllid a Thollau Ei Mawrhydi a'r Senedd.
Fel yr adlewyrchir yn argymhelliad 4, ceir rhyng-gysylltiadau pwysig rhwng trethiant a pholisïau eraill, ac un o'r rhai mwyaf allweddol yw'r ffordd rydym yn cryfhau sylfaen drethi Cymru. Rhoddir crynodeb o waith diweddar Llywodraeth Cymru yn y maes hwn yn fy adroddiad diweddaraf ar bolisi treth yng Nghymru, a gyhoeddwyd yn gynharach y mis hwn. Fodd bynnag, bydd hon yn parhau i fod yn ystyriaeth bwysig ar gyfer y dyfodol.
Rwy'n falch bod y pwyllgor yn cytuno, yn argymhelliad 5, y dylai Llywodraeth Cymru gael pwerau deddfwriaethol i weithredu'n gyflym a lle bo angen i ymateb i newidiadau i'r polisi treth. Dylai'r hyblygrwydd hwn atal colli refeniw treth a gwyrdroi ymddygiad economaidd.
Mae fy ymateb ysgrifenedig i argymhelliad 6 yn rhoi'r wybodaeth ddiweddaraf am y gwaith o archwilio dichonoldeb cael treth gwerth tir leol yn lle'r dreth gyngor ac ardrethi annomestig. Rhoddir rhagor o fanylion yn fy adroddiad, 'Diwygio Cyllid Llywodraeth Leol yng Nghymru: Crynodeb o'r Canfyddiadau', a gyhoeddais ddiwedd mis Chwefror.
Yn fy ymateb ysgrifenedig, roeddwn yn falch o nodi barn Llywodraeth Cymru ar ddatganoli treth ar enillion cyfalaf i Gymru, fel y gofynnwyd amdani yn argymhelliad 7. Mae pryderon am ganlyniadau anfwriadol, heriau ymarferol, a'r effaith bosibl ar ffrydiau refeniw Cymru, ynghyd â'n profiad hyd yma o'r broses o ddatganoli trethi newydd, yn golygu nad yw hon yn dreth y bwriadwn geisio ei datganoli ar yr adeg hon.
Mewn ymateb i argymhelliad 8, rydym wedi bod yn gweithio gyda Llywodraeth y DU ac eraill ar lunio set ddata incwm hydredol a fyddai'n ein galluogi i olrhain effeithiau cyfraddau treth incwm Cymreig. Disgwyliwn i CThEM ddatblygu hyn yn ystod y chwe mis nesaf. Rwyf wedi darparu ymateb ysgrifenedig i argymhelliad 9 sy'n gofyn sut rydym yn adolygu gwaith CThEM i leihau gwallau codio. Er fy mod wedi bod yn falch o weld y gostyngiad yn nifer y gwallau dros y flwyddyn a hanner ddiwethaf, bydd hwn yn parhau i fod yn fater pwysig i'w fonitro. Mae argymhellion 10 ac 11 yn adlewyrchu rôl a chyfrifoldebau pwysig Llywodraeth y DU i roi eglurder a sicrwydd i Lywodraeth Cymru ynghylch cyllid. Rydym yn parhau i gyflwyno'r achos i Lywodraeth y DU dros adolygiadau gwariant aml-flwydd a mwy o sicrwydd a rhybudd ynghylch amseriad digwyddiadau cyllidol y DU, fel y nodir yn argymhelliad 10. Cytunaf yn llwyr ag argymhelliad 11 y pwyllgor y dylid cael mwy o dryloywder ynghylch penderfyniadau ariannu. Fodd bynnag, cyfrifoldeb Trysorlys EM yw cyflawni ei ymrwymiadau i'r Pwyllgor Cyfrifon Cyhoeddus. Mewn ymateb i argymhelliad 12, rwy'n derbyn y dylai Llywodraeth Cymru gyhoeddi ei chyfrifiadau o'r symiau canlyniadol a gafwyd yn sgil cyhoeddiadau gwariant Llywodraeth y DU. Er, fel yr amlygwyd yn fy ymateb ysgrifenedig, yn aml gall diffyg eglurder gan Lywodraeth y DU ei gwneud yn anodd amcangyfrif yr effaith y tu allan i ddigwyddiadau cyllidol.
Hefyd, rwy'n croesawu'r pum casgliad y daeth y pwyllgor iddynt yn ei adroddiad. Rwy'n ategu ei ganmoliaeth i Awdurdod Cyllid Cymru, sydd wedi chwarae rhan mor bwysig yn y broses o gyflwyno trethi Cymreig, yn enwedig llwyddiant ei fuddsoddiad technolegol. Rwy'n falch o nodi ystyriaeth y pwyllgor fod strategaeth dreth Llywodraeth Cymru wedi sicrhau, ar y cyfan, fod trethi Cymreig yn deg i'r busnesau a'r unigolion sy'n eu talu, ac mae hon yn egwyddor allweddol ar gyfer trethi Cymreig. Rwy'n ddiolchgar am gefnogaeth y pwyllgor i gynyddu terfynau benthyca cyfalaf, mwy o hyblygrwydd wrth ddefnyddio cronfa wrth gefn Cymru a mwy o dryloywder mewn penderfyniadau ariannu a wneir gan Lywodraeth y DU, ac mae'r rhain i gyd yn feysydd rydym wedi bod yn mynd ar eu trywydd gyda Llywodraeth y DU.
Hoffwn hefyd roi'r wybodaeth ddiweddaraf i'r pwyllgor nad wyf eto wedi cael ymateb i fy llythyr at Lywodraeth y DU ynglŷn â sefydlu porthladdoedd rhydd yng Nghymru, llythyr a anfonais ar 4 Chwefror. Roedd y llythyr yn mynegi parodrwydd Llywodraeth Cymru i ymgysylltu'n adeiladol â Llywodraeth y DU ac yn nodi'r amodau y byddai angen eu bodloni. Mae'r rhain yn cynnwys sicrhau ein hymrwymiadau i waith teg ac y byddai gwaith diogelu'r amgylchedd yn cael ei gynnal a sicrwydd y byddai unrhyw borthladd rhydd yng Nghymru yn cael yr un lefelau ariannu ag a ddarperir yn Lloegr, ac rwy'n siomedig nad wyf wedi derbyn ymateb eto.
Felly, i gloi, Lywydd, rwy'n ddiolchgar iawn i'r Pwyllgor Cyllid am ei adroddiad ac am y ffordd drylwyr ac adeiladol y mae wedi ymgymryd â'i rôl yn craffu ar y modd y cafodd pwerau Deddf Cymru 2014 eu gweithredu dros y pum mlynedd diwethaf. Diolch yn fawr.
Thank you. No Members have indicated that they wish to make an intervention, and therefore, I call on Llyr Gruffydd to reply to the debate.
Diolch. Nid oes unrhyw Aelod wedi dweud eu bod yn dymuno gwneud ymyriad, ac felly galwaf ar Llyr Gruffydd i ymateb i'r ddadl.
Diolch yn fawr iawn. Dwi eisiau diolch i bawb sydd wedi cyfrannu at yr ymchwiliad, wrth gwrs, a diolch i'r holl Aelodau sydd wedi siarad yn y ddadl yma. Dwi eisiau diolch yn arbennig, hefyd, i'r Gweinidog, nid yn unig am ei hymateb hi heddiw, ond am y modd y mae hi wedi ymwneud â gwaith y pwyllgor dros y blynyddoedd diwethaf. Mae yn sicr wedi cyfoethogi a bod yn help mawr i'n hystyriaethau ni fel pwyllgor. A gan fod Aelod neu ddau wedi cyfeirio at y Dirprwy Lywydd, dwi'n awyddus i ategu'r dymuniadau gorau a diolch i chi, hefyd, am y cyfraniad mawr rŷch chi wedi'i wneud i waith y Senedd yma dros nifer o flynyddoedd. Yn sicr, mi fydd yna golled ar eich ôl chi.
Jest i bigo lan ar un neu ddau o'r sylwadau'n sydyn, o fewn y cyfyngiadau amser. Mae'n glir bod y broses o ofyn am gymhwysedd dros drethi newydd ddim yn gweithio. Tair blynedd, fel yr oeddwn i'n ei ddweud wrth agor y ddadl, ar ôl gofyn am gymhwysedd dros dreth ar dir gwag, dŷn ni dal ddim callach; dŷn ni ddim yn teimlo ein bod ni fymryn yn nes i'r lan. Ac, os oes yna fwriad am resymau gwleidyddol i wrthod, wel, dywedwch hynny, Lywodraeth y Deyrnas Unedig, achos mae rhywun yn teimlo weithiau ein bod ni'n mynd rownd mewn cylchoedd. Os oes yna broblemau ac os oes yna gwestiynau dilys i'w gofyn, gofynnwch nhw, neu, fel arall, dywedwch yn syth beth yw'ch bwriad chi.
Mae ambell Aelod wedi cyfeirio at y ffaith bod y pandemig, wrth gwrs, wedi amlygu rhai o'r gwendidau yn y trefniadau cyllidol. Wel, gadewch inni felly roi'r rheini mewn trefn. Un o'r pethau sydd wedi fy siomi i fwyaf, a dweud y gwir, dros y flwyddyn ddiwethaf yw ein bod ni'n cael un dehongliad o beth maen nhw'n ei ddyrannu i Gymru gan Lywodraeth y Deyrnas Unedig ac ein bod ni'n cael dehongliad gwahanol iawn o beth maen nhw'n ei dderbyn gan Lywodraeth Cymru. A dyw hynny ddim yn adlewyrchu'n dda ar ddim un o'r ddwy Lywodraeth, heb sôn, wrth gwrs, am y fframwaith cyllidol a'r setliad datganoli. Mae e i gyd yn amlygu, yn fy marn i, pa mor annigonol yw'r trefniadau sydd yn eu lle.
Nawr, mae arwyddocâd cyfansoddiadol yr adroddiad a'r ddadl yma, i fi, yn mynd i galon datganoli, ac mae e yn sicr yn mynd i galon y berthynas weithredol rhwng Llywodraeth y Deyrnas Unedig, Llywodraeth Cymru a Senedd Cymru. Gallaf i ddim ond pwysleisio y bydd yn rhaid cymryd camau ychwanegol, wrth gwrs, yn ystod y chweched Senedd, i gefnogi'r gwaith o ymgysylltu â Llywodraeth y Deyrnas Unedig, ac rŷn ni fel pwyllgor wedi awgrymu, yn ein hadroddiad gwaddol, bod y Pwyllgor Cyllid nesaf yn gweithio gyda'r Llywodraethau datganoledig eraill a chyda Phwyllgor Materion Cymreig San Steffan er mwyn trio annog Llywodraeth y Deyrnas Unedig i ymgysylltu yn well â'r darnau hynny o waith sy'n berthnasol iddyn nhw; dŷn ni ddim yn disgwyl iddyn nhw ddod ger ein bron ni bob tro rŷm ni'n teimlo ein bod ni eisiau clywed ganddyn nhw. Ond yn sicr pan dŷn ni'n sôn am Ddeddf Cymru 2014 a'r fframwaith cyllidol, mae rôl Llywodraeth y Deyrnas Unedig yn gwbl greiddiol i'n hystyriaethau ni ynglŷn â sut mae'r broses a'r trefniadau hynny'n gweithio neu beidio.
Nawr, mae craffu ar faterion cyllidol yn un o'n cyfrifoldebau mawr ni fel Aelodau o'r Senedd, a dwi eisiau diolch o waelod calon i bob Aelod sydd wedi cyfrannu at waith y pwyllgor dros y bum mlynedd ddiwethaf. Mae hefyd wedi bod yn fraint cael cadeirio y Pwyllgor Cyllid. Ond dwi yn cadw'r diolch olaf a'r diolch mwyaf i'r rhai sydd wedi gweithio y tu ôl i'r llenni, y rhai sydd wedi gweithio'n dawel o'r golwg i gefnogi'n gwaith ni ar y pwyllgor. Ac mae'r tîm clercio, tîm clercio'r pwyllgor, o dan arweiniad Bethan Davies, a thîm ymchwil y Senedd wedi bod yn gefn mawr inni fel Aelodau ac wedi sicrhau bod gwaith y pwyllgor yn raenus ac yn effeithiol bob tro. Gwnaf gloi, felly, drwy ddweud wrthyn nhw yn benodol, ar ran holl aelodau presennol ac aelodau blaenorol y Pwyllgor Cyllid, diolch o galon i chi i gyd.
Thank you very much. I'd like to thank everyone who's contributed to the inquiry, and I'd like to thank every Member who's contributed to the debate, too. I want to give particular thanks to the Minister, not only for her response today, but for the way in which she has engaged with the work of the committee over the past few years. It's certainly enhanced our work and our considerations as a committee. As some Members have referred to the Deputy Presiding Officer, I want to echo those best wishes and my thanks to you for the huge contribution that you've made to the work of this Senedd over many years. Certainly, you will be missed.
If I could just pick up on a few points, briefly, given the time constraints. It is clear that the process of seeking competence for new taxes doesn't work. As I said in opening the debate, three years after requesting competence for a vacant land tax, we're still none the wiser; we are no nearer achieving our goals. And if there are political reasons for rejecting those requests, well, make that clear, UK Government, because one occasionally feels like we're going round and round in circles. If there are problems, if there are valid questions to be asked, then ask them, otherwise, just tell us immediately what your intentions are.
Some Members have referred to the fact that the pandemic has highlighted some of the weaknesses in the fiscal arrangements. So, let us therefore put those issues in order. One of the things that's disappointed me most over the past 12 months is that we have one interpretation of what is allocated to Wales from the UK Government and that there is another very different analysis of what they receive from the Welsh Government. And that doesn't reflect particularly well on either Government, never mind the fiscal framework and the devolution settlement. And, in my view, it all highlights just how inadequate the current arrangements are.
Now, the constitutional significance of the debate and the report, for me, get to the very heart of devolution, and it certainly gets to the heart of the working relationship between the UK Government, the Welsh Government and the Welsh Parliament. I can only emphasise that additional steps will have to be taken during the sixth Senedd in order to support the work of engaging with the UK Government, and we as a committee have suggested, in our legacy report, that the next Finance Committee should work with other devolved Governments and with the Welsh Affairs Committee in Westminster to try and encourage the UK Government to engage more effectively on those pieces of work that are relevant to them; we don't expect them to appear before us every time we want to hear from them. But, certainly, when we're addressing the Government of Wales Act 2014 and the fiscal framework, then the role of the UK Government is at the core of our considerations as to how the process and those arrangements work or don't work.
Now, scrutinising fiscal issues is one of our great responsibilities as Senedd Members, and I want to thank every Member who's contributed to the work of the committee over the past five years, and I do that sincerely. It's also been a privilege to chair the Finance Committee. But I keep the last word of thanks and the greatest thanks to those who've worked behind the scenes, those who've worked quietly to support our work as a committee. And the clerking team, the committee's clerking team, led by Bethan Davies, as well as the Senedd research team have given us great support as Members and ensured that the committee's work is of high quality and is always effective. I will conclude, therefore, by telling them, specifically on behalf of all current and former members of the Finance Committee, thank you very much.
Thank you. The proposal is to note the committee's report. Does any Member object? No, I don't see any objections. Therefore, the motion is agreed in accordance with Standing Order 12.36.
Diolch. Y cynnig yw nodi adroddiad y pwyllgor. A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? Na, nid wyf yn gweld unrhyw wrthwynebiadau. Felly, derbynnir y cynnig yn unol â Rheol Sefydlog 12.36.
Derbyniwyd y cynnig yn unol â Rheol Sefydlog 12.36.
Motion agreed in accordance with Standing Order 12.36.
The next item on the agenda this afternoon is a debate on the Public Accounts Committee report, 'Delivering for Future Generations: The story so far', and I call on the Chair of the committee to move that motion, Nick Ramsay.
Yr eitem nesaf ar yr agenda y prynhawn yma yw dadl ar adroddiad y Pwyllgor Cyfrifon Cyhoeddus, 'Cyflawni ar gyfer Cenedlaethau'r Dyfodol: Y stori hyd yn hyn', a galwaf ar Gadeirydd y pwyllgor i wneud y cynnig hwnnw, Nick Ramsay.
Cynnig NDM7667 Nick Ramsay
Cynnig bod y Senedd:
Yn nodi adroddiad y Pwyllgor Cyfrifon Cyhoeddus, 'Cyflawni ar gyfer Cenedlaethau'r Dyfodol: Y stori hyd yma', a osodwyd yn y Swyddfa Gyflwyno ar 17 Mawrth 2021.
Motion NDM7667 Nick Ramsay
To propose that the Senedd:
Notes the report of the Public Accounts Committee, 'Delivering for Future Generations: The story so far', which was laid in the Table Office on 17 March 2021.
Cynigiwyd y cynnig.
Motion moved.
Diolch, Dirprwy Lywydd, and thank you for the opportunity to speak in this debate today.
Over a year has passed since committee Chairs began discussing how the Senedd should approach its scrutiny of the statutory reports of the Future Generations Commissioner for Wales and the Auditor General for Wales, which reflect on the implementation of the Well-being of Future Generations (Wales) Act 2015. But when I compare then to now, I'm struck by how much the landscape of public services in Wales has changed, not least because we have all had to come to terms with the devastating impact of a global pandemic.
Before I speak about our key findings, I'd like to put on the record the committee's thanks to everyone who contributed to our inquiry during such challenging times. In particular, I'd like to extend special thanks to the following: officials from Aneurin Bevan University Health Board; Velindre University NHS Trust and Public Health Wales, who gave such valuable evidence to us at the height of the second wave of the pandemic; students from Coleg Gwent and INSPIRE Training Wales in Swansea, who debated and submitted to us their views at the time when face-to-face learning was impossible. I'd also like to thank the Wales Centre for Public Policy, which published its own report on the implementation of this Act, and agreed to submit it to us in summary form, of their key findings. In total, 97 organisations fed into the inquiry—a testament, we felt, to the strength of feeling about this legislation.
While very few people would object to what this Act tries to achieve, many were sceptical about whether legislation was the right way to achieve it, and it's still the case that many are sceptical about whether it does achieve it. However, scepticism is no longer good enough if we want to shape a better future for generations to come.
Diolch, Ddirprwy Lywydd, a diolch am y cyfle i siarad yn y ddadl hon heddiw.
Mae dros flwyddyn wedi mynd heibio ers i Gadeiryddion pwyllgorau ddechrau trafod sut y dylai'r Senedd fynd ati i graffu ar adroddiadau statudol Comisiynydd Cenedlaethau'r Dyfodol Cymru ac Archwilydd Cyffredinol Cymru, sy'n ystyried gweithrediad Deddf Llesiant Cenedlaethau'r Dyfodol (Cymru) 2015. Ond pan fyddaf yn cymharu'r adeg honno â nawr, caf fy nharo gan faint y mae tirwedd gwasanaethau cyhoeddus yng Nghymru wedi newid, yn bennaf oherwydd ein bod ni i gyd wedi gorfod dod i delerau ag effaith ddinistriol pandemig byd-eang.
Cyn i mi siarad am ein canfyddiadau allweddol, hoffwn gofnodi diolch y pwyllgor i bawb a gyfrannodd at ein hymchwiliad mewn cyfnod mor heriol. Yn benodol, hoffwn ddiolch yn arbennig i'r canlynol: swyddogion o Fwrdd Iechyd Prifysgol Aneurin Bevan; Ymddiriedolaeth GIG Prifysgol Felindre ac Iechyd Cyhoeddus Cymru, a roddodd dystiolaeth mor werthfawr i ni ar anterth ail don y pandemig; myfyrwyr o Goleg Gwent ac INSPIRE Training Wales yn Abertawe, a fu'n trafod ac yn cyflwyno eu barn i ni ar yr adeg pan oedd dysgu wyneb yn wyneb yn amhosibl. Hoffwn ddiolch hefyd i Ganolfan Polisi Cyhoeddus Cymru, a gyhoeddodd eu hadroddiad eu hunain ar weithredu'r Ddeddf hon, ac am gytuno i gyflwyno eu canfyddiadau allweddol i ni ar ffurf gryno. Cafodd cyfanswm o 97 o sefydliadau eu bwydo i mewn i'r ymchwiliad—ffigur y teimlem ei fod yn dyst i gryfder y teimladau am y ddeddfwriaeth hon.
Er mai ychydig iawn o bobl a fyddai'n gwrthwynebu'r hyn y mae'r Ddeddf hon yn ceisio'i gyflawni, roedd llawer yn amheus ai deddfwriaeth oedd y ffordd gywir o'i gyflawni, ac mae'n dal yn wir fod llawer yn amheus a yw'n ei chyflawni. Fodd bynnag, nid yw amheuaeth yn ddigon da mwyach os ydym am lunio dyfodol gwell i genedlaethau'r dyfodol.
I should start by saying that this has been a complex inquiry. The Well-being of Future Generations (Wales) Act 2015 affects all public services in Wales, and different public bodies face different challenges. There might be one thing that makes it difficult for health boards to implement the Act, but that same thing might not affect local authorities. We had to take a step back and look at the bigger picture: what barriers were common to most, if not all, public services, and what fundamental problems lay behind everyone's efforts to implement the Act?
The Act is broad, holistic, and no single public body will be able to realise any of the seven well-being goals alone. Public bodies have come together to make the Act work. Many organisations and individuals have responsibilities under the Act, including the Future Generations Commissioner for Wales, who both promotes the Act and helps public bodies implement it. We wanted to find out whether the commissioner was doing her job effectively, and whether the Welsh Government itself was leading on implementing the legislation and taking public bodies on a journey that requires a significant change in mindset and culture.
The Public Accounts Committee led this work because our remit is broad, and that enables us to consider such cross-cutting legislation that has an impact on every aspect of Welsh Government business. So, what did we find out about the first five years of the implementation of the Act? Well, we found the Welsh Government and public bodies got off to a slow start, and not all of those public bodies prioritised implementing the Act. Many public bodies told us about the impact of austerity on their capacity to fulfil their statutory duties, let alone implement aspirational legislation such as this Act. We concluded that public bodies do not need more funding to implement the Act, which is about doing things differently, and not doing extra things. However, we do believe that, by adopting the five ways of working, public bodies will meet their sustainable development duty and will have the potential to work more economically, efficiently and effectively.
We were pleased to find the Welsh Government and other public bodies are now making progress. Government policy is now resonating more strongly with the principles of sustainable development, but there is still more to do. We also heard that, in responding to the pandemic, barriers to collaboration, integration and involvement—three of the five ways of working, as they're termed—have been broken down. We have reason to believe that this has been a catalyst for cultural change. We encourage public bodies to retain this progress as they shift their focus from the day to day to the longer term and beyond, as we begin our recovery from the pandemic.
We directed most of our recommendations to the Welsh Government, because it is ultimately responsible for ensuring that this legislation is implemented successfully. The Welsh Government, we decided, needs to be an exemplar in its leadership, and to set the tone and direction for progressive and successful implementation of the Act. We made 14 recommendations, some of which I would like to highlight today.
The Welsh Government must ensure that all of its future policy and legislation is consistent with the Act. It must stop creating more partnership bodies and new reporting requirements spread across legislation and statutory guidance. The public sector landscape has become unnecessarily bureaucratic and confusing, which has been a major barrier to the implementation of this Act. We've recommended the Welsh Government publish guidance, setting out clearly how the key partnership bodies should work within the framework of this Act, and how bureaucracy and duplication can be reduced.
We've also recommended that Welsh Government reconsider its approach to funding public services boards. We do not believe that public bodies should be getting additional funding. However, we do think that financial contributions to public services boards could be formalised to give clarity over what resources they have available. We acknowledge the Deputy Minister's written statement of 19 February on 'Shaping Wales' Future: Delivering National Well-being Milestones and National Well-being Indicators and a report on Wales' future'. This was issued three weeks after we scrutinised the Welsh Government in committee, and commits to taking forward some vital areas of work under this Act. These were also areas that arose in evidence, and we were pleased the Welsh Government has responded. We've recommended that the Welsh Government carries out a review of which public bodies are subject to the Act, how it can provide longer term financial security to public bodies, and better frame its remit letters for sponsored bodies around the Act.
However, it is not only the Welsh Government that must do better. We encourage the future generations commissioner and public bodies to continue to develop constructive relationships to fully utilise the work and expertise of the commissioner and her office. We also stress the importance of the commissioner prioritising support for public bodies and public services boards in delivering the legislation. And finally, to complete the audit cycle, the Auditor General for Wales should raise his expectations of public bodies and highlight, where appropriate, poor adoption of the Act.
This has been a long, challenging but—and I think I can say this on behalf of all members of the committee—a rewarding inquiry. I look forward to hearing Members' contributions to the debate today, and I hope that the debate continues long into the future so that this important legislation remains at the forefront of public policy and ultimately delivers its intent. I look forward to Members' contributions in today's debate.
Dylwn ddechrau drwy ddweud bod hwn wedi bod yn ymchwiliad cymhleth. Mae Deddf Llesiant Cenedlaethau'r Dyfodol (Cymru) 2015 yn effeithio ar bob gwasanaeth cyhoeddus yng Nghymru, ac mae gwahanol gyrff cyhoeddus yn wynebu heriau gwahanol. Efallai fod un peth yn ei gwneud yn anodd i fyrddau iechyd weithredu'r Ddeddf, ond efallai na fydd yr un peth hwnnw'n effeithio ar awdurdodau lleol. Bu'n rhaid inni gymryd cam yn ôl ac edrych ar y darlun ehangach: pa rwystrau oedd yn gyffredin i'r rhan fwyaf o wasanaethau cyhoeddus, os nad pob un, a pha broblemau sylfaenol oedd wrth wraidd ymdrechion pawb i weithredu'r Ddeddf?
Mae'r Ddeddf yn eang, yn gyfannol, ac ni fydd yr un corff cyhoeddus unigol yn gallu gwireddu unrhyw un o'r saith nod llesiant ar ei ben ei hun. Mae cyrff cyhoeddus wedi dod at ei gilydd i wneud i'r Ddeddf weithio. Mae gan lawer o sefydliadau ac unigolion gyfrifoldebau o dan y Ddeddf, gan gynnwys Comisiynydd Cenedlaethau'r Dyfodol Cymru, sy'n hyrwyddo'r Ddeddf ac yn helpu cyrff cyhoeddus i'w gweithredu. Roeddem am ddarganfod a oedd y comisiynydd yn gwneud ei gwaith yn effeithiol, ac a oedd Llywodraeth Cymru ei hun yn arwain ar weithredu'r ddeddfwriaeth a mynd â chyrff cyhoeddus ar daith sy'n galw am newid sylweddol yn y meddylfryd a diwylliant.
Y Pwyllgor Cyfrifon Cyhoeddus a arweiniodd y gwaith hwn oherwydd bod ein cylch gwaith yn eang, ac mae hynny'n ein galluogi i ystyried deddfwriaeth drawsbynciol o'r fath sy'n effeithio ar bob agwedd ar fusnes Llywodraeth Cymru. Felly, beth a ddysgwyd am y pum mlynedd cyntaf ers gweithredu'r Ddeddf? Wel, gwelsom fod Llywodraeth Cymru a chyrff cyhoeddus wedi dechrau'n araf, ac nad oedd pob un o'r cyrff cyhoeddus hynny'n rhoi blaenoriaeth i weithredu'r Ddeddf. Dywedodd llawer o gyrff cyhoeddus wrthym am effaith cyni ar eu gallu i gyflawni eu dyletswyddau statudol, heb sôn am weithredu deddfwriaeth uchelgeisiol fel y Ddeddf hon. Daethom i'r casgliad nad oes angen mwy o arian ar gyrff cyhoeddus i weithredu'r Ddeddf, sy'n ymwneud â gwneud pethau'n wahanol, ac nid gwneud pethau ychwanegol. Fodd bynnag, drwy fabwysiadu'r pum ffordd o weithio, credwn y bydd cyrff cyhoeddus yn cyflawni eu dyletswydd datblygu cynaliadwy ac y bydd ganddynt allu i weithio'n fwy economaidd, effeithlon ac effeithiol.
Roeddem yn falch o weld bod Llywodraeth Cymru a chyrff cyhoeddus eraill bellach yn gwneud cynnydd. Mae polisi'r Llywodraeth bellach yn creu argraff gryfach gydag egwyddorion datblygu cynaliadwy, ond mae mwy i'w wneud o hyd. Clywsom hefyd, wrth ymateb i'r pandemig, fod rhwystrau i gydweithredu, integreiddio a chynnwys—tair o'r pum ffordd o weithio, fel y'u gelwir—wedi'u chwalu. Mae gennym reswm dros gredu bod hyn wedi bod yn gatalydd ar gyfer newid diwylliannol. Rydym yn annog cyrff cyhoeddus i gadw'r cynnydd hwn wrth iddynt symud eu ffocws o ddydd i ddydd i'r tymor hwy a thu hwnt, wrth inni ddechrau ymadfer o'r pandemig.
Gwnaethom gyfeirio'r rhan fwyaf o'n hargymhellion at Lywodraeth Cymru, oherwydd yn y pen draw hi sy'n gyfrifol am sicrhau bod y ddeddfwriaeth yn cael ei gweithredu'n llwyddiannus. Penderfynwyd bod angen i Lywodraeth Cymru fod yn esiampl yn ei harweinyddiaeth, a gosod naws a chyfeiriad gweithredu'r Ddeddf yn gynyddol ac yn llwyddiannus. Gwnaethom 14 o argymhellion, a hoffwn dynnu sylw at rai ohonynt heddiw.
Rhaid i Lywodraeth Cymru sicrhau bod ei holl bolisi a deddfwriaeth yn y dyfodol yn gyson â'r Ddeddf. Rhaid iddi roi'r gorau i greu mwy o gyrff partneriaeth a gofynion adrodd newydd ar draws deddfwriaeth a chanllawiau statudol. Mae'r dirwedd sector cyhoeddus wedi mynd yn ddiangen o fiwrocrataidd a dryslyd, ffactor sydd wedi bod yn rhwystr mawr i weithredu'r Ddeddf hon. Rydym wedi argymell bod Llywodraeth Cymru yn cyhoeddi canllawiau i nodi'n glir sut y dylai'r cyrff partneriaeth allweddol weithio o fewn fframwaith y Ddeddf hon, a sut y gellir lleihau biwrocratiaeth a dyblygu.
Rydym hefyd wedi argymell bod Llywodraeth Cymru yn ailystyried ei dull o ariannu byrddau gwasanaethau cyhoeddus. Nid ydym yn credu y dylai cyrff cyhoeddus gael arian ychwanegol. Fodd bynnag, credwn y gellid ffurfioli cyfraniadau ariannol i fyrddau gwasanaethau cyhoeddus er mwyn egluro pa adnoddau sydd ar gael iddynt. Rydym yn cydnabod datganiad ysgrifenedig y Dirprwy Weinidog ar 19 Chwefror ar 'Llunio Dyfodol Cymru: Cyflawni'r Cerrig Milltir Llesiant Cenedlaethol a'r Dangosyddion Llesiant Cenedlaethol ac adroddiad ar ddyfodol Cymru'. Cyhoeddwyd hwn dair wythnos ar ôl i ni graffu ar Lywodraeth Cymru yn y pwyllgor, ac mae'n ymrwymo i ddatblygu meysydd gwaith hanfodol o dan y Ddeddf hon. Roedd y rhain hefyd yn feysydd a gododd mewn tystiolaeth, ac roeddem yn falch bod Llywodraeth Cymru wedi ymateb. Rydym wedi argymell bod Llywodraeth Cymru yn cynnal adolygiad o ba gyrff cyhoeddus sy'n ddarostyngedig i'r Ddeddf, sut y gall ddarparu sicrwydd ariannol tymor hwy i gyrff cyhoeddus, a llunio ei llythyrau cylch gwaith yn well o amgylch y Ddeddf ar gyfer cyrff a noddir.
Fodd bynnag, nid Llywodraeth Cymru yn unig a ddylai wneud yn well. Rydym yn annog comisiynydd cenedlaethau'r dyfodol a chyrff cyhoeddus i barhau i ddatblygu cysylltiadau adeiladol er mwyn gwneud defnydd llawn o waith ac arbenigedd y comisiynydd a'i swyddfa. Rydym hefyd yn pwysleisio pa mor bwysig yw hi i'r comisiynydd flaenoriaethu cymorth i gyrff cyhoeddus a byrddau gwasanaethau cyhoeddus ar gyfer y gwaith o gyflawni'r ddeddfwriaeth. Ac yn olaf, i gwblhau'r cylch archwilio, dylai Archwilydd Cyffredinol Cymru ddisgwyl mwy gan gyrff cyhoeddus a thynnu sylw, lle bo'n briodol, at lle nad yw'r Ddeddf wedi'i mabwysiadu'n dda.
Mae hwn wedi bod yn ymchwiliad hir a heriol ond—a chredaf y gallaf ddweud hyn ar ran holl aelodau'r pwyllgor—bu'n ymchwiliad gwerth chweil hefyd. Edrychaf ymlaen at glywed cyfraniadau'r Aelodau i'r ddadl heddiw, ac rwy'n gobeithio y bydd y ddadl yn parhau ymhell i'r dyfodol fel bod y ddeddfwriaeth bwysig hon yn parhau i fod yn flaenllaw mewn polisi cyhoeddus ac yn y pen draw yn cyflawni ei bwriad. Edrychaf ymlaen at gyfraniadau'r Aelodau yn y ddadl heddiw.
Thank you. I don't know whether you're aware that you've allowed yourself 15 seconds to reply to the debate. [Laughter.] Fifteen seconds to reply to the debate—that will be one of the fastest replies to any debate I think we've had in this term. Jenny Rathbone.
Diolch. Nid wyf yn gwybod a ydych chi'n ymwybodol o'r ffaith eich bod wedi caniatáu 15 eiliad i chi'ch hun ymateb i'r ddadl. [Chwerthin.] Pymtheg eiliad i ymateb i'r ddadl—rwy'n credu mai dyna fydd un o'r ymatebion cyflymaf mewn unrhyw ddadl i ni ei chael y tymor hwn. Jenny Rathbone.
Thank you. I think this is a very short debate for a pretty long report and a very far-reaching piece of legislation. But, anyway, let's give it a stab. It's difficult to do justice to the breadth of it in this debate, but it's something we're certainly going to need to come back to. I think it has been absolutely path-breaking and is acknowledged internationally, and, if it didn't exist, we'd frankly have to invent it, given the extent of the challenges that now face us. I'd like to thank the clerking team and the research staff, who really did engage with this inquiry very enthusiastically and dug out the wealth of evidence that we received, orally and/or in writing, across the whole of Wales, because, obviously, all the evidence had to be taken virtually.
It clearly is a work in progress, but things like the 'Llwybr Newydd' plan that's just been published are probably the best example of the Welsh Government adopting the seven well-being goals and the five ways of working. And I really do think that that plan really has consistency and credibility because it has used the Act to really think deeply about something as complicated as completely overhauling the way we move around our country.
The NHS recovery plan also had a lot of features of the well-being of future generations Act and, frankly, if all public bodies cannot collaborate effectively, think for the long term, integrate, prevent and involve the public in the challenges we are going to be facing in the next Parliament, then we are going to really, really struggle, because we are going to have limited resources and huge challenges.
Nick's already acknowledged that the pandemic has really made us think differently about how we're doing things, but, on top of that, we have the challenge of climate change and the nature emergency hovering over us as well, and the disruption to the established trading relationship with Europe. So, we really do face challenges on multiple fronts.
So, some public bodies are further along on the journey to adopt the well-being of future generations Act than others, and some still argue that annual budgets don't allow them to plan for the long term or commit to integrated and collaborative work, but others fully acknowledge that, whilst there are changes at the edges in how budgets are allocated, the core budget for the core business of whichever body is in question is entirely predictable, and we really do have to thank the people who devised the future generations Act for really encouraging us all to think how we can do things more efficiently, how we can integrate more, how we can eliminate duplication of effort in the very, very challenging times ahead.
Diolch. Credaf fod hon yn ddadl fer iawn ar gyfer adroddiad eithaf hir a darn pellgyrhaeddol iawn o ddeddfwriaeth. Ond beth bynnag, gadewch inni roi cynnig arni. Mae'n anodd gwneud cyfiawnder ag ehangder y ddeddfwriaeth yn y ddadl hon, ond mae'n rhywbeth y bydd angen inni ddod yn ôl ato yn sicr. Rwy'n credu ei bod wedi torri llwybr newydd yn bendant ac yn cael ei chydnabod yn rhyngwladol, ac os na fyddai'n bodoli, byddai'n rhaid i ni ei dyfeisio a dweud y gwir, o ystyried maint yr heriau sy'n ein hwynebu yn awr. Hoffwn ddiolch i'r tîm clercio a'r staff ymchwil, a fu'n ymwneud yn frwdfrydig iawn â'r ymchwiliad hwn ac a gasglodd y cyfoeth o dystiolaeth a gawsom, ar lafar a/neu'n ysgrifenedig, ar draws Cymru gyfan, oherwydd yn amlwg, bu'n rhaid cymryd yr holl dystiolaeth yn rhithwir.
Mae'n amlwg ei fod yn waith sy'n mynd rhagddo, ond mae'n debyg mai pethau fel y cynllun 'Llwybr Newydd' sydd newydd gael ei gyhoeddi yw'r enghraifft orau o Lywodraeth Cymru yn mabwysiadu'r saith nod llesiant a'r pum ffordd o weithio. Ac rwy'n credu mewn gwirionedd fod y cynllun hwnnw'n gyson ac yn gredadwy iawn mewn gwirionedd am ei fod wedi defnyddio'r Ddeddf i feddwl yn wirioneddol ddwfn am rywbeth mor gymhleth ag ailwampio'n llwyr y ffordd rydym yn symud o amgylch ein gwlad.
Roedd gan gynllun adfer y GIG lawer o nodweddion Deddf llesiant cenedlaethau'r dyfodol hefyd ac a dweud y gwir, os na all pob corff cyhoeddus gydweithio'n effeithiol, meddwl am y tymor hir, ac integreiddio, atal a chynnwys y cyhoedd yn yr heriau y byddwn yn eu hwynebu yn y Senedd nesaf, fe fyddwn yn ei chael hi'n anodd dros ben, oherwydd bydd ein hadnoddau'n gyfyngedig a'r heriau'n enfawr.
Mae Nick eisoes wedi cydnabod bod y pandemig wedi gwneud i ni feddwl yn wahanol iawn ynglŷn â sut rydym yn gwneud pethau, ond ar ben hynny, mae gennym her newid hinsawdd a'r argyfwng natur yn hofran drosom hefyd, a'r tarfu ar y berthynas fasnachu sefydledig ag Ewrop. Felly, rydym yn wynebu heriau o sawl cyfeiriad.
Felly, mae rhai cyrff cyhoeddus ymhellach ar hyd y llwybr i fabwysiadu Deddf llesiant cenedlaethau'r dyfodol nag eraill, ac mae rhai'n dal i ddadlau nad yw cyllidebau blynyddol yn caniatáu iddynt gynllunio ar gyfer y tymor hir nac ymrwymo i waith integredig a chydweithredol, ond er bod newidiadau ar yr ymylon o ran sut y dyrennir cyllidebau, mae eraill yn cydnabod yn llawn fod y gyllideb graidd ar gyfer busnes craidd pa gorff bynnag sydd dan sylw yn gwbl rhagweladwy, ac mae'n rhaid inni ddiolch i'r bobl a ddyfeisiodd Ddeddf cenedlaethau'r dyfodol am ein hannog o ddifrif i feddwl sut y gallwn wneud pethau'n fwy effeithlon, sut y gallwn integreiddio mwy, sut y gallwn ddileu dyblygu ymdrechion yn y cyfnod heriol tu hwnt sydd o'n blaenau.
Mae'n bleser gen i siarad yn fyr yn y ddadl hon ac i dalu teyrnged i'm cyd-aelodau o'r pwyllgor, ein Cadeirydd a'r tîm clercio am y gwaith pwysig gyda'r ymgynghoriad hwn a thrwy gydol y blynyddoedd diwethaf. Mae'n syndod mawr taw dyma oedd y tro cyntaf i'r Senedd graffu ar weithrediad y Ddeddf, Deddf sydd mor bwysig, mor uchelgeisiol, ond nad yw wedi cael y cymorth angenrheidiol ers iddi gael ei phasio.
Gobeithio'n wir y gall hyn newid yn y dyfodol agos iawn, achos mae'r adferiad wedi COVID yn cynnig cyfle i newid cymaint o bethau: fel mae'r adroddiad yn ei ddweud, cyfle i lunwyr polisi asesu sut y gellir ail-greu gwasanaethau cyhoeddus er gwell, a hefyd cyfle i ailedrych ar yr arwyddion, yr indicators, y ffyrdd rŷn ni'n pwyso a mesur llwyddiant yn sgil y Ddeddf—cyfle i ailfframio'r cyfan.
Rwy'n ymwybodol bod cyrff megis ColegauCymru wedi gwneud y pwynt hwn yn eu tystiolaeth inni. Wedi'r cyfan, bydd cyd-destun fel mae gwasanaethau cyhoeddus yn cael eu darparu dros y blynyddoedd nesaf yn dra gwahanol i'r hyn fuasai'r rhai oedd wedi llunio'r Ddeddf wedi ei ragweld. Mae angen i Llywodraeth siarad â chyrff cyhoeddus wrth iddynt ailystyried hyn, ynghyd ag aelodau'r cyhoedd.
Mae'r darn yma o ddeddfwriaeth, fel sydd wedi cael ei ddweud eisoes, yn un gall fod yn arloesol, ac rŷn ni'n byw mewn cyfnod lle mae newidiadau radical yn gallu digwydd. Cyfle fydd gan y Senedd nesaf i wireddu potensial y Ddeddf bellgyrhaeddol hon. Ond heb y cymorth angenrheidiol na'r arweinyddiaeth gan y Llywodraeth, gwastraff fydd y cyfle hwnnw. Gan ddiolch eto i'r tîm clercio am eu holl waith ac i bawb oedd wedi rhoi tystiolaeth i'r pwyllgor, diolch yn fawr.
It is a pleasure to contribute briefly to this debate and to pay tribute to my fellow committee members, our Chair and the clerking team for their important work on this consultation and over the past few years. It's a great surprise that this was the first time that the Senedd has scrutinised the implementation of the Act, an Act that is so important, so ambitious, but hasn't been given the necessary support since its adoption.
I do hope that this can change in the very near future, because the post-COVID recovery does provide us with an opportunity to change so many things. As the report says, it's an opportunity for policy makers to assess how we can redraw public services for the better, and also an opportunity to look at the indicators, the way we analyse success as a result of the Act; it's an opportunity to reframe the whole picture.
I understand that bodies such as ColegauCymru made this point in their evidence to us. After all, the context of how public services are provided over the next few years will be very different to what those drafting the legislation would have anticipated. The Government needs to speak to public bodies as they reconsider this, along with communicating with the public too.
This piece of legislation, as has already been stated, is one that could be innovative, and we are living in a period where radical changes can happen. The next Senedd will have an opportunity to deliver the potential of this far-reaching legislation, but, without the necessary support or leadership from Government, that opportunity will be wasted. Thanking the clerking team for all of their work once again and everyone who provided evidence to the committee, thank you.
I want to also thank the Chair and committee staff for their unprecedented work on the future generations scrutiny in a virtual landscape, and providing Wales-first best practice on access and engagement, as I have highlighted to the Commonwealth Parliamentary Association members and, of course, across the public accounts work in the Senedd. The Member for Monmouth, Nick Ramsay, has been a fine Chair of the Public Accounts Committee, and, despite clear ideological differences, he has continually sought consensus. So, I want to thank him for his professionalism and his long public service as Chair of the committee and to this Welsh Parliament.
The Public Accounts Committee has carried out sterling work, as this report shows us, but there are many challenges ahead for this Act and for the usage of public money for future generations. Indeed, the Secretary of State told the Senedd that Wales would not lose out following Brexit, so imagine my concern to read that Islwyn, which sits in the Caerphilly County Borough Council area, does not make a list of 100 priority areas earmarked for regional spending to replace EU funds, even though communities in Islwyn are some of the poorest in Europe, a fact underscored by the UN rapporteur when criticising the deepest cuts to the welfare state safety net in our history. That is unfit for future generations.
That is why this report is so important; they are our future generations. I was delighted to see that the consultation of young people included a selection of students from Coleg Gwent in Cross Keys, and I was struck by one person's comment that, 'When the coal mines were closed down, the rate of poverty increased. We lost our traditional industries. We need a strong economy.' So, I thought to myself, four decades on, there is a truth there that we still contend with—how we move from Wales's industrial famed past to the brighter future. Endemic poverty still, for many, will limit their future opportunities in life, and the future generations Act is a Wales-first, bold testimony of what this Senedd Cymru Welsh Parliament can achieve, working together. It was visionary when introduced by our late friend Carl Sargeant, and the work of ensuring that we give life to its meaning goes on.
And to conclude, as the report before us states, it is the work of this Senedd and its Members to ensure that the future generations Act is at the heart of all Government and Welsh Parliament work and thinking. Recommendation 13 places before this Senedd and its Business Committee a challenge, and, if the Deputy Llywydd will indulge me, it states how can we
'ensure that the Senedd’s Committee structure facilitates effective scrutiny of legislation such as the Well-being of Future Generations (Wales) Act 2015 and other matters that cross policy areas and Ministerial portfolios.'
So, let it be a key challenge that the Members of the sixth Senedd in Wales rise to, for our future generations need this as we embark on the journey into a post-pandemic and post-Brexit world. Diolch.
Hoffwn innau hefyd ddiolch i'r Cadeirydd a staff y pwyllgorau am eu gwaith digynsail ar graffu cenedlaethau'r dyfodol mewn tirwedd rithwir, a darparu arferion gorau a welwyd gyntaf yng Nghymru ar fynediad ac ymgysylltu, fel y nodais wrth aelodau Cymdeithas Seneddol y Gymanwlad ac wrth gwrs, ar draws y gwaith cyfrifon cyhoeddus yn y Senedd. Mae'r Aelod dros Fynwy, Nick Ramsay, wedi bod yn Gadeirydd gwych ar y Pwyllgor Cyfrifon Cyhoeddus, ac er gwaethaf gwahaniaethau ideolegol clir, mae wedi ceisio consensws yn barhaus. Felly, hoffwn ddiolch iddo am ei broffesiynoldeb a'i wasanaeth cyhoeddus hir fel Cadeirydd y pwyllgor ac i'r Senedd hon yng Nghymru.
Mae'r Pwyllgor Cyfrifon Cyhoeddus wedi gwneud gwaith rhagorol, fel y mae'r adroddiad hwn yn dangos, ond mae llawer o heriau o'n blaenau gyda'r Ddeddf hon ac mewn perthynas â defnyddio arian cyhoeddus ar gyfer cenedlaethau'r dyfodol. Yn wir, dywedodd yr Ysgrifennydd Gwladol wrth y Senedd na fyddai Cymru ar ei cholled yn dilyn Brexit, felly dychmygwch fy mhryder wrth ddarllen nad yw Islwyn, sydd wedi'i leoli yn ardal Cyngor Bwrdeistref Sirol Caerffili, ar y rhestr o 100 o ardaloedd blaenoriaethol a glustnodwyd ar gyfer gwariant rhanbarthol i gymryd lle cronfeydd yr UE, er bod cymunedau yn Islwyn ymysg y tlotaf yn Ewrop, ffaith a danlinellwyd gan rapporteur y Cenhedloedd Unedig wrth feirniadu'r toriadau dyfnaf i rwyd ddiogelwch y wladwriaeth les yn ein hanes. Nid yw hynny'n addas ar gyfer cenedlaethau'r dyfodol.
Dyna pam y mae'r adroddiad hwn mor bwysig; hwy yw cenedlaethau ein dyfodol ni. Roeddwn wrth fy modd yn gweld bod yr ymgynghoriad ar bobl ifanc yn cynnwys detholiad o fyfyrwyr o Goleg Gwent yn Crosskeys, ac fe'm trawyd gan sylw un person, 'Pan gaewyd y pyllau glo, cynyddodd cyfradd tlodi. Collasom ein diwydiannau traddodiadol. Mae arnom angen economi gref.' Felly, meddyliais wrthyf fy hun, bedwar degawd yn ddiweddarach, mae yna wirionedd yno rydym yn dal i ymgodymu ag ef—sut y symudwn o orffennol diwydiannol enwog Cymru i'r dyfodol mwy disglair. Bydd tlodi endemig yn dal i gyfyngu ar eu cyfleoedd mewn bywyd yn y dyfodol, ac mae Deddf cenedlaethau'r dyfodol yn dystiolaeth feiddgar a welwyd gyntaf yng Nghymru o'r hyn y gall Senedd Cymru ei gyflawni drwy gydweithio. Roedd yn arloesol pan gafodd ei chyflwyno gan ein diweddar gyfaill Carl Sargeant, ac mae'r gwaith o sicrhau ein bod yn rhoi bywyd iddi yn parhau.
Ac i gloi, fel y dywed yr adroddiad sydd ger ein bron, gwaith y Senedd hon a'i Haelodau yw sicrhau bod Deddf cenedlaethau'r dyfodol yn ganolog i holl waith a meddylfryd y Llywodraeth a Senedd Cymru. Mae argymhelliad 13 yn gosod her ger bron y Senedd hon a'i Phwyllgor Busnes, ac os caf, Ddirprwy Lywydd, mae'n nodi sut y gallwn
'sicrhau bod strwythur Pwyllgor y Senedd yn hwyluso gwaith craffu effeithiol ar ddeddfwriaeth fel Deddf Llesiant Cenedlaethau’r Dyfodol (Cymru) 2015 a materion eraill sy’n pontio meysydd polisi a phortffolios Gweinidogol.'
Felly, gadewch iddi fod yn her allweddol y mae Aelodau'r chweched Senedd yng Nghymru yn ymateb iddi, gan fod cenedlaethau'r dyfodol angen hyn wrth inni ddechrau ar y daith i fyd ôl-bandemig ac ôl-Brexit. Diolch.
Thank you. Can I now call on the Deputy Minister and Chief Whip, Jane Hutt?
Diolch. A gaf fi alw yn awr ar y Dirprwy Weinidog a'r Prif Chwip, Jane Hutt?
Diolch, Dirprwy Lywydd, and I'd like to start by thanking the Chair and the committee for leading the inquiry into the implantation of the well-being of future generations Act, and what more can be done to make it a success. I think the approach taken shows that the legislation can't be considered just by one committee, nor is it the responsibility of one Welsh Government Minister; it is our collective responsibility and duty to promote and carry out sustainable development in all we do. And the way in which you have conducted the inquiry with engagement from so many organisations, as the Chair has said, who wanted to share their evidence, and also the work with young people reflecting the spirit of the Act. And the publication of the report, alongside the reports from the Future Generations Commissioner for Wales and the Auditor General for Wales, provide a useful steer on the actions that we and others need to take to accelerate the implementation of the Act.
It's been five years since the main duties in the Act were commenced, although this is a short period in the context of future generations. It's nevertheless been a period of significant change, and that's been reflected on by Members in this debate. We've faced further austerity, we've left the European Union, we've felt the impacts of climate change and, over the last year, every aspect of our lives has been changed by the coronavirus. Any one of these challenges could have been enough to slow the progress of any Government, but despite all of these challenges, we've delivered on the promises we made to the people of Wales five years ago.
In recent months, alongside the pandemic and responding to that, and doing that in the spirit of the Act, we've also seen a growing application of the well-being of future generations approach in how Government is shaping Wales's future: the Minister for economy and transport publishing the economic resilience and reconstruction mission last month, which now for the first time means a well-being economy becomes the fundamental purpose of the Government's economic development activity; the Minister for Environment, Energy and Rural Affairs publishing 'Beyond Recycling', a long-term strategy to 2050 to make the circular economy in Wales a reality, developed with the well-being of future generations Act at its heart; the Deputy Minister for Housing and Local Government publishing the draft social partnership and procurement Bill, a live example of how we're ensuring that as legislation comes forward, it works with and complements the well-being of future generations Act in its well-being duty; and last week, the Minister for Education announcing how the Welsh Government is investing in our future generations by launching an international learning exchange programme for Wales, and this is a down payment on our young people's futures, offering opportunities to all from all backgrounds; and only yesterday, my statement publishing the race equality action plan, a collaborative effort, and we're grateful for so many organisations and people across Wales who been involved in co-creating it, and helping us to achieve a more equal Wales.
The recommendations and conclusions in the report of the committee will need careful consideration, and it will be for the next Government to reflect and respond fully in the autumn, but it's good that we've been able to have this debate to acknowledge it, receive it and reflect on it today. Earlier this year, I established the well-being of future generations national stakeholder forum, and this brings together public, private and third sector representatives to consider emerging work, and support and advise on the next phase of the national implementation of the Act and the sustainable development goals in Wales. The well-being of future generations Act with its seven well-being goals provides a long-term vision of Wales agreed by the Senedd back in 2015. It puts us on a strong footing to guide us in these uncharted waters. And thinking about the long term, involving young people, all people of all generations, joining up policies and delivery of services, collaborating across all sectors, and focusing on prevention is crucial in working more sustainably. What helps set Wales apart is the work of the independent future generations commissioner, and how the efforts to secure a sustainable path for Wales are supported across the whole of the Welsh Government. I would say, Dirprwy Lywydd, because of the Act, Wales is different. We make decisions for people, for the planet, for now and for the future. Diolch yn fawr.
Diolch, Ddirprwy Lywydd, a hoffwn ddechrau drwy ddiolch i'r Cadeirydd a'r pwyllgor am arwain yr ymchwiliad i wreiddio Deddf llesiant cenedlaethau'r dyfodol, a beth arall y gellir ei wneud i sicrhau ei llwyddiant. Rwy'n credu bod y dull a fabwysiadwyd yn dangos na all un pwyllgor yn unig ystyried y ddeddfwriaeth, ac nad yw'n gyfrifoldeb un Gweinidog Llywodraeth Cymru ychwaith; ein cyfrifoldeb a'n dyletswydd ar y cyd yw hyrwyddo a chyflawni datblygu cynaliadwy ym mhob peth a wnawn. A'r ffordd rydych wedi cynnal yr ymchwiliad gyda chyfraniad cymaint o sefydliadau, fel y dywedodd y Cadeirydd, a oedd am rannu eu tystiolaeth, a hefyd y gwaith gyda phobl ifanc sy'n adlewyrchu ysbryd y Ddeddf. Ac mae cyhoeddi'r adroddiad, ochr yn ochr â'r adroddiadau gan Gomisiynydd Cenedlaethau'r Dyfodol Cymru ac Archwilydd Cyffredinol Cymru, yn rhoi arweiniad defnyddiol ar y camau y mae angen i ni ac eraill eu cymryd i gyflymu'r broses o weithredu'r Ddeddf.
Mae pum mlynedd wedi mynd heibio ers cychwyn prif ddyletswyddau'r Ddeddf, er mai cyfnod byr yw hwn yng nghyd-destun cenedlaethau'r dyfodol. Serch hynny, mae wedi bod yn gyfnod o newid sylweddol, ac mae'r Aelodau wedi adlewyrchu hynny yn y ddadl hon. Rydym wedi wynebu cyni pellach, rydym wedi gadael yr Undeb Ewropeaidd, rydym wedi teimlo effeithiau newid hinsawdd a dros y flwyddyn ddiwethaf, mae pob agwedd ar ein bywydau wedi cael ei newid gan y coronafeirws. Gallai unrhyw un o'r heriau hyn fod wedi bod yn ddigon i arafu cynnydd unrhyw Lywodraeth, ond er gwaethaf yr holl heriau hyn, rydym wedi cyflawni'r addewidion a wnaethom i bobl Cymru bum mlynedd yn ôl.
Yn ystod y misoedd diwethaf, ochr yn ochr â'r pandemig ac ymateb iddo, a gwneud hynny yn ysbryd y Ddeddf, rydym hefyd wedi gweld defnydd cynyddol o ddull llesiant cenedlaethau'r dyfodol yn y ffordd y mae'r Llywodraeth yn llunio dyfodol Cymru: Gweinidog yr economi a thrafnidiaeth yn cyhoeddi'r genhadaeth i gryfhau ac ailadeiladu'r economi y mis diwethaf, sydd bellach am y tro cyntaf yn golygu mai economi llesiant yw diben sylfaenol gweithgarwch datblygu economaidd y Llywodraeth; Gweinidog yr Amgylchedd, Ynni a Materion Gwledig yn cyhoeddi 'Mwy nag Ailgylchu', strategaeth hirdymor hyd at 2050 i wireddu'r economi gylchol yng Nghymru, a ddatblygwyd gyda Deddf llesiant cenedlaethau'r dyfodol yn ganolog iddi; y Dirprwy Weinidog Tai a Llywodraeth Leol yn cyhoeddi'r Bil partneriaeth gymdeithasol a chaffael drafft, enghraifft fyw o sut rydym yn sicrhau, wrth i ddeddfwriaeth gael ei datblygu, ei bod yn gweithio gyda Deddf llesiant cenedlaethau'r dyfodol ac yn ei hategu drwy ei dyletswydd llesiant; a'r wythnos diwethaf, cyhoeddodd y Gweinidog Addysg sut y mae Llywodraeth Cymru yn buddsoddi yng nghenedlaethau'r dyfodol drwy lansio rhaglen gyfnewid ryngwladol ar gyfer dysgu i Gymru, sef blaendal ar ddyfodol ein pobl ifanc, sy'n cynnig cyfleoedd i bawb o bob cefndir; a ddoe ddiwethaf, fy natganiad yn cyhoeddi'r cynllun gweithredu cydraddoldeb hiliol, ymdrech gydweithredol, ac rydym yn ddiolchgar i gynifer o sefydliadau a phobl ledled Cymru a fu'n ymwneud yn y broses o'i gyd-greu, gan ein helpu i sicrhau Cymru fwy cyfartal.
Bydd angen ystyried yr argymhellion a'r casgliadau yn adroddiad y pwyllgor yn ofalus, a mater i'r Llywodraeth nesaf fydd myfyrio ac ymateb yn llawn yn yr hydref, ond mae'n dda ein bod wedi gallu cael y ddadl hon i'w gydnabod, ei dderbyn a myfyrio arno heddiw. Yn gynharach eleni, sefydlais fforwm rhanddeiliaid cenedlaethol llesiant cenedlaethau'r dyfodol, er mwyn dod â chynrychiolwyr y sector cyhoeddus, y sector preifat a'r trydydd sector at ei gilydd i ystyried gwaith sy'n datblygu, a chefnogi a chynghori ar gam nesaf gweithredu'r Ddeddf yn genedlaethol a'r nodau datblygu cynaliadwy yng Nghymru. Mae Deddf llesiant cenedlaethau'r dyfodol gyda'i saith nod llesiant yn darparu gweledigaeth hirdymor o Gymru y cytunwyd arni gan y Senedd yn ôl yn 2015. Mae'n ein rhoi ar sylfaen gref i'n harwain drwy'r dirwedd ddieithr hon. Ac mae meddwl am y tymor hir, cynnwys pobl ifanc, yr holl bobl o bob cenhedlaeth, cydgysylltu polisïau a darparu gwasanaethau, cydweithio ar draws pob sector, a chanolbwyntio ar atal yn hanfodol i weithio'n fwy cynaliadwy. Yr hyn sy'n helpu i osod Cymru ar wahân yw gwaith y comisiynydd cenedlaethau'r dyfodol annibynnol, a sut y caiff yr ymdrechion i sicrhau llwybr cynaliadwy i Gymru eu cefnogi ar draws Llywodraeth Cymru yn ei chyfanrwydd. Ddirprwy Lywydd, oherwydd y Ddeddf, byddwn yn dweud bod Cymru'n wahanol. Rydym yn gwneud penderfyniadau o blaid pobl, o blaid y blaned, ar gyfer y presennol ac ar gyfer y dyfodol. Diolch yn fawr.
Thank you. I have no Members who wish to have an intervention, therefore I'll call on Nick Ramsay to reply to the debate, and I will be generous and give you slightly more than 15 seconds.
Diolch. Nid oes gennyf unrhyw Aelodau sy'n dymuno gwneud ymyriad, felly galwaf ar Nick Ramsay i ymateb i'r ddadl, a byddaf yn hael a rhoi ychydig mwy na 15 eiliad i chi.
Diolch, Dirprwy Lywydd. I'm really missing that digital clock in the Chamber. Maybe I need to get a mini one on the screen here.
Can I thank all the Members who've contributed to today's debate, and also the Minister for her excellent comments there? As I said in opening, it's really important that this Act continues to be scrutinised in the next Senedd. As Delyth Jewell said, we started that process of scrutiny in this inquiry, the first time it had been looked at properly.
This Act quite simply has the chance to change the whole way that Government works and that public services operate in Wales. It has great potential so long as the recommendations of our inquiry are implemented and monitored in the next Senedd. Put simply, the complexities need to be taken away, the Act needs to be streamlined, we need a refocusing of what is in principle a very effective, a very good piece of legislation, but which in practice has been less effective than it might have been because of some of the issues surrounding its implementation.
Can I thank all the Members who took part in this inquiry? Can I also thank the members of the committee during my time chairing it over the last five years? I should also give thanks to Llyr Gruffydd as well, and the other Chairs who took part, once it was decided that the public accounts inquiry was the best vehicle for looking at and scrutinising this Act. It is cross-cutting, and that's something that needs to be looked at and monitored in future, to make sure that it isn't simply an add-on, but is something that is mainstreamed through all policies.
Finally, Dirprwy Lywydd, a huge thank you to my clerks for their support over the last five years, and also to the staff of Audit Wales, who've provided great support to the committee as well. I'm sure the Public Accounts Committee in the sixth Senedd will continue the valuable work that we have been implementing in the fifth. I look forward to reading future reports of the committee, and I wish all my fellow members of the committee well in the future. Diolch.
Diolch, Ddirprwy Lywydd. Rwy'n gweld colli'r cloc digidol hwnnw yn y Siambr. Efallai fod angen i mi gael un bach ar y sgrin yma.
A gaf fi ddiolch i'r holl Aelodau sydd wedi cyfrannu at y ddadl heddiw, a hefyd i'r Gweinidog am ei sylwadau rhagorol? Fel y dywedais wrth agor, mae'n bwysig iawn fod craffu ar y Ddeddf hon yn parhau yn y Senedd nesaf. Fel y dywedodd Delyth Jewell, dechreuasom y broses graffu honno yn yr ymchwiliad hwn, y tro cyntaf inni edrych arni'n iawn.
Yn syml iawn, mae cyfle i'r Ddeddf hon newid yr holl ffordd y mae'r Llywodraeth yn gweithio a'r ffordd y mae gwasanaethau cyhoeddus yn gweithredu yng Nghymru. Mae potensial mawr ganddi cyn belled â bod argymhellion ein hymchwiliad yn cael eu gweithredu a'u monitro yn y Senedd nesaf. Yn syml, mae angen tynnu'r cymhlethdodau ohoni, mae angen symleiddio'r Ddeddf, mae arnom angen ailffocysu'r hyn sydd mewn egwyddor yn effeithiol iawn, yn ddeddfwriaeth dda iawn, ond sydd wedi bod yn llai effeithiol nag y gallai fod yn ymarferol oherwydd rhai o'r materion sy'n codi wrth ei gweithredu.
A gaf fi ddiolch i'r holl Aelodau a gymerodd ran yn yr ymchwiliad hwn? A gaf fi ddiolch hefyd i aelodau'r pwyllgor yn ystod fy amser yn ei gadeirio dros y pum mlynedd diwethaf? Dylwn ddiolch hefyd i Llyr Gruffydd, a'r Cadeiryddion eraill a gymerodd ran, pan benderfynwyd mai'r ymchwiliad cyfrifon cyhoeddus oedd y cyfrwng gorau ar gyfer edrych ar y Ddeddf hon a chraffu arni. Mae'n drawsbynciol, ac mae hynny'n rhywbeth y mae angen edrych arno a'i fonitro yn y dyfodol, er mwyn sicrhau nad ychwanegiad yn unig ydyw, a'i bod yn cael ei phrif ffrydio drwy bob polisi.
Yn olaf, Ddirprwy Lywydd, diolch enfawr i fy nghlercod am eu cefnogaeth dros y pum mlynedd diwethaf, a hefyd i staff Archwilio Cymru, sydd wedi darparu cymorth mawr i'r pwyllgor hefyd. Rwy'n siŵr y bydd y Pwyllgor Cyfrifon Cyhoeddus yn y chweched Senedd yn parhau'r gwaith gwerthfawr y buom yn ei wneud yn y pumed Senedd. Edrychaf ymlaen at ddarllen adroddiadau'r pwyllgor yn y dyfodol, ac rwy'n dymuno'n dda i fy holl gyd-aelodau o'r pwyllgor yn y dyfodol. Diolch.
Thank you. The proposal is to note the committee's report. Does any Member object? No, I don't see any objections. The motion is therefore agreed in accordance with Standing Order 12.36.
Diolch. Y cynnig yw nodi adroddiad y pwyllgor. A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? Na, nid wyf yn gweld unrhyw wrthwynebiadau. Felly, derbynnir y cynnig yn unol â Rheol Sefydlog 12.36.
Derbyniwyd y cynnig yn unol â Rheol Sefydlog 12.36.
Motion agreed in accordance with Standing Order 12.36.
Item 20 on our agenda this afternoon is a debate on the Culture, Welsh Language and Communications Committee report, 'Exploring the devolution of broadcasting: How can Wales get the media it needs?' I call on the Chair of the committee to move the motion, Bethan Sayed.
Eitem 20 ar ein hagenda y prynhawn yma yw dadl ar adroddiad y Pwyllgor Diwylliant, y Gymraeg a Chyfathrebu, 'Archwilio datganoli darlledu: Sut all Cymru feddu ar y cyfryngau sydd eu hangen arni?' Galwaf ar Gadeirydd y pwyllgor i wneud y cynnig, Bethan Sayed.
Cynnig NDM7666 Bethan Sayed
Cynnig bod y Senedd:
Yn nodi adroddiad y Pwyllgor Diwylliant, y Gymraeg a Chyfathrebu, ‘Edrych ar ddatganoli darlledu: Sut y gall Cymru gael y cyfryngau y mae eu hangen arni?’ Fe’i osodwyd yn y Swyddfa Gyflwyno ar 11 Mawrth 2021.
Motion NDM7666 Bethan Sayed
To propose that the Senedd:
Notes the report of the Culture, Welsh Language and Communications Committee, ‘Exploring the devolution of broadcasting: How can Wales get the media it needs?’, laid in the Table Office on 11 March 2021.
Cynigiwyd y cynnig.
Motion moved.
Diolch yn fawr iawn i chi, Dirprwy Lywydd, a hefyd, fel rhan o'm cyfraniad olaf, hoffwn i ddweud pob lwc i chi yn beth bynnag rydych chi'n ei wneud yn y dyfodol. Mae wedi bod yn bleser gweithio gyda chi fel Dirprwy Lywydd ac fel Aelod o'r Senedd yma.
Mae'n bleser o'r mwyaf cael agor y ddadl heddiw ar ein hadroddiad sy'n edrych ar ddatganoli darlledu a sut all Cymru feddu ar y cyfryngau sydd eu hangen arni. Cyn imi ddechrau, mae'n rhaid i mi nodi mai dyma fydd fy nghyfraniad olaf fel Cadeirydd y pwyllgor hwn. Dwi eisoes wedi rhoi ar gofnod fy mod i wedi dweud diolch yn fawr iawn i'r holl staff ac i bawb sydd wedi cyfrannu i'r pwyllgor ar hyd y blynyddoedd, ond diolch eto i chi am eich holl waith. Hoffwn i roi hwnna ar y record yma heddiw eto.
Gan droi at yr adroddiad, dylid ystyried yr adroddiad yma fel penllanw'r pum mlynedd o waith y mae'r pwyllgor wedi'i wneud yn y maes hwn. Mae'r adroddiad yn un sy'n adeiladu ar adroddiadau blaenorol, a hefyd y gwaith sgrwtini rheolaidd a wnaethom ni gyda'r BBC, S4C, Ofcom ac eraill. Yn amlwg, mae'r pwyllgor yn adlewyrchu cydbwysedd gwleidyddol y prif bleidiau yn y Senedd, ond ar y cwestiwn pwysig yma, barn y pwyllgor oedd nid, 'A ddylid datganoli darlledu?' ond, 'Faint o ddarlledu y dylid ei datganoli?' Mae hwn yn newid sylweddol, yn fy marn i, o le roeddem ni cyn i'r pwyllgor penodol yma fodoli, a chyn i ni gael unrhyw fath o sgrwtini ar y cyfryngau yma yng Nghymru.
Yn ystod yr ymchwiliad, clywom ni fod y cynnwys sydd ar gael i Gymru yn y cyfryngau yn annigonol. Dyma oedd ein man cychwyn ar gyfer argymhelliad 1, sy'n galw am fwy o gyfrifoldebau dros ddarlledu i Gymru ac sy'n herio Llywodraeth Cymru, San Steffan ac Ofcom i nodi sut y gellir gwella'r cynnwys a ddarperir yn y cyfryngau i gynulleidfaoedd yng Nghymru.
Mae'r diffygion hyn hefyd yn ymestyn i gynnwys newyddion a materion cyfoes, ac fe glywom ni anfodlonrwydd eang am y cynnwys sydd ar gael i gynulleidfaoedd Cymru. Rydym ni gyd yn cytuno am y rôl hanfodol y mae'r cynnwys hwn yn ei chwarae mewn democratiaeth weithredol. O ganlyniad i'r casgliad hwn, rydym yn galw ar Lywodraeth Cymru i sefydlu cronfa ganolog barhaus i gefnogi newyddiaduraeth newyddion sy'n atebol ac sy'n cael ei darparu ar hyd braich. Roeddwn i'n falch iawn i dderbyn gohebiaeth ddoe gan Ddirprwy Weinidog yr Economi a Thrafnidiaeth, Lee Waters, yn cadarnhau bod y Llywodraeth yn derbyn yr argymhelliad yma mewn egwyddor, gyda mwy o fanylion i ddilyn.
O ran datganoli S4C a darlledu gwasanaeth cyhoeddus iaith Gymraeg, fe glywom ni fod y degawd diwethaf wedi gweld gostyngiad mewn incwm o 37 y cant i’r sianel ers 2010. Ac efallai yn bwysicach na hynny, daeth y pwyllgor i’r casgliad ei bod yn sefyllfa anarferol iawn i bwerau dros S4C fod yn nwylo Gweinidogion yn Llundain, yn hytrach na Gweinidogion y wlad lle mae’r iaith sydd i’w chlywed ar S4C yn cael ei siarad. Felly, mae argymhelliad 4 yn galw ar Lywodraeth y Deyrnas Unedig i ddatganoli i Gymru bwerau dros S4C a materion eraill sy’n ymwneud â darlledu gwasanaeth cyhoeddus iaith Gymraeg.
Dwi'n credu bod e'n bwysig imi nodi yn y fan yma y byddai rhai ohonom ni ar y pwyllgor wedi mynd yn bellach, wrth gwrs, i ddatganoli mwy na S4C a materion yn ymwneud â'r iaith Gymraeg, ond dwi'n credu ein bod ni wedi dod yn bell gydag ennyn cefnogaeth drawsbleidiol ar y mater pwysig yma, a dyna pam mae'r adroddiad yma mor bwysig.
Thank you very much, Deputy Presiding Officer, and as part of my last contribution I'd like to say best of luck to you for whatever you do in the future. It's been a pleasure to work with you as Deputy Presiding Officer and a Member of this Senedd.
It's my great pleasure to open the debate today on our report, which looks at the devolution of broadcasting and how Wales can have the media it needs. Before I start, I must note that this will be last contribution as Chair of this committee. I've already put on record my thanks to all of the people and the staff who've contributed to the committee over the years, but I'd like to thank you all again for all your work. I'd like to put that on the record again today.
Turning to the report, we should consider this report as the culmination of five years of work that the committee has undertaken in this area. The report is one that builds on previous reports, as well as the regular scrutiny work that we have undertaken with the BBC, S4C, Ofcom and others. Clearly, the committee reflects the political balance of the main parties in the Senedd, however, on this important question, the committee's view was not, 'Should broadcasting be devolved?' but, 'How much broadcasting should be devolved?' This is a significant change from where we were before this specific committee existed, and before we had any kind of scrutiny of the media here in Wales.
During the inquiry, we heard that the content available to Wales in the media was inadequate. This was the starting point for recommendation 1, which calls for more broadcasting responsibilities for Wales, and which challenges the Welsh Government, Westminster and Ofcom to identify how it would be possible to improve the content provided in the media for audiences in Wales.
These shortcomings also extend to news and current affairs content, and we heard widespread dissatisfaction regarding the content that is available to Welsh audiences. We all agree about the vital role that this content plays in a functioning democracy. As a result of this conclusion, we are calling on the Welsh Government to establish an ongoing central fund to support news journalism that is accountable and that is provided on an arm's-length basis. And I was very pleased to receive correspondence yesterday from the Deputy Minister for the Economy and Transport, Lee Waters, confirming that the Government will accept this recommendation in principle, with more details to follow.
In terms of the devolution of S4C and public service Welsh language broadcasting, we heard that the last decade has seen a decrease in income of 37 per cent for the channel since 2010. Perhaps more importantly, the committee concluded that it was an anomaly for powers over S4C to rest in the hands of Ministers in London, rather than Ministers in the country where the language that is heard on S4C is actually spoken. Therefore, recommendation 4 calls on the UK Government to devolve to Wales powers over S4C and other issues relating to public service broadcasting in the Welsh language.
I think it's important for me to note here that some of us in the committee would have gone further, of course, to devolve more than just S4C and matters relating to the Welsh language, but I think that we have come a long way in terms of gaining cross-party support for this important issue, and that's why the report is so important.
Just turning to competition from streaming companies, turning to wider trends in terms of the broadcasting landscape, it's clear we are living through an era of huge structural change. The once-dominant position of our public service broadcasters, BBC and ITV, are under threat by competition from subscription video on demand providers such as the Netflixes and the Amazons of the world. Our report considered the funding and regulatory models for our public service broadcasters in detail. While it is not possible to cover these in the limited time I have available here today, I wanted to highlight our recommendation 7 which looks at the relationship between PSBs and the online streaming platforms.
The asymmetric nature of the competition, coupled with issues such as the diminishing value of the prominence given to PSBs in the programming guide, have lead us to conclude global streaming services should be regulated to strengthen the public service media ecosystem. And in our recommendation 7, we call on the UK Government to consider levies on global streaming giants to fund public service content, or requirements to carry more public service content.
In closing, it's clear that change is coming to the media landscape and in many ways this change is inevitable. However, what is not inevitable is how that process of change is managed. We have the opportunity to ensure that we manage this change in a way that reflects Wales’s specific needs and the interests of our nation as a modern, bilingual nation. This report sets out some firm proposals on how we can ensure that we get the media we need and deserve through a package of proposals. Without action, we run the risk that situations will continue to deteriorate here in Wales for audiences across Wales, and we do not deserve that.
For the time being, today’s debate also marks the end of an important chapter in the story of this Senedd. This committee has regularly highlighted issues relating to broadcasting and communications to our wider Members of the Senedd. It is my hope and expectation that this committee will continue in the sixth Senedd, and most importantly that there is accountability when measuring progress, especially in the communications area where, as we know, many of those elements are not devolved.
Gan droi at gystadleuaeth gan gwmnïau ffrydio, a throi at dueddiadau ehangach yn y tirlun darlledu, mae'n amlwg ein bod yn byw drwy gyfnod o newid strwythurol enfawr. Mae statws ein darlledwyr gwasanaeth cyhoeddus, y BBC ac ITV, a fu unwaith yn flaenaf yn y maes, dan fygythiad yn sgil cystadleuaeth gan ddarparwyr gwasanaethau fideo ar alw drwy danysgrifio fel Netflixes ac Amazons y byd. Ystyriodd ein hadroddiad y modelau ariannu a rheoleiddio ar gyfer ein darlledwyr gwasanaeth cyhoeddus yn fanwl. Er nad yw'n bosibl ymdrin â'r rhain yn yr amser cyfyngedig sydd gennyf yma heddiw, roeddwn am dynnu sylw at ein hargymhelliad 7 sy'n edrych ar y berthynas rhwng darlledwyr gwasanaeth cyhoeddus a'r llwyfannau ffrydio ar-lein.
Mae natur anghymesur y gystadleuaeth, ynghyd â materion fel y lleihad yn yr amlygrwydd a roddir i ddarlledwyr gwasanaeth cyhoeddus yn y canllaw rhaglenni, wedi ein harwain i'r casgliad y dylai gwasanaethau ffrydio byd-eang gael eu rheoleiddio i gryfhau'r ecosystem cyfryngau gwasanaeth cyhoeddus. Ac yn ein hargymhelliad 7, rydym yn galw ar Lywodraeth y DU i ystyried codi ardollau ar gwmnïau ffrydio byd-eang mawr i ariannu cynnwys gwasanaeth cyhoeddus, neu ofynion i ddarlledu mwy o gynnwys gwasanaeth cyhoeddus.
Wrth gloi, mae'n amlwg fod newid ar y ffordd i dirwedd y cyfryngau ac mewn sawl ffordd mae'r newid hwn yn anochel. Fodd bynnag, yr hyn nad yw'n anochel yw'r modd y rheolir y broses o newid. Mae gennym gyfle i sicrhau ein bod yn rheoli'r newid hwn mewn ffordd sy'n adlewyrchu anghenion penodol Cymru a buddiannau ein gwlad fel cenedl fodern, ddwyieithog. Mae'r adroddiad hwn yn nodi rhai cynigion cadarn ar sut y gallwn sicrhau ein bod yn cael y cyfryngau rydym eu hangen ac yn eu haeddu drwy becyn o argymhellion. Heb weithredu, rydym yn wynebu'r risg y bydd sefyllfaoedd yn parhau i ddirywio yma yng Nghymru i gynulleidfaoedd ledled Cymru, ac nid ydym yn haeddu hynny.
Am y tro, mae'r ddadl heddiw hefyd yn nodi diwedd pennod bwysig yn stori'r Senedd hon. Mae'r pwyllgor hwn wedi tynnu sylw Aelodau o'r Senedd yn ehangach yn gyson at faterion sy'n ymwneud â darlledu a chyfathrebu. Rwy'n gobeithio ac yn disgwyl y bydd y pwyllgor hwn yn parhau yn y chweched Senedd, ac yn bwysicaf oll, y ceir atebolrwydd wrth fesur cynnydd, yn enwedig ym maes cyfathrebu lle nad yw llawer o'r elfennau hynny wedi'u datganoli, fel y gwyddom.
Felly, diolch gen i am y tro. Rwy’n edrych ymlaen at gyfraniadau Aelodau prynhawn yma, a hoffwn i gymeradwyo’r adroddiad hanesyddol yma heddiw i’r Senedd. Diolch yn fawr iawn.
So, thank you from me for the time being. I'm looking forward to Members' contributions this afternoon, and I'd like to commend this historic report today to the Senedd. Thank you very much.
I would like to start my contribution by thanking Bethan for her outstanding leadership as Chair of the committee. You've led the committee with energy, edge and commitment, and it's obvious to see in the outstanding reports the committee has produced. I also want to put on record my gratitude to Helen Mary Jones, who helped so ably during the time of your maternity leave.
I just want to make two points. The first, really, goes back to the 1830s and Alexis de Tocqueville's incredible work, which observed the operation of American democracy. He said that a free, vigorous press was absolutely essential for a democratic culture to thrive, and I think that insight remains as true today as it did in the early nineteenth century. We therefore need good-quality news journalism in Wales, and we need more local news journalism. I commend the efforts of the BBC in this respect, but we need more of it. It is no surprise that during the period of COVID, one of the great developments has been that many people have started to realise the extent of the Welsh Government's powers over public health and health more broadly. That's just an indicator of the gap we've had, really, in the coverage of Welsh politics, and this really does not do our citizens a service. Broadcasting, the main vehicle these days, whereas it was newspapers previously in the nineteenth century, is a key to keeping our democracy healthy.
The second point I make as a member of the committee rather than my party's spokesperson on broadcasting. I've always thought the position of S4C and Welsh language broadcasting was anomalous. There are not many countries in the world that have embedded national languages that are not the majority language that have decentralised systems of government but then retain the minority language broadcasting function at the state level. They all devolve it, because that's where the decisions are best made. People are held accountable, but also it fits into wider language policy, well beyond broadcasting. So, I really think it is time that we looked at this and pressed for S4C and Welsh language broadcasting in general to be devolved. I do say of my own party—I know, because I was involved in some of the discussion—that the party has been very interested in this previously, and certainly Conservative Governments have explored the possibility of devolving S4C, with an intention that that was the best option. I can't speak for previous Governments under Labour at the UK level, but I suspect they looked at it as well. So, I do think it is time for us to deliver that, or at least request it, and then deliver that sort of service, because it is in the Senedd and the Welsh Government that we will give the attention and time we really need to see Welsh language broadcasting flourish. We could be as successful as smaller nations around Europe in terms of our creative output, as well as improving the quality of news journalism.
I want to finish, Deputy Presiding Officer, by paying you a tribute. For 22 years, you have served loyally your party as a most able advocate and most generous one, but also very sprightly when you needed to engage in the rougher end of political dialogue—but always with great generosity and humour. You've brought that generosity and humour, and authority, may I say, to your role as Deputy Presiding Officer, and we will all look back with great pleasure and gratitude on your service in this Senedd. Thank you very much. Diolch yn fawr.
Hoffwn ddechrau fy nghyfraniad drwy ddiolch i Bethan am ei harweiniad rhagorol fel Cadeirydd y pwyllgor. Rydych wedi arwain y pwyllgor gydag egni, brwdfrydedd ac ymrwymiad, ac mae hynny'n amlwg yn yr adroddiadau rhagorol y mae'r pwyllgor wedi'u cynhyrchu. Hoffwn hefyd gofnodi fy niolch i Helen Mary Jones, a helpodd mor fedrus yn ystod eich cyfnod mamolaeth.
Rwyf am wneud dau bwynt. Mae'r cyntaf, mewn gwirionedd, yn cyfeirio'n ôl at waith anhygoel Alexis de Tocqueville yn y 1830au, a edrychai ar weithrediad democratiaeth Americanaidd. Dywedodd fod gwasg rydd ac egnïol yn gwbl hanfodol er mwyn i ddiwylliant democrataidd ffynnu, a chredaf fod y syniad hwnnw'n parhau i fod mor wir heddiw ag ar ddechrau'r bedwaredd ganrif ar bymtheg. Felly, mae angen newyddiaduraeth o ansawdd da yng Nghymru, ac mae angen mwy o newyddiaduraeth leol. Rwy'n cymeradwyo ymdrechion y BBC yn hyn o beth, ond mae angen mwy ohono. Nid yw'n syndod mai un o'r datblygiadau mawr yn ystod cyfnod COVID yw bod llawer o bobl wedi dechrau sylweddoli graddau pwerau Llywodraeth Cymru dros iechyd y cyhoedd ac iechyd yn ehangach. Mae hynny'n arwydd o'r bwlch a fu mewn gwirionedd yn y sylw a roddwyd i wleidyddiaeth Cymru, ac nid yw'n gwasanaethu ein dinasyddion o gwbl mewn gwirionedd. Mae darlledu, y prif gyfrwng y dyddiau hyn, er mai papurau newydd a geid o'r blaen yn y bedwaredd ganrif ar bymtheg, yn allweddol i gadw ein democratiaeth yn iach.
Rwy'n gwneud yr ail bwynt fel aelod o'r pwyllgor yn hytrach na llefarydd fy mhlaid ar ddarlledu. Rwyf bob amser wedi meddwl bod sefyllfa S4C a darlledu yn y Gymraeg yn anghyson. Nid oes llawer o wledydd yn y byd sydd ag ieithoedd cenedlaethol corfforedig nad ydynt yn iaith fwyafrifol, ac sydd â systemau llywodraethu datganoledig ond sydd wedyn yn cadw'r swyddogaeth ddarlledu iaith leiafrifol yn ôl ar lefel y wladwriaeth. Maent i gyd yn ei ddatganoli, am mai dyna lle mae'r penderfyniadau'n cael eu gwneud orau. Caiff pobl eu dwyn i gyfrif, ond hefyd mae'n cyd-fynd â pholisi iaith ehangach, ymhell y tu hwnt i ddarlledu. Felly, rwy'n credu o ddifrif ei bod yn bryd inni edrych ar hyn a phwyso am ddatganoli S4C a darlledu yn y Gymraeg yn gyffredinol. Rwy'n dweud am fy mhlaid fy hun—rwy'n gwybod oherwydd roeddwn yn rhan o beth o'r drafodaeth—fod y blaid wedi bod â diddordeb mawr yn hyn o'r blaen, ac yn sicr mae Llywodraethau Ceidwadol wedi archwilio'r posibilrwydd o ddatganoli S4C, gyda bwriad mai dyna oedd yr opsiwn gorau. Ni allaf siarad ar ran Llywodraethau blaenorol o dan Lafur ar lefel y DU, ond rwy'n tybio eu bod hwy wedi edrych arno hefyd. Felly, credaf ei bod yn bryd inni gyflawni hynny, neu o leiaf ofyn amdano, a darparu'r math hwnnw o wasanaeth, oherwydd mai'r Senedd a Llywodraeth Cymru all roi'r sylw a'r amser sydd ei wir angen er mwyn i ddarlledu yn y Gymraeg ffynnu. Gallem fod mor llwyddiannus â chenhedloedd llai o amgylch Ewrop o ran ein hallbwn creadigol, yn ogystal â gwella ansawdd newyddiaduraeth.
Hoffwn orffen, Ddirprwy Lywydd, drwy dalu teyrnged i chi. Ers 22 mlynedd, rydych wedi gwasanaethu eich plaid yn deyrngar fel eiriolwr tra galluog a thra hael, ond hefyd yn fywiog iawn pan oedd angen i chi ymrafael â phen mwy garw deialog wleidyddol—ond bob amser gyda haelioni a hiwmor mawr. Rydych wedi dangos yr haelioni a'r hiwmor hwnnw, ac awdurdod, os caf ddweud, yn eich rôl fel Dirprwy Lywydd, a byddwn i gyd yn edrych yn ôl gyda phleser a diolch mawr am eich gwasanaeth yn y Senedd hon. Diolch yn fawr iawn.
Thank you. I can hardly tell you off for going over time for that most generous tribute, so thank you very much. I'll say nothing about the fact that you did go over time. Siân Gwenllian.
Diolch. Prin y gallaf eich ceryddu am fynd dros yr amser wedi'r deyrnged hynod o hael honno, felly diolch yn fawr iawn. Ni ddywedaf ddim am y ffaith eich bod wedi mynd dros yr amser. Siân Gwenllian.
Diolch yn fawr, Dirprwy Lywydd. Mae'n bwysicach nag erioed i sicrhau datganoli darlledu i Gymru, nid yn unig er lles ein democratiaeth, ond, fel mae'r pandemig wedi dangos, er lles ein hiechyd cyhoeddus hefyd. Mae Plaid Cymru felly yn croesawu'r adroddiad yma yn frwd iawn. Am y tro cyntaf yn hanes gwleidyddiaeth Cymru, mae gennym ni gonsensws trawsbleidiol o blaid datganoli o leiaf rhai elfennau o ddarlledu. Mae'n rhaid talu teyrnged arbennig i Bethan Sayed fel Cadeirydd y pwyllgor am ei harweinyddiaeth ar y mater penodol yma. Rwyt ti wedi bod yn gwthio'n galed dros hyn dros y pum mlynedd diwethaf, dwi'n gwybod. Diolch, Bethan, am dy angerdd, a diolch am dy ddyfalbarhad mewn sawl maes, ac yn benodol am dy rôl yn rhoi seiliau cadarn i'r pwyllgor yma fel rhan annatod o'n Senedd cenedlaethol i'r dyfodol.
Mae Plaid Cymru wedi dadlau ers tro mai yn nwylo'r Senedd y dylai grym dros ddarlledu yng Nghymru fod, ac nid yn nwylo sefydliad San Steffan, sy'n gwybod braidd dim, ac yn poeni hyd yn oed yn llai am ein cymunedau ni. Ac i fod yn hollol glir, mi fyddai Llywodraeth dan arweiniad Plaid Cymru yn ymrwymo i geisio sicrhau'r pwerau dros ddatganoli darlledu. A fydd y pleidiau eraill yn ymrwymo i wneud yr un peth? Wel, cawn ni weld yn reit fuan. Mi fyddai datganoli darlledu yn helpu'r bobl sy'n byw yng Nghymru i ddeall yn well yr hyn sy'n digwydd yn eu gwlad eu hunain, a pheidio gorfod derbyn camwybodaeth gan gyfryngau San Steffan, sy'n methu'n deg â deall datganoli, fel rydyn ni wedi'i weld yn rhy aml dros gyfnod y pandemig, gwaetha'r modd. Mi fyddai hefyd yn rhoi’r cyfle sydd mawr ei angen arnom i adeiladu cyfryngau Cymreig amrywiol, sy'n adlewyrchu anghenion a buddiannau'r Gymru fodern fel democratiaeth sy'n aeddfedu.
Gan droi at S4C, oes yna unrhyw wlad arall yn y byd yn rhoi'r pŵer dros ei phrif sianel a darlledwr cyhoeddus i wlad arall? Roedd hi'n dda gweld David Melding yn egluro yn wir nad ydy hynny ddim yn digwydd mewn gwledydd eraill. Mae S4C yn gweithredu yn unol â chylch gwaith sy'n cael ei bennu gan Lywodraeth y Deyrnas Unedig, sydd â dyletswydd statudol i sicrhau bod S4C yn cael cyllid digonol. Mi ddywedodd y pwyllgor bod hynny yn sefyllfa anarferol—bod y pwerau dros S4C yn gorwedd yn Llundain yn hytrach nag yn ein gwlad ni ein hunain. Mi roedd sefydlu S4C nôl yn 1982 yn hwb aruthrol—yn hwb aruthrol i'n cenedl ni, i'n hunaniaeth ni, ac i'n diwylliant ni. Roeddwn i'n digwydd bod yn lwcus i fod yn rhan o'r ymgyrch honno nôl yn yr 1980au. Mae yna lawer mwy angen ei wneud, ac mae yna lawer o waith i adeiladu ar lwyddiant bodolaeth S4C. Ond mae'n rhaid inni gydnabod bod yr hinsawdd wleidyddol yn hynod o fregus, ac mae'n rhaid inni fod yn wyliadwrus iawn, iawn ynglŷn â'r sianel.
Yn ôl yr adroddiad, mi ddylai'r chweched Senedd gynnwys pwyllgor sy'n trafod polisi'r cyfryngau fel rhan ganolog o'i gylch gwaith. Ac mi fyddwn i'n meddwl, yn y pen draw, fod angen llawer iawn mwy na phwyllgor; mae angen corff annibynnol o Lywodraeth er mwyn cael y drafodaeth honno ynghylch y cyfryngau yng Nghymru, a thrafodaeth debyg ynglŷn â sefydlu corff. Mae honno'n drafodaeth i'r Senedd nesaf erbyn hyn—
Thank you very much, Deputy Presiding Officer. It's more important than ever to secure the devolution of broadcasting to Wales, not only for the benefit of our democracy, but, as the pandemic has demonstrated, for the benefit of our public health too. Plaid Cymru therefore welcomes this report enthusiastically. For the first time in the history of Welsh politics, we have a cross-party consensus in favour of the devolution of at least some elements of broadcasting to Wales. We must pay particular tribute to Bethan Sayed, as the committee Chair, for her leadership on this specific issue. You've been pushing hard for this over the past five years, I know. Thank you, Bethan, for your passion, and thank you for your perseverance in so many areas, and particularly for your role in laying firm foundations for this committee as an integral part of our national Parliament for the future.
Plaid Cymru has argued for some time that powers over broadcasting in Wales should be in the hands of the Senedd rather than in the hands of the Westminster establishment that knows virtually nothing, and cares less about our communities. And to be entirely clear, a Plaid Cymru-led Government would commit to seek to ensure the powers for broadcasting are devolved to Wales. Will other parties also commit to do the same? Well, we will see quite soon. The devolution of broadcasting would help people living in Wales to better understand what's happening within their own nation without having to receive misinformation from the Westminster-based media, who simply can't understand devolution, as we have seen far too often over the period of the pandemic, unfortunately. It would also provide a much-needed opportunity for us to build diverse Welsh media, which would reflect the needs and interests of contemporary Wales as a maturing democracy.
In turning now to S4C, is there any other nation in the world that provides the powers over its main channel and public broadcaster to another nation? It was good to hear David Melding explaining that that simply isn't the case in other nations. S4C operates in accordance with a remit decided by the UK Government, which has a statutory duty to ensure that S4C is sufficiently funded. As the committee said, that situation is a very unusual situation—that powers for S4C are held in London rather than in our own nation. The establishment of S4C back in 1982 was a huge boost for our nation, for our identity and our culture. As it happens, I was fortunate to be involved with that campaign back in the 1980s. There's far more that needs to be done, and there's a great deal of work to build on the successes of S4C. But we must acknowledge that the political climate is very unstable, and we need to be very mindful of the interests of the channel.
According to the report, the sixth Senedd should include a committee that discuses media policy as a central part of its remit. And I would have thought that, ultimately, we need far more than a committee; we need an independent body, independent of Government, in order to have that debate on the media in Wales. It's a discussion, of course, for the next Senedd now—
The Member does need to wind up, please.
Mae angen i'r Aelod ddirwyn i ben, os gwelwch yn dda.
I've just finished. I was just going to say, Ann, I wish you all the very best in the future, and thank you very much for your contribution to the Senedd over so many years. It's been invaluable.
Rwyf newydd orffen. Roeddwn am ddweud, Ann, fy mod yn dymuno'r gorau i chi yn y dyfodol, a diolch yn fawr i chi am eich cyfraniad i'r Senedd dros gynifer o flynyddoedd. Mae wedi bod yn amhrisiadwy.
A gaf i gymryd y cyfle hefyd i ddymuno'n dda i'r Dirprwy Weinidog, Dafydd Elis-Thomas, ar ei ymddeoliad o? Diolch yn ddiffuant iddo fo am ei gyfraniad pwysig wrth i'n democratiaeth ni wreiddio a ffynnu. Diolch yn fawr.
May I also take this opportunity to wish the Deputy Minister, Dafydd Elis-Thomas, well on his retirement? I'd like to thank him sincerely for his important contribution as our democracy has taken root and prospered. Thank you.
I would like to thank the culture committee for today's debate, and for their efforts over the past five years under the chairmanship of Bethan Sayed. I'm sure she's been a very good Chair. Unfortunately, I have to say I disagree with the report that they've produced. I think that the report, although well intentioned, is based on a false premise. After all, who decides what media Wales needs? This is a value judgement before we even start. Why would I assume that Wales does not already have the media that it needs? If it needed something else, then there would be a commercial market for it, which some broadcaster would already have exploited. So, Wales has got precisely the media that the people of Wales actually want. If you give the Welsh people something else by Senedd diktat, then you will be giving them something that the Senedd wants them to have, not something that the people of Wales actually want.
We already have too much political interference with tv in Wales, if I can focus on tv for a moment, and this report is proposing even more. The BBC is a biased operation, which favoured 'remain' over 'leave', which favours the left over the right, and, in Wales, has a disturbing tendency to be stuffed full of Welsh nationalists. Just the other day, who was appointed head of content at BBC Wales? Rhuanedd Richards, former chief executive of Plaid Cymru. BBC Wales are desperately trying to ignore my party, Abolish the Assembly, by leaving us out of the leaders' debates in this election, even though we are polling far higher than the Lib Dems, who they are proposing to put in ahead of us. This is a measure of the shadowy networking between BBC Wales, the political left and Welsh nationalism, which has been strangling the life out of civic society in Wales for the past 20 years. We actually need less political meddling in the media, not more.
The report also says we should have a Welsh-focused news programme. What that might mean in reality? If we have a Welsh-focused News at Six, what is the point of that when we already have Wales Today? How would it work? On Wales's News at Six we would have Lucy Owen talking to Nick Servini standing outside the Houses of Parliament talking about how the day's events affected Wales. Then, on Wales Today we would have Jen Jones talking to Teleri or Ione and they would be really scratching for material. We would end up with lead stories about a sheep falling down a hillside in Criccieth. Or we would zoom to a live broadcast of an exciting meeting of the constitutional affairs committee here at the Senedd, with an even more exciting interview with Mick Antoniw afterwards. All riveting stuff to look forward to, if the culture committee gets its way.
This is where the report really falls down, because politicians are trying to judge what comprises good tv. Apparently, more programmes made in Wales have to be set in Wales. Why? I would have to ask, what right have the committee members to tell us what the viewing public needs? If we needed it, we would already have it. With all due respect, this report is complete nonsense and Abolish will be voting against. But I thank the committee for its efforts in all sincerity, although I disagree.
I also thank the Dirprwy Lywydd, Dafydd Elis-Thomas and Jane Hutt—who may be back, of course—but, if I don't see any of you, thank you very much for your assistance during my time in the Senedd. Diolch yn fawr iawn and hwyl fawr.
Hoffwn ddiolch i'r pwyllgor diwylliant am y ddadl heddiw, ac am eu hymdrechion dros y pum mlynedd diwethaf dan gadeiryddiaeth Bethan Sayed. Rwy'n siŵr ei bod wedi bod yn Gadeirydd da iawn. Yn anffodus, mae'n rhaid i mi ddweud fy mod yn anghytuno â'r adroddiad y maent wedi'i gynhyrchu. Er ei fod yn llawn bwriadau da, credaf fod yr adroddiad yn seiliedig ar gynsail ffug. Wedi'r cyfan, pwy sy'n penderfynu pa gyfryngau sydd eu hangen ar Gymru? Mae hon yn farn ar werth cyn inni ddechrau hyd yn oed. Pam y byddwn yn tybio nad oes gan Gymru y cyfryngau y mae eu hangen eisoes? Pe bai angen rhywbeth arall arni, byddai marchnad fasnachol amdano y byddai rhai darlledwyr eisoes wedi manteisio arni. Felly, mae gan Gymru'r union gyfryngau y mae pobl Cymru am eu cael mewn gwirionedd. Os rhowch rywbeth arall i bobl Cymru drwy ddictad y Senedd, byddwch yn rhoi rhywbeth iddynt y mae'r Senedd am iddynt ei gael, nid rhywbeth y mae pobl Cymru am ei gael mewn gwirionedd.
Mae gennym ormod o ymyrraeth wleidyddol eisoes â theledu yng Nghymru, os caf ganolbwyntio ar y teledu am eiliad, ac mae'r adroddiad hwn yn cynnig mwy fyth. Mae'r BBC yn sefydliad rhagfarnllyd, a oedd yn ffafrio 'aros' dros 'adael', ac sy'n ffafrio'r chwith dros y dde, ac yng Nghymru, mae ganddi duedd annymunol i gael ei stwffio'n llawn o genedlaetholwyr Cymreig. Y diwrnod o'r blaen, pwy gafodd ei phenodi'n bennaeth cynnwys BBC Cymru? Rhuanedd Richards, cyn brif weithredwr Plaid Cymru. Mae BBC Cymru'n ymdrechu'n daer i anwybyddu fy mhlaid i, Diddymu'r Cynulliad, drwy ein gadael allan o ddadleuon yr arweinwyr yn yr etholiad hwn, er bod arolygon barn yn ein gosod yn llawer uwch na'r Democratiaid Rhyddfrydol, y bwriadant eu cyflwyno o'n blaenau ni. Dyma fesur o'r rhwydweithio yn y dirgel rhwng BBC Cymru, y chwith gwleidyddol a chenedlaetholdeb Cymreig, sydd wedi bod yn tagu bywyd dinesig yng Nghymru dros yr 20 mlynedd diwethaf. Llai o ymyrraeth wleidyddol sydd ei hangen ar y cyfryngau, nid mwy.
Mae'r adroddiad hefyd yn dweud y dylem gael rhaglen newyddion sy'n canolbwyntio ar Gymru. Beth y byddai hynny ei olygu mewn gwirionedd? Os oes gennym News at Six sy'n canolbwyntio ar Gymru, beth yw diben hynny pan fo gennym Wales Today eisoes? Sut y byddai'n gweithio? Ar News at Six byddai gennym Lucy Owen yn siarad â Nick Servini yn sefyll y tu allan i Senedd y DU yn sôn am sut yr effeithiodd digwyddiadau'r dydd ar Gymru. Yna, ar Wales Today byddai gennym Jen Jones yn siarad â Teleri neu Ione a byddent yn chwilio'n ddyfal am ddeunydd. Yn y pen draw byddai gennym brif straeon am ddafad yn disgyn i lawr ochr y bryn yng Nghricieth. Neu byddem yn saethu at ddarllediad byw o gyfarfod cyffrous o'r pwyllgor materion cyfansoddiadol yma yn y Senedd, gyda chyfweliad hyd yn oed yn fwy cyffrous gyda Mick Antoniw wedyn. Y cyfan yn bethau cyfareddol i edrych ymlaen atynt, os yw'r pwyllgor diwylliant yn cael ei ffordd.
Dyma lle mae'r adroddiad yn methu mewn gwirionedd, oherwydd mae gwleidyddion yn ceisio barnu beth sy'n gwneud teledu da. Mae'n debyg bod rhaid gosod mwy o raglenni a wneir yng Nghymru yng Nghymru. Pam? Rhaid gofyn pa hawl sydd gan aelodau'r pwyllgor i ddweud wrthym beth y mae'r cyhoedd sy'n gwylio ei angen? Pe bai ei angen arnom, byddem eisoes yn ei gael. Gyda phob dyledus barch, mae'r adroddiad hwn yn nonsens llwyr a bydd Diddymu'n pleidleisio yn ei erbyn. Ond diolch i'r pwyllgor am ei ymdrechion yn gwbl ddiffuant, er fy mod yn anghytuno.
Diolch hefyd i'r Dirprwy Lywydd, Dafydd Elis-Thomas a Jane Hutt—a allai ddod yn ôl, wrth gwrs—ond os na welaf yr un ohonoch, diolch yn fawr i chi am eich cymorth yn ystod fy amser yn y Senedd. Diolch yn fawr iawn a hwyl fawr.
Thank you. Can I now call the Deputy Minister for Culture, Sport and Tourism, Dafydd Elis-Thomas?
Diolch. A gaf fi alw yn awr ar Dafydd Elis-Thomas, y Dirprwy Weinidog Diwylliant, Chwaraeon a Thwristiaeth?
Diolch yn fawr, Ann, a diolch am y fraint o gael fy llywyddu gennyt ti ar y diwrnod olaf yn y lle hwn. Mae'n cyfeillgarwch ni a'n perthynas ni yn y gogledd, a lot o gydweithio gwleidyddol wnawn ni ddim sôn amdano fo heddiw, yn mynd yn ôl am ddegawdau. Rwyt ti wedi bod yn seren yn ein plith ni, ac yn arbennig felly yn y swydd llywyddu.
Dwi'n croesawu adroddiad y pwyllgor. Dwi'n ddiolchgar iawn amdano fo. Rydym ni wedi gweld pwysigrwydd gwasanaethau cyhoeddus a darlledu yn arbennig yn ystod yr argyfwng rydym ni'n dal i weithio ein ffordd drwyddo fo. Ac rydym ni wedi gweld mor bwysig yw cael cyfryngau datganoledig a lleol sydd yn gallu adrodd am argyfyngau iechyd cyhoeddus i'r boblogaeth sy'n cael ei heffeithio. Mae'n bwysig ein bod ni ddim yn anghofio'r cyfraniad yna a'n bod ni yn adeiladu ar yr hyn sydd wedi digwydd y tro hwn.
Dwi hefyd yn ddiolchgar i'r cyfryngau am eu partneriaeth effeithiol gyda Llywodraeth Cymru ynglŷn â'r diwydiannau creadigol, oherwydd mae hynny yn allweddol i ni—bod y gwaith creadigol rydym ni wedi ei wneud yn gallu digwydd mewn perthynas agos gyda'r cyfryngau. A dyna sydd yn fy mhoeni i dipyn bach am y cynnig hwn ac am y sôn am ddarlledu. Dwi wedi rhoi'r gorau i ddefnyddio'r gair 'darlledu' ers blynyddoedd, oherwydd y diweddar annwyl Euryn Ogwen, a ddysgodd lot o bethau i fi. Fo oedd y cyntaf a ddysgodd i fi bwysigrwydd y gair 'digidol'. Doeddwn i ddim yn gwybod beth oedd y gair yn ei feddwl cyn i Euryn roi darlith gryno i fi am y peth. Ac ers hynny, dwi wedi ceisio edrych ar bob math o arwyddion diwylliannol sy'n cael eu gwneud ar draws llwyfannau a'u gweld nhw fel ffurfiau digidol sydd yn ddiwylliant newydd inni i gyd fod yn rhan ohono fo. Felly, dwi ddim yn meddwl bod yna ystyr mewn sôn am ddatganoli darlledu, ond mae yna ystyr mewn sôn am sicrhau fod yr holl fyd digidol a chyfathrebol yn gallu sicrhau lle i Gymru. Ac wrth gwrs, mae hynny'n haws erbyn hyn, yn y cyd-destun digidol, gan nad yw'r hen ddarlledwyr mawr gwladol—er bod gennym ni ddarlledwyr gwaeth rhyngwladol, efallai, na'r rhai gwladol—yn gallu cyrraedd y modd y mae pobl yn gallu cyfathrebu yn ddigidol.
Nawr, rydyn ni wedi bod yn gwneud ambell beth yn ystod y cyfnod yma i geisio sicrhau bod yna lais cryfach i Gymru ar lefel y Deyrnas Unedig. Mae gennym ni femorandwm o gyd-ddealltwriaeth gydag Ofcom ac ynglŷn â phenodiadau i Gymru. Ond y peth pwysicaf sydd wedi digwydd, wrth gwrs, yw cyhoeddiad chwyldroadol y BBC yr wythnos diwethaf ar y cynllun chwe blynedd i ail-greu'r BBC fel sefydliad gwirioneddol ddatganoledig sydd yn adlewyrchu, wel, diwedd y Deyrnas Unedig fel y gwyddom amdani—dyna sy'n digwydd, ac mae'r BBC yn fodlon arwain y ffordd ar hyn ac mae'r ymrwymiad cyhoeddus yma i'w groesawu. Felly, dwi'n edrych ymlaen am fwy a mwy o ddatganoli darlledu a datganoli'r byd digidol ac i Lywodraeth nesaf Cymru gyfrannu mwy hyd yn oed nag ydym ni wedi llwyddo ei wneud yn y blynyddoedd diwethaf i ddylanwadu ar ran pobl Cymru ar y cyfryngau y maen nhw'n eu gwylio a'u gweld. Diolch.
Thank you very much, Ann, and thank you for the privilege of having you presiding on the final day in this place. Our friendship and our relationship in north Wales, and a lot of political collaboration that we won't mention today, goes back over decades. You have been a shining star among us, and particularly as you have presided over us.
I welcome the committee's report and I'm very grateful for it. We have seen the importance of public service broadcasting during this crisis and we are still working through the crisis, of course. And we have seen how important it is to have devolved and local media that can report on public health crises to the population affected by those. It's important that we don't forget that contribution and that we build upon what has happened this time.
I'm also grateful to the media for their effective partnership with the Welsh Government on the creative industries, because that is crucial to us—that the creative work undertaken can happen in close relationship with the media. And that's what concerns me slightly about this motion and on the talk of broadcasting. I've ceased using the word 'broadcasting'. I haven't done so for years, because of the late great Euryn Ogwen, who taught me many things. He was the first to teach me the importance of the word 'digital'. I didn't know what it meant until Euryn gave me a brief lecture. And since that point, I have sought to look at all sorts of cultural signals across various platforms and to see them as digital forms, which is a new culture for us all to be a part of. So, I don't think there is any meaning in talking about the devolution of broadcasting, but we can talk about ensuring that the whole digital and communications environment can provide a space for Wales. And that is now easier, of course, in the digital context, as the old major state broadcasters—although we have international broadcasters that are worse, perhaps, than the state broadcasters—can't always reach people digitally on all occasions.
Now, we have done many things during this time to seek to ensure that there is a stronger voice for Wales at the UK level. We have a memorandum of understanding with Ofcom and as regards Welsh appointments. But the most important thing that's happened, of course, is the revolutionary announcement made by the BBC last week on the six-year plan to redraw the BBC as a truly devolved institution that reflects the end of the United Kingdom as we know it—that's what is happening, and the BBC is willing to lead the way in that. This public commitment is one that should be welcomed. Therefore, I look forward to seeing more and more devolution of broadcasting and digital and for the next Welsh Government to contribute even more than we have succeeded in doing in recent years in influencing on behalf of the people of Wales in terms of the media that they see and view. Thank you.
Thank you. I have no Members who've indicated that they wish to make an intervention. Therefore, I call on Bethan Sayed to reply to the debate. Bethan.
Diolch. Nid oes gennyf unrhyw Aelodau sydd wedi dweud eu bod yn dymuno gwneud ymyriad. Felly, galwaf ar Bethan Sayed i ymateb i'r ddadl. Bethan.
Diolch, Dirprwy Lywydd, a diolch i bawb, dwi'n credu, sydd wedi ymateb i'r drafodaeth yma heddiw.
Thank you, Deputy Presiding Officer, and thank you to everyone, I think, who has responded to this discussion today.
Thank you to David Melding for your contribution on the committee. It's been a pleasure to work with you. It's been a pleasure to work with everybody actually, because it's given us a chance to discuss this important issue in a consensual way and in a way where we can try and get to a point where we didn't have to produce minority reports or we didn't have to try and make this a divisive issue, which it could easily have become. So, I appreciate how you've approached this work and, definitely, I would agree that an anomaly is that decisions over S4C—our national Welsh language broadcaster—are made in another place. Those should definitely be made here in Wales. And, yes, while COVID has shown that we have had more coverage in the press, as Siân Gwenllian has said, it's still patchy and there's still a long way to go. But thank you again for all your hard work and for recognising the fact that we need more local news. I would say to those MSs who don't feel that we need more local news here in Wales, well, it's to scrutinise us so that we can become more accountable to the people of Wales and so that we then can make sure that the decisions we are making are effective and ones that we take with all seriousness.
Diolch i David Melding am eich cyfraniad ar y pwyllgor. Mae wedi bod yn bleser gweithio gyda chi. Mae wedi bod yn bleser gweithio gyda phawb mewn gwirionedd, oherwydd mae wedi rhoi cyfle inni drafod y mater pwysig hwn mewn ffordd gydsyniol ac mewn ffordd lle gallwn geisio cyrraedd pwynt lle nad oedd yn rhaid inni gynhyrchu adroddiadau lleiafrifol neu lle nad oedd yn rhaid inni geisio gwneud hwn yn fater cynhennus, a gallai fod wedi bod felly'n hawdd. Felly, rwy'n gwerthfawrogi'r modd y gwnaethoch ymdrin â'r gwaith hwn ac yn bendant, byddwn yn cytuno ynghylch anghysondeb gwneud penderfyniadau ynglŷn ag S4C—ein darlledwr Cymraeg cenedlaethol—mewn man arall. Dylid gwneud y rheini yma yng Nghymru yn bendant. Ac er bod COVID wedi dangos ein bod wedi cael mwy o sylw yn y wasg, fel y dywedodd Siân Gwenllian, mae'n dal yn dameidiog ac mae llawer i'w wneud eto. Ond diolch eto am eich holl waith caled ac am gydnabod bod angen mwy o newyddion lleol arnom. Byddwn yn dweud wrth yr Aelodau o'r Senedd nad ydynt yn teimlo bod angen mwy o newyddion lleol yma yng Nghymru, wel, mae ei angen er mwyn craffu arnom fel y gallwn ddod yn fwy atebol i bobl Cymru ac fel y gallwn wedyn sicrhau bod y penderfyniadau rydym yn eu gwneud yn effeithiol ac yn rhai rydym yn eu gwneud yn ddifrifol iawn.
Siân Gwenllian, diolch yn fawr iawn i chi am eich gwaith chi ar y pwyllgor hefyd. Roeddech chi'n aelod o'r pwyllgor ac yn aelod diwyd hefyd, a dwi'n falch iawn eich bod chi wedi cael y cyfle i weithio gyda fi ar y pwyllgor yma. Pwerau dros ddatganoli darlledu—a fydd y pleidiau eraill yn dod i gefnogi hyn yn eu maniffestos? Wel, wrth gwrs, mae'n rhaid i ni weld beth fydd yn digwydd yn y mis nesaf, ond, yn sicr, rwy wedi clywed yn iawn beth y mae Plaid Cymru yn mynd i'w wneud.
O ran S4C, dŷch chi'n dweud yr un peth â David Melding—mae'r pwerau angen bod yn ein gwlad ni ei hun, a hefyd yn sôn am gorff annibynnol a fyddai'n gallu gweithredu ar ôl y Senedd nesaf, petasai Plaid Cymru mewn pŵer. Wrth gwrs, bydd hwnna i'w weld nawr, os yw'r etholiad yn llwyddiannus i Blaid Cymru, ond diolch eto i chi am eich cyfraniad chi.
Thank you very much, Siân Gwenllian, for your work on this committee as well. You were a member of the committee and a very hard-working member as well, and I am very pleased that you had an opportunity to work with me on this committee. Powers over devolving broadcasting—would the other parties support this in their manifestos? Well, of course, we'll have to see what happens in the next month, but certainly I've heard what Plaid Cymru is going to do.
In terms of S4C, you say the same thing as David Melding—that we need to have the powers in our own country, and you mentioned an independent body that could act after the next Senedd, if Plaid Cymru was in power. Of course, that's to be seen, if the election is successful for Plaid Cymru, but thank you for your contribution.
I'm struggling really to know what to say about Gareth Bennett's contribution. We had lots of evidence sessions from people with particular interests in the media. We had people who were academics, people who work in the sector. This is not just a wish list from the Senedd committee. This is based on real evidence—hard graft, day in, day out. Trade unions have also asked us to look at this issue because they said that they want to talk about devolution of broadcasting but they find it difficult, with their bosses in London, to be able to raise these issues. There are real concerns around people having to go to London on trains and buses for interviews to take part in things like Casualty that are filmed here in Wales. You know, we need more news about our local economy, because local newspapers have closed over the years, and places like Port Talbot have been left poorer for it. We need more news so that people like you can be scrutinised in the decisions that you make, so that Abolish the Welsh Assembly Party hopefully doesn't win any MSs in the next Senedd term. So, that's why I say that our committee is important. You may think that it's nonsense, but I put a lot of damn hard work into this, so what I do is not nonsense and I would like for you to know that at the end of this Senedd term. Do not speak about people who have put lots of work into this as doing nonsense. I am proud of my work and the work of the other cross-party group Members on this committee, and more fool you for judging it in this way at the end of this term.
Rwy'n ei chael hi'n anodd gwybod beth i'w ddweud am gyfraniad Gareth Bennett. Cawsom lawer o sesiynau tystiolaeth gan bobl â diddordebau penodol yn y cyfryngau. Cawsom bobl a oedd yn academyddion, pobl sy'n gweithio yn y sector. Nid rhestr ddymuniadau gan bwyllgor y Senedd yw hon. Mae'n seiliedig ar dystiolaeth real—gwaith caled, o un diwrnod i'r llall. Mae undebau llafur hefyd wedi gofyn inni edrych ar y mater oherwydd roeddent yn dweud eu bod am siarad am ddatganoli darlledu ond maent yn ei chael hi'n anodd codi'r materion hyn gyda'u penaethiaid yn Llundain. Ceir pryderon gwirioneddol ynghylch pobl yn gorfod mynd i Lundain ar drenau a bysiau i gyfweliadau er mwyn cymryd rhan mewn pethau fel Casualty sy'n cael ei ffilmio yma yng Nghymru. Wyddoch chi, mae arnom angen mwy o newyddion am ein heconomi leol, oherwydd mae papurau newydd lleol wedi dod i ben dros y blynyddoedd, ac mae lleoedd fel Port Talbot wedi'u gadael yn dlotach o'r herwydd. Mae angen mwy o newyddion arnom fel y gellir craffu ar bobl fel chi yn y penderfyniadau a wnewch, fel na fydd Plaid Diddymu Cynulliad Cymru, gobeithio, yn cael unrhyw Aelodau o'r Senedd yn nhymor nesaf y Senedd. Felly, dyna pam rwy'n dweud bod ein pwyllgor yn bwysig. Efallai eich bod yn meddwl ei fod yn nonsens, ond rwy'n gwneud llawer o waith caled tu hwnt ar hyn, felly nid nonsens yw'r hyn rwy'n ei wneud a hoffwn i chi wybod hynny ar ddiwedd tymor y Senedd hon. Peidiwch â dweud bod pobl sydd wedi gweithio'n galed ar hyn yn gwneud nonsens. Rwy'n falch o fy ngwaith a gwaith Aelodau eraill y grŵp trawsbleidiol ar y pwyllgor hwn, ac rydych yn ffôl yn ei farnu yn y ffordd hon ar ddiwedd y tymor hwn.
Diolch i'r Gweinidog Dafydd Elis-Thomas am ei gyfraniad. Diolch ichi am amlinellu'r ffaith bod pethau wedi newid ar ran Llywodraeth Cymru a'ch meddylfryd yn y maes yma, ac, fel dywedais i ar y cychwyn, mae Lee Waters wedi ysgrifennu atom ni fel pwyllgor ddoe yn dweud y byddan nhw'n cefnogi yr hyn yr ydym ni'n gofyn amdano mewn egwyddor, o ran creu y fund yna ar gyfer newyddiaduraeth yma yng Nghymru, i sicrhau bod twf.
Yn sicr dydyn ni ddim yn gofyn am unrhyw beth sydd yn mynd i gael ei ddylanwadu gan Lywodraeth Cymru; mae angen i bopeth fod yn hyd braich, ond dwi'n credu ei bod hi'n bwysig bod Llywodraeth Cymru yn gwneud y gwaith yma, er nad yw elfennau o ddarlledu wedi cael eu datganoli. Yn sicr mae yna fomentwm nawr; mae newid. Mae yna femorandwm o gyd-ddealltwriaeth rhwng y BBC, Ofcom, ITV yma yng Nghymru. Maen nhw'n fodlon dod i'r pwyllgor i gyfrannu, i drafod gyda ni. Hoffwn i orffen drwy ddiolch iddyn nhw am ddod i mewn atom, a gobeithio'n wir y bydd pwyllgor o'r fath yn bodoli yn y Senedd nesaf. Mae'r pwyllgor hwn wedi cael Lord Hall a Tim Davie i mewn i roi tystiolaeth ac wedi eu dwyn nhw i gyfrif am yr hyn maen nhw'n ei wneud yma yng Nghymru.
Ar ddiwedd y dydd, mae ein democratiaeth ni yn weddol newydd, ond mae'n bwysig iawn ein bod ni'n cael ein dwyn i gyfrif, bod pobl Cymru yn cael y wasg maen nhw'n ei haeddu a'u bod nhw'n gallu darllen am eu bywydau bob dydd yn y wasg hynny. Mae'n rhaid inni weithredu, a dyna pam dwi mor falch o gyflwyno'r adroddiad yma ichi heddiw. Diolch yn fawr iawn.
I thank the Minister Dafydd Elis-Thomas for his contribution. I thank you for outlining the fact that things have changed in terms of the Welsh Government and your thinking in this area, and, as I said at the outset, Lee Waters wrote to us as a committee yesterday, saying that they would support what we're asking for in principle in terms of creating that fund for journalism here in Wales to ensure that there is growth.
Certainly we're not asking for anything that's going to be influenced by the Welsh Government; everything needs to be on an arm's-length basis, but I think it is important that the Welsh Government does this work, even though elements of broadcasting are not devolved. Certainly there is momentum, and there is momentum for change. There is an MOU between the BBC, Ofcom and ITV here in Wales. They are willing to come to the committee to contribute and discuss issues with us. And I'd like to finish by thanking them for joining us, and I hope that there will be another committee like this in the next Senedd. This committee has had Lord Hall and Tim Davie in to give evidence, and it has held them to account for what they're doing here in Wales.
At the end of the day, our democracy is relatively new, but it is important that we are held to account and that the people of Wales have the press that they deserve and that they can read about their everyday lives in that press. We have to act, and that's why I'm so pleased to present this report to you today. Thank you very much.
Thank you. The proposal is to note the committee's report. Does any Member object? Do I see an objection? [Objection.] Yes, I do. Sorry, I have to keep looking around the gallery of faces. Okay, so we see an objection, therefore we'll defer voting until voting time.
Diolch. Y cynnig yw nodi adroddiad y pwyllgor. A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? A wyf i'n gweld gwrthwynebiad? [Gwrthwynebiad.] Ydw. Mae'n ddrwg gennyf, rhaid imi barhau i edrych o amgylch yr oriel o wynebau. Iawn, rydym yn gweld gwrthwynebiad, felly fe ohiriwn y bleidlais tan y cyfnod pleidleisio.
Gohiriwyd y pleidleisio tan y cyfnod pleidleisio.
Voting deferred until voting time.
Detholwyd y gwelliannau canlynol: gwelliant 1 yn enw Rebecca Evans, a gwelliannau 2 a 3 yn enw Siân Gwenllian.
The following amendments have been selected: amendment 1 in the name of Rebecca Evans, and amendments 2 and 3 in the name of Siân Gwenllian.
The next item on the agenda this afternoon is the Welsh Conservative debate on the future of Wales, and I call on Andrew R.T. Davies to move the motion.
Yr eitem nesaf ar yr agenda y prynhawn yma yw dadl y Ceidwadwyr Cymreig ar ddyfodol Cymru, a galwaf ar Andrew R.T. Davies i wneud y cynnig.
Cynnig NDM7683 Mark Isherwood
Cynnig bod y Senedd:
1. Yn gresynu at y ffaith bod llywodraethau olynol Cymru dan arweiniad Llafur wedi methu â gwella cyfleoedd bywyd pobl Cymru.
2. Yn cydnabod bod Dirprwy Weinidog yr Economi a Thrafnidiaeth wedi cyfaddef nad ydynt yn gwybod beth y maent yn ei wneud o ran yr economi.
3. Yn nodi bod y Gweinidog Iechyd a Gwasanaethau Cymdeithasol wedi dweud y byddai'n ffôl cael cynllun ar gyfer ôl-groniadau cyn i'r pandemig ddod i ben.
4. Yn nodi ymhellach bod cyn Brif Weinidog Cymru hefyd wedi cyfaddef bod Llafur wedi tynnu ei llygad oddi ar y bêl ar addysg.
5. Yn cydnabod, er mwyn ailadeiladu Cymru, fod angen newid cyfeiriad a chael llywodraeth newydd ar 6 Mai 2021, a fydd yn darparu cynllun adfer i Gymru, sy'n cynnwys:
a) creu 65,000 o swyddi newydd, gydag o leiaf 15,000 o swyddi gwyrdd;
b) mynd i'r afael â'r ôl-groniad mewn amseroedd aros yng Nghymru;
c) rhoi gorau i danariannu ein pobl ifanc;
d) adeiladu'r seilwaith sydd ei angen ar Gymru gan gynnwys ffordd liniaru'r M4 ynghyd ag uwchraddio'r A40 a'r A55;
e) cefnogi pobl gyda chostau byw drwy rewi'r dreth gyngor am ddwy flynedd;
f) rhoi Cymru ar y llwybr tuag at sero net erbyn 2050.
Motion NDM7683 Mark Isherwood
To propose that the Senedd:
1. Regrets that successive Labour-led Welsh Governments have failed to improve the life chances of the people of Wales.
2. Recognises the admission of the Deputy Minister for Economy and Transport that 'We don’t know what we’re doing on the economy'.
3. Notes that the Minister for Health and Social Services said that it would be 'foolish' to have a plan for backlogs before the pandemic is over.
4. Further notes that the former First Minister also admitted that Labour had taken 'its eye off the ball' on education.
5. Acknowledges that to rebuild Wales, we need a change of direction and a new government on the 6 May 2021, that will deliver a recovery plan for Wales, which includes:
a) creating 65,000 new jobs, with at least 15,000 green jobs;
b) tackling the backlog of waiting times in Wales;
c) ending the underfunding of our young people;
d) building the infrastructure Wales needs including the M4 relief road plus upgrades to the A40 and A55;
e) supporting people with the cost of living by freezing council tax for two years;
f) putting Wales onto the path to net zero by 2050.
Cynigiwyd y cynnig.
Motion moved.
Thank you, Deputy Presiding Officer, and before I start and formally move the motion, can I put on record my thanks to you as Deputy Presiding Officer, this being the last debate, for the service that you've given to the Assembly, in your capacity as the Member for Vale of Clwyd, but also in your role as Chair of various committees and now as Deputy Presiding Officer over the last couple of years? It has always been a pleasure to work with you, and hopefully make progress in areas where we might share mutual concerns. But I appreciate the political divide sometimes has been difficult to bridge, but it's always been done with good humour, and I wish you well for the future, Deputy Presiding Officer.
Diolch, Ddirprwy Lywydd, a chyn imi ddechrau a gwneud y cynnig yn ffurfiol, a gaf fi gofnodi fy niolch i chi fel Dirprwy Lywydd, gan mai dyma'r ddadl olaf, am y gwasanaeth rydych wedi'i roi i'r Cynulliad, yn rhinwedd eich swydd fel yr Aelod dros Ddyffryn Clwyd, ond hefyd yn eich rôl fel Cadeirydd gwahanol bwyllgorau ac yn awr fel Dirprwy Lywydd dros yr ychydig flynyddoedd diwethaf? Mae bob amser wedi bod yn bleser gweithio gyda chi, a gwneud cynnydd gobeithio mewn meysydd lle gallem fod yn rhannu pryderon cyffelyb. Ond rwy'n derbyn bod y rhaniad gwleidyddol weithiau wedi bod yn anodd ei bontio, ond mae bob amser wedi'i wneud gyda hiwmor da, ac rwy'n dymuno'n dda i chi ar gyfer y dyfodol, Ddirprwy Lywydd.
Thank you.
Diolch.
I formally move the motion in the name of Mark Isherwood that's on the order paper today. I'll deal with the amendments, if I may, to start. We clearly will not be accepting amendment 1, which, true to form with the good old Government intention, is a 'delete all and replace with self-congratulations of the Government and its time in office', which, frankly, if you look at the way things look at the moment in the economy, in the health service and other areas of the Government programme, which clearly hasn't delivered a clean air Act, an M4 relief road, delivered NVZs, which is just a cut-and-paste exercise over 40 years, after the Minister said on no fewer than 12 occasions that the Government would not introduce such devastating regulations for the rural economy, on the floor of the Senedd while the COVID crisis was still in full flow, but yet seems hell-bent on introducing them this April, no autism Bill, and, as we heard in the health questions this afternoon, no cancer plan or renewal of a cancer plan, how on earth this Government can give itself self-congratulations I genuinely do not know, and I think the people of Wales will have a view on that as we go into the election campaign, and, come 6 May, hopefully will cast their vote accordingly.
On amendments 2 and 3 from Siân Gwenllian, clearly we will not be accepting those amendments that merely seek to cause more constitutional chaos by placing an independence referendum at the heart of any nationalist government's programme for government over the next five years. Is that really what the country needs coming out of a COVID pandemic, when really what the country requires is economic stability, constitutional continuity and investment in our public services, so that we can get on top of all the waiting times that exist within the health service, where one in five people are on a waiting list here in Wales? That, clearly, will not be tackled by the constitutional chaos that Plaid are proposing via their amendments and, indeed, via their commitments in the first five years of their government plan, should they ever see the light of day.
We want to highlight to the people of Wales what the real opportunities are after 22 years of Labour failure here in Wales. If you take take-home pay, for example, in Wales it's £55 less than for a Scottish worker, when, in 1999, it started at exactly the same rate at the beginning of devolution, and today a Scottish worker takes home £55 a week more than a Welsh worker, and an English worker will be taking home £52 a week more. How can the Government give themselves any plaudit for economic success when you have such a gap between the pay levels that have opened up across the era of devolution?
And, as I've said, when it comes to health and the economy in particular, looking at the comments of the Deputy Minister for the economy saying that the Government have taken their eye off the ball and don't know what they're doing, that, clearly, is borne out by the stats that show what's going on here in the wider economy across Wales. And with the health service in a state that it needs a renewal plan and a road map out to make sure that we get those waiting times down—one in five people on a waiting list, no cancer delivery plan put in place, just a statement at the beginning of the week—the health Minister clearly has lost his grip and lost his direction when it comes to reinvigorating the health service and rewarding our dedicated health staff who've provided those bridges of compassion to people the length and breadth of Wales, and worked tirelessly to make sure that, when people need their help, it's there for them. We need a change come 6 May, and that change will be offered by the Welsh Conservatives.
And for the Government in their amendment to give themselves a pat on the back when they're talking about education and lifting standards on the PISA league tables, when it's their party that have driven those standards down over the first 22 years of Government here in Wales, and to actually say that you're making a success of education really does take the biscuit, to say the least, when we need more teachers in the classroom and we need investment in our education so that we can get the vocational and academic courses that power our economy into the twenty-first century. And with 65,000 new jobs promoted by the Conservatives, 15,000 of which will be green jobs, the investment in the health service for 1,200 doctors and 3,000 nurses, as well as 5,000 teachers, building infrastructure in all parts of Wales, and making sure, when we make a manifesto commitment to deliver the M4 relief road, invest in upgrades to the A40 and A55, the people of Wales will know that we'll deliver on that, as well as helping with support for the cost of living crisis that's going on at the moment by freezing council tax. It cannot be right—it cannot be right—that council tax has gone up 200 per cent and that, as we speak, on doormats the length and breadth of Wales, people are having rate increases of 4, 5, 6 per cent across Wales. That really isn't right when the consumer prices index is at 0.4 of 1 per cent—today announced—and that households are having to face that burden of extra budget pressures on hard-pressed funds. And that's why I'm so pleased to say that an incoming future Conservative Government would freeze council tax for the next two years, and make sure that we step up to the plate when it comes to the environmental credentials—that we're very proud to work with the UK Government to deliver net zero by 2050.
These are all important commitments that are important to the people of Wales, and, this being the last debate of this fifth Assembly term, I believe, as we go on the campaign trail and into that election campaign, people will see the inertia that has gripped the Welsh Parliament by having Labour in control for 22 years, propped up by their helpers Plaid Cymru and the Lib Dems, and vote for change on 6 May. And I hope the Assembly will vote tonight for the motion that's before them and discount the amendments that have been placed in the Government's name and the nationalists' name. And that's why I move the motion in the name of Mark Isherwood standing on the Welsh Conservative order paper.
Rwy'n gwneud y cynnig sydd ar y papur trefn heddiw yn ffurfiol yn enw Mark Isherwood. Rwyf am ymdrin â'r gwelliannau i ddechrau, os caf. Mae'n amlwg na fyddwn yn derbyn gwelliant 1, sydd, yn ôl arfer yr hen Lywodraeth, yn un 'dileu popeth a rhoi hunanganmoliaeth i'r Llywodraeth a'i hamser mewn grym yn ei le', sydd, a dweud y gwir, os edrychwch ar y ffordd y mae pethau'n edrych ar hyn o bryd yn yr economi, yn y gwasanaeth iechyd a meysydd eraill o raglen y Llywodraeth, heb ddarparu Deddf aer glân, ffordd liniaru'r M4, parthau perygl nitradau, sy'n ddim mwy nag ymarfer torri a gludo dros 40 mlynedd, ar ôl i'r Gweinidog ddweud ar ddim llai na 12 achlysur na fyddai'r Llywodraeth yn cyflwyno rheoliadau mor ddinistriol i'r economi wledig ar lawr y Senedd tra bod argyfwng COVID yn dal ar ei anterth, ond eto mae'n ymddangos ei bod yn benderfynol o'u cyflwyno ym mis Ebrill eleni, dim Bil awtistiaeth, ac fel y clywsom yn y cwestiynau iechyd y prynhawn yma, dim cynllun canser nac adnewyddu cynllun canser, nid oes gennyf unrhyw syniad sut ar y ddaear y gall y Llywodraeth hon ymroi i hunanganmoliaeth, a chredaf y bydd gan bobl Cymru farn ar hynny wrth inni ddechrau ar yr ymgyrch etholiadol, a phan ddaw 6 Mai, gobeithio y byddant yn bwrw eu pleidlais yn unol â hynny.
Ar welliannau 2 a 3 gan Siân Gwenllian, mae'n amlwg na fyddwn yn derbyn y gwelliannau hynny sydd ond yn ceisio achosi mwy o anhrefn cyfansoddiadol drwy roi refferendwm annibyniaeth wrth wraidd rhaglen lywodraethu unrhyw lywodraeth genedlaetholgar dros y pum mlynedd nesaf. Ai dyna sydd ei angen ar y wlad wrth ddod allan o bandemig COVID, pan mai'r hyn sydd ei angen ar y wlad mewn gwirionedd yw sefydlogrwydd economaidd, parhad cyfansoddiadol a buddsoddiad yn ein gwasanaethau cyhoeddus, fel y gallwn fynd i'r afael â'r holl amseroedd aros sy'n bodoli o fewn y gwasanaeth iechyd, lle mae un o bob pump o bobl ar restr aros yma yng Nghymru? Mae'n amlwg nad eir i'r afael â hynny drwy'r anhrefn cyfansoddiadol y mae Plaid Cymru yn ei argymell drwy eu gwelliannau ac yn wir, drwy eu hymrwymiadau ym mhum mlynedd cyntaf eu cynllun llywodraethu, pe baent byth yn gweld golau dydd.
Rydym am dynnu sylw pobl Cymru at beth yw'r cyfleoedd go iawn ar ôl 22 mlynedd o fethiant Llafur yma yng Nghymru. Os cymerwch gyflogau, er enghraifft, yng Nghymru mae cyflogau £55 yn llai nag i weithwyr yn yr Alban, er iddynt gychwyn yn 1999 ar yr un gyfradd yn union ar ddechrau datganoli, a heddiw mae gweithiwr yn yr Alban yn mynd â £55 yr wythnos yn fwy adref na gweithiwr yng Nghymru, a bydd gweithiwr o Loegr yn mynd â £52 yr wythnos yn fwy adref. Sut y gall y Llywodraeth roi unrhyw ganmoliaeth iddynt eu hunain am lwyddiant economaidd pan fydd gennych fwlch o'r fath rhwng y lefelau cyflog sydd wedi agor ar hyd cyfnod datganoli?
Ac fel y dywedais, mewn perthynas ag iechyd a'r economi yn enwedig, wrth edrych ar sylwadau Dirprwy Weinidog yr economi yn dweud bod y Llywodraeth wedi tynnu eu llygad oddi ar y bêl ac nad ydynt yn gwybod beth y maent yn ei wneud, mae hynny, yn amlwg, yn cael ei gadarnhau gan yr ystadegau sy'n dangos beth sy'n digwydd yma yn yr economi ehangach ledled Cymru. A chyda'r gwasanaeth iechyd mewn cyflwr sy'n galw am gynllun adnewyddu a chynllun i sicrhau ein bod yn cael yr amseroedd aros i lawr—un o bob pump o bobl ar restr aros, dim cynllun cyflawni ar gyfer canser ar waith, dim ond datganiad ddechrau'r wythnos—mae'n amlwg fod y Gweinidog iechyd wedi colli ei afael ac wedi colli ei ffordd pan ddaw'n fater o adfywio'r gwasanaeth iechyd a gwobrwyo ein staff iechyd ymroddedig sydd wedi darparu pontydd o dosturi at bobl ar hyd a lled Cymru, a gweithio'n ddiflino i sicrhau, pan fydd angen eu cymorth ar bobl, ei fod yno iddynt. Mae arnom angen newid pan ddaw 6 Mai, a'r Ceidwadwyr Cymreig fydd yn cynnig y newid hwnnw.
Ac mae gweld y Llywodraeth yn eu gwelliant yn canmol ei hun wrth sôn am addysg a chodi safonau ar dablau cynghrair PISA, er mai eu plaid hwy sydd wedi gyrru'r safonau hynny i lawr dros 22 mlynedd cyntaf y Llywodraeth yma yng Nghymru, ac mae dweud mewn gwirionedd eich bod yn gwneud llwyddiant o addysg yn haerllug tu hwnt a dweud y lleiaf, pan fo angen mwy o athrawon yn yr ystafell ddosbarth ac angen buddsoddiad yn ein haddysg fel y gallwn gael y cyrsiau galwedigaethol ac academaidd sy'n pweru ein heconomi i mewn i'r unfed ganrif ar hugain. A chyda'r Ceidwadwyr yn hyrwyddo 65,000 o swyddi newydd, gyda 15,000 ohonynt yn swyddi gwyrdd, y buddsoddiad yn y gwasanaeth iechyd i gael 1,200 o feddygon a 3,000 o nyrsys, yn ogystal â 5,000 o athrawon, ac adeiladu seilwaith ym mhob rhan o Gymru, a sicrhau, pan fyddwn yn gwneud ymrwymiad maniffesto i ddarparu ffordd liniaru'r M4, buddsoddi mewn gwaith gwella ar yr A40 a'r A55, bydd pobl Cymru'n gwybod y byddwn yn cyflawni hynny, yn ogystal â helpu gyda chymorth ar gyfer yr argyfwng costau byw sy'n digwydd ar hyn o bryd drwy rewi'r dreth gyngor. Ni all fod yn iawn—ni all fod yn iawn—fod y dreth gyngor wedi codi 200 y cant a bod pobl, wrth inni siarad, yn gweld cynnydd yn y trethi o 4, 5, 6 y cant yn dod drwy'r drws ym mhob rhan o Gymru. Nid yw hynny'n iawn pan fo mynegai prisiau defnyddwyr yn 0.4 o 1 y cant—cyhoeddwyd hynny heddiw—a bod aelwydydd yn gorfod wynebu'r baich hwnnw o bwysau cyllidebu ychwanegol ar arian prin. A dyna pam rwy'n falch iawn o ddweud y byddai Llywodraeth Geidwadol newydd yn y dyfodol yn rhewi'r dreth gyngor am y ddwy flynedd nesaf, ac yn sicrhau ein bod yn gwneud ein dyletswydd o ran cyflawniad amgylcheddol—ein bod yn falch iawn o weithio gyda Llywodraeth y DU i gyflawni sero net erbyn 2050.
Mae'r rhain i gyd yn ymrwymiadau pwysig sy'n bwysig i bobl Cymru, a chan mai hon yw dadl olaf pumed tymor y Cynulliad hwn, wrth inni fynd allan i ymgyrchu a dechrau'r ymgyrch etholiadol, bydd pobl yn gweld y syrthni sydd wedi gafael yn Senedd Cymru drwy gael Llafur mewn grym am 22 mlynedd, wedi'u cynnal gan eu cynorthwywyr, Plaid Cymru a'r Democratiaid Rhyddfrydol, ac yn pleidleisio dros newid ar 6 Mai. Ac rwy'n gobeithio y bydd y Cynulliad yn pleidleisio heno dros y cynnig sydd ger eu bron ac yn diystyru'r gwelliannau a gyflwynwyd yn enw'r Llywodraeth ac yn enw'r cenedlaetholwyr. A dyna pam rwy'n gwneud y cynnig yn enw Mark Isherwood ar bapur trefn y Ceidwadwyr Cymreig.
Thank you. I have selected the three amendments to the motion, and I call on the Minister for Housing and Local Government to formally move amendment 1, tabled in the name of Rebecca Evans.
Diolch. Rwyf wedi dethol y tri gwelliant i'r cynnig, a galwaf ar y Gweinidog Tai a Llywodraeth Leol i gynnig gwelliant 1, a gyflwynwyd yn enw Rebecca Evans, yn ffurfiol.
Gwelliant 1—Rebecca Evans
Dileu popeth a rhoi yn ei le:
Cynnig bod y Senedd:
1. Yn cydnabod bod Llywodraeth Cymru, yn wyneb heriau digynsail o ran llymder, Brexit, newid yn yr hinsawdd a COVID-19, wedi:
a) Sefydlu Banc Datblygu Cymru, sicrhau dros 100,000 o brentisiaethau pob oed a darparu ryddhad ardrethi busnes heb ei ail, gan gynnwys dros £580m o ryddhad parhaol i fusnesau bach;
b) Cyflwyno'r Gronfa Triniaethau Newydd, gan sicrhau bod triniaethau sydd newydd eu cymeradwyo ar gael yn y GIG o fewn 13 diwrnod ar gyfartaledd;
c) Gwella canlyniadau PISA ym mhob un o'r tri maes a datblygu cwricwlwm newydd radical ar gyfer ein hysgolion;
d) Datgan argyfwng newid yn yr hinsawdd a gosod targed cyfreithiol rwymol cyntaf Cymru i gyflawni allyriadau sero-net;
e) Adeiladu 20,000 o gartrefi newydd a chryfhau hawliau’r rhai sy’n rhentu.
2. Yn nodi bod y cyflawniadau llawn wedi'u nodi yn Adroddiad Blynyddol Llywodraeth Cymru.
Amendment 1—Rebecca Evans
Delete all and replace with:
To propose that the Senedd:
1. Recognises that in the face of unprecedented challenges of austerity, Brexit, climate change and COVID-19, the Welsh Government has:
a) Established the Development Bank of Wales, secured more than 100,000 all-age apprenticeships and provided unrivalled business rates relief including over £580m in permanent relief for small businesses;
b) Introduced the New Treatment Fund, making newly approved treatments available in the NHS in an average of 13 days;
c) Improved PISA results in all three domains and developed a radical new curriculum for our schools;
d) Declared a climate change emergency and set Wales’s first legally binding target to achieve net zero emissions;
e) Built 20,000 new homes and strengthened the rights of renters.
2. Notes the full achievements are set out in the Welsh Government’s Annual Report.
Cynigiwyd gwelliant 1.
Amendment 1 moved.
Formally.
Yn ffurfiol.
Thank you. I call on Delyth Jewell to move amendments 2 and 3, tabled in the name of Siân Gwenllian. Delyth.
Diolch. Galwaf ar Delyth Jewell i gynnig gwelliannau 2 a 3, a gyflwynwyd yn enw Siân Gwenllian. Delyth.
Gwelliant 2—Siân Gwenllian
Ychwanegu pwyntiau newydd ar ddiwedd y cynnig:
Yn credu y bydd Cymru dim ond yn adfer yn llwyr drwy ethol llywodraeth newydd a fydd yn gadael i bobl Cymru, nid San Steffan, benderfynu ar ein dyfodol.
Yn credu bod angen newid cyfeiriad ar Gymru drwy ganiatáu i bobl Cymru ddweud eu dweud ynghylch a ddylai Cymru fod yn wlad annibynnol drwy gynnal refferendwm annibyniaeth yn ystod tymor nesaf y Senedd.
Amendment 2—Siân Gwenllian
Add as new points at end of motion:
Believes that Wales will only fully recover by electing a new government that will let the people of Wales, not Westminster, decide on our future.
Believes that Wales needs a change of direction through allowing the people of Wales to have their say on whether Wales should become an independent country by holding an independence referendum during the next Senedd term.
Gwelliant 3—Siân Gwenllian
Ychwanegu pwynt newydd ar ddiwedd y cynnig:
Yn credu, er mwyn ailadeiladu Cymru, y dylai'r Senedd nesaf gael pwerau dros faterion sydd wedi'u cadw yn ôl i San Steffan ar hyn o bryd, gan gynnwys plismona a chyfiawnder, rheilffyrdd, lles, darlledu, prosiectau ynni, ac Ystâd y Goron.
Amendment 3—Siân Gwenllian
Add as new point at end of motion:
Believes that, in order to rebuild Wales, the next Senedd should have powers over matters currently reserved to Westminster, including policing and justice, rail, welfare, broadcasting, energy projects, and the Crown Estate.
Cynigiwyd gwelliannau 2 a 3.
Amendments 2 and 3 moved.
Diolch, Dirprwy Lywydd, a diolch i chi am bopeth dros y blynyddoedd ac am eich cyfeillgarwch chi.
Thank you, Deputy Presiding Officer, and thank you for everything that you've done over the years and for your friendship.
I move our group amendments. It's fitting that we should close this Senedd with a debate that looks towards our future. That future is full of possibility if we choose to believe in ourselves as a nation, to stop putting our faith in the recalcitrant wreckers of Westminster and, instead, empower our people. I must applaud the audacity of the Conservative group for tabling this motion, the party that cut billions from the Welsh Government budget through austerity, stole powers from Wales without mandate and broke promises on funding the Swansea barrage and electrifying the south Wales main line. Theirs is a party that wishes to contain and constrain our nation, a party of the Jacob Rees-Moggs who sniggeringly told MPs last week that Welsh is a foreign language, the casual contempt of Westminster for all that is not English. It is only when Wales will elect a Government that will enable the people to determine their own future, away from Westminster, that she will reach her full potential. A country the size of Wales that can build a prosperous economy, boast of a government and society that reflect the values and that will nurture our culture and language, while welcoming everyone who wants to make Wales their home.
The Westminster system may currently constrain us, but hope finds a way, because there is a defiance in the hearts of all who live in Wales, a determination to battle on. It is a defiance that has deep roots. We are, after all, an ancient, vibrant nation that has had to overcome great tribulations. It was the bard David Jones who pointed out that in the terrible winter of 1282, Bleddyn Fardd, in his 'Marwnad Llywelyn ap Gruffydd', still had the superb audacity to refer to a totally stricken Wales as 'Cymru fawr'—Cymru fawr when all was broken and lost. So, we have come from that cruel lance thrust on the banks of the Irfon on that fateful wintery night to this hopeful spring of 2021, surveying much that is broken in our society, how much we must rebuild.
Rwy'n cynnig gwelliannau ein grŵp. Mae'n briodol inni gau'r Senedd hon gyda dadl sy'n edrych tuag at ein dyfodol. Mae'r dyfodol hwnnw'n llawn posibilrwydd os dewiswn gredu ynom ein hunain fel cenedl, a rhoi'r gorau i roi ein ffydd yn ninistrwyr anhydrin San Steffan a grymuso ein pobl yn lle hynny. Rhaid imi gymeradwyo haerllugrwydd y grŵp Ceidwadol am gyflwyno'r cynnig hwn, y blaid sydd wedi torri biliynau oddi ar gyllideb Llywodraeth Cymru drwy gyni, wedi dwyn pwerau gan Gymru heb fandad ac wedi torri addewidion ar ariannu morglawdd Abertawe a thrydaneiddio prif reilffordd de Cymru. Eu plaid hwy sy'n dymuno ffrwyno a chaethiwo ein cenedl, plaid y Jacob Rees-Moggs a ddywedodd wrth ASau yr wythnos diwethaf mai iaith dramor yw'r Gymraeg, dirmyg ysgafala San Steffan tuag at bopeth nad yw'n Seisnig. Dim ond pan fydd Cymru'n ethol Llywodraeth a fydd yn galluogi'r bobl i benderfynu ar eu dyfodol eu hunain, i ffwrdd o San Steffan, y bydd yn cyrraedd ei llawn botensial. Gwlad maint Cymru sy'n gallu adeiladu economi ffyniannus, ymffrostio mewn llywodraeth a chymdeithas sy'n adlewyrchu'r gwerthoedd ac a fydd yn meithrin ein diwylliant a'n hiaith, tra'n croesawu pawb sydd am wneud Cymru'n gartref iddynt.
Efallai fod system San Steffan yn ein rhwystro ar hyn o bryd, ond mae gobaith yn dod o hyd i ffordd, oherwydd mae herfeiddiwch yng nghalonnau pawb sy'n byw yng Nghymru, penderfyniad i frwydro yn eu blaen. Mae'n herfeiddiwch ag iddo wreiddiau dwfn. Wedi'r cyfan, rydym yn genedl hynafol a bywiog sydd wedi gorfod goresgyn caledi mawr. Y bardd David Jones a nododd fod Bleddyn Fardd, yn ei Farwnad i Lywelyn ap Gruffydd yn ystod gaeaf ofnadwy 1282, yn dal i feddu ar yr ehofnder gwych i allu cyfeirio at Gymru a oedd wedi'i chlwyfo i'r byw fel 'Cymru fawr'—Cymru fawr pan oedd popeth wedi'i chwalu a'i golli. Felly, rydym wedi camu ymlaen o drywaniad creulon y waywffon ar lannau'r Irfon ar y noson dyngedfennol honno i'r gwanwyn gobeithiol hwn yn 2021, gan edrych ar gymaint sydd wedi torri yn ein cymdeithas, a faint sy'n rhaid inni ei ailadeiladu.
A Chymru fawr yn sefyll o hyd. Cymru fawr sy'n wynebu dyfodol gyda statws cryfach, gorwelion ehangach, dyfalbarhad sy'n ddyfnach nag ymdrechion unrhyw blaid arall i'w chefnogi. Mae'r hyn fydd yn ein diffinio o'n blaenau, nid y tu ôl.
A gwnaf i gloi, Dirprwy Lywydd, trwy ddyfynnu geiriau'r anfarwol John Davies ar ddiwedd ei lyfr Hanes Cymru pan mae'n trafod y ffaith bod nifer o haneswyr wedi gofyn pa bryd y bu Cymru:
'Ysgrifennwyd y llyfr hwn yn y ffydd a’r hyder na fu hi eto yn ei llawnder’.
A great Wales that still stands. A great Wales that is facing the future with a greater status, broader horizons, a perseverance that is deeper than the efforts of any other party to support it. What will define us lies before us, not behind us.
And I will conclude, Deputy Llywydd, with the words of the immortal John Davies at the end of his book Hanes Cymru when he discusses the fact that many historians have asked when Wales came to be:
'This book was written in the faith and confidence that the nation in its fullness is yet to be'.
I myself have known you since I was in the then Welsh Assembly back in 2003. You've been here a long time. You've done a great deal, and I'm sure you'll be missed by many.
Wales is a country of enormous potential, Deputy Presiding Officer. Unfortunately, over the last 22 years, Wales has not only failed to achieve that potential, but on so many measures, has fallen backwards. Poorer, our economy is generating less wealth for its people, and our high street vacancy rates have gone up. School funding has failed to keep pace with funding in England; as a result, school standards have declined. In international comparisons, Wales is now the worst performing UK nation, ranked along former Soviet bloc countries.
We now have the only NHS in the UK that has ever had its budget cut. We're spending almost £1 million less on the NHS every year because of that short-sighted decision. NHS waiting lists doubled in the year before the pandemic, and have grown eightfold during it.
And who is to blame for these failings? Not Labour, surely, not the Labour Party who have been in Government in Wales for the last two decades, surely not. When confronted with decades of failures and missed opportunities, Labour's only response is ever to attack the UK Government, like children shifting blame. Vaughan Gething earlier today was quick to abdicate any responsibility for failing to address inequalities in Wales that have been highlighted by this pandemic to an appalled nation who now realise, thanks to Mark Drakeford's dire need to do things differently for the sake of it, who they can blame for the absolute failure of successive Labour Governments to address key issues and equalities in our poorest communities across my area of South Wales East and Wales, communities that they claim to be the champion of.
Wales is the poorest part of the UK and has the highest rate of poverty. Something to be proud of, Welsh Government? I think not. Could you really have done something to help with this over the last two decades? I think so. No longer can you hide, Labour Welsh Government, due to people in our country now understanding more about who controls what, and it will be interesting to see and very telling to see, after this election, if they think you've done a good job. The Welsh economy was the weakest in the UK before the pandemic hit as a result of 20 years of Labour failure. Your own Labour Deputy Minister for Economy and Transport, Lee Waters, admitted the Welsh Labour Government has no idea what they're doing on the economy. Your Labour record of wasting money—. Whether it be on the M4 relief road feasibility studies and preparations, Circuit of Wales, Pinewood, many others—you've wasted our money. Our country is crying out for change. After decades of stagnation, missed opportunities, and lack of vision from Labour, our country needs the people of this country to get behind the Welsh Conservatives to form a Government in May. It's the only way we can ensure that the economy and businesses get back on their knees and we help them thrive once again. It's the only way that Wales will fulfil its true potential, by building the M4 relief road that will ensure that we attract the investment in Wales that we've been crying out for for decades. This has to be done alongside the transport commissioner's recommendations in order to truly maximise the economic potential of Wales. Not only that, we'll ensure we leave a Wales for future generations that's fit for purpose, that our young people can be proud of.
Our NHS have been utter superheroes over the last year in particular, and we will be forever indebted to them. We need to help them recuperate, services and staff, in this recovery period we're moving into, and invest in the needed services for the recovery of our nation, invest in services and service delivery inequalities that have been highlighted by this pandemic. We, the Welsh Conservatives, will invest in our country and its people, outlined by Andrew R.T. Davies earlier. I'm proud of my party's vision of how to make this country thrive again, how to help it recover, and to ensure that everyone has the equality of opportunity to help them make the very best of their lives for themselves and for their family.
Rwyf fi fy hun wedi eich adnabod ers imi fod yn y Cynulliad Cenedlaethol yn ôl yn 2003. Rydych chi wedi bod yma ers amser maith. Rydych wedi gwneud llawer iawn, ac rwy'n siŵr y bydd llawer yn gweld eich colli.
Mae Cymru'n wlad a chanddi botensial enfawr, Ddirprwy Lywydd. Yn anffodus, dros y 22 mlynedd diwethaf, mae Cymru nid yn unig wedi methu cyflawni'r potensial hwnnw, ond ar gynifer o fesurau, mae wedi disgyn tuag at yn ôl. Yn dlotach, mae ein heconomi'n creu llai o gyfoeth i'w phobl, ac mae cyfraddau siopau gwag ar y stryd fawr wedi cynyddu. Mae cyllid ysgolion wedi methu dal i fyny â chyllid yn Lloegr; o ganlyniad, mae safonau ysgolion wedi gostwng. Wrth gymharu'n rhyngwladol, Cymru bellach yw'r wlad sy'n perfformio waethaf yn y DU, ac mae'n cymharu â hen wledydd y bloc Sofietaidd.
Bellach gennym ni y mae'r unig GIG yn y DU sydd wedi cael toriad yn ei gyllideb. Rydym yn gwario bron i £1 filiwn yn llai ar y GIG bob blwyddyn oherwydd y penderfyniad unllygeidiog hwnnw. Dyblodd rhestrau aros y GIG yn y flwyddyn cyn y pandemig, ac maent wedi cynyddu wyth gwaith yn ystod y cyfnod.
A phwy sydd ar fai am y methiannau hyn? Nid Llafur, does bosibl, nid y Blaid Lafur sydd wedi bod mewn Llywodraeth yng Nghymru am y ddau ddegawd diwethaf, does bosibl. Wrth wynebu degawdau o fethiannau a cholli cyfleoedd, unig ymateb Llafur bob amser yw ymosod ar Lywodraeth y DU, fel plant yn beio rhywun arall. Roedd Vaughan Gething yn gynharach heddiw yn gyflym i ymwrthod ag unrhyw gyfrifoldeb dros fethu mynd i'r afael ag anghydraddoldebau yng Nghymru a amlygwyd gan y pandemig hwn ger bron cenedl wedi'i brawychu sydd bellach yn sylweddoli, diolch i angen dybryd Mark Drakeford i wneud pethau'n wahanol er mwyn gwneud pethau'n wahanol, pwy y gallant ei feio am fethiant llwyr Llywodraethau Llafur olynol i fynd i'r afael â phroblemau allweddol a chydraddoldebau yn ein cymunedau tlotaf ar draws fy ardal i, Dwyrain De Cymru a Chymru, cymunedau y maent yn honni eu bod yn eu cefnogi.
Cymru yw'r rhan dlotaf o'r DU a chanddi hi y mae'r gyfradd uchaf o dlodi. Rhywbeth i ymfalchïo ynddo, Lywodraeth Cymru? Nid wyf yn credu hynny. A allech fod wedi gwneud rhywbeth i helpu gyda hyn dros y ddau ddegawd diwethaf? Rwy'n meddwl y gallech. Ni allwch guddio mwyach, Lywodraeth Lafur Cymru, oherwydd mae pobl yn ein gwlad bellach yn deall mwy am bwy sy'n rheoli beth, a bydd yn ddadlennol ac yn ddiddorol gweld, ar ôl yr etholiad hwn, os ydynt yn credu eich bod wedi gwneud gwaith da. Economi Cymru oedd y wannaf yn y DU cyn i'r pandemig daro o ganlyniad i 20 mlynedd o fethiant Llafur. Cyfaddefodd Lee Waters, Dirprwy Weinidog Llafur yr Economi a Thrafnidiaeth, nad oes gan Lywodraeth Lafur Cymru unrhyw syniad beth y maent yn ei wneud ar yr economi. Eich hanes Llafur o wastraffu arian—. Boed ar astudiaethau dichonoldeb a pharatoadau ar gyfer ffordd liniaru'r M4, Cylchffordd Cymru, Pinewood, a llawer o bethau eraill—rydych wedi gwastraffu ein harian. Mae ein gwlad yn gweiddi am newid. Ar ôl degawdau o sefyll yn ei hunfan, colli cyfleoedd, a diffyg gweledigaeth gan Lafur, mae ein gwlad angen i bobl y wlad hon gefnogi'r Ceidwadwyr Cymreig i ffurfio Llywodraeth ym mis Mai. Dyma'r unig ffordd y gallwn sicrhau bod yr economi a busnesau'n codi'n ôl ar eu traed ac y gallwn eu helpu i ffynnu unwaith eto. Dyma'r unig ffordd y bydd Cymru'n cyflawni ei gwir botensial, drwy adeiladu ffordd liniaru'r M4 a fydd yn sicrhau ein bod yn denu'r buddsoddiad yng Nghymru y buom yn galw amdano ers degawdau. Rhaid gwneud hyn ochr yn ochr ag argymhellion y comisiynydd trafnidiaeth er mwyn manteisio i'r eithaf ar botensial economaidd Cymru. Nid yn unig hynny, byddwn yn sicrhau ein bod yn creu Cymru ar gyfer cenedlaethau'r dyfodol sy'n addas i'r diben, ac y gall ein pobl ifanc ymfalchïo ynddi.
Mae ein GIG wedi bod yn arwyr dros y flwyddyn ddiwethaf yn enwedig, a byddwn yn ddyledus iddynt am byth. Mae angen inni eu helpu i wella, gwasanaethau a staff, yn y cyfnod adfer hwn rydym yn symud i mewn iddo, a buddsoddi yn y gwasanaethau sydd eu hangen i adfer ein cenedl, buddsoddi mewn gwasanaethau a buddsoddi yn yr anghydraddoldebau yn y ddarpariaeth o wasanaethau a amlygwyd gan y pandemig. Byddwn ni, y Ceidwadwyr Cymreig, yn buddsoddi yn ein gwlad a'i phobl, fel y nododd Andrew R.T. Davies yn gynharach. Rwy'n falch o weledigaeth fy mhlaid ar sut i wneud i'r wlad hon ffynnu eto, sut i'w helpu i wella, a sicrhau bod pawb yn cael cyfle cyfartal i'w helpu i wneud y gorau o'u bywydau drostynt eu hunain a'u teuluoedd.
Can I also pay tribute to the work that you've done long before I came here to this Senedd? You'll be missed very much indeed, and your presence and your legacy is very, very strong indeed, so thank you very much, Deputy Presiding Officer.
I'm delighted to speak in this debate, the last substantive debate before we close this session, and in doing so, it's worth looking back, because for some people, it's a glass half empty; for some people, there's no glass to hold anything at all. So, I think it's worth looking at some track record issues here, and the track record of Labour in Government here over the last five years in the face of coming off a decade and more of austerity, and it can't be dismissed, because Wales was consistently undersold by the UK Government over that decade and left with a begging bowl out. In the face as well of the European transition, where so much effort, so much resource was put into that, rather than focusing on the future of Wales, and also facing up to those ever-present challenges of climate change and biodiversity loss, and also, of course, the unprecedented challenge for any Government whatsoever of the tragedy of COVID-19.
But even despite that, during this period, we've delivered on all—all—of our Welsh Government, Welsh Labour pledges. We delivered that unprecedented ambitious pledge on the childcare offer for free early education and childcare, and speech and language therapy and so on for children aged three and four, to all families, working families, for 48 weeks of the year, and we delivered it to 14,500 children and their families in January 2020. We delivered the tax cuts for all small businesses in Wales, with the small business rates relief scheme in April, 2018; over half of all businesses in Wales now pay no rates at all, and many of them I speak to in my own constituency. We delivered those 100,000 quality apprenticeships for all ages, and within those apprenticeships—we met the target, by the way, in 2020—nearly 60 per cent of those apprenticeships were undertaken by people aged 25 and over as well, giving them a second chance there in their careers and in their jobs and in life, and we delivered the new treatment fund for life-threatening illnesses. Before the new treatment fund, it used to take 90 days to get newly approved medicines and treatments available on the NHS. It now takes just 13 days—13 days.
And of course, we doubled the capital limit on those going into residential care: we doubled it, in fact, two years earlier than planned. It's the most generous scheme in the UK, so people can now keep, when they go into residential care, up to £50,000 of their hard-earned earnings, and I know that matters greatly to those people who live in my constituency. And of course, it's not just the bricks and mortar that we've invested in in school standards, we delivered on our pledge to put £100 million into improving school standards, not just bricks and mortar, but reducing infant class sizes, and putting in place the National Academy for Educational Leadership, which some of my former headteachers here locally are actually now at the head of, and improving Welsh language teaching and learning. But it's not just that, Deputy Presiding Officer. Despite the challenges of coming in after austerity, despite the challenges of Brexit, despite all those other challenges we've had, we've supported more than 36,000 children in disadvantaged areas every year through our Flying Start programme. Yes, that's the Flying Start programme that they cut and hacked at within England. We kept it going and we've kept investment going. We've provided childcare for—
A gaf fi hefyd dalu teyrnged i'r gwaith rydych wedi'i wneud ymhell cyn imi ddod yma i'r Senedd hon? Fe welir eich colli'n fawr iawn, ac mae eich presenoldeb a'ch gwaddol yn gadarn iawn wir, felly diolch yn fawr iawn, Ddirprwy Lywydd.
Rwy'n falch iawn o siarad yn y ddadl hon, y ddadl lawn olaf cyn inni gau'r sesiwn hon, ac wrth wneud hynny, mae'n werth edrych yn ôl, oherwydd i rai pobl, mae'n wydr hanner gwag; i rai pobl, nid oes gwydr i ddal unrhyw beth o gwbl. Felly, rwy'n credu ei bod yn werth edrych ar rai pethau yma o ran cyflawniad, a chyflawniad Llafur mewn Llywodraeth yma dros y pum mlynedd diwethaf yn dilyn degawd a mwy o gyni, ac ni ellir ei ddiystyru, oherwydd cafodd Cymru ei gwerthu am lai na'i gwerth yn gyson gan Lywodraeth y DU dros y degawd hwnnw a'i throi allan i gardota. Yn wyneb y cyfnod pontio Ewropeaidd, rhoddwyd cymaint o ymdrech, cymaint o adnoddau tuag at hynny, yn hytrach na chanolbwyntio ar ddyfodol Cymru, a wynebu'r heriau sydd bob amser yn bresennol, sef newid hinsawdd a cholli bioamrywiaeth, a hefyd, wrth gwrs, yr her na welodd unrhyw Lywodraeth o gwbl mo'i thebyg sef trychineb COVID-19.
Ond er gwaethaf hynny hyd yn oed, yn ystod y cyfnod hwn, rydym wedi cyflawni pob un—pob un—o'n haddewidion fel Llywodraeth Cymru, Llafur Cymru. Gwnaethom gyflawni'r addewid uchelgeisiol digynsail ar y cynnig gofal plant ar gyfer addysg gynnar a gofal plant am ddim, a therapi lleferydd ac iaith ac yn y blaen i blant tair a phedair oed, i bob teulu, teuluoedd sy'n gweithio, am 48 wythnos o'r flwyddyn, ac fe'i cyflwynwyd i 14,500 o blant a'u teuluoedd ym mis Ionawr 2020. Gwnaethom gyflawni'r toriadau treth i bob busnes bach yng Nghymru, gyda'r cynllun rhyddhad ardrethi i fusnesau bach ym mis Ebrill 2018; nid yw dros hanner yr holl fusnesau yng Nghymru bellach yn talu unrhyw ardrethi o gwbl, ac rwy'n siarad â llawer ohonynt yn fy etholaeth. Gwnaethom ddarparu 100,000 o brentisiaethau o safon ar gyfer pob oedran, ac o fewn y prentisiaethau hynny—cyraeddasom y targed yn 2020, gyda llaw—roedd bron i 60 y cant o'r prentisiaethau'n cael eu cyflawni gan bobl 25 oed a throsodd, gan roi ail gyfle iddynt yn eu gyrfaoedd ac yn eu swyddi ac mewn bywyd, a gwnaethom gyflwyno'r gronfa triniaethau newydd ar gyfer afiechydon sy'n bygwth bywyd. Cyn y gronfa triniaethau newydd, arferai gymryd 90 diwrnod i sicrhau bod meddyginiaethau a thriniaethau newydd eu cymeradwyo ar gael gan y GIG. Dim ond 13 diwrnod y mae'n ei gymryd bellach—13 diwrnod.
Ac wrth gwrs, gwnaethom ddyblu'r terfyn cyfalaf i'r rhai sy'n mynd i ofal preswyl: fe'i dyblwyd, mewn gwirionedd, ddwy flynedd yn gynharach na'r disgwyl. Dyma'r cynllun mwyaf hael yn y DU, felly pan fyddant yn mynd i ofal preswyl, bellach gall pobl gadw hyd at £50,000 o'u henillion haeddiannol, a gwn fod hynny'n bwysig iawn i'r bobl sy'n byw yn fy etholaeth. Ac wrth gwrs, o ran safonau ysgolion rydym wedi buddsoddi mewn mwy na brics a'r morter yn unig, gwnaethom gyflawni ein haddewid i roi £100 miliwn tuag at wella safonau ysgolion, nid brics a morter yn unig, ond lleihau maint dosbarthiadau babanod, a sefydlu'r Academi Genedlaethol ar gyfer Arweinyddiaeth Addysgol, a arweinir erbyn hyn gan rai o fy nghyn-benaethiaid yma'n lleol, a gwella addysgu a dysgu Cymraeg. Ond nid hynny'n unig, Ddirprwy Lywydd. Er gwaethaf yr heriau o ddod i mewn ar ôl cyni, er gwaethaf heriau Brexit, er gwaethaf yr holl heriau eraill a gawsom, rydym wedi cefnogi mwy na 36,000 o blant mewn ardaloedd difreintiedig bob blwyddyn drwy ein rhaglen Dechrau'n Deg. Ie, dyna'r rhaglen Dechrau'n Deg y maent wedi ei thorri a'i darnio yn Lloegr. Fe wnaethom ni ei chynnal ac rydym wedi dal ati i fuddsoddi ynddi. Rydym wedi darparu gofal plant ar gyfer—
The Member does need to wind up, please.
Mae angen i'r Aelod ddirwyn i ben, os gwelwch yn dda.
Indeed I will. We've provided childcare for 9,600 children through the coronavirus childcare assistance scheme.
Deputy Presiding Officer, I could go on. One of the things people should judge this or any Government on, and any party on, is track record, and one thing we can guarantee is we not only delivered our pledges, but we went further, and the future of Wales will be in good hands if we re-elect a Welsh Labour Government. Diolch yn fawr iawn.
Yn wir, fe wnaf. Rydym wedi darparu gofal plant i 9,600 o blant drwy'r cynllun cymorth gofal plant drwy gyfnod y coronafeirws.
Ddirprwy Lywydd, gallwn barhau. Un o'r pethau y dylai pobl farnu'r Llywodraeth hon neu unrhyw Lywodraeth arno, ac unrhyw blaid arno, yw ei chyflawniad, ac un peth y gallwn ei warantu yw ein bod nid yn unig wedi cyflawni ein haddewidion, ond aethom ymhellach, a bydd dyfodol Cymru mewn dwylo da os ailetholwn Lywodraeth Lafur Cymru. Diolch yn fawr iawn.
I wish to start my contribution to the debate by acknowledging that, during this fifth Senedd, there have been some positive interventions with regard to the economy and to transport infrastructure, as well as moves to encourage entrepreneurial activity, but it has to be said, the previous 15 years of Labour rule, at one time ably abetted by Plaid Cymru, have been nothing short of disastrous for Wales and the Welsh economy.
Far too much time and money has been spent on social engineering rather than constructive growth for the economy. By social engineering I mean the proliferation of the third sector in Wales, a clear strategy of creating jobs for the boys where almost all executive posts are filled by Labour apparatchiks. In addition, we witnessed the near-universal failure of the Communities First initiative, which created no real jobs, but saw a proliferation of administration posts. Merthyr Tydfil is a prime example of this failure, where out of the £1.5 million allotted to its Communities First organisation, £1.25 million was spent on administrative salaries. The total spend of this social experiment has cost the Welsh taxpayer £410 million between 2001 and 2016, when the plug was finally pulled.
We were promised reform of local government, with 22 local authorities reduced to eight. It could be said that this never came about because the Labour Party is in hock to the trade unions, who oppose such reorganisation. Education in Wales has an appalling record over the last 20 years—countless schools in special measures and, as in Torfaen, even the local education authority was placed in special measures. We currently have three of the four secondary schools in special measures. The abject failure of the Labour Government to address educational issues has led to a dramatic fall in qualifications for the vast majority of school pupils, to the extent that we can now say we have a lost generation of children. Vocational qualifications were almost totally ignored during this period, though, to be fair, it can be said that it is now, very belatedly, being addressed.
The Labour Government bemoans the fact that we have lost so-called European money—in reality, British money coming back to us after the EU took roughly half of it. The truth is, the reason we qualified for the money was that we remain one of the poorest regions of the EU, with 25 per cent of our population living in officially recognised poverty, the legacy of 20 years of Labour rule in Wales.
Labour has been losing its core vote of the working class population for the last 20 years. When will it change its policies to those espoused by these people? It can be said that it is this institution's disconnect from the people of Wales, evidenced by its refusal to accept the Brexit vote, where working-class people voted overwhelmingly to leave the EU, that is causing the drift away from the Labour Party. Wales and its hard-working people deserve better. Perhaps the administration will listen to the people. We need reform—the Reform Party will deliver that reform.
Can I end, Dirprwy Lywydd, by congratulating you on your fantastic contribution? You are an icon of this institution. I wish you sincerely well wherever and whatever you wish to do in your retirement.
Hoffwn ddechrau fy nghyfraniad i'r ddadl drwy gydnabod, yn ystod y pumed Senedd hon, y bu rhai ymyriadau cadarnhaol mewn perthynas â'r economi a seilwaith trafnidiaeth, yn ogystal â symudiadau i annog gweithgarwch entrepreneuraidd, ond rhaid dweud nad yw'r 15 mlynedd blaenorol o reolaeth Lafur, gyda helpu medrus Plaid Cymru ar un adeg, wedi bod yn ddim llai na thrychinebus i Gymru ac i economi Cymru.
Mae llawer gormod o amser ac arian wedi'i wario ar beirianneg gymdeithasol yn hytrach na thwf adeiladol i'r economi. Yr hyn rwy'n ei olygu wrth beirianneg gymdeithasol yw lledaeniad y trydydd sector yng Nghymru, strategaeth glir o greu swyddi i'r bechgyn lle mae bron bob swydd weithredol wedi ei llenwi gan aparatshiciaid Llafur. Yn ogystal, gwelsom fethiant llwyr y fenter Cymunedau yn Gyntaf, na chreodd unrhyw swyddi go iawn, ond a arweiniodd at lu o swyddi gweinyddol. Mae Merthyr Tudful yn enghraifft wych o'r methiant hwn, lle gwariwyd £1.25 miliwn o'r £1.5 miliwn a ddyrannwyd i'w sefydliad Cymunedau yn Gyntaf ar gyflogau gweinyddol. Mae cyfanswm gwariant yr arbrawf cymdeithasol wedi costio £410 miliwn i drethdalwyr Cymru rhwng 2001 a 2016, pan dynnwyd y plwg o'r diwedd.
Addawyd diwygio llywodraeth leol, gan droi 22 awdurdod lleol yn wyth awdurdod. Gellid dweud na ddigwyddodd hyn am fod y Blaid Lafur yn nwylo'r undebau llafur, sy'n gwrthwynebu ad-drefnu o'r fath. Mae hanes echrydus i addysg yng Nghymru dros yr 20 mlynedd diwethaf—ysgolion dirifedi mewn mesurau arbennig, ac fel yn Nhorfaen, gwnaed yr awdurdod addysg lleol hyd yn oed yn destun mesurau arbennig. Ar hyn o bryd mae gennym dair o'r pedair ysgol uwchradd mewn mesurau arbennig. Mae methiant llwyr y Llywodraeth Lafur i fynd i'r afael â phroblemau addysgol wedi arwain at ostyngiad dramatig mewn cymwysterau ar gyfer y mwyafrif helaeth o ddisgyblion ysgol, i'r graddau y gallwn ddweud yn awr fod gennym genhedlaeth goll o blant. Anwybyddwyd cymwysterau galwedigaethol bron yn gyfan gwbl yn ystod y cyfnod hwn, er, a bod yn deg, gellir dweud eu bod yn cael sylw bellach, yn hwyr iawn.
Mae'r Llywodraeth Lafur yn cwyno am y ffaith ein bod wedi colli arian Ewropeaidd fel y'i gelwir—mewn gwirionedd, arian Prydeinig yn dod yn ôl i ni ar ôl i'r UE gymryd tua'i hanner ydyw. Y gwir amdani yw mai'r rheswm pam roeddem yn gymwys i gael yr arian oedd ein bod yn parhau i fod yn un o ranbarthau tlotaf yr UE, gyda 25 y cant o'n poblogaeth yn byw mewn tlodi a gydnabyddir yn swyddogol, gwaddol 20 mlynedd o reolaeth Lafur yng Nghymru.
Mae Llafur wedi bod yn colli ei phleidlais graidd ymhlith y boblogaeth ddosbarth gweithiol am yr 20 mlynedd diwethaf. Pryd y bydd yn newid ei pholisïau i'r rhai y mae'r bobl hyn yn eu harddel? Gellir dweud mai datgysylltiad y sefydliad hwn oddi wrth bobl Cymru, fel y mae ei wrthodiad i dderbyn pleidlais Brexit yn ei ddangos, pan bleidleisiodd niferoedd mawr o bobl ddosbarth gweithiol dros adael yr UE, sy'n achosi'r ymbellhau oddi wrth y Blaid Lafur. Mae Cymru a'i phobl weithgar yn haeddu gwell. Efallai y bydd y weinyddiaeth yn gwrando ar y bobl. Rhaid inni ddiwygio—bydd y Blaid Ddiwygio'n sicrhau'r diwygio hwnnw.
A gaf fi orffen, Ddirprwy Lywydd, drwy eich llongyfarch ar eich cyfraniad gwych? Rydych yn eicon yn y sefydliad hwn. Fy nymuniadau gorau'n ddiffuant i chi ble bynnag a beth bynnag y dymunwch ei wneud yn eich ymddeoliad.
Thank you very much. Janet Finch-Saunders.
Diolch yn fawr iawn. Janet Finch-Saunders.
Thank you, Deputy Presiding Officer. It is a sad fact that successive Labour-led Welsh Governments have failed to improve the life chances of the people of Wales. For the past two decades, Welsh Labour have failed to keep a watchful eye on their own spending habits. Hundreds of millions of pounds have been wasted on vanity projects, failed business ventures and poorly managed quangos. The evidence can only point towards Lee Waters and his conclusion that, for 20 years, Welsh Labour haven't really known what they are doing on the economy.
Welsh Labour have also presided over a cacophony of crisis in the Welsh NHS: cancer waiting times not being met for 10 years; the 95 per cent target for patients spending less than four hours in A&E has never been met; and the 95 per cent target for patients waiting fewer than 26 weeks for treatment has not been met for 10 years. Despite receiving nearly £83 million from Welsh Government on intervention and improvement support between 2015 and 2019, the Betsi Cadwaladr University Health Board experienced the highest-reported patient safety incidents out of the seven Welsh health boards, and waiting lists continue to spiral out of control. The Welsh NHS has done a magnificent job treating our residents even before the pandemic, but it is time that they had leadership that empowered their efforts.
Welsh Labour have failed our farmers. The all-Wales nitrate vulnerable zone is now putting rural livelihoods at risk, causing serious mental health concerns. The agriculture White Paper fails to champion food production, and you are sitting on a tuberculosis strategy that saw the slaughter of 9,762 animals in the year to December 2020. In fact, the environment deserves better than your complete failure to deliver on Mark Drakeford's leadership promise to create a clean air Act, and your inability to introduce deposit-return schemes across Wales.
As the recent Climate Change, Environment and Rural Affairs Committee report stated,
'rhetoric must now be met with bold and decisive action.'
That action will just not come from Welsh Labour nor, indeed, your pals in Plaid Cymru. And to them I say that being part of the union is in the best interests of our health service and, indeed, the best interests of Wales. Around 13,500 Welsh residents are registered with a GP practice in England. Being part of the union is in the best interests of our economy. Around 70,000 people travel out of Wales to work. Being part of the union is in the best interests of our taxpayers. Whilst Welsh Conservatives would freeze council tax, your devastating nationalist nonsense would result in a higher per-person tax of approximately £3,700.
In May, this nation will be at a crossroads and the people of Wales can choose to vote in favour of change. Let's for once now end the fallacy that we need a change of direction through holding an independence referendum. We need a change, yes, but that's a change in direction by welcoming new leadership. With our plan of action and recovery, it is now only the Welsh Conservatives who can deliver a much brighter tomorrow for Wales. Diolch. Thank you.
Diolch yn fawr, Ddirprwy Lywydd. Mae'n ffaith drist fod Llywodraethau Cymru olynol dan arweiniad Llafur wedi methu gwella cyfleoedd bywyd pobl Cymru. Dros y ddau ddegawd diwethaf, mae Llafur Cymru wedi methu cadw llygad barcud ar eu harferion gwario eu hunain. Gwastraffwyd cannoedd o filiynau o bunnoedd ar brosiectau oferedd, mentrau busnes aflwyddiannus a chwangos wedi'u rheoli'n wael. Ni all y dystiolaeth ond cyfeirio at Lee Waters a'i gasgliad nad yw Llafur Cymru, ers 20 mlynedd, wedi gwybod yn iawn beth y maent yn ei wneud ar yr economi.
Mae Llafur Cymru hefyd wedi llywyddu dros gacoffoni o argyfwng yn GIG Cymru: nid yw amseroedd aros canser wedi eu cyrraedd ers 10 mlynedd; nid yw'r targed o 95 y cant ar gyfer cleifion sy'n treulio llai na phedair awr mewn adrannau damweiniau ac achosion brys erioed wedi'i gyrraedd; ac nid yw'r targed o 95 y cant ar gyfer cleifion sy'n aros llai na 26 wythnos am driniaeth wedi'i gyrraedd ers 10 mlynedd. Er iddo gael bron i £83 miliwn gan Lywodraeth Cymru ar gyfer ymyriadau a chymorth gwella rhwng 2015 a 2019, o saith bwrdd iechyd Cymru, Bwrdd Iechyd Prifysgol Betsi Cadwaladr a brofodd y lefel uchaf a gofnodwyd o ddigwyddiadau diogelwch cleifion, ac mae rhestrau aros yn parhau i gynyddu allan o reolaeth. Mae GIG Cymru wedi gwneud gwaith gwych yn trin ein trigolion hyd yn oed cyn y pandemig, ond mae'n bryd iddynt gael arweiniad sy'n grymuso eu hymdrechion.
Mae Llafur Cymru wedi siomi ein ffermwyr. Mae parth perygl nitradau Cymru gyfan bellach yn peryglu bywoliaeth pobl yng nghefn gwlad, gan achosi pryderon iechyd meddwl difrifol. Nid yw'r Papur Gwyn ar amaethyddiaeth yn hyrwyddo cynhyrchu bwyd, ac rydych yn eistedd ar strategaeth twbercwlosis a welodd ladd 9,762 o anifeiliaid yn y flwyddyn hyd at fis Rhagfyr 2020. Yn wir, mae'r amgylchedd yn haeddu gwell na'ch methiant llwyr i gyflawni addewid arweinyddiaeth Mark Drakeford i greu Deddf aer glân, a'ch anallu i gyflwyno cynlluniau dychwelyd ernes ledled Cymru.
Fel y nododd adroddiad diweddar y Pwyllgor Newid Hinsawdd, Amgylchedd a Materion Gwledig,
'Yn awr, rhaid troi’r rhethreg yn gamau beiddgar a phendant.'
Ni ddaw'r camau hynny gan Lafur Cymru, na'ch cyfeillion ym Mhlaid Cymru yn wir. Ac wrthynt hwy, rwy'n dweud mai bod yn rhan o'r undeb sydd orau i'n gwasanaeth iechyd ac i Gymru yn wir. Mae tua 13,500 o drigolion Cymru wedi'u cofrestru gyda phractis meddyg teulu yn Lloegr. Bod yn rhan o'r undeb sydd orau i'n heconomi. Mae tua 70,000 o bobl yn teithio allan o Gymru i weithio. Bod yn rhan o'r undeb sydd orau i'n trethdalwyr. Tra byddai'r Ceidwadwyr Cymreig yn rhewi'r dreth gyngor, byddai eich nonsens cenedlaetholgar dinistriol yn arwain at dreth uwch o tua £3,700 y pen.
Ym mis Mai, bydd y genedl hon ar groesffordd a gall pobl Cymru ddewis pleidleisio o blaid newid. Gadewch i ni am unwaith yn awr roi diwedd ar y cyfeiliornad fod angen inni newid cyfeiriad drwy gynnal refferendwm annibyniaeth. Mae angen newid, oes, ond newid cyfeiriad drwy groesawu arweinyddiaeth newydd fyddai hwnnw. Gyda'n cynllun gweithredu ac adfer, dim ond y Ceidwadwyr Cymreig a all sicrhau yfory llawer mwy disglair i Gymru. Diolch.
Thank you. Can I now call on the Minister for Housing and Local Government, Julie James?
Diolch. A gaf fi alw yn awr ar y Gweinidog Tai a Llywodraeth Leol, Julie James?
Thank you, Deputy Presiding Officer, and can I add my voice to those who are saying how grateful they are to you for your firm and determined leadership in your position as Deputy Presiding Officer? I have been very grateful, during your term of office, for your guidance and support, and, in fact, ever since I joined the Assembly, back in 2011, I've been grateful for your friendship, comradeship, advice, good guidance and constant presence, good humour, laughter and fun. I'll really miss you, Ann, as will all the rest of us, and I wish you all the very best for the future.
I'd also like to thank Members for the opportunity to respond to this debate. I think it was pretty brave of the Conservatives to table a motion, which, as ever, shows just how much out of touch they are with the people of Wales, and gives us the opportunity to showcase all of the many ways in which we have, of course, time and time again, stood up for the people of Wales in the face of the Tory threat.
Our amendment sets out just a handful of our achievements in Government, and I'll happily list many more in a moment, but I thought I'd begin with sharing with you the original amendment that I was considering, and it would have said this: 'delete all'—of course, because the proposition is preposterous—'and replace with: to propose that our Senedd regrets that, despite 20 years of devolution, the Welsh Conservatives have vowed not to spend a single penny on things that aren't strictly devolved, things like our 500 PCSOs that we fund; regrets that the Conservatives have failed to match our UK-leading business support packages; regrets that the UK Conservatives have blown £37 billion on test and trace contracts for their friends, £37 billion that a former Treasury Permanent Secretary described as the most inept public spending programme of all time; regrets that the Tories abolished EMA and Erasmus, whereas this Government has stepped in to protect the demonstrable benefits that come with both schemes; regrets, indeed, the disdain that the Welsh and UK Conservatives have for devolution.' This is particularly evident right now, in recent reports that the Conservatives regret 'allowing the Welsh Government to run your own NHS and response to COVID-19'—and I quote.
Well, Deputy Presiding Officer, we on these benches do not share those views. Indeed, because of this Government and the dedication of remarkable public servants across Wales, we have shown how it should be done. We have an outstanding test and trace programme, run by our own local authorities, not outsourced to the highest bidder. We have one of the best vaccine programmes in the world, with over 50 per cent of the adult population having had their first dose. We have the UK's most generous business support package, showing that Labour is the party of innovation and entrepreneurship. We have provided over £1.5 billion-worth of extra money to our NHS, and secured over 580 million items of PPE, some of which we shared with England. We have bolstered our free school meals programme and delivered over 2.1 million food boxes to those on the shielding lists. We have expanded our discretionary assistance fund by over £13 million to help the worst affected by the pandemic. We have provided £20 million-worth of emergency funding to local authorities and housed over 7,000 people during the course of the pandemic, and, unlike England, we have never moved away from our 'everyone in' policy during this pandemic, and we are very proud of that. We have provided a £500 'thank you' payment to our NHS staff and care staff, which the Conservative Government has seen fit to tax. We have set up an £18 million freelancer fund, which simply does not exist in England, and secured over £90 million-worth of support to our key cultural sectors, at a time when the Tories were telling artists to retrain as IT specialists.
The Tories in Wales have flip-flopped over measures they do and don't support. Beholden to an indecisive UK Government, they have made the wrong call time and time again. It's a strange reality when we have a Conservative Party that wants to defund the police and cut every single one of our 500 PCSOs, that doesn't show the slightest remorse for blowing £37 billion instead of funding public services, and has proven weak on business, indifferent to freelancers, and callous on free school meals. This is not our record in Wales.
Our amendment is just a glimpse of how we have, time and time again, fought for the people of Wales, how we have bolstered our NHS, secured jobs, provided 100,000 apprenticeships, built schools, reformed our curriculum, fought against climate change, built 20,000 homes, created a vision for tourism and culture, strengthened our local authorities, invested in our town centres, expanded childcare, helped people and businesses pay less tax and rates, prioritised workers' rights and the social partnership, increased funding for mental health. We have published an unprecedented race equality action plan. We were the first nation to provide PrEP across the UK. We introduced a gender recognition service. We have committed to a taskforce to tackle inequality faced by disabled people. We have increased our funding to tackle violence and domestic abuse. We have invested in active travel, in placemaking, and in finding housing solutions to challenges such as fuel poverty, changing demographics and reducing carbon emissions. Our coastal communities and towns remain a priority for this Government, and that's why, despite the UK Tory Government's decision to stop this important funding, we have committed to providing £6 million to our coastal towns.
Deputy Presiding Officer, the list goes on and on, and so does our absolute determination that, together, we will keep Wales moving forward. Llywydd, on this side of the house, we are rightly proud of the record of this Government. Despite the challenges of COVID and of Brexit, we have kept our eyes on the future of this country, and on the hopes we all share. Diolch.
Diolch, Ddirprwy Lywydd, ac a gaf fi ychwanegu fy llais at y rhai sy'n dweud pa mor ddiolchgar ydynt i chi am eich arweiniad cadarn a phenderfynol yn eich swydd fel Dirprwy Lywydd? Rwyf wedi bod yn ddiolchgar iawn, yn ystod eich cyfnod yn y swydd, am eich arweiniad a'ch cefnogaeth, ac mewn gwirionedd, byth ers i mi ymuno â'r Cynulliad yn ôl yn 2011, rwyf wedi bod yn ddiolchgar am eich cyfeillgarwch, eich cyngor, eich arweiniad da a'ch presenoldeb cyson, eich hiwmor da, eich chwerthin a'ch hwyl. Byddaf yn gweld eich colli'n fawr, Ann, fel y bydd y gweddill ohonom, ac rwy'n dymuno'r gorau i chi ar gyfer y dyfodol.
Hoffwn ddiolch hefyd i'r Aelodau am y cyfle i ymateb i'r ddadl hon. Credaf fod y Ceidwadwyr yn eithaf dewr i gyflwyno cynnig, sydd, fel arfer, yn dangos cyn lleied o gysylltiad sydd ganddynt â phobl Cymru, ac mae'n rhoi cyfle inni arddangos yr holl ffyrdd niferus rydym wedi sefyll dros bobl Cymru dro ar ôl tro, wrth gwrs, yn wyneb bygythiad y Torïaid.
Mae ein gwelliant yn nodi llond llaw yn unig o'n cyflawniadau fel Llywodraeth, a byddaf yn hapus i restru llawer mwy mewn munud, ond roeddwn yn meddwl y byddwn yn dechrau drwy rannu gyda chi y gwelliant gwreiddiol roeddwn yn ei ystyried, a byddai wedi dweud hyn: 'dileu popeth'—wrth gwrs, oherwydd bod y cynnig yn hurt—'a rhoi yn ei le: cynnig bod ein Senedd yn gresynu at y ffaith, er gwaethaf 20 mlynedd o ddatganoli, fod y Ceidwadwyr Cymreig wedi addo peidio â gwario'r un geiniog ar bethau nad ydynt wedi'u datganoli'n llawn, pethau fel ein 500 o Swyddogion Cymorth Cymunedol yr Heddlu a ariennir gennym ni; yn gresynu bod y Ceidwadwyr wedi methu cynnig pecynnau cymorth busnes cystal â'n rhai ni sy'n well na dim arall a gynigir yn y DU; yn gresynu bod Ceidwadwyr y DU wedi gwastraffu £37 biliwn ar gontractau profi ac olrhain i'w ffrindiau, £37 biliwn a ddisgrifiwyd gan gyn Ysgrifennydd Parhaol y Trysorlys fel y rhaglen gwariant cyhoeddus fwyaf di-glem erioed; yn gresynu bod y Torïaid wedi diddymu'r lwfans cynhaliaeth addysg ac Erasmus, tra bod y Llywodraeth hon wedi camu i'r adwy i ddiogelu'r manteision amlwg sy'n dod gyda'r ddau gynllun; yn gresynu yn wir at y modd y mae'r Ceidwadwyr yng Nghymru a'r DU yn dirmygu datganoli. Mae hyn yn arbennig o amlwg ar hyn o bryd, mewn adroddiadau diweddar fod y Ceidwadwyr yn gresynu 'caniatáu i Lywodraeth Cymru redeg eich GIG eich hun ac ymateb i COVID-19'—ac rwy'n dyfynnu.
Wel, Ddirprwy Lywydd, nid ydym ni ar y meinciau hyn yn rhannu'r safbwyntiau hynny. Yn wir, oherwydd y Llywodraeth hon ac ymroddiad gweision cyhoeddus rhyfeddol ledled Cymru, rydym wedi dangos sut y dylid ei wneud. Mae gennym raglen brofi ac olrhain ragorol, sy'n cael ei rhedeg gan ein hawdurdodau lleol ein hunain, a heb ei rhoi ar gontract allanol i'r cynnig uchaf. Mae gennym un o'r rhaglenni brechu gorau yn y byd, gyda dros 50 y cant o'r boblogaeth oedolion wedi cael eu dos cyntaf. Gennym ni y mae'r pecyn cymorth busnes mwyaf hael yn y DU, sy'n dangos mai Llafur yw plaid arloesedd ac entrepreneuriaeth. Rydym wedi darparu gwerth dros £1.5 biliwn o arian ychwanegol i'n GIG, ac wedi sicrhau dros 580 miliwn o eitemau o gyfarpar diogelu personol, ac rydym wedi rhannu peth ohono â Lloegr. Rydym wedi cryfhau ein rhaglen prydau ysgol am ddim ac wedi dosbarthu dros 2.1 miliwn o flychau bwyd i'r rhai ar y rhestrau gwarchod. Rydym wedi ychwanegu dros £13 miliwn at ein cronfa cymorth dewisol i helpu'r rhai yr effeithiwyd arnynt waethaf gan y pandemig. Rydym wedi darparu gwerth £20 miliwn o gyllid brys i awdurdodau lleol ac wedi cartrefu dros 7,000 o bobl yn ystod y pandemig, ac yn wahanol i Loegr, nid ydym erioed wedi symud oddi wrth ein polisi 'pawb i mewn' yn ystod y pandemig hwn, ac rydym yn falch iawn o hynny. Rydym wedi darparu taliad 'diolch' o £500 i staff a staff gofal y GIG, taliad y mae'r Llywodraeth Geidwadol wedi gweld yn dda i'w drethu. Rydym wedi sefydlu cronfa gwerth £18 miliwn i weithwyr llawrydd, cronfa nad yw'n bodoli yn Lloegr, ac wedi sicrhau gwerth dros £90 miliwn o gymorth i'n sectorau diwylliannol allweddol, ar adeg pan oedd y Torïaid yn dweud wrth artistiaid am ailhyfforddi fel arbenigwyr TG.
Mae'r Torïaid yng Nghymru wedi fflip-fflopian dros fesurau y maent yn eu cefnogi ac nad ydynt yn eu cefnogi. A hwythau wedi'u clymu wrth Lywodraeth anwadal yn y DU, maent wedi gwneud y dewis anghywir dro ar ôl tro. Mae'n realiti rhyfedd pan fo gennym Blaid Geidwadol sydd am ddadariannu'r heddlu a chael gwared ar bob un o'n 500 o Swyddogion Cymorth Cymunedol yr Heddlu, plaid nad yw'n dangos unrhyw edifeirwch am wastraffu £37 biliwn yn hytrach nag ariannu gwasanaethau cyhoeddus, ac sydd wedi profi'n wan ar fusnes, yn ddi-hid tuag at weithwyr llawrydd, ac yn galongaled ar fater prydau ysgol am ddim. Nid dyma yw ein cyflawniad ni yng Nghymru.
Dim ond cipolwg yw ein gwelliant ar y ffordd rydym wedi ymladd dros bobl Cymru dro ar ôl tro, y ffordd rydym wedi cryfhau ein GIG, wedi diogelu swyddi, wedi darparu 100,000 o brentisiaethau, wedi adeiladu ysgolion, wedi diwygio ein cwricwlwm, wedi ymladd yn erbyn newid hinsawdd, wedi adeiladu 20,000 o gartrefi, wedi creu gweledigaeth ar gyfer twristiaeth a diwylliant, wedi cryfhau ein hawdurdodau lleol, wedi buddsoddi yng nghanol y dref, wedi ymestyn gofal plant, wedi helpu pobl a busnesau i dalu llai o dreth ac ardrethi, wedi blaenoriaethu hawliau gweithwyr a'r bartneriaeth gymdeithasol, wedi cynyddu'r cyllid ar gyfer iechyd meddwl. Rydym wedi cyhoeddi cynllun gweithredu cydraddoldeb hiliol na welwyd mo'i debyg o'r blaen. Ni oedd y genedl gyntaf i ddarparu proffylacsis cyn-gysylltiad ledled y DU. Gwnaethom gyflwyno gwasanaeth cydnabod rhywedd. Rydym wedi ymrwymo i dasglu i fynd i'r afael ag anghydraddoldeb a wynebir gan bobl anabl. Rydym wedi cynyddu ein cyllid i fynd i'r afael â thrais a cham-drin domestig. Rydym wedi buddsoddi mewn teithio llesol, mewn creu lleoedd, a dod o hyd i atebion tai i heriau fel tlodi tanwydd, demograffeg newidiol a lleihau allyriadau carbon. Mae ein cymunedau a'n trefi arfordirol yn parhau i fod yn flaenoriaeth i'r Llywodraeth hon, a dyna pam, er gwaethaf penderfyniad Llywodraeth Dorïaidd y DU i atal y cyllid pwysig hwn, ein bod wedi ymrwymo i ddarparu £6 miliwn ar gyfer ein trefi arfordirol.
Ddirprwy Lywydd, mae'r rhestr yn mynd ymlaen ac ymlaen, ac felly hefyd ein penderfyniad diwyro y byddwn, gyda'n gilydd, yn cadw Cymru i symud yn ei blaen. Lywydd, ar yr ochr hon i'r tŷ, rydym yn falch iawn o gyflawniad y Llywodraeth hon. Er gwaethaf heriau COVID a Brexit, rydym wedi cadw ein llygaid ar ddyfodol y wlad hon, ac ar y gobeithion y mae pawb ohonom yn eu rhannu. Diolch.
Thank you. No Members have indicated they wish to make an intervention; therefore, I'll call on Darren Millar to reply to the debate.
Diolch. Nid oes yr un Aelod wedi nodi eu bod yn dymuno gwneud ymyriad; felly, galwaf ar Darren Millar i ymateb i'r ddadl.
Thank you, Deputy Presiding Officer, and can I also start with a tribute to you? As a neighbouring constituency Member of the Senedd, I've seen first-hand just how hard you work for your constituents, and it will be a great loss to them when you step down. You're tenacious; you're a great political campaigner. In fact, you and I have gotten into trouble with our own parties for campaigning sometimes for issues on the same side of the argument, but it's been a pleasure to work with you, and you've been a superb travelling companion as well on many a journey up and down on the train between north and south Wales.
Can I turn to the subject of this debate, the Labour Party's failures over the past 20 years? I thought the Minister tried to do a decent job of it, but it's very difficult to do a decent job of it when you've got such an atrocious record in Government. For the past 20 years, the Labour Party and their little helpers in Plaid Cymru and the Liberal Democrats have absolutely ruined large parts of Wales's public services and our economy. We have seen, of course, those failures, which are very evident still, in our national health service, in spite of the tremendous work that they've done in responding to the pandemic. We have a national health service that was in crisis prior to March of last year. A recruitment crisis still exists in our national health service—something that you guys have been responsible for for over 20 years. We know that waiting times are absolutely out of control; we know that target times for people getting in and out of our emergency departments have never been met; and, of course, I want to remind you and those people watching this debate that, yet again, the Welsh Labour Government is the only Government ever in the history of the United Kingdom that's cut an NHS budget—something that I don't think is a very proud record to be standing on. And then, of course, there's Betsi, in my own backyard, languishing in special measures for the longest time of any NHS organisation in history and still with problems that are yet to be resolved.
If you look at education, people have already made reference to the fact that Wales has the worst performing education system in the whole of the United Kingdom, as far as the Organisation for Economic Co-operation and Development's Programme for International Student Assessment tests are concerned. And it's not only the worst in the United Kingdom, it's the only nation in the United Kingdom that is in the bottom half of the OECD league tables—that's not a record to be proud of. And it's not surprising, really, given the funding gap per pupil between England and Wales that your Government has presided over.
And then, on our economy, we do have a Minister—I know he hates being reminded of this, but we do have a Minister in the economy department who said that the Welsh Government didn't have a clue what it was doing when it came to the economy, and he was absolutely right. I can see him holding his head in his hands, and he's absolutely right to do that. We despair along with you, Lee Waters, at the state of our economy here in Wales after two decades and more of Labour—
Diolch, Ddirprwy Lywydd, ac a gaf fi hefyd ddechrau gyda theyrnged i chi? Fel Aelod o'r Senedd etholaeth gyfagos, rwyf wedi gweld drosof fy hun pa mor galed rydych chi'n gweithio ar ran eich etholwyr, a bydd yn golled fawr iddynt pan fyddwch yn rhoi'r gorau iddi. Rydych chi'n ddygn; rydych chi'n ymgyrchydd gwleidyddol gwych. Yn wir, rydych chi a minnau wedi mynd i drafferthion gyda'n pleidiau ein hunain am ymgyrchu weithiau dros faterion ar yr un ochr i'r ddadl, ond mae wedi bod yn bleser gweithio gyda chi, ac rydych chi wedi bod yn gydymaith teithio gwych hefyd ar sawl taith i fyny ac i lawr ar y trên rhwng gogledd a de Cymru.
A gaf fi droi at bwnc y ddadl hon, sef methiannau'r Blaid Lafur dros yr 20 mlynedd diwethaf? Roeddwn i'n meddwl bod y Gweinidog wedi ceisio gwneud gwaith da ohono, ond mae'n anodd iawn gwneud gwaith teilwng ohono pan fydd eich cyflawniad fel Llywodraeth mor erchyll. Dros yr 20 mlynedd diwethaf, mae'r Blaid Lafur a'u cynorthwywyr bach ym Mhlaid Cymru a'r Democratiaid Rhyddfrydol wedi difetha rhannau helaeth o wasanaethau cyhoeddus Cymru a'n heconomi. Rydym wedi gweld y methiannau sy'n amlwg iawn o hyd wrth gwrs yn ein gwasanaeth iechyd gwladol, er gwaethaf y gwaith aruthrol y maent wedi'i wneud yn ymateb i'r pandemig. Mae gennym wasanaeth iechyd gwladol a oedd mewn argyfwng cyn mis Mawrth y llynedd. Mae argyfwng recriwtio yn dal i fodoli yn ein gwasanaeth iechyd gwladol—rhywbeth rydych chi wedi bod yn gyfrifol amdano ers dros 20 mlynedd. Gwyddom fod amseroedd aros allan o reolaeth yn llwyr; gwyddom nad yw amseroedd targed ar gyfer pobl sy'n mynd i mewn ac allan o'n hadrannau achosion brys erioed wedi'u cyrraedd; ac wrth gwrs, hoffwn eich atgoffa chi a'r bobl sy'n gwylio'r ddadl hon mai Llywodraeth Lafur Cymru, unwaith eto, yw'r unig Lywodraeth erioed yn hanes y Deyrnas Unedig sydd wedi torri cyllideb y GIG—rhywbeth nad wyf yn credu ei fod yn gyflawniad y gallwch fod yn falch iawn ohono. Ac yna, wrth gwrs, mae Betsi Cadwaladr, yn fy iard gefn fy hun, wedi bod yn dihoeni mewn mesurau arbennig am fwy o amser nag unrhyw sefydliad GIG mewn hanes ac mae'n dal i fod â phroblemau sydd eto i'w datrys.
Os edrychwch ar addysg, mae pobl eisoes wedi cyfeirio at y ffaith mai gan Gymru y mae'r system addysg sy'n perfformio waethaf yn y Deyrnas Unedig gyfan ar brofion Rhaglen Ryngwladol Asesu Myfyrwyr y Sefydliad ar gyfer Cydweithrediad a Datblygiad Economaidd. Ac nid dim ond y gwaethaf yn y Deyrnas Unedig, dyma'r unig genedl yn y Deyrnas Unedig sydd yn hanner isaf tablau cynghrair y Sefydliad ar gyfer Cydweithrediad a Datblygiad Economaidd—nid yw hwnnw'n gyflawniad i ymfalchïo ynddo. Ac nid yw'n syndod, mewn gwirionedd, o ystyried y bwlch cyllido fesul disgybl rhwng Cymru a Lloegr dan oruchwyliaeth eich Llywodraeth chi.
Ac ar ein heconomi wedyn, mae gennym Weinidog—gwn ei fod yn casáu cael ei atgoffa o hyn, ond mae gennym Weinidog yn adran yr economi a ddywedodd nad oedd gan Lywodraeth Cymru syniad beth oedd yn ei wneud ar yr economi, ac roedd yn llygad ei le. Gallaf ei weld yn dal ei ben yn ei ddwylo, ac mae'n iawn iddo wneud hynny. Rydym yn anobeithio gyda chi, Lee Waters, ynglŷn â chyflwr ein heconomi yma yng Nghymru ar ôl dau ddegawd a mwy o Lafur—
You do need to wind up now, please.
Mae angen i chi ddirwyn i ben yn awr, os gwelwch yn dda.
I certainly will. I think the voters at the next election face a very stark choice: they've got constitutional chaos with Plaid; they've got an opportunity to vote for the Lib Dems, who have shacked up with the Labour Party over the past five years; or they can vote for the Labour Party and have another five years of failure. But I want to encourage them to vote for a party with a plan—a plan for more doctors, more nurses, more teachers, for upgrading our road infrastructure in north Wales, in west Wales and in south Wales, for fair funding for our councils across the country and for a party that takes the environment seriously, that will deliver a single-use plastics ban in Wales and will also deliver a clean air Act for our country.
We are a party with solutions to Wales's problems. We want to see more jobs, better hospitals and first-class schools. So, I encourage everybody in this Chamber today—this virtual Chamber—to vote for our motion and to send that message out to the people of Wales that the choice is before them and they should vote Welsh Conservative.
Fe wnaf yn sicr. Rwy'n credu bod y pleidleiswyr yn yr etholiad nesaf yn wynebu dewis llwm iawn: mae ganddynt anhrefn cyfansoddiadol gyda Phlaid Cymru; mae ganddynt gyfle i bleidleisio dros y Democratiaid Rhyddfrydol, sydd wedi gwneud eu nyth gyda'r Blaid Lafur dros y pum mlynedd diwethaf; neu gallant bleidleisio dros y Blaid Lafur a chael pum mlynedd arall o fethiant. Ond rwyf am eu hannog i bleidleisio dros blaid sydd â chynllun—cynllun ar gyfer mwy o feddygon, mwy o nyrsys, mwy o athrawon, ar gyfer uwchraddio ein seilwaith ffyrdd yng ngogledd Cymru, gorllewin Cymru a de Cymru, ar gyfer cyllid teg i'n cynghorau ledled y wlad ac ar gyfer plaid sydd o ddifrif ynglŷn â'r amgylchedd, plaid a fydd yn gwahardd plastigau untro yng Nghymru ac a fydd hefyd yn darparu Deddf aer glân i'n gwlad.
Rydym yn blaid sydd ag atebion i broblemau Cymru. Rydym am weld mwy o swyddi, ysbytai gwell ac ysgolion o'r radd flaenaf. Felly, rwy'n annog pawb yn y Siambr hon heddiw—y Siambr rithwir hon—i bleidleisio dros ein cynnig ac i anfon y neges honno at bobl Cymru fod y dewis yno iddynt ac y dylent bleidleisio dros y Ceidwadwyr Cymreig.
The proposal is to agree the motion without amendment. Does any Member object? [Objection.] Yes, I see objections, therefore, we defer voting under this item until voting time.
Y cwestiwn yw a ddylid derbyn y cynnig heb ei ddiwygio. A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? [Gwrthwynebiad.] Ydw, rwy'n gweld gwrthwynebiadau, felly, fe ohiriwn y pleidleisio o dan yr eitem hon tan y cyfnod pleidleisio.
Gohiriwyd y pleidleisio tan y cyfnod pleidleisio.
Voting deferred until voting time.
We move on to item 22, which is the short debate, and I now move to today's short debate to ask Mark Isherwood to speak on the topic he has chosen—Mark Isherwood.
Symudwn ymlaen at eitem 22, sef y ddadl fer, a symudaf yn awr at ddadl fer heddiw i ofyn i Mark Isherwood siarad am y pwnc y mae wedi'i ddewis—Mark Isherwood.
Diolch. Can I again begin by saying how much I enjoyed working with you, especially in north Wales, and, personally, how I'll miss you?
I'll move on to my speech. I've agreed to take contributions from Rhun ap Iorwerth and Dawn Bowden at the end of this speech. An estimated 3,600 children in Wales are living with a life-limiting condition. Although approximately 800 of these children have ongoing palliative care needs that require contact with hospital services, only about half of these currently access respite at children's hospices. The incidence and prevalence study recently commissioned by the all-Wales end of life board core group will give us more up-to-date figures about the number of children with palliative care needs, and it is expected that this figure will rise significantly in their report.
Diolch. A gaf fi ddechrau eto drwy ddweud cymaint rwyf wedi mwynhau gweithio gyda chi, yn enwedig yng ngogledd Cymru, ac yn bersonol, cymaint y byddaf yn gweld eich colli?
Symudaf ymlaen at fy araith. Rwyf wedi cytuno i gyfraniadau gan Rhun ap Iorwerth a Dawn Bowden ar ddiwedd yr araith hon. Amcangyfrifir bod 3,600 o blant yng Nghymru yn byw gyda chyflwr sy'n cyfyngu ar fywyd. Er bod gan oddeutu 800 o'r plant hyn anghenion gofal lliniarol parhaus sy'n galw am gysylltiad â gwasanaethau ysbytai, dim ond tua hanner y rhain sy'n cael seibiant mewn hosbisau plant ar hyn o bryd. Bydd yr astudiaeth o ddigwyddedd a nifer yr achosion a gomisiynwyd yn ddiweddar gan grŵp craidd bwrdd gofal diwedd oes Cymru gyfan yn rhoi ffigurau mwy diweddar inni am nifer y plant ag anghenion gofal lliniarol, a disgwylir y bydd y ffigur hwn yn cynyddu'n sylweddol yn eu hadroddiad.
Daeth y Llywydd i’r Gadair.
The Llywydd took the Chair.
As Chair of the cross-party group on hospices and palliative care in this Senedd, I sponsored and spoke at Hospice UK's Hospice Care Week Senedd event in October 2019, when I said that children's hospices tell me that
'although they operate on a "buy one, get seven or eight free" basis, they've had flatline statutory funding for ten years.'
The following month, I led a debate here, noting the cross-party group on hospices and palliative care's report on inequalities in access to hospice and palliative care. When I said,
'Wales's children's hospices are calling for action on the recommendations made by the cross-party group report and asking the Welsh Government to fund the study that examines the demands for children's palliative care in Wales and the extent to which that is being met.'
A year later, in November 2020, the two children's hospice charities in Wales, Tŷ Hafan and Tŷ Gobaith, jointly published their report 'Family Voices'. This report powerfully presented, loudly and clearly, and, in their words,
'the most important concerns of families who have children with life-limiting conditions.'
They called the children's hospices in Wales 'our lifeline', and said they urgently needed more of the care that only the hospices could provide, especially in relation to respite. The report outlines their proposal to move towards a sustainable model of funding that is more aligned with children's hospice charities in all other UK nations. This funding will give the children's hospices in Wales confidence to sustain and expand their services to better meet the needs of all children with life-limiting conditions, and their families, across the country, in turn helping address Wales's ambition to be a compassionate country. They're calling on all political parties to commit to establishing a lifeline fund for children's hospices in the next Senedd term and, certainly, my party will commit to that pledge.
Children's hospices play a vital role in the lives of children and families whose worlds are turned upside down by the diagnosis of a life-limiting illness. With families describing children's hospices as their lifeline, the vast majority of families surveyed for the report said that hospices were their only or primary source of respite. However, relying almost entirely on charitable funding, they're only able to meet those needs about a quarter of the time. The message is very clear: families urgently need more support. This is not about COVID funding, for which they're grateful. This is about creating a sustainable funding source so that they're not reliant on the generosity of the Welsh public for 90 per cent or more of their funding, particularly at this time of great economic uncertainty.
And it's not just about respite. As part of the health and social care ecosystem, they provide a range of services to support children and families at their hospices, at home, in hospital, and in our communities, including family support practitioners, sibling support, bereavement counselling and end-of-life care.
On Monday, I spoke to Nerys Davies from Llanrwst, one of several families who shared their hospice story with me. Nerys's son, Bedwyr, aged five, who now accesses Tŷ Gobaith, was diagnosed with the genetic condition Coffin-Siris syndrome two years ago. The condition causes significant learning disability and is extremely rare, with just 200 children diagnosed worldwide. Bedwyr is also tube-fed, has respiratory problems and cannot speak. As Nerys says, 'That doesn't stop him communicating though. He communicates a lot through actions, so just taking you to the kitchen, to the cupboard, where his snacks are kept. He's a right little monkey.' Looking after a child with a condition like Bedwyr's is a full-time role. As Nerys says, 'It's the little things you really look forward to that other people can take for granted, like being able to sleep at night or sit down and eat a meal in peace, even if it's just beans on toast, or just to have a cup of tea. Hospice respite is so important for us as parents, physically and mentally, because, without it, families end up in crisis. That will end up costing social services and health much more to deal with.' As she also told me, 'We can access Ysbyty Gwynedd, but Tŷ Gobaith has a specialist knowledge for children, and it's a one-in-a-million service for all of us.'
Fel Cadeirydd y grŵp trawsbleidiol ar hosbisau a gofal lliniarol yn y Senedd hon, noddais a siaradais yn nigwyddiad Wythnos Gofal Hosbis Hospice UK ym mis Hydref 2019, pan ddywedais fod hosbisau plant yn dweud
er eu bod yn gweithredu ar sail "prynu un, cael saith neu wyth am ddim", cyllid gwastad statudol y maent wedi bod yn ei gael ers deng mlynedd.
Y mis canlynol, arweiniais ddadl yma, gan nodi adroddiad y grŵp trawsbleidiol ar hosbisau a gofal lliniarol ar anghydraddoldebau mynediad at ofal hosbis a gofal lliniarol, pan ddywedais,
'Mae hosbisau plant Cymru yn galw am weithredu ar yr argymhellion a wnaed gan adroddiad y grŵp trawsbleidiol ac yn gofyn i Lywodraeth Cymru ariannu'r astudiaeth sy'n archwilio'r galw am ofal lliniarol i blant yng Nghymru ac i ba raddau y mae hynny'n cael ei gyflawni.'
Flwyddyn yn ddiweddarach, ym mis Tachwedd 2020, cyhoeddodd y ddwy elusen hosbis plant yng Nghymru, Tŷ Hafan a Thŷ Gobaith, eu hadroddiad ar y cyd, 'Lleisiau ein Teuluoedd'. Roedd yr adroddiad hwn yn cyflwyno'n rymus ac yn glir, ac yn eu geiriau hwy,
pryderon pwysicaf teuluoedd sydd â phlant â chyflyrau sy'n cyfyngu ar fywyd.
Roeddent yn galw hosbisau plant yng Nghymru yn 'achubiaeth', ac yn dweud eu bod angen mwy o'r gofal na all ond hosbisau ei ddarparu a hynny ar frys, yn enwedig mewn perthynas â gofal seibiant. Mae'r adroddiad yn amlinellu eu cynnig i symud tuag at fodel ariannu cynaliadwy sy'n cyd-fynd yn well ag elusennau hosbisau plant ym mhob gwlad arall yn y DU. Bydd yr arian hwn yn rhoi hyder i hosbisau plant yng Nghymru allu cynnal ac ehangu eu gwasanaethau er mwyn diwallu'n well anghenion pob plentyn sydd â chyflyrau sy'n cyfyngu ar fywyd a'u teuluoedd, ledled y wlad, gan helpu yn eu tro i wireddu uchelgais Cymru i fod yn wlad dosturiol. Maent yn galw ar bob plaid wleidyddol i ymrwymo i sefydlu cronfa achub ar gyfer hosbisau plant yn nhymor nesaf y Senedd ac yn sicr, bydd fy mhlaid i'n ymrwymo i'r addewid hwnnw.
Mae hosbisau plant yn chwarae rhan hanfodol ym mywydau plant a theuluoedd y mae eu byd wedi ei droi wyneb i waered gan ddiagnosis o salwch sy'n cyfyngu ar fywyd. Gyda theuluoedd yn disgrifio hosbisau plant fel eu hachubiaeth, dywedodd y mwyafrif helaeth o deuluoedd a holwyd ar gyfer yr adroddiad mai hosbisau oedd eu hunig ffynhonnell neu eu prif ffynhonnell o ofal seibiant. Fodd bynnag, gan ddibynnu bron yn gyfan gwbl ar gyllid elusennol, dim ond tua chwarter yr amser y gallant ddiwallu'r anghenion hynny. Mae'r neges yn glir iawn: mae angen mwy o gymorth ar deuluoedd a hynny ar frys. Nid yw'n ymwneud â chyllid COVID, er eu bod yn ddiolchgar amdano. Mae'n ymwneud â chreu ffynhonnell ariannu gynaliadwy fel nad ydynt yn dibynnu ar haelioni'r cyhoedd yng Nghymru am 90 y cant neu fwy o'u cyllid, yn enwedig ar yr adeg hon o ansicrwydd economaidd mawr.
Ac nid yw'n ymwneud â seibiant yn unig. Fel rhan o'r ecosystem iechyd a gofal cymdeithasol, maent yn darparu amrywiaeth o wasanaethau i gefnogi plant a theuluoedd yn eu hosbisau, gartref, yn yr ysbyty, ac yn ein cymunedau, gan gynnwys gweithwyr cymorth i deuluoedd, cymorth i frodyr a chwiorydd, cwnsela profedigaeth a gofal diwedd oes.
Ddydd Llun, siaradais â Nerys Davies o Lanrwst, un o nifer o deuluoedd a rannodd eu stori hosbis gyda mi. Cafodd mab Nerys, Bedwyr, sy'n bump oed, ac sydd bellach yn defnyddio Tŷ Gobaith, ddiagnosis o syndrom genetig Coffin-Siris ddwy flynedd yn ôl. Mae'r cyflwr yn achosi anabledd dysgu sylweddol ac mae'n eithriadol o brin, gyda dim ond 200 o blant yn cael diagnosis ohono yn fyd-eang. Mae Bedwyr hefyd yn cael ei fwydo drwy diwb, mae ganddo broblemau anadlu ac nid yw'n gallu siarad. Fel y dywed Nerys, 'Nid yw hynny'n ei atal rhag cyfathrebu serch hynny. Mae'n cyfathrebu llawer drwy symudiadau, felly mae'n mynd â chi i'r gegin, i'r cwpwrdd, lle cedwir ei fyrbrydau. Mae e'n ddireidus iawn.' Mae gofalu am blentyn sydd â chyflwr fel un Bedwyr yn rôl amser llawn. Fel y dywed Nerys, 'Rydych chi'n edrych ymlaen yn fawr at y pethau bach y mae pobl eraill yn gallu eu cymryd yn ganiataol, fel gallu cysgu yn y nos neu eistedd i fwyta pryd o fwyd mewn heddwch, hyd yn oed os mai dim ond ffa pob ar dost yw'r pryd, neu ddim ond i gael cwpanaid o de. Mae seibiant hosbis mor bwysig i ni fel rhieni, yn gorfforol ac yn feddyliol, oherwydd hebddo, mae teuluoedd yn mynd i wynebu argyfwng yn y pen draw. Bydd hynny'n costio llawer mwy i'r gwasanaethau cymdeithasol ac iechyd ymdrin ag ef yn y pen draw.' Fel y dywedodd wrthyf hefyd, 'Gallwn fynd i Ysbyty Gwynedd, ond mae gan Dŷ Gobaith wybodaeth arbenigol ar gyfer plant, ac mae'n wasanaeth un-mewn-miliwn i bob un ohonom.'
Bryn and Liz Davies from Kinmel Bay first became aware that their unborn baby had a heart condition at the 20-week scan. At the age of two, having already undergone two major operations, Seren was also diagnosed with an extremely rare genetic disorder. Seren loved her respite visits to Tŷ Gobaith. Because she was so happy and being looked after by professional nurses, who knew about and understood her condition, Liz and Bryn felt able to catch up on much-needed sleep and to recharge their batteries, and also to spend time with their son, Iwan. Bryn said, 'We had the reassurance that Seren was in really good hands, and that gave us time to make sure Iwan had a childhood as well.' Sadly, Seren died in January this year, aged just six years old.
Oliver Evans from Acrefair suffered a viral infection as a baby, which has left him with chronic lung disease and kidney problems. To survive, he needs to stay connected 24 hours a day to his own personal oxygen supply, and take a whole regime of different medicines. As his mum said, 'During the COVID lockdowns, when we were shielding, they're always there too, calling me regularly to check on us and offer help and advice, and even coming to talk through the window in full PPE. They even helped us by collecting all Oliver's medication and bringing it to us. I can't start to think what life would be like for us without Tŷ Gobaith Hope House. They really are our lifeline.'
Children's hospices are primarily involved in providing high-intensity lifelong care and support over an extended duration, often many years, rather than the often sudden-onset high-intensity but relatively short-duration care more common in the adult sector. The issue of inequitable funding for children's hospices in Wales is not new. In recent years, they've fallen behind other UK nations in the support available for these most vulnerable families. Children's hospices in Scotland receive half their funding from the state. In England, it's 21 per cent; in Northern Ireland, it's 25 per cent. The Republic of Ireland recently announced it would fund 30 per cent of running costs for their children's hospices. In Wales, the comparable figure is less than 10 per cent.
What has changed is the evidence collated in the 'Family Voices' report, about what impact this limited funding settlement is having on some of the most vulnerable families in Wales. This is why they're calling for a lifeline fund for children's hospices in Wales, to fund additional crucial nights of care at children's hospices for children with life-limiting conditions in Wales. 'Family Voices' were clear: extra nights of nurse-led respite for each child and family, supported by the hospices, are essential to the whole family's mental health and relationships, and saves them from breaking. To allow hospices to develop positive relationships with the family throughout a child's life, establishing a trusted partnership working, and a deeper understanding of the child and family's needs. This in turn will lead to more effective end-of-life care and bereavement support, and better outcomes for the families at the time when they face the inevitable and heart-breaking loss of their child. To reduce unplanned and crisis hospital admissions for children with life-limiting conditions, in turn reducing the burden on the NHS. To ensure our hospices can sustain and expand their care in other areas, such as physiotherapy and other therapeutic support, clinical support and advice, and as part of the broader ecosystem of NHS providers end-of-life care and bereavement support. To give the hospices the financial confidence to plan to expand sustainable services, to reach more children and families, knowing that they can meet their needs without depriving others of essential services. To support local government to meet its statutory requirements in relation to respite care, which cannot be met without a sustainable children's hospice sector. To move Wales from bottom of the home nations table, in terms of funding per capita for children's hospices. And ultimately, to ensure Wales makes a vital step in our national mission to become a compassionate country.
I will finish by quoting the children's hospices themselves, who told me: 'We are proud to be charities. We are not looking for handouts, we're looking for something that guarantees for these families that we will be there for them. We just want to fill the need.' Last, but not least, they said, 'Statutory funding currently stops at our doors. Opening this up would enable us to offer more respite and more services to those who need us.' How could anybody disagree with that? Diolch.
Daeth Bryn a Liz Davies o Fae Cinmel yn ymwybodol am y tro cyntaf fod gan eu baban yn y groth gyflwr ar y galon yn y sgan 20 wythnos. Yn ddwy oed, ar ôl cael dwy lawdriniaeth fawr eisoes, cafodd Seren ddiagnosis hefyd o anhwylder genetig eithriadol o brin. Roedd Seren wrth ei bodd gyda'i hymweliadau seibiant â Thŷ Gobaith. Gan ei bod mor hapus ac yn cael gofal gan nyrsys proffesiynol, a oedd yn gwybod am ei chyflwr ac yn ei ddeall, roedd Liz a Bryn yn teimlo y gallent ddal i fyny ar gwsg mawr ei angen ac ailwefru eu batris, a threulio amser gyda'u mab, Iwan. Meddai Bryn, 'Roedd yn dawelwch meddwl gwybod bod Seren mewn dwylo da iawn, a rhoddodd hynny amser i ni wneud yn siŵr fod Iwan yn cael plentyndod hefyd.' Yn anffodus, bu farw Seren ym mis Ionawr eleni, yn ddim ond chwe blwydd oed.
Dioddefodd Oliver Evans o Acrefair haint feirysol pan oedd yn fabi sydd wedi ei adael gyda chlefyd cronig yr ysgyfaint a phroblemau gyda'i arennau. Er mwyn goroesi, mae angen iddo fod wedi'i gysylltu 24 awr y dydd â'i gyflenwad ocsigen personol ei hun, a chymryd cyfres gyfan o wahanol feddyginiaethau. Fel y dywedodd ei fam, 'Yn ystod cyfyngiadau symud COVID, pan oeddem yn gwarchod, maent hwy yno drwy'r amser hefyd, yn fy ffonio'n rheolaidd i gadw llygad arnom a chynnig help a chyngor, a hyd yn oed yn dod i siarad drwy'r ffenestr mewn cyfarpar diogelu personol llawn. Fe wnaethant hyd yn oed ein helpu drwy gasglu holl feddyginiaeth Oliver a dod ag ef atom. Ni allaf ddechrau meddwl sut beth fyddai bywyd i ni heb Dŷ Gobaith. Hwy'n bendant yw ein hachubiaeth.'
Mae hosbisau plant yn darparu gofal a chymorth gydol oes dwys iawn, yn bennaf dros gyfnod estynedig, blynyddoedd lawer yn aml, yn hytrach na'r gofal dwys iawn sy'n aml yn digwydd yn sydyn ond am gyfnod cymharol fyr sy'n fwy cyffredin yn y sector oedolion. Nid yw mater cyllid anghyfartal i hosbisau plant yng Nghymru yn newydd. Yn ystod y blynyddoedd diwethaf, maent wedi syrthio ar ôl gwledydd eraill y DU o ran y cymorth sydd ar gael i'r teuluoedd mwyaf agored i niwed hyn. Mae hosbisau plant yn yr Alban yn cael hanner eu cyllid gan y wladwriaeth. Yn Lloegr, mae'n 21 y cant; yng Ngogledd Iwerddon, mae'n 25 y cant. Cyhoeddodd Gweriniaeth Iwerddon yn ddiweddar y byddai'n ariannu 30 y cant o gostau rhedeg hosbisau plant. Yng Nghymru, mae'r ffigur cymharol yn llai na 10 y cant.
Yr hyn sydd wedi newid yw'r dystiolaeth a gasglwyd yn adroddiad 'Lleisiau ein Teuluoedd', ynglŷn â'r effaith y mae'r setliad ariannu cyfyngedig hwn yn ei chael ar rai o'r teuluoedd mwyaf agored i niwed yng Nghymru. Dyna pam eu bod yn galw am gronfa achub i hosbisau plant yng Nghymru, er mwyn ariannu nosweithiau ychwanegol hanfodol o ofal mewn hosbisau plant i blant â chyflyrau sy'n cyfyngu ar fywyd yng Nghymru. Roedd 'Lleisiau ein Teuluoedd' yn glir: mae nosweithiau ychwanegol o seibiant dan arweiniad nyrsys ar gyfer pob plentyn a theulu, gyda chefnogaeth yr hosbisau, yn hanfodol i iechyd meddwl a'r berthynas rhwng aelodau'r teulu cyfan, ac yn eu hachub rhag torri. Caniatáu i hosbisau ddatblygu perthynas gadarnhaol â'r teulu drwy gydol oes plentyn, gan sefydlu gwaith partneriaeth dibynadwy, a dealltwriaeth ddyfnach o anghenion y plentyn a'r teulu. Bydd hyn yn ei dro yn arwain at ofal diwedd oes a chymorth profedigaeth mwy effeithiol, a chanlyniadau gwell i'r teuluoedd ar yr adeg y maent yn wynebu'r anochel a'r torcalon o golli eu plentyn. Lleihau derbyniadau heb eu cynllunio a derbyniadau mewn argyfwng i'r ysbyty i blant â chyflyrau sy'n cyfyngu ar fywyd, gan leihau'r baich ar y GIG yn ei dro. Sicrhau y gall ein hosbisau gynnal ac ehangu eu gofal mewn meysydd eraill, megis ffisiotherapi a chymorth therapiwtig arall, cymorth a chyngor clinigol, ac fel rhan o ecosystem ehangach darparwyr gofal diwedd oes y GIG a chymorth profedigaeth. Rhoi hyder ariannol i hosbisau gynllunio i ehangu gwasanaethau cynaliadwy, a chyrraedd mwy o blant a theuluoedd, gan wybod y gallant ddiwallu eu hanghenion heb amddifadu eraill o wasanaethau hanfodol. Cefnogi llywodraeth leol i fodloni ei gofynion statudol mewn perthynas â gofal seibiant, na ellir ei fodloni heb sector hosbisau plant cynaliadwy. Symud Cymru o waelod tabl y gwledydd cartref, o ran cyllid y pen i hosbisau plant. Ac yn y pen draw, sicrhau bod Cymru'n cymryd cam hanfodol ymlaen yn ein cenhadaeth genedlaethol i ddod yn wlad dosturiol.
Rwyf am orffen drwy ddyfynnu'r hosbisau plant eu hunain, a ddywedodd wrthyf: 'Rydym yn falch o fod yn elusennau. Nid ydym yn chwilio am gardod, rydym yn chwilio am rywbeth sy'n gwarantu i'r teuluoedd hyn y byddwn yno ar eu cyfer. Rydym am ddiwallu'r angen.' Yn olaf, ond nid yn lleiaf, roeddent yn dweud, 'Mae cyllid statudol yn gorffen wrth ein drysau ar hyn o bryd. Byddai agor hyn yn ein galluogi i gynnig mwy o ofal seibiant a mwy o wasanaethau i'r rhai sydd ein hangen.' Sut y gallai unrhyw un anghytuno â hynny? Diolch.
Diolch, Mark Isherwood, am y cyfle i ddweud ychydig eiriau yn y ddadl olaf un yn y pumed Senedd, ac mae hi'n ddadl bwysig iawn. Yr oll dwi eisiau ei ddweud ydy na allwn ni orbwysleisio pwysigrwydd y gofal sy'n cael ei gynnig yn ein hosbisau plant ni yng Nghymru. Ac mae cael ymrwymiad cwbl gadarn gan y Llywodraeth i sicrhau cefnogaeth i'r sector yma yn allweddol. Dwi'n edrych ymlaen, gobeithio, i gael cyfle i gynyddu'r gefnogaeth honno yn y chweched Senedd.
Dwi eisiau ategu galwad Tŷ Gobaith a Tŷ Hafan i sefydlu lifeline fund, cronfa fyddai'n gwneud yn union beth mae hi'n ei ddweud, sef bod yn achubiaeth i'r hosbisau eu hunain, yn cefnogi a chynnal eu gwaith nhw, yn caniatáu ymestyn eu gwaith, ond, yn allweddol, yn gwneud hynny er mwyn cynnig lifeline i'r teuluoedd sydd mor ddibynnol ar y gwasanaethau. Mae yna ddiffyg dybryd o ofal seibiant i blant a dyma gyfle i roi sylfaen gadarnach i wasanaethau mewn blynyddoedd i ddod.
I thank Mark Isherwood for the opportunity to say a few words in the last debate in the fifth Senedd, and it's a very important debate. And all I want to say is that we can't overemphasise the importance of the care that's provided in our children's hospices in Wales. And having a robust commitment from the Government to ensure support for this sector is vital. I'm looking forward, hopefully, to increasing that support in the sixth Senedd.
I want to echo the calls made by Tŷ Gobaith and Tŷ Hafan to establish a lifeline fund, a fund that does exactly what it says, that is a lifeline for the hospices themselves, that supports and maintains their work, and allows the extension of their work, but, vitally, that does that in order to offer a lifeline to the families who are so reliant on their services. There is a lack of respite care for children and this is an opportunity to give a more robust foundation to services in the years to come.
Thank you, Mark Isherwood, for bringing forward this very important debate, and I just wanted to say how apt it is that we discuss such an important matter on the last day of this Senedd term. And I just want to talk very briefly about a family in my constituency.
I want to talk about Caden. He lives with his mum, Lisa, in Merthyr Tydfil, and Lisa said that her life stopped the day that she had Caden, because she then became his nurse, 24/7. I think a lot of new parents can relate to that, particularly in relation to dealing with the pandemic, but when you add the stress of knowing that this little boy has a life-limiting illness and could be taken away at any moment, then that pressure could be overwhelming. Before going to Tŷ Hafan and accessing respite care, Lisa said that the pressure was overwhelming for her, she wasn't coping and she was in denial about how these things were affecting her. Thankfully, the respite care offered to Caden and his family took that pressure away: it allowed them to catch up with sleep; it gave them a safe space to talk about the challenges that they faced; and Caden came into his own, playing and interacting with other children. It changed everything for that family.
That is why these families refer to the care that they get in hospices, as Mark Isherwood has already said, as a lifeline, and why a dedicated lifeline fund is so badly needed. I note and welcome that a funding review has been announced into hospices, but we know already that the needs of the most vulnerable people in Wales are not being fully met. So, I hope that we can all commit today, as one of the final acts of this Parliament, that a lifeline fund would be an immediate priority for the next Senedd.
Diolch, Mark Isherwood, am gyflwyno'r ddadl bwysig iawn hon, ac roeddwn am ddweud mor addas yw hi ein bod yn trafod mater mor bwysig ar ddiwrnod olaf tymor y Senedd hon. Ac rwyf am siarad yn fyr iawn am deulu yn fy etholaeth.
Rwyf eisiau siarad am Caden. Mae'n byw gyda'i fam, Lisa, ym Merthyr Tudful, a dywedodd Lisa fod ei bywyd wedi stopio y diwrnod y cafodd hi Caden, oherwydd wedyn daeth yn nyrs iddo, 24 awr y diwrnod, saith diwrnod yr wythnos. Credaf y gall llawer o rieni newydd uniaethu â hynny, yn enwedig wrth ymdopi â'r pandemig, ond pan ychwanegwch y straen o wybod bod gan y bachgen bach hwn salwch sy'n cyfyngu ar fywyd ac y gallai'r bywyd hwnnw ddod i ben ar unrhyw adeg, gallai'r pwysau hwnnw fod yn aruthrol. Cyn mynd i Dŷ Hafan a chael gofal seibiant, dywedodd Lisa fod y pwysau'n aruthrol iddi, nid oedd yn ymdopi ac roedd hi'n gwadu'r modd roedd y pethau hyn yn effeithio arni. Diolch byth, fe gafodd y gofal seibiant a gynigiwyd i Caden a'i deulu wared ar y pwysau hwnnw: fe wnaeth ganiatáu iddynt ddal i fyny â'u cwsg; rhoddodd le diogel iddynt siarad am yr heriau roeddent yn eu hwynebu; ac roedd Caden wrth ei fodd yn chwarae a rhyngweithio â phlant eraill. Newidiodd bopeth i'r teulu hwnnw.
Dyna pam y mae'r teuluoedd hyn yn cyfeirio at y gofal a gânt mewn hosbisau fel achubiaeth, fel y mae Mark Isherwood eisoes wedi'i ddweud, a pham y mae cymaint o angen cronfa achub bwrpasol. Rwy'n nodi bod adolygiad ar ariannu hosbisau wedi'i gyhoeddi, ac rwy'n croesawu hynny, ond gwyddom eisoes nad yw anghenion y bobl fwyaf agored i niwed yng Nghymru'n cael eu diwallu'n llawn. Felly, rwy'n gobeithio y gallwn i gyd ymrwymo heddiw, fel un o weithredoedd terfynol y Senedd hon, i sicrhau bod cronfa achub yn flaenoriaeth ar unwaith i'r Senedd nesaf.
Y Gweinidog Iechyd a Gwasanaethau Cymdeithasol i ymateb i'r ddadl, Vaughan Gething.
The Minister for Health and Social Services to reply to the debate, Vaughan Gething.
Thank you, Llywydd. I want to thank Mark Isherwood for bringing this important debate to the Chamber and to Dawn Bowden and Rhun ap Iorwerth for their contributions that I have listened to. And I recognise the stories that each of them have told about the direct impact that children's hospices have, not just on the children, but on their wider families and carers as well. I recognise, and I should say, Llywydd, that one of the children's hospices is actually in my constituency. Tŷ Hafan hospice is in Sully, at the southern end of Cardiff South and Penarth. So, before my time as Minister in the Government, I already had some understanding of the incredibly important services that hospices provide to both end-of-life care, but more than that, as I said, the support they provide to patients, families and carers.
My understanding is that every year our children's hospices support around 500 children and young people with life-limiting conditions here in Wales, and that balance of end-of-life and continuing care to children and young people who have care needs arising from life-limiting conditions often takes place over many years. I also do want to acknowledge the invaluable help and advice that our children's hospices provide to families to manage their child's pain and distressing symptoms, but also, as Members have said, the short breaks they're able to offer families, the compassionate end-of-life care support and the emotional support up to and beyond the death of a child. Research does show that the overall number of children and young people with life-limiting conditions has grown, and modelling suggests that those numbers will continue to increase slightly year on year over the next decade. That's partly because life expectancy is increasing, with people living longer due to advances in medical treatments and technologies. As a result, more young people are moving from children's to adult services, and that's been a challenge for those children's hospices, as people they've known for a long time, in managing that transition in their care.
Diolch, Lywydd. Hoffwn ddiolch i Mark Isherwood am gyflwyno'r ddadl bwysig hon i'r Siambr ac i Dawn Bowden a Rhun ap Iorwerth am y cyfraniadau y gwrandewais arnynt. Ac rwy'n cydnabod y straeon y mae pob un ohonynt wedi'u hadrodd am yr effaith uniongyrchol y mae hosbisau plant yn ei chael, nid yn unig ar y plant, ond ar eu teuluoedd ehangach a'u gofalwyr hefyd. Rwy'n cydnabod, a dylwn ddweud, Lywydd, fod un o'r hosbisau plant yn fy etholaeth i mewn gwirionedd. Mae hosbis Tŷ Hafan yn Sili, ym mhen deheuol De Caerdydd a Phenarth. Felly, cyn fy amser fel Gweinidog yn y Llywodraeth, roedd gennyf rywfaint o ddealltwriaeth eisoes o'r gwasanaethau eithriadol o bwysig y mae hosbisau'n eu darparu ar gyfer gofal diwedd oes, ond yn fwy na hynny, fel y dywedais, y cymorth y maent yn ei ddarparu i gleifion, teuluoedd a gofalwyr.
Yn ôl yr hyn a ddeallaf, bob blwyddyn, mae ein hosbisau plant yn cefnogi tua 500 o blant a phobl ifanc sydd â chyflyrau sy'n cyfyngu ar fywyd yma yng Nghymru, ac mae'r cydbwysedd hwnnw o ofal diwedd oes a gofal parhaus i blant a phobl ifanc sydd ag anghenion gofal yn deillio o gyflyrau sy'n cyfyngu ar fywyd yn aml yn digwydd dros nifer o flynyddoedd. Rwyf hefyd am gydnabod y cymorth a'r cyngor amhrisiadwy y mae ein hosbisau plant yn eu darparu i deuluoedd ar gyfer rheoli poen a symptomau gofidus eu plentyn, ond hefyd, fel y dywedodd yr Aelodau, y seibiant byr y gallant eu cynnig i deuluoedd, y cymorth gofal diwedd oes tosturiol a'r gefnogaeth emosiynol hyd at a thu hwnt i farwolaeth plentyn. Mae ymchwil yn dangos bod nifer gyffredinol y plant a'r bobl ifanc sydd â chyflyrau sy'n cyfyngu ar fywyd wedi cynyddu, ac mae modelu'n awgrymu y bydd y niferoedd hynny'n parhau i gynyddu ychydig flwyddyn ar ôl blwyddyn dros y degawd nesaf. Mae hynny'n rhannol oherwydd bod disgwyliad oes yn cynyddu, gyda phobl yn byw'n hirach oherwydd datblygiadau mewn triniaethau a thechnolegau meddygol. O ganlyniad, mae mwy o bobl ifanc yn symud o wasanaethau plant i wasanaethau oedolion, sydd wedi bod yn her i hosbisau'r plant hynny, wrth iddynt reoli'r pontio yng ngofal pobl y maent wedi'u hadnabod ers amser maith.
The Welsh Government is committed to continually improving both adult and paediatric palliative and end-of-life care. We will continue to work with hospices to ensure that they are able to access the support and funding that they need. We currently invest £8.4 million annually to support specialist palliative care services. Much of this, of course, goes to support adult and children's hospices. We've also allocated £9.3 million in emergency funding to hospices throughout the pandemic to protect their core clinical services and to strengthen bereavement support. I think all of us are aware that their usual sources of income from the public have significantly been reduced through this last extraordinary year. In fact, over £2 million of this funding has been allocated to our children's hospices here in Wales. This Government remains committed to working with the end-of-life care board to review funding for hospices, and this work is currently being taken forward.
Following the previous debate in the Chamber on palliative care in February, I issued a written statement updating Members on the wider work that is ongoing across both adult and children's palliative care. That included a stock take by the end-of-life care board, which will establish a baseline of capacity across both adult and children's services. It will also offer consideration on developments required to meet future need. I think that's really the point that's been made here: how do we ensure that funding meets the needs that we understand will take place in the future. The stock take, which will be available later this month, has been informed by a service model to address equitable access for children with life-limiting illness in Wales that has been developed by Dr Richard Hain. He is the clinical lead for paediatric palliative care in Wales. The written statement also confirmed that the stock take will be supported by a paediatric palliative care means assessment, and that will provide robust data on which to plan services for children and young people here in Wales. That work is currently being commissioned.
Last month, I met the chief executives of Tŷ Hafan and Tŷ Gobaith to discuss the 'Family Voices' report and their proposal for a lifeline fund. We had a useful and constructive discussion on the move towards a more sustainable model of funding for hospices—more aligned with peer charities in other UK nations—and of course the importance of respite care. We continue to value the help and support that all of our unpaid carers provide in often emotionally very difficult circumstances. They are an essential part of our health and care system here in Wales. That's why I'm pleased that, yesterday, we launched our new strategy for unpaid carers. That strategy outlines our existing support for unpaid carers and looks ahead to how we can improve support to make sure that all carers have a life alongside their caring responsibilities. It sets out four revised national priorities to be followed by a more detailed delivery plan this autumn. Respite and short breaks are a key area of focus within that new strategy.
The current support for unpaid carers, of course, includes funding within the local government settlement for local authorities to deliver their duty to support unpaid carers under the Social Services and Well-being (Wales) Act 2014. We're also providing £1 million of annual funding to local health boards and their carer partnerships, together with money that is available through the intermediate care fund. Regional partnership boards continue to develop a range of activities, targeting key groups, which can include provision of both direct and indirect support for carers. That includes opportunities for short breaks. We're also providing funding to the Family Fund to provide grants to families and disabled children for respite and short breaks and other items.
This week, I published the national clinical framework. That sets out how clinical services should develop over the coming decade and confirms the introduction of quality statements to set expectations for specific clinical services. The national clinical framework describes how a nationally agreed clinical pathway and national programmes, such as end-of-life care, will support better system planning and quality improvement in the delivery of our services. There'll be a new national programme for palliative and end-of-life care that will be established, again with a high-level quality statement for end-of-life care being developed, and that in itself will significantly raise the profile of end-of-life care within our health boards and bring a renewed focus with accountability to this agenda.
While work is being undertaken, I've extended the existing end-of-life care delivery plan to March next year, together with £1 million of funding to support implementation, while those new arrangements have time to bed in and take proper grip. This extension will allow for reflection on the lessons learned and new models of care that have had to be used during the pandemic, as well as a consideration of priorities by any new Welsh Government. Any new plan for end-of-life care delivery would need to be both driven by clinicians and patient voices and fit with the vision that is set out in the national clinical framework. The work to develop the national framework for the delivery of bereavement care is also continuing, and Members will know that that's now subject to an eight-week consultation. That sets out core principles and minimum standards, and again is supported by £1 million of additional funding. That framework has been overseen by the national bereavement steering group, which has both hospice representation and children and young people's bereavement charities included within its membership.
Finally, I do want to pay tribute to the vital role of all of our hospice staff, both for adults and children, and the work they undertake to deliver palliative and end-of-life care. In particular for this debate, I'd like to recognise the contribution they make to children and young people and their families living with a life-limiting illness. I am tremendously grateful to all of them for maintaining this essential support throughout the pandemic in the most difficult of circumstances. I can reassure the Chamber that this Welsh Government remains committed to ensuring that everyone has access to high-quality adult and paediatric palliative and end-of-life care. We will continue to work with both children and adult hospices across Wales to deliver on that commitment, including the review, and then the results in delivery of the review of funding. Thank you, Llywydd.
Mae Llywodraeth Cymru wedi ymrwymo i wella gofal lliniarol a gofal diwedd oes i oedolion a phlant yn barhaus. Byddwn yn parhau i weithio gyda hosbisau i sicrhau eu bod yn gallu cael y cymorth a'r cyllid sydd ei angen arnynt. Ar hyn o bryd rydym yn buddsoddi £8.4 miliwn bob blwyddyn i gefnogi gwasanaethau gofal lliniarol arbenigol. Mae llawer o hwn, wrth gwrs, yn mynd i gefnogi hosbisau oedolion a phlant. Rydym hefyd wedi dyrannu £9.3 miliwn o gyllid brys i hosbisau drwy gydol y pandemig er mwyn diogelu eu gwasanaethau clinigol craidd ac i gryfhau cymorth profedigaeth. Credaf fod pob un ohonom yn ymwybodol fod eu ffynonellau incwm arferol gan y cyhoedd wedi lleihau'n sylweddol drwy'r flwyddyn eithriadol a aeth heibio. Yn wir, mae dros £2 filiwn o'r arian wedi'i ddyrannu i'n hosbisau plant yma yng Nghymru. Mae'r Llywodraeth hon yn parhau i fod yn ymrwymedig i weithio gyda'r bwrdd gofal diwedd oes i adolygu cyllid ar gyfer hosbisau, ac mae'r gwaith hwn yn cael ei ddatblygu ar hyn o bryd.
Yn dilyn y ddadl flaenorol yn y Siambr ar ofal lliniarol ym mis Chwefror, cyhoeddais ddatganiad ysgrifenedig yn rhoi'r wybodaeth ddiweddaraf i'r Aelodau am y gwaith ehangach sy'n mynd rhagddo ar draws gofal lliniarol i oedolion a phlant. Roedd yn cynnwys ymarfer pwyso a mesur gan y bwrdd gofal diwedd oes, a fydd yn sefydlu llinell sylfaen o gapasiti ar draws y gwasanaethau i oedolion a'r gwasanaethau i blant. Bydd hefyd yn cynnig ystyriaeth o'r datblygiadau sydd eu hangen i ddiwallu anghenion yn y dyfodol. Rwy'n credu mai dyna'r pwynt sydd wedi'i wneud yma mewn gwirionedd: sut y mae sicrhau bod cyllid yn diwallu'r anghenion y deallwn y byddant yn digwydd yn y dyfodol. Mae'r ymarfer pwyso a mesur, a fydd ar gael yn ddiweddarach y mis hwn, wedi'i lywio gan fodel gwasanaeth i fynd i'r afael â mynediad teg i blant â salwch sy'n cyfyngu ar fywyd yng Nghymru a ddatblygwyd gan Dr Richard Hain. Ef yw'r arweinydd clinigol ar gyfer gofal lliniarol pediatrig yng Nghymru. Cadarnhaodd y datganiad ysgrifenedig hefyd y caiff yr ymarfer pwyso a mesur ei gefnogi gan asesiad modd o ofal lliniarol pediatrig, a bydd hwnnw'n darparu data cadarn i gynllunio gwasanaethau ar gyfer plant a phobl ifanc yma yng Nghymru. Mae'r gwaith hwnnw'n cael ei gomisiynu ar hyn o bryd.
Y mis diwethaf, cyfarfûm â phrif weithredwyr Tŷ Hafan a Thŷ Gobaith i drafod yr adroddiad 'Lleisiau ein Teuluoedd' a'u hargymhelliad ar gyfer cronfa achub. Cawsom drafodaeth ddefnyddiol ac adeiladol ar y symudiad tuag at fodel ariannu mwy cynaliadwy ar gyfer hosbisau—un sy'n cyd-fynd yn well ag elusennau cyffelyb yng ngwledydd eraill y DU—a phwysigrwydd gofal seibiant wrth gwrs. Rydym yn parhau i werthfawrogi'r cymorth a'r gefnogaeth y mae ein holl ofalwyr di-dâl yn eu darparu mewn amgylchiadau sy'n aml yn anodd iawn yn emosiynol. Maent yn rhan hanfodol o'n system iechyd a gofal yma yng Nghymru. Dyna pam rwy'n falch ein bod ni wedi lansio ein strategaeth newydd ar gyfer gofalwyr di-dâl ddoe. Mae'r strategaeth honno'n amlinellu ein cefnogaeth bresennol i ofalwyr di-dâl ac yn edrych ymlaen at sut y gallwn wella cymorth i sicrhau bod pob gofalwr yn cael bywyd ochr yn ochr â'u cyfrifoldebau gofalu. Mae'n nodi pedair blaenoriaeth genedlaethol ddiwygiedig i'w dilyn gan gynllun cyflawni manylach yr hydref hwn. Mae seibiant a gwyliau byr yn faes ffocws allweddol yn y strategaeth newydd honno.
Mae'r cymorth presennol i ofalwyr di-dâl, wrth gwrs, yn cynnwys cyllid o fewn y setliad llywodraeth leol i awdurdodau lleol allu cyflawni eu dyletswydd i gefnogi gofalwyr di-dâl o dan Ddeddf Gwasanaethau Cymdeithasol a Llesiant (Cymru) 2014. Rydym hefyd yn darparu £1 filiwn o gyllid blynyddol i fyrddau iechyd lleol a'u partneriaethau gofalwyr, ynghyd ag arian sydd ar gael drwy'r gronfa gofal canolraddol. Mae byrddau partneriaeth rhanbarthol yn parhau i ddatblygu amrywiaeth o weithgareddau, gan dargedu grwpiau allweddol, a all gynnwys darparu cymorth uniongyrchol ac anuniongyrchol i ofalwyr. Mae hynny'n cynnwys cyfleoedd ar gyfer gwyliau byr. Rydym hefyd yn darparu cyllid i Gronfa'r Teulu i ddarparu grantiau i deuluoedd a phlant anabl ar gyfer seibiant a gwyliau byr ac eitemau eraill.
Yr wythnos hon, cyhoeddais y fframwaith clinigol cenedlaethol. Mae'n nodi sut y dylai gwasanaethau clinigol ddatblygu dros y degawd nesaf ac yn cadarnhau bod datganiadau ansawdd yn cael eu cyflwyno i bennu disgwyliadau ar gyfer gwasanaethau clinigol penodol. Mae'r fframwaith clinigol cenedlaethol yn disgrifio sut y bydd llwybr clinigol a rhaglenni cenedlaethol y cytunwyd arnynt yn genedlaethol, megis gofal diwedd oes, yn cefnogi gwell cynlluniau system a gwella ansawdd wrth ddarparu ein gwasanaethau. Bydd rhaglen genedlaethol newydd ar gyfer gofal lliniarol a gofal diwedd oes yn cael ei sefydlu, unwaith eto gyda datganiad ansawdd lefel uchel ar gyfer datblygu gofal diwedd oes, a bydd hynny ynddo'i hun yn codi proffil gofal diwedd oes yn sylweddol o fewn ein byrddau iechyd ac yn sicrhau ffocws newydd ac atebolrwydd i'r agenda hon.
Er bod gwaith yn cael ei wneud, rwyf wedi ymestyn y cynllun cyflawni presennol ar gyfer gofal diwedd oes i fis Mawrth y flwyddyn nesaf, ynghyd ag £1 filiwn o gyllid i gefnogi ei weithrediad, tra bod y trefniadau newydd hynny'n cael amser i sefydlu a gwreiddio'n iawn. Bydd yr estyniad hwn yn caniatáu inni fyfyrio ar y gwersi a ddysgwyd a modelau gofal newydd y bu'n rhaid eu defnyddio yn ystod y pandemig, yn ogystal ag ystyriaeth o flaenoriaethau gan unrhyw Lywodraeth newydd yng Cymru. Byddai angen i unrhyw gynllun newydd ar gyfer darparu gofal diwedd oes gael ei lywio gan glinigwyr a lleisiau cleifion a chyd-fynd â'r weledigaeth a nodir yn y fframwaith clinigol cenedlaethol. Mae'r gwaith o ddatblygu'r fframwaith cenedlaethol ar gyfer darparu gofal profedigaeth hefyd yn parhau, a bydd yr Aelodau'n gwybod bod hynny bellach yn destun ymgynghoriad wyth wythnos. Mae hwnnw'n nodi egwyddorion craidd a safonau gofynnol, ac unwaith eto fe'i cefnogir gan £1 filiwn o gyllid ychwanegol. Goruchwyliwyd y fframwaith hwnnw gan y grŵp llywio cenedlaethol ar brofedigaeth, sy'n cynnwys cynrychiolaeth o hosbisau ac elusennau profedigaeth plant a phobl ifanc ymhlith ei aelodau.
Yn olaf, hoffwn dalu teyrnged i rôl hanfodol ein holl staff hosbis, yn hosbisau oedolion a phlant, a'r gwaith y maent yn ei wneud yn darparu gofal lliniarol a gofal diwedd oes. Yn benodol ar gyfer y ddadl hon, hoffwn gydnabod y cyfraniad a wnânt i blant a phobl ifanc a'u teuluoedd sy'n byw gyda salwch sy'n cyfyngu ar fywyd. Rwy'n hynod ddiolchgar i bob un ohonynt am gynnal y gefnogaeth hanfodol hon drwy gydol y pandemig yn yr amgylchiadau mwyaf anodd. Gallaf sicrhau'r Siambr fod y Llywodraeth hon yng Nghymru yn parhau i fod yn ymrwymedig i sicrhau bod gan bawb fynediad at ofal lliniarol a gofal diwedd oes o ansawdd uchel i oedolion a phlant. Byddwn yn parhau i weithio gyda hosbisau plant ac oedolion ledled Cymru i gyflawni'r ymrwymiad hwnnw, gan gynnwys yr adolygiad, ac yna'r canlyniadau yn sgil cyflawni'r adolygiad o gyllid. Diolch, Lywydd.
Diolch i'r Gweinidog. Mae hwnna'n golygu ein bod ni nawr yn cyrraedd y cyfnod pleidleisio. Fe wnawn ni gymryd toriad byr tan bod y bleidlais yn gallu cychwyn. Toriad byr, felly.
I thank the Minister. That now brings us to voting time. We'll take a short break to prepare for the vote.
Ataliwyd y Cyfarfod Llawn am 19:07.
Plenary was suspended at 19:07.
Ailymgynullodd y Senedd am 19:15, gyda'r Llywydd yn y Gadair.
The Senedd reconvened at 19:15, with the Llywydd in the Chair.
Dyma ni'n cyrraedd y cyfnod pleidleisio, felly, ac mae'r bleidlais gyntaf ar y cynnig i ddiwygio Rheolau Sefydlog, y Biliau cydgrynhoi. Dwi'n galw am bleidlais ar y cynnig, a gyflwynwyd yn fy enw i. Agor y bleidlais. Cau'r bleidlais. O blaid 51, neb yn ymatal, pedwar yn erbyn. Felly, mae'r cynnig yna wedi'i dderbyn.
That brings us to voting time, and the first vote is on the motion to amend Standing Orders, the consolidation Bills, and I call for a vote on the motion, tabled in my own name. Open the vote. Close the vote. In favour 51, no abstentions and four against. Therefore, the motion is agreed.
Eitem 7 - Cynnig i ddiwygio Rheolau Sefydlog: Biliau Cydgrynhoi: O blaid: 51, Yn erbyn: 4, Ymatal: 0
Derbyniwyd y cynnig
Item 7 - Motion to amend Standing Orders: Consolidation Bills : For: 51, Against: 4, Abstain: 0
Motion has been agreed
Eitem 9 yw'r eitem i'w phleidleisio arni nesaf, sef y cynnig i ddiwygio Rheolau Sefydlog ar fusnes cynnar yn dilyn etholiad y Senedd, a dwi'n galw am bleidlais ar y cynnig. Agor y bleidlais. Cau'r bleidlais. O blaid 50, un yn ymatal, pedwar yn erbyn. Felly, mae'r cynnig yna wedi'i dderbyn.
Our next vote is on item 9, which is the motion to amend Standing Orders on early business following a Senedd election, and I call for a vote on the motion. Open the vote. Close the vote. In favour 50, one abstention, four against. Therefore, the motion is agreed.
Eitem 9 - Cynnig i ddiwygio Rheolau Sefydlog: Busnes Cynnar yn dilyn Etholiad y Senedd: O blaid: 50, Yn erbyn: 4, Ymatal: 1
Derbyniwyd y cynnig
Item 9 - Motion to amend Standing Orders: Early Business Following a Senedd Election : For: 50, Against: 4, Abstain: 1
Motion has been agreed
Cynnig ar eitem 10 yw'r cynnig nesaf, sef y cynnig i ddiwygio Rheolau Sefydlog ar sub judice. Dwi'n galw am bleidlais, felly, ar y cynnig. Agor y bleidlais. Cau'r bleidlais. O blaid 51, neb yn ymatal, pedwar yn erbyn. Felly, mae'r cynnig yna wedi'i dderbyn.
The next vote is on item 10, the motion to amend Standing Orders on sub judice. I call for a vote on the motion. Open the vote. Close the vote. In favour 51, no abstentions and four against. Therefore, the motion is agreed.
Eitem 10 - Cynnig i ddiwygio Rheolau Sefydlog: Sub Judice: O blaid: 51, Yn erbyn: 4, Ymatal: 0
Derbyniwyd y cynnig
Item 10 - Motion to amend Standing Orders: Sub Judice: For: 51, Against: 4, Abstain: 0
Motion has been agreed
A'r cynnig nesaf i bleidleisio arno yw'r cynnig i ddiwygio Rheolau Sefydlog ar aelodaeth pwyllgorau. Dwi'n galw am y bleidlais ar y cynnig yma. Agor y bleidlais. Cau'r bleidlais. O blaid 49, neb yn ymatal, chwech yn erbyn. Felly, mae'r cynnig yna wedi'i gymeradwyo.
The next vote is on the motion to amend Standing Orders on membership of committees. I call for a vote on the motion. Open the vote. Close the vote. In favour 49, no abstentions, six against. Therefore, the motion is agreed.
Eitem 12 - Cynnig i ddiwygio Rheolau Sefydlog: Aelodaeth Pwyllgorau: O blaid: 49, Yn erbyn: 6, Ymatal: 0
Derbyniwyd y cynnig
Item 12 - Motion to amend Standing Orders: Membership of Committees : For: 49, Against: 6, Abstain: 0
Motion has been agreed
Y bleidlais nesaf yw'r bleidlais ar eitem agenda 15, sef y cynnig i ddiwygio Rheolau Sefydlog ar ddiffiniad o grwpiau gwleidyddol. Dwi'n galw am bleidlais ar y cynnig. Agor y bleidlais. Cau'r bleidlais. O blaid 38, neb yn ymatal, 17 yn erbyn. Felly, mae'r cynnig yna wedi'i dderbyn.
The next vote is on agenda item 15, the motion to amend Standing Orders on the definition of political groups. I call for a vote on the motion. Open the vote. Close the vote. In favour 38, no abstentions, 17 against. Therefore, the motion is agreed.
Eitem 15 - Cynnig i ddiwygio Rheolau Sefydlog: Diffiniad o Grwpiau Gwleidyddol: O blaid: 38, Yn erbyn: 17, Ymatal: 0
Derbyniwyd y cynnig
Item 15 - Motion to amend Standing Orders: Definition of Political Groups: For: 38, Against: 17, Abstain: 0
Motion has been agreed
Mae'r bleidlais nesaf ar y cynnig i gymeradwyo'r cod ymddygiad ar gyfer Aelodau o'r Senedd, a dwi'n galw am bleidlais ar y cynnig, a gyflwynwyd yn enw Jayne Bryant. Agor y bleidlais. Cau'r bleidlais. O blaid 49, neb yn ymatal, pump yn erbyn. Felly, mae'r cynnig yna wedi'i dderbyn.
The next vote is on the motion to approve the code of conduct for Members of the Senedd, and I call for a vote on the motion, tabled in the name of Jayne Bryant. Open the vote. Close the vote. In favour 49, no abstentions and five against. Therefore, the motion is agreed.
Eitem 17 - Cynnig i Gymeradwyo'r Cod Ymddygiad ar gyfer Aelodau o'r Senedd: O blaid: 49, Yn erbyn: 5, Ymatal: 0
Derbyniwyd y cynnig
Item 17 - Motion to Approve the Code of Conduct for Members of the Senedd: For: 49, Against: 5, Abstain: 0
Motion has been agreed
Mae'r bleidlais nesaf ar y ddadl ar adroddiad y Pwyllgor Diwylliant, y Gymraeg a Chyfathrebu ar 'Edrych ar ddatganoli darlledu: Sut y gall Cymru gael y cyfryngau y mae eu hangen arni?' A dwi'n galw am bleidlais ar y cynnig, a gyflwynwyd yn enw Bethan Sayed. Agor y bleidlais. Cau'r bleidlais. O blaid 50, neb yn ymatal, pedwar yn erbyn. Felly, mae'r cynnig wedi ei dderbyn.
The next vote is on the debate on the Culture, Welsh Language and Communications report on 'Exploring the devolution of broadcasting: How can Wales get the media it needs?' And I call for a vote on the motion, tabled in the name of Bethan Sayed. Open the vote. Close the vote. In favour 50, no abstentions and four against, and therefore the motion is agreed.
Eitem 20 - Dadl ar adroddiad y Pwyllgor Diwylliant, y Gymraeg a Chyfathrebu: Edrych ar ddatganoli darlledu: Sut y gall Cymru gael y cyfryngau y mae eu hangen arni?: O blaid: 50, Yn erbyn: 4, Ymatal: 0
Derbyniwyd y cynnig
Item 20 - Debate on the Culture, Welsh Language and Communications Report: Exploring the devolution of broadcasting: How can Wales get the media it needs?: For: 50, Against: 4, Abstain: 0
Motion has been agreed
Mae'r pleidleisiau nesaf ar ddadl y Ceidwadwyr Cymreig ar ddyfodol Cymru. Dwi'n galw am bleidlais ar y cynnig, a gyflwynwyd yn enw Mark Isherwood. Agor y bleidlais. Cau'r bleidlais. O blaid 13, neb yn ymatal, 41 yn erbyn. Mae'r cynnig wedi ei wrthod.
The next votes are on the Welsh Conservatives' debate on the future of Wales. I call for a vote on the motion, tabled in the name of Mark Isherwood. Open the vote. Close the vote. In favour 13, no abstentions and 41 against. Therefore, the motion is not agreed.
Eitem 21 - Dadl y Ceidwadwyr Cymreig - Cynnig heb ei ddiwygio: O blaid: 13, Yn erbyn: 41, Ymatal: 0
Gwrthodwyd y cynnig
Item 21 - Welsh Conservatives' Debate - Motion without amendment: For: 13, Against: 41, Abstain: 0
Motion has been rejected
Gwelliant 1 yw'r bleidlais nesaf, felly dwi'n galw am bleidlais ar welliant 1, a gyflwynwyd yn enw Rebecca Evans. Agor y bleidlais. Cau'r bleidlais. O blaid 28, neb yn ymatal, 26 yn erbyn. Felly, mae'r gwelliant wedi ei dderbyn.
The next vote is on amendment 1. I call for a vote on amendment 1, tabled in the name of Rebecca Evans. Open the vote. Close the vote. In favour 28, no abstentions and 26 against. Therefore, the amendment is agreed.
Eitem 21 - Gwelliant 1 - Cyflwynwyd yn enw Rebecca Evans: O blaid: 28, Yn erbyn: 26, Ymatal: 0
Derbyniwyd y gwelliant
Item 21 - Amendment 1 - Tabled in the name of Rebecca Evans: For: 28, Against: 26, Abstain: 0
Amendment has been agreed
Gwelliant 2 nesaf. Galwaf am bleidlais ar welliant 2 yn enw Siân Gwenllian. Agor y bleidlais. Cau'r bleidlais. O blaid 10, neb yn ymatal, 44 yn erbyn. Mae gwelliant 2 wedi ei wrthod.
Amendment 2 is next. I call for a vote on amendment 2, tabled in the name of Siân Gwenllian. Open the vote. Close the vote. In favour 10, no abstentions and 44 against. Therefore, amendment 2 is not agreed.
Eitem 21 - Gwelliant 2 - Cyflwynwyd yn enw Siân Gwenllian: O blaid: 10, Yn erbyn: 44, Ymatal: 0
Gwrthodwyd y gwelliant
Item 21 - Amendment 2 - Tabled in the name of Siân Gwenllian: For: 10, Against: 44, Abstain: 0
Amendment has been rejected
Gwelliant 3 nawr, yn enw Siân Gwenllian. Agor y bleidlais. Cau'r bleidlais. O blaid 10, neb yn ymatal, 44 yn erbyn. Felly, mae'r gwelliant wedi ei wrthod.
Amendment 3 in the name of Siân Gwenllian. Open the vote. Close the vote. In favour 10, no abstentions, 44 against. Therefore, the amendment is not agreed.
Eitem 21 - Gwelliant 3 - Cyflwynwyd yn enw Siân Gwenllian: O blaid: 10, Yn erbyn: 44, Ymatal: 0
Gwrthodwyd y gwelliant
Item 21 - Amendment 3 - Tabled in the name of Siân Gwenllian: For: 10, Against: 44, Abstain: 0
Amendment has been rejected
Pleidlais nawr, yn olaf, felly, ar y cynnig wedi ei ddiwygio.
A final vote on the motion as amended.
Cynnig NDM7683 fel y'i diwygiwyd:
Cynnig bod y Senedd:
1. Yn cydnabod bod Llywodraeth Cymru, yn wyneb heriau digynsail o ran llymder, Brexit, newid yn yr hinsawdd a COVID-19, wedi:
a) Sefydlu Banc Datblygu Cymru, sicrhau dros 100,000 o brentisiaethau pob oed a darparu ryddhad ardrethi busnes heb ei ail, gan gynnwys dros £580m o ryddhad parhaol i fusnesau bach;
b) Cyflwyno'r Gronfa Triniaethau Newydd, gan sicrhau bod triniaethau sydd newydd eu cymeradwyo ar gael yn y GIG o fewn 13 diwrnod ar gyfartaledd;
c) Gwella canlyniadau PISA ym mhob un o'r tri maes a datblygu cwricwlwm newydd radical ar gyfer ein hysgolion;
d) Datgan argyfwng newid yn yr hinsawdd a gosod targed cyfreithiol rwymol cyntaf Cymru i gyflawni allyriadau sero-net;
e) Adeiladu 20,000 o gartrefi newydd a chryfhau hawliau’r rhai sy’n rhentu.
2. Yn nodi bod y cyflawniadau llawn wedi'u nodi yn Adroddiad Blynyddol Llywodraeth Cymru.
Motion NDM7683 as amended:
To propose that the Senedd:
1. Recognises that in the face of unprecedented challenges of austerity, Brexit, climate change and COVID-19, the Welsh Government has:
a) Established the Development Bank of Wales, secured more than 100,000 all-age apprenticeships and provided unrivalled business rates relief including over £580m in permanent relief for small businesses;
b) Introduced the New Treatment Fund, making newly approved treatments available in the NHS in an average of 13 days;
c) Improved PISA results in all three domains and developed a radical new curriculum for our schools;
d) Declared a climate change emergency and set Wales’s first legally binding target to achieve net zero emissions;
e) Built 20,000 new homes and strengthened the rights of renters.
2. Notes the full achievements are set out in the Welsh Government’s Annual Report.
Agor y bleidlais. Cau'r bleidlais. Mae'r bleidlais yn gyfartal ac, felly, rydw i angen, ar y bleidlais olaf un, defnyddio fy mhleidlais fwrw.
Open the vote. Close the vote. The vote is tied and, therefore, on the very final vote, I must use my casting vote.
I do know which way I'm voting, but I just don't know how to actually vote virtually myself, believe it or not. You've all been doing it for many months now. So, I cast my vote against the motion and, therefore, the final motion as amended: for the motion 27, abstain nobody, and against the motion 28.
Rwy'n gwybod pa ffordd rwy'n pleidleisio, ond nid wyf yn gwybod sut i bleidleisio'n rhithwir fy hun, credwch hynny neu beidio. Rydych chi i gyd wedi bod yn ei wneud ers misoedd bellach. Felly, rwy'n bwrw fy mhleidlais yn erbyn y cynnig ac felly, y cynnig terfynol fel y'i diwygiwyd: o blaid y cynnig 27, neb yn ymatal, ac yn erbyn y cynnig 28.
Eitem 21 - Dadl y Ceidwadwyr Cymreig - Cynnig fel y'i diwygiwyd: O blaid: 27, Yn erbyn: 27, Ymatal: 0
Gan fod nifer y pleidleisiau yn gyfartal, defnyddiodd y Cadeirydd ei phleidlais fwrw yn unol â Rheol Sefydlog 6.20(ii).
Gwrthodwyd y cynnig fel y'i diwygiwyd
Item 21 - Welsh Conservatives Debate - Motion as amended: For: 27, Against: 27, Abstain: 0
As there was an equality of votes, the Chair used her casting vote in accordance with Standing Order 6.20(ii).
Motion as amended has been rejected
Now that caught me slightly by surprise there, my very final vote being the casting vote of the Chair. There's some Shakespearean drama to that, I'm sure. [Laughter.]
Nawr, parodd hynny syndod i mi braidd, fy mhleidlais olaf un yn bleidlais fwrw gan y Cadeirydd. Mae rhywfaint o ddrama Shakespeareaidd yn perthyn i hynny, rwy'n siŵr. [Chwerthin.]
Anyway, we now reach the final item of today's agenda and the final item of our work as a Senedd during this five-year term, and we're about to hear reflections from Members who will not be returning to the Senedd. They are the Members who know now that they will not be returning, but, as Jocelyn Davies once told us, others of us do not yet know whether we will be returning or not. Others, of course, were elected in 2016 and are not here today, and we remember them fondly and miss them greatly.
Beth bynnag, rydym bellach yn cyrraedd yr eitem olaf ar yr agenda heddiw ac eitem olaf ein gwaith fel Senedd yn ystod y tymor pum mlynedd hwn, ac rydym ar fin clywed sylwadau gan yr Aelodau na fydd yn dychwelyd i'r Senedd. Hwy yw'r Aelodau sy'n gwybod yn awr na fyddant yn dychwelyd, ond fel y dywedodd Jocelyn Davies wrthym unwaith, nid yw'r gweddill ohonom yn gwybod eto a fyddwn yn dychwelyd ai peidio. Cafodd eraill eu hethol yn 2016 wrth gwrs ac nid ydynt yma heddiw, ac rydym yn eu cofio'n annwyl ac yn gweld eu colli'n fawr.
Rŷn ni'n cofio'n annwyl iawn am Carl Sargeant, Steffan Lewis, a Mohammad Asghar.
We remember very fondly Carl Sargeant, Steffan Lewis, and Mohammad Asghar.
I sit in an empty Chamber, almost empty. I wish that we could have had all of you here in this Chamber this afternoon, this evening, to bid farewell to each other and to wish each other good luck, but it's not to be; it's just me and the Deputy Presiding Officer this evening. I'll now hand the floor to those of you who are saying your final words in the Senedd, and I'm going to start by asking you to share some of your views with us, Suzy Davies.
Rwy'n eistedd mewn Siambr wag, bron yn wag. Byddai'n dda gennyf pe gallem fod wedi cael pob un ohonoch yma yn y Siambr y prynhawn yma, heno, i ffarwelio â'n gilydd ac i ddymuno pob lwc i'n gilydd, ond nid yw hynny i fod; dim ond fi a'r Dirprwy Lywydd heno. Rwyf am wahodd y rhai ohonoch sy'n dweud eich geiriau olaf yn y Senedd yn awr, ac rwy'n mynd i ddechrau drwy ofyn i chi rannu rhai o'ch sylwadau gyda ni, Suzy Davies.
Diolch yn fawr, Llywydd. Yes, I wish we were there in the Chamber as well. I can't believe that it's over 40 years since I went out leafleting for a 'yes' vote in 1979, and I don't think that I was expecting—or even expected now, really—to thank you all all this time later from a virtual Conservative frontbench in our Welsh Parliament. Where we are now reminds me a bit of 1979—that sort of feeling of disruption and threat and fear and powerlessness, and the mass responses to long-standing injustices. But I don't buy the argument that devolution will lead inexorably to independence or that it should be scrapped. As a Welsh Conservative, I celebrate subsidiarity—an awful word—and I celebrate pragmatism, the key to change and the key to the survival for all our parliaments and our union, and I hope it will restore the tone of discourse in this Chamber, too, which has sadly soured now that we've been exposed to different world views.
Yes, the people of Wales have taken longer than I'd hoped to take their chances with devolved votes. But even so, Kirsty Williams referred to creative tension between Government and Parliament yesterday, and that is when this Senedd has been at its best and our constituents are well served. And that's when it's felt good to be here. But we've not always had that. We, the Senedd, represent the people; we're not just the awkward squad. We need to make good law, rights needs remedies, and the long-standing executive has forgotten our role from time to time.
If I've made my mark in opposition, I'm glad, but nothing changes without the help of others, so I thank my constituents for the privilege of representing them, and my staff, who've made it so possible to serve them, especially Jayne Isaac, who's been with me from the start. Thank you to my fellow committee Members and staff over the years, with shout-outs to Lynne Neagle and Bethan Sayed, who were born to chair their respective committees—Bethan, we'll always have Pinewood. And my very best wishes to the Llywydd, Deputy Llywydd, chief executive and every single member of the Commission staff who keep this place going, especially to Nia Morgan, the director of finance, for her patience with me as a Commissioner, and to my friends in my group and its leaders for giving me the portfolios and committees that suited me best, particularly to Paul for my diversity role and opening up a whole new Wales to me. And I tell you all without hesitation that this Senedd responds better to the needs of Wales when it reflects its population. All parties, especially mine, need to get their act together on equal representation, and I've no hesitation either in saying that even though it really has been often a joy and always a privilege working with you all, it has been working with a greater number of women than in any parliament I can call to mind that makes the non-stop demands and personal sacrifices worth it, because it is a Parliament where an ordinary woman like me can believe she belongs and where every citizen can see she belongs, so—
Diolch yn fawr, Lywydd. Byddai'n dda gennyf pe baem yno yn y Siambr hefyd. Ni allaf gredu bod dros 40 mlynedd ers imi fynd allan i ddosbarthu taflenni dros bleidlais 'ie' yn 1979, ac nid wyf yn credu fy mod yn disgwyl bryd hynny—neu hyd yn oed yn awr, mewn gwirionedd—y byddwn yn diolch i chi i gyd yr holl amser hwn yn ddiweddarach o fainc flaen Geidwadol rithwir yn Senedd Cymru. Mae lle rydym yn awr yn fy atgoffa ychydig o 1979—y math hwnnw o deimlad o aflonyddwch a bygythiad ac ofn a diffyg grym, a'r ymatebion torfol i anghyfiawnderau hirsefydlog. Ond nid wyf yn derbyn y ddadl y bydd datganoli'n arwain yn anochel at annibyniaeth nac y dylid ei ddileu. Fel Ceidwadwr Cymreig, rwy'n dathlu sybsidiaredd—gair ofnadwy—ac rwy'n dathlu pragmatiaeth, yr allwedd i newid a'r allwedd i oroesi i'n holl seneddau a'n hundeb, a gobeithio y bydd yn adfer cywair y drafodaeth yn y Siambr hon hefyd, sydd, yn anffodus, wedi suro ers inni ddod i gysylltiad â gwahanol ffyrdd o edrych ar y byd.
Mae'n wir fod pobl Cymru wedi cymryd mwy o amser nag y byddwn wedi'i obeithio i'w mentro hi gyda phleidleisiau datganoledig. Ond er hynny, cyfeiriodd Kirsty Williams at densiwn creadigol rhwng y Llywodraeth a'r Senedd ddoe, a dyna pryd y mae'r Senedd hon wedi bod ar ei gorau a'n hetholwyr yn cael eu gwasanaethu'n dda. A dyna pryd y mae wedi teimlo'n dda i fod yma. Ond nid ydym bob amser wedi cael hynny. Rydym ni, y Senedd, yn cynrychioli'r bobl; nid dim ond y garfan letchwith ydym ni. Mae angen inni wneud cyfraith dda, mae angen rhwymedïau i hawliau, ac mae'r weithrediaeth hirsefydlog wedi anghofio ein rôl o bryd i'w gilydd.
Os wyf wedi gwneud fy marc yn yr wrthblaid, rwy'n falch, ond nid oes dim yn newid heb gymorth eraill, felly diolch i fy etholwyr am y fraint o'u cynrychioli, a fy staff, sydd wedi ei gwneud mor bosibl eu gwasanaethu, yn enwedig Jayne Isaac, sydd wedi bod gyda mi o'r dechrau. Diolch i fy nghyd-Aelodau pwyllgor a fy staff dros y blynyddoedd, a diolch i Lynne Neagle a Bethan Sayed, a gafodd eu geni i gadeirio eu priod bwyllgorau—Bethan, bydd gennym Pinewood bob amser. A fy nymuniadau gorau i'r Llywydd, y Dirprwy Lywydd, y prif weithredwr a phob un aelod o staff y Comisiwn sy'n cadw'r lle hwn i fynd, yn enwedig i Nia Morgan, y cyfarwyddwr cyllid, am ei hamynedd gyda mi fel Comisiynydd, ac i fy nghyfeillion yn fy ngrŵp a'i arweinwyr am roi i mi'r portffolios a'r pwyllgorau a oedd yn fwyaf addas i mi, yn enwedig i Paul am fy rôl amrywiaeth ac am agor Cymru newydd i mi. A dywedaf wrthych i gyd heb betruso fod y Senedd hon yn ymateb yn well i anghenion Cymru pan fydd yn adlewyrchu ei phoblogaeth. Mae angen i bob plaid, yn enwedig fy un i, roi trefn arnynt eu hunain mewn perthynas â chynrychiolaeth gyfartal, ac nid wyf yn petruso ychwaith i ddweud, er ei bod wedi bod yn llawenydd yn aml ac yn fraint gweithio gyda chi i gyd bob amser, rwy'n credu mai gweithio gyda nifer fwy o fenywod nag mewn unrhyw senedd y gallaf ei chofio sy'n gwneud y galwadau di-stop a'r aberth bersonol yn werth chweil, oherwydd mae'n Senedd lle gall menyw gyffredin fel fi gredu ei bod yn perthyn a lle gall pob dinesydd weld ei bod yn perthyn, felly—
diolch o galon am y fraint.
my heartfelt thanks for the privilege.
Diolch yn fawr, Suzy Davies. Bethan Sayed.
Thank you very much, Suzy Davies. Bethan Sayed.
Diolch. I stand here at my final speech having spent the majority of my career in this Chamber. From being the youngest female Member of the Senedd, life has changed, because I leave you having campaigned passionately against injustices across my region and beyond. I leave you as a more mature person, who has made mistakes but has learned from them, as a woman still true to my principles, despite how hard that is to do in this game called politics, and as a proud new mam to Idris.
The Welsh Government are a self-proclaimed feminist Government, but we are far from achieving a feminist society, or even an equal one. Here I am, at night, having dropped my child off at childcare this morning, unable to say goodnight. This extends to all families. If we want politics to be truly representative, we have to go further to change our culture. The next Senedd must make it an early priority. Many people have said to me that my departure will be a loss for Wales. Others, probably not. But my choice, like so many new mothers, is one I feel I have been forced to make. As decision makers, we had the opportunity to take on the recommendations of the expert panel on Assembly electoral reform, but we are now seeing the fallout of taking the easy wins. Almost 20 years ago, Wales elected the first 50:50 gender equal Parliament, but, since 2003, it has been a continual rollback. A truly feminist Government is measured in deeds, not words. I had to campaign for my own maternity cover. We had no process in place for locum MSs. We could have been entering the next Senedd leading from the top on gender equality, job shares, diversity quotas. In an unprecedented time, when women fear our rights are rolling back to the 1970s because of the impact of the pandemic, this Parliament will end knowing it should have done more.
But I want to finish here on what I do best, in supporting those who need me to be their voice. So, I end with one final demand on behalf of the future generation of Wales. Despite the powerful debate that I tabled alongside Lynne Neagle and Leanne Wood, maternity restrictions in Wales are still in place. The Welsh Government created a risk assessment back in November, yet here we are in March and nothing has changed. But for a tiny minority, pregnant women are going through childbirth alone, without the support of a birth partner until the final, established stages of labour. So, on behalf of the fathers sleeping in cars and bus shelters so that they don't miss the birth of their child, the women suffering through miscarriage with no-one to hold their hand, the new mothers, like me, who after major surgery are checking out of hospital because we need our partner's support, and the babies, the ones without any voice who are suffering the most, end these restrictions. COVID-19 is very serious, but when the No. 1 cause of death of new mothers in the first year postnatally is suicide, protecting their mental health is also a matter of national importance. Take action, end these restrictions, and remind women and families in Wales that they have not been forgotten, that they do matter.
Diolch. Viva the Welsh republic.
Diolch. Rwy'n sefyll yma yn fy araith olaf ar ôl treulio'r rhan fwyaf o fy ngyrfa yn y Siambr hon. O fod yn Aelod benywaidd ieuengaf y Senedd, mae bywyd wedi newid, oherwydd rwy'n eich gadael ar ôl ymgyrchu'n angerddol yn erbyn anghyfiawnderau ar draws fy rhanbarth a thu hwnt. Rwy'n eich gadael fel person mwy aeddfed, sydd wedi gwneud camgymeriadau ond sydd wedi dysgu oddi wrthynt, fel menyw sy'n dal yn driw i fy egwyddorion, er mor anodd yw hynny i'w wneud yn y gêm hon a elwir yn wleidyddiaeth, ac fel mam newydd falch i Idris.
Mae Llywodraeth Cymru yn Llywodraeth ffeministaidd yn ôl ei honiad ei hun, ond rydym ymhell o fod yn gymdeithas ffeministaidd, na hyd yn oed yn un gyfartal. Dyma fi, gyda'r nos, wedi gollwng fy mhlentyn mewn gofal plant y bore yma, yn methu dweud nos da wrtho. Mae hyn yn wir am bob teulu. Os ydym am i wleidyddiaeth fod yn wirioneddol gynrychioliadol, rhaid inni fynd ymhellach i newid ein diwylliant. Rhaid i'r Senedd nesaf ei gwneud yn flaenoriaeth gynnar. Mae llawer o bobl wedi dweud wrthyf y bydd fy ymadawiad yn golled i Gymru. Mae'n debyg na fydd eraill yn dweud hynny. Ond mae fy newis i, fel cynifer o famau newydd, yn un rwy'n teimlo fy mod wedi cael fy ngorfodi i'w wneud. Fel gwneuthurwyr penderfyniadau, cawsom gyfle i fabwysiadu argymhellion y panel arbenigol ar ddiwygio etholiadol y Cynulliad, ond rydym yn awr yn gweld canlyniad bachu'r enillion hawdd. Bron i 20 mlynedd yn ôl, etholodd Cymru y Senedd 50:50 gyfartal rhwng y rhywiau gyntaf, ond ers 2003, mae wedi bod yn lleihau'n barhaus. Mesurir Llywodraeth wirioneddol ffeministaidd yn ôl ei gweithredoedd, nid ei geiriau. Bu'n rhaid i mi ymgyrchu i gael rhywun a allai weithio yn fy lle dros fy nghyfnod mamolaeth fy hun. Nid oedd gennym broses ar waith ar gyfer Aelod locwm o'r Senedd. Gallem fod wedi mynd i mewn i'r Senedd nesaf yn arwain o'r brig ar gydraddoldeb rhwng y rhywiau, rhannu swyddi, cwotâu amrywiaeth. Mewn cyfnod digynsail, pan fydd menywod yn ofni bod ein hawliau'n crebachu i'r hyn oeddent yn y 1970au oherwydd effaith y pandemig, bydd y Senedd hon yn dod i ben gan wybod y dylai fod wedi gwneud mwy.
Ond rwyf am orffen yma ar yr hyn rwy'n ei wneud orau, sef cefnogi'r rhai sydd angen i mi fod yn llais iddynt. Felly, rwy'n gorffen gydag un alwad derfynol ar ran cenhedlaeth Cymru'r dyfodol. Er gwaethaf y ddadl rymus a gyflwynais ochr yn ochr â Lynne Neagle a Leanne Wood, mae cyfyngiadau mamolaeth yn dal i fod ar waith yng Nghymru. Creodd Llywodraeth Cymru asesiad risg yn ôl ym mis Tachwedd, ac eto dyma ni ym mis Mawrth ac nid oes dim wedi newid. Ond i leiafrif bach iawn, mae menywod beichiog yn geni eu plant ar eu pen eu hunain, heb gefnogaeth partner geni tan y camau olaf o esgor. Felly, ar ran y tadau sy'n cysgu mewn ceir a chysgodfannau bysiau fel nad ydynt yn colli genedigaeth eu plentyn, y menywod sy'n dioddef drwy gamesgoriad heb neb i ddal eu llaw, y mamau newydd, fel fi, sy'n dod o'r ysbyty ar ôl llawdriniaeth fawr oherwydd bod angen cefnogaeth ein partner arnom, a'r babanod, y rhai heb unrhyw lais sy'n dioddef fwyaf, rhowch ddiwedd ar y cyfyngiadau hyn. Mae COVID-19 yn ddifrifol iawn, ond o ystyried mai hunanladdiad yw'r achos marwolaeth mwyaf ymhlith mamau newydd yn y flwyddyn gyntaf ar ôl rhoi genedigaeth, mae diogelu eu hiechyd meddwl hefyd yn fater o bwysigrwydd cenedlaethol. Gweithredwch, rhowch ddiwedd ar y cyfyngiadau hyn, ac atgoffwch fenywod a theuluoedd yng Nghymru nad ydynt wedi cael eu hanghofio, eu bod yn bwysig.
Diolch. Viva gweriniaeth Cymru.
Well, it wasn't supposed to end like this, was it? We were all supposed to be standing in some local hostelry where I could have been standing you all drinks and saying thank you—thank you so much for your companionship, for friendship, for cross-party relationships that we've forged over the years. I'm going to miss a great many of you, and I wish you all well, whatever it is you're going to do—standing for elections, trying to come back. Perhaps not too much good fortune to some of the other parties, but as individuals. Because one of the things that I really take away from this Senedd is the fact that there is the ability within politics to make those cross-party friendships, and that is something that I really wish the next Senedd to remember, and to remember well.
It is one of the great sadnesses that the remuneration board actually cut down so much on people being able to stay longer after work and get to know each other that we don't have that ability to chat, to talk in corridors, that real familiarity that I remember from those first few Senedds that I was a Member of. And it's really important, if you're a new Member for Labour, Plaid or the Conservatives, or any other party, and you join—look at what's happened in this fifth Senedd, how very difficult it has been for some people to feel integrated into the body politic. And why is that important? In my view, it's important because there's more than just politics at play. It's democracy, and we need to cherish that democracy and to make it grow. I think that that is the way to do it, to really have strong back benches, strong committees, strong cross-party groups, to hold whichever Government of the day to account, and not just the Government of the day, but all of our parties to account. Because the awkward squad, the backbenchers, the individuals with strong views, are the grist to the mill, and it makes us all better.
I can't just end this without saying one more thing, which is that it's been a huge privilege to represent Carmarthen West and South Pembrokeshire. Where else could a girl from England turn up and have Welsh children, a Scottish husband, travelled all over the world, and I have felt so welcomed and so much part of that constituency? And I really pray that whoever takes it next will love it as much as I do. People have a view of it; they just see the rolling green hills of Carmarthenshire or the sandy beaches of Pembrokeshire, but like so much of Wales, it is a microcosm of many different peoples, many different cultures, many different faiths, from the very, very wealthy to those with absolutely nothing. Whether they voted for me or they voted for anybody else, they are all the constituents that I cherished and I have been really proud to represent them and to represent them here, because in the constituency there are many people who may be able to help them with social care issues or healthcare issues, but I am the only one—. [Interruption.] Sorry, that was to remind me, Llywydd, that I have only three minutes; I can't stop it. But I just wanted to say that all of us here in the Senedd, we are the only people who can represent our constituencies. This is our primary job. This is where we have to make it work for Wales. Thank you, and look after yourselves. I shall miss you all.
And by the way, I am not retiring—I want to make that very, very clear—so I hope to see you all again in a different life. Take care.
Wel, nid oedd i fod i orffen fel hyn, oedd e? Roeddem i gyd i fod i fynd i ryw westy lleol lle gallwn fod wedi prynu diod i chi i gyd a dweud diolch—diolch yn fawr am eich cwmnïaeth, am y cyfeillgarwch, am y berthynas drawsbleidiol a fu rhyngom dros y blynyddoedd. Rwy'n mynd i weld colli llawer iawn ohonoch, ac rwy'n dymuno'n dda i chi i gyd, beth bynnag y byddwch yn ei wneud—sefyll etholiad, ceisio dod yn ôl. Dim gormod o lwc dda i rai o'r pleidiau eraill efallai, ond fel unigolion. Oherwydd un o'r pethau rwyf wedi ei werthfawrogi'n fawr yn y Senedd hon yw'r gallu mewn gwleidyddiaeth i ffurfio cyfeillgarwch drawsbleidiol, ac mae hynny'n rhywbeth yr hoffwn i'r Senedd nesaf ei gofio mewn gwirionedd, a'i gofio'n dda.
Un o'r pethau trist iawn yw bod y bwrdd taliadau wedi lleihau cymaint ar allu pobl i aros yn hwy ar ôl gwaith a dod i adnabod ei gilydd fel na allwn sgwrsio, siarad mewn coridorau, yr adnabyddiaeth real honno rwy'n ei chofio o'r ychydig Seneddau cyntaf roeddwn yn Aelod ohonynt. Ac mae'n bwysig iawn, os ydych chi'n Aelod newydd dros Lafur, Plaid Cymru neu'r Ceidwadwyr, neu unrhyw blaid arall, a'ch bod yn ymuno—edrychwch ar yr hyn sydd wedi digwydd yn y pumed Senedd hon, pa mor anodd y bu i rai pobl deimlo eu bod wedi'u hintegreiddio yn y corff gwleidyddol. A pham y mae hynny'n bwysig? Yn fy marn i, mae'n bwysig oherwydd mae mwy na gwleidyddiaeth yn unig ar waith. Democratiaeth ydyw, ac mae angen inni goleddu'r ddemocratiaeth honno a gwneud iddi dyfu. Credaf mai dyna'r ffordd i'w wneud, cael meinciau cefn cryf, pwyllgorau cryf, grwpiau trawsbleidiol cryf, i ddwyn pa Lywodraeth bynnag sydd mewn grym i gyfrif, ac nid Llywodraeth y dydd yn unig, ond pob un o'n pleidiau. Oherwydd mae rhan i'w chwarae gan y garfan letchwith, Aelodau'r meinciau cefn, yr unigolion sydd â safbwyntiau cryf, ac mae'n ein gwneud i gyd yn well.
Ni allaf ddod â hyn i ben heb ddweud un peth arall, sef ei bod wedi bod yn fraint enfawr cael cynrychioli Gorllewin Caerfyrddin a De Sir Benfro. Lle arall y gallai merch o Loegr fod wedi dod iddo a chael plant sy'n Gymry, gŵr o'r Alban, ar ôl teithio'r byd, ac rwyf wedi teimlo cymaint o groeso ac yn gymaint o ran o'r etholaeth honno? Ac rwy'n gweddïo'n fawr y bydd pwy bynnag sy'n ei chael hi nesaf yn ei charu cymaint â mi. Mae gan bobl farn amdani; maent yn gweld bryniau gwyrdd tonnog Sir Gaerfyrddin neu draethau tywod Sir Benfro, ond fel cymaint o Gymru, mae'n feicrocosm o lawer o wahanol bobloedd, llawer o wahanol ddiwylliannau, llawer o wahanol grefyddau, o'r cyfoethog iawn i'r rhai heb ddim byd o gwbl. P'un a wnaethant bleidleisio drosof fi neu dros unrhyw un arall, maent oll yn etholwyr annwyl i mi ac rwyf wedi bod yn falch iawn o'u cynrychioli ac o'u cynrychioli yma, oherwydd yn yr etholaeth mae llawer o bobl a allai eu helpu gyda materion gofal cymdeithasol neu faterion gofal iechyd, ond fi yw'r unig un—. [Torri ar draws.] Mae'n ddrwg gennyf, roedd hynny i fy atgoffa, Lywydd, mai dim ond tair munud sydd gennyf; ni allaf ei ddiffodd. Ond roeddwn am ddweud am bawb ohonom yma yn y Senedd, ni yw'r unig bobl sy'n gallu cynrychioli ein hetholaethau. Dyma ein prif swydd. Dyma lle mae'n rhaid inni wneud i bethau weithio dros Gymru. Diolch, ac edrychwch ar ôl eich hunain. Byddaf yn gweld eich colli i gyd.
A gyda llaw, nid wyf yn ymddeol—rwyf am wneud hynny'n glir iawn—felly rwy'n gobeithio eich gweld i gyd eto mewn bywyd gwahanol. Cymerwch ofal.
Thank you so much, Angela Burns, and thank you for doing my job for me and timing yourself. [Laughter.] That's an innovation for the sixth Senedd. Kirsty Williams.
Diolch yn fawr, Angela Burns, a diolch am wneud fy ngwaith drosof ac amseru eich hun. [Chwerthin.] Mae hwnnw'n ddatblygiad arloesol ar gyfer y chweched Senedd. Kirsty Williams.
Well, Presiding Officer, I rise for the final time as one of the originals, the class of 1999 still here, uninterrupted by acts of God, the electorate, or the lottery of the regional list system. But, in all seriousness, it has been a pleasure. But, Llywydd, it has become a little too fashionable to decry politics, to do down democracy, to undermine our own Parliament and Government. And I agree it might not be perfect, and I don't think that we want a perfect system empty of the debate and discussion, which leads to real change, but what we have built, what we are building, is a democracy fit for all the people of our nation. It is never a thing that is done; it is something that we must all keep doing, keep perfecting, keep extending, and I am so proud to have worked alongside so many others to make my contribution to that project.
I still passionately believe that politics, as Robert Kennedy described it, is an honourable profession, and there is honour in finding common ground for the common good across parties and policies. Each serious party in the Senedd has made its own contribution to change and delivering for Wales over my two decades here, and despite our relative youth as a democracy, that is a sign of our maturity as a political institution and culture—having the courage to compromise and work together in a trustworthy and open manner when the occasion demands it. Differences are healthy, but lacking basic values, decency and respect certainly isn't, and in maintaining that respect for each other, we must always remember that this project is bigger than any one of us.
Finally, Llywydd, I want to place on record my debt of gratitude to the staff who've supported me and the Welsh Liberal Democrats over years, both in constituency offices across the country and in Parliament. I want to thank the support latterly of the civil service here in Wales. I want to thank the Members of the Senedd for the friendship, the fellowship and, yes, fun that I have found here. And above all else, of course, I would like to thank the people of Brecon and Radnorshire for their support over the last two decades. I may be biased, but I am in no doubt that our constituency is truly the greatest that anyone could have had the privilege of representing. Diolch o galon.
Wel, Lywydd, codaf am y tro olaf fel un o'r rhai gwreiddiol, dosbarth 1999 sydd yma o hyd, heb eu tarfu gan weithredoedd Duw, yr etholwyr, na loteri system y rhestr ranbarthol. Ond o ddifrif, mae wedi bod yn bleser. Ond Lywydd, mae wedi dod ychydig yn rhy ffasiynol i ddibrisio gwleidyddiaeth, i ladd ar ddemocratiaeth, i danseilio ein Senedd a'n Llywodraeth ein hunain. Ac rwy'n cytuno efallai nad yw'n berffaith, ac nid wyf yn credu ein bod am gael system berffaith heb ddadl na thrafodaeth, sef yr hyn sy'n arwain at newid gwirioneddol, ond yr hyn a adeiladwyd gennym, yr hyn rydym yn ei adeiladu, yw democratiaeth sy'n addas i holl bobl ein gwlad. Nid yw byth yn rhywbeth sydd wedi ei wneud; mae'n rhywbeth y mae'n rhaid i bob un ohonom barhau i'w wneud, parhau i'w berffeithio, parhau i'w ymestyn, ac rwyf mor falch o fod wedi gweithio ochr yn ochr â chymaint o bobl eraill i gyfrannu at y prosiect hwnnw.
Rwy'n dal i gredu'n angerddol fod gwleidyddiaeth, fel y'i disgrifiwyd gan Robert Kennedy, yn broffesiwn anrhydeddus, ac mae anrhydedd mewn dod o hyd i dir cyffredin er lles cyffredin ar draws y pleidiau a'r polisïau. Mae pob plaid ddifrifol yn y Senedd wedi gwneud ei chyfraniad ei hun i newid a chyflawni dros Gymru dros fy nau ddegawd yma, ac er gwaethaf ein hieuenctid cymharol fel democratiaeth, mae hynny'n arwydd o'n haeddfedrwydd fel sefydliad a diwylliant gwleidyddol—bod yn ddigon dewr i gyfaddawdu a chydweithio mewn modd dibynadwy ac agored pan fydd yr achlysur yn mynnu hynny. Mae gwahaniaethau'n iach, ond yn bendant nid heb werthoedd sylfaenol, cwrteisi a pharch, ac wrth gynnal y parch hwnnw at ein gilydd, rhaid inni gofio bob amser fod y prosiect hwn yn fwy nag unrhyw un ohonom.
Yn olaf, Lywydd, rwyf am gofnodi fy niolch i'r staff sydd wedi fy nghefnogi i a Democratiaid Rhyddfrydol Cymru dros y blynyddoedd, mewn swyddfeydd etholaethol ledled y wlad ac yn y Senedd. Hoffwn ddiolch am gymorth y gwasanaeth sifil yma yng Nghymru yn ddiweddar. Hoffwn ddiolch i'r Aelodau o'r Senedd am y cyfeillgarwch, y gwmnïaeth ac ie, am yr hwyl a gefais yma. Ac yn anad dim arall, wrth gwrs, hoffwn ddiolch i bobl Brycheiniog a Sir Faesyfed am eu cefnogaeth dros y ddau ddegawd diwethaf. Efallai fy mod yn rhagfarnllyd, ond nid oes gennyf amheuaeth nad ein hetholaeth ni yw'r orau y gallai unrhyw un fod wedi cael y fraint o'i chynrychioli. Diolch o galon.
Diolch yn fawr, Kirsty Williams. David Melding sydd nesaf. David Melding.
Thank you very much, Kirsty Williams. David Melding is next. David Melding.
Llywydd, my career has been a tale of two institutions and something important connects them. The institutions are the Temple of Peace and the Assembly, now Senedd. And what connects them for me is the issue of children's rights.
The Temple of Peace is Cardiff's finest art deco building, but perhaps an under-appreciated national institution. It is a haven for the voluntary sector, and a place where some of its finest conferences and seminars have been held. I started my work there in 1989: the year of the cold war ending and the UK adopting the Children Act 1989 and the UN promoting and adopting the convention on the rights of the child. As Unicef's officer in Wales, I organised what was one of the first conferences in the whole world on the UN Convention on the Rights of the Child. And the UN convention had a great impact on the early work of this institution, and indeed it influences our work still.
Llywydd, it will always be my proudest moment in professional life to have sat in the inaugural meeting of the National Assembly for Wales. Wales had become a political nation, and I was there to participate and observe, despite the fact that I had opposed that development. What grace, what honour, to be received into an institution you opposed and to be asked to make a contribution, and for that contribution to be valued.
The first Assembly quickly had to absorb and act on the findings of the Waterhouse report, 'Lost in Care'. One of the results of that grim episode was us establishing the first children's commissioner in the UK, and what a success that office has been. Ever since, the cause of looked-after children, now termed 'care experienced', has been closest to my heart. For more years than I care to remember, I have chaired the all-party group, and I thank our secretariat, that truly wonderful NGO, Voices from Care, for their leadership. It was a great honour, also, to be asked by the Welsh Government to chair the ministerial advisory group on outcomes for children, and there is much work that we've done and much, much more to do to ensure that care-experienced young people get the best chance possible in life.
There are too many people and organisations to thank, but some have to be mentioned, so apologies to those I leave out. I want to thank the Commission staff, throughout my career but particularly during my time as Deputy Presiding Officer. And Elin, I want to thank you for the way you've led this institution in the fifth Senedd. I want to thank all the colleagues I've served with, from all parties, but especially those from my own party, who I think I've irritated on occasion, in being perhaps a little too mischievous. I want to thank my family and friends, who have been there during the tougher days to maintain my morale. Above all, I want to thank my staff, foremost my PA of 22 years—my political partner, really—Sarah Sharpe. And finally, to the people of South Wales Central, I do thank you for allowing me to serve you. I think it's now safe for me to say that I've been a lifelong Swansea City supporter, but Cardiff have always had my second allegiance. Diolch yn fawr.
Lywydd, mae fy ngyrfa wedi bod yn hanes dau sefydliad ac mae rhywbeth pwysig yn eu cysylltu. Y sefydliadau yw'r Deml Heddwch a'r Cynulliad, sydd bellach yn Senedd. A'r hyn sy'n eu cysylltu i mi yw mater hawliau plant.
Y Deml Heddwch yw adeilad art deco gorau Caerdydd, ond efallai ei fod yn sefydliad cenedlaethol nad yw'n cael ei werthfawrogi'n ddigonol. Mae'n hafan i'r sector gwirfoddol, ac yn fan lle mae rhai o'i gynadleddau a'i seminarau gorau wedi'u cynnal. Dechreuais fy ngwaith yno yn 1989: y flwyddyn y daeth y rhyfel oer i ben a'r flwyddyn y mabwysiadodd y DU Ddeddf Plant 1989 a phan fu i'r Cenhedloedd Unedig hyrwyddo a mabwysiadu'r confensiwn ar hawliau'r plentyn. Fel swyddog Unicef yng Nghymru, trefnais yr hyn a oedd yn un o'r cynadleddau cyntaf yn y byd i gyd ar Gonfensiwn y Cenhedloedd Unedig ar Hawliau'r Plentyn. A chafodd confensiwn y Cenhedloedd Unedig effaith fawr ar waith cynnar y sefydliad hwn, ac yn wir mae'n dylanwadu ar ein gwaith o hyd.
Lywydd, y foment y byddaf bob amser yn fwyaf balch ohoni yn fy mywyd proffesiynol yw bod wedi eistedd yng nghyfarfod cyntaf Cynulliad Cenedlaethol Cymru. Roedd Cymru wedi dod yn genedl wleidyddol, ac roeddwn yno i gymryd rhan ac arsylwi, er fy mod wedi gwrthwynebu'r datblygiad hwnnw. Am fraint, am anrhydedd oedd cael eich derbyn i sefydliad roeddech wedi ei wrthwynebu a chael eich gwahodd i wneud cyfraniad, ac i'r cyfraniad hwnnw gael ei werthfawrogi.
Bu'n rhaid i'r Cynulliad cyntaf amsugno a gweithredu'n gyflym ar ganfyddiadau adroddiad Waterhouse, 'Ar Goll mewn Gofal'. Un o ganlyniadau'r bennod ddiflas honno oedd ein bod wedi sefydlu'r comisiynydd plant cyntaf yn y DU, ac mae'r swydd honno wedi bod yn gymaint o lwyddiant. Byth ers hynny, achos plant sy'n derbyn gofal, a elwir bellach yn blant sydd wedi cael profiad o ofal, sydd wedi bod agosaf at fy nghalon. Am fwy o flynyddoedd nag rwy'n dymuno ei gofio, rwyf wedi cadeirio'r grŵp hollbleidiol, a diolch i'n hysgrifenyddiaeth, y corff anllywodraethol gwirioneddol wych hwnnw, Voices from Care, am eu harweiniad. Roedd yn anrhydedd fawr, hefyd, fod Llywodraeth Cymru wedi gofyn i mi gadeirio grŵp cynghori'r Gweinidog ar ganlyniadau i blant, ac rydym wedi gwneud llawer o waith, ac mae llawer iawn mwy i'w wneud eto i sicrhau bod pobl ifanc sydd wedi cael profiad o ofal yn cael y cyfle gorau posibl mewn bywyd.
Mae gormod o bobl a sefydliadau i ddiolch iddynt, ond rhaid sôn am rai, felly ymddiheuriadau i'r rhai rwy'n eu gadael allan. Hoffwn ddiolch i staff y Comisiwn, drwy gydol fy ngyrfa ond yn enwedig yn ystod fy nghyfnod fel Dirprwy Lywydd. Ac Elin, hoffwn ddiolch i chi am y ffordd rydych wedi arwain y sefydliad hwn yn y pumed Senedd. Hoffwn ddiolch i'r holl gyd-Aelodau rwyf wedi gwasanaethu gyda hwy, o bob plaid, ond yn enwedig y rhai o fy mhlaid fy hun, y credaf fy mod wedi'u gwylltio ar brydiau drwy fod ychydig yn rhy ddrygionus efallai. Hoffwn ddiolch i fy nheulu a fy ffrindiau, sydd wedi bod yno yn ystod y dyddiau anoddach i gynnal fy ysbryd. Yn anad dim, hoffwn ddiolch i fy staff, ac yn bennaf i fy nghynorthwy-ydd personol ers 22 mlynedd—fy mhartner gwleidyddol, mewn gwirionedd—Sarah Sharpe. Ac yn olaf, i bobl Canol De Cymru, diolch i chi am ganiatáu imi eich gwasanaethu. Rwy'n credu ei bod bellach yn ddiogel i mi ddweud fy mod wedi bod yn un o gefnogwyr Dinas Abertawe ar hyd fy oes, ond Caerdydd sydd bob amser wedi dod wedyn. Diolch yn fawr.
Diolch yn fawr, David. Y siaradwr nesaf yw Dafydd Elis-Thomas.
Thank you very much, David. Our next speaker is Dafydd Elis-Thomas.
Diolch yn fawr, Llywydd, ac i chi mae'r diolchiadau cyntaf, am ddatblygu cyfansoddiad ein Senedd ni, ac yna am ymestyn ei neges i'r cyhoedd, ac yn arbennig i'r ieuenctid yng Nghymru.
Hoffwn i ddiolch yn ogystal, wrth gwrs, i'r holl swyddogion sydd wedi gwneud ein gwaith ni fel Aelodau etholedig yn bosib yn y Senedd, yn ei grwpiau, ei phwyllgorau, yn y Comisiwn ac yn Llywodraeth Cymru, ond yn arbennig yn ein hetholaethau, lle mae'r staff cynorthwyol yn gwneud y gweithgaredd democrataidd yn bosib. Ac, wrth gwrs, diolch i'r etholwyr, yn fy achos i sydd wedi newid ffiniau sawl gwaith: Meirionnydd, yna Nant Conwy, ac yn ddiweddar Dwyfor yn ogystal.
Ac yna, un gair o rybudd. Yn y blynyddoedd cynnar, bu rhaid inni ymgyrchu yn gyson i ddatblygu ein Cynulliad cymysglyd yn gyfansoddiadol yn Senedd go iawn. A gaf i ddweud fy mod i'n gweld arwyddion fod yna bobl, nid yma, ond ymhellach i'r dwyrain, sydd yn awyddus i wanhau datganoli yn y Deyrnas Unedig unwaith eto? Ac felly'r her i ni yw cydweithio gyda'n brodyr a'n chwiorydd yn yr Alban ac arbennig yng Ngogledd Iwerddon, yn ogystal â Lloegr, er mwyn diogelu amrywiaeth y Deyrnas Unedig ryfedd hon.
Thank you very much, Llywydd, and my first thanks are expressed to you, for developing the constitution of our Senedd and for extending its message to the public, and particularly to the young people of Wales.
I would also like to thank all of the officials who have made our work as elected Members possible in the Senedd, in its groups, its committees, the Commission, and within Welsh Government, but particularly in our constituencies, where the support staff make that democratic activity possible. And I'd like to thank the constituents, in my case having changed borders many times: Meirionnydd, and then Nant Conwy, and most recently Dwyfor too.
And then, one word of warning. In the early years, we had to campaign regularly to develop our constitutionally confused Assembly into a real Parliament. May I say that I am seeing signs that there are people, not here, but further east, who are eager to weaken devolution within the UK once again? And the challenge for us is to work with our brothers and sisters in Scotland and particularly in Northern Ireland, as well as in England, in order to safeguard the diversity of this strange United Kingdom.
Diolch yn fawr, Dafydd Elis-Thomas. Mae'r gair olaf heno yn mynd i Ann Jones.
Thank you very much, Dafydd Elis-Thomas. The last word this evening goes to Ann Jones.
Well, thank you. And they've just kicked off, so I'll be quick. [Laughter.]
Llywydd, I joined this fledgling institution 22 years ago as the first-ever representative for the Vale of Clwyd in Wales's National Assembly. Back then, we were limited to debating stimulating secondary legislation, such as the Beef Bones (Amendment) (Wales) Regulations, the Plant Health (Amendment) (Wales) Order, and everyone's favourite at that time—
Wel, diolch. Ac mae'r gêm newydd ddechrau, felly fe fyddaf yn gyflym. [Chwerthin.]
Lywydd, fe ymunais â'r sefydliad ifanc hwn 22 mlynedd yn ôl fel cynrychiolydd cyntaf erioed Dyffryn Clwyd yng Nghynulliad Cenedlaethol Cymru. Yn ôl bryd hynny, roeddem wedi ein cyfyngu i drafod is-ddeddfwriaeth gyffrous, megis Rheoliadau Esgyrn Cig Eidion (Diwygio) (Cymru), Gorchymyn Iechyd Planhigion (Diwygio) (Cymru), a ffefryn pawb ar y pryd—
The potatoes from Egypt?
Y tatws o'r Aifft?
—the Potatoes Originating in Egypt (Amendment) (Wales) Regulations. Now, as important as those were, they are the stuff of very few election manifestos. So, in 1999, the Assembly was the new kid on the block; it was the new institution still proving its worth, and even its right to exist, and something we must continue to prove ourselves worthy of each and every day.
So, anyone who knows me knows that I'm not a shrinking violet. I've never been afraid to stand up for my beliefs, I've never been afraid to stand up for my party's beliefs—and, sometimes, they've been slightly different—or the people I have had the pleasure to represent for 22 years and more, even if this has sometimes ruffled your feathers. So, if your feathers have been ruffled by me over the 22 years, then you were on the wrong side of my debate.
So, politics can often be seen as a negative, and there are those who feel that we're too cosy, inside a bubble here in Cardiff Bay, and there are others who feel that we argue for argument's sake. Now, whilst there are a small number for whom this may be true, the vast majority of Members and organisations I have worked with over the two decades deeply care about our country and want to make it better, even though we may disagree on how we achieve that.
So, as the first backbench Member to pass legislation—and I know you're all fed up of hearing about it, including the torturous legislative competence Order process—I'm proud of the legacy I leave across the whole of Wales. And for those of you who don't know what it is, it is to have sprinklers fitted—mandatory sprinklers fitted—in all new home builds. And that was because of devolution. Because of devolution and a commitment from the Welsh Labour Government at the time, Wales became the first UK nation to ensure mandatory fitting, and it was something that I was very proud of. Shockingly, though, this is still not the case in England, and many lives could be saved if this cost-effective measure were introduced. How many times have you heard me say that?
But, in my last five years, as Deputy Presiding Officer, I've been immensely proud of spreading our story and our new innovative ways of working, and sharing my passion for equality, social justice and fairness most widely. Those passions that brought me into politics still spur me on to recognise that there's still so much more to do. I think Bethan Sayed said that there's still more to do; I think we've all said that there's more to do. And so, whilst I'm not seeking re-election to the Senedd in May, like Angela and others, I have no intention of retiring. I plan on putting my experience and expertise gained in our Senedd to good use by continuing to be a campaigner for the causes I believe in and an advocate for my beloved north Wales.
So, as this is the three hundred and thirty third Plenary of this term—and if the figures are wrong, I shall blame the Commission staff, because I just took it off the front of the agenda this morning—I leave you with three things: keep your speeches short, less is always more; go out and tell the great story that is our Welsh Parliament; and let's all go out and cheer our national football team. I'm going to cheer you all on—well, I'm going to try cheering 60 of you—wearing red. Some of you may not be wearing red and I might still cheer for you. But I'm going to be an avid supporter of our Parliament—and I knew I was going to do this—I'm going to be an avid supporter of our Parliament, its greatness, and I'll cheer you all on from the sidelines. Diolch yn fawr iawn. Thank you.
—Rheoliadau Tatws sy'n Tarddu o'r Aifft (Diwygio) (Cymru). Nawr, er mor bwysig oedd y rheini, nid oes lle iddynt mewn llawer o faniffestos etholiadol. Felly, yn 1999, y Cynulliad oedd yr wyneb newydd; y sefydliad newydd a oedd yn dal i brofi ei werth, a hyd yn oed ei hawl i fodoli, a rhywbeth y mae'n rhaid inni barhau i brofi ein hunain yn deilwng ohono bob dydd.
Felly, mae unrhyw un sy'n fy adnabod yn gwybod nad wyf yn swil. Nid wyf erioed wedi bod ofn sefyll dros yr hyn rwy'n ei gredu, nid wyf erioed wedi bod ofn sefyll dros gredoau fy mhlaid—ac weithiau, maent wedi bod ychydig yn wahanol—neu'r bobl rwyf wedi cael y pleser o'u cynrychioli ers 22 mlynedd a mwy, hyd yn oed os yw hyn weithiau wedi codi eich gwrychyn. Felly, os wyf wedi codi eich gwrychyn dros y 22 mlynedd, roeddech ar yr ochr anghywir i fy nadl.
Felly, gellir ystyried gwleidyddiaeth yn negyddol yn aml, ac mae yna rai sy'n teimlo ein bod yn rhy glyd, y tu mewn i swigen yma ym Mae Caerdydd, ac mae eraill yn teimlo ein bod yn dadlau er mwyn dadlau. Nawr, er y gallai hyn fod yn wir i nifer fach o bobl, mae'r mwyafrif llethol o Aelodau a sefydliadau rwyf wedi gweithio gyda hwy dros y ddau ddegawd yn malio'n fawr am ein gwlad ac eisiau ei gwneud yn well, er y gallem anghytuno ynglŷn â sut rydym yn cyflawni hynny.
Felly, fel yr Aelod cyntaf o'r meinciau cefn i basio deddfwriaeth—a gwn eich bod i gyd wedi cael llond bol ar glywed amdani, gan gynnwys proses arteithiol y Gorchymyn cymhwysedd deddfwriaethol—rwy'n falch o'r gwaddol rwy'n ei adael ar draws Cymru. Ac i'r rheini ohonoch nad ydych yn gwybod beth ydyw, deddfwriaeth i osod chwistrellwyr oedd hi—i'w gwneud yn orfodol i osod chwistrellwyr—ym mhob cartref newydd a gâi ei adeiladu. A digwyddodd hynny oherwydd datganoli. Oherwydd datganoli ac ymrwymiad gan Lywodraeth Lafur Cymru ar y pryd, Cymru oedd y wlad gyntaf yn y DU i sicrhau ei bod yn orfodol i osod chwistrellwyr, ac roedd yn rhywbeth roeddwn yn falch iawn ohono. Er hynny, yn frawychus, nid yw hyn yn digwydd yn Lloegr o hyd, a gellid achub llawer o fywydau pe bai'r mesur costeffeithiol hwn yn cael ei gyflwyno. Sawl gwaith rydych wedi fy nghlywed yn dweud hynny?
Ond yn fy mhum mlynedd ddiwethaf, fel Dirprwy Lywydd, rwyf wedi bod yn hynod falch o ledaenu ein stori a'n ffyrdd arloesol newydd o weithio, a rhannu fy angerdd dros gydraddoldeb, cyfiawnder cymdeithasol a thegwch mor eang â phosibl. Mae'r angerdd a ddaeth â mi i'r byd gwleidyddol yn dal i fy sbarduno i gydnabod bod cymaint mwy i'w wneud o hyd. Rwy'n credu bod Bethan Sayed wedi dweud bod mwy i'w wneud o hyd; rwy'n credu ein bod ni i gyd wedi dweud bod mwy i'w wneud. Ac felly, er nad wyf yn ceisio cael fy ailethol i'r Senedd ym mis Mai, fel Angela ac eraill, nid oes gennyf unrhyw fwriad o ymddeol. Rwy'n bwriadu gwneud defnydd da o'r profiad a'r arbenigedd a gefais yn ein Senedd drwy barhau i fod yn ymgyrchydd dros yr achosion rwy'n credu ynddynt a dadlau dros ogledd Cymru sydd mor annwyl i mi.
Felly, gan mai dyma'r tri chanfed a thrydydd ar ddeg ar hugain Cyfarfod Llawn y tymor hwn—ac os yw'r ffigurau'n anghywir, byddaf yn beio staff y Comisiwn, oherwydd rwyf newydd ei gael oddi ar flaen yr agenda y bore yma—rwy'n eich gadael gyda thri pheth: cadwch eich areithiau'n fyr, mae llai bob amser yn fwy; ewch allan ac adrodd stori wych ein Senedd yng Nghymru; a gadewch i ni i gyd fynd allan i gefnogi ein tîm pêl-droed cenedlaethol. Rwy'n mynd i'ch cefnogi i gyd—wel, rwy'n mynd i geisio cefnogi'r 60 ohonoch—gan wisgo coch. Efallai na fydd rhai ohonoch yn gwisgo coch ac efallai y gwnaf fi ddal i'ch cefnogi. Ond rwy'n mynd i fod yn gefnogwr brwd i'n Senedd—ac roeddwn i'n gwybod fy mod i'n mynd i wneud hyn—rwy'n mynd i fod yn gefnogwr brwd i'n Senedd, ei mawredd, a byddaf yn cefnogi pawb ohonoch o'r ystlys. Diolch yn fawr iawn. Diolch.
Diolch yn fawr iawn i Ann Jones.
Thank you very much to Ann Jones.
I've considered us as Team Jones, Ann, and there have been several football references so far tonight, so let me add another one. We're going to keep seeing each other, and we're going to keep seeing each other firstly when the crowds return for that first game when Rhyl play Aberystwyth Town once again, and we'll be there cheering them on. And thank you for all your support to me, and everything you've done for this Parliament over the years. You feel for this Parliament, and you want it to succeed for the future and for the Members who'll be elected here in the next election as well.
Rwyf wedi ystyried mai ni oedd Tîm Jones, Ann, a bu sawl cyfeiriad yn ymwneud â phêl-droed hyd yma heno, felly gadewch i mi ychwanegu un arall. Rydym yn mynd i barhau i weld ein gilydd, ac rydym yn mynd i barhau i weld ein gilydd yn gyntaf pan fydd y torfeydd yn dychwelyd ar gyfer y gêm gyntaf pan fydd y Rhyl yn chwarae Aberystwyth unwaith eto, a byddwn yno i'w cefnogi. A diolch am eich holl gefnogaeth i mi, a phopeth rydych wedi'i wneud i'r Senedd hon dros y blynyddoedd. Rydych chi'n teimlo dros y Senedd hon, ac rydych am iddi lwyddo ar gyfer y dyfodol ac i'r Aelodau a fydd yn cael eu hethol yma yn yr etholiad nesaf hefyd.
Felly, diolch i chi i gyd am eich cyfraniadau amhrisiadwy heno, wrth gwrs, yn siarad eich geiriau olaf, ond hefyd dros y ddwy ddegawd ddiwethaf yma i nifer fawr ohonoch chi. Diolch i chi i gyd, ac i Ann yn enwedig am y cydweithio hwylus iawn dros y bum mlynedd diwethaf.
Dwi hefyd, fel pawb arall, eisiau diolch i'n staff ni—i staff y Comisiwn yn gyntaf, ac i staff hefyd y grwpiau gwleidyddol—am eich ymroddiad chi i'n bywyd seneddol a'n bywyd democrataidd ni yma yng Nghymru, ac am ein cynorthwyo ni mor effeithiol fel Aelodau, yn y Senedd yma, ar Zoom, ac yn ein hetholaethau ni hefyd.
Pobl Cymru biau'r awenau nawr. Nhw sydd i benderfynu pwy fydd yma am y bum mlynedd nesaf. Pobl Cymru biau'r Senedd hon. Ac felly, am heno, pob dymuniad da i chi i gyd. Cwtsh mawr rhithiol i chi i gyd, a nos da.
So, thank you all for your priceless contributions this evening, in speaking your final words, but also over the past two decades for many of you. Thank you all very much, and to Ann particularly for the great collaboration over the past five years.
I also, like everyone else, want to thank our staff—the Commission staff first of all, and also the staff of the political groups—for your commitment to our parliamentary life and our democracy here in Wales, and for assisting us so effectively as Members, in this Senedd, on Zoom, and in our constituencies too.
The people of Wales hold the reins now. They will decide who will be returned here for the next five years. It's the people of Wales who own this Senedd. And, for this evening, I wish you all well. I give you all a virtual cwtch, and good evening.
Daeth y cyfarfod i ben am 19:51.
The meeting ended at 19:51.