Y Cyfarfod Llawn - Y Bumed Senedd
Plenary - Fifth Senedd
01/12/2020Cynnwys
Contents
Yn y fersiwn ddwyieithog, mae’r golofn chwith yn cynnwys yr iaith a lefarwyd yn y cyfarfod. Mae’r golofn dde yn cynnwys cyfieithiad o’r areithiau hynny.
In the bilingual version, the left-hand column includes the language used during the meeting. The right-hand column includes a translation of those speeches.
Cyfarfu'r Senedd yn y Siambr a thrwy gynhadledd fideo am 13:30 gyda'r Llywydd (Elin Jones) yn y Gadair.
The Senedd met in the Chamber and by video-conference at 13:30 with the Llywydd (Elin Jones) in the Chair.
Croeso, bawb, y prynhawn yma, i'r Cyfarfod Llawn. Cyn i ni ddechrau, dwi eisiau nodi ychydig o bwyntiau. Cynhelir y cyfarfod hwn ar ffurf hybrid, gyda rhai Aelodau yn Siambr ac eraill yn ymuno drwy gyswllt fideo. Bydd yr holl Aelodau sy'n cymryd rhan yn nhrafodion y Senedd, ble bynnag y bôn nhw, yn cael eu trin yn gyfartal. Mae Cyfarfod Llawn a gynhelir drwy gynhadledd fideo, yn unol â Rheolau Sefydlog Senedd Cymru, yn gyfystyr â thrafodion y Senedd at ddibenion Deddf Llywodraeth Cymru 2006. Bydd rhai o ddarpariaethau Rheol Sefydlog 34 yn gymwys ar gyfer y Cyfarfod Llawn heddiw, ac mae'r rhain wedi'u nodi ar eich agenda chi. Dwi eisiau atgoffa Aelodau fod y Rheolau Sefydlog sy'n ymwneud â threfn yn y Cyfarfod Llawn yn berthnasol i'r cyfarfod yma, ac yr un mor berthnasol i'r Aelodau sydd yn y Siambr ag ydyn nhw i'r Aelodau sy'n ymuno drwy gyswllt fideo.
A very warm welcome to this Plenary session. Before we begin, I want to set out a few points. This meeting will be held in hybrid format, with some Members in the Senedd Chamber and others joining via video-conference. All Members participating in proceedings of the Senedd, wherever they may be, will be treated equally. A Plenary meeting held using video-conference, in accordance with the Standing Orders of the Welsh Parliament, constitutes Senedd proceedings for the purposes of the Government of Wales Act 2006. Some of the provisions of Standing Order 34 will apply for today's Plenary meeting, and these are noted on your agenda. I would remind Members that Standing Orders relating to order in Plenary meetings apply to this meeting, and apply equally to Members in the Chamber as to those joining virtually.
Felly, yr eitem gyntaf y prynhawn yma yw'r cwestiynau i'r Prif Weinidog, ac mae'r cwestiwn cyntaf gan Delyth Jewell.
The first item on our agenda this afternoon is questions to the First Minister, and the first question is from Delyth Jewell.
1. A wnaiff y Prif Weinidog ddatganiad am y gost a amcangyfrifir ar gyfer deuoli'r A465 rhwng Dowlais a Hirwaun? OQ55986
1. Will the First Minister make a statement on the projected cost of dualling the A465 between Dowlais and Hirwaun? OQ55986
Llywydd, I thank the Member for that question. The capital cost of completing the dualling of the Heads of the Valleys road through the final Dowlais to Hirwaun stretch is £590 million.
Llywydd, diolchaf i'r Aelod am y cwestiwn yna. £590 miliwn yw cost cyfalaf cwblhau gwaith deuoli ffordd Blaenau'r Cymoedd drwy'r darn olaf o Ddowlais i Hirwaun.
Thank you, First Minister. When the project was signed off in a stage 3 scheme assessment report in 2017, the projected construction cost was £308 million, with a total project cost approximated at £428 million. Recently, the Western Mail revealed something similar to what you just said, that the cost of construction had now increased to, as they put it, £550 million, though I take the figure that you just said as being £590 million. But, what was really shocking to learn was that in moving to the mutual investment model of financing, the Welsh Government has now also committed to paying £38 million a year for 30 years as an annual service payment. That total cost of the annual service payment for the 30-year period will be an eye-watering £1.14 billion. That brings the total cost of the project to £1.7 billion over 30 years, being a £1.3 billion increase from the initial projection of £428 million. Let's call this insanity what it is, First Minister—private finance initiative under another name. Spending £1.7 billion on infrastructure in the Valleys is a great idea, but how about spending it on community regeneration, work creation schemes, public transport, improving housing and schools rather than on what must be one of the most expensive roads per mile in history.
Diolch, Prif Weinidog. Pan gadarnhawyd y prosiect mewn adroddiad asesu cynllun cam 3 yn 2017, £308 miliwn oedd y gost adeiladu amcanestynedig, ac amcangyfrifwyd mai £428 miliwn fyddai cyfanswm cost y prosiect. Yn ddiweddar, datgelodd y Western Mail rywbeth tebyg i'r hyn yr ydych chi newydd ei ddweud, bod y gost adeiladu bellach wedi cynyddu, fel yr adroddwyd ganddyn nhw, i £550 miliwn er fy mod i'n derbyn y ffigur yr ydych chi newydd ei ddweud fel bod yn £590 miliwn. Ond, yr hyn a oedd yn syndod gwirioneddol ei ddarganfod oedd bod Llywodraeth Cymru, wrth symud i'r model ariannu buddsoddi cydfuddiannol, bellach wedi ymrwymo i dalu £38 miliwn y flwyddyn am 30 mlynedd fel taliad gwasanaeth blynyddol. Bydd cyfanswm cost y taliad gwasanaeth blynyddol am y cyfnod o 30 mlynedd yn swm syfrdanol o £1.14 biliwn. Daw hynny â chyfanswm cost y prosiect i £1.7 biliwn dros 30 mlynedd, sy'n gynnydd o £1.3 biliwn o'r amcanestyniad cychwynnol o £428 miliwn. Gadewch i ni alw'r gwallgofrwydd hwn yr hyn yr ydyw, Prif Weinidog—menter cyllid preifat o dan enw arall. Mae gwario £1.7 biliwn ar seilwaith yn y Cymoedd yn syniad gwych, ond beth am ei wario ar adfywio cymunedol, cynlluniau creu gwaith, cludiant cyhoeddus, gwella tai ac ysgolion yn hytrach nag ar yr hyn y mae'n rhaid ei bod yn un o'r ffyrdd drytaf y filltir erioed.
Well, Llywydd, that was less a supplementary question than a farrago of misunderstandings and misrepresentations. I'm afraid the Member has no grasp whatsoever of the mutual investment model, a model, of course, adopted by the Scottish Government following the Welsh devising of it. So, her sister party in Scotland has chosen to follow our lead in this matter. She mangles together a whole series of costs and fails to make sense of any of them. The money that will be spent through revenue after the road is completed does not simply service the debt, but it pays for all the ongoing maintenance of that road throughout the whole of its life. Those costs are incurred in any scheme of road building, but they are not as transparent and available for everybody to scrutinise as they are in the mutual investment model.
The model that we have here in Wales is very different to PFI. I've discussed it on the floor of the Senedd with the leader of her party on a number of occasions, when, for example, he asked me to explore whether or not the 15 per cent equity stake we take in the companies that will construct the road could be extended. Those, I thought, were very sensible conversations to get the most out of the model. I'm afraid the Member really does just need to go back, do her homework, and then we'll have a more sensible conversation.
Wel, Llywydd, roedd hwnna'n fwy o gawdel o gamddealltwriaeth a chamliwio na chwestiwn atodol. Rwy'n ofni nad oes gan yr Aelod unrhyw ddealltwriaeth o gwbl o'r model buddsoddi cydfuddiannol, model, wrth gwrs, a fabwysiadwyd gan Lywodraeth yr Alban ar ôl i'r Cymry ei ddyfeisio. Felly, mae ei chwaer blaid yn yr Alban wedi dewis dilyn ein hesiampl ni yn y mater hwn. Mae camystumio cyfres o gostau ac yn methu â gwneud synnwyr o'r un ohonyn nhw. Nid yw'r arian a fydd yn cael ei wario drwy refeniw ar ôl cwblhau'r ffordd yn talu'r ddyled yn unig, ond mae'n talu am yr holl waith cynnal a chadw parhaus ar y ffordd honno drwy gydol ei hoes. Mae'r costau hynny yn cael eu hysgwyddo mewn unrhyw gynllun adeiladu ffyrdd, ond nid ydyn nhw mor dryloyw ac ar gael i bawb graffu arnyn nhw ag y maen nhw yn y model buddsoddi cydfuddiannol.
Mae'r model sydd gennym ni yma yng Nghymru yn wahanol iawn i fenter cyllid preifat. Rwyf i wedi ei drafod ar lawr y Senedd gydag arweinydd ei phlaid hi ar sawl achlysur, pan ofynnodd, er enghraifft, i mi archwilio pa un a ellid ymestyn y gyfran ecwiti o 15 y cant yr ydym ni'n ei chymryd yn y cwmnïau a fydd yn adeiladu'r ffordd. Roedd y rheini, yn fy marn i, yn sgyrsiau synhwyrol iawn i gael y budd mwyaf o'r model. Rwy'n ofni bod angen i'r Aelod fynd yn ôl, gwneud ei gwaith cartref, ac yna cawn sgwrs gallach.
I'm with Delyth Jewell on this. News that taxpayers face the extortionate amount of money that has been spend on this dualling from Hirwaun to Dowlais, after construction costs increased by 25 per cent in less than a year, is truly shocking. It's an extortionate amount of money to be spending on such a project and I completely agree with Delyth Jewell on that. This follows your breaking of a manifesto pledge to deliver an M4 relief road and the South East Wales Transport Commission being instructed not to consider another motorway to ease its proposals on the congestion on the M4. Given your Government's appalling record, what confidence can the public have in you delivering future transport infrastructure projects, such as the proposed Chepstow bypass, on time and within budget?
Rwy'n cytuno â Delyth Jewell ar hyn. Mae'r newyddion bod trethdalwyr yn wynebu'r swm afresymol o arian a wariwyd ar y gwaith deuoli hwn o Hirwaun i Ddowlais, ar ôl i gostau adeiladu gynyddu gan 25 y cant mewn llai na blwyddyn, yn wirioneddol ddychrynllyd. Mae hwn yn swm afresymol o arian i fod yn ei wario ar brosiect o'r fath ac rwy'n cytuno'n llwyr â Delyth Jewell ar hynny. Mae hyn yn dilyn eich methiant i gadw addewid maniffesto i ddarparu ffordd liniaru'r M4 a chyfarwyddo Comisiwn Trafnidiaeth De-ddwyrain Cymru i beidio ag ystyried traffordd arall i hwyluso ei gynigion ar y tagfeydd ar yr M4. O ystyried hanes echrydus eich Llywodraeth, pa ffydd all fod gan y cyhoedd ynoch chi i gyflawni prosiectau seilwaith trafnidiaeth yn y dyfodol, fel ffordd osgoi arfaethedig Cas-gwent, yn brydlon ac o fewn y gyllideb?
Well, Llywydd, the Member, as I would have expected, really, has simply failed to understand that what the mutual investment model delivers for the Dowlais to Hirwaun stretch is a fixed-price contract. So, the risks are carried by the private sector contractor—they have to deliver this road on budget and on time, otherwise there are very significant penalties that lie with them and not with the public purse. That is one of the advantages of having devised the model in the way that we have, because it does provide the public with that guarantee that the amount of money that has been agreed with the company is the amount of money that will be paid, and if further costs are incurred, the risks rest with the private contractor and not with the public purse.
Wel, Llywydd, mae'r Aelod, fel y byddwn i wedi ei ddisgwyl, mewn gwirionedd, wedi methu'n llwyr â deall mai'r hyn y mae'r model buddsoddi cydfuddiannol yn ei ddarparu ar gyfer y darn o ffordd rhwng Dowlais a Hirwaun yw contract pris sefydlog. Felly, mae'r risgiau yn cael eu hysgwyddo gan y contractwr sector preifat—mae'n rhaid iddyn nhw ddarparu'r ffordd hon yn unol â'r gyllideb ac ar amser, neu fel arall mae cosbau sylweddol iawn i'w hysgwyddo ganddyn nhw ac nid gan y pwrs cyhoeddus. Dyna un o fanteision dyfeisio'r model yn y ffordd yr ydym ni wedi ei wneud, oherwydd mae'n rhoi'r sicrwydd hwnnw i'r cyhoedd mai'r swm o arian y cytunwyd arno gyda'r cwmni yw'r swm o arian a fydd yn cael ei dalu, ac os eir i gostau pellach, y contractwr preifat sy'n ysgwyddo'r risg ac nid y pwrs cyhoeddus.
Well, I have looked at the mutual investment model and I have to say that it has a number of advantages. First of all, it will help the Government to bring forward this project much faster than it might have been able to otherwise, and we have to say there is no doubt that this stretch of the A465 is a vital infrastructure project. Together with the work being done in the Clydach gorge section, it will create a quality trunk road, connecting the Heads of the Valleys towns west as far as Swansea and east as far as the midlands, and even with London via the M4. So, does the First Minister agree with me that it will provide a particularly strong tool in getting businesses to locate along the Heads of Valleys corridor and thus help to alleviate the economic underperformance of the area?
Wel, rwyf i wedi edrych ar y model buddsoddi cydfuddiannol ac mae'n rhaid i mi ddweud bod nifer o fanteision iddo. Yn gyntaf oll, bydd yn helpu'r Llywodraeth i gyflwyno'r prosiect hwn yn llawer cyflymach nag y gallai fod wedi ei wneud fel arall, ac mae'n rhaid i ni ddweud nad oes unrhyw amheuaeth fod y rhan hon o'r A465 yn brosiect seilwaith hanfodol. Ynghyd â'r gwaith sy'n cael ei wneud yn narn ceunant Clydach, bydd yn creu cefnffordd o ansawdd da, gan gysylltu trefi Blaenau'r Cymoedd i'r gorllewin cyn belled ag Abertawe ac i'r dwyrain cyn belled â chanolbarth Lloegr, a hyd yn oed gyda Llundain drwy'r M4. Felly, a yw'r Prif Weinidog yn cytuno â mi y bydd yn offeryn arbennig o gryf i gael busnesau i leoli ar hyd coridor Blaenau'r Cymoedd a'i fod felly yn helpu i liniaru tanberfformiad economaidd yr ardal?
Well, Llywydd, I thank David Rowlands for those points. I am very proud of the fact that successive Labour Governments here in this Senedd have provided 13 continuous years of investment to complete the Heads of the Valleys road, for the reasons that David Rowlands has identified—that it will bring new economic opportunities to those Heads of the Valleys communities. It will link them in a way that they've never been linked before, with a modern infrastructure, both east to the midlands and west to west Wales. It is a vital part of this Government's investment in those communities, and the completion of it in the Dowlais to Hirwaun stretch delivers on our commitment to those communities.
And can I say that David Rowlands also made an important point? Were we not doing it through the mutual investment model, this road would not be going ahead. It's the only way that we are able to make that investment, and at a time when we know, from last week's comprehensive spending review and the Office for Budget Responsibility estimates of what will happen to the economy next year, we need projects ready to go now. A thousand people will be employed at the height of this road's construction, 120 apprenticeships, 60 traineeships, 320 internships, for young people in that part of Wales, where the advantages will be felt in those communities that need it the most. [Interruption.] It's no surprise to me that the Tories oppose it—of course they would; they have no interest at all in what happens in that part of Wales. But here on these benches, we are very proud indeed of our record of investment in this road, in those communities, and that's what this final stretch will deliver.
Wel, Llywydd, diolchaf i David Rowlands am y pwyntiau yna. Rwy'n falch iawn o'r ffaith bod Llywodraethau Llafur olynol yma yn y Senedd hon wedi darparu 13 mlynedd barhaus o fuddsoddiad i gwblhau ffordd Blaenau'r Cymoedd, am y rhesymau y mae David Rowlands wedi'u nodi—y bydd yn dod â chyfleoedd economaidd newydd i'r cymunedau hynny ym Mlaenau'r Cymoedd. Bydd yn eu cysylltu mewn ffordd nad ydyn nhw erioed wedi cael eu cysylltu o'r blaen, â seilwaith modern, i'r dwyrain â chanolbarth Lloegr ac i'r gorllewin â gorllewin Cymru. Mae'n rhan hanfodol o fuddsoddiad y Llywodraeth hon yn y cymunedau hynny, ac mae cwblhau'r darn rhwng Dowlais a Hirwaun yn cyflawni ein hymrwymiad i'r cymunedau hynny.
Ac a gaf i ddweud bod David Rowlands hefyd wedi gwneud pwynt pwysig? Pe na baem ni'n ei wneud drwy'r model buddsoddi cydfuddiannol, ni fyddai'r ffordd hon yn cael ei hadeiladu. Dyma'r unig ffordd y gallwn wneud y buddsoddiad hwnnw, ac ar adeg pan wyddom, o'r adolygiad cynhwysfawr o wariant yr wythnos diwethaf ac amcangyfrifon y Swyddfa Cyfrifoldeb Cyllidebol o'r hyn a fydd yn digwydd i'r economi y flwyddyn nesaf, ein bod ni angen prosiectau sy'n barod i gychwyn nawr. Bydd mil o bobl yn cael eu cyflogi ar anterth gwaith adeiladu'r ffordd hon, 120 o brentisiaethau, 60 o hyfforddeiaethau, 320 o interniaethau, i bobl ifanc yn y rhan honno o Gymru, lle bydd y manteision yn cael eu teimlo yn y cymunedau hynny sydd eu hangen fwyaf. [Torri ar draws.] Nid yw'n syndod i mi bod y Torïaid yn ei wrthwynebu—wrth gwrs y bydden nhw; nid oes ganddyn nhw ddiddordeb o gwbl yn yr hyn sy'n digwydd yn y rhan honno o Gymru. Ond yma ar y meinciau hyn, rydym ni'n falch dros ben o'n record o fuddsoddi yn y ffordd hon, yn y cymunedau hynny, a dyna fydd y darn olaf hwn yn ei gyflawni.
First Minister, it's no surprise, of course, to see Plaid Cymru and the Tories ganging up to condemn investment in the south Wales Valleys. I'm old enough now to remember it was a Plaid Cymru Minister, of course, who held up investment in the Heads of the Valleys road back in 2007. The road is there not simply to provide communications, but as a tool of economic development. And in supporting some of the poorest communities in the country—which we know that these people on my left here have got no interest in—it's important to ensure that we have a jobs plan for the Heads of the Valleys to maximise the value of this public investment so we can invest in people and places and the communities of the Heads of the Valleys. It's why they support us and why they will continue to support us and not the noise coming from these benches.
Prif Weinidog, nid yw'n syndod, wrth gwrs, gweld Plaid Cymru a'r Torïaid yn cyfuno i gondemnio buddsoddiad yng Nghymoedd y de. Rwy'n ddigon hen nawr i gofio mai Gweinidog Plaid Cymru, wrth gwrs, a ataliodd fuddsoddiad yn ffordd Blaenau'r Cymoedd yn ôl yn 2007. Mae'r ffordd yno nid yn unig i ddarparu cyswllt, ond fel dull o ddatblygu economaidd. Ac wrth gefnogi rhai o'r cymunedau tlotaf yn y wlad—ac rydym ni'n gwybod nad oes gan y bobl hyn ar fy ochr chwith yn y fan yma unrhyw ddiddordeb ynddynt—mae'n bwysig i sicrhau bod gennym ni gynllun swyddi er mwyn i Flaenau'r Cymoedd fanteisio i'r eithaf ar werth y buddsoddiad cyhoeddus hwn fel y gallwn ni fuddsoddi mewn pobl a lleoedd a chymunedau Blaenau'r Cymoedd. Dyna pam y maen nhw'n ein cefnogi ni a pham y byddan nhw'n parhau i'n cefnogi ni ac nid y sŵn sy'n dod o'r meinciau hyn.
Well, Llywydd, Alun Davies is absolutely right—the road is not just a road in itself; it is all the economic opportunities that it will unlock in those communities. The OBR tells us, Llywydd, that, next year, unemployment is expected to rise from 4.8 per cent today to 7.5 per cent, and that people in Wales will see a rise in unemployment from 70,000 today to 114,000 next year. I've heard the party opposite previously argue for investments that put people to work, that create opportunities for people and places. Here they have one, where the work has already begun, where construction will begin in the spring, just when it is most needed, and they can't find it in them to say a single word in support of it. Luckily, we have Members representing those communities here in the Senedd who will do that on their behalf.
Wel, Llywydd, mae Alun Davies yn llygad ei le—nid ffordd o ran ei hun yn unig yw'r ffordd; mae'n fater o'r holl gyfleoedd economaidd y bydd yn eu datgloi yn y cymunedau hynny. Mae'r Swyddfa Cyfrifoldeb Cyllidebol yn dweud wrthym ni, Llywydd, y disgwylir i ddiweithdra godi o 4.8 y cant heddiw i 7.5 y cant, ac y bydd pobl yng Nghymru yn gweld cynnydd i ddiweithdra o 70,000 heddiw i 114,000 y flwyddyn nesaf. Rwyf i wedi clywed y blaid gyferbyn yn dadlau o'r blaen dros fuddsoddiadau sy'n rhoi pobl mewn gwaith, sy'n creu cyfleoedd i bobl a lleoedd. Mae ganddyn nhw un yn y fan yma, lle mae'r gwaith eisoes wedi dechrau, lle bydd y gwaith adeiladu yn dechrau yn y gwanwyn, yn union pan fo'i angen fwyaf, ac maen ormod iddyn nhw allu dweud yr un gair i'w gefnogi. Yn ffodus, mae gennym ni Aelodau sy'n cynrychioli'r cymunedau hynny yma yn y Senedd a fydd yn gwneud hynny ar eu rhan.
2. Pa ddadansoddiad y mae Llywodraeth Cymru wedi'i wneud o effaith tlodi sy'n gysylltiedig â'r coronafeirws yng Nghymru? OQ55952
2. What analysis has the Welsh Government conducted of the impact of coronavirus-related poverty in Wales? OQ55952
Llywydd, we draw on a wide range of research and analysis to understand the impact of coronavirus-related poverty in Wales, including work by the Institute for Fiscal Studies, the Office for National Statistics labour force survey, the Resolution Foundation, the national survey for Wales, Citizens Advice and the Bevan Foundation.
Llywydd, rydym ni'n defnyddio amrywiaeth eang o waith ymchwil a dadansoddi i ddeall effaith tlodi sy'n gysylltiedig â coronafeirws yng Nghymru, gan gynnwys gwaith gan y Sefydliad Astudiaethau Cyllid, arolwg gweithlu y Swyddfa Ystadegau Gwladol, y Resolution Foundation, arolwg cenedlaethol Cymru, Cyngor ar Bopeth a Sefydliad Bevan.
Thank you. Well, Citizens Advice Cymru research, 'Facing the cliff edge: Protecting people in Wales from the financial consequences of Covid-19', in May, stated that,
'The Welsh Government must be proactive in encouraging people to check what benefits or support they are entitled to...This should include benefits and support schemes administered in Wales, such as the Council Tax Reduction Scheme and the Discretionary Assistance Fund.'
The Bevan Foundation's September report, 'Reducing the impact of Coronavirus on Poverty in Wales', stated that the Welsh Government should undertake a large-scale benefits take-up campaign to ensure people are accessing the benefits they're entitled to, including UK social security benefits, as well as schemes operated by the Welsh Government and local authorities, such as the council tax reduction scheme, free school meals and the discretionary assistance fund, and establish a single point of access for free school meals, pupil development grant and council tax reduction scheme. What specific consequent action has the Welsh Government taken?
Diolch. Wel, nododd dogfen ymchwil Cyngor ar Bopeth Cymru, 'Facing the cliff edge: Protecting people in Wales from the financial consequences of Covid-19', ym mis Mai bod
yn rhaid i Lywodraeth Cymru fod yn rhagweithiol o ran annog pobl i wirio pa fudd-daliadau neu gymorth y mae ganddyn nhw hawl iddynt...Dylai hyn gynnwys cynlluniau budd-daliadau a chymorth a weinyddir yng Nghymru, fel Cynllun Gostyngiadau'r Dreth Gyngor a'r Gronfa Cymorth Dewisol.
Nododd adroddiad Sefydliad Bevan ym mis Medi, 'Reducing the impact of Coronavirus on Poverty in Wales', y dylai Llywodraeth Cymru ymgymryd ag ymgyrch manteision ar fudd-daliadau graddfa fawr i sicrhau bod pobl yn manteisio ar y budd-daliadau y mae ganddyn nhw hawl i'w cael, gan gynnwys budd-daliadau nawdd cymdeithasol y DU, yn ogystal â chynlluniau a weithredir gan Lywodraeth Cymru ac awdurdodau lleol, fel cynllun gostyngiadau'r dreth gyngor, prydau ysgol am ddim a'r gronfa cymorth dewisol, a sefydlu un pwynt mynediad ar gyfer prydau ysgol am ddim, grant datblygu disgyblion a chynllun gostyngiadau'r dreth gyngor. Pa gamau penodol dilynol y mae Llywodraeth Cymru wedi eu cymryd?
Well, Llywydd, I'm long used to the fact that the Conservative Party in Wales is an irony-free zone, but, even by its normal standards, that supplementary question goes a long way to taking the biscuit. Let me tell the Member what people will find in Wales when they go to have their benefit entitlement checked by the citizens advice bureaux, using the single advice fund that we have provided: what they will find is that £1,000 is being taken away from the poorest families in Wales by the decisions of his Government; that those people who have managed to keep their heads above water, as a result of coronavirus-related poverty in Wales now find that they are going to be asked to bear the burden of the impact on our economy.
I thought last week's comprehensive spending review, of all the many disappointments in it, the worst of all was the Chancellor's refusal to guarantee to those families that the £20 a week that they are getting now will continue to be available to them after the end of March next year. Thirty five per cent of all non-pensioner households in Wales benefit from that—30,000 families in Wales, according to the Joseph Rowntree Foundation. When, as the Member asked me, people go to the services that we provide here in Wales to find out what they will be entitled to, the first thing they will learn is that this Conservative Government has turned their back on them again.
Wel, Llywydd, rwyf i wedi hen arfer â'r ffaith bod y Blaid Geidwadol yng Nghymru yn barth di-eironi, ond, hyd yn oed yn ôl ei safonau arferol, welais i ddim byd tebyg iawn i'r cwestiwn atodol yna. Gadewch i mi ddweud wrth yr Aelod yr hyn y bydd pobl yn ei ganfod yng Nghymru pan fyddan nhw'n mynd i gael gwirio eu hawl i fudd-daliadau gan y canolfannau cyngor ar bopeth, gan ddefnyddio'r gronfa gynghori sengl yr ydym ni wedi ei darparu: yr hyn y byddan nhw'n ei ganfod yw bod penderfyniadau ei Lywodraeth ef yn cymryd £1,000 oddi wrth y teuluoedd tlotaf yng Nghymru; bod y bobl hynny sydd wedi llwyddo i gadw eu pennau uwchlaw'r dŵr, o ganlyniad i dlodi sy'n gysylltiedig â coronafeirws yng Nghymru bellach yn canfod y gofynnir iddyn nhw ysgwyddo baich yr effaith ar ein heconomi.
Roeddwn i'n meddwl yn adolygiad cynhwysfawr o wariant yr wythnos diwethaf, o'r holl siomedigaethau niferus ynddo, y gwaethaf ohonynt i gyd oedd gwrthodiad y Canghellor i roi sicrwydd i'r teuluoedd hynny y bydd yr £20 yr wythnos y maen nhw'n ei gael nawr yn parhau i fod ar gael iddyn nhw ar ôl diwedd mis Mawrth y flwyddyn nesaf. Mae tri deg pump y cant o'r holl aelwydydd nad ydyn nhw yn bensiynwyr yng Nghymru yn elwa ar hynny—30,000 o deuluoedd yng Nghymru, yn ôl Sefydliad Joseph Rowntree. Pan fydd pobl, fel y gofynnodd yr Aelod i mi, yn mynd i'r gwasanaethau yr ydym ni'n eu darparu yma yng Nghymru i gael gwybod beth sydd ganddyn nhw hawl iddo, y peth cyntaf y byddan nhw'n ei ddarganfod yw bod y Llywodraeth Geidwadol hon wedi troi ei chefn arnyn nhw unwaith eto.
I know the First Minister will be aware, from the research that he's mentioned, of the disproportional impact of COVID economically on women, and particularly single-parent families, which tend to be led by women. The £500 payment that's available to people on low incomes who are self-isolating is very welcome and we know it's making a big difference and enabling people to self-isolate. But, of course, that payment, as things stand, is not available to the parents of children who have to isolate or who are sent home because their colleagues are isolating. Speaking to a constituent the other day, she said to me, 'What am I supposed to do? I know I shouldn't take my children to be with my mother, because I know that isn't safe. They're supposed to be staying at home with me, but if I don't go to work, I don't get paid. If I apply for benefits, I'll wait weeks and weeks and weeks before they come through.'
May I ask the First Minister today if he will look again at the eligibility for this payment? We all realise that the Welsh Government really doesn't have a magic money tree, but in terms of priorities, I hope that the First Minister would agree with me that enabling parents, particularly single mothers, to stay at home with their children when the children have to isolate, is something that we should all work towards, because none of us would want to find ourselves in that position where we have to either be able to put bread on the table or to follow the rules.
Rwy'n gwybod y bydd y Prif Weinidog yn ymwybodol, o'r gwaith ymchwil y mae wedi ei grybwyll, o effaith anghymesur COVID yn economaidd ar fenywod, ac yn enwedig teuluoedd un rhiant, sy'n tueddu i gael eu harwain gan fenywod. Mae'r taliad o £500 sydd ar gael i bobl ar incwm isel sy'n hunanynysu i'w groesawu yn fawr ac rydym ni'n gwybod ei fod yn gwneud gwahaniaeth mawr ac yn galluogi pobl i hunanynysu. Ond, wrth gwrs, nid yw'r taliad hwnnw, fel y mae pethau ar hyn o bryd, ar gael i rieni plant y mae'n rhaid iddyn nhw ynysu neu sy'n cael eu hanfon adref oherwydd bod eu cydweithwyr yn ynysu. Wrth siarad ag etholwr y diwrnod o'r blaen, dywedodd wrthyf, 'Beth wyf i fod i'w wneud? Rwy'n gwybod na ddylwn i fynd â'm plant i fod gyda fy mam, oherwydd rwy'n gwybod nad yw hynny'n ddiogel. Maen nhw i fod i aros gartref gyda fi, ond os nad wyf i'n mynd i'r gwaith, nid wyf i'n cael fy nhalu. Os byddaf yn gwneud cais am fudd-daliadau, byddaf yn aros wythnosau ac wythnosau cyn iddyn nhw ddod drwodd.'
A gaf i ofyn i'r Prif Weinidog heddiw a wnaiff ef edrych eto ar gymhwysedd ar gyfer y taliad hwn? Rydym ni i gyd yn sylweddoli nad oes gan Lywodraeth Cymru goeden arian hud, ond o ran blaenoriaethau, rwy'n gobeithio y byddai'r Prif Weinidog yn cytuno â mi bod galluogi rhieni, yn enwedig mamau sengl, i aros gartref gyda'u plant pan fydd yn rhaid i'r plant ynysu, yn rhywbeth y dylem ni i gyd weithio tuag ato, oherwydd ni fyddai'r un ohonom ni eisiau canfod ein hunain yn y sefyllfa honno lle mae'n rhaid i ni naill ai allu roi bara ar y bwrdd neu ddilyn y rheolau.
Llywydd, I thank Helen Mary Jones for that powerful supplementary question, and she will know that her colleague Leanne Wood raised this issue with me, here on the floor of the Senedd, two weeks ago. I had a meeting with officials yesterday, as a result of the points that had been raised with me, and work is being done to see whether, within the financial envelope that is available to us, we can respond to the genuine difficulties that are being reported.
I know Helen Mary Jones will know that if a child has a positive test and has to stay home because test, trace, protect has asked them to, then the parent with care is able to claim the £500. The difficulty arises in the circumstances that were described, where children are sent home from school because another child in the class has been tested positive. Now, sometimes, those children are back in school very rapidly, but if it extends to a full 14 days of self-isolation, that undoubtedly places extra financial burdens, especially in the families that Helen Mary Jones described. So, my officials are working very actively to see whether it is possible to devise a way in which help could be provided to families in those circumstances, and I hope that Ministers will see the result of that work before the end of this week.
Llywydd, diolchaf i Helen Mary Jones am y cwestiwn atodol grymus yna, a bydd yn gwybod bod ei chyd-Aelod Leanne Wood wedi codi'r mater hwn gyda mi, yma ar lawr y Senedd, bythefnos yn ôl. Cefais gyfarfod gyda swyddogion ddoe, o ganlyniad i'r pwyntiau a godwyd gyda mi, ac mae gwaith yn cael ei wneud i weld a allwn ni, o fewn y gallu ariannol sydd ar gael i ni, ymateb i'r anawsterau gwirioneddol sy'n cael eu hadrodd.
Gwn y bydd Helen Mary Jones yn gwybod, os bydd plentyn yn cael prawf positif a bod yn rhaid iddo aros gartref gan fod profi, olrhain, diogelu wedi gofyn iddo wneud hynny, yna gall y rhiant sy'n gofalu hawlio'r £500. Mae'r anhawster yn codi o dan yr amgylchiadau a ddisgrifiwyd, pan fo plant yn cael eu hanfon adref o'r ysgol gan fod plentyn arall yn y dosbarth wedi cael prawf positif. Nawr, weithiau, mae'r plant hynny yn ôl yn yr ysgol yn gyflym iawn, ond os bydd yn ymestyn i 14 diwrnod llawn o hunanynysu, mae hynny'n sicr yn achosi beichiau ariannol ychwanegol, yn enwedig yn y teuluoedd a ddisgrifiwyd gan Helen Mary Jones. Felly, mae fy swyddogion yn gweithio yn ddiwyd iawn i weld a yw'n bosibl dyfeisio ffordd y gellid darparu cymorth i deuluoedd o dan yr amgylchiadau hynny, ac rwy'n gobeithio y bydd Gweinidogion yn gweld canlyniad y gwaith hwnnw cyn diwedd yr wythnos hon.
First Minister, we know that the financial blow of coronavirus has fallen hardest on those who are already disadvantaged, and this has come on top of a decade of Tory austerity, and that despite the efforts of Welsh and devolved Governments to mitigate this, the impact, cumulatively, of the UK Government's benefits cuts and delays and penalties has punished the lowest paid and the lowest income and vulnerable households.
The Conservatives promised us years ago that austerity would be borne by those with the broadest shoulders, yet they loaded it on those already bowed down under debt and poverty. So, would he agree with me that Boris Johnson's proposals to cut universal credit, cut working tax credit, and freeze public sector pay suggests that we are seeing the same old Tory party attacking the very poorest working families and households in Wales?
Prif Weinidog, rydym ni'n gwybod bod ergyd ariannol coronafeirws wedi taro'r rhai sydd eisoes o dan anfantais galetaf, ac mae hyn wedi dod ar ben degawd o gyni cyllidol y Torïaid, ac er gwaethaf ymdrechion Llywodraethau Cymru a datganoledig i liniaru hyn, mae effaith gyfunol toriadau Llywodraeth y DU i fudd-daliadau ac oediadau a chosbau wedi cosbi'r aelwydydd sydd â'r cyflogau isaf a'r incwm isaf ac sy'n agored i niwed.
Addawodd y Ceidwadwyr i ni flynyddoedd yn ôl y byddai cyni cyllidol yn cael ei ysgwyddo gan y rhai â'r ysgwyddau mwyaf llydan, ac eto fe'i llwythwyd ganddyn nhw ar y rhai hynny sydd eisoes wedi'u pwyso i lawr gan ddyled a thlodi. Felly, a fyddai e'n cytuno â mi bod cynigion Boris Johnson i dorri credyd cynhwysol, i dorri credyd treth gwaith, a rhewi cyflogau'r sector cyhoeddus yn awgrymu ein bod ni'n gweld yr un hen blaid Dorïaidd yn ymosod ar y teuluoedd a'r aelwydydd sy'n gweithio tlotaf un yng Nghymru?
Well, what did we hear in the comprehensive spending review last week, Llywydd, but the poorest people in the world will now face a cut in the aid that one of the richest countries in the world provides to them? A deeply disappointing day, as David Cameron, a former Conservative Party Prime Minister, said, that in this country, it will be the poorest people who are penalised when they don't have that lifeline £20 a week. And the public servants, who've been praised from the benches here throughout the coronavirus crisis for the way in which they have been on the front line, or refuse workers or local authority workers or teachers—how many times have I heard opposition party Members here praise them for what they have done, only to find now that their reward is to be to have their incomes frozen once again? And it's not the first time, as Huw Irranca-Davies says. This comes after a decade in which those wages have been held back by successive Conservative Governments, and here we see it again. Scratch them, and you see what you get. They are a party who've always believed that the rich should prosper and the poor must pay the price. And here they're at it again.
Wel, beth glywsom ni yn yr adolygiad cynhwysfawr o wariant yr wythnos diwethaf, Llywydd, ond bydd y bobl dlotaf yn y byd bellach yn wynebu toriad i'r cymorth y mae un o wledydd mwyaf cyfoethog y byd yn ei roi iddyn nhw? Diwrnod siomedig iawn, wrth i David Cameron, cyn Brif Weinidog Ceidwadol y DU, ddweud mai'r bobl dlotaf sy'n cael eu cosbi yn y wlad hon pan nad oes ganddyn nhw'r achubiaeth honno o £20 yr wythnos. Ac mae'r gweision cyhoeddus, sydd wedi cael eu canmol o'r meinciau yn y fan yma drwy gydol argyfwng y coronafeirws am y ffordd y maen nhw wedi bod ar y rheng flaen, neu weithwyr gwastraff neu weithwyr awdurdod lleol neu athrawon—sawl gwaith yr wyf i wedi clywed Aelodau'r wrthblaid yn y fan yma yn eu canmol nhw am yr hyn y maen nhw wedi ei wneud, dim ond i ganfod mai eu gwobr nawr yw cael eu hincwm wedi ei rewi unwaith yn rhagor? Ac nid dyma'r tro cyntaf, fel y mae Huw Irranca-Davies yn ei ddweud. Daw hyn ar ôl degawd lle mae'r cyflogau hynny wedi eu dal yn ôl gan Lywodraethau Ceidwadol olynol, ac rydym ni'n ei weld eto yn y fan yma. Crafwch nhw, a byddwch yn gweld yr hyn a gewch chi. Maen nhw'n blaid sydd wedi credu erioed y dylai'r cyfoethog ffynnu a bod yn rhaid i'r tlawd dalu'r pris. A dyma nhw wrthi eto.
Cwestiynau nawr gan arweinwyr y pleidiau. Arweinydd y Ceidwadwyr, Paul Davies.
Questions now from the party leaders. Conservative leader, Paul Davies.
Diolch, Llywydd. First Minister, in response to the Welsh Government's announcement that hospitality businesses will not be permitted to sell alcohol, and that they'll have to close their doors at 6 p.m., John Evans, landlord of the Black Boy pub in Caernarfon, has said that,
'It's not fair on those many pubs and restaurants who have followed the rules and done the right thing.
'The loss of revenue will be astronomical—we'll have to throw beer and other stock away.'
In Cardiff, the general manager of the Grange pub, Dai Dearden, has said the announcement was 'a hammer-blow'. And in Usk, Monmouthshire, Kelly Jolliffe, the owner of the Greyhound Inn, has said that she was 'gutted' about the regulations. So, First Minister, what is your message to these businesses, and plenty more across Wales, whose livelihoods are at risk because of your decision to partially close the hospitality sector here in Wales?
Diolch, Llywydd. Prif Weinidog, mewn ymateb i gyhoeddiad Llywodraeth Cymru na chaniateir i fusnesau lletygarwch werthu alcohol, ac y bydd yn rhaid iddyn nhw gau eu drysau am 6 p.m., mae John Evans, landlord tafarn y Black Boy yng Nghaernarfon, wedi dweud:
Nid yw'n deg ar y tafarndai a'r bwytai niferus hynny sydd wedi dilyn y rheolau a gwneud y peth iawn.
Bydd y golled o refeniw yn aruthrol—bydd yn rhaid i ni daflu cwrw a stoc arall i ffwrdd.
Yng Nghaerdydd, mae rheolwr cyffredinol tafarn y Grange, Dai Dearden, wedi dweud bod y cyhoeddiad yn 'ergyd drom'. Ac ym Mrynbuga, Sir Fynwy, mae Kelly Jolliffe, perchennog y Greyhound Inn, wedi dweud ei bod hi'n 'hynod siomedig' yn y rheoliadau. Felly, Prif Weinidog, beth yw eich neges i'r busnesau hyn, a llawer mwy ledled Cymru, y mae eu bywoliaeth mewn perygl oherwydd eich penderfyniad i gau'r sector lletygarwch yn rhannol yma yng Nghymru?
Well, my message to those businesses is that despite all the efforts that they have made—and I recognise the enormous efforts that so many businesses have made—we continue to face a public health emergency here in Wales. And that despite those efforts and everything else that has been done, the number of people infected with coronavirus in Wales is going up every day, and that is translating itself, inevitably, into more people occupying hospital beds in Wales, more people needing critical care and more people losing their lives. That is the inescapable context in which the decision is made.
And, having said that to people, that this is a public health emergency in which we have to act to protect lives that can be saved and which would otherwise be lost, I would say to them that we have mobilised the most generous package of support for that industry anywhere in the United Kingdom—£340 million that will be used to assist that industry through the very difficult weeks that lie ahead. I understand that the Prime Minister has announced £40 million today for the whole of England for the hospitality industry. There will be £340 million available here in Wales alone. And that is the other thing that I would say to those industries, that the help that they will get from the Welsh Government will be the best available anywhere in the United Kingdom.
Wel, fy neges i i'r busnesau hynny yw, er gwaethaf yr holl ymdrechion y maen nhw wedi eu gwneud—ac rwy'n cydnabod yr ymdrechion enfawr y mae cynifer o fusnesau wedi eu gwneud—rydym ni'n dal i wynebu argyfwng iechyd cyhoeddus yma yng Nghymru. Ac er gwaethaf yr ymdrechion hynny a phopeth arall sydd wedi ei wneud, mae nifer y bobl sydd wedi'u heintio â coronafeirws yng Nghymru yn cynyddu bob dydd, ac mae hynny yn trosi ei hun, yn anochel, i fwy o bobl mewn gwelyau ysbyty yng Nghymru, mwy o bobl angen gofal critigol a mwy o bobl yn colli eu bywydau. Dyna'r cyd-destun na ellir ei osgoi y mae'r penderfyniad yn cael ei wneud oddi mewn iddo.
Ac, ar ôl dweud hynny wrth bobl, bod hwn yn argyfwng iechyd cyhoeddus lle mae'n rhaid i ni weithredu i ddiogelu bywydau y gellir eu hachub ac a fyddai fel arall yn cael eu colli, byddwn i'n dweud wrthyn nhw ein bod ni wedi rhoi'r pecyn cymorth mwyaf hael i'r diwydiant hwnnw yn unrhyw fan yn y Deyrnas Unedig—£340 miliwn a fydd yn cael ei ddefnyddio i gynorthwyo'r diwydiant hwnnw drwy'r wythnosau anodd iawn sydd o'n blaenau. Rwy'n deall bod Prif Weinidog y DU wedi cyhoeddi £40 miliwn heddiw ar gyfer Lloegr gyfan ar gyfer y diwydiant lletygarwch. Bydd £340 miliwn ar gael yma yng Nghymru yn unig. A dyna'r peth arall y byddwn i'n ei ddweud wrth y diwydiannau hynny, mai'r cymorth y byddan nhw'n ei gael gan Lywodraeth Cymru fydd y gorau sydd ar gael mewn unrhyw le yn y Deyrnas Unedig.
Well, First Minister, the partial closure of Welsh hospitality is a devastating blow to the sector, and there'll be pubs and restaurants, in areas where transmission rates are low, who will rightly feel upset that their businesses are being put at risk, through no fault of their own, and in areas where there's no evidence that hospitality interaction is leading to an increase in transmission rates. The Welsh Government tell us that it was reaching out to the sector over the weekend, but it's clear that the views of the sector clearly haven't been taken on board and many businesses across the country will simply not survive the winter. Therefore, can you tell us who you and your Government met with over the weekend to discuss these proposals, and what discussions did you have about the partial closure of the sector? And how confident are you that this measure will reduce transmission figures and not result in people congregating in households and having house parties instead because they can't buy an alcoholic drink in a pub?
Wel, Prif Weinidog, mae cau lletygarwch Cymru yn rhannol yn ergyd drom i'r sector, a bydd tafarndai a bwytai, mewn ardaloedd lle mae cyfraddau trosglwyddo yn isel, a fydd yn briodol yn teimlo'n ofidus bod eu busnesau yn cael eu rhoi mewn perygl, heb fod unrhyw fai arnyn nhw eu hunain, ac mewn ardaloedd lle nad oes unrhyw dystiolaeth bod rhyngweithio lletygarwch yn arwain at gynnydd i gyfraddau trosglwyddo. Mae Llywodraeth Cymru yn dweud wrthym ni ei bod yn estyn allan i'r sector dros y penwythnos, ond mae'n amlwg nad yw safbwyntiau'r sector wedi cael eu cymryd i ystyriaeth ac y bydd llawer o fusnesau ledled y wlad na fyddant yn goroesi'r gaeaf. Felly, a allwch chi ddweud wrthym ni gyda phwy y gwnaethoch chi a'ch Llywodraeth gyfarfod dros y penwythnos i drafod y cynigion hyn, a pha drafodaethau a gawsoch chi am gau'r sector yn rhannol? A pha mor ffyddiog ydych chi y bydd y mesur hwn yn lleihau ffigurau trosglwyddo a ddim yn arwain at bobl yn ymgynnull mewn cartrefi ac yn cael partïon tŷ yn hytrach, oherwydd nad ydyn nhw'n cael prynu diod alcoholig mewn tafarn?
Well, Llywydd, people's lives are put at risk here in Wales through no fault of their own because of this virus. I've been listening very carefully to what the Member has said, and I'm sure, eventually, he will recognise that this is a public health emergency and that this is why these actions are being taken. I haven't heard him refer to that once in his questions so far.
Over this weekend, Ministers were in discussions with a whole range of different interest groups. We were talking with our local authority colleagues; we were talking with the trade unions; we were talking with the enforcement authorities; we were talking with the sector itself. There are no easy decisions here. There are no easy decisions of any sort at this moment. We looked very carefully at the tier 3 restrictions in England where businesses are closed completely; they don't open their doors at all. We looked carefully at the level 3 restrictions in Scotland. We looked at the SAGE review of both of those approaches, and the SAGE approach suggests that there is no public health difference between the two measures—both are successful. Because of that, we opted to follow the Scottish model, in which those businesses who choose to open will be able to go on trading up until 6 o'clock in the evening. And that was our decision, in discussion with the sector, to do what we could to balance the difficult balance between saving people's lives and having to attend to people's livelihoods. And the help we will offer to people whose businesses are affected will go beyond anything that has been on offer up until this point in Wales, and beyond anything that would be on offer to them anywhere else in the United Kingdom.
Wel, Llywydd, mae bywydau pobl yn cael eu peryglu yma yng Nghymru heb fod unrhyw fai arnyn nhw eu hunain oherwydd y feirws hwn. Rwyf i wedi bod yn gwrando'n astud iawn ar yr hyn y mae'r Aelod wedi ei ddweud, ac rwy'n siŵr, yn y pen draw, y bydd yn cydnabod bod hwn yn argyfwng iechyd cyhoeddus ac mai dyma pam mae'r camau hyn yn cael eu cymryd. Nid wyf i wedi ei glywed yn cyfeirio at hynny unwaith yn ei gwestiynau hyd yn hyn.
Dros y penwythnos hwn, roedd Gweinidogion mewn trafodaethau gydag amrywiaeth eang o wahanol grwpiau buddiant. Roeddem ni'n siarad â'n cydweithwyr yn yr awdurdod lleol; roeddem ni'n siarad gyda'r undebau llafur; roeddem ni'n siarad gyda'r awdurdodau gorfodi; roeddem ni'n siarad gyda'r sector ei hun. Nid oes unrhyw benderfyniadau hawdd yn y fan yma. Nid oes unrhyw benderfyniadau hawdd o unrhyw fath ar hyn o bryd. Fe wnaethom ni edrych yn ofalus iawn ar y cyfyngiadau haen 3 yn Lloegr lle mae busnesau ar gau yn llwyr; nid ydyn nhw'n agor eu drysau o gwbl. Fe wnaethom edrych yn ofalus ar y cyfyngiadau lefel 3 yn yr Alban. Fe wnaethom edrych ar adolygiad SAGE o'r ddau ddull hynny, ac mae dull SAGE yn awgrymu nad oes gwahaniaeth iechyd cyhoeddus rhwng y ddau fesur—mae'r ddau yn llwyddiannus. Oherwydd hynny, ein dewis oedd dilyn model yr Alban, lle bydd y busnesau hynny sy'n dewis agor yn gallu parhau i fasnachu tan 6 o'r gloch fin nos. A dyna oedd ein penderfyniad, mewn trafodaeth â'r sector, i wneud yr hyn a allem i sicrhau'r cydbwysedd anodd rhwng achub bywydau pobl a gorfod rhoi sylw i fywoliaeth pobl. A bydd y cymorth y byddwn ni'n ei gynnig i bobl y mae eu busnesau yn cael eu heffeithio yn mynd y tu hwnt i unrhyw beth sydd wedi bod ar gael hyd yn hyn yng Nghymru, a'r tu hwnt i unrhyw beth a fyddai ar gael iddyn nhw mewn unman arall yn y Deyrnas Unedig.
First Minister, you've just referred to SAGE, but SAGE said in September that a curfew on bars would have a marginal impact on reducing transmissions. You say there is evidence; well, if there is evidence, publish that evidence so that people can see the results of your proposals. And let's be clear: nowhere else in the UK are hospitality businesses facing these sorts of measures on a national basis. Here, in Wales, a pub will be open but won't be allowed to sell any alcohol whether it's in Cardiff or Conwy. Do you except these businesses to survive on pop and pork scratchings?
Now, First Minister, Carlsberg UK have said this, and I quote: 'Leaving pubs open, but only until 6.00 p.m. with no service of a responsibly enjoyed beer or glass of wine shows a complete lack of understanding or respect for this crucial part of our society and the sector.' And Alistair Darby of Brains has said that the new rules for pubs are a 'huge slap in the face' for the sector. Of course, the Welsh Government must now ensure that business support is made available urgently, and that it's accessible to those that need it.
Now, you'll have to forgive businesses across Wales if they're not entirely confident that they'll get the help that they need. The shambolic handling of the economic resilience fund phase 3 must not be allowed to be repeated. However, we've just heard from your economy Minister that businesses will not be able to apply for financial support until January. First Minister, that is simply not good enough. Do you seriously believe that businesses will survive this period, given that they will not be able to access support until January, and, therefore, will you now reconsider this catastrophic decision and ensure that businesses get the help they need now and not in four or five weeks' time?
Prif Weinidog, rydych chi newydd gyfeirio at SAGE, ond dywedodd SAGE ym mis Medi y byddai cyrffyw ar fariau yn cael effaith ymylol ar leihau trosglwyddiadau. Rydych hi'n dweud bod tystiolaeth; wel, os oes tystiolaeth, cyhoeddwch y dystiolaeth honno fel y gall pobl weld canlyniadau eich cynigion. A gadewch i ni fod yn eglur: nid oes busnesau lletygarwch yn unman arall yn y DU yn wynebu'r mathau hyn o fesurau ar sail genedlaethol. Yma, yng Nghymru, bydd tafarn ar agor ond ni fydd yn cael gwerthu unrhyw alcohol pa un a yw yng Nghaerdydd neu yng Nghonwy. A ydych chi'n disgwyl i'r busnesau hyn oroesi ar ddiodydd ysgafn a chrafiadau porc?
Nawr, Prif Weinidog, mae Carlsberg UK wedi dweud hyn, a dyfynnaf: 'Mae gadael tafarndai ar agor, ond dim ond tan 6.00 p.m. heb weini cwrw neu wydraid o win i'w fwynhau yn gyfrifol yn dangos diffyg dealltwriaeth a pharch llwyr at y rhan hollbwysig hon o'n cymdeithas a'r sector.' Ac mae Alistair Darby o Brains wedi dweud bod y rheolau newydd i dafarndai yn 'ergyd enfawr' i'r sector. Wrth gwrs, mae'n rhaid i Lywodraeth Cymru sicrhau nawr bod cymorth busnes ar gael ar frys, a'i fod yn hygyrch i'r rhai sydd ei angen.
Nawr, bydd yn rhaid i chi faddau i fusnesau ledled Cymru os nad ydyn nhw'n gwbl ffyddiog y byddan nhw'n cael y cymorth sydd ei angen arnyn nhw. Ni ddylid caniatáu i'r ffordd draed moch o ymdrin â cham 3 y gronfa cadernid economaidd gael ei hailadrodd. Fodd bynnag, rydym ni newydd glywed gan eich Gweinidog yr economi na fydd busnesau yn gallu gwneud cais am gymorth ariannol tan fis Ionawr. Prif Weinidog, nid yw hynny'n ddigon da. A ydych o ddifrif yn credu y bydd busnesau yn goroesi'r cyfnod hwn, o gofio na fyddan nhw'n gallu cael cymorth tan fis Ionawr, ac, felly, a wnewch chi ailystyried nawr y penderfyniad trychinebus hwn a sicrhau bod busnesau yn cael y cymorth sydd ei angen arnyn nhw nawr ac nid ymhen pedair neu bum wythnos?
Well, Llywydd, I listened again to what the leader of the opposition said. I offered him an opportunity to recognise the public health emergency, the lives that are at stake here, and for the third time this afternoon, he failed to do it. Now, it's all very well for him to sit there claiming that, of course, he believed it, but he could have said that, couldn't he? He could have said that. Instead, he acts as though this is a very easy set of decisions in which the balance that we have struck could have very easily been made in another way.
Let me just say this to him: just as we want to reduce coronavirus infections to save lives, so reducing them is the key to saving the economy.
'Think for a moment what would happen to our economy if we allowed infections to reach such a level that our NHS was overwhelmed. Would families seek out crowded bars and buzzing restaurants if they knew they could be infecting friends and relatives who could not be treated if they fell ill? Would we flock to the January sales if the doors to our hospitals were shut?'
Not my words, Llywydd, but Michael Gove's words at the weekend. Yes, Michael Gove's words. You would not recognise them, of course. But what Michael Gove was saying was exactly this: that unless you are prepared—[Interruption.] Unless you are prepared—. Don't point at me. No pointing.
Wel, Llywydd, gwrandewais eto ar yr hyn a ddywedodd arweinydd yr wrthblaid. Cynigiais gyfle iddo gydnabod yr argyfwng iechyd cyhoeddus, y bywydau sydd yn y fantol yn y fan yma, ac am y trydydd tro y prynhawn yma, methodd â gwneud hynny. Nawr, mae'n ddigon hawdd iddo eistedd yn y fan yna yn honni ei fod, wrth gwrs, yn ei gredu, ond gallai fod wedi dweud hynny, oni allai? Gallai fod wedi dweud hynny. Yn hytrach, mae'n ymddwyn fel pe byddai hon yn gyfres hawdd iawn o benderfyniadau lle gellid bod wedi sicrhau'r cydbwysedd yr ydym ni wedi ei sicrhau yn hawdd iawn mewn ffordd arall.
Gadewch i mi ddweud hyn wrtho: yn union fel yr ydym ni eisiau lleihau heintiau coronafeirws i achub bywydau, felly hefyd y mae eu lleihau yn allweddol i achub yr economi.
Meddyliwch am eiliad beth fyddai'n digwydd i'n heconomi pe byddem ni'n caniatáu i heintiau gyrraedd y fath lefel fel bod ein GIG yn cael ei orlethu. A fyddai teuluoedd yn chwilio am fariau gorlawn a bwytai prysur pe bydden nhw'n gwybod y gallen nhw fod yn heintio ffrindiau a pherthnasau na ellid eu trin pe bydden nhw'n cael eu taro'n wael? A fyddem ni'n heidio i arwerthiannau mis Ionawr pe byddai drysau ein hysbytai ar gau?
Nid fy ngeiriau i, Llywydd, ond geiriau Michael Gove dros y penwythnos. Ie, geiriau Michael Gove. Ni fyddech chi'n eu hadnabod, wrth gwrs. Ond yr hyn yr oedd Michael Gove yn ei ddweud oedd hyn yn union: oni bai eich bod chi'n barod—[Torri ar draws.] Oni bai eich bod chi'n barod—. Peidiwch â phwyntio ataf i. Dim pwyntio.
Andrew R.T. Davies, this is the question from your party's leader, you don't need to be pointing fingers at—. I don't want fingers pointed, please, in this Chamber. First Minister to continue, please.
Andrew R.T. Davies, y cwestiwn gan arweinydd eich plaid yw hwn, nid oes angen i chi fod yn pwyntio bys at—. Nid wyf i eisiau bysedd yn cael eu pwyntio yn y Siambr hon, os gwelwch yn dda. Y Prif Weinidog i barhau, os gwelwch yn dda.
The balance we strike is always between saving people's lives and attending to their livelihoods, and that is the balance that we have struck in the package that we have announced over the weekend and then on Monday.
The Member asks about the help that has been provided to businesses here in Wales: 64,000 business rate grants have been awarded already—already—to businesses in Wales, worth £768 million. In the 175 lockdown business fund, only available between 23 October and 9 November—so, a matter of just weeks ago—already 31,000 grants have been awarded to businesses, worth nearly £100 million. Of course, we will do everything we can, working with our hard-pressed colleagues in local government, to get the help that we have announced into the hands of those who need it, as fast as we possibly can. Most people who work in the sector recognise the scale of the help that is being made available to them, the efforts that are being made to put that help where it is most needed, and the fact that, by acting in the way that we have, we are protecting both the health of people in Wales and the long-term prospects of those businesses.
Mae'r cydbwysedd yr ydym ni'n ei sicrhau bob amser rhwng achub bywydau pobl a rhoi sylw i'w bywoliaeth, a dyna'r cydbwysedd yr ydym ni wedi ei sicrhau yn y pecyn yr ydym ni wedi ei gyhoeddi dros y penwythnos ac yna ddydd Llun.
Mae'r Aelod yn gofyn am y cymorth a roddwyd i fusnesau yma yng Nghymru: dyfarnwyd 64,000 o grantiau ardrethi busnes eisoes—eisoes—i fusnesau yng Nghymru, gwerth £768 miliwn. Yn y gronfa fusnes cyfyngiadau symud 175, a oedd ar gael rhwng 23 Hydref a 9 Tachwedd yn unig—felly, ychydig wythnosau yn unig yn ôl—dyfarnwyd 31,000 o grantiau i fusnesau eisoes, gwerth bron i £100 miliwn. Wrth gwrs, byddwn yn gwneud popeth o fewn ein gallu, gan weithio gyda'n cydweithwyr sydd dan bwysau mewn llywodraeth leol, i gael y cymorth yr ydym ni wedi ei gyhoeddi i ddwylo'r rhai sydd ei angen, cyn gynted ag y gallwn. Mae'r rhan fwyaf o bobl sy'n gweithio yn y sector yn cydnabod maint y cymorth sy'n cael ei ddarparu iddyn nhw, yr ymdrechion sy'n cael eu gwneud i roi'r cymorth hwnnw lle mae ei angen fwyaf, a'r ffaith ein bod ni, drwy weithredu yn y ffordd yr ydym ni wedi ei wneud, yn diogelu iechyd pobl yng Nghymru a rhagolygon hirdymor y busnesau hynny.
Arweinydd Plaid Cymru, Adam Price.
Plaid Cymru leader, Adam Price.
Diolch, Llywydd. As the most recent technical advisory cell report states, the positive effects of the firebreak have largely been lost. We supported the firebreak on the condition that lockdown wasn't the default strategy. We warned that the restrictions coming out of the firebreak needed to be stricter. That mistake and the continuing failure to sort out the testing system have led to yesterday's regrettable announcement. Yet again, the hospitality sector is bearing the brunt. Many businesses will not survive, and there is an understandable public backlash. Can the First Minister give us the detail of the scientific advice and evidence that underpins the decision to close cafes, restaurants and bars at 6 p.m. and to ban alcohol sales completely, and can we ask that this be published in full today? And can you say, First Minister, as well as looking at the Scottish tier 3 model and the English tier 3 model, did you also model a uniquely Welsh solution to balancing saving lives and livelihoods in a different way to the decision that you came to?
Diolch, Llywydd. Fel y dywed adroddiad diweddaraf y gell cynghori technegol, collwyd effeithiau cadarnhaol y cyfnod atal byr i raddau helaeth. Fe wnaethom ni gefnogi'r cyfnod atal byr ar yr amod nad cyfyngiadau symud oedd y strategaeth ddiofyn. Fe wnaethom ni rybuddio bod angen i'r cyfyngiadau wrth ddod allan o'r cyfnod atal byr fod yn llymach. Mae'r camgymeriad hwnnw a'r methiant parhaus i gael trefn ar y system brofi wedi arwain at gyhoeddiad anffodus ddoe. Y sector lletygarwch sy'n dwyn y baich unwaith eto. Mae llawer o fusnesau na fyddant yn goroesi, a cheir gwrthwynebiad cyhoeddus dealladwy. A all y Prif Weinidog roi i ni fanylion y cyngor a'r dystiolaeth wyddonol sy'n sail i'r penderfyniad i gau caffis, bwytai a bariau am 6 p.m. ac i wahardd gwerthu alcohol yn llwyr, ac a gawn ni ofyn i'r rhain gael eu cyhoeddi yn llawn heddiw? Ac a allwch chi ddweud, Prif Weinidog, yn ogystal ag edrych ar fodel haen 3 yr Alban a model haen 3 Lloegr, a wnaethoch chi hefyd fodelu ateb unigryw i Gymru i gydbwyso achub bywydau a bywoliaeth mewn gwahanol ffordd i'r penderfyniad a wnaed gennych?
Well, what we have is a unique model to Wales, Llywydd. It does not replicate either the English or the Scottish approach in full. We never intended to have a drag-and-drop approach from elsewhere, so you will see significant differences between the measures that we have here in Wales and those that are employed elsewhere. They are more generous in a number of ways. In the Scottish model, it is not possible for four people from four households to meet together in hospitality. So, the Member will find that there are very important differences, designed specifically to meet the circumstances we face here in Wales in that very difficult balancing exercise.
The science is already available to Members. It was published by SAGE on 11 and 19 November. It's referred to in our TAC reports already. It is the same science, Llywydd, that led the Scottish Government and his colleagues there to take the decisions that they took. It is the same science that was available to English Ministers when they introduced tier 3 measures in England. It is the same science that convinced our chief medical officer and the chief executive of the NHS in Wales to recommend this course of action to the Welsh Government. There is no absence of evidence; the evidence is the same evidence that has led Governments across the United Kingdom and, indeed, across Europe to take the actions we are having to take.
I'm a bit puzzled at the Member's reference to the testing system, because in the testing system here in Wales, since 21 June until 21 November, the whole of the period of our TTP regime, 98 per cent of index cases have been reached and 92 per cent of follow-up cases have been reached. Of those index cases, 87 per cent of those successfully reached in the last week were reached within 24 hours, 80 per cent of those contacts who were successfully reached were contacted within 24 hours, and last week, Llywydd, 91 per cent of tests requiring a rapid turnaround were completed within one day. Now, that says to me that the system we have here in Wales is a successful and succeeding system, and part of that is because of the additional investment that was agreed for that system during the firebreak period.
Wel, mae'r hyn sydd gennym ni yn fodel unigryw i Gymru, Llywydd. Nid yw'n copïo dull Lloegr na dull yr Alban yn llawn. Ni fwriadwyd erioed y byddem ni'n cael dull llusgo a gollwng o rywle arall, felly byddwch yn gweld gwahaniaethau sylweddol rhwng y mesurau sydd gennym ni yma yng Nghymru a'r rhai a ddefnyddir mewn mannau eraill. Maen nhw'n fwy hael mewn nifer o ffyrdd. Ym model yr Alban, nid yw'n bosibl i bedwar o bobl o bedair aelwyd gyfarfod gyda'i gilydd mewn lletygarwch. Felly, bydd yr Aelod yn gweld bod gwahaniaethau pwysig iawn, wedi'u cynllunio yn benodol i fodloni'r amgylchiadau sy'n ein hwynebu ni yma yng Nghymru yn yr ymarfer cydbwyso anodd iawn hwnnw.
Mae'r wyddoniaeth eisoes ar gael i'r Aelodau. Fe'i cyhoeddwyd gan SAGE ar 11 a 19 Tachwedd. Cyfeirir ato yn ein hadroddiadau cell cynghori technegol eisoes. Yr un wyddoniaeth yw hon, Llywydd, a arweiniodd at Lywodraeth yr Alban a'i gydweithwyr ef yno yn gwneud y penderfyniadau a wnaed ganddyn nhw. Yr un wyddoniaeth yw hon a oedd ar gael i Weinidogion Lloegr pan gyflwynwyd mesurau haen 3 ganddyn nhw yn Lloegr. Yr un wyddoniaeth yw hon a argyhoeddodd ein prif swyddog meddygol a phrif weithredwr y GIG yng Nghymru i argymell y camau gweithredu hyn i Lywodraeth Cymru. Nid oes diffyg tystiolaeth; mae'r dystiolaeth yr un dystiolaeth ag sydd wedi arwain at Lywodraethau ledled y Deyrnas Unedig ac, yn wir, ledled Ewrop yn cymryd y camau y mae'n rhaid i ni eu cymryd.
Rwy'n synnu braidd at gyfeiriad yr Aelod at y system brofi, oherwydd yn y system brofi yma yng Nghymru, ers 21 Mehefin tan 21 Tachwedd, holl gyfnod ein trefn Profi, Olrhain, Diogelu, cafwyd gafael ar 98 y cant o achosion mynegai a chafwyd gafael ar 92 y cant o achosion dilynol. O'r achosion mynegai hynny, cafwyd gafael ar 87 y cant o'r rhai y llwyddwyd i gael gafael arnyn nhw yn ystod yr wythnos diwethaf o fewn 24 awr, cysylltwyd ag 80 y cant o'r cysylltiadau hynny y llwyddwyd i gael gafael arnyn nhw o fewn 24 awr, a'r wythnos diwethaf, Llywydd, cwblhawyd 91 y cant o'r profion yr oedd angen cael canlyniad cyflym yn eu cylch o fewn un diwrnod. Nawr, mae hynny'n dweud wrthyf i fod y system sydd gennym ni yma yng Nghymru yn system lwyddiannus sy'n llwyddo, ac mae rhan o hynny oherwydd y buddsoddiad ychwanegol y cytunwyd arno ar gyfer y system honno yn ystod y cyfnod atal byr.
Public trust is being eroded, because people don't understand the logic of the decision as it's currently being communicated. How can four people from four different households having coffee together be safer than two people from the same household having a pint? Why is alcoholic mulled wine served in the open air in a Christmas market a danger? This lack of logic risks undermining adherence overall, and there's a danger then that more people will be going into each other's homes as a result.
Our alternative proposal would be to allow cafes, restaurants and bars to stay open until 8 p.m. with alcohol served until seven. This could follow stricter guidelines that included limiting the number of alcoholic drinks, with pre-booked table service only. The sale of alcohol could also be banned in off-licences and supermarkets after the 7 p.m. cut-off to discourage people from gathering in homes. Would you not agree, First Minister, that this would be a simpler, clearer, and more consistent compromise that gets the balance right between the COVID and non-COVID harms as the latter become ever more evident the longer the pandemic persists?
Mae ymddiriedaeth y cyhoedd yn cael ei herydu, oherwydd nid yw pobl yn deall rhesymeg y penderfyniad fel y mae'n cael ei gyfleu ar hyn o bryd. Sut gall pedwar o bobl o bedair gwahanol aelwyd yn cael paned gyda'i gilydd fod yn fwy diogel na dau berson o'r un aelwyd yn cael peint? Pam mae gwin poeth alcoholig sy'n cael ei weini yn yr awyr agored mewn marchnad Nadolig yn berygl? Mae'r diffyg rhesymeg hwn mewn perygl o danseilio cydymffurfiad cyffredinol, a cheir perygl wedyn y bydd mwy o bobl yn mynd i gartrefi ei gilydd o ganlyniad.
Ein cynnig amgen fyddai caniatáu i gaffis, bwytai a bariau aros ar agor tan 8 p.m. gydag alcohol yn cael ei weini tan saith. Gallai hyn ddilyn canllawiau llymach a oedd yn cynnwys cyfyngu nifer y diodydd alcoholig, gyda gwasanaeth bwrdd wedi'i drefnu ymlaen llaw yn unig. Gellid hefyd gwahardd gwerthu alcohol mewn siopau diodydd trwyddedig ac archfarchnadoedd ar ôl y terfyn o 7 p.m. i annog pobl i beidio ag ymgynnull mewn cartrefi. Oni fyddech chi'n cytuno, Prif Weinidog, y byddai hwn yn gyfaddawd symlach, mwy eglur a mwy cyson sy'n sicrhau'r cydbwysedd cywir rhwng niweidiau COVID a niweidiau nad ydyn nhw'n rhai COVID wrth i'r olaf ddod yn fwyfwy amlwg yr hiraf y bydd y pandemig yn parhau?
Well, Llywydd, I think it is helpful to have different approaches and different ideas rehearsed. I think, though, that all that would happen would be that one set of anomalies would be substituted by a different set of anomalies, because there is no getting away from the fact that, in the complex systems that we have to implement, there are always marginal things that can be pointed at and people can say, 'Why is this allowed when that's not allowed? Why can't I do this when the evidence for this is that it is safe?' Those anomalies are just unavoidable when you are trying to respond to the complexity of the position that we face today. The course of action that the Member has advocated, which, as I say, I think is a useful contribution to the debate and thinking about all of this, would simply lead us into a different set of compromises, a different set of anomalies. There is no getting away from the fact that, when you're trying to devise responses to the rapidly changing and very challenging set of circumstances we face, it isn't possible to have a logic that is watertight on every single occasion and in every single aspect. What we have to ask people to do is to take the package as a whole, and the package as a whole is designed here in Wales to put us back in a position where the numbers of cases of coronavirus can be coped with by our health service, that the health service can go on doing all the other things that we need it to, where lives will be saved. That is the prize that all of us have to keep in front of us.
Wel, Llywydd, rwy'n credu ei bod yn ddefnyddiol bod wedi ystyried gwahanol ddulliau a gwahanol syniadau. Rwy'n credu, fodd bynnag, mai'r cwbl a fyddai'n digwydd fyddai y byddai un gyfres o anomaleddau yn cael ei disodli gan wahanol gyfres o anomaleddau, oherwydd nid oes dianc rhag y ffaith, yn y systemau cymhleth y mae'n rhaid i ni eu gweithredu, bod pethau ymylol y gellir tynnu sylw atyn nhw bob amser a gall pobl ddweud, 'Pam mae hyn yn cael ei ganiatáu pan nad yw hynna wedi'i ganiatáu? Pam na allaf i wneud hyn pan mai'r dystiolaeth ar gyfer hyn yw ei fod yn ddiogel?' Nid oes modd osgoi'r anomaleddau hynny pan fyddwch chi'n ceisio ymateb i gymhlethdod y sefyllfa sy'n ein hwynebu ni heddiw. Y cwbl y byddai'r camau y mae'r Aelod wedi eu hargymell, sydd, fel y dywedais, yn gyfraniad defnyddiol at y ddadl a'r ystyriaethau am hyn i gyd, yw ein harwain i wahanol gyfres o gyfaddawdau, gwahanol gyfres o anomaleddau. Nid oes dianc rhag y ffaith, pan fyddwch chi'n ceisio llunio ymatebion i'r amgylchiadau anodd iawn sy'n newid yn gyflym yr ydym ni yn eu hwynebu, nad yw'n bosibl cael rhesymeg sy'n gynhwysfawr ar bob un achlysur ac ym mhob un agwedd. Yr hyn y mae'n rhaid i ni ofyn i bobl ei wneud yw cymryd y pecyn yn ei gyfanrwydd, ac mae'r pecyn yn ei gyfanrwydd wedi'i gynllunio yma yng Nghymru i'n rhoi ni yn ôl mewn sefyllfa lle gall ein gwasanaeth iechyd ymdopi â nifer yr achosion o coronafeirws, y gall y gwasanaeth iechyd barhau i wneud yr holl bethau eraill yr ydym ni angen iddo eu gwneud, lle bydd bywydau yn cael eu hachub. Dyna'r wobr y mae'n rhaid i bob un ohonom ni ei chadw o'n blaenau.
While the additional package of financial support announced yesterday is clearly welcome, it does not fully compensate the hospitality sector for the lost revenue over the festive season, and there are other sectors that are continually being locked out of sufficient support—the taxi drivers whose trade in December largely depends on taking people to and from bars and restaurants, and workers in the gig economy, reliant on seasonal work. For so many people, these restrictions as currently conceived are all stick and no carrot, and the support does not adequately compensate them for the loss of earnings. We've had the announcement with Debenhams today and the announcement by Brains; since the beginning of 2020, there has been a 41 per cent increase in unemployment in Wales compared to 18 per cent in England, meaning an estimated additional 20,000 people are looking for work. To protect jobs and in the interests of people's wider well-being, and to sustain public trust in the overall public health policy, can I urge the First Minister to reconsider yesterday's decision?
Er bod y pecyn ychwanegol o gymorth ariannol a gyhoeddwyd ddoe yn amlwg i'w groesawu, nid yw'n digolledu'r sector lletygarwch yn llawn am y refeniw y bydd yn ei golli dros dymor yr ŵyl, a cheir sectorau eraill sy'n cael eu cloi allan o gymorth digonol yn barhaus—y gyrwyr tacsi y mae eu masnach ym mis Rhagfyr yn dibynnu i raddau helaeth ar fynd â phobl i fariau a bwytai ac oddi yno, a gweithwyr yn yr economi gig, sy'n dibynnu ar waith tymhorol. I gynifer o bobl, mae'r cyfyngiadau hyn fel y maen nhw wedi'u sefydlu ar hyn o bryd yn ffon i gyd a dim moron, ac nid yw'r cymorth yn eu digolledu yn ddigonol am y golled o enillion. Rydym ni wedi cael y cyhoeddiad am Debenhams heddiw a'r cyhoeddiad gan Brains; ers dechrau 2020, bu cynnydd o 41 y cant i ddiweithdra yng Nghymru o'i gymharu â 18 y cant yn Lloegr, sy'n golygu bod tua 20,000 o bobl ychwanegol yn chwilio am waith. I ddiogelu swyddi ac er budd llesiant ehangach pobl, ac i gynnal ymddiriedaeth y cyhoedd yn y polisi iechyd cyhoeddus cyffredinol, a gaf i annog y Prif Weinidog i ailystyried penderfyniad ddoe?
Well, I doubt very much that reconsidering yesterday's decision would add to public trust, but what I can say to the Member is that of course he is right to point to the devastating impact of coronavirus in so many people's lives. The package of help that we have announced is not focused exclusively on hospitality itself; £180 million of it will be provided to those 8,000 hospitality businesses and the 2,000 businesses that support them in the supply chain, but the remainder of the £340 million package is available to help a wider range of businesses that are affected by the decision, and that includes retail businesses, where they can demonstrate that there has been a direct impact on their trading capacity, but it also includes sole traders as well. There is an important strand in the package that will allow cleaners, for example, who clean hospitality places—they're not employed by the business, they are employed by themselves—to be able to get help from this package, as will taxi drivers, Llywydd. I met with a group of taxi drivers on Sunday, myself. I was asked earlier which groups we had talked with over the weekend. I made a mosque visit myself on Sunday, expressly to meet with a group of people in the taxi trade, and they've had a desperately difficult time during this period, but there is help available to them, partly through the Welsh Government and partly through the UK Government. And this package goes on helping people, not just in hospitality but those whose livelihoods surround it.
Wel, rwy'n amau'n fawr y byddai ailystyried penderfyniad ddoe yn ychwanegu at ymddiriedaeth y cyhoedd, ond yr hyn y gallaf ei ddweud wrth yr Aelod yw ei fod, wrth gwrs, yn iawn i dynnu sylw at effaith echrydus coronafeirws ym mywydau cynifer o bobl. Nid yw'r pecyn cymorth yr ydym ni wedi ei gyhoeddi yn canolbwyntio yn gyfan gwbl ar letygarwch ei hun; bydd £180 miliwn ohono yn cael ei ddarparu i'r 8,000 o fusnesau lletygarwch hynny a'r 2,000 o fusnesau sy'n eu cefnogi yn y gadwyn gyflenwi, ond mae gweddill y pecyn gwerth £340 miliwn ar gael i helpu amrywiaeth ehangach o fusnesau y mae'r penderfyniad yn effeithio arnyn nhw, ac mae hynny'n cynnwys busnesau manwerthu, pan eu bod nhw'n gallu dangos y bu effaith uniongyrchol ar eu gallu i fasnachu, ond mae hefyd yn cynnwys unig fasnachwyr hefyd. Ceir elfen bwysig yn y pecyn a fydd yn caniatáu i lanhawyr, er enghraifft, sy'n glanhau lleoedd lletygarwch—nid ydyn nhw'n cael eu cyflogi gan y busnes, maen nhw'n cael eu cyflogi ganddyn nhw eu hunain—allu cael cymorth o'r pecyn hwn, ac felly hefyd gyrwyr tacsis, Llywydd. Cefais gyfarfod â grŵp o yrwyr tacsi ddydd Sul, fy hun. Gofynnwyd i mi yn gynharach pa grwpiau yr oeddem ni wedi siarad â nhw dros y penwythnos. Ymwelais â mosg fy hun ddydd Sul, yn benodol i gyfarfod â grŵp o bobl yn y fasnach dacsis, ac maen nhw wedi cael amser eithriadol o galed yn ystod y cyfnod hwn, ond mae cymorth ar gael iddyn nhw, yn rhannol drwy Lywodraeth Cymru ac yn rhannol drwy Lywodraeth y DU. Ac mae'r pecyn hwn yn parhau i helpu pobl, nid yn unig ym maes lletygarwch ond y rhai y mae eu bywoliaeth yn gysylltiedig ag ef.
3. A wnaiff y Prif Weinidog ddatganiad am gyfleusterau iechyd cymunedol yng nghanolbarth Cymru? OQ55949
3. Will the First Minister make a statement on community health facilities in mid Wales? OQ55949
I thank Russell George for that question, Llywydd. Local services have made rapid advances in implementing key aspects of the primary care model for Wales. In mid Wales, the Powys health board is progressing the Bro Ddyfi redevelopment in Machynlleth and a new practice in Llanfair Caereinion.
Diolchaf i Russell George am y cwestiwn yna, Llywydd. Mae gwasanaethau lleol wedi gwneud cynnydd cyflym o ran gweithredu agweddau allweddol ar fodel gofal sylfaenol Cymru. Yn y canolbarth, mae bwrdd iechyd Powys yn bwrw ymlaen ag ailddatblygiad Bro Ddyfi ym Machynlleth a meddygfa newydd yn Llanfair Caereinion.
Can I thank the First Minister for his answer? I'm aware of both those proposals. First Minister, I'm aware that Powys Teaching Health Board and Powys County Council have now formally submitted a bid for a new-build health facility in Newtown. The new well-being hub would be, of course, a huge benefit to thousands of people across north Powys. If the Welsh Government approves the proposals, we could see a cutting-edge state-of-the-art facility in Powys, which could offer more services locally and bring the latest technology and training to mid Wales. The new facility would also allow for checks and appointments to be offered locally, rather than people having to travel out of county as they do now. I'm also aware—as you will be—that there's been a real difficulty in recruiting health professionals to mid Wales, particularly GPs, so I do firmly believe as well that the new facility will encourage health professionals to locate to mid Wales. So, would you, First Minister, be able to confirm your support for this health facility to support the people of north Powys?
A gaf i ddiolch i'r Prif Weinidog am ei ateb? Rwy'n ymwybodol o'r ddau gynnig yna. Prif Weinidog, rwy'n ymwybodol bod Bwrdd Iechyd Addysgu Powys a Chyngor Sir Powys bellach wedi cyflwyno cais ffurfiol am gyfleuster iechyd newydd sbon yn y Drenewydd. Byddai'r ganolfan llesiant newydd, wrth gwrs, o fudd enfawr i filoedd o bobl ar draws gogledd Powys. Os bydd Llywodraeth Cymru yn cymeradwyo'r cynigion, gallem weld cyfleuster o'r radd flaenaf ym Mhowys, a allai gynnig mwy o wasanaethau yn lleol a dod â'r dechnoleg a'r hyfforddiant diweddaraf i'r canolbarth. Byddai'r cyfleuster newydd hefyd yn caniatáu i archwiliadau ac apwyntiadau gael eu cynnig yn lleol, yn hytrach na bod pobl yn gorfod teithio y tu allan i'r sir fel y maen nhw ar hyn o bryd. Rwyf i hefyd yn ymwybodol—fel y byddwch chithau—y bu anhawster gwirioneddol mewn recriwtio gweithwyr iechyd proffesiynol i'r canolbarth, yn enwedig meddygon teulu, felly rwy'n credu'n gryf hefyd y bydd y cyfleuster newydd yn annog gweithwyr iechyd proffesiynol i symud i'r canolbarth. Felly, a fyddech chi, Prif Weinidog, yn gallu cadarnhau eich cefnogaeth i'r cyfleuster iechyd hwn i gynorthwyo pobl gogledd Powys?
I thank Russell George for that and thank him, indeed, for his support for the developments at Machynlleth and Llanfair Caereinion, which I know he's on record as doing. I know that from a mid Wales perspective, he will also have welcomed the fact that, in a statement on 16 November, my colleague Vaughan Gething was able to confirm that we've now recruited 200 GP trainees to Wales in the three rounds of recruitment in 2020. That's up from 186 last year, and it's well above the 160 target that we have set. In the same statement, the health Minister announced that we are going to continue to fund the academic fellows scheme for mid and West Wales for a further two years in an effort to respond to the point that Russell George made about the need to attract GPs and other health professionals into that part of Wales.
The Newtown development is part of the three regional rural centres that the local health board have identified. The programme business case for the multidisciplinary campus at Newtown has been submitted to the Welsh Government and is being scrutinised by officials. As Russell George said, Llywydd, it provides for health and social care facilities, but more than that; there's a new primary school as part of the development and there's new housing in the development as well. It's therefore a complicated proposal and funding from different streams will need to be brought together in order to be able to get the funding behind it. But it is a very good example, I think, of the work that that imaginative health board is doing, and I hope that people in Newtown take heart from the fact that they have an imaginative, creative and, I think, effective set of proposals that are now coming to this point in their development.
Diolchaf i Russell George am hynna a diolchaf iddo, yn wir, am ei gefnogaeth i'r datblygiadau ym Machynlleth a Llanfair Caereinion, y gwn ei fod wedi'i gofnodi fel bod wedi ei wneud. Gwn, o safbwynt y canolbarth, y bydd hefyd wedi croesawu'r ffaith bod fy nghyd-Weinidog Vaughan Gething, mewn datganiad ar 16 Tachwedd, wedi gallu cadarnhau ein bod ni bellach wedi recriwtio 200 o feddygon teulu dan hyfforddiant i Gymru yn y dair rownd recriwtio yn 2020. Mae hynny i fyny o 186 y llynedd, ac mae'n llawer uwch na'r targed o 160 yr ydym ni wedi ei osod. Yn yr un datganiad, cyhoeddodd y Gweinidog iechyd ein bod ni'n mynd i barhau i ariannu'r cynllun cymrodyr academaidd ar gyfer y canolbarth a'r gorllewin am ddwy flynedd arall mewn ymdrech i ymateb i'r pwynt a wnaeth Russell George am yr angen i ddenu meddygon teulu a gweithwyr iechyd proffesiynol eraill i'r rhan honno o Gymru.
Mae datblygiad y Drenewydd yn rhan o'r tair canolfan wledig ranbarthol y mae'r bwrdd iechyd lleol wedi eu nodi. Mae achos busnes y rhaglen ar gyfer y campws amlddisgyblaeth yn y Drenewydd wedi ei gyflwyno i Lywodraeth Cymru ac mae swyddogion yn craffu arno. Fel y dywedodd Russell George, Llywydd, mae'n darparu ar gyfer cyfleusterau iechyd a gofal cymdeithasol, ond mwy na hynny; mae ysgol gynradd newydd yn rhan o'r datblygiad ac mae tai newydd yn y datblygiad hefyd. Felly, mae'n gynnig cymhleth a bydd angen dod â chyllid o wahanol ffrydiau at ei gilydd er mwyn gallu cael y cyllid y tu ôl iddo. Ond mae'n enghraifft dda iawn, rwy'n credu, o'r gwaith y mae'r bwrdd iechyd llawn dychymyg hwnnw yn ei wneud, ac rwy'n gobeithio y bydd pobl yn y Drenewydd yn cael eu calonogi gan y ffaith bod ganddyn nhw gyfres lawn dychymyg, greadigol ac effeithiol, rwy'n credu, o gynigion sydd bellach yn cyrraedd y pwynt hwn yn eu datblygiad.
Mae cwestiwn 4 [OQ55953] wedi'i dynnu'n ôl. Cwestiwn 5, Rhun ap Iorwerth.
Question 4 [OQ55953] is withdrawn. Question 5, Rhun ap Iorwerth.
5. A wnaiff y Prif Weinidog ddatganiad am y trefniadau ym mhorthladd Caergybi ar ôl i'r cyfnod pontio ddod i ben? OQ55984
5. Will the First Minister make a statement on arrangements in the Port of Holyhead after the transition period comes to an end? OQ55984
Diolch i Rhun ap Iorwerth am y cwestiwn, Llywydd. Mae model gweithredu ffiniau'r Deyrnas Unedig yn fater a gadwyd yn ôl. Lle mae'r model hwnnw'n effeithio ar swyddogaethau Gweinidogion Cymru, ac ar gymunedau yng Nghymru, rydym yn ceisio rheoli a lliniaru ei effaith.
I thank Rhun ap Iorwerth for the question, Llywydd. The UK border operating model is a reserved matter. Where that model has an impact on the functions of Welsh Ministers, and communities in Wales, we are looking to manage and mitigate its effect.
Brexit transition ends a month today, and the sheer shambles of the lack of preparedness has been laid bare, I think, by the apparent decision by UK Government to take over the Roadking truck stop in Holyhead to be used as a freight checkpoint from July next year. I'm told that 28 staff have been told they'll lose their jobs, and we need assurances that they'll be re-employed at the new border post. Whilst this might have helped resolve one piece of the Brexit jigsaw, it's created new problems, because the truck stop is a vital part of the port's infrastructure, stopping trucks from having to park all around town. What we needed was a new border development in the Holyhead area, but at this eleventh hour, we're just seeing blind panic, I think, from a UK Government that's paid scant attention to the needs of Holyhead. Part of Holyhead's border infrastructure is still earmarked for Warrington, as far as we know.
Can I ask what the Welsh Government knew about the Roadking plans? Take us back to why it was decided that HMRC would take the lead on providing all necessary border posts and port infrastructure for Holyhead. Because as I understand, Welsh Government could have had a role to play here. What assurances were you given by UK Government? Couple all this with the nervousness around the as-yet-untested new electronic checks on exported goods being introduced on 1 January, and we can see the risk Holyhead faces now. It's the best Irish sea crossing, and I get very nervous with all the talk about increasing direct freight between Ireland and continental Europe to avoid land bridge problems. So, what steps can Welsh Government take now to help overcome these problems that remain, and to stop Holyhead port and port jobs from being undermined?
Mae trefniadau pontio Brexit yn dod i ben fis i heddiw, ac mae'r llanastr llwyr o'r diffyg parodrwydd wedi cael ei amlygu yn eglur, rwy'n credu, gan benderfyniad ymddangosiadol Llywodraeth y DU i gymryd arhosfan lorïau Roadking yng Nghaergybi drosodd i'w ddefnyddio fel man gwirio nwyddau o fis Gorffennaf y flwyddyn nesaf. Dywedir wrthyf fod 28 o staff wedi cael gwybod y byddan nhw'n colli eu swyddi, ac mae angen sicrwydd arnom ni y byddan nhw'n cael eu hailgyflogi ar y ffin newydd. Er y gallai hyn fod wedi helpu i ddatrys un darn o jig-so Brexit, mae wedi creu problemau newydd, oherwydd mae'r arhosfan lorïau yn rhan hanfodol o seilwaith y porthladd, gan atal lorïau rhag gorfod parcio ym mhob rhan o'r dref. Yr hyn yr oedd ei angen arnom ni oedd datblygiad ffin newydd yn ardal Caergybi, ond ar yr unfed awr ar ddeg hon, rydym ni'n gweld panig dall, rwy'n meddwl, gan Lywodraeth y DU sydd wedi rhoi fawr ddim sylw i anghenion Caergybi. Mae rhan o seilwaith ffin Caergybi yn dal i fod wedi'i chlustnodi ar gyfer Warrington, hyd y gwyddom.
A gaf i ofyn beth oedd Llywodraeth Cymru yn ei wybod am y cynlluniau Roadking? Ewch â ni yn ôl at pam y penderfynwyd y byddai Cyllid a Thollau EM yn arwain y gwaith o ddarparu'r holl ffiniau a seilwaith porthladd angenrheidiol ar gyfer Caergybi. Oherwydd, yn ôl yr hyn a ddeallaf, gallai Llywodraeth Cymru fod wedi gallu chwarae rhan yn y fan yma. Pa sicrwydd a roddwyd i chi gan Lywodraeth y DU? Cyplyswch hyn i gyd â'r nerfusrwydd ynghylch yr archwiliadau electronig newydd sydd heb eu profi eto ar nwyddau allforio sy'n cael eu cyflwyno ar 1 Ionawr, a gallwn weld y risg y mae Caergybi yn ei hwynebu nawr. Dyma'r groesfan orau o fôr Iwerddon, ac rwy'n nerfus iawn ynghylch yr holl sôn am gynyddu trefniadau cludo nwyddau uniongyrchol rhwng Iwerddon a chyfandir Ewrop er mwyn osgoi problemau pont dir. Felly, pa gamau all Llywodraeth Cymru eu cymryd nawr i helpu i oresgyn y problemau hyn sy'n parhau, ac i atal porthladd Caergybi a swyddi'r porthladd rhag cael eu tanseilio?
Llywydd, can I thank Rhun ap Iorwerth for that question? It's three and a half years since the Brexit referendum, and with weeks to go now, the state of preparations at Holyhead does indeed demonstrate just how shambolic the UK Government has been in delivering the outcome for which the Prime Minister campaigned. I sat in a meeting, Llywydd, in this building in July—the July after the June referendum—with the then Secretary of State for Exiting the European Union, David Davis. The previous First Minister asked him specifically then about the issue of Welsh ports and traffic that comes from the island of Ireland through Wales. They've known about this problem from the very start, and here we are—the Member has identified the site on the island that is apparently to be the UK Government's preference, but I've not seen them formally announce that as the location even today. And of course, Rhun ap Iorwerth is right: the electronic customs systems are even yet to be tested.
Now, we first knew of the difficulties the UK Government was in when they shared this with us at the end of August, and that was because they'd failed to secure the agreement of the local authority to the plans that they then had in place for dealing with the impact of leaving the European Union on the port of Holyhead. Ever since then, we have worked with the port authorities, the local council and the Irish Government. The Irish Consul General to Wales is visiting Holyhead today, as I know the Member will know, and with HMRC and the UK Government to try to resolve some of those just intensely practical matters that they've had three and a half years to grapple with, and still, at this very last minute, are in a scramble to resolve. It's just a sign of what is to come, and those who argued for it are responsible.
Llywydd, a gaf i ddiolch i Rhun ap Iorwerth am y cwestiwn yna? Mae'n dair blynedd a hanner ers refferendwm Brexit, a chydag wythnosau i fynd nawr, mae cyflwr y paratoadau yng Nghaergybi wir yn dangos gymaint o draed moch y mae Llywodraeth y DU wedi ei wneud o ddarparu'r canlyniad yr ymgyrchodd Prif Weinidog y DU drosto. Eisteddais mewn cyfarfod, Llywydd, yn yr adeilad hwn ym mis Gorffennaf—y mis Gorffennaf ar ôl y refferendwm ym mis Mehefin—gyda'r Ysgrifennydd Gwladol dros Ymadael â'r Undeb Ewropeaidd ar y pryd, David Davis. Gofynnodd y Prif Weinidog blaenorol iddo yn benodol bryd hynny am borthladdoedd Cymru a thraffig sy'n dod o ynys Iwerddon drwy Gymru. Maen nhw wedi bod yn ymwybodol o'r broblem hon o'r cychwyn cyntaf, a dyma ni—mae'r Aelod wedi nodi'r safle ar yr ynys y mae Llywodraeth y DU yn ei ffafrio, mae'n debyg, ond nid wyf i wedi eu gweld nhw'n cyhoeddi hwnnw yn ffurfiol fel y lleoliad hyd yn oed heddiw. Ac wrth gwrs, mae Rhun ap Iorwerth yn iawn: nid yw'r systemau tollau electronig wedi eu profi eto hyd yn oed.
Nawr, y tro cyntaf i ni wybod am y trafferthion yr oedd Llywodraeth y DU ynddyn nhw oedd pan wnaethon nhw rannu hyn gyda ni ddiwedd mis Awst, ac roedd hynny oherwydd eu bod nhw wedi methu â sicrhau cytundeb yr awdurdod lleol i'r cynlluniau yr oedd ganddyn nhw ar waith ar gyfer ymdrin ag effaith gadael yr Undeb Ewropeaidd ar borthladd Caergybi. Ers hynny, rydym ni wedi gweithio gydag awdurdodau'r porthladd, y cyngor lleol a Llywodraeth Iwerddon. Mae'r Prif Gonswl Iwerddon i Gymru yn ymweld â Chaergybi heddiw, fel y mae'r Aelod yn gwybod, a chyda CThEM a Llywodraeth y DU i geisio datrys rhai o'r materion ymarferol iawn hynny y maen nhw wedi cael tair blynedd a hanner i fynd i'r afael â nhw, ac y maen nhw'n dal i fod, ar y funud olaf un hon, mewn brys i'w datrys. Mae hyn yn arwydd o'r hyn sydd i ddod, a'r rhai a ddadleuodd o'i blaid sy'n gyfrifol.
6. A wnaiff y Prif Weinidog ddatganiad am welliannau i'r GIG yng ngogledd Cymru? OQ55964
6. Will the First Minister make a statement on NHS improvements in north Wales? OQ55964
Llywydd, the improvement in NHS services in north Wales has been evident in the coherent and comprehensive response of the health board to the coronavirus crisis. This and other evidence of improvement underpinned the recent recommendation that the organisation should be de-escalated to targeted intervention.
Llywydd, mae'r gwelliant i wasanaethau'r GIG yn y gogledd wedi bod yn amlwg yn ymateb cydlynol a chynhwysfawr y bwrdd iechyd i'r argyfwng coronafeirws. Roedd hyn a thystiolaeth arall o welliant yn sail i'r argymhelliad diweddar y dylai'r sefydliad gael ei lacio i ymyrraeth wedi'i thargedu.
First Minister, since the announcement of the de-escalation of special measures to targeted intervention, I've been contacted by many constituents who are frankly absolutely bewildered by the decision to reduce the level of intervention at that health board. You will be aware, because you put this health board into special measures, that at the time that it was put into special measures, there were serious concerns about mental health services and, indeed, its relationship with the public. It was told that it needed to reconnect with the public, regain public confidence, and sort out its mental health services, and yet here we are, over five years on, still in a situation where public confidence is very, very low, and where mental health services are still wanting. There isn't even an effective strategy to implement on mental health in order to drive those services up. Why is it that given the absence of evidence of improvement in metal health care, and indeed the absence of evidence of an improvement in the relationship with the public, in particular, that this organisation has been taken out of special measures altogether?
Prif Weinidog, ers cyhoeddi'r cam o lacio mesurau arbennig i ymyrraeth wedi'i thargedu, mae llawer o etholwyr wedi cysylltu â mi sydd wedi'u drysu'n llwyr gan y penderfyniad i leihau lefel yr ymyrraeth yn y bwrdd iechyd hwnnw. Byddwch yn ymwybodol, gan mai chi wnaeth y bwrdd iechyd hwn yn destun mesurau arbennig, bod pryderon difrifol ar yr adeg y'i gwnaed yn destun mesurau arbennig, ynglŷn â gwasanaethau iechyd meddwl ac, yn wir, ei berthynas â'r cyhoedd. Fe'i hysbyswyd bod angen iddo ailgysylltu â'r cyhoedd, adennill ffydd y cyhoedd, a rhoi trefn ar ei wasanaethau iechyd meddwl, ac eto dyma ni, dros bum mlynedd yn ddiweddarach, yn dal i fod mewn sefyllfa lle mae ffydd y cyhoedd yn isel dros ben a lle mae gwasanaethau iechyd meddwl yn dal i fod yn annigonol. Nid oes hyd yn oed strategaeth effeithiol i'w rhoi ar waith ar iechyd meddwl er mwyn gwella'r gwasanaethau hynny. Pam, o ystyried absenoldeb tystiolaeth o welliant i ofal iechyd meddwl, ac yn wir absenoldeb tystiolaeth o welliant yn y berthynas â'r cyhoedd, yn arbennig, mae'r sefydliad hwn wedi cael ei dynnu allan o fesurau arbennig yn gyfan gwbl?
Well, the organisation's been taken out of special measures, Llywydd, because the tripartite system that advises the chief executive of the NHS led him to recommend to the health Minister that this was the right moment at which de-escalation should take place. That is a routine matter in the health service—health boards move up and down escalation measures. In August 2019, Cardiff and Vale University Health Board was de-escalated to routine monitoring, and in September of this year, Swansea Bay and Hywel Dda were reduced from targeted intervention to enhanced monitoring. The Member may believe that his efforts in persuading people to take a dim view of the health service in north Wales have succeeded, but it hasn't succeeded amongst everybody. Unison, I was very glad to say, issued a press release on the day that the decision was made. This decision, it said,
'is a vindication of the hard work of every single healthcare employee at Betsi, those people who have worked tirelessly to see BCUHB taken out of special measures.
And more generally, Llywydd, the population in north Wales will know that cancer services in north Wales, both the 62-day performance and the 31-day performance, are the best in the whole of Wales, that the record number of GPs recruited that I referred to in my last question come as a result of the work done in Betsi to devise the new training module that has now been scaled to the whole of Wales, all the GP trainee places filled in Wrexham, in Bangor and in Dyffryn Clwyd. Professionals have confidence in the work of that organisation, even if the Member does not.
Wel, mae'r sefydliad wedi cael ei dynnu allan o fesurau arbennig, Llywydd, oherwydd bod y system driphlyg sy'n cynghori prif weithredwr y GIG wedi ei gyfarwyddo i argymell i'r Gweinidog iechyd mai dyma'r adeg iawn y dylid llacio'r mesurau. Mae hwnnw yn fater arferol yn y gwasanaeth iechyd—mae byrddau iechyd yn symud i fyny ac i lawr o ran mesurau. Ym mis Awst 2019, llaciwyd mesurau Bwrdd Iechyd Prifysgol Caerdydd a'r Fro i fonitro rheolaidd, ac ym mis Medi eleni, llaciwyd mesurau Bae Abertawe a Hywel Dda o ymyrraeth wedi'i thargedu i fonitro estynedig. Efallai fod yr Aelod yn credu bod ei ymdrechion i berswadio pobl i ddrwgdybio'r gwasanaeth iechyd yn y gogledd wedi llwyddo, ond nid yw wedi llwyddo ymhlith pawb. Cyhoeddodd Unsain, roeddwn yn falch iawn o ddweud, ddatganiad i'r wasg ar y diwrnod y gwnaed y penderfyniad. Mae'r penderfyniad hwn, meddai:
yn cyfiawnhau gwaith caled pob un gweithiwr gofal iechyd yn Betsi, y bobl hynny sydd wedi gweithio'n ddiflino i weld BIPBC yn cael ei dynnu allan o fesurau arbennig.
Ac yn fwy cyffredinol, Llywydd, bydd y boblogaeth yn y gogledd yn gwybod mai gwasanaethau canser yn y gogledd, y perfformiad 62 diwrnod a'r perfformiad 31 diwrnod, yw'r gorau yng Nghymru gyfan, bod y nifer uchaf erioed o feddygon teulu a recriwtiwyd y cyfeiriais ato yn fy nghwestiwn diwethaf wedi dod o ganlyniad i'r gwaith a wnaed yn Betsi i ddyfeisio'r modiwl hyfforddi newydd sydd bellach wedi'i gyflwyno ar lefel Cymru gyfan, yr holl leoedd meddygon teulu dan hyfforddiant a lenwyd yn Wrecsam, ym Mangor ac yn Nyffryn Clwyd. Mae gan weithwyr proffesiynol ffydd yng ngwaith y sefydliad hwnnw, hyd yn oed os nad oes gan yr Aelod.
7. Pa gamau y mae Llywodraeth Cymru yn eu cymryd i wella diogelwch ar y ffyrdd yn Sir Fynwy? OQ55985
7. What measures is the Welsh Government taking to improve road safety in Monmouthshire? OQ55985
The road safety framework for Wales sets out the actions we and our partners are taking to improve road safety in Wales. Monmouthshire will also benefit from the actions taken to roll out the 20 mph speed limits on restricted roads and tackling pavement parking.
Mae fframwaith diogelwch ar y ffyrdd Cymru yn nodi'r camau yr ydym ni a'n partneriaid yn eu cymryd i wella diogelwch ar y ffyrdd yng Nghymru. Bydd Sir Fynwy hefyd yn elwa ar y camau a gymerwyd i gyflwyno'r terfynau cyflymder 20 mya ar ffyrdd cyfyngedig ac i fynd i'r afael â pharcio ar balmentydd.
Thank you. First Minister, can you provide an update on plans to improve road safety on the A4042 in Llanellen? There's a spot where there's a humpback bridge over the Usk, and I know there are footways leading up to the bridge on both sides. Any walkers are forced into conflict with vehicles by having no option but to walk on the carriageway. This is the only section of the A4042 between Llanellen and Abergavenny that has no footway, which seems bizarre, and I can't imagine there are any comparable places on a trunk road in the rest of Wales. Local residents are complaining about the lack of progress and are understandably frustrated by the delay. Some time ago, 18-plus months ago, the Minister for Economy and Transport confirmed that options were being pursued for the pedestrian bridge at Llanellen, and measures would be taken to improve the safety of walkers. I'm just wondering if you could give us an idea roughly of how or advise when the promised works to improve road safety will commence on this road? Thank you.
Diolch. Prif Weinidog, a allwch chi roi'r wybodaeth ddiweddaraf am gynlluniau i wella diogelwch ar y ffyrdd ar yr A4042 yn Llanelen? Ceir man lle mae pont grom dros afon Wysg, ac rwy'n gwybod bod llwybrau troed yn arwain at y bont ar y ddwy ochr. Mae unrhyw gerddwyr yn cael eu gorfodi i wrthdaro â cherbydau drwy beidio â chael unrhyw ddewis ond cerdded ar y gerbytffordd. Dyma'r unig ran o'r A4042 rhwng Llanelen a'r Fenni lle nad oes troedffordd, sy'n ymddangos yn rhyfedd iawn, ac ni allaf ddychmygu bod unrhyw leoedd tebyg ar gefnffordd yng ngweddill Cymru. Mae trigolion lleol yn achwyn am y diffyg cynnydd a gellir deall eu rhwystredigaeth oherwydd yr oedi. Beth amser yn ôl, 18 a mwy o fisoedd yn ôl, cadarnhaodd Gweinidog yr Economi a Thrafnidiaeth bod dewisiadau yn cael eu hystyried ar gyfer y bont i gerddwyr yn Llanelen, ac y byddai mesurau yn cael eu cymryd i wella diogelwch cerddwyr. Rwy'n meddwl tybed a allwch chi roi syniad i ni yn fras o sut neu hysbysu pryd y bydd y gwaith a addawyd i wella diogelwch ar y ffyrdd yn dechrau ar y ffordd hon? Diolch.
Llywydd, a safety and speed limit review was carried out across Wales in 2019; 413 sections of trunk road were assessed and 114 locations recommended for work over the five-year programme. On the A4042, drainage work was carried out by the Welsh Government in May of this year, again, a direct road safety issue to improve the difficulties which that stretch of the road had previously experienced. I'm not familiar enough, I'm afraid, with the specific part of that road to which the Member refers, but I'm sure, if she wishes to write to me or to the transport Minister, we will be able to provide her with an update on it.
Llywydd, cynhaliwyd adolygiad o ddiogelwch a therfynau cyflymder ledled Cymru yn 2019; aseswyd 413 o ddarnau o gefnffyrdd ac argymhellwyd 114 o leoliadau ar gyfer gwaith yn ystod y rhaglen pum mlynedd. O ran yr A4042, gwnaed gwaith draenio gan Lywodraeth Cymru ym mis Mai eleni, unwaith eto, mater diogelwch ar y ffyrdd uniongyrchol i wella'r anawsterau yr oedd y rhan honno o'r ffordd wedi eu dioddef o'r blaen. Nid wyf i'n ddigon cyfarwydd, mae arnaf i ofn, â'r rhan benodol o'r ffordd honno y mae'r Aelod yn cyfeirio ati, ond rwy'n siŵr, os yw hi'n dymuno ysgrifennu ataf i neu at y Gweinidog trafnidiaeth, y byddwn ni'n gallu rhoi'r wybodaeth ddiweddaraf iddi am hynny.
8. Sut mae Llywodraeth Cymru yn mynd i'r afael â thlodi yn y Rhondda? OQ55974
8. How is the Welsh Government tackling poverty in the Rhondda? OQ55974
I thank Leanne Wood for that question, Llywydd. We tackle poverty in the Rhondda through a series of programmes that place or leave money in the pockets of those who most need it. Since April of this year, for example, the discretionary assistance fund has made over 11,000 awards in Rhondda Cynon Taff, providing £1 million to those who would otherwise have gone without.
Diolchaf i Leanne Wood am y cwestiwn yna, Llywydd. Rydym ni'n mynd i'r afael â thlodi yn y Rhondda drwy gyfres o raglenni sy'n rhoi neu'n gadael arian ym mhocedi'r rhai sydd ei angen fwyaf. Ers mis Ebrill eleni, er enghraifft, mae'r gronfa cymorth dewisol wedi gwneud dros 11,000 o ddyfarniadau yn Rhondda Cynon Taf, gan ddarparu £1 filiwn i'r rhai na fyddent wedi cael dim fel arall.
First Minister, poverty was an acute problem in the Rhondda before the COVID pandemic hit, and things have got considerably worse for many people since. I know that because I run a food share scheme where demand is increasing and it's relying on some fantastic volunteers to do some pretty essential anti-poverty work. And we also know that the situation is soon to get worse with the changes that will be made to universal credit. Now, Plaid Cymru believes that a universal income could be a way out of this. The current piecemeal system of grants and financial support has meant that many, many people have fallen through the gaps. Now, Westminster will not look at this, so would you be prepared to consider a basic income pilot? And if you would be prepared to consider that, would you consider a location for that to be in the Rhondda, in an area where need is clearly quite great?
Prif Weinidog, roedd tlodi yn broblem ddifrifol yn y Rhondda cyn i bandemig COVID daro, ac mae pethau wedi gwaethygu yn sylweddol i lawer o bobl ers hynny. Rwy'n gwybod hynny gan fy mod i'n rhedeg cynllun rhannu bwyd lle mae'r galw yn cynyddu ac mae'n dibynnu ar wirfoddolwyr gwych i wneud gwaith gwrthdlodi eithaf hanfodol. Ac rydym ni hefyd yn gwybod y bydd y sefyllfa yn gwaethygu yn fuan gyda'r newidiadau a fydd yn cael eu gwneud i gredyd cynhwysol. Nawr, mae Plaid Cymru o'r farn y gallai incwm cynhwysol fod yn ffordd allan o hyn. Mae'r system dameidiog bresennol o grantiau a chymorth ariannol wedi golygu bod llawer iawn o bobl wedi syrthio drwy'r bylchau. Nawr, ni wnaiff San Steffan ystyried hyn, felly a fyddech chi'n barod i ystyried cynllun incwm sylfaenol arbrofol? A phe byddech chi'n barod i ystyried hynny, a fyddech chi'n ystyried y Rhondda fel lleoliad ar ei gyfer, mewn ardal lle mae'r angen yn amlwg yn eithaf mawr?
Llywydd, I thank the Member for that question. I've always, myself, been interested in universal basic income. Again, I've discussed that with a number of Members around the Chamber here, and indeed I discussed it in some detail with the Scottish National Party leader of Glasgow City Council, where an attempt at a pilot was being mounted. She described to me some of the real practical difficulties that there are, given the interface between a basic income provided by a devolved Government and the benefit system, and I think that a pilot approach is the right one to try to be able to explore in a practical way what those barriers might be. Whether it is best to do it on a geographical basis or whether it is better to do it on a sectoral basis, choosing a group of people—that was the approach, at the time, that Glasgow was exploring—a particular group of people and then mounting a pilot scheme with them, I think, is something that we should debate and discuss further. And I also think, Llywydd, that the whole basic income debate needs to join with those people who argue that a universal basic service guarantee would actually do more for people who rely on public services than simply a basic income. But this is a rich area for policy debate and exploration, and I think it would be very good if we were able to have that on a cross-party basis here in Wales.
Llywydd, diolchaf i'r Aelod am y cwestiwn yna. Bu gen i ddiddordeb erioed, yn bersonol, mewn incwm sylfaenol cynhwysol. Hefyd, rwyf i wedi trafod hynny gyda nifer o Aelodau o amgylch y Siambr hon, ac yn wir fe'i trafodais yn fanwl gydag arweinydd Plaid Genedlaethol yr Alban Cyngor Dinas Glasgow, lle'r oedd ymgais ar gynllun arbrofol yn cael ei gynnal. Disgrifiodd i mi rai o'r anawsterau ymarferol gwirioneddol sy'n bodoli, o ystyried y rhyngwyneb rhwng incwm sylfaenol a ddarperir gan Lywodraeth ddatganoledig a'r system fudd-daliadau, ac rwy'n credu mai cynllun arbrofol yw'r dull iawn i geisio gallu archwilio mewn ffordd ymarferol beth allai'r rhwystrau hynny fod. Pa un a yw'n well gwneud hynny ar sail ddaearyddol neu a yw'n well gwneud hynny ar sail sectoraidd, gan ddewis grŵp o bobl—dyna'r dull yr oedd Glasgow yn ei ystyried ar y pryd—mae cael grŵp penodol o bobl ac yna cynnal cynllun arbrofol gyda nhw, rwy'n credu, yn rhywbeth y dylem ni ei ddadlau a'i drafod ymhellach. Ac rwyf i hefyd yn credu, Llywydd, bod angen i'r holl ddadl ynghylch incwm sylfaenol ymuno â'r bobl hynny sy'n dadlau y byddai sicrwydd gwasanaeth sylfaenol cynhwysol yn gwneud mwy i bobl sy'n dibynnu ar wasanaethau cyhoeddus na dim ond incwm sylfaenol ar ei ben ei hun. Ond mae hwn yn faes cyfoethog ar gyfer trafodaeth ac archwilio polisi, ac rwy'n credu y byddai'n dda iawn pe gallem ni gael hynny ar sail drawsbleidiol yma yng Nghymru.
9. A wnaiff y Prif Weinidog ddatganiad am nifer y bobl sydd wedi marw ar ôl cael y coronafeirws yn ysbytai Cymru? OQ55957
9. Will the First Minister make a statement on the number of people who have died after acquiring coronavirus in Welsh hospitals? OQ55957
Llywydd, neither the ONS nor Public Health Wales publish mortality figures on this basis. A comprehensive explanation of mortality data sources for Wales was set out by the chief statistician earlier in the pandemic.
Llywydd, nid yw'r Swyddfa Ystadegau Cyhoeddus nac Iechyd Cyhoeddus Cymru yn cyhoeddi ffigurau marwolaethau ar y sail hon. Cafodd esboniad cynhwysfawr o ffynonellau data marwolaethau Cymru ei gyhoeddi gan y prif ystadegydd yn gynharach yn y pandemig.
Thank you for that answer, First Minister, and our thoughts are with all the families, obviously, who have lost loved ones, wherever they are in Wales, to coronavirus. But in my own electoral region, Cwm Taf health board has suffered a tremendous amount of death, regrettably, in the hospital setting, and it seems to have gone through all the three district general hospitals that sit within that local health board. It is important that lessons are learnt and it is important that what's learnt from those lessons is put into practice. I cover the Cardiff and Vale health board area, being a regional Member, and in that health board area, thankfully, we haven't seen such a number of deaths in hospital. So, there clearly is good practice going on in other health boards. What assurance can you give me that the lessons learnt exercise that undoubtedly is being undertaken by Cwm Taf will implement more stringent control measures so that we do not see a repetition of the tragic scenes that we've seen at the Royal Glamorgan, Princess of Wales and Prince Charles Merthyr hospitals?
Diolch am yr ateb yna, Prif Weinidog, ac yn amlwg, mae ein meddyliau gyda'r holl deuluoedd sydd wedi colli anwyliaid, ble bynnag maen nhw yng Nghymru, i coronafeirws. Ond yn fy rhanbarth etholiadol fy hun, mae bwrdd iechyd Cwm Taf wedi dioddef nifer enfawr o farwolaethau, mewn ysbytai, ac mae'n ymddangos ei fod wedi mynd drwy'r tri ysbyty cyffredinol rhanbarthol sydd wedi'u lleoli o fewn y bwrdd iechyd lleol hwnnw. Mae'n bwysig bod gwersi yn cael eu dysgu ac mae'n bwysig bod yr hyn sy'n cael ei ddysgu o'r gwersi hynny yn cael ei roi ar waith. Rwyf i'n cwmpasu ardal bwrdd iechyd Caerdydd a'r Fro, gan fy mod i'n Aelod rhanbarthol, ac yn ardal y bwrdd iechyd hwnnw, diolch byth, nid ydym ni wedi gweld cymaint o farwolaethau yn yr ysbyty. Felly, mae'n amlwg bod arfer da yn digwydd mewn byrddau iechyd eraill. Pa sicrwydd allwch chi ei roi i mi y bydd yr ymarfer dysgu gwersi sy'n sicr yn cael cael ei gynnal gan Gwm Taf yn mynd i weithredu mesurau rheoli llymach fel na welwn ni'r golygfeydd trasig a welsom ni yn ysbytai Brenhinol Morgannwg, Tywysoges Cymru a Tywysog Siarl Merthyr yn cael eu hailadrodd?
Llywydd, I thank Andrew R.T. Davies for that. I agree with much of what he said. The deaths that we have seen from coronavirus in the community and in hospital are always an individual tragedy for families involved and our thoughts really do need to be with them. For the week ending 22 November, Public Health Wales data shows that 94 per cent of all confirmed cases were acquired in the community, and 3 per cent of cases were acquired in hospital, but that does mean that hospitals have a particular obligation to make sure that they do everything they can to prevent the spread of virus once it has gained any sort of footing within a closed setting such as a hospital.
We learnt lessons earlier in the summer, Llywydd, from an outbreak in the Wrexham Maelor Hospital, and they have been advising colleagues in Cwm Taf as well, and the lessons that are being learnt there are being spread to other parts of the health service here in Wales. It's just an unfortunate and inescapable fact that as community prevalence rises, the chance of the virus getting into a closed setting, whether that's a care home or a hospital or a prison, rises at the same time. In those communities where coronavirus has been in particularly violent circulation—that's certainly been true of RCT—then those risks are even greater. But learning the lessons from the experience and making sure that they are available to others who may face the same challenges is a very important part of the response, and very much, I know, part of the way that Public Health Wales and the specialists in this field are working together.
Llywydd, diolchaf i Andrew R.T. Davies am hynna. Rwy'n cytuno â llawer o'r hyn a ddywedodd. Mae'r marwolaethau yr ydym ni wedi'u gweld o coronafeirws yn y gymuned ac yn yr ysbyty bob amser yn drasiedi unigol i'r teuluoedd dan sylw ac mae wir angen i'n meddyliau fod gyda nhw. Ar gyfer yr wythnos a ddaeth i ben ar 22 Tachwedd, mae data Iechyd Cyhoeddus Cymru yn dangos bod 94 y cant o'r holl achosion a gadarnhawyd, wedi'u caffael yn y gymuned, a bod 3 y cant o achosion wedi'u caffael yn yr ysbyty, ond mae hynny yn golygu bod gan ysbytai rwymedigaeth benodol i sicrhau eu bod yn gwneud popeth o fewn eu gallu i atal lledaeniad y feirws pan fydd wedi cael unrhyw fath o sylfaen mewn lleoliad caeëdig fel ysbyty.
Fe wnaethom ni ddysgu gwersi yn gynharach yn yr haf, Llywydd, o frigiad yn Ysbyty Maelor Wrecsam, ac maen nhw wedi bod yn cynghori cydweithwyr yng Nghwm Taf hefyd, ac mae'r gwersi sy'n cael eu dysgu yno yn cael eu lledaenu i rannau eraill o'r gwasanaeth iechyd yma yng Nghymru. Ond mae'n ffaith anffodus ac anochel, wrth i nifer yr achosion cymunedol gynyddu, fod y siawns y bydd y feirws yn mynd i leoliad caeëdig, boed yn gartref gofal neu'n ysbyty neu'n garchar, yn cynyddu ar yr un pryd. Yn y cymunedau hynny lle mae coronafeirws wedi bod yn cylchredeg yn arbennig o ffyrnig—ac mae hynny'n sicr wedi bod yn wir am Rhondda Cynon Taf—yna mae'r risgiau hynny hyd yn oed yn fwy. Ond mae dysgu'r gwersi o'r profiad a sicrhau eu bod ar gael i eraill a allai wynebu'r un heriau yn rhan bwysig iawn o'r ymateb, ac i raddau helaeth, mi wn, yn rhan o'r ffordd y mae Iechyd Cyhoeddus Cymru a'r arbenigwyr yn y maes hwn yn cydweithio.
Diolch i'r Prif Weinidog.
Thank you, First Minister.
Yr eitem nesaf, felly, yw'r datganiad a chyhoeddiad busnes. Dwi'n galw ar y Trefnydd i wneud y datganiad hwnnw. Rebecca Evans.
The next item is the business statement and announcement. I call on the Trefnydd to make that statement. Rebecca Evans.
Diolch, Llywydd. I have three changes to this week's business. Firstly, the statement on economic reconstruction has been withdrawn. Secondly, the debate on the legislative consent motion on the United Kingdom internal market Bill has been postponed until next Tuesday, 8 December. And, finally, the First Minister will make a statement on coronavirus December restrictions as the last item of business today. Draft business for the next three weeks is set out on the business statement and announcement, which can be found amongst the meeting papers available to Members electronically.
Diolch, Llywydd. Mae gennyf i dri newid i fusnes yr wythnos hon. Yn gyntaf, mae'r datganiad ar ailadeiladu economaidd wedi ei dynnu'n ôl. Yn ail, mae'r ddadl ar y cynnig cydsyniad deddfwriaethol ar Fil marchnad fewnol y Deyrnas Unedig wedi ei gohirio tan ddydd Mawrth nesaf, 8 Rhagfyr. Ac, yn olaf, bydd y Prif Weinidog yn gwneud datganiad ar gyfyngiadau coronafeirws mis Rhagfyr fel yr eitem olaf o fusnes heddiw. Mae'r busnes drafft ar gyfer y tair wythnos nesaf wedi ei nodi ar y datganiad a chyhoeddiad busnes, sydd i'w weld ymhlith papurau'r cyfarfod sydd ar gael i'r Aelodau yn electronig.
Trefnydd, can I say how disappointed I am that we don't have a debate taking place this week prior to the very restrictive regulations that are going to come into play across the whole of Wales on Friday? You've had the opportunity. You could have tabled a 'take note' debate this afternoon for this Chamber to discuss the Welsh Government's proposals and to give an indication of its view on them. You and I both know that these restrictions are going to have a significant impact on the hospitality and indoor entertainment industries. Many of those businesses that will be affected are already on their knees, with tens of thousands of jobs hanging by a thread, and your restrictions are going to cause even more pain for those businesses.
Many people regard these proposals as being completely disproportionate to the level of risk in those establishments, which, of course, are already regulated and COVID-safe environments on the whole. And, of course, your restrictions pay absolutely no regard to the fact that the virus is circulating at very different rates in different parts of the country. In north Wales, it's much less, for example, than in some parts of the south. Can you explain to the Senedd today why on earth the Welsh Government hasn't provided an opportunity to have a vote on these regulations prior to this Friday?
Trefnydd, a gaf i ddweud mor siomedig yr wyf i nad oes gennym ni ddadl yr wythnos hon cyn y rheoliadau cyfyngol iawn a fydd yn dod i rym ledled Cymru ddydd Gwener? Rydych chi wedi cael y cyfle. Gallech chi fod wedi cyflwyno dadl 'cymerwch sylw' y prynhawn yma i'r Siambr hon drafod cynigion Llywodraeth Cymru ac i roi syniad o'i barn arnyn nhw. Rydych chi a minnau yn gwybod y bydd y cyfyngiadau hyn yn cael effaith sylweddol ar y diwydiannau lletygarwch ac adloniant dan do. Mae llawer o'r busnesau hynny a fydd yn cael eu heffeithio eisoes ar eu gliniau, gyda degau o filoedd o swyddi yn y fantol, ac mae eich cyfyngiadau chi yn mynd i achosi hyd yn oed mwy o boen i'r busnesau hynny.
Mae llawer o bobl o'r farn bod y cynigion hyn yn gwbl anghymesur â lefel y risg yn y sefydliadau hynny, sydd, wrth gwrs, eisoes yn cael eu rheoleiddio ac sy'n amgylcheddau diogel o ran COVID ar y cyfan. Ac, wrth gwrs, nid yw eich cyfyngiadau yn rhoi unrhyw ystyriaeth o gwbl i'r ffaith bod y feirws yn cylchredeg ar gyfraddau gwahanol iawn mewn gwahanol rannau o'r wlad. Yng ngogledd Cymru, mae'n llawer llai, er enghraifft, nag mewn rhai rhannau o'r de. A allwch chi esbonio i'r Senedd heddiw pam ar y ddaear nad yw Llywodraeth Cymru wedi darparu cyfle i gael pleidlais ar y rheoliadau hyn cyn y dydd Gwener hwn?
Well, Llywydd, the Senedd will have the opportunity to vote on the regulations fully within the timescale set out by the Standing Orders of this Senedd. And also it gives the legislation—the LGC, the legislation and—the constitutional affairs committee the opportunity to undertake its work. So, all of this will be done fully within the timescale set out in the Senedd Standing Orders, and, of course, we have a statement from the First Minister this afternoon, at the earliest opportunity for the First Minister to come forward with a statement for Members of the Senedd to scrutinise him on the regulations.
Wel, Llywydd, bydd cyfle i'r Senedd bleidleisio ar y rheoliadau yn llawn o fewn yr amserlen sydd wedi'i nodi gan Reolau Sefydlog y Senedd hon. Ac mae hefyd yn rhoi cyfle i'r pwyllgor deddfwriaeth—LGC, y pwyllgor deddfwriaeth—y pwyllgor materion cyfansoddiadol ymgymryd â'i waith. Felly, bydd hyn i gyd yn cael ei gyflawni yn llawn o fewn yr amserlen a nodir yn Rheolau Sefydlog y Senedd, ac, wrth gwrs, mae gennym ni ddatganiad gan y Prif Weinidog y prynhawn yma, cyn gynted ag y bo modd i'r Prif Weinidog gyflwyno datganiad i Aelodau'r Senedd i'w graffu ar y rheoliadau.
I have, in the last month or so, repeatedly raised concerns about the need to make schools safer places for teachers and pupils. Most parents in Wales will now have had direct experience of their child being off due to a positive case in class, or they will know someone else whose child has been off as a result of the pandemic. The prevalence of COVID in schools has had fatal consequences for staff in England, and I understand that the Government here is reviewing arrangements to manage infection and transmission in education settings. And I would urge the Government to consider more means, like mass and regular testing, like additional childcare and financial support, and protecting those people who need shielding.
I'd also like a statement on emergency department capacity across the south of this country. My local hospital, the Royal Glamorgan, has seen some grave pressures recently. And I understand that problems in other accident and emergency departments are adding to that pressure. So, I'd be grateful if the Government could look into this matter and report back to Members as a matter of urgency. Diolch yn fawr.
Yn ystod y mis diwethaf, rwyf i wedi codi pryderon dro ar ôl tro ynglŷn â'r angen i wneud ysgolion yn lleoedd mwy diogel i athrawon a disgyblion. Bydd y rhan fwyaf o rieni yng Nghymru erbyn hyn wedi cael profiad uniongyrchol o o'u plentyn yn gorfod aros gartref o'r ysgol oherwydd achos positif yn y dosbarth, neu byddan nhw'n adnabod rhywun arall y mae ei blentyn wedi bod i ffwrdd o'r ysgol o ganlyniad i'r pandemig. Mae mynychter achosion o COVID mewn ysgolion wedi arwain at ganlyniadau angheuol i aelodau staff yn Lloegr, ac rwy’n deall bod y Llywodraeth yn y fan yma yn adolygu trefniadau i reoli heintiau a throsglwyddiad mewn lleoliadau addysg. Ac rwyf i'n annog y Llywodraeth i ystyried mwy o ddulliau, fel profion torfol a phrofion rheolaidd, fel gofal plant ychwanegol a chymorth ariannol, ac amddiffyn y bobl hynny sydd angen eu gwarchod.
Hoffwn i hefyd gael datganiad am allu adrannau achosion brys ledled de y wlad hon. Mae fy ysbyty lleol i, Ysbyty Brenhinol Morgannwg, wedi dioddef pwysau difrifol yn ddiweddar. Ac rwy'n deall bod problemau mewn adrannau damweiniau ac achosion brys eraill yn ychwanegu at y pwysau hynny. Felly, byddwn i'n ddiolchgar pe gallai'r Llywodraeth ymchwilio i'r mater hwn ac adrodd yn ôl i'r Aelodau fel mater o frys. Diolch yn fawr.
Thank you to Leanne Wood for raising both of those issues. On the first, I will make a point of speaking to the education Minister, because your request for a statement did cover quite a wide range of aspects, including testing in schools, support for people who are shielding, and also financial support for those parents who have to also take time off when their children are required to be out of school. So, I will make a point of having that conversation with the Minister to explore how best to update, and keep updated, Members of the Senedd on those issues. And, again, we have questions to the health Minister tomorrow, so there may be opportunities to discuss in some further detail the question about pressures on hospital sites across Wales. So, that might be the earliest opportunity to have those discussions.
Diolch i Leanne Wood am godi'r ddau fater yna. Ar y cyntaf, fe wnaf yn siŵr fy mod i'n siarad â'r Gweinidog addysg, oherwydd roedd eich cais am ddatganiad yn cynnwys amrywiaeth eithaf eang o agweddau, gan gynnwys profi mewn ysgolion, cymorth i bobl sy'n gwarchod eu hunain, a hefyd cymorth ariannol i'r rhieni hynny sydd hefyd yn gorfod cymryd amser i ffwrdd pan fydd yn ofynnol i'w plant fod allan o'r ysgol. Felly, fe wnaf yn siŵr y byddaf yn cael y sgwrs honno gyda'r Gweinidog i archwilio'r ffordd orau o ddiweddaru Aelodau'r Senedd, a rhoi'r wybodaeth ddiweddaraf iddyn nhw, ynghylch y materion hynny. Ac, unwaith eto, mae gennym ni gwestiynau i'r Gweinidog iechyd yfory, felly efallai y bydd cyfleoedd i drafod yn fwy manwl y cwestiwn am bwysau ar safleoedd ysbytai ledled Cymru. Felly, efallai mai dyna fydd y cyfle cyntaf i gael y trafodaethau hynny.
Can I ask the Trefnydd to consider a report to this Chamber on the Local Democracy and Boundary Commission for Wales's investigation into boundaries in local authorities in Wales? I've got a particular issue facing those people in Forge Mill in Ystrad Mynach, whereby they've been moved from one community council area, which they associate strongly with—Gelligaer Community Council—to another community council area, which they don't associate with, which is Llanbradach community council. I've never had so many people complain to me about local government boundaries before—528 electors are affected, and it will effectively move them from Ystrad Mynach to Llanbradach, and Ystrad Mynach is the community that they are most closely associated with. And indeed, living nearby, I can understand those feelings. There is also an issue whereby Bargoed and Aberbargoed are being linked together. Well, Aberbargoed is in the Islwyn constituency, and Bargoed is in the Caerphilly constituency, and the only thing those two towns have got in common is they've both got 'bargoed' in their name, and that's it.
I've raised those concerns directly with the Minister last week, and she has to act in a quasi-judicial capacity, therefore she's unable to make a statement on it prior to her determination. But what I would like is a report to this Chamber about that determination. And also can I have a timescale for how long it will take for that determination to be made? It will be six weeks after the deposit of the paper, which is 5 November, but, during these difficult times, it's difficult to say when exactly that will be—so, some form of timescale about how that decision will be made. People, particularly in Forge Mill, have made very strong representations about this.
A gaf i ofyn i'r Trefnydd ystyried adroddiad i'r Siambr hon ar ymchwiliad Comisiwn Ffiniau a Democratiaeth Leol Cymru i ffiniau mewn awdurdodau lleol yng Nghymru? Mae gennyf i broblem benodol sy'n wynebu'r bobl hynny yn Forge Mill yn Ystrad Mynach, lle maen nhw wedi cael eu symud o un ardal cyngor cymuned, y maen nhw'n cysylltu'n gryf â hi—Cyngor Cymuned Gelligaer—i ardal cyngor cymuned arall, nad ydyn nhw yn cysylltu â hi, sef cyngor cymuned Llanbradach. Nid wyf i erioed wedi cael cynifer o bobl yn cwyno wrthyf i am ffiniau llywodraeth leol o'r blaen—mae hyn wedi effeithio ar 528 o etholwyr, a bydd yn eu symud i bob pwrpas o Ystrad Mynach i Lanbradach, ac Ystrad Mynach yw'r gymuned y mae ganddyn nhw'r cysylltiad agosaf â hi. Ac yn wir, gan fy mod yn byw gerllaw, rwy'n gallu deall y teimladau hynny. Mae problem hefyd o ran bod Bargoed ac Aberbargoed yn cael eu cysylltu â'i gilydd. Wel, mae Aberbargoed yn etholaeth Islwyn, ac mae Bargoed yn etholaeth Caerffili, a'r unig beth sydd gan y ddwy dref hynny yn gyffredin yw bod gan y ddwy ohonyn nhw 'bargoed' yn eu henwau, a dyna'r cwbl.
Rwyf i wedi codi'r pryderon hynny yn uniongyrchol â'r Gweinidog yr wythnos diwethaf, ac mae'n rhaid iddi weithredu mewn modd lled-farnwrol, felly ni fydd hi'n gallu gwneud datganiad ar hyn cyn iddi wneud ei phenderfyniad ei hun. Ond yr hyn yr hoffwn i ei gael yw adroddiad i'r Siambr hon ynghylch y penderfyniad hwnnw. Ac a gaf i hefyd amserlen ar gyfer faint o amser y bydd yn ei gymryd i wneud y penderfyniad hwnnw? Bydd yn chwe wythnos ar ôl cyflwyno'r papur, sef 5 Tachwedd, ond, yn ystod y cyfnod anodd hwn, mae'n anodd dweud pryd yn union fydd hynny—felly, rhyw fath o amserlen ynghylch sut y caiff y penderfyniad hwnnw ei wneud. Mae pobl, yn enwedig yn Forge Mill, wedi cyflwyno sylwadau cryf iawn ynghylch hyn.
Thank you to Hefin David for raising this important issue on behalf of his constituents. And I know that he's had the opportunity to make some very strong and direct representations to the Minister for Housing and Local Government personally as well, so that they could hear directly from him about the concerns of his constituents. As Hefin says, there'll be a six-week period, and the Minister will be considering all of the representations received, including those from Hefin David. But I'll be sure to provide the Member with some more detail on the timescale—I'm not sure of that myself today, but I will certainly find that out for him, and obviously also convey that request for the more detailed report to the Senedd.FootnoteLink
Diolch i Hefin David am godi'r mater pwysig hwn ar ran ei etholwyr. Ac rwy'n gwybod ei fod ef wedi cael cyfle i gyflwyno sylwadau cryf ac uniongyrchol iawn i'r Gweinidog Tai a Llywodraeth Leol yn bersonol hefyd, fel ei bod yn gallu clywed yn uniongyrchol ganddo o ran pryderon ei etholwyr. Fel y mae Hefin yn ei ddweud, bydd cyfnod o chwe wythnos, a bydd y Gweinidog yn ystyried yr holl sylwadau a dderbynnir, gan gynnwys y rhai gan Hefin David. Ond byddaf i'n siŵr o roi mwy o fanylion i'r Aelod ynghylch yr amserlen—nid wyf i'n siŵr o hynny fy hun heddiw, ond byddaf i'n sicr yn darganfod hynny ar ei ran, ac yn amlwg, byddaf hefyd yn cyfleu'r cais hwnnw am yr adroddiad fwy manwl i'r Senedd.FootnoteLink
Minister, I wonder if you could help me on three matters, please. The first is whether Welsh Government would be prepared to make a clear statement of advice or guidance to employers of employees who are single parents whose children are sent home to self-isolate from school. It's currently an offence for children to be left alone if they're at risk—there's no particular age limit set on that, but I think there may be some confusion for employers about when they should agree to the requests made by employees who worry about leaving children over the age of 12 alone at home.
Secondly, I wonder if we could have a statement from Welsh Government about the conversations they've been having most recently with supermarkets. I understand that Asda, because of the reappearance of priority delivery passes, are only prioritising addresses in England. I'm sure we don't want to be revisiting this again as we're heading towards Christmas. Welsh addresses should be treated with the same respect as English addresses.
And then finally, if we could have a statement from the economy Minister about the progress on the Brocastle site, which was, you may remember, abandoned by Ineos, thereby dampening the economic hopes of many, many of my constituents, as well as taking up £1.4 million of public money. I'd like some reassurance that all that money has been reclaimed now, and that there is still some hope on the horizon for those Ford workers, in particular, who were looking forward to opportunities for them at the Ineos plant. Thank you very much.
Gweinidog, tybed a allech chi fy helpu i ar dri mater, os gwelwch yn dda. Y cyntaf yw pa un a fyddai Llywodraeth Cymru yn barod i wneud datganiad clir o gyngor neu arweiniad i gyflogwyr cyflogeion sy'n rhieni sengl y mae eu plant yn cael eu hanfon adref i hunanynysu o'r ysgol. Ar hyn o bryd mae'n drosedd i blant gael eu gadael ar eu pennau eu hunain os ydyn nhw mewn perygl—nid oes terfyn oedran penodol wedi'i osod ar hynny, ond rwy'n credu y gallai fod rhywfaint o ddryswch i gyflogwyr ynghylch pryd y dylen nhw gytuno i'r ceisiadau a wneir gan gyflogeion sy'n poeni ynghylch gadael plant dros 12 oed ar eu pennau eu hunain gartref.
Yn ail, tybed a gawn ni ddatganiad gan Lywodraeth Cymru am y sgyrsiau y maen nhw wedi bod yn eu cael yn fwyaf diweddar gydag archfarchnadoedd. Rwy'n deall bod Asda, oherwydd ailymddangosiad pasys danfon blaenoriaethol, ddim ond yn blaenoriaethu cyfeiriadau yn Lloegr. Rwy'n siŵr na fyddwn ni eisiau edrych ar hyn unwaith eto wrth i ni agosáu tuag at y Nadolig. Dylai cyfeiriadau yng Nghymru gael eu trin â'r un parch â chyfeiriadau yn Lloegr.
Ac yna yn olaf, os gallem ni gael datganiad gan Weinidog yr economi o ran y cynnydd ar safle Brocastle, a oedd, efallai y byddwch chi'n cofio, wedi ei adael gan Ineos, a thrwy hynny wedi siomi gobeithion economaidd llawer o'm hetholwyr, yn ogystal â chymryd £1.4 miliwn o arian cyhoeddus. Hoffwn gael rhywfaint o sicrwydd bod yr holl arian hwnnw wedi'i adhawlio erbyn hyn, a bod rhywfaint o obaith o hyd ar y gorwel i'r gweithwyr Ford hynny, yn arbennig, a oedd yn edrych ymlaen at gyfleoedd iddyn nhw yn ffatri Ineos. Diolch yn fawr iawn.
Thank you to Suzy Davies for raising all of those issues. Certainly, we would hope that employers would do the right thing by their employees who are parents of children who are sent home from school, but I'll certainly discuss with the Minister for economy and transport how best we can provide advice to those employers. And again, on the matter of supermarkets, I'm very disappointed to learn, if that's the case, that Asda are prioritising addresses in England. I know that the Minister with responsibility for this area will be keen to have conversations with the supermarkets in that regard, and again I'll ensure that you're updated on that. And I will further seek an update on the latest regarding the Brocastle site as well.
Diolch i Suzy Davies am godi'r holl faterion yna. Yn sicr, rydym ni'n gobeithio y byddai cyflogwyr yn gwneud y peth iawn ar gyfer eu cyflogeion sy'n rieni i blant a gaiff eu hanfon adref o'r ysgol, ond yn sicr, byddaf i'n trafod â Gweinidog yr economi beth fyddai'r ffordd orau i ni allu rhoi cyngor i'r cyflogwyr hynny. A hefyd, ar y mater yn ymwneud ag archfarchnadoedd, rwy'n siomedig iawn o glywed, os yw hynny'n wir, bod Asda yn blaenoriaethu cyfeiriadau yn Lloegr. Rwy'n gwybod y bydd y Gweinidog sy'n gyfrifol am y maes hwn yn awyddus i gael sgyrsiau gyda'r archfarchnadoedd ynglŷn â hynny, a hefyd, byddaf yn sicrhau eich bod chi'n cael yr wybodaeth ddiweddaraf ynghylch hynny. A byddaf hefyd yn gofyn am yr wybodaeth ddiweddaraf ynghylch safle Brocastle hefyd.
Mae Gweinidog yr Amgylchedd, Ynni a Materion Gwledig, wrth gwrs, wedi pwysleisio'n gyson dros fisoedd lawer erbyn hyn mai ei bwriad hi yw cyhoeddi Papur Gwyn ar y cynllun ffermio cynaliadwy cyn diwedd y flwyddyn yma. Dwi'n edrych ar y datganiad busnes sydd wedi'i gyhoeddi, a does yna ddim datganiad llafar yn ymwneud â'r Papur Gwyn hwnnw yn yr amserlen arfaethedig. Mae hynny'n fy arwain i i ddod i'r casgliad naill ai na fydd hi'n gwneud y cyhoeddiad hwnnw cyn diwedd y flwyddyn, neu, wrth gwrs, mai bwriad y Llywodraeth yw cyhoeddi'r Papur Gwyn hwnnw nid i'r Senedd yn gyntaf, drwy ddatganiad llafar, ond drwy ddatganiad ysgrifenedig.
Nawr, byddwch chi'n deall cystal â fi, dwi'n siŵr, pa mor arwyddocaol fydd y Papur Gwyn yma, oherwydd mae e'n cyflwyno argymhellion am newid unwaith mewn cenhedlaeth i'r modd y mae amaethyddiaeth yn cael ei gefnogi yng Nghymru. Mae e hefyd yn ddadleuol, a byddwn i'n gobeithio'n fawr nad bwriad Llywodraeth Cymru yw rhyddhau'r Papur Gwyn yma, dyweder, fel dwi wedi'i glywed, ar ddiwrnod olaf y tymor, 16 Rhagfyr, fyddai'n caniatáu, wedyn, i Weinidogion redeg bant a chuddio o dan garreg tan y flwyddyn newydd, gan obeithio bod y ffỳs wedi marw lawr ychydig cyn inni fel Aelodau gael cyfle i drafod y Papur Gwyn yn y Siambr. Felly, gaf i ofyn am ddatganiad llafar i gyd-fynd â rhyddhau'r Papur Gwyn yna?
Gaf i hefyd ofyn am ddatganiad gan y Llywodraeth mewn ymateb i'r adolygiad gwariant, wrth gwrs, gan Ganghellor Llywodraeth y Deyrnas Unedig? Mi fyddwch chi, gymaint ag unrhyw un, yn ymwybodol, dwi'n siŵr, o oblygiadau hwnnw i gyllidebau yma yng Nghymru. Dwi'n meddwl yn benodol, wrth gwrs, am y toriad, oherwydd dyna yw e, yn y gefnogaeth ariannol i amaethyddiaeth yng Nghymru—nifer ohonom ni'n poeni'n fawr am hyn. Rŷch chi, fel Llywodraeth, yn amlwg yn ymwybodol mai toriad yw e, Llywodraeth yr Alban yn ei ddisgrifio fe yn yr un ffordd, gweinyddiaeth Gogledd Iwerddon, yr undebau amaeth—mae'r neges yn glir. Mae nifer ohonom ni, wrth gwrs, wedi rhybuddio ynglŷn â thanwario o fewn yr rural development plan, a dwi'n gwybod bod gennym ni flynyddoedd ychwanegol i wario'r pres hwnnw, ond mae'n amlwg nawr, wrth gwrs, ein bod ni'n cael ein cosbi o'r herwydd hynny.
Felly, mi fyddwn i'n leicio clywed, naill ai gan y Gweinidog amaeth, efallai, pa oblygiadau fydd y toriad yma yn ei gael ar y sector yng Nghymru, neu, efallai, gennych chi, yn ehangach, nid yn unig ar hwn, ond ar yr oblygiadau o safbwynt newid yn y ffordd mae gwariant yn Lloegr ar drafnidiaeth, a materion eraill yn ymwneud â'r adolygiad gwariant, oherwydd maen nhw'n mynd i fod yn bellgyrhaeddol iawn.
The Minister for Environment, Energy and Rural Affairs has regularly emphasised over many months now that it is her intention to publish a White Paper on sustainable farming before the end of this year. Now, I'm looking at the business statement published, and there is no oral statement related to that White Paper scheduled at the moment. That brings me to the conclusion either that she won't make that announcement before the end of the year, or, of course, that it's the Government's intention to publish or announce that White Paper not to the Senedd first of all, via an oral statement, but via a written statement.
Now, you will understand as well as I do how significant this White Paper will be, because it does make recommendations on a once in a generation change to the way agriculture is supported in Wales. It's also contentious, and I would very much hope that it's not the Government's intention to release this White Paper, let's say, as I've heard suggested, on the last day of term, on 16 December, which would allow Ministers, then, to run away and hide under a stone until the new year, in the hope that the fuss will have died down a little by the time Members have an opportunity to discuss the White Paper in the Chamber. So, can I ask for an oral statement to correspond with the release of that White Paper?
And may I also ask for a statement from Government in response to the spending review by the Chancellor of the UK Government? You, as well as anybody, will be aware of the implications of that for budgets here in Wales. I'm thinking specifically here, of course, of the cut, which is what it is, in the financial support for agriculture in Wales—many of us are deeply concerned about this. You, as a Government, are clearly aware that it is a cut, the Scottish Government describe it in the same way, the Executive in Northern Ireland and the agricultural unions—the message is clear. Many of us have warned on underspend within the rural development plan, and I know that we have additional years to spend that money, but it is now clear that we are being penalised as a result of that.
So, I would like to hear, either from the agriculture Minister what implications this cut will have for the sector in Wales, or from you, more broadly, not only on this issue, but also on the implications in terms of the change in the way of expenditure on transport in England for Wales, and other issues around the spending review, because they will be very far-reaching indeed.
Thank you to Llyr for raising both of those really important issues. I will convey that request to the Minister with regard to an oral statement pertaining to the White Paper. I'm afraid I don't have a date on the papers in front of me, so I'll ensure that I do have that conversation to establish the intentions there and to convey your particular request.
On the spending review, I was able to provide the Senedd with a written statement immediately following the spending review last week, which was disappointing for us in Wales on a number of levels, but particularly so regarding the issues facing farm funding and what has been a complete, I think, betrayal of rural Wales, with £137 million less next year to invest in that particular area. I am currently, in my role as finance Minister, working with colleagues across Government now to fashion our draft budget in response to that, which I will be laying before Christmas. But, obviously, I'd be keen to look for further opportunities to update colleagues on the spending review and the implications for us, and I'm aware that I've had an invitation to Finance Committee, so that might be another opportunity to have those discussions.
Diolch i Llyr am godi'r ddau fater pwysig iawn yna. Byddaf i'n cyfleu'r cais hwnnw i'r Gweinidog ynglŷn â datganiad llafar yn ymwneud â'r Papur Gwyn. Rwy'n ofni nad oes gennyf i ddyddiad ar y papurau sydd o fy mlaen, felly byddaf i'n sicrhau fy mod i'n cael y sgwrs honno i sefydlu'r bwriadau yn hynny o beth ac i gyfleu eich cais penodol.
O ran yr adolygiad o wariant, llwyddais i ddarparu datganiad ysgrifenedig i'r Senedd yn syth ar ôl yr adolygiad o wariant yr wythnos diwethaf, a oedd yn siomedig i ni yng Nghymru ar nifer o lefelau, ond yn enwedig ynglŷn â'r materion sy'n wynebu ariannu ffermydd a'r hyn sydd wedi bod yn fradychiad llwyr o Gymru wledig, yn fy marn i, gyda £137 miliwn yn llai y flwyddyn nesaf i'w fuddsoddi yn y maes penodol hwnnw. Rwyf i ar hyn o bryd, yn fy swydd fel Gweinidog cyllid, yn gweithio gyda chydweithwyr ar draws y Llywodraeth ar hyn o bryd i lunio ein cyllideb ddrafft mewn ymateb i hynny, a byddaf yn ei chyflwyno cyn y Nadolig. Ond, yn amlwg, byddwn i'n awyddus i chwilio am gyfleoedd eraill i roi'r wybodaeth ddiweddaraf i gyd-Aelodau am yr adolygiad o wariant a'r goblygiadau i ni, ac rwy'n ymwybodol fy mod i wedi cael gwahoddiad i'r Pwyllgor Cyllid, felly gallai hynny fod yn gyfle arall i gael y trafodaethau hynny.
First, I wondered if we can have a statement to clarify the international policy of the Welsh Government, as to whether it covers the deforestation of countries across the world, particularly the poorest countries, so to ensure that we are developing a sustainable agriculture in Wales that doesn't rely on importing food stuffs to feed our livestock that is grown in areas of the world where people are cutting down trees in order to grow soya and corn.
Secondly, I wondered if we could have a debate in Government time on the excellent report by Lord Burns and other experts, which was published last week, to make transport connections within south-east Wales fit for the twenty-first century, as well as the climate emergency that affects us all. I particularly am encouraged by the central role given to the four rail lines between Cardiff and Newport and beyond, which I've long advocated could be better used to tackle the unnecessary congestion on the M4. I hope that the debate can start now as to how we can achieve the ambition in this report, despite all the challenges that are faced in the transport sector from COVID.
Yn gyntaf, roeddwn i'n meddwl tybed a allwn ni gael datganiad i egluro polisi rhyngwladol Llywodraeth Cymru, o ran pa un a yw'n cynnwys datgoedwigo gwledydd ledled y byd, yn enwedig yn y gwledydd tlotaf, er mwyn sicrhau ein bod ni'n datblygu amaethyddiaeth gynaliadwy yng Nghymru nad yw'n dibynnu ar fewnforio bwydydd sy'n cael eu tyfu mewn rhannau o'r byd lle mae pobl yn torri coed er mwyn tyfu soia a grawn, i fwydo ein da byw
Yn ail, roeddwn i'n meddwl tybed a gawn ni ddadl yn amser y Llywodraeth ar yr adroddiad rhagorol gan Arglwydd Burns ac arbenigwyr eraill, a gyhoeddwyd yr wythnos diwethaf, i wneud cysylltiadau trafnidiaeth yn y de-ddwyrain yn addas ar gyfer yr unfed ganrif ar hugain, yn ogystal â'r argyfwng hinsawdd sy'n effeithio ar bob un ohonom ni. Rwyf wedi fy nghalonogi yn arbennig gan y rhan ganolog sy'n cael ei rhoi i'r pedair rheilffordd rhwng Caerdydd a Chasnewydd a thu hwnt, yr rwyf i wedi dadlau ers tro y byddai modd eu defnyddio'n well i fynd i'r afael â thagfeydd diangen ar yr M4. Rwy'n gobeithio y gall y ddadl ddechrau nawr o ran sut y gallwn ni gyflawni'r uchelgais yn yr adroddiad hwn, er gwaethaf yr holl heriau sy'n wynebu'r sector trafnidiaeth oherwydd COVID.
Well, on Jenny Rathbone's second request, I'm really pleased to be able to respond positively and confirm that there will be a statement next week in the Senedd, on 8 December, by the Minister on the Burns recommendations and the next steps pertaining to that. So, I think that that will be a very welcome statement on a very important issue of concern to all of us.
And then, on the matter of to what extent Welsh Government considers the international implications of its procurement from overseas and so forth, I'll ask the Minister previously with responsibility for international relations to write on the subject of the international strategy and to what extent we're factoring those important aspects into the requirement that we have under the future generations Act to be a globally responsible Wales, and ensuring that our commitment to sustainability isn't just something that we practise at home, but actually something that we ensure that we do when we're looking to make our investments overseas as well.
Wel, o ran ail gais Jenny Rathbone, rwy'n falch iawn o allu ymateb yn gadarnhaol a chadarnhau y bydd datganiad yr wythnos nesaf yn y Senedd, ar 8 Rhagfyr, gan y Gweinidog ar argymhellion Burns a'r camau nesaf sy'n gysylltiedig â hynny. Felly, rwy'n credu y bydd hwnnw'n ddatganiad i'w groesawu'n fawr ar fater pwysig iawn sy'n peri pryder i bob un ohonom ni.
Ac yna, o ran y mater o i ba raddau y mae Llywodraeth Cymru yn ystyried goblygiadau rhyngwladol ei chaffael o dramor ac yn y blaen, byddaf i'n gofyn i'r Gweinidog a oedd yn arfer bod yn gyfrifol am gysylltiadau rhyngwladol i ysgrifennu ar bwnc y strategaeth ryngwladol ac i ba raddau yr ydym ni'n cynnwys yr agweddau pwysig hynny yn y gofyniad sydd gennym ni o dan Ddeddf cenedlaethau'r dyfodol i fod yn Gymru sy'n gyfrifol yn fyd-eang, a sicrhau nad rhywbeth yr ydym ni'n ymarfer gartref yn unig yw ein hymrwymiad i gynaliadwyedd, ond sy'n rhywbeth yr ydym ni, mewn gwirionedd, yn sicrhau ein bod ni'n ei wneud pan fyddwn ni'n ceisio gwneud ein buddsoddiadau dramor hefyd.
Organiser, can I seek two statements, please? One in relation to the cancer plan that comes to an end at the end of this month, 31 December. To date, the Welsh Government haven't tabled a successor document despite this date of termination well known to Government. I appreciate that the function of Government has been focused on COVID, but this isn't something that's just appeared on the dashboard. And one thing we've learned through COVID, regrettably, is that, obviously, the demise of cancer services in the early part of COVID has led to many people now, regrettably, as Macmillan have identified, walking around Wales with unidentified cancer—they estimate nearly 3,000 people—and regrettably nearly 2,000 people, in their estimations, will die prematurely from a cancer because, obviously, they weren't able to access the services that they would, in normal circumstances, have been able to access if COVID hadn't hit the health service. I think it is of vital importance that this document is brought forward as a matter of urgency from the Welsh Government so that there is a successor plan in place when we go into the new year, because this is a critical pinch point within the NHS in Wales, and I'd hope that the Welsh Government has been working to develop that plan. So, could we have a statement from the Minister for health as to how he's going to bring forward the new plan and, importantly, how that plan has been tested with professionals in the cancer field to make sure that it is robust enough?
The second statement I'd seek, off the health Minister again, is around ambulance services. I wouldn't ask you to respond directly to the case I'll highlight to you, but this week, in Cardiff, I was alerted to a case where an ambulance was called at midday on Saturday for an industrial injury, where a gentleman had fallen from a lorry and cracked his head on concrete. He was left for eight hours waiting for an ambulance to arrive to the southern part of Cardiff, in a city where its A&E department, as the crow flies, would've been about a mile and a half or two miles from that incident. The ambulance finally turned up at close to 8 o'clock in the evening. I have the pictures on my phone; they are too graphic to show in any meaningful way without being the cause of upset. I wouldn't expect you to respond to that specific incident, but the evidence that we've taken in the health committee has indicated that there is growing pressure on the ambulance service, for perfectly understandable reasons in some instances—the use of PPE and disinfecting and cleansing of ambulances after each use—and this is a growing pressure point as we go further into the winter. I cannot recall a statement recently from the health Minister around ambulance services, and it is important that we understand how the Minister is engaging with the trust to make sure that, where possible, such delays as I've outlined this afternoon are not experienced by people who require an ambulance to attend as a matter of urgency.
Trefnydd, a gaf i ofyn am ddau ddatganiad, os gwelwch yn dda? Un mewn cysylltiad â'r cynllun canser sy'n dod i ben ddiwedd y mis hwn, 31 Rhagfyr. Hyd yma, nid yw Llywodraeth Cymru wedi cyflwyno dogfen olynol er gwaethaf y dyddiad terfyn hwn sy'n hysbys iawn i'r Llywodraeth. Rwy'n sylweddoli bod swyddogaeth y Llywodraeth wedi bod yn canolbwyntio ar COVID, ond nid rhywbeth sydd newydd ymddangos ger ein bron yw hyn. Ac un peth yr ydym ni wedi ei ddysgu drwy COVID, yn anffodus, yw bod diflaniad gwasanaethau canser ar ddechrau COVID, yn amlwg, yn anffodus, wedi arwain at lawer o bobl erbyn hyn, yn anffodus, fel y mae Macmillan wedi ei nodi, yn cerdded o amgylch Cymru â chanser yn ddiarwybod iddyn nhw—maen nhw'n amcangyfrif bron i 3,000 o bobl—ac yn anffodus bydd bron i 2,000 o bobl, yn eu hamcangyfrifon, yn marw yn gynamserol o ganser oherwydd, yn amlwg, nad oedden nhw'n gallu manteisio ar y gwasanaethau y bydden nhw, mewn amgylchiadau arferol, wedi gallu eu defnyddio, pe na byddai COVID wedi taro'r gwasanaeth iechyd. Rwy'n credu ei bod yn hanfodol bwysig bod y ddogfen hon yn cael ei chyflwyno fel mater o frys gan Lywodraeth Cymru fel bod cynllun olynol ar waith pan fyddwn ni'n mynd i mewn i'r flwyddyn newydd, oherwydd mae hwn yn fan cyfyng o fewn y GIG yng Nghymru, a byddwn i'n gobeithio bod Llywodraeth Cymru wedi bod yn gweithio i ddatblygu'r cynllun hwnnw. Felly, a gawn ni ddatganiad gan y Gweinidog iechyd ynghylch sut y mae'n mynd i gyflwyno'r cynllun newydd ac, yn bwysig, sut y mae'r cynllun hwnnw wedi ei brofi gyda gweithwyr proffesiynol ym maes canser i sicrhau ei fod yn ddigon cadarn?
Mae'r ail ddatganiad yr wyf yn gofyn amdano, oddi wrth y Gweinidog iechyd unwaith eto, yn ymwneud â gwasanaethau ambiwlans. Ni fyddaf i'n gofyn i chi ymateb yn uniongyrchol i'r achos y byddaf i'n tynnu eich sylw ato, ond yr wythnos hon, yng Nghaerdydd, cefais wybod am achos pan alwyd am ambiwlans am hanner dydd ddydd Sadwrn ar gyfer anaf diwydiannol, pryd yr oedd dyn wedi disgyn oddi ar lori ac wedi cracio ei ben ar goncrit. Cafodd ei adael am wyth awr yn aros am ambiwlans i gyrraedd rhan ddeheuol Caerdydd, mewn dinas lle mae ei hadran damweiniau ac achosion brys, fel yr hed y frân, tua milltir a hanner neu ddwy filltir o'r digwyddiad hwnnw. Daeth yr ambiwlans o'r diwedd pan oedd hi bron yn 8 o'r gloch y nos. Mae gennyf i'r lluniau ar fy ffôn; maen nhw'n rhy graffig i'w dangos mewn unrhyw ffordd ystyrlon heb iddyn nhw achosi gofid. Ni fyddwn i'n disgwyl i chi ymateb i'r digwyddiad penodol hwnnw, ond mae'r dystiolaeth yr ydym ni wedi ei chymryd yn y pwyllgor iechyd wedi dangos bod pwysau cynyddol ar y gwasanaeth ambiwlans, am resymau hollol ddealladwy mewn rhai achosion—gorfod defnyddio cyfarpar diogelu personol a diheintio a glanhau ambiwlansys ar ôl pob defnydd—ac mae hwn yn destun pwysau cynyddol wrth i ni fynd ymhellach i mewn i'r gaeaf. Ni allaf gofio datganiad yn ddiweddar gan y Gweinidog iechyd ynghylch gwasanaethau ambiwlans, ac mae'n bwysig ein bod ni'n ddeall sut y mae'r Gweinidog yn ymgysylltu â'r ymddiriedolaeth i sicrhau, pan ei bod yn bosibl, nad yw pobl sydd angen presenoldeb ambiwlans fel mater o frys, yn dioddef oediadau o'r math yr wyf i wedi ei amlinellu y prynhawn yma.
Thank you to Andrew R.T. Davies for raising both of those important issues, and I'm as concerned as he is to learn of the particular case that he's described this afternoon. I will ask the health Minister to write to you with some more information on the latest engagement with the Welsh Ambulance Services NHS Trust in terms of response times and so forth, so that you have the very latest picture on that.
I'll also seek further information on the intentions regarding the successor to the cancer delivery plan, because, as Andrew R.T. Davies has set out, there are very many harms related to COVID, one of which is about people who aren't coming forward to receive treatment or diagnosis for other conditions as well, and that's obviously of real concern to us.FootnoteLink
Diolch i Andrew R.T. Davies am godi'r ddau fater pwysig yna, ac rwyf mor bryderus ag y mae ef o wybod am yr achos penodol y mae wedi ei ddisgrifio y prynhawn yma. Byddaf i'n gofyn i'r Gweinidog iechyd ysgrifennu atoch chi gyda rhagor o wybodaeth ynghylch yr ymgysylltu diweddaraf gydag Ymddiriedolaeth GIG Gwasanaethau Ambiwlans Cymru o ran amseroedd ymateb ac yn y blaen, er mwyn i chi gael y darlun diweddaraf ynghylch hynny.
Byddaf hefyd yn gofyn am fwy o wybodaeth ynghylch y bwriadau o ran yr olynydd i'r cynllun cyflawni ar gyfer canser, oherwydd, fel y nodwyd gan Andrew R.T. Davies, mae llawer iawn o niwed yn gysylltiedig â COVID, ac mae un ohonyn nhw yn ymwneud â phobl nad ydyn nhw'n dod ymlaen i gael triniaeth neu ddiagnosis ar gyfer cyflyrau eraill hefyd, ac mae hynny'n amlwg yn destun pryder gwirioneddol i ni.FootnoteLink
Minister, I'd like a statement, please, that will provide some reassurance to my business owners and which justifies how you've taken those decisions to restrict the sale of alcohol and actually close pubs, clubs, bars, restaurants and hospitality businesses from 6 o'clock on Friday. I want some explanation why, and what evidence you've used to decide that, but also how you're going to fund this terrific loss of business that many of our businesses are going to incur. The economic resilience fund lifeline you are offering is simply not good enough and, according to Business Wales, some payments will not even start to reach businesses until January. So, your Government's actions will see hospitality businesses lose even more money. Businesses have now to make an online application to their respective local authority for the discretionary elements. Like last time, is there a likelihood that this money will run out? Applications are still going to be dealt with on a first-come, first-served basis. We saw what happened last time—it crashed after just a day. I've still got people who've not had any funding yet from phase 3, so what confidence can I have that, as a Government, you're going to take some responsibility for these lockdowns that you've forced on our businesses?
Will you please provide a statement on that and how you will ensure that all applications are appraised, whether an appeals process is likely to be made available and, finally, whether commercial galleries that sell art—I have a very good gallery in my constituency that sells art—will have to close? If they do, how is it, therefore, fair that shops can sell art to the public? There are so many questions that we have, Minister, and I think, as finance Minister, you should really be putting some more information out there that we can explain to our businesses, and I'd like it on record that I'm absolutely appalled by the decision made by you, your Government and the First Minister.
Gweinidog, fe hoffwn i gael datganiad i roi rhywfaint o sicrwydd i'r rhai sy'n berchen ar fusnesau yn fy ardal i a chyfiawnhad am y penderfyniadau hynny a wnaethoch chi i gyfyngu ar werthu alcohol a chau tafarndai, clybiau, bariau, bwytai a busnesau lletygarwch o 6 o'r gloch ddydd Gwener. Rwy'n awyddus i gael rhywfaint o esboniad pam, a pha dystiolaeth a oedd gennych wrth benderfynu ar hynny ond hefyd sut ydych chi am ariannu'r golled aruthrol hon i lawer iawn o'n busnesau ni. Nid yw'r gronfa cadernid economaidd yr ydych chi'n ei chynnig yn ddigonol, ac yn ôl Busnes Cymru ni fydd rhai taliadau yn dechrau cyrraedd y busnesau hyd yn oed tan fis Ionawr. Felly, fe fydd camau eich Llywodraeth chi yn golygu y bydd busnesau lletygarwch yn colli mwy byth o arian. Mae'n rhaid i fusnesau wneud cais ar-lein erbyn hyn i'w hawdurdod lleol perthnasol nhw am yr elfennau dewisol. Fel y tro diwethaf, a oes yna debygolrwydd y bydd yr arian hwn yn dod i ben? Fe gaiff y ceisiadau eu trin o hyd ar sail y cyntaf i'r felin. Fe welsom ni'r hyn a ddigwyddodd y tro diwethaf—fe chwalodd y system ymhen un diwrnod yn unig. Rwy'n gwybod am rai yn y rhanbarth nad ydyn nhw byth wedi cael unrhyw gyllid o gam 3, felly pa hyder sydd gennyf i y byddwch chi, yn y Llywodraeth, yn cymryd rhywfaint o gyfrifoldeb am y cyfyngiadau hyn a orfodwyd ar ein busnesau?
A wnewch chi roi datganiad ar hynny, os gwelwch chi'n dda, a sut y byddwch chi'n sicrhau y bydd pob cais yn cael ei werthuso, a fydd proses apelio yn debygol o fod ar gael ac, yn olaf, a fydd yn rhaid i orielau masnachol sy'n gwerthu gwaith celf gau?—mae gennyf i oriel dda iawn yn fy etholaeth i sy'n gwerthu gweithiau celf. Os mai felly y bydd hi, sut ellir cyfiawnhau y gall siopau werthu gwaith celf i'r cyhoedd? Mae llaweroedd o gwestiynau gennym ni, Gweinidog, ac yn fy marn i, fe ddylech chi, fel Gweinidog Cyllid, roi mwy o wybodaeth inni fel y gallwn egluro i'n busnesau ni. Ac fe hoffwn i ddweud ar goedd fy mod i wedi cael fy siomi'n ddirfawr gan y penderfyniad a wnaethoch chi, eich Llywodraeth chi a'r Prif Weinidog.
Daeth y Dirprwy Lywydd (Ann Jones) i’r Gadair.
The Deputy Presiding Officer (Ann Jones) took the Chair.
Well, of course, the First Minister answered several of those questions during First Minister's questions this afternoon, in relation to those questions posed by the leader of the Conservative Party here in Wales. Also this afternoon, the First Minister will be taking questions for at least 45 minutes from Members across the Chamber, so that will be the perfect opportunity, I think, to raise these particular concerns. I would also draw colleagues' attention to the statement that the Minister for economy and transport has published this afternoon, which sets out more details about the considerable funding package that the Welsh Government has put in place to support businesses, which is by far the most generous package of support available anywhere in the UK.
Wel, wrth gwrs, fe atebodd y Prif Weinidog nifer o'r cwestiynau hynny yn ystod cwestiynau'r Prif Weinidog y prynhawn yma, pan atebodd y cwestiynau a ofynnwyd gan arweinydd y Blaid Geidwadol yma yng Nghymru. Fe fydd y Prif Weinidog yn cymryd cwestiynau hefyd am o leiaf 45 munud brynhawn heddiw gan Aelodau ar draws y Siambr, a hwnnw fydd y cyfle perffaith, rwy'n credu, i godi'r pryderon arbennig hyn. Fe hoffwn i hefyd dynnu sylw fy nghyd-Aelodau at y datganiad a gyhoeddodd Gweinidog yr Economi a Thrafnidiaeth y prynhawn yma, sy'n rhoi mwy o fanylion am y pecyn ariannu sylweddol a roddwyd ar waith gan Lywodraeth Cymru i gefnogi busnesau, sef y pecyn cymorth mwyaf hael o bell ffordd sydd ar gael yn unman yn y DU.
Thank you very much, Trefnydd.
Diolch yn fawr iawn, Trefnydd.
Item 3, which was a statement by the Minister for Economy, Transport and North Wales on economic reconstruction, has been withdrawn.
Fe gafodd eitem 3, sef datganiad gan Weinidog yr Economi, Trafnidiaeth a Gogledd Cymru ar ailadeiladu economaidd, ei thynnu'n ôl.
Therefore, we move to item 4, which is a statement by the Deputy Minister and Chief Whip marking the international day of disabled people. I call on the Deputy Minister and Chief Whip, Jane Hutt.
Ac felly, rydym am symud at eitem 4, sef datganiad gan y Dirprwy Weinidog a'r Prif Chwip yn nodi diwrnod rhyngwladol pobl anabl. Rwy'n galw ar y Dirprwy Weinidog a'r Prif Chwip, Jane Hutt.
Diolch, Dirprwy Lywydd. Prynhawn da. This Thursday is the United Nations international day of disabled people. Since 1992, the United Nations has designated 3 December as a day for promoting the rights and well-being of disabled people and celebrating their achievements across the world. The theme for 2020 is building back better towards a disability-inclusive, accessible and sustainable post-COVID-19 world. The pandemic has shone a light on and amplified the problems within our society. Many of these are not new or specific to COVID, but they've become more obvious to us all. During the pandemic, isolation, disconnect, disrupted routines and diminished services have greatly impacted the lives and mental well-being of many disabled people.
The latest available data from the Office for National Statistics shows that in the period from March to July in Wales, 68 per cent, or almost seven in every 10, of COVID-related deaths came from our disabled communities. It has also been reported that people with a learning disability were disproportionately more likely to die from COVID, and I'm sure we are all greatly saddened by this. It is also emerging that this death rate was not the simple, inevitable consequence of impairment, as many of these deaths were clearly rooted in socioeconomic factors. Building on the admittedly slow progress made over the last 25 years since the introduction of the Disability Discrimination Act in November 1995, we must take positive action so that we can do better as we recover from the effects of COVID.
Diolch, Dirprwy Lywydd. Prynhawn da. Ddydd Iau yr wythnos hon fydd Diwrnod Rhyngwladol Pobl Anabl y Cenhedloedd Unedig. Ers 1992, mae'r Cenhedloedd Unedig wedi dynodi 3 Rhagfyr yn ddiwrnod i hyrwyddo hawliau a llesiant pobl anabl a dathlu eu cyflawniadau ledled y byd. Y thema ar gyfer 2020 yw adeiladu'n ôl yn well tuag at fyd ôl-COVID-19, sy'n gynhwysol o ran anabledd, yn hygyrch ac yn gynaliadwy. Mae'r pandemig wedi taflu goleuni ar y problemau yn ein cymdeithas ni ac wedi ymhelaethu arnyn nhw. Nid yw llawer o'r rhain yn bethau newydd nac yn benodol i COVID, ond maen nhw wedi dod yn fwy amlwg i bob un ohonom ni. Yn ystod y pandemig, mae unigedd, datgysylltiad, torri ar drefn arferol a thorri ar wasanaethau wedi effeithio'n fawr iawn ar fywydau ac iechyd meddwl llawer o bobl anabl.
Mae'r data diweddaraf sydd ar gael gan y Swyddfa Ystadegau Gwladol yn dangos 68 y cant, neu bron saith ym mhob 10, o farwolaethau sy'n gysylltiedig â COVID yn deillio o gymunedau ein pobl anabl yng Nghymru yn y cyfnod rhwng misoedd Mawrth a Gorffennaf. Fe adroddwyd hefyd bod niferoedd anghymesur o bobl ag anableddau dysgu yn fwy tebygol o farw oherwydd COVID, ac rwy'n siŵr fod hwnnw'n achos tristwch mawr i ni i gyd. Fe ddaeth i'r amlwg hefyd nad o ganlyniad syml ac anochel i anabledd y cafwyd y gyfradd hon o farwolaethau, gan fod llawer o'r marwolaethau hyn yn amlwg wedi eu gwreiddio mewn ffactorau economaidd-gymdeithasol. Gan adeiladu ar y cynnydd araf, rhaid cyfaddef, a wnaed dros y 25 mlynedd diwethaf ers cyflwyno'r Ddeddf Gwahaniaethu ar sail Anabledd ym mis Tachwedd 1995, mae'n rhaid inni gymryd camau cadarnhaol fel y gallwn wneud yn well wrth inni ddod dros effeithiau COVID.
Since 2002, the Welsh Government has adopted the social model of disability, a model that recognises that people with impairments are in fact disabled by the actions of our society and not by their impairments. When we say 'actions of our society', we must remember that disabling actions are designed and carried out by people, and it is people and systems that disable people, whether that is driven by organisational culture, ignorance, prejudice or simple indifference. While much of our work has correctly been focused on trying to mitigate the actions of our disablist culture, I intend to explore how we can directly address disablism, in itself.
It's important that we all understand this model, as it changes the way we think. It means we focus on identifying and removing barriers to disabled people's contributions. We must build this approach into all our work developing and delivering policies across the whole of the Senedd’s work. That's why I'm pleased to support the Minister for Housing and Local Government's current consultation on the establishment of a new fund to provide support to disabled people to seek elected office for the 2021 Senedd elections and the 2022 local government elections. This is a proactive step to reduce some of the barriers that may otherwise prevent an individual from participating in local democracy and representing their community by standing for elected office. I very much hope that this fund will encourage disabled people to stand as candidates in next year’s elections. Their voices need to be heard in every part of society.
Disabled people also play a key part in our economic recovery, and this is why, in Wales, we will soon have disabled people employment champions. These champions will support employers across Wales to create a workforce that is representative and open to all. I'm pleased to announce employers will be supported by a new toolkit, 'A more equal Wales: a practical guide for employers employing disabled people', which will be launched this Thursday to coincide with the international day of disabled people.
I regularly speak to stakeholders and representatives of disabled people’s organisations through our disability equality forum. I've chaired six meetings of the forum since the start of the pandemic, and the last meeting was held on 21 October. Their advice and guidance has helped us to understand how the pandemic is impacting on different communities, what is concerning people, and what we can do to make things better, easier, and equitable. I also want to thank the Equality, Local Government and Communities Committee and the cross-party group on disabled people for the part they played in exposing the inequitable impacts of COVID-19. Disability forum members contribute to the Welsh Government’s accessible communication group, who have informed us of the difficulties faced by various groups, including disabled people, when accessing information during the COVID-19 pandemic. Disability equality forum members provided essential feedback on the ‘Creating safer public places: coronavirus’ guidance, ensuring the inclusion of accessibility considerations when developing and adapting urban centres and green spaces. So, I'd like to thank everyone who's contributed to our understanding over the past months. In these challenging times, being able to work so closely with our partners has been a huge asset.
One of the harsh side effects of the pandemic has been the impact on the economy and, in particular third-sector organisations' ability to fundraise and maintain their income. This in turn has reduced their ability to support their members and is making their future less certain. That's why I'm pleased £200,000 from the Welsh Government’s reserves for reconstruction package has been allocated to fund disability projects across Wales. It will augment the £100,000 allocated to Wales from a UK-wide COVID emergency scheme. This funding will be distributed as small grants to nine disabled people’s organisations across Wales, supporting vital work, providing information and advice and developing new ways to respond to the COVID-19 needs of disabled people.
I am delighted that Professor Debbie Foster from Cardiff University has agreed to lead a project to produce a report on the impact of COVID on disabled people. Members of the disability equality forum will work alongside Professor Foster to bring together information, evidence and case studies.
Finally, it is my intention that this important report will inform a refresh of the 'Action on Disability' framework that I launched in 2019. By revisiting the framework in the light of COVID, I'm determined we will be able to act quickly to embed the learning from this pandemic. With such a range of important work taking place in Wales, I'm pleased to invite all the Members of the Senedd to celebrate with me the contribution of disabled people in Wales on the United Nations international day of disabled people.
Ers 2002, mae Llywodraeth Cymru wedi mabwysiadu'r model cymdeithasol o anabledd, model sy'n cydnabod bod pobl sydd â namau yn cael eu gwneud yn anabl gan weithredoedd ein cymdeithas ni ac nid gan eu hanableddau nhw. Wrth ddweud 'gweithredoedd ein cymdeithas ni', mae'n rhaid cofio mai pobl sy'n dylunio ac yn cyflawni'r camau anablu hyn, a phobl a systemau sy'n gwneud pobl yn anabl, boed hynny'n cael ei ysgogi gan ddiwylliant sefydliadol, anwybodaeth, rhagfarn neu ddifaterwch pur. Er bod llawer o'n gwaith ni wedi canolbwyntio'n briodol ar geisio lliniaru gweithredoedd ein diwylliant ni o ragfarn yn erbyn pobl anabl, rwy'n bwriadu archwilio sut y gallwn ni fynd i'r afael yn uniongyrchol â rhagfarn yn erbyn pobl anabl.
Mae'n bwysig ein bod ni i gyd yn deall y model hwn, gan ei fod yn newid ein ffordd ni o feddwl. Mae'n golygu ein bod ni'n canolbwyntio ar nodi a dileu'r rhwystrau i gyfraniadau pobl anabl. Mae'n rhaid inni gynnwys y dull hwn yn ein holl waith ni wrth ddatblygu a chyflawni polisïau ar draws holl waith y Senedd. Dyna pam rwy'n falch o gefnogi ymgynghoriad presennol y Gweinidog Tai a Llywodraeth Leol ar sefydlu cronfa newydd i roi cymorth i bobl anabl geisio am swydd etholedig yn etholiadau Senedd 2021 ac etholiadau llywodraeth leol 2022. Mae hwn yn gam rhagweithiol tuag at leihau rhai o'r rhwystrau a allai fod fel arall yn atal unigolyn rhag cymryd rhan mewn democratiaeth leol a chynrychioli ei gymuned drwy sefyll am swydd etholedig. Rwy'n mawr obeithio y bydd y gronfa hon yn annog pobl anabl i sefyll fel ymgeiswyr yn etholiadau'r flwyddyn nesaf. Mae angen clywed eu lleisiau nhw ym mhob rhan o'r gymdeithas.
Mae gan bobl anabl ran allweddol i'w chwarae yn ein hadferiad economaidd ni hefyd, a dyna pam, yng Nghymru, y bydd gennym ni hyrwyddwyr cyflogaeth pobl anabl cyn bo hir. Fe fydd yr hyrwyddwyr hyn yn cefnogi cyflogwyr ledled Cymru i lunio gweithlu sy'n cynrychioli pawb ac yn agored i bawb. Rwy'n falch o gyhoeddi y bydd y cyflogwyr yn cael eu cefnogi gan becyn cymorth newydd, 'Cymru fwy cyfartal: canllaw ymarferol i gyflogwyr sy'n cyflogi pobl anabl', a gaiff ei lansio ddydd Iau nesaf i gyd-fynd â diwrnod rhyngwladol pobl anabl.
Fe fyddaf i'n siarad â rhanddeiliaid a chynrychiolwyr sefydliadau pobl anabl yn rheolaidd drwy ein fforwm cydraddoldeb ar gyfer pobl anabl. Rwyf wedi cadeirio chwe chyfarfod o'r fforwm hwn ers dechrau'r pandemig, ac fe gynhaliwyd y cyfarfod diwethaf ar 21 Hydref. Mae eu cyngor a'u harweiniad nhw wedi ein helpu ni i ddeall sut mae'r pandemig yn effeithio ar wahanol gymunedau, yr hyn sy'n achos pryder i bobl, a'r hyn y gallwn ni ei wneud i wneud pethau'n well, yn haws ac yn deg. Fe hoffwn i ddiolch i'r Pwyllgor Cydraddoldeb, Llywodraeth Leol a Chymunedau a'r grŵp trawsbleidiol ar bobl anabl hefyd am eu rhan nhw yn y gwaith o daflu goleuni ar effeithiau COVID-19 o ran annhegwch. Mae aelodau fforymau anabledd yn cyfrannu at grŵp cyfathrebu hygyrch Llywodraeth Cymru, sydd wedi rhoi gwybod inni am yr anawsterau a ddaw ar draws gwahanol grwpiau, gan gynnwys pobl anabl, wrth gael gafael ar wybodaeth yn ystod pandemig COVID-19. Fe roddodd aelodau'r fforwm cydraddoldeb i bobl anabl adborth allweddol ar y canllawiau 'Creu mannau cyhoeddus mwy diogel: coronafeirws', gan sicrhau bod ystyriaethau hygyrchedd yn cael eu cynnwys wrth ddatblygu ac addasu canolfannau trefol a mannau gwyrdd. Felly, fe hoffwn i ddiolch i bawb sydd wedi ychwanegu at ein dealltwriaeth ni dros y misoedd diwethaf. Yn ystod y cyfnod heriol hwn, mae gallu gweithio mor agos gyda'n partneriaid wedi bod o fudd enfawr.
Un o sgil-effeithiau enbydus y pandemig fu'r effaith ar yr economi ac yn enwedig o ran gallu sefydliadau'r trydydd sector i godi arian a chynnal eu hincwm. Mae hynny yn ei dro wedi cyfyngu ar eu gallu i gefnogi eu haelodau ac mae'r dyfodol yn llai sicr iddynt. Dyna pam rwy'n falch y dyrannwyd £200,000 o gronfeydd wrth gefn Llywodraeth Cymru ar gyfer ail-greu i ariannu prosiectau anabledd ledled Cymru. Fe fydd hyn yn ychwanegu at y £100,000 a ddyrannwyd i Gymru o gynllun argyfwng COVID ledled y DU. Fe fydd yr arian hwn yn cael ei ddosbarthu mewn grantiau bach i naw o sefydliadau pobl anabl ledled Cymru, gan gefnogi gwaith hanfodol, rhoi gwybodaeth a chyngor a datblygu ffyrdd newydd o ymateb i anghenion pobl anabl o ran COVID-19.
Rwy'n hapus dros ben fod yr Athro Debbie Foster o Brifysgol Caerdydd wedi cytuno i arwain prosiect i lunio adroddiad ar effaith COVID ar bobl anabl. Fe fydd aelodau'r fforwm cydraddoldeb i bobl anabl yn gweithio ochr yn ochr â'r Athro Foster i ddwyn ynghyd yr wybodaeth, y dystiolaeth a'r astudiaethau achos.
Yn olaf, fy mwriad i yw y bydd yr adroddiad pwysig hwn yn llywio'r gwaith o adnewyddu fframwaith 'Gweithredu ar Anabledd' a lansiais i yn 2019. Drwy ystyried y fframwaith eto yng ngoleuni COVID, rwy'n benderfynol y byddwn ni'n gallu gweithredu ar garlam i ymgorffori'r hyn a ddysgwyd yn sgil y pandemig hwn. Gydag ystod mor bwysig o waith yn digwydd yng Nghymru, mae'n bleser gennyf wahodd pob un o Aelodau'r Senedd i ddathlu gyda mi gyfraniad pobl anabl yng Nghymru ar ddiwrnod rhyngwladol pobl anabl y Cenhedloedd Unedig.
Thank you, Deputy Minister. I welcome this statement today on the international day of disabled people, which aims to identify and address the discrimination, marginalisation, exclusion and inaccessibility that many people living with disabilities face. It was back in 1992 that the United Nations called for an international day for celebration of people living with disabilities to be held at this time, on this date in December every year. It provides us with an opportunity to outline and reiterate our commitment to create inclusive, accessible and sustainable communities here in our country, Wales. This objective has been made more urgent by the effects of the coronavirus, as the Deputy Minister just outlined.
Many disability charities here in Wales have united to call on the Welsh Government to act decisively to safeguard the well-being and survival of disabled people and others categorised as being at high risk of contracting the virus. For disabled people, much of the advice on how to avoid infection, such as self-isolation and social distancing, is impossible to follow. Many disabled people require daily assistance and need the support of personal assistants and care workers. Concerns have been expressed about the quality of care that can be delivered when care workers go into isolation or become sick. Disabled charities have called upon the Welsh Government to put co-ordinated plans in place on how to respond to a shortage of care workers. It is clear that disabled people are likely to face harm, not just through the coronavirus itself but through the general strain on the health and social care system. The Welsh Government must ensure social care delivery and the provision of accessible information and support is adequately resourced in Wales. We have a duty to ensure that disabled people are not treated as unavoidable casualties in this pandemic, and therefore we welcome the money that you've just outlined in the light of COVID-19.
I would ask the Deputy Minister, in her reply, to confirm that disabled people will be treated as a priority in the forthcoming vaccination programme here in Wales. Hate crime is an increasing problem in the UK, and, sadly, Wales is no exception. There was an 84 per cent increase in the number of on-line disability hate crimes reported to police in Wales last year. Although hate crime legislation is not a responsibility devolved to this Parliament, Welsh Government has a duty to ensure that adequate funding for advocacy and support for victims is provided. We must continue to encourage the police service to work in partnership with disabled people and their organisations to ensure accurate recognition, recording and reporting of disability hate crime.
The Deputy Minister will know of my support for the Purple Vote campaign, which is geared around raising the subject of disability awareness to those in elected roles at all levels. Society still presents significant challenges for disabled people, and it's critical that all voices from all sectors of Welsh society are heard and are equally valid. I understand the Welsh Government has launched a consultation on the establishment of a new fund to provide support for disabled people to seek elected office for the 2021 Senedd elections and the 2022 local government elections. I welcome this and look forward to seeing more candidates who have disabilities standing for election at both local and national level in the future. It would add such great value to the work that's done here.
Finally, Deputy Minister, may I ask about the opportunities for disabled people to participate in sport in Wales? Sports governing bodies need to adopt a more coherent, planned and co-ordinated approach to disabled sport in Wales. Do you agree that sports governing bodies should set targets for raising participation rates among disabled people, and how is this Welsh Government going to monitor that progress on achieving greater participation by disabled people in sport? And do you agree with me that more all-weather facilities in Wales are needed to ensure participation is possible all year round? Participation in sport can play an important role in making disabled people feel more involved and integrated in society. This is one of the objectives on the International Day of People With Disabilities, and I thank the Deputy Minister for her statement today.
Diolch, Dirprwy Weinidog. Rwy'n croesawu'r datganiad hwn heddiw ar ddiwrnod rhyngwladol pobl anabl, sy'n ceisio nodi a mynd i'r afael â'r gwahaniaethu, ymyleiddio, allgáu a diffyg hygyrchedd y mae llawer o bobl sy'n byw gydag anableddau yn eu hwynebu. Fe alwodd y Cenhedloedd Unedig nôl ym 1992 am ddiwrnod rhyngwladol i ddathlu pobl sy'n byw gydag anableddau i'w gynnal ar yr adeg hon, ar y dyddiad hwn ym mis Rhagfyr bob blwyddyn. Mae'n gyfle inni amlinellu ac ailadrodd ein hymrwymiad i greu cymunedau sy'n gynhwysol, yn hygyrch ac yn gynaliadwy yma yng Nghymru ein gwlad. Mae effeithiau'r coronafeirws, fel y mae'r Dirprwy Weinidog newydd ei ddweud, wedi pwysleisio'r angen i weithredu yn hyn o beth, a hynny ar fyrder.
Mae llawer o elusennau pobl anabl yma yng Nghymru wedi uno i alw ar Lywodraeth Cymru i weithredu gyda phendantrwydd i ddiogelu llesiant a goroesiad pobl anabl ac eraill sydd mewn perygl mawr o gael y feirws. I bobl anabl, mae'n amhosibl dilyn llawer o'r cyngor ar sut i osgoi haint, fel hunanynysu a chadw pellter cymdeithasol. Mae angen cymorth bob dydd ar lawer o bobl anabl ac mae angen cymorth cynorthwywyr personol a gweithwyr gofal arnynt. Fe fynegwyd pryderon ynghylch ansawdd y gofal y gellir ei ddarparu pan fydd gweithwyr gofal yn ynysu neu'n mynd yn sâl. Mae elusennau pobl anabl wedi galw ar Lywodraeth Cymru i roi cynlluniau cydgysylltiedig ar waith ar sut i ymateb i brinder gweithwyr gofal. Mae'n amlwg bod pobl anabl yn debygol o wynebu niwed, nid yn unig yn sgil coronafeirws ei hun ond drwy'r pwysau cyffredinol sydd ar y system iechyd a gofal cymdeithasol. Mae'n rhaid i Lywodraeth Cymru sicrhau bod digon o adnoddau ar gael i ddarparu gofal cymdeithasol a darparu gwybodaeth a chymorth hawdd ei gael yng Nghymru. Mae gennym ddyletswydd i sicrhau nad yw pobl anabl yn cael eu trin fel dioddefwyr anochel yn y pandemig hwn, ac felly rydym yn croesawu'r arian yr ydych chi newydd ei amlinellu yng ngoleuni COVID-19.
Rwy'n gofyn i'r Dirprwy Weinidog, yn ei hateb hi, i gadarnhau y rhoddir blaenoriaeth i bobl anabl yn y rhaglen frechu sydd i ddod yma yng Nghymru. Mae troseddau casineb yn broblem gynyddol yn y DU ac, yn anffodus, ni chaiff Cymru ei heithrio o hynny. Fe fu yna gynnydd o 84 y cant yn nifer y troseddau casineb anabledd ar-lein a adroddwyd i'r heddlu yng Nghymru y llynedd. Er nad yw deddfwriaeth troseddau casineb yn gyfrifoldeb a ddatganolwyd i'r Senedd hon, mae gan Lywodraeth Cymru ddyletswydd i sicrhau bod cyllid digonol yn cael ei ddarparu ar gyfer eiriolaeth a chymorth i ddioddefwyr. Mae'n rhaid inni ddal ati i annog yr heddlu i weithio mewn partneriaeth â phobl anabl a'u sefydliadau nhw i sicrhau bod troseddau casineb anabledd yn cael eu cydnabod, eu cofnodi a'u hadrodd yn fanwl gywir.
Mae'r Dirprwy Weinidog yn gwybod fy mod i'n cefnogi ymgyrch y Bleidlais Borffor, a anelir at godi mater ymwybyddiaeth o anabledd i'r rhai sydd mewn swyddi etholedig ar bob lefel. Mae'r gymdeithas yn parhau i osod heriau sylweddol ar bobl anabl, ac mae'n hanfodol bod pob llais o bob sector o gymdeithas Cymru yn cael eu clywed a'u bod nhw i gyd yr un mor ddilys â'i gilydd. Rwy'n deall bod Llywodraeth Cymru wedi lansio ymgynghoriad ar sefydlu cronfa newydd i roi cymorth i bobl anabl wrth geisio swydd etholedig ar gyfer etholiadau Senedd 2021 ac etholiadau llywodraeth leol 2022. Rwy'n croesawu hyn ac yn edrych ymlaen at weld mwy o ymgeiswyr anabl yn sefyll mewn etholiadau ar lefel leol a chenedlaethol yn y dyfodol. Fe fyddai hynny'n ychwanegu llawer o werth at y gwaith a gafodd ei wneud yn y fan hon.
Yn olaf, Dirprwy Weinidog, a gaf i ofyn am y cyfleoedd sydd gan bobl anabl i gymryd rhan mewn chwaraeon yng Nghymru? Mae angen i gyrff llywodraethu chwaraeon fabwysiadu dull sydd wedi'i gynllunio, sy'n fwy cydlynol a chydgysylltiedig o ymdrin â chwaraeon pobl anabl yng Nghymru. A ydych chi'n cytuno y dylai cyrff llywodraethu chwaraeon osod nodau ar gyfer codi cyfraddau cyfranogiad ymhlith pobl anabl, a sut mae Llywodraeth Cymru am arolygu'r cynnydd hwnnw o ran cael mwy o bobl anabl i gymryd rhan mewn chwaraeon? Ac a ydych chi'n cytuno â mi fod angen mwy o gyfleusterau pob tywydd yng Nghymru i sicrhau bod cyfranogiad yn bosibl drwy gydol y flwyddyn? Fe all cymryd rhan mewn chwaraeon fod â rhan bwysig wrth wneud i bobl anabl deimlo eu bod yn cymryd mwy o ran a'u bod yn rhan gynhenid o gymdeithas. Dyma un o'r amcanion ar Ddiwrnod Rhyngwladol Pobl ag Anableddau, a diolchaf i'r Dirprwy Weinidog am ei datganiad hi heddiw.
Well, diolch yn fawr. Thank you very much, Laura Anne Jones. Diolch, Dirprwy Lywydd. And I am very grateful for her support to join that celebration and recognition of the positive endorsement of the United Nations International Day of People With Disabilities, and thank you for not only welcoming the statement, but also bringing out other issues, particularly issues that I didn't address, for example, in terms of disability sport.
It is important that we start, of course, in terms of responding to the very many points that you've made, by looking at the impact that disabled people have been experiencing as a result of COVID-19, and the importance of us learning, listening and working with disabled people to address these issues. I'm very conscious of the fact that, earlier on in the pandemic, we recognised that there were many difficulties, for example, faced by blind and visually impaired people: social distancing, and you mentioned that point about changes to physical environment, and difficulties in terms of maintaining the 2m social distance. They were raised—those points—at an early disability equality forum, and it was very helpful that there was a briefing drafted by RNIB Cymru and Guide Dogs Cymru, back in May, highlighting concerns around proposed sustainable transport measures. And, of course, those points had to be reflected in equality impact assessments; Guide Dogs Cymru sending a briefing to both myself and to the Deputy Minister for economy and transport, then communicating that to local authorities in terms of changes to physical environments, and then, in June, as I said, publishing guidance entitled, 'Creating safer public places: coronavirus'. These are all key issues to explain how we have worked with disabled people and their organisations to try and get this right, as much as possible, in terms of impacts.
And, of course, it has been important too, the fact that we have made funding available to the third sector, and particularly to say £1.1 million of support to 24 organisations supporting disabled people—the voluntary services emergency fund. Fourteen organisations, including Sparkle (South Wales), Mirus-Wales, RNIB, Disability Can Do, Vale People First, Cerebral Palsy Cymru—all these organisations being able to be supported as a result of that fund that we made available.
It is important that you raise the issue of hate crime, and the fact that the hate crime statistics that we more recently received did still identify that 11 per cent were disability hate crimes. This is very concerning. We have got to raise awareness. We've provided funding of £22,000 to All Wales People First for a hate crime consultation with all their networks of adults with learning disabilities. It's crucial that that, of course, had to be done through remote sessions, engaging with All Wales People First, to explore options. But also I have written to the Home Secretary to urge the UK Government to recognise hate crime and, of course, that is something where we await now for the position from the publication of the Law Commission review.
You raise a number of key points, many of which I have addressed in my paper today, but I think it is very important—as you have yourself acknowledged—that the access to the elected office fund is going to make a difference. Disability Wales actually was awarded the contract to deliver that fund—pilot project—to provide support for disabled candidates, in both our Senedd and local government elections, and we hope that fund will help them to compete on a level playing field with non-disabled candidates. So, I do welcome all your comments, on particularly recognising the scope and the recognition that it is through working with and learning from disabled people who want action—not just listening, they want action—that we can then bring this together and account for ourselves in the statement today.
Wel, diolch yn fawr. Diolch yn fawr iawn, Laura Anne Jones. Diolch, Dirprwy Lywydd. Ac rwy'n ddiolchgar iawn am ei chefnogaeth hi i ymuno â'r dathliad hwnnw a chydnabod cefnogaeth gadarnhaol i Ddiwrnod Rhyngwladol Pobl ag Anableddau y Cenhedloedd Unedig, a diolch i chi nid yn unig am groesawu'r datganiad, ond am gyflwyno materion eraill hefyd, yn enwedig materion na wnes i fynd i'r afael â nhw, er enghraifft, o ran chwaraeon pobl anabl.
Mae'n bwysig ein bod ni'n dechrau, wrth gwrs, drwy ymateb i'r pwyntiau lluosog iawn a wnaethoch chi, drwy edrych ar yr effaith sydd wedi bod ar bobl anabl o ganlyniad i COVID-19, a phwysigrwydd dysgu, gwrando a gweithio gyda phobl anabl i fynd i'r afael â'r materion hynny. Rwy'n ymwybodol iawn o'r ffaith ein bod ni, yn gynharach yn ystod y pandemig, wedi cydnabod bod llawer o anawsterau, er enghraifft, sy'n wynebu pobl ddall a phobl â nam ar eu golwg: cadw pellter cymdeithasol, ac fe gyfeirioch at y pwynt hwnnw am newidiadau i'r amgylchedd ffisegol, ac anawsterau o ran cynnal y pellter cymdeithasol o 2m. Fe godwyd hyn—y pwyntiau hynny—mewn fforwm cynnar ar gydraddoldeb anabledd, ac roedd yn ddefnyddiol iawn cael papur briffio a ddrafftiwyd gan RNIB Cymru a Chŵn Tywys Cymru, yn ôl ym mis Mai, a oedd yn tynnu sylw at bryderon ynghylch mesurau trafnidiaeth gynaliadwy arfaethedig. Ac, wrth gwrs, fe fu'n rhaid adlewyrchu'r pwyntiau hynny mewn asesiadau o'r effaith ar gydraddoldeb; mae Cŵn Tywys Cymru yn anfon briff i mi a Dirprwy Weinidog yr Economi a Thrafnidiaeth, ac yn cyfleu hynny wedyn i awdurdodau lleol o ran newidiadau i amgylcheddau ffisegol, ac yna, ym mis Mehefin, fel y dywedais i, wrth gyhoeddi canllawiau o'r enw 'Creu mannau cyhoeddus mwy diogel: coronafeirws'. Mae'r rhain i gyd yn faterion allweddol ar gyfer egluro sut rydym ni wedi gweithio gyda phobl anabl a'u sefydliadau nhw i geisio sicrhau ein bod yn gwneud hyn yn iawn, cyn belled ag y bo modd, o ran yr effeithiau.
Ac, wrth gwrs, mae'n bwysig hefyd ein bod ni wedi sicrhau bod cyllid ar gael i'r trydydd sector, ac yn arbennig drwy ddweud bod £1.1 miliwn o gymorth i'w roi i 24 o sefydliadau sy'n cefnogi pobl anabl—y gronfa argyfwng gwasanaethau gwirfoddol. Roedd 14 o sefydliadau, gan gynnwys Sparkle (De Cymru), Mirus-Cymru, RNIB, Anabledd Gallu Gwneud, Pobl yn Gyntaf y Fro, Parlys yr Ymennydd Cymru—yr holl sefydliadau hyn yn gallu cael cymorth o ganlyniad i'r gronfa honno a ddarparwyd gennym ni.
Mae'n bwysig eich bod wedi codi mater troseddau casineb, ac roedd y ffaith bod yr ystadegau troseddau casineb a gawsom ni'n fwyaf diweddar yn nodi bod 11 y cant yn parhau i fod yn droseddau casineb anabledd. Mae hyn yn peri pryder mawr. Mae'n rhaid inni godi ymwybyddiaeth. Rydym wedi rhoi cyllid o £22,000 i Bobl yn Gyntaf Cymru Gyfan ar gyfer ymgynghoriad troseddau casineb gyda'u holl rwydweithiau nhw o oedolion ag anableddau dysgu. Mae'n hanfodol gwneud hynny, wrth gwrs, drwy sesiynau o bell, gan ymgysylltu â Phobl yn Gyntaf Cymru Gyfan, i archwilio dewisiadau. Ond rwyf wedi ysgrifennu at yr Ysgrifennydd Cartref hefyd i annog Llywodraeth y DU i gydnabod troseddau casineb ac, wrth gwrs, rydym ni'n aros nawr am y safbwynt o gyhoeddiad adolygiad Comisiwn y Gyfraith.
Rydych chi'n codi nifer o bwyntiau allweddol, ac rwyf wedi mynd i'r afael â llawer ohonyn nhw yn fy mhapur i heddiw. Ond rwy'n credu ei bod yn bwysig iawn—fel yr ydych chi eich hun wedi cydnabod—y bydd argaeledd y gronfa swyddi etholedig yn gwneud gwahaniaeth. Yn wir fe ddyfarnwyd y contract i Anabledd Cymru ar gyfer cyflwyno'r gronfa hon—prosiect peilot—i estyn cymorth i ymgeiswyr anabl, yn ein hetholiadau Seneddol a llywodraeth leol, ac rydym yn gobeithio y bydd y gronfa honno'n eu helpu nhw i gystadlu ar yr un lefel ag ymgeiswyr nad ydynt yn anabl. Felly, rwy'n croesawu eich holl sylwadau, yn arbennig o ran cydnabod y sgôp a sylweddoli mai trwy weithio gyda phobl anabl sy'n dymuno gweithredu, a dysgu oddi wrthyn nhw—nid dim ond gwrando, maen nhw'n dymuno gweithredu—y gallwn ni ddwyn hyn ynghyd a bod yn atebol yn y datganiad heddiw.
Diolch yn fawr iawn am y datganiad.
Thank you very much for the statement.
The Plaid Cymru group welcomes this statement, Deputy Minister. We support the aims of identifying and removing barriers to disabled people's contributions to public life, and we will be happy to promote this new fund to enable and support people to elected office. Now, on that fund, I'd like to know what is being done, in an ongoing way, to ensure that the fund is administered and used in the most effective way. I welcome the fact that Disability Wales is going to do the administration, but it does need to be monitored on an ongoing basis.
Now, the COVID pandemic has disrupted everyday life for everyone, however, it is critical that it doesn't go unnoticed how disabled people have been disproportionately affected. Isolation, loneliness, disconnect, disrupted routines and diminished services have greatly impacted on the lives and mental well-being of people with disabilities. So, what discussions has the Minister had with disability and neurodiversity organisations to ensure that the Welsh Government COVID restrictions are proportional and do not either directly or indirectly discriminate against people or disadvantage people with disabilities?
Disabled workers have dealt with the disability employment gap and disability pay gap since way before the COVID-19 crisis. A culture of ableism means that disabled workers struggle to be employed, to develop within employment and to be paid fairly. Therefore, I welcome the disabled people employment champions programme and the new guidance for employers, but will the Minister explain to us what she can do to ensure that employers are engaged with the new programme and the guidance to ensure the best possible outcomes for people? Diolch yn fawr.
Mae grŵp Plaid Cymru yn croesawu'r datganiad hwn, Dirprwy Weinidog. Rydym ni'n cefnogi'r nod o nodi a dileu'r rhwystrau ar gyfraniadau pobl anabl i fywyd cyhoeddus, ac fe fyddwn ni'n hapus i hyrwyddo'r gronfa newydd hon i alluogi a chefnogi pobl i ennill swydd etholedig. Nawr, ynglŷn â'r gronfa honno, fe hoffwn i wybod beth sy'n cael ei wneud, mewn ffordd gyfredol, i sicrhau y caiff y gronfa ei gweinyddu a'i rhoi ar waith yn y ffordd fwyaf effeithiol. Rwy'n croesawu'r ffaith mai Anabledd Cymru fydd yn gwneud y gwaith gweinyddol, ond mae angen arolygaeth barhaus ar hynny.
Erbyn hyn, mae pandemig COVID wedi amharu ar fywyd bob dydd i bawb. Eto i gyd, mae'n hanfodol nad ydym ni'n colli golwg ar y ffordd anghymesur yr effeithiwyd ar fywydau pobl anabl. Mae unigedd, unigrwydd, datgysylltiad, torri ar drefn arferol bywyd a thorri ar wasanaethau wedi effeithio'n fawr ar fywydau ac iechyd meddwl pobl anabl. Felly, pa drafodaethau a gafodd y Gweinidog gyda sefydliadau pobl anabl a niwroamrywiaeth i sicrhau bod cyfyngiadau COVID Llywodraeth Cymru yn gymesur ac nad ydyn nhw'n gwahaniaethu'n uniongyrchol neu'n anuniongyrchol rhwng pobl nac yn rhoi pobl anabl dan anfantais?
Mae gweithwyr sy'n anabl wedi ymdrin â'r bwlch cyflogaeth anabledd a'r bwlch cyflog anabledd ers ymhell cyn argyfwng COVID-19. Mae diwylliant sydd â rhagfarn yn erbyn pobl anabl yn golygu bod gweithwyr sy'n anabl yn ei chael hi'n anodd cael eu cyflogi, i ddatblygu o fewn eu cyflogaeth a chael eu talu'n iawn. Felly, rwy'n croesawu'r rhaglen hyrwyddwyr cyflogaeth pobl anabl a'r canllawiau newydd i gyflogwyr, ond a wnaiff y Gweinidog egluro beth y gall hi ei wneud i sicrhau bod cyflogwyr yn ymgysylltu â'r rhaglen newydd a'r canllawiau ac yn sicrhau'r canlyniadau gorau posibl i bobl? Diolch yn fawr.
Diolch yn fawr, Leanne Wood, and thank you for acknowledging the statement, and also, I think, implicit in that was the acknowledgement of the importance of the social model of disability. It's about the actions we have to take to remove the barriers, where we are disabling through policy and practice because we have not taken into account the impact of these barriers.
I'll go first to your—just more clarification on the access to elected office fund. And I'm glad, as I'm sure all of us here in the Senedd—all parties would accept that this is important. Disability Wales were awarded the contract. It is going to be about providing crucial support to enable disabled candidates to access Senedd and local government elections, because they are likely to face greater costs due to their impairments, so the fund will help them in terms of access to meeting those costs. Up until recently, there's been a limiting factor in terms of establishing a fund, because it's been difficult to exempt the additional costs associated with an individual's impairments from the candidates' expenses limit, but we're now addressing that. Legislation is expected to be in place by the end of this year, to facilitate this approach for both Senedd and local government elections.
But it is important that this is taken forward, and there will be an advice service to encourage and support disabled people to seek election, financial support to assist prospective candidates—so, this is all important public information for political parties today—to meet the additional support cost, administration of the fund and management of allocations made available to support disabled candidates, and there will be an evaluation report prepared by December 2022 to inform the development of a longer term scheme, which I'm sure, Leanne, was what you were seeking in terms of the outcomes of that, to increase disabled representation at all levels of representation in Wales. So, the consultation opened on 11 November and will close on 21 January, and I urge everyone to respond to that.
I'm also grateful that you've raised issues about the impact of COVID itself, the lockdown and social restrictions, and restrictions on disabled people's lives. We have engaged with disability and neurodiversity organisations through not just our disability equality forums, but through many other arenas where we have been able to come together and listen and learn from their experience.
Of course, there have been some pluses expressed to working from home, to virtual working. It hasn't meant so many issues around access to transport. But this has also led to loneliness and isolation, and, of course, there are also disabled people who can't work from home in terms of the impact of their employers and expectations. We have to work very closely with the Wales Trades Union Congress to look at their rights as well, because disabled people play a key part in our economic recovery.
In terms of the employment champions, this is a strong message to employers on the importance of inclusive recruitment and retention of disabled employees. They are disabled employment champions and they will be central to our work going forward. We've got a comprehensive package of support for employers, as I said in my statement—an online toolkit, a network of disabled people, employment champions to be launched. But also as part of the COVID-19 employability commitment, we've recruited six disabled people's employment champions. There are much greater collaboration opportunities with business leaders, HR professionals and employer representatives. And the role of those champions, I believe, will be inspirational and aimed to not only dispel misconceptions but also to actually take action to see where employers can have the tools to remove the barriers, by applying the social model of disability in their workplace. But there is a disability pay gap as well as a gender pay gap, as well as a race pay gap, and we have to look at all of those socioeconomic issues as well.
Diolch yn fawr, Leanne Wood, a diolch am gydnabod y datganiad, a hefyd, yn fy marn i, ymhlyg yn hynny roedd cydnabyddiaeth o bwysigrwydd y model cymdeithasol o anabledd. Mae hyn yn ymwneud â'r camau y mae'n rhaid inni eu cymryd i ddileu'r rhwystrau, pan rydym yn gwneud pobl yn anabl drwy bolisi ac arferion oherwydd nad ydym wedi ystyried effaith y rhwystrau hyn.
Rwyf am ateb yn gyntaf—dim ond i roi mwy o eglurder ar argaeledd y gronfa swyddi etholedig. Ac rwy'n falch, fel rwy'n siŵr y bydd pob un ohonom ni yma yn y Senedd—fe fyddai pob plaid yn derbyn bod hwn yn beth pwysig. Dyfarnwyd y contract i Anabledd Cymru. Y diben yw darparu cymorth hanfodol i ganiatáu i ymgeiswyr sy'n anabl gymryd rhan mewn etholiadau i'r Senedd a llywodraeth leol, oherwydd maen nhw'n debygol o wynebu costau uwch oherwydd eu hanableddau, felly fe fydd y gronfa'n eu helpu nhw i gael yr arian i dalu'r costau hynny. Hyd yn ddiweddar, mae yna ffactor cyfyngol wedi bod o ran sefydlu cronfa, oherwydd mae wedi bod yn anodd eithrio'r costau ychwanegol sy'n gysylltiedig ag anableddau'r unigolyn oddi wrth derfyn treuliau'r ymgeiswyr, ond rydym yn mynd i'r afael â hynny erbyn hyn. Disgwylir i ddeddfwriaeth fod ar waith erbyn diwedd y flwyddyn hon, a fydd yn hwyluso'r dull hwn ar gyfer etholiadau'r Senedd a llywodraeth leol.
Ond mae'n bwysig bwrw ymlaen â hyn, ac fe fydd gwasanaeth cynghori i annog a chefnogi pobl anabl i ymgeisio mewn etholiad, cymorth ariannol i gynorthwyo darpar ymgeiswyr—felly, mae'r rhain i gyd yn fanylion cyhoeddus pwysig ar gyfer y pleidiau gwleidyddol heddiw—i dalu costau cymorth ychwanegol, gweinyddu'r gronfa a rheoli dyraniadau sydd ar gael i gefnogi ymgeiswyr anabl. Fe fydd adroddiad gwerthuso yn cael ei baratoi erbyn mis Rhagfyr 2022 i lywio'r gwaith o ddatblygu cynllun tymor hwy, ac rwy'n siŵr mai dyna'r hyn yr oeddech yn ei geisio o ran canlyniadau hynny, sef cynyddu cynrychiolaeth pobl anabl ar bob lefel o gynrychiolaeth ddemocrataidd yng Nghymru. Felly, fe agorodd yr ymgynghoriad ar 11 Tachwedd ac fe ddaw i ben ar 21 Ionawr, ac rwy'n annog pawb i ymateb i hwnnw.
Rwy'n ddiolchgar hefyd eich bod chi wedi codi materion am effaith COVID ei hun, y cyfyngiadau symud a'r cyfyngiadau cymdeithasol, a chyfyngiadau ar fywydau pobl anabl. Rydym wedi ymgysylltu â sefydliadau pobl anabl a niwroamrywiaeth nid yn unig drwy ein fforymau cydraddoldeb i bobl anabl, ond drwy lawer o feysydd eraill lle'r ydym wedi gallu dod at ein gilydd a gwrando a dysgu o'u profiad nhw.
Wrth gwrs, fe fynegwyd bod gweithio o gartref a gweithio rhithwir wedi bod yn fanteisiol ar sawl cyfrif yn hyn o beth. Mae wedi golygu nad oes cymaint o faterion wedi bod yn ymwneud ag argaeledd cludiant. Ond mae hynny wedi arwain at unigrwydd ac ynysu hefyd, ac, wrth gwrs, mae yna bobl anabl hefyd nad oes modd iddynt weithio gartref o ran yr effaith ar eu cyflogwyr a'u disgwyliadau nhw. Mae'n rhaid inni weithio yn agos iawn â Chyngres Undebau Llafur Cymru i edrych ar eu hawliau nhw hefyd, oherwydd mae gan bobl anabl ran allweddol yn ein hadferiad economaidd ni.
O ran yr hyrwyddwyr cyflogaeth, mae hon yn neges hyglyw i gyflogwyr am bwysigrwydd recriwtio a chadw, mewn ffordd sy'n gynhwysol, weithwyr sy'n anabl. Hyrwyddwyr cyflogaeth i bobl anabl ydyn nhw ac fe fyddan nhw'n ganolog i'n gwaith ni wrth symud ymlaen. Mae gennym becyn cynhwysfawr o gefnogaeth i gyflogwyr, fel y dywedais i yn fy natganiad—pecyn cymorth ar-lein, rhwydwaith o bobl anabl, cynllun hyrwyddwyr cyflogaeth i'w lansio. Ond hefyd yn rhan o'r ymrwymiad i gyflogadwyedd COVID-19, rydym wedi recriwtio chwe hyrwyddwr cyflogaeth i bobl anabl. Ceir llawer mwy o gyfleoedd i gydweithio gydag arweinwyr busnes, gweithwyr adnoddau dynol proffesiynol a chynrychiolwyr cyflogwyr. Ac rwy'n credu y bydd gwaith yr hyrwyddwyr hynny'n ysbrydoledig ac fe gaiff ei anelu nid yn unig at ddileu camsyniadau ond at gymryd camau hefyd ar gyfer darganfod lle gall cyflogwyr gael yr offer i ddileu'r rhwystrau, drwy gymhwyso'r model cymdeithasol o anabledd yn eu gweithle. Ond fe geir bwlch cyflog pobl anabl yn ogystal â bwlch cyflog rhwng y rhywiau, yn ogystal â bwlch cyflog hiliol, ac mae'n rhaid edrych ar yr holl faterion economaidd-gymdeithasol hynny hefyd.
I thank you, Minister, for your statement today. To mark the international day on Thursday, I, along with others, will be taking part in a panel discussion for Leonard Cheshire Cymru, and the topic is political engagement, encouraging young disabled people to use their voice and vote in the political process. So, today's discussion will be a good jumping-off point for that event. This year, of course, the day is framed by the pandemic, and I have a couple of questions concerning disability and coronavirus. Firstly, Minister, have you had discussions with Unison about its research on disabled employees and home working? According to their research, disabled employees working from home have been more productive and have taken fewer sick days than when they were in an office. So, would the Welsh Government support the union's call to give disabled people new rights to work from home if they wish as part of the 'reasonable adjustments' protection they already have under equality legislation?
My second point is that not all disabilities are visible, as has been mentioned several times here today. Some, obviously, are more visible than others. This week also marks Crohn's and Colitis Awareness Week, and it's estimated that a quarter of people with those conditions have been classified in the 'extremely vulnerable' category. One of the major issues they have faced throughout the pandemic is access to free, clean and available toilets. So, will you back the Crohn's and Colitis UK campaign to ensure that all public services, businesses and employers display appropriate signage on their toilets to indicate that not every disability is visible? And specifically, will the Welsh Government work with Crohn's and Colitis UK to prioritise access to toilet facilities with appropriate changing and waste disposal services to allow everyone with ostomy bags to be able to change these with dignity in a private and hygienic environment, and not disable these individuals from living a full life like everybody else does simply because they can't access the appropriate toilet facilities? Thank you.
Diolch i chi, Gweinidog, am eich datganiad heddiw. I nodi'r diwrnod rhyngwladol ddydd Iau, fe fyddaf i, ynghyd ag eraill, yn cymryd rhan mewn trafodaeth banel ar gyfer Leonard Cheshire Cymru, a'r pwnc yw ymgysylltiad gwleidyddol, gan annog pobl ifanc anabl i ddefnyddio eu llais nhw a phleidleisio yn y broses wleidyddol. Felly, fe fydd y drafodaeth heddiw yn fan cychwyn da ar gyfer y digwyddiad hwnnw. Eleni, wrth gwrs, fe gaiff y diwrnod ei fframio gan y pandemig, ac mae gennyf i ychydig o gwestiynau am anabledd a choronafeirws. Yn gyntaf, Gweinidog, a ydych chi wedi cael trafodaethau gydag UNSAIN am eu gwaith ymchwil ar weithwyr anabl a gweithio gartref? Yn ôl eu hymchwil nhw, mae gweithwyr anabl sy'n gweithio gartref wedi bod yn fwy cynhyrchiol ac wedi bod yn absennol oherwydd salwch am lai o amser na phan roedden nhw yn y swyddfa. Felly, a fyddai Llywodraeth Cymru yn cefnogi galwad yr undeb i roi hawliau newydd i bobl anabl weithio o gartref os ydyn nhw'n dymuno gwneud hynny yn rhan o'r amddiffyniad 'addasiadau rhesymol' sydd ganddyn nhw eisoes o dan ddeddfwriaeth cydraddoldeb?
Fy ail bwynt i yw nad yw pob anabledd i'w weld yn amlwg, fel y crybwyllwyd sawl gwaith yn y fan hon heddiw. Mae rhai yn fwy gweladwy nag eraill. Mae'r wythnos hon yn nodi Wythnos Ymwybyddiaeth Crohn a Colitis hefyd, ac fe amcangyfrifir bod chwarter y bobl sydd â'r cyflyrau hynny wedi eu rhoi yn y dosbarth sy'n 'eithriadol o agored i niwed'. Un o'r prif faterion y maen nhw wedi eu hwynebu drwy gydol y pandemig yw mynediad i doiledau rhad ac am ddim, sy'n lân ac ar gael i'w defnyddio. Felly, a wnewch chi gefnogi ymgyrch Crohn a Colitis UK i sicrhau bod yr holl wasanaethau cyhoeddus, y busnesau a'r cyflogwyr yn rhoi arwyddion priodol ar eu toiledau nhw i ddangos nad yw pob anabledd yn amlwg? Ac yn benodol, a fydd Llywodraeth Cymru yn gweithio gyda Crohn's a Colitis UK i flaenoriaethu mynediad i gyfleusterau toiled gyda'r gwasanaethau newid a gwaredu gwastraff priodol i ganiatáu i bawb sydd â bagiau colostomi allu newid y rhain gydag urddas mewn amgylchedd preifat a glân, ac nad ydyn nhw'n rhwystro’r unigolion hyn rhag byw bywyd llawn fel pawb arall dim ond oherwydd na allan nhw gael mynediad i'r cyfleusterau toiled sy'n weddus? Diolch.
Thank you very much, Joyce Watson. I think it's so important that you are going to be marking the day, as you say, on Thursday, by joining Leonard Cheshire. In fact, I spent time not just with the disability equality forum but also with other organisations like Leonard Cheshire, who have engaged with me and with other Ministers, with young people raising questions with us about the issues that affect them. I know that you'll be able to participate and hopefully reflect on this statement on Thursday.
I think one of the hallmarks of the last few months has been the intensity of the engagement that we've had with organisations. In some respects, we've been able to engage virtually, perhaps, with more organisations, because they've been able to engage from home. From north to south-east and west Wales, we're engaging with disabled people. Tomorrow I've got my Wales race forum; we'll be engaging in the same way from Anglesey to Newport. I know in terms of representations that the Wales TUC also has been meeting regularly. I've been meeting with their equalities committee and, of course, then you hear from all the different unions about the particular issues and challenges and good work that they've been doing in terms of surveys.
But certainly, in terms of Unison's work and representations, we will be looking at that, because as you know, the Welsh Government is itself developing remote working policies and looking at the impact that has on people who can and wish to work from home, given that often, it is perhaps more difficult for front-line people who can't work from home, or who are on lower pay and have less power within their organisation. So, I think the Unison work and evidence and representations will be very important to that. I certainly make sure that for every policy stream that's coming forward, there is an equality impact assessment and that we are asking for the views and engaging with those who are most disadvantaged and don't have as strong a voice as perhaps others do who are perhaps socioeconomically in a better position.
So, yes, we will be looking at that very carefully, and I'm glad that you've used this opportunity, Joyce, to raise those issues around those who experience and suffer from Crohn's. Crohn's week is an important week for raising awareness of extremely vulnerable people, but people who can live their lives—and, of course, where it isn't always visible, as you say; impairments aren't always visible in a whole range of impairments. But Crohn's week does enable you to bring forward these particular calls relating to public toilets, accessibility, signage, and recognition of the particular needs of those who suffer from Crohn's. Thank you.
Diolch yn fawr iawn, Joyce Watson. Rwy'n credu ei bod yn bwysig iawn eich bod chi am nodi'r diwrnod, fel y dywedwch chi, ddydd Iau, drwy ymuno â Leonard Cheshire. Yn wir, fe dreuliais i lawer o amser nid yn unig gyda'r fforwm cydraddoldeb i bobl anabl ond gyda sefydliadau eraill hefyd fel Leonard Cheshire, sydd wedi ymgysylltu â mi a Gweinidogion eraill, ac mae pobl ifanc yn codi cwestiynau gyda ni am y materion sy'n effeithio arnyn nhw. Fe wn i y byddwch chi'n gallu cymryd rhan ac rwy'n gobeithio y byddwch chi'n rhoi ystyriaeth i'r datganiad hwn ddydd Iau.
Rwy'n credu mai un o nodweddion y misoedd diwethaf fu amlder yr ymgysylltu a gawsom ni gyda sefydliadau. Mewn rhai ffyrdd, rydym wedi llwyddo i ymgysylltu'n rhithwir â mwy byth o sefydliadau o bosibl, oherwydd bod modd ymgysylltu o gartref. O'r gogledd i'r de-ddwyrain a'r gorllewin, rydym ni'n ymgysylltu â phobl anabl. Yfory mae gennyf i fy fforwm hiliol i Gymru; fe fyddwn ni'n ymgysylltu yn yr un ffordd o Ynys Môn i Gasnewydd. Fe wn i oherwydd sylwadau a gefais i fod TUC Cymru wedi bod yn cyfarfod yn rheolaidd hefyd. Rwyf i wedi bod yn cyfarfod â'u pwyllgor cydraddoldebau nhw ac, wrth gwrs, yna rydych chi'n clywed gan y gwahanol undebau am y materion a'r heriau penodol a'r gwaith da y maen nhw wedi bod yn ei wneud o ran arolygon.
Ond yn sicr, o ran gwaith a sylwadau UNSAIN, fe fyddwn ni'n rhoi ystyriaeth i'r rhain, oherwydd fel y gwyddoch, mae Llywodraeth Cymru ei hunan yn datblygu polisïau gweithio o bell ac yn ystyried yr effaith a gaiff hynny ar bobl sy'n gallu gweithio o gartref ac sy'n dymuno gweithio o gartref, o gofio, yn aml, efallai ei bod yn fwy anodd ar bobl rheng flaen nad ydyn nhw'n gallu gweithio o gartref, neu sydd ar gyflog is ac sydd â llai o awdurdod o fewn eu sefydliad. Felly, rwy'n credu y bydd gwaith a thystiolaeth a sylwadau UNSAIN yn bwysig iawn yn hyn o beth. Yn sicr, rwyf i am wneud yn siŵr, ar gyfer pob ffrwd bolisi sy'n cael ei chyflwyno, fod yna asesiad o'r effaith ar gydraddoldeb a'n bod ni'n gofyn am farn ac yn ymgysylltu â'r rhai sydd fwyaf difreintiedig ac nad oes ganddynt lais mor gryf ag eraill, efallai, sydd mewn sefyllfa economaidd-gymdeithasol well.
Felly, byddwn, fe fyddwn ni'n ystyried hynny'n ofalus iawn, ac rwy'n falch eich bod chi wedi achub ar y cyfle hwn, Joyce, i godi'r materion hyn sy'n ymwneud â'r rhai sy'n cael profiad ac yn dioddef o afiechyd Crohn. Mae wythnos Crohn yn wythnos bwysig i godi ymwybyddiaeth o bobl sy'n agored iawn i niwed, ond pobl sy'n gallu byw eu bywydau—ac, wrth gwrs, lle nad yw hynny bob amser yn weladwy, fel yr ydych chi'n dweud; nid yw anableddau yn weladwy bob amser mewn ystod eang o anableddau. Ond mae wythnos Crohn yn golygu y gallwch gyflwyno'r galwadau penodol hyn sy'n ymwneud â thoiledau cyhoeddus, hygyrchedd, arwyddion, a chydnabyddiaeth o anghenion penodol y rhai sy'n dioddef o afiechyd Crohn. Diolch.
I look forward to speaking and listening at both Leonard Cheshire's young disabled persons' political engagement day and Disability Wales's launch of the disabled people's manifesto on Thursday. All public authorities have a duty under the UK Equality Act 2010 to ensure they meet the needs of disabled people and actively involve disabled people in the design and delivery of their services. The UK Equality Act also states that service providers must think ahead and take steps to address barriers that impede disabled people, and that you should not wait until a disabled person experiences difficulties using a service. However, I know from both my own casework and my work as chair of the cross-party groups on disability, autism and neurological conditions in this Welsh Parliament that too many Welsh public bodies continue to tell disabled people what they can have, rather than work with them to agree their needs and ask them what they want to achieve. This is damaging, costly and entirely avoidable and applies in particular to people with hidden impairments. Given that the 2020 theme of the United Nations international day of disabled people on Thursday is 'not all disabilities are visible', when and how will the Welsh Government therefore ensure that public bodies involve disabled people in the design, evaluation and review of services in accordance with both the Equality Act and your own legislation?
Rwy'n edrych ymlaen at siarad a gwrando ar ddiwrnod ymgysylltu gwleidyddol pobl ifanc anabl Leonard Cheshire a lansiad Anabledd Cymru o faniffesto pobl anabl ddydd Iau. Mae gan bob awdurdod cyhoeddus ddyletswydd o dan Ddeddf Cydraddoldeb y DU 2010 i sicrhau eu bod nhw'n ateb anghenion pobl anabl ac yn cynnwys pobl anabl mewn ffordd weithredol wrth gynllunio a darparu eu gwasanaethau. Mae Deddf Cydraddoldeb y DU yn nodi hefyd bod yn rhaid i ddarparwyr gwasanaethau ystyried ymlaen llaw a chymryd camau i fynd i'r afael â rhwystrau sy'n effeithio ar bobl anabl, ac na ddylech aros hyd nes y bydd unigolyn anabl yn cael anhawster defnyddio rhyw wasanaeth. Er hynny, fe wn i o'm gwaith achos i fy hun a'm gwaith i wrth gadeirio grwpiau trawsbleidiol ar anabledd, awtistiaeth a chyflyrau niwrolegol yn y Senedd hon yng Nghymru fod gormod o gyrff cyhoeddus yng Nghymru yn parhau i ddweud wrth bobl anabl beth y gallan nhw ei gael, yn hytrach na gweithio gyda nhw i gytuno ar eu hanghenion a gofyn iddyn nhw beth maen nhw'n awyddus i'w gyflawni. Mae hyn yn niweidiol ac yn gostus, ac yn rhywbeth y gellir ei lwyr osgoi ac mae'n arbennig o berthnasol i bobl ag anableddau cudd. O ystyried mai'r thema ar gyfer 2020 ar ddiwrnod rhyngwladol pobl anabl y Cenhedloedd Unedig ddydd Iau yw 'nid yw pob anabledd yn weladwy', pryd a sut wnaiff Llywodraeth Cymru sicrhau bod cyrff cyhoeddus yn cynnwys pobl anabl yn y gwaith o gynllunio, gwerthuso ac adolygu gwasanaethau yn unol â'r Ddeddf Cydraddoldeb a'ch deddfwriaeth chi eich hun hefyd?
Thank you very much, Mark Isherwood. As I said, I thank the cross-party group for the work you've done. I've appeared before you and it's been such an important contribution, again from a cross-party perspective. But also I very much welcomed the report from the Equality, Local Government and Communities Committee, which covered the whole range of inequalities exposed as a result of the pandemic. But in a sense, I suppose that's one of the messages of the UN day, and what will be discussed on Thursday is not just how lessons can be learned; it's actually how we can now address—. We have the legislation, as you say, we have the Equality Act; it's about implementation—I think this is the key point—of legislation to address those barriers.
I think in my statement I mentioned—well, I know I mentioned—the 'Action on Disability' framework, which I launched in 2019 and which, in fact, was co-produced with disabled people's organisations covering every aspect of Government policy. I think it's crucial—and I know you recognise this, Mark—that this is not just about health and social care; it's about transport, it's about culture, it's about housing, it's about education. And of course that then has to be delivered through the public sector equality duties by public bodies. I also think that, when we pass, as I'm sure and hope we will, the socioeconomic duty that will be coming before the Senedd very shortly, this will also be important in terms of impacts on disabled people.
I hope you will welcome the work that's being undertaken by Professor Debbie Foster of Cardiff University. She's doing the work now with disabled people on the impacts of COVID. This will help us to learn the lessons, but also find a way forward in terms of addressing these issues so that disabled people are truly influencing public policy from their own lives' perspective, from the evidence that we've got, the data we understand, and that that will influence not just the Welsh Government, but every public body in Wales.
Diolch yn fawr iawn, Mark Isherwood. Fel y dywedais, rwy'n diolch i'r grŵp trawsbleidiol am y gwaith yr ydych chi wedi ei wneud. Rwyf wedi ymddangos ger eich bron ac mae eich cyfraniad chi wedi bod mor bwysig, unwaith eto o safbwynt trawsbleidiol. Ond hefyd, roeddwn i'n croesawu adroddiad y Pwyllgor Cydraddoldeb, Llywodraeth Leol a Chymunedau yn fawr iawn, a oedd yn cwmpasu'r holl anghydraddoldebau a ddaeth i'r amlwg o ganlyniad i'r pandemig. Ond ar un ystyr, mae'n debyg mai dyna un o destunau diwrnod y Cenhedloedd Unedig, a'r hyn a drafodir ddydd Iau yw nid yn unig sut y gellir dysgu gwersi; ond sut y gallwn fynd i'r afael â hyn nawr mewn gwirionedd—. Mae'r ddeddfwriaeth gennym ni, fel y dywedwch chi, mae'r Ddeddf Cydraddoldeb gennym ni; mae'n ymwneud â gweithredu—rwy'n credu mai hwnnw yw'r pwynt allweddol—y ddeddfwriaeth i fynd i'r afael â'r rhwystrau hynny.
Rwy'n credu imi grybwyll yn fy natganiad—wel, rwy'n gwybod fy mod i wedi crybwyll—y fframwaith 'Gweithredu ar Anabledd', a lansiais i yn 2019 ac a gyd-gynhyrchwyd, mewn gwirionedd, â sefydliadau pobl anabl sy'n cwmpasu pob agwedd ar bolisi'r Llywodraeth. Rwy'n credu ei bod yn hollbwysig—ac fe wn i eich bod chi'n cydnabod hyn, Mark—nad yw hyn yn ymwneud ag iechyd a gofal cymdeithasol yn unig; mae'n ymwneud â thrafnidiaeth, mae'n ymwneud â diwylliant, mae'n ymwneud â thai, mae'n ymwneud ag addysg. Ac wrth gwrs, mae'n rhaid i gyrff cyhoeddus gyflawni hynny wedyn drwy ddyletswyddau cydraddoldeb y sector cyhoeddus. Rwy'n credu hefyd, pan fyddwn ni, fel rwy'n siŵr ac yn gobeithio y byddwn ni, yn pasio'r ddyletswydd economaidd-gymdeithasol a fydd yn dod gerbron y Senedd yn fuan iawn, y bydd hyn hefyd yn bwysig o ran yr effeithiau ar bobl anabl.
Rwy'n gobeithio y byddwch chi'n croesawu'r gwaith sy'n cael ei wneud gan yr Athro Debbie Foster o Brifysgol Caerdydd. Mae hi'n gwneud y gwaith nawr gyda phobl anabl ar effeithiau COVID. Fe fydd hyn yn ein helpu ni i ddysgu'r gwersi, ond hefyd i ddod o hyd i'r ffordd ymlaen o ran mynd i'r afael â'r materion hyn fel bydd pobl anabl yn dylanwadu yn wirioneddol ar bolisi cyhoeddus o safbwynt eu bywydau nhw eu hunain, o'r dystiolaeth sydd gennym ni, y data yr ydym ni'n eu deall, ac y bydd hynny'n dylanwadu nid yn unig ar Lywodraeth Cymru, ond ar bob corff cyhoeddus yng Nghymru.
Thank you very much, Minister. We'll now suspend proceedings to allow change-overs in the Chamber. If you're leaving the Chamber, can you do so promptly? The bell will be rung two minutes before the proceedings restart. Any Member who's arriving after the changeover should wait until the bell has been rung before entering the Chamber. Thank you.
Diolch yn fawr iawn, Gweinidog. Rydym ni am atal y trafodion nawr i ganiatáu ar gyfer newid drosodd yn y Siambr. Os ydych yn gadael y Siambr, a wnewch chi hynny'n ddiymdroi? Fe fydd y gloch yn cael ei chanu ddau funud cyn ailgychwyn y trafodion. Fe ddylai unrhyw Aelod sy'n cyrraedd wedi'r newid drosodd aros nes i'r gloch gael ei chanu cyn dod i mewn i'r Siambr. Diolch.
Ataliwyd y Cyfarfod Llawn am 15:26.
Plenary was suspended at 15:26.
Ailymgynullodd y Senedd am 15:34, gyda'r Dirprwy Lywydd yn y Gadair.
The Senedd reconvened at 15:34, with the Deputy Presiding Officer in the Chair.
We now reconvene on our agenda, and we move to item 5, which is a statement by the Deputy Minister for Economy and Transport on digital innovation—responding to the Brown review. And I call on the Deputy Minister for Economy and Transport, Lee Waters.
Rydym ni nawr yn ailymgynnull ar gyfer ein hagenda, a symudwn at eitem 5, sy'n ddatganiad gan Ddirprwy Weinidog yr Economi a Thrafnidiaeth ar arloesi digidol—ymateb i adolygiad Brown. A galwaf ar Lee Waters, Dirprwy Weinidog yr Economi a Thrafnidiaeth.
Thank you very much. Just over a year ago, Professor Phil Brown published his final report into the impact of digital innovation on the economy and the future of work in Wales. Professor Brown spoke of Wales facing a race against time, with the pace and scale of digital innovation having the potential to overtake our ability as a nation to respond.
The global pandemic has brought the challenges of the Brown review to the fore, with digital now integral to many of our lives. The stark reality is that the next phase of our industrial transformation will take place whether we embrace it or not. It is against this backdrop that I want to address Members today.
Digital innovation has become a powerful and disruptive force, and one that cannot be ignored. It's important that we do not lose sight of this as we look beyond the pandemic.
Diolch yn fawr iawn. Ychydig dros flwyddyn yn ôl, cyhoeddodd yr Athro Phil Brown ei adroddiad terfynol ar effaith arloesi digidol ar yr economi a dyfodol gwaith yng Nghymru. Siaradodd yr Athro Brown am Gymru'n wynebu ras yn erbyn amser, gyda chyflymder a graddfa arloesedd digidol â'r potensial i oddiweddyd ein gallu fel cenedl i ymateb.
Mae'r pandemig byd-eang wedi dod â heriau adolygiad Brown i'r amlwg, gyda'r cyfrwng digidol bellach yn rhan annatod o fywydau llawer ohonom ni. Y gwir plaen yw y bydd cam nesaf ein trawsnewidiad diwydiannol yn digwydd p'un a ydym yn ei gofleidio ai peidio. Ac yn erbyn y cefndir yna rwyf eisiau annerch yr Aelodau heddiw.
Mae arloesi digidol wedi dod yn rym pwerus ac aflonyddgar, ac yn un na ellir ei anwybyddu. Mae'n bwysig nad ydym yn colli golwg ar hyn wrth i ni edrych y tu hwnt i'r pandemig.
The Royal Society of Arts has warned that, since the start of the COVID-19 pandemic, the equivalent of five years' worth of automation and digitalisation has taken place, with jobs in hospitality, retail and manufacturing being some of the hardest hit. They argue that the response to the virus is potentially giving false hope to many workers in these industries without a long-term future in the age of automation.
The world of work is undoubtedly changing. More people are working remotely, and we want to see that continue as the norm beyond the crisis. The way services work, and how tasks are performed, are also being redesigned as digital transformation and automation take place. It's not just a case of what we do, but how we do it that is transforming. The pandemic has forced us to rapidly adapt at an individual level, with many businesses also shifting to new delivery models as customer habits and expectations have changed.
Despite the scale of the changes, we should recognise the positive role digital innovation has played, and will continue to play, in modern society. There are some real benefits in releasing people from mundane tasks, creating new innovations and supporting higher-skilled jobs of the future. We need only to look to Caerphilly, where parents looking for immediate support from the council for free school meals no longer have to wait five agonising days for a decision, but can now enrol immediately. Robotic process automation, embraced by the council, and developed in partnership with Codebase 8 Ltd, a small digital business in Llanelli, has taken away the paperwork, improving the service for the citizen, and freeing up staff from repetitive tasks to help with other urgent work.
But best practice is often a poor traveller. It's for this reason we've established the Centre for Digital Public Services in Ebbw Vale, who are creating a hub of expertise. They are already sharing best practice in using digital approaches to improve public service delivery, and, crucially, offering practical help and training to design services based on the needs of the user. The first of their digital transformation squads are currently working with three local councils to understand from the users of adult social services how they can improve the service for them. And that's what digital is about: tackling old problems in a new way to benefit the citizen, and creating new skills and innovation as we do it.
The pandemic has forced the pace of change. Wales has led the way in issuing IT equipment to support individuals to connect with the world, from home schooling, to providing access to those in care homes. We've witnessed the rapid advances being made in healthcare video appointments through the Attend Anywhere service. In all of these cases, deployment was based on an immediate need, and the teams involved should be applauded for their efforts in introducing services in weeks that in normal times could take years to deliver.
But despite our successes, I'm keen to avoid complacency. There are lessons we should be learning from the roll-outs, including the sometimes uneven application of services. For example, more than a third of the devices requested by care homes have yet to be switched on, which shows that providing equipment alone is not enough. We need to build the confidence and the skills of everyone to use technology. And it's a reminder that more needs to be done to ensure users continue to be put at the heart of service design.
Dirprwy Lywydd, Wales is punching above our weight when it comes to tech jobs and skills, and the most recent Tech Nation visa report was highlighting the standout success for Wales. We've seen a seismic shift in demand for cyber and artificial intelligence skills in Wales, and a 200 per cent increase in demand for AI jobs over the past three years. The forthcoming economic recovery plan promises to build on that. Taking on Professor Brown's recommendations to accelerate industrial transformation, a focus of the plan will be to encourage the evolution of digital innovation clusters. This will include working with industry, research institutions and other stakeholders to co-produce the partnerships that these clusters will need to thrive.
Later this week, we'll be engaging with employers in an online event to accelerate the take-up of digital in their businesses. Our Superfast Wales programme continues to offer practical help, and the most recent findings of our digital maturity index will show the progress we are making.
Universities play a crucial role, too, and I'm very encouraged that Cardiff, Swansea, Aberystwyth and Bangor universities have come together in a joint project for a data nation accelerator. This was a specific recommendation of the Brown review, and has the potential to give Wales an edge in applying research, development and innovation in AI and data science. We're engaging with the UK Government and UK funders to make the case for this partnership to be supported.
Today, we are ready to launch a new digital strategy for Wales, but instead of publishing it as a finished product, I'm keen to embrace a crowd-sourced approach. We're putting it online, in draft, for people to comment, criticise and improve. Digital is not about just technology, Llywydd, it’s about an open approach to innovation, and in that spirit, I'm also publishing the first in a series of blog posts for citizens to shape our digital strategy. We will take on board suggestions and aim to publish a final version in March.
Members will be aware that this is a policy area I've been passionate about since I joined the Senedd in 2016. We have made some progress over the past four years, but there is certainly a lot more to be done. I recognise the role Government can play in providing direction for this agenda, but this journey is not exclusively for Government to lead. Government alone cannot move fast enough to keep up with the rapid pace of digital change, and citizens, businesses and institutions must play their part to effectively grow this movement in Wales. Change is not an option, and unless we are content to let it happen to us, we must all work together to harness the change to benefit the citizens of Wales. Diolch.
Mae Cymdeithas Frenhinol y Celfyddydau wedi rhybuddio, ers dechrau pandemig COVID-19, fod yr hyn sy'n cyfateb i werth pum mlynedd o awtomeiddio a digideiddio wedi digwydd, gyda swyddi lletygarwch, manwerthu a gweithgynhyrchu yn rhai o'r rheini a gafodd eu taro galetaf. Maen nhw'n dadlau bod yr ymateb i'r feirws o bosibl yn rhoi gobaith ffug i lawer o weithwyr yn y diwydiannau hyn heb ddyfodol hirdymor yn oes yr awtomeiddio.
Mae'r byd gwaith yn sicr o newid. Mae mwy o bobl yn gweithio o bell, ac rydym ni eisiau gweld hynny'n parhau fel y drefn arferol y tu hwnt i'r argyfwng. Mae'r ffordd y mae gwasanaethau'n gweithio, a sut y cyflawnir tasgau, hefyd yn cael eu hailgynllunio wrth i drawsnewid ac awtomeiddio digidol ddigwydd. Nid yr hyn a wnawn yn unig, ond sut yr ydym yn ei wneud sy'n trawsnewid. Mae'r pandemig wedi ein gorfodi i addasu'n gyflym yn unigol, gyda llawer o fusnesau hefyd yn symud i fodelau cyflenwi newydd gan fod arferion a disgwyliadau cwsmeriaid wedi newid.
Er gwaethaf maint y newidiadau, dylem gydnabod y rhan gadarnhaol y mae arloesi digidol wedi'i chwarae, ac y bydd yn parhau i'w chwarae, mewn cymdeithas fodern. Mae rhai manteision gwirioneddol o ran rhyddhau pobl o dasgau cyffredin, creu datblygiadau arloesol newydd a chefnogi swyddi sgiliau uwch y dyfodol. Nid oes ond rhaid inni edrych ar Gaerffili, lle nad oes rhaid i rieni sy'n chwilio am gymorth ar frys gan y cyngor i gael prydau ysgol am ddim, aros pum diwrnod hir am benderfyniad mwyach, gallan nhw nawr gofrestru ar unwaith. Mae awtomeiddio prosesau robotig, a groesawyd gan y cyngor, ac a ddatblygwyd mewn partneriaeth â Codebase 8 Ltd, busnes digidol bach yn Llanelli, wedi dileu'r gwaith papur, gwella'r gwasanaeth i'r dinesydd, a rhyddhau staff o dasgau ailadroddus i helpu gyda gwaith brys arall.
Ond mae arfer gorau yn aml yn anodd ei ledaenu. Dyma pam rydym ni wedi sefydlu'r Ganolfan Gwasanaethau Cyhoeddus Digidol yng Nglynebwy, sy'n creu canolfan arbenigedd. Maen nhw eisoes yn rhannu arfer gorau wrth ddefnyddio dulliau digidol i wella'r modd y darperir gwasanaethau cyhoeddus, ac, yn hollbwysig, yn cynnig cymorth a hyfforddiant ymarferol i gynllunio gwasanaethau yn seiliedig ar anghenion y defnyddiwr. Mae'r cyntaf o'u carfanau trawsnewid digidol wrthi'n gweithio gyda thri chyngor lleol i ddeall oddi wrth ddefnyddwyr gwasanaethau cymdeithasol i oedolion sut y gallan nhw wella'r gwasanaeth ar eu cyfer. A dyna yw nod y cyfrwng digidol: mynd i'r afael â hen broblemau mewn ffordd newydd er budd y dinesydd, a chreu sgiliau ac arloesedd newydd wrth i ni wneud hynny.
Mae'r pandemig wedi gorfodi'r newid i ddigwydd yn gyflymach. Mae Cymru wedi arwain y ffordd o ran rhoi offer TG i gefnogi unigolion i gysylltu â'r byd, o addysg gartref, i ddarparu mynediad i'r rhai mewn cartrefi gofal. Rydym ni wedi gweld y datblygiadau cyflym sy'n cael eu gwneud mewn apwyntiadau fideo gofal iechyd drwy'r gwasanaeth 'Attend Anywhere'. Ym mhob un o'r achosion hyn, roedd y ddarpariaeth yn seiliedig ar angen brys, a dylid canmol y timau dan sylw am eu hymdrechion i gyflwyno gwasanaethau mewn wythnosau a allai gymryd blynyddoedd i'w cyflawni mewn cyfnod arferol.
Ond er gwaethaf ein llwyddiannau, rwy'n awyddus i beidio â bod yn hunanfodlon. Mae gwersi y dylem fod yn eu dysgu o'r broses o gyflwyno gwasanaethau, gan gynnwys gweithredu'r gwasanaethau'n anghyson weithiau. Er enghraifft, mae mwy na thraean o'r dyfeisiau a aeth i gartrefi gofal heb eu troi ymlaen eto, sy'n dangos nad yw darparu cyfarpar ar ei ben ei hun yn ddigon. Mae angen i ni feithrin hyder a sgiliau pawb i ddefnyddio technoleg. Ac mae'n ein hatgoffa ni bod angen gwneud mwy i sicrhau bod defnyddwyr yn parhau i fod wrth wraidd y broses o gynllunio gwasanaethau.
Dirprwy Lywydd, mae Cymru'n cyflawni y tu hwnt i bob disgwyl o ran swyddi a sgiliau technoleg, ac roedd adroddiad diweddaraf Tech Nation Visa yn tynnu sylw at lwyddiant ysgubol Cymru. Rydym ni wedi gweld newid sylweddol yn y galw am sgiliau seiber a deallusrwydd artiffisial yng Nghymru, a chynnydd o 200 y cant yn y galw am swyddi deallusrwydd artiffisial dros y tair blynedd diwethaf. Mae'r cynllun adfer economaidd sydd ar y gorwel yn addo adeiladu ar hynny. Gan dderbyn argymhellion yr Athro Brown i gyflymu trawsnewid diwydiannol, pwyslais y cynllun fydd annog datblygiad clystyrau arloesi digidol. Bydd hyn yn cynnwys gweithio gyda diwydiant, sefydliadau ymchwil a rhanddeiliaid eraill i gyd-gynhyrchu'r partneriaethau y bydd eu hangen er mwyn i'r clystyrau hyn ffynnu.
Yn ddiweddarach yr wythnos hon, byddwn yn ymgysylltu â chyflogwyr mewn digwyddiad ar-lein i gyflymu'r defnydd o'r cyfrwng digidol yn eu busnesau. Mae ein rhaglen Cyflymu Cymru yn parhau i gynnig cymorth ymarferol, a bydd canfyddiadau diweddaraf ein mynegai aeddfedrwydd digidol yn dangos y cynnydd yr ydym yn ei wneud.
Mae prifysgolion yn chwarae rhan hollbwysig hefyd, ac rwy'n falch iawn bod prifysgolion Caerdydd, Abertawe, Aberystwyth a Bangor wedi dod at ei gilydd mewn prosiect ar y cyd er mwyn creu cyflymydd cenedl ddata. Roedd hwn yn un o argymhellion penodol adolygiad Brown, ac mae ganddo'r potensial i roi mantais i Gymru wrth gymhwyso ymchwil, datblygu ac arloesi mewn deallusrwydd artiffisial a gwyddor data. Rydym yn ymgysylltu â Llywodraeth y DU a chyllidwyr y DU i gyflwyno'r achos dros gefnogi'r bartneriaeth hon.
Heddiw, rydym yn barod i lansio strategaeth ddigidol newydd i Gymru, ond yn hytrach na'i chyhoeddi fel cynnyrch gorffenedig, rwy'n awyddus i gofleidio dull gweithredu o gyfrannu torfol. Rydym yn ei roi ar-lein, ar ffurf ddrafft, i bobl gynnig sylwadau, beirniadu a gwella. Nid yw'r cyfrwng digidol yn ymwneud â thechnoleg yn unig, Llywydd, mae'n ymwneud ag agwedd agored at arloesi, ac yn yr ysbryd hwnnw, rwyf hefyd yn cyhoeddi'r cyntaf mewn cyfres o negeseuon blog er mwyn i ddinasyddion lunio ein strategaeth ddigidol. Byddwn yn ystyried awgrymiadau a'r bwriad yw cyhoeddi fersiwn derfynol ym mis Mawrth.
Bydd yr Aelodau'n ymwybodol bod hwn yn faes polisi yr wyf wedi bod yn angerddol yn ei gylch ers i mi ymuno â'r Senedd yn 2016. Rydym wedi gwneud rhywfaint o gynnydd dros y pedair blynedd diwethaf, ond yn sicr mae llawer mwy i'w wneud. Rwyf yn cydnabod y rhan y gall y Llywodraeth ei chwarae wrth ddarparu cyfeiriad ar gyfer yr agenda hon, ond nid mater i'r Llywodraeth yn unig yw arwain y daith hon. Ni all y Llywodraeth ar ei phen ei hun symud yn ddigon cyflym i gynyddu ar yr un raddfa a'r newid digidol, a rhaid i ddinasyddion, busnesau a sefydliadau chwarae eu rhan i dyfu'r mudiad hwn yng Nghymru yn effeithiol. Nid yw newid yn ddewis, ac oni bai ein bod yn fodlon gadael iddo ddigwydd i ni, rhaid i bob un ohonom ni weithio gyda'n gilydd i ddefnyddio'r newid er budd dinasyddion Cymru. Diolch.
Can I thank the Minister for his statement today and the advance copy as well? Of course, as the Minister said, he's been passionate about this since he came into the Senedd in 2016, so I'm aware of that as well. Can I also thank Professor Brown for his report as well in terms of the challenges and opportunities of digital innovation? And from my perspective, I think we've seen a step change in terms of technological advances as a result of the pandemic. I'm working from home today, and actually having quite a challenge with technology, as it happens, today.
But I wonder if the Deputy Minister could set out what the Welsh Government has done to evaluate how public services have adapted in the context of the pandemic, perhaps both negative and positive. There's also the traditional delivery of services, and I'm just keen that we ensure that it isn't inferior for those who remain digitally excluded, of course. Professor Brown has previously said that digital innovation should not be seen as just technological advances—it's about transforming organisational cultures and increasing digital inclusion needs as a priority. So, how does the Welsh Government intend to ensure that everyone is taken with them on this particular agenda, I suppose, in terms of those who are vulnerable, those who might come from areas of multiple deprivation, those who come from a different starting point, I suppose, in terms of their confidence in using particular technology and various skills?
I know Professor Brown has said that he wants to have a national conversation in regard to digital invitation, so I am pleased that the Deputy Minister has just talked about putting out his proposals in draft, if you like, first. I welcome that. He does say he welcomes challenge and criticism, so I look forward to that because sometimes the Deputy Minister doesn't like criticism, so I'm pleased with that.
I know, in the past, that others, academics and experts, have suggested that there should be a digital inclusion tsar—a digital inclusion tsar—so I wonder if perhaps the Deputy Minister can outline what he thinks of that particular proposal. And in terms of, then, how Government is going to be scrutinised—how he is, his officials, departments—how are they going to be scrutinised and held to account in terms of delivering digital innovation across the whole of Welsh Government? I know on 29 September the Deputy Minister said that he would provide a further update in November in regards to covering Superfast Cymru deployment. I don't think there's been any update and we're now in December, so correct me if I'm wrong, but if the Deputy Minister could update on that, because, clearly, there is that divide between the haves and the have-nots, which often—not exclusively—is between urban and rural Wales. So, perhaps you can update on that.
And again, this is one of the Deputy Minister's favourite talking points, but, in terms of automation and artificial intelligence, advances are being made so quickly that perhaps business and even Government can't keep up. So, in terms of that, there are those that are being skilled at the moment perhaps whose skills will not be needed in perhaps even a shorter time than perhaps we might have expected. So, how is the Government dealing with that, and in terms of what the Government is doing in reaping the benefits of digital innovation as well? And finally, I wondered perhaps if the Deputy Minister could outline what discussions he's had with the finance Minister in terms of increases in research and development funding to achieve what, essentially, he wants to achieve.
A gaf i ddiolch i'r Gweinidog am ei ddatganiad heddiw a'r copi ymlaen llaw hefyd? Wrth gwrs, fel y dywedodd y Gweinidog, mae wedi bod yn angerddol ynghylch hyn ers iddo gyrraedd y Senedd yn 2016, felly rwy'n ymwybodol o hynny hefyd. A gaf i ddiolch hefyd i'r Athro Brown am ei adroddiad hefyd o ran heriau a chyfleoedd arloesi digidol? Ac o'm safbwynt i, rwy'n credu ein bod wedi gweld newid sylweddol o ran datblygiadau technolegol o ganlyniad i'r pandemig. Rwy'n gweithio gartref heddiw, ac yn cael fy herio gan dechnoleg, fel y mae'n digwydd, heddiw.
Ond tybed a wnaiff y Dirprwy Weinidog nodi'r hyn y mae Llywodraeth Cymru wedi'i wneud i werthuso sut mae gwasanaethau cyhoeddus wedi addasu yng nghyd-destun y pandemig, efallai'n negyddol ac yn gadarnhaol. Mae gwasanaethau'n cael eu darparu'n draddodiadol hefyd, ac rwy'n awyddus iawn i sicrhau nad yw'r gwasanaethau hynny yn israddol i'r rhai sy'n parhau i fod wedi eu hallgáu yn ddigidol, wrth gwrs. Mae'r Athro Brown wedi dweud o'r blaen na ddylid ystyried arloesi digidol fel datblygiadau technolegol yn unig—mae'n ymwneud â thrawsnewid diwylliannau sefydliadol a chynyddu anghenion cynhwysiant digidol fel blaenoriaeth. Felly, sut y mae Llywodraeth Cymru yn bwriadu sicrhau bod pawb yn cael eu cynnwys ar yr agenda benodol hon, o ran y rhai sy'n agored i niwed, y rhai a allai ddod o ardaloedd o amddifadedd lluosog, y rhai sy'n dod o fan cychwyn gwahanol, mae'n debyg, o ran eu hyder wrth ddefnyddio technoleg benodol a sgiliau amrywiol?
Gwn fod yr Athro Brown wedi dweud ei fod eisiau sgwrs genedlaethol ynglŷn ag arloesi digidol, felly rwy'n falch bod y Dirprwy Weinidog newydd sôn am gyflwyno ei gynigion ar ffurf ddrafft yn gyntaf. Rwy'n croesawu hynny. Mae'n dweud ei fod yn croesawu her a beirniadaeth, felly edrychaf ymlaen at hynny oherwydd weithiau nid yw'r Dirprwy Weinidog yn hoffi beirniadaeth, felly rwy'n falch o hynny.
Gwn, yn y gorffennol, fod eraill, academyddion ac arbenigwyr, wedi awgrymu y dylid cael tsar cynhwysiant digidol—tsar cynhwysiant digidol—felly tybed a wnaiff y Dirprwy Weinidog efallai amlinellu beth yw ei farn am y cynnig penodol hwnnw. Ac felly o ran sut y bydd craffu ar y Llywodraeth yn digwydd—sut y bydd ef, ei swyddogion, adrannau—sut y bydd y gwaith o graffu arnyn nhw a'u dwyn i gyfrif yn digwydd o ran sicrhau arloesedd digidol ym mhob rhan o Lywodraeth Cymru? Gwn ar 29 Medi fod y Dirprwy Weinidog wedi dweud y byddai'n rhoi'r wybodaeth ddiweddaraf ym mis Tachwedd am gyflwyno Cyflymu Cymru. Nid wyf yn credu y bu unrhyw ddiweddariad ac rydym ni nawr ym mis Rhagfyr, felly cywirwch fi os wyf yn anghywir, ond os wnaiff y Dirprwy Weinidog roi'r wybodaeth ddiweddaraf am hynny, oherwydd, yn amlwg, mae'r rhaniad hwnnw rhwng y rhai y mae ganddynt a'r rhai nad oes ganddynt, sydd yn aml—ond nid bob tro—rhwng y Gymru drefol a'r Gymru wledig. Felly, efallai y gallwch chi roi'r wybodaeth ddiweddaraf am hynny.
Ac eto, dyma un o hoff bynciau trafod y Dirprwy Weinidog, ond, o ran awtomeiddio a deallusrwydd artiffisial, mae datblygiadau'n cael eu gwneud mor gyflym fel na all busnesau a hyd yn oed y Llywodraeth ddal i fyny. Felly, o ran hynny, mae yna rai sy'n ennill sgiliau ar hyn o bryd na fydd angen eu sgiliau mewn cyfnod byrrach efallai nag y byddem wedi'i ddisgwyl. Felly, sut y mae'r Llywodraeth yn ymdrin â hynny, ac o ran yr hyn y mae'r Llywodraeth yn ei wneud i elwa ar arloesi digidol hefyd? Ac yn olaf, tybed a wnaiff y Dirprwy Weinidog amlinellu pa drafodaethau y mae wedi'u cael gyda'r Gweinidog cyllid o ran cynnydd mewn cyllid ymchwil a datblygu i gyflawni'r hyn y mae eisiau ei gyflawni yn y bôn.
Well, thank you for those comments, Russell George. I can sense that his energy levels are not quite the same today because of his IT problems, and I think it's probably because of the absence of Winston Churchill hanging behind him, who has been a regular companion of Russell during his digital presence in the Chamber. So, I think he's missing his spirit today, perhaps.
I certainly don't recognise the picture that I'm not somebody who likes criticism. Certainly, I am keen for criticism and keen to encourage it. It doesn't mean I always agree with it when I have it, of course, but that's a different matter, and I think, by publishing this strategy as a crowd-sourced document, we recognise that, too often, Government sits in rooms by itself and comes up with a plan and doesn't test it with the people who have to implement it in the real world. That's why I'm keen on this. The expertise in this lies out in civil society, and I really want them to feel they own this strategy and can change it, so that when it is published in March it's got a far greater chance of being implemented if there's a feeling that it resonates with real-world priorities and problems.
He asked how we are evaluating how public services have adapted. I think that is a good question, and I mentioned in a moment of candour during the speech how some of our initiatives, though well intentioned, have not gone quite to plan. So, the roll-out of digital devices to care homes I mentioned in the statement. We have rightly congratulated ourselves for how quickly we've got them out, but we've been surprised to note that so many of them have not been used. That's not untypical with previous experience. I just anecdotally was aware previously of tablets being handed to schoolteachers, and many of them lay unused in drawers. I think that goes to one of his points about skills and confidence, and to the concept of being excluded, because when we talk about digital exclusion, we, I think, conjure an image in our head of people who have no skills at all, but actually exclusion is far broader than that. It's about the ability to gain the full potential of the technology. So, some people may be able to only do basic things and not get the full range of benefits from it.
So, we certainly are aware already from the services we've rolled out that it's not simply good enough just to give people kit. You have to change the culture and you have to enable them and skill them to be able to use it. I think that, for me, is the key point of this digital approach. And he asked how we make sure people are not given an inferior service. I think these two concepts are linked. The whole point of setting up this digital centre for public services in Ebbw Vale was based on a discovery process, as it's called, a research exercise to understand what the needs were, and we found that lots of leaders and public servants didn't feel confident in digital, didn't understand its potential, and didn't really get the concept of designing services with the end user in mind. So, we're now rolling out rapidly a training programme for public servants to get this. And once we get that right, a service that's designed with the user in mind will be designed for those who are online just as much as it'll be designed for those who are not online. So, the ability to engage with the service shouldn't depend on how proficient you are with technology; the service should be designed in a way that it can used by people who are switched on, as well as those who are switched off. And I think that's a really important change of culture that we are embarking upon, and that is vital, to take on his other point about the need to take people with us. So, we shouldn't need a digital inclusion tsar; we should mainstream inclusion into the way we design services, and I think that is the approach that we are setting out on.
He asked about the Superfast update during November. I apologise if that is a day late. I have certainly signed that off and I hope that'll be with him before the end of today, if not, tomorrow. But we are certainly committed to keeping that stream of information flowing and to aid in him in his ability to hold us to account for delivery. His question about how we are held to account is an interesting one, because he referred to delivery in the Welsh Government, and I think that this is the point I've really come to realise since taking on this role—and I mentioned this in the statement—the Welsh Government is a small player in this, and I think we should not see the Welsh Government as the main driver of this change. We are a catalyst, and we have to work with others—other institutions and other partners—to make this happen, because the Welsh Government simply cannot move fast enough, nor does it have the heft to really be able to meet the scale of change and challenge that automation presents to us. It has a role, and I don't seek to shirk that, but I don't think we should see ourselves as the lead on this; we are part of an ecosystem that needs to bring about change.
His final question on R&D—we are looking forward to further details of the UK Government's announcement that it will increase spend on R&D. We certainly have had discussions in the run-up to our own budget of what more we can do in this agenda, and I look forward, as he does, to hearing what the finance Minister has to say about that.
Wel, diolch am y sylwadau yna, Russell George. Gallaf deimlo nad yw ei lefelau ynni yr un fath heddiw oherwydd ei broblemau TG, a chredaf y rheswm yn ôl pob tebyg yw absenoldeb Winston Churchill yn hongian y tu ôl iddo, sydd wedi bod yn gydymaith rheolaidd i Russell yn ystod ei bresenoldeb digidol yn y Siambr. Felly, rwy'n credu ei fod yn colli ei ysbryd heddiw, efallai.
Yn sicr, dydw i ddim yn adnabod y darlun ohonof sef nad ydw i'n rhywun sy'n hoffi beirniadaeth. Yn sicr, rwy'n awyddus i gael beirniadaeth ac yn awyddus i'w annog. Nid yw'n golygu fy mod bob amser yn cytuno â hi pan fyddaf yn ei chael, wrth gwrs, ond mae hynny'n fater gwahanol, a chredaf, drwy gyhoeddi'r strategaeth hon fel dogfen cyfrannu torfol, rydym yn cydnabod bod y Llywodraeth, yn rhy aml, yn eistedd mewn ystafelloedd ar ei phen ei hun ac yn llunio cynllun nad yw'n ei brofi gyda'r bobl sy'n ei weithredu yn y byd go iawn. Dyna pam rwyf yn awyddus i wneud hyn. Gan gymdeithas sifil mae'r arbenigedd yma, ac rwyf wir eisiau iddyn nhw deimlo eu bod yn berchen ar y strategaeth hon ac yn gallu ei newid, fel bod ganddi fwy o siawns o lawer o gael ei gweithredu pan gaiff ei chyhoeddi ym mis Mawrth os oes teimlad ei bod yn cyd-fynd â blaenoriaethau a phroblemau'r byd go iawn.
Gofynnodd sut rydym yn gwerthuso sut mae gwasanaethau cyhoeddus wedi addasu. Credaf fod hwnnw'n gwestiwn da, a soniais mewn eiliad o onestrwydd yn ystod yr araith am rai o'n mentrau, er eu bod yn llawn bwriadau da, a oedd yn aflwyddiannus. Felly, cyflwyno dyfeisiau digidol i gartrefi gofal y soniais amdanyn nhw yn y datganiad. Rydym ni wedi llongyfarch ein hunain, a hynny'n briodol, am lwyddo i'w cyflwyno mor gyflym, ond rydym ni wedi synnu o nodi nad yw nifer ohonyn nhw wedi cael eu defnyddio. Nid yw hynny'n annodweddiadol o ystyried profiad blaenorol. Roeddwn yn ymwybodol, o glywed sïon o'r blaen fod cyfrifiaduron llechen wedi eu rhoi i athrawon ysgol, a bod llawer ohonyn nhw yn gorwedd mewn droriau heb eu defnyddio. Credaf fod hynny'n dod â ni at un o'i bwyntiau am sgiliau a hyder, a'r cysyniad o allgáu, oherwydd pan soniwn am allgáu digidol, rydym ni, mi gredaf, yn creu delwedd o bobl nad oes ganddyn nhw sgiliau o gwbl, ond mae allgáu mewn gwirionedd yn llawer ehangach na hynny. Mae'n ymwneud â'r gallu i elwa i'r eithaf ar y dechnoleg. Felly, efallai na all rhai pobl ond gwneud y pethau sylfaenol heb gael y manteision llawn.
Felly, rydym yn sicr yn ymwybodol eisoes o'r gwasanaethau yr ydym ni wedi'u cyflwyno nad yw hi'n ddigonol rhoi pecyn i bobl yn unig. Mae'n rhaid i chi newid y diwylliant ac mae'n rhaid i chi eu galluogi a rhoi'r sgiliau iddyn nhw er mwyn iddyn nhw allu ei ddefnyddio. Rwy'n credu mai dyna bwynt allweddol y dull digidol hwn. A gofynnodd sut yr ydym yn sicrhau nad yw pobl yn cael gwasanaeth israddol. Rwy'n credu bod y ddau gysyniad hyn yn gysylltiedig. Roedd holl ddiben sefydlu'r ganolfan ddigidol hon ar gyfer gwasanaethau cyhoeddus yng Nglynebwy yn seiliedig ar broses o ddarganfod, fel y'i gelwir, ymarfer ymchwil i ddeall beth oedd yr anghenion, a gwelsom nad oedd llawer o arweinwyr a gweision cyhoeddus yn teimlo'n hyderus ynghylch y cyfrwng digidol, nad oedden nhw'n deall ei botensial, ac nad oedden nhw mewn gwirionedd yn deall y cysyniad o gynllunio gwasanaethau drwy ystyried y defnyddiwr terfynol. Felly, rydym ni bellach yn cyflwyno rhaglen hyfforddi i weision cyhoeddus yn gyflym er mwyn iddyn nhw ddeall hyn. Ac ar ôl i ni gael hyn yn iawn, bydd gwasanaeth sydd wedi'i gynllunio gyda'r defnyddiwr mewn golwg yn cael ei gynllunio ar gyfer y rhai sydd ar-lein yn ogystal â'r rhai nad ydyn nhw ar-lein. Felly, ni ddylai'r gallu i ymgysylltu â'r gwasanaeth ddibynnu ar ba mor fedrus ydych chi gyda thechnoleg; dylai'r gwasanaeth gael ei gynllunio mewn modd y gellir ei ddefnyddio gan bobl pa un a ydyn nhw'n defnyddio technoleg ar-lein ai peidio. Ac rwy'n credu bod hynny'n newid diwylliant pwysig iawn yr ydym ni yn ei gofleidio, ac mae hynny'n hanfodol, gan droi at ei bwynt arall am yr angen i gael pobl ar ein hochr ni. Felly, ni ddylem fod angen tsar cynhwysiant digidol; dylem brif ffrydio cynhwysiant i'r ffordd yr ydym yn cynllunio gwasanaethau, a chredaf mai dyna'r dull yr ydym yn ei fabwysiadu.
Gofynnodd am y newyddion diweddaraf am 'Cyflymu Cymru' yn ystod mis Tachwedd. Ymddiheuraf os yw hynny ddiwrnod yn hwyr. Rwyf yn sicr wedi cymeradwyo hynny a gobeithio y bydd yn cael hynny cyn diwedd heddiw, os nad yfory. Ond rydym yn sicr wedi ymrwymo i gadw'r llif hwnnw o wybodaeth yn llifo ac i'w helpu yn ei allu i'n dwyn i gyfrif o ran cyflawni. Mae ei gwestiwn ynglŷn â sut y cawn ein dwyn i gyfrif yn un diddorol, oherwydd cyfeiriodd at gyflawni yn Llywodraeth Cymru, a chredaf mai dyma'r pwynt yr wyf wedi dod i'w ddeall ers ymgymryd â'r swydd hon—a soniais am hyn yn y datganiad—mae Llywodraeth Cymru yn chwaraewr bach yn hyn o beth, ac rwy'n credu na ddylem ni weld Llywodraeth Cymru fel prif sbardun y newid hwn. Rydym yn gatalydd, ac mae'n rhaid inni weithio gydag eraill—sefydliadau eraill a phartneriaid eraill—i wneud i hyn ddigwydd, oherwydd ni all Llywodraeth Cymru symud yn ddigon cyflym, ac nid oes ganddi'r pwysau i gwrdd â maint y newid a'r her y mae awtomeiddio'n ei gyflwyno inni. Mae ganddi swyddogaeth, ac nid wyf yn ceisio osgoi hynny, ond nid wyf yn credu y dylem ni weld ein hunain yn arwain ar hyn; rydym yn rhan o ecosystem y mae angen iddi sicrhau newid.
Ei gwestiwn olaf am ymchwil a datblygu—rydym yn edrych ymlaen at ragor o fanylion am gyhoeddiad Llywodraeth y DU y bydd yn cynyddu'r gwariant ar ymchwil a datblygu. Rydym yn sicr wedi cael trafodaethau yn y cyfnod cyn ein cyllideb ein hunain ynglŷn â beth arall y gallwn ei wneud fel rhan o'r agenda hon, ac edrychaf ymlaen, fel y mae ef, at glywed yr hyn sydd gan y Gweinidog cyllid i'w ddweud am hynny.
I thank the Deputy Minister for his statement and, obviously, for the advance copy. I'd like to begin my comments by just saying that I think the Welsh Government is to be commended to be looking forward at a time when so much energy is concentrated on dealing with the here and now. I think we can all be very glad that this work has been able to be progressed, faced with the big pressures both on Ministers and, obviously, on their officials at this very, very difficult, challenging time.
The Deputy Minister is right, of course, to identify, as the report itself does, that digital—the digital age, automation—is a powerful and disruptive force, and disruption can be positive and it can be negative. I'd like to explore a little bit more what the Deputy Minister said about sharing best practice, because I'd agree with him that, in Wales, we're sometimes very good at developing a new initiative, but then we're not always very good at spreading it. I wonder if he can say a little bit more in his response about how the digital hub is identifying some of those barriers to change. I suppose I'm interested to know, as well, on this particular topic, whether some of what they're learning about those barriers to change, particularly in the public sector, and how those are overcome, might be lessons that we can overcome when we're trying to spread good practice, potentially, in other fields.
I was glad to see him highlighting the importance of the data innovation accelerator. It's very positive to see our universities collaborating in that way; it's not always easy for them to do so. I wonder if he can say a little more in his response to me about how the UK Government and UK funders are responding to the case that he's making for supporting this initiative, and whether there is more that the Welsh Government could do. I'm asking that in the context that, of course, if there are UK-wide resources that we can bring in to support this work, that's very much to be encouraged.
I want to welcome the approach that the Deputy Minister is taking to finalising the new digital strategy. I think that kind of collaborative, open approach is a good practice model, especially in a world like this where, as the Deputy Minister said, nobody knows all the answers, because this is such a new world for everybody. I wonder if he would consider, or if he is already, taking steps particularly to encourage young people to participate in that process. I know that some of our major youth work charities have had collaborations with Microsoft, with Google—young people who you perhaps wouldn't expect to have good levels of digital skills actually know an awful lot about this, and certainly know more about it—you know, the digital-native generation, where they take these things for granted. So, I wonder, if he hasn't done that yet, whether he might consider how that might be done.
Finally, Dirprwy Lywydd, the Deputy Minister is right, of course, to say that this is going to come and he's right to say that this will be a huge transformation, and I think it's right that the approach to that transformation should be proactive and positive, but I wonder whether the Deputy Minister will also acknowledge that we can expect the world of work to be totally transformed by this over time. When he mentions the removal of mundane tasks, well, that, of course, is the case, but we have to consider how those who now make their living doing those mundane tasks will make their living in future.
I'm sure the Deputy Minister will agree with me that the last major transformation in our economy in Wales—the end of coal mining, the end of much heavy industry—was profoundly traumatic for many communities, like those of the Gwendraeth valley, which he and I both know well, and some of those communities are still living with the bad effects of that transformation.
There may not be enough work to go round as we have traditionally known it, as this transformation goes out, so I wonder if the Deputy Minister would agree with me that, in addition to developing that positive national digital strategy and, as he rightly says, Government taking the lead but not exclusively, and working in partnership, we also should be looking at, potentially, more radical responses to how we think about work, what constitutes work, what matters. Should we be considering a shorter working week? Should we consider the potential role of a universal basic income that could free citizens up to be more creative, to spend more time with their families, whatever they wanted to do?
I'd like to recommend that the Deputy Minister considers looking at the work of the Just Transition Commission, established by the Scottish Government, which aims to ensure that this coming digital industrial revolution is managed in such a way that it really does improve the lives of people and communities, rather than, if we leave it purely to the market, the risk that we make them worse.
Diolch i'r Dirprwy Weinidog am ei ddatganiad ac, yn amlwg, am y copi ymlaen llaw. Hoffwn ddechrau fy sylwadau drwy ddweud fy mod yn credu bod Llywodraeth Cymru i'w chanmol am edrych ymlaen ar adeg pan fo cymaint o egni'n canolbwyntio ar ymdrin â phethau heddiw. Credaf y gallwn i gyd fod yn falch iawn bod y gwaith hwn wedi cael ei ddatblygu, yn wyneb pwysau mawr ar Weinidogion ac, yn amlwg, ar eu swyddogion ar yr adeg anodd a heriol hon.
Mae'r Dirprwy Weinidog yn iawn, wrth gwrs, i nodi, fel y mae'r adroddiad ei hun yn ei wneud, fod digidol—yr oes ddigidol, awtomeiddio—yn rym pwerus ac aflonyddgar, a gall tarfu fod yn gadarnhaol a gall fod yn negyddol. Hoffwn ganfod ychydig mwy am yr hyn a ddywedodd y Dirprwy Weinidog am rannu arfer gorau, oherwydd byddwn yn cytuno ag ef ein bod ni, yng Nghymru, weithiau'n dda iawn am ddatblygu menter newydd, ond yna nid ydym bob amser yn dda iawn yn ei lledaenu. Tybed a all ddweud ychydig mwy yn ei ymateb ynglŷn â sut y mae'r ganolfan ddigidol yn nodi rhai o'r rhwystrau hynny rhag newid. Mae'n debyg bod gennyf ddiddordeb hefyd gwybod, ar y pwnc penodol hwn, tybed a allai rhywfaint o'r hyn y maen nhw'n ei ddysgu am y rhwystrau hynny rhag newid, yn enwedig yn y sector cyhoeddus, a sut y caiff y rheini eu goresgyn, fod yn wersi y gallwn ni eu goresgyn pan fyddwn yn ceisio lledaenu arfer da, o bosibl, mewn meysydd eraill.
Roeddwn yn falch o'i weld yn tynnu sylw at bwysigrwydd y cyflymydd arloesedd data. Mae'n gadarnhaol iawn gweld ein prifysgolion yn cydweithio yn y ffordd honno; nid yw bob amser yn hawdd iddyn nhw wneud hynny. Tybed a all ddweud ychydig mwy yn ei ymateb i mi am y ffordd y mae Llywodraeth y DU a chyllidwyr y DU yn ymateb i'w gais i gefnogi'r fenter hon, ac a oes mwy y gallai Llywodraeth Cymru ei wneud. Rwy'n gofyn, yn y cyd-destun hwn, a oes adnoddau ledled y DU y gallwn fanteisio arnyn nhw i gefnogi'r gwaith hwn, mae hynny i'w annog i raddau helaeth.
Rwyf eisiau croesawu'r dull y mae'r Dirprwy Weinidog yn ei ddefnyddio i gwblhau'r strategaeth ddigidol newydd. Credaf fod y math hwnnw o ddull cydweithredol, agored, yn fodel arfer da, yn enwedig mewn byd fel hwn lle nad oes neb, fel y dywedodd y Dirprwy Weinidog, yn gwybod yr holl atebion, gan fod hwn yn fyd mor newydd i bawb. Tybed a fyddai'n ystyried, neu os yw eisoes, cymryd camau arbennig i annog pobl ifanc i gymryd rhan yn y broses honno. Gwn fod rhai o'n prif elusennau gwaith ieuenctid wedi cydweithio â Microsoft, gyda Google—mae pobl ifanc na fyddech efallai'n disgwyl iddyn nhw feddu ar lefelau da o sgiliau digidol mewn gwirionedd yn gwybod llawer iawn am hyn, ac yn sicr yn gwybod mwy amdano—wyddoch chi, y genhedlaeth ddigidol- frodorol sy'n cymryd y pethau hyn yn ganiataol. Felly, tybed, os nad yw wedi gwneud hynny eisoes, a allai ystyried sut y gellid gwneud hynny.
Yn olaf, Dirprwy Lywydd, mae'r Dirprwy Weinidog yn iawn, wrth gwrs, i ddweud y bydd hyn yn dod ac mae'n iawn i ddweud y bydd hyn yn drawsnewidiad enfawr, a chredaf ei bod yn iawn y dylai'r dull o ymdrin â'r trawsnewid hwnnw fod yn rhagweithiol ac yn gadarnhaol, ond tybed a fydd y Dirprwy Weinidog hefyd yn cydnabod y gallwn ddisgwyl i fyd gwaith gael ei drawsnewid yn llwyr gan hyn dros amser. Pan fydd yn sôn am ddileu tasgau gweddol ddinod, wel, mae hynny'n wir, wrth gwrs, ond rhaid inni ystyried sut y bydd y rhai sydd bellach yn ennill eu bywoliaeth yn gwneud y tasgau gweddol ddinod hynny yn ennill eu bywoliaeth yn y dyfodol.
Rwy'n siŵr y bydd y Dirprwy Weinidog yn cytuno â mi fod y trawsnewidiad mawr diwethaf yn ein heconomi yng Nghymru—diwedd cyfnod cloddio glo, diwedd llawer o ddiwydiannau trwm—yn drawmatig iawn i lawer o gymunedau, fel rhai Cwm Gwendraeth, y mae ef a fi yn eu hadnabod yn dda, ac mae rhai o'r cymunedau hynny'n dal i fyw gydag effeithiau gwael y trawsnewid hwnnw.
Efallai na fydd digon o waith i bawb fel yr oedd yn draddodiadol, wrth i'r trawsnewid hwn gael ei gyflwyno, felly tybed a fyddai'r Dirprwy Weinidog yn cytuno â mi, yn ogystal â datblygu'r strategaeth ddigidol genedlaethol gadarnhaol honno ac, fel y dywed yn gywir, y Llywodraeth yn cymryd yr awenau ond nid ar ei phen ei hun yn unig, ac yn gweithio mewn partneriaeth, y dylem ni hefyd fod yn edrych ar ymatebion mwy radical o bosibl i sut yr ydym yn meddwl am waith, beth yw gwaith, beth sy'n bwysig. A ddylem ni fod yn ystyried wythnos waith fyrrach? A ddylem ni ystyried swyddogaeth bosibl i incwm sylfaenol cyffredinol a allai ryddhau dinasyddion i fod yn fwy creadigol, i dreulio mwy o amser gyda'u teuluoedd, beth bynnag y dymunan nhw ei wneud?
Hoffwn argymell bod y Dirprwy Weinidog yn ystyried edrych ar waith y 'Just Transition Commission', a sefydlwyd gan Lywodraeth yr Alban, sy'n ceisio sicrhau bod y chwyldro diwydiannol digidol newydd hwn yn cael ei reoli yn y fath fodd fel ei fod yn gwella bywydau pobl a chymunedau mewn gwirionedd, yn hytrach na'r perygl, os gadawn ni hyn i'r farchnad yn unig, y byddwn yn eu gwneud yn waeth.
Can I thank Helen Mary Jones for the positive tone of her contribution and for the very relevant questions that she's asked? I'll try to deal with those in turn. So, in terms of spreading best practice and understanding the barriers to change, the way that we've set up the digital centres—. So, I led an expert panel two years ago, before I joined the Government, looking at public service digital reform, and then have been involved in putting that into practice. Sally Meecham, who is now leading the centre for us, undertook a discovery phase, which was to understand, speaking to a whole range of people across public services, what the need was. One of the principles of digital change is that it's based on the need of the user—you understand what the needs are and then you design and test and iterate a service that meets those needs. You're constantly innovating, changing and responding, and that's what digital is about—it's not about IT; it's about an open approach to learning and change.
So, that was very much done to set and make the case for the digital centre, and we're now in the early phases—obviously, COVID has slowed it down—of rolling that out. It has a number of key roles: one is to be a centre of expertise and to be the go-to place where public services in particular can go to get advice on good practice, but also then to carry out the change. So, the digital transformation squads that I mentioned are hosted as part of the centre, and they're working, in the first instance, with Blaenau Gwent, Torfaen and Neath councils on social care. I'm hoping there'll be a separate squad working in Blaenau Gwent council on waste.
We want to see more and more of these digital transformation squads in every organisation, because they work across disciplines and they work as a team and they tackle a problem with a whole-system change in mind. By doing that process properly, the barriers to change will be addressed as you go, because by understanding the needs you then figure out solutions. So, I hope—the point of digital reform is that it's, as I say, a new way of tackling an old problem. It's a fresh chance to come at public service delivery shortcomings and use digital as a way of trying again.
The early signs of the centre's success are very encouraging. They've recruited a very high calibre advisory board to help the work. There's a lot of goodwill, and the other thing we've done as well alongside it is to create, now, an ecosystem of digital leadership. So, we have a new Welsh Government chief digital officer; we've just appointed a chief digital officer for local government, hosted by the Welsh Local Government Association, to raise skills and expectations, to be a leader in the field; and we have a commitment to create a chief digital officer in the NHS also. And those together will have a leadership role to set the digital standards, because that's the other key part of the centre's role. We've seen before, and when I was on the Public Accounts Committee we saw a number of examples of this, where we had an approach of what was called a 'once for Wales' approach, which effectively was the right principle, but in effect worked at the pace of the slowest. So, how can we achieve consistency without slowing everybody down? And through setting common standards is the way to do that, and that's going to be the other role of the centre. So, I'm excited about its potential, and it's only just getting started.
The digital nation accelerator, I've met a number of times with the vice-chancellors to discuss it. Again, huge potential. It's still being shaped and we are having early conversations about how we can shape that in a way that is useful. Because, from my point of view, it's impact that matters, and what I don't particularly want is a set of universities going away and coming up with a research-led project, which gets them very excited, but doesn't really help us to bring about the change that Phil Brown identified that we need to tackle. So, the conversations I've been having with them are that I think this if for the UK funding bodies to put the significant lion's share into, because, as you know, we do not get our fair share, our population share, of funding from the UK funding bodies, so it's important that this is a project they should embrace. But we, as a Welsh Government, are prepared to play our part in shaping that, so long as what they're developing meets our needs in public service and economic reform. So, I think that's a fair trade.
The point on the digital strategy is an excellent one of how we engage young people. When I sit down, Dirprwy Lywydd, I'll be putting up the first of the blogs, and there will be more to follow in rapid succession, and they're open for everybody to engage with. They'll be done in themes and chapters, so people with a particular interest in different elements of it can respond in their field of interest. But I think the point about how we're engaging specifically with young people is a very well made one, and I shall reflect quickly about how we can try and do that, and any suggestions she has I'd gratefully receive them. She made a couple in her statement, so I shall, as I say, reflect on them.
And then her final point about the world of work being transformed and it being traumatic for those involved is absolutely right. The fourth industrial revolution is going to bring enormous benefits for a small number of people, and it will displace and disrupt and harm a number of people through the transformation too. And it is the role of government and governments to intervene to make sure that those benefits are spread widely, and those who are displaced are helped to adjust. And I think that is really important, because if we don't handle this right, this could be a hugely negative force and it could be a source of great social unrest and disruption and economic harm. But it doesn't need to be that way.
So, what I particularly liked about the example I quoted in Caerphilly, where they've used robotic process automation, which has been used in some cases to bring about financial savings and a reduced headcount, is that what Caerphilly have said is, 'We want to use this to take staff off boring stuff that people don't need to be doing and that are best done by algorithms.' But not see that as a reason then to get rid of those staff, but to free those staff up in public services, which are stretched, to do other stuff, because we know there are roles that human beings do better than machines, involving empathy and helping people, and that's something people should be freed up by technology to do. If we follow that framing that Caerphilly are leading the way with, then I think we've got a good chance of pulling this off in a way that helps society and doesn't harm it. Though, no doubt, there will be jagged edges along the way.
And the final question about a universal basic income, I too think, in the long term, that this is something that is attractive, and I think the First Minister said earlier in the Chamber that he's keen to look at exploring a pilot of this on a cross-party basis, and I was very pleased to hear him say that.
A gaf i ddiolch i Helen Mary Jones am naws gadarnhaol ei chyfraniad ac am y cwestiynau perthnasol iawn y mae hi wedi'u gofyn? Fe geisiaf ymdrin â'r rheini yn eu tro. Felly, o ran lledaenu arfer gorau a deall y rhwystrau rhag newid, y ffordd yr ydym ni wedi sefydlu'r canolfannau digidol—. Felly, arweiniais banel arbenigol ddwy flynedd yn ôl, cyn imi ymuno â'r Llywodraeth, yn edrych ar ddiwygio digidol gwasanaethau cyhoeddus, ac yna bûm yn ymwneud â rhoi hynny ar waith. Cynhaliodd Sally Meecham, sydd bellach yn arwain y ganolfan i ni, gyfnod darganfod, sef i ddeall, drwy siarad ag ystod eang o bobl ar draws gwasanaethau cyhoeddus, beth oedd yr angen. Un o egwyddorion newid digidol yw ei fod yn seiliedig ar angen y defnyddiwr—rydych yn deall beth yw'r anghenion ac yna byddwch yn cynllunio ac yn profi ac yn dyblygu gwasanaeth sy'n diwallu'r anghenion hynny. Rydych chi'n arloesi, yn newid ac yn ymateb yn gyson, a dyna yw natur y cyfrwng digidol—nid yw'n ymwneud â TG; mae'n ymwneud ag agwedd agored at ddysgu a newid.
Felly, gwnaethpwyd hynny i lunio a chyflwyno'r achos dros y ganolfan ddigidol, ac rydym ni bellach yn y cyfnodau cynnar—yn amlwg, mae COVID wedi'i arafu—o ran cyflwyno honno. Mae ganddi nifer o swyddogaethau allweddol: un yw bod yn ganolfan arbenigedd a bod yn fan cychwyn lle gall gwasanaethau cyhoeddus yn arbennig fynd i gael cyngor ar arfer da, ond hefyd wedyn i gyflawni'r newid. Felly, mae'r carfanau trawsnewid digidol y soniais amdanyn nhw'n cael eu cynnal fel rhan o'r ganolfan, ac maen nhw'n gweithio, yn y lle cyntaf, gyda chynghorau Blaenau Gwent, Torfaen a Chastell-nedd ar ofal cymdeithasol. Rwy'n gobeithio y bydd carfan ar wahân yn gweithio yng nghyngor Blaenau Gwent ar wastraff.
Rydym ni eisiau gweld mwy a mwy o'r carfanau trawsnewid digidol hyn ym mhob sefydliad, oherwydd maen nhw'n gweithio ar draws disgyblaethau ac maen nhw'n gweithio fel tîm ac maen nhw'n mynd i'r afael â phroblem gyda newid yn y system gyfan mewn golwg. Drwy wneud y broses honno'n iawn, eir i'r afael â'r rhwystrau rhag newid wrth fynd ymlaen, oherwydd drwy ddeall yr anghenion rydych chi wedyn yn canfod yr atebion. Felly, gobeithio—diben diwygio digidol yw ei fod, fel y dywedais, yn ffordd newydd o fynd i'r afael â hen broblem. Mae'n gyfle newydd i ymdrin â diffygion cyflenwi gwasanaethau cyhoeddus a defnyddio'r cyfrwng digidol fel ffordd o roi cynnig arall arni.
Mae arwyddion cynnar llwyddiant y ganolfan yn galonogol iawn. Maen nhw wedi recriwtio bwrdd cynghori o safon uchel iawn i helpu'r gwaith. Mae llawer o ewyllys da, a'r peth arall yr ydym wedi'i wneud hefyd ochr yn ochr ag ef yw creu, nawr, ecosystem o arweinyddiaeth ddigidol. Felly, mae gennym ni brif swyddog digidol newydd yn Llywodraeth Cymru; rydym ni newydd benodi prif swyddog digidol ar gyfer llywodraeth leol, dan adain Cymdeithas Llywodraeth Leol Cymru, i godi sgiliau a disgwyliadau, i fod yn arweinydd yn y maes; ac mae gennym ni ymrwymiad i greu prif swyddog digidol yn y GIG hefyd. A bydd gan y rheini gyda'i gilydd swyddogaeth arweiniol i osod y safonau digidol, oherwydd dyna'r rhan allweddol arall o swyddogaeth y ganolfan. Rydym ni wedi gweld o'r blaen, a phan oeddwn ar y Pwyllgor Cyfrifon Cyhoeddus gwelsom nifer o enghreifftiau o hyn, lle'r oedd gennym ymagwedd a elwid yn ddull 'unwaith i Gymru', sef yr egwyddor gywir i bob pwrpas, ond bu'n gweithio ar gyflymder yr arafaf. Felly, sut allwn ni sicrhau cysondeb heb arafu pawb? A thrwy osod safonau cyffredin yw'r ffordd i wneud hynny, a dyna fydd swyddogaeth arall y ganolfan. Felly, rwy'n gyffrous ynghylch ei photensial, a dim ond dechrau arni y mae hi.
Cyflymydd y genedl ddigidol, rwyf wedi cyfarfod sawl gwaith gyda'r is-gangellorion i'w drafod. Unwaith eto, potensial enfawr. Mae'n dal i gael ei lunio ac rydym yn cael sgyrsiau cynnar ynghylch sut y gallwn lunio hwnnw mewn ffordd sy'n ddefnyddiol. Oherwydd, o'm safbwynt i, effaith sy'n bwysig, a'r hyn nad wyf yn ei ddymuno'n arbennig yw cyfres o brifysgolion yn llunio prosiect a arweinir gan ymchwil, sy'n eu cyffroi'n fawr, ond nad yw'n ein helpu ni i sicrhau'r newid y nododd Phil Brown fod angen i ni fynd i'r afael ag ef. Felly, mae'r sgyrsiau yr wyf wedi bod yn eu cael gyda nhw ynghylch y ffaith fy mod yn credu bod angen i gyrff cyllido'r DU roi cyfran sylweddol tuag ato, oherwydd, fel y gwyddoch chi, nid ydym yn cael ein cyfran deg, ein cyfran o'r boblogaeth, o gyllid gan gyrff ariannu'r DU, felly mae'n bwysig bod hwn yn brosiect y dylen nhw ei groesawu. Ond rydym ni, Llywodraeth Cymru, yn barod i chwarae ein rhan wrth lunio hynny, cyn belled â bod yr hyn y maen nhw'n ei ddatblygu yn diwallu ein hanghenion mewn gwasanaethau cyhoeddus a diwygio economaidd. Felly, rwy'n credu bod hynny'n fargen deg.
Mae'r pwynt am y strategaeth ddigidol yn un ardderchog ynghylch y ffordd yr ydym yn ymgysylltu â phobl ifanc. Pan fyddaf i'n eistedd, Dirprwy Lywydd, byddaf yn cyhoeddi'r cyntaf o'r blogiau, a bydd mwy i'w ddilyn yn gyflym ar ôl hynny, ac mae rhyddid i bawb eu darllen. Byddan nhw'n cael eu cyflwyno mewn themâu a phenodau, fel y gall pobl sydd â diddordeb arbennig mewn gwahanol elfennau ohono ymateb o fewn eu maes diddordeb. Ond rwy'n credu bod y pwynt ynglŷn â sut yr ydym yn ymgysylltu'n benodol â phobl ifanc yn un da iawn, a byddaf yn myfyrio'n gyflym ynghylch sut y gallwn geisio gwneud hynny, ac unrhyw awgrymiadau sydd ganddi, byddwn yn ddiolchgar o'u cael. Gwnaeth ambell awgrym yn ei datganiad, felly byddaf, fel y dywedais, yn myfyrio arnyn nhw.
Ac yna mae ei phwynt olaf am y byd gwaith sy'n cael ei drawsnewid ac mae dweud ei fod yn drawmatig i'r rhai sy'n gysylltiedig yn hollol gywir. Mae'r pedwerydd chwyldro diwydiannol yn mynd i ddod â manteision enfawr i nifer fach o bobl, a bydd yn disodli ac yn tarfu ar nifer o bobl ac yn eu niweidio drwy'r trawsnewid hefyd. A swyddogaeth y llywodraeth a llywodraethau yw ymyrryd er mwyn sicrhau bod y manteision hynny'n cael eu lledaenu'n eang, a bod y rhai sy'n cael eu dadleoli yn cael cymorth i addasu. A chredaf fod hynny'n bwysig iawn, oherwydd os nad ydym yn ymdrin â hyn yn iawn, gallai hwn fod yn rym negyddol iawn a gallai fod yn ffynhonnell o darfu cymdeithasol mawr ac aflonyddwch a niwed economaidd. Ond nid oes angen iddo fod felly.
Felly, yr hyn yr oeddwn yn ei hoffi'n arbennig am yr enghraifft a ddyfynnais yng Nghaerffili, lle maen nhw wedi defnyddio awtomeiddio prosesau robotig, a ddefnyddiwyd mewn rhai achosion i sicrhau arbedion ariannol a llai o bobl, yw mai'r hyn y mae Caerffili wedi'i ddweud yw, 'Rydym ni eisiau defnyddio hyn i dynnu staff oddi ar bethau diflas nad oes angen i bobl fod yn eu gwneud ac a wneir orau drwy algorithmau.' Ond wedyn nid gweld hynny fel rheswm i gael gwared ar y staff hynny, ond i ryddhau'r staff hynny mewn gwasanaethau cyhoeddus, sydd dan bwysau, i wneud pethau eraill, oherwydd gwyddom fod yna swyddi y mae pobl yn eu gwneud yn well na pheiriannau, sy'n cynnwys empathi a helpu pobl, ac mae hynny'n rhywbeth y dylai pobl gael eu rhyddhau gan dechnoleg i'w wneud. Os dilynwn y dull hwnnw y mae Caerffili yn arwain y ffordd ag ef, yna rwy'n credu bod gennym gyfle da i lwyddo'n hyn o beth mewn ffordd sy'n helpu cymdeithas ac nad yw'n ei niweidio. Er y bydd adegau pan na fydd popeth yn mynd yn llyfn ar hyd y ffordd, mae'n siŵr.
A'r cwestiwn olaf am incwm sylfaenol cyffredinol, rwyf innau hefyd yn credu, yn y tymor hir, fod hyn yn rhywbeth sy'n ddeniadol, a chredaf i'r Prif Weinidog ddweud yn gynharach yn y Siambr ei fod yn awyddus i ystyried archwilio cynllun treialu ar gyfer hyn ar sail drawsbleidiol, ac roeddwn yn falch iawn o'i glywed yn dweud hynny.
Thank you. We are two thirds of the way through this 45-minute statement, and I've got a number of speakers left, so I'll just put that—[Interruption.] No, no, I'm just putting that on the record. Jenny Rathbone.
Diolch. Rydym ddwy ran o dair o'r ffordd drwy'r datganiad 45 munud hwn, ac mae gennyf nifer o siaradwyr ar ôl, felly fe roddaf hynny—[Torri ar draws.] Na, na, rwyf dim ond yn cofnodi hynny. Jenny Rathbone.
Thank you very much, Deputy Presiding Officer. Brown speaks presciently about the shift to online shopping, and that's of course echoed in today's devastating news about the collapse of Arcadia and Debenhams, undoubtedly accelerated and exacerbated by the pandemic. It can't just be the poor leadership of the private equity ownership to extract maximum surplus value; it has to also be the change in shopping habits. As you said, if we don't change, we die.
So, how do you think that the fourth industrial revolution could be applied to assist Cardiff to re-engineer its commercial centres to become community spaces as much as places where we continue to shop? I wondered if you could tell me a little bit more about Caerphilly's NearMeNow, which, I think, is helping maintain those links that are essential in the foundational economy, putting local shops in touch with local shoppers.
Secondly, how can the Government help the workforce whose jobs are disappearing today in retail to retrain to meet that 200 per cent increase in demand for AI jobs that you spoke about in your statement? Would that be a role for digital public services in Ebbw Vale or through the data nation accelerator, led by these four universities? I wondered if you could say a bit more on that, because I'm sure many retail workers would be very keen to hear that.
Diolch yn fawr iawn, Dirprwy Lywydd. Mae Brown yn siarad am y newid y mae'n ei ragweld i siopa ar-lein, ac mae hynny wrth gwrs yn cael ei adleisio yn y newyddion ofnadwy heddiw am gwymp Arcadia a Debenhams, heb os wedi'i gyflymu a'i waethygu gan y pandemig. Nid dim ond arweinyddiaeth wael y berchnogaeth ecwiti preifat i gael y gwerth mwyaf dros ben yw'r rheswm; rhaid ei fod hefyd oherwydd y newid mewn arferion siopa. Fel y dywedsoch chi, os na fyddwn yn newid, rydym yn marw.
Felly, sut ydych chi'n credu y gellid defnyddio'r pedwerydd chwyldro diwydiannol i gynorthwyo Caerdydd i ail-lunio ei chanolfannau masnachol i fod yn fannau cymunedol gymaint â mannau lle'r ydym yn parhau i siopa? Tybed a allech chi ddweud ychydig mwy wrthyf am NearMeNow, Caerffili, sydd, mi gredaf, yn helpu i gynnal y cysylltiadau hynny sy'n hanfodol yn yr economi sylfaenol, gan roi siopau lleol mewn cysylltiad â siopwyr lleol.
Yn ail, sut gall y Llywodraeth helpu'r gweithlu y mae eu swyddi'n diflannu heddiw ym maes manwerthu i ailhyfforddi i ateb y cynnydd hwnnw o 200 y cant yn y galw am swyddi deallusrwydd artiffisial y sonioch chi amdanyn nhw yn eich datganiad? A fyddai hynny'n swyddogaeth i wasanaethau cyhoeddus digidol yng Nglynebwy neu drwy'r cyflymydd cenedl ddata, dan arweiniad y pedair prifysgol hyn? Tybed a allech chi ddweud ychydig mwy am hynny, oherwydd rwy'n siŵr y byddai llawer o weithwyr manwerthu'n awyddus iawn i glywed hynny.
Thank you very much to Jenny Rathbone, and she makes a very strong point. Clearly, we are seeing today the reality and the result of digital disruption—we've seen it in many other areas too. We can see it in the fate of local media, which has been a perfect case study in digital disruption. There's no doubt there's a huge question for the future of town centres and shopping centres as people move online, and I don't think we can stop this trend; I think we need to try and harness it. So, I think, as I said in the statement, I'm keen to look at how we can help small businesses become more digitally savvy themselves to be able to sell and trade online. And I think the NearMeNow app that Jenny Rathbone mentions is an excellent example of trying to help town centres and small businesses to be able to get online to offer their goods, and I'm keen to see what more we can do to help SMEs in particular to do that.
I don't think the digital centre in Ebbw Vale or the digital nation accelerator are the right vehicles for that. The centre in Ebbw Vale is about public service reform and delivery, and the accelerator is about research and development and how it's applied. But there is a huge role for reskilling people. The ReAct project that we already fund has the ability to help people to retrain digitally. There is, in fact, a whole range of initiatives from degree apprenticeships in IT and frameworks to essential skills qualifications that we have, the Wales Union Learning Fund and the DigiTALent project, which allows people already in work and recent graduates to upskill. But I do think we need to do more in this area, and I think the challenge for all of us is: how do we help people to upskill as they go, rather than wait for their jobs to disappear and then realise that they no longer have skills relevant for the marketplace? Welsh Government is doing a lot on skills, but I think this is one of these areas where all of us know that society needs to do more to help people to adapt.
Diolch yn fawr iawn i Jenny Rathbone, ac mae ei sylw yn un da iawn. Yn amlwg, rydym yn gweld heddiw realiti a chanlyniad tarfu digidol—rydym wedi'i weld mewn llawer o feysydd eraill hefyd. Gallwn ei weld yn nhynged y cyfryngau lleol, sydd wedi bod yn astudiaeth achos berffaith mewn tarfu digidol. Does dim dwywaith bod cwestiwn enfawr ynghylch dyfodol canol trefi a chanolfannau siopa wrth i bobl symud ar-lein, ac nid wyf yn credu y gallwn ni atal y duedd hon; rwy'n credu bod angen i ni geisio ei defnyddio. Felly, rwy'n credu, fel y dywedais yn y datganiad, fy mod yn awyddus i weld sut y gallwn ni helpu busnesau bach i ddod yn fwy craff yn ddigidol er mwyn iddyn nhw allu gwerthu a masnachu ar-lein. Ac rwy'n credu bod ap NearMeNow y mae Jenny Rathbone yn sôn amdano yn enghraifft wych o geisio helpu canol trefi a busnesau bach i allu mynd ar-lein i gynnig eu nwyddau, ac rwy'n awyddus i weld beth arall y gallwn ni ei wneud i helpu busnesau bach a chanolig yn arbennig i wneud hynny.
Dydw i ddim yn credu mai'r ganolfan ddigidol yng Nglynebwy na chyflymydd cenedl ddigidol yw'r cerbydau cywir ar gyfer hynny. Mae'r ganolfan yng Nglynebwy yn ymwneud â diwygio a darparu gwasanaethau cyhoeddus, ac mae'r cyflymydd yn ymwneud ag ymchwil a datblygu a sut y caiff ei gymhwyso. Ond mae swyddogaeth enfawr o ran ailsgilio pobl. Mae prosiect ReAct, yr ydym ni eisoes yn ei ariannu, yn gallu helpu pobl i ailhyfforddi'n ddigidol. Mewn gwirionedd, mae gennym ni ystod eang o fentrau, o brentisiaethau gradd mewn TG a fframweithiau i gymwysterau sgiliau hanfodol, Cronfa Ddysgu Undebau Cymru a'r prosiect DigiTALent, sy'n caniatáu i bobl sydd eisoes mewn gwaith a graddedigion diweddar uwchsgilio. Ond rwy'n credu bod angen i ni wneud mwy yn y maes hwn, a chredaf mai'r her i bob un ohonom ni yw: sut gallwn ni helpu pobl i uwchsgilio wrth iddyn nhw fynd ymlaen, yn hytrach nag aros i'w swyddi ddiflannu ac yna sylweddoli nad oes ganddyn nhw sgiliau sy'n berthnasol i'r farchnad mwyach? Mae Llywodraeth Cymru yn gwneud llawer o ran sgiliau, ond rwy'n credu mai dyma un o'r meysydd hyn lle mae pob un ohonom ni yn gwybod bod angen i gymdeithas wneud mwy i helpu pobl i addasu.
In opening my contribution to this debate, I would echo the words of Professor Brown, in his presage to his report, where he says he hopes
'this report acts as a catalyst to ignite a national conversation on what digital innovation means for the people and communities of Wales, not just the high-tech innovative businesses of the future.'
The report also identifies in depth the effect AI may have on employment in Wales, often talked about in a negative context. However, given the right leadership and financial support, I believe the catastrophic effect that some predict for Wales can be substantially avoided. I'm hugely impressed by the innovative way outlined by the Deputy Minister, by way of publishing a draft report, which would allow input from interested sectors. But can I ask how the draft will be promoted?
People have been predicting the loss of jobs through automation since the time of the Luddites; the reality is that automation has meant fewer working hours and more holiday periods, which has created a huge expansion of jobs in the service and hospitality industries. But Wales should look at the fourth industrial revolution as a great opportunity to move away from the low-paid jobs sector, and seek to become world leaders in some of the niche markets that digital and AI will generate. Indeed, we have to congratulate the Welsh Government on its support for the cyber innovation hub, created in south-east Wales, aiming to make Wales a world leader in this area. This proves that, in such specifically targeted sectors, we can be at the forefront of new technology and thus create a new technology based economy for Wales. Could the Deputy Minister indicate such niche markets he intends to explore in the future?
In order to establish such an economy, we should implement immediately the first recommendation of the report in the creation of six industrial innovation clusters, to develop industrial transformation road maps. These ITRs would help to identify current strengths and potential digital innovation at a regional, national and international level. In order to achieve this in the most effective and efficient way, I believe there should be a restructure of local government into six regions, each with more power and larger budgets, to help facilitate a greater integration, cleaner streaming and more comprehensive implementation of these digital innovation centres. Would the Minister indicate whether he will be following this advice?
The Welsh Government should also implement, as a matter of urgency, the second recommendation of the report, that of integrating existing business, skills and innovation support to form a single business diagnostic and transformation process, and to ensure—
Wrth agor fy nghyfraniad i'r ddadl hon, hoffwn adleisio geiriau'r Athro Brown, yn ei raglith i'w adroddiad, ble mae'n dweud ei fod yn gobeithio;
'mai catalydd yw’r adroddiad hwn, a fydd yn cychwyn trafodaeth genedlaethol am yr hyn y mae arloesi digidol yn ei olygu i bobl a chymunedau yng Nghymru, ac nid yn unig i fusnesau arloesol technolegol y dyfodol.'
Mae'r adroddiad hefyd yn nodi'n fanwl yr effaith y gallai deallusrwydd artiffisial ei gael ar gyflogaeth yng Nghymru, a gaiff ei drafod yn aml mewn cyd-destun negyddol. Fodd bynnag, o ystyried yr arweinyddiaeth a'r cymorth ariannol cywir, credaf y gellir osgoi'r effaith drychinebus y mae rhai'n ei rhagweld ar gyfer Cymru yn sylweddol. Mae'r ffordd arloesol a amlinellwyd gan y Dirprwy Weinidog, drwy gyhoeddi adroddiad drafft, a fyddai'n caniatáu mewnbwn gan sectorau sydd â diddordeb, wedi creu argraff fawr arnaf. Ond a gaf i ofyn sut y bydd y drafft yn cael ei hyrwyddo?
Mae pobl wedi bod yn rhagweld colli swyddi drwy awtomeiddio ers cyfnod y Ludiaid; y gwir amdani yw fod awtomeiddio wedi golygu llai o oriau gwaith a mwy o gyfnodau gwyliau, sydd wedi creu cynnydd enfawr mewn swyddi yn y diwydiannau gwasanaeth a lletygarwch. Ond dylai Cymru edrych ar y pedwerydd chwyldro diwydiannol fel cyfle gwych i bobl gefnu ar y sector swyddi cyflogau isel, a cheisio dod yn arweinwyr byd-eang yn rhai o'r marchnadoedd arbenigol y bydd y cyfrwng digidol a deallusrwydd artiffisial yn eu creu. Yn wir, mae'n rhaid i ni longyfarch Llywodraeth Cymru ar ei chefnogaeth i'r ganolfan arloesi seiber, a grëwyd yn y de-ddwyrain, gyda'r nod o wneud Cymru'n arweinydd byd-eang yn y maes hwn. Mae hyn yn profi, mewn sectorau sydd wedi'u targedu'n benodol, y gallwn fod ar flaen y gad o ran technoleg newydd ac felly creu economi newydd sy'n seiliedig ar dechnoleg ar gyfer Cymru. A wnaiff y Dirprwy Weinidog ddynodi marchnadoedd arbenigol o'r fath y mae'n bwriadu eu harchwilio yn y dyfodol?
Er mwyn sefydlu economi o'r fath, dylem weithredu argymhelliad cyntaf yr adroddiad ar unwaith wrth greu chwe chlwstwr arloesi diwydiannol, i ddatblygu mapiau ffyrdd trawsnewid diwydiannol. Byddai'r mapiau hyn yn helpu i nodi cryfderau cyfredol ac arloesi digidol posibl ar lefel ranbarthol, genedlaethol a rhyngwladol. Er mwyn cyflawni hyn yn y ffordd fwyaf effeithiol ac effeithlon, credaf y dylid ailstrwythuro llywodraeth leol yn chwe rhanbarth, pob un â mwy o bŵer a chyllidebau mwy, er mwyn helpu i hwyluso mwy o integreiddio, ffrydio glanach a gweithredu'r canolfannau arloesi digidol hyn yn fwy cynhwysfawr. A wnaiff y Gweinidog ddweud a fydd yn dilyn y cyngor hwn?
Dylai Llywodraeth Cymru hefyd weithredu, fel mater o frys, ail argymhelliad yr adroddiad, integreiddio cymorth busnes, sgiliau ac arloesi sy'n bodoli eisoes i ffurfio un broses ddiagnostig a thrawsnewid busnes, a sicrhau—
Can the Member wind up, please?
A wnaiff yr Aelod ddirwyn i ben, os gwelwch yn dda?
Yes. [Inaudible.]—to support the transformation of a new digital industry.
Iawn. [Anghlywadwy.]—i gefnogi trawsnewid diwydiant digidol newydd.
Thank you. There was a lot in there, and not much time to respond, so I'll try and be brief. I welcome the positive comments David Rowlands made about the approach we are taking, and particularly for the cyber innovation hub, which, I think, as he recognises, has got significant potential.
I did mention, in terms of the digital industrial clusters, that we are taking up that recommendation of the Brown review. I don't think, as I said, that it is for the Welsh Government to lead each of those clusters; I think it's important we play our part with others in making them relevant to the sectors that they are designed to advance. I think the digital nation accelerator project by the universities is a really good example, where it's the universities who've led and who've taken the initiative there, and they're now coming to us to ask how can we help them to realise their vision, and I think that is the right way around. This shouldn't be a top-heavy Government-led approach; this has got to be based on the needs of the economy.
In terms of his point about niche markets, I think it's an interesting point and is reflected back to a point earlier in his contribution: I don't think this is just about the shiny and the new and the high-tech industries; this has got to be about everyday economy as well. So, the question I'm interested in is: how do we integrate this agenda into the foundational economy, which, too often, have been characterised as being low skill, low productivity, low wage, but they needn't be? So, how do we get this innovation agenda into the everyday services? So, the foundational economy challenge fund, for example, has taken up a number of those projects. One project in Denbighshire is looking at how we can use automation and robotics to help people in care to adapt, tackle loneliness, for example. So, I think there are all sorts of positive niche ways, to use his term, that we can draw on this agenda to help other problems that we have.
And finally, on his first point about how do we promote the consultation, well, I'd be grateful for all Members' help in drawing people's attention to the fact that this is now live. We'll be tweeting it this afternoon, and let the crowd do their best.
Diolch. Roedd llawer yn y fan yna, a dim llawer o amser i ymateb, felly ceisiaf fod yn gryno. Croesawaf y sylwadau cadarnhaol a wnaeth David Rowlands am y dull yr ydym yn ei ddilyn, ac yn enwedig am y ganolfan arloesi seiber, sydd, mi gredaf, fel y mae'n cydnabod, â photensial sylweddol.
Soniais, o ran y clystyrau diwydiannol digidol, ein bod yn ymgymryd â'r argymhelliad hwnnw yn adolygiad Brown. Nid wyf yn credu, fel y dywedais, mai mater i Lywodraeth Cymru yw arwain pob un o'r clystyrau hynny; rwy'n credu ei bod hi'n bwysig ein bod yn chwarae ein rhan gydag eraill i'w gwneud yn berthnasol i'r sectorau y maen nhw wedi'u cynllunio i'w datblygu. Rwy'n credu bod y prosiect cyflymydd cenedl ddigidol gan y prifysgolion yn enghraifft dda iawn, lle bu'r prifysgolion yn arwain ac yn achub y blaen, ac maen nhw bellach yn dod atom ni i ofyn sut y gallwn ni eu helpu i wireddu eu gweledigaeth, a chredaf mai dyna'r ffordd gywir. Ni ddylai hyn fod yn ddull gweithredu sy'n cael ei arwain gan y Llywodraeth o'r brig i lawr; mae'n rhaid i hyn fod yn seiliedig ar anghenion yr economi.
O ran ei bwynt am farchnadoedd arbenigol, rwy'n credu ei fod yn bwynt diddorol ac mae'n adlewyrchu pwynt yn gynharach yn ei gyfraniad: nid wyf yn credu bod hyn yn ymwneud â'r diwydiannau uwch- dechnoleg sgleiniog newydd yn unig; mae'n rhaid i hyn ymwneud ag economi bob dydd hefyd. Felly, y cwestiwn y mae gennyf ddiddordeb ynddo yw: sut mae integreiddio'r agenda hon i'r economi sylfaenol, sydd, yn rhy aml, wedi'i nodweddu fel un o sgiliau isel, cynhyrchiant isel, cyflog isel, ond nid oes angen iddyn nhw fod felly? Felly, sut mae cael yr agenda arloesi hon i'r gwasanaethau bob dydd? Mae cronfa her sylfaenol yr economi, er enghraifft, wedi ymgymryd â nifer o'r prosiectau hynny. Mae un prosiect yn Sir Ddinbych yn ceisio canfod sut y gallwn ni ddefnyddio awtomeiddio a roboteg i helpu pobl mewn gofal i addasu, mynd i'r afael ag unigrwydd, er enghraifft. Felly, credaf fod pob math o ffyrdd arbenigol cadarnhaol, i ddefnyddio'i derm, y gallwn ni ddefnyddio'r agenda hon i helpu problemau eraill sydd gennym.
Ac yn olaf, ynghylch ei bwynt cyntaf ynglŷn â sut yr ydym yn hyrwyddo'r ymgynghoriad, wel, byddwn yn ddiolchgar am gymorth pob Aelod i dynnu sylw pobl at y ffaith bod hwn yn fyw erbyn hyn. Byddwn yn ei drydar y prynhawn yma, ac yna'n gadael i'r dorf wneud ei gorau.
Fe wnaf i ddim cymryd llawer o amser. Mae yna lawer o bwyntiau pwysig iawn wedi cael eu gwneud yma yn barod, ond a hithau mor bwysig, dwi'n meddwl, i dynnu syniadau o ar draws y Senedd, eisiau tynnu sylw ydw i at y grŵp trawsbleidiol ar ddigidol dwi yn ei sefydlu ar hyn o bryd. Dwi'n meddwl bod yna gytundeb, onid does, ei bod hi mor bwysig cael y strategaethau yn gywir ar ddigidol, a dwi'n meddwl ei bod hi'n bwysig cael platfform ar gyfer dod â gwahanol bartneriaid at ei gilydd er mwyn ceisio dylanwadu ar Lywodraeth. Dwi'n meddwl bod y cyfle yma o'n blaenau ni i drafod yr ymgynghoriad ar y strategaeth ddigidol yn golygu—wel, mae'n awgrymu i mi mai dyma'r amser iawn i wneud hyn. Felly, diolch yn fawr iawn i'r rheini sydd wedi dangos eu bod nhw am gefnogi hyn. Diolch i'r Gweinidog hefyd am ymateb yn bositif—neu'r Dirprwy Weinidog, ddylwn i ddweud—i hyn. Mae yna gymaint o newidiadau cymdeithasol a chyfleon economaidd yn ddeillio allan o ddigidol—yr M-SParc yn fan hyn a'r ganolfan DSP, Compound Semiconductor Applications Catapult yng Nghasnewydd, y ganolfan sbectrwm yn Aberystwyth. Mae yna gymaint eisiau ei drafod yn economaidd a chymdeithasol, ac rydw i'n gwahodd pawb i chwarae eu rhan yn y drafodaeth yna.
I won't take too much of your time. Many important points have already been made, but as it's so important, I think, to draw in ideas from across the Senedd, I wanted to draw attention to the cross-party group on digital that I am in the process of establishing. I think there is agreement that it is so important to get the strategies right on digital, and I think it's important that there is a platform in order to bring various partners together in order to seek to influence Government. I think this opportunity to discuss the consultation on the digital strategy does mean—well, it suggests to me at least that this is the right time to do this. So, thank you to those who have shown support for this. I thank the Minister too for the positive response—or rather the Deputy Minister—to this. There are so many social and economic changes and opportunities emerging from digital—we have M-SParc and the DSP centre here, Compound Semiconductor Application Catapult in Newport, the spectrum centre in Aberystwyth. There's so much to discuss, economically and socially, and I invite everyone to play their part in that discussion.
Thank you very much for those comments. I welcome the tone and the content of the contribution, and I just add my support to the initiatives that M-Sparc are doing in Ynys Môn. I think they really are leading the way in the application of innovation, from a project of theirs I'm recently aware of in hydroponics in food production, but also, I think, particularly exciting is their use of LoRaWAN, which is low-frequency gateways that can be adapted to bring the 'internet of things' agenda to life. So, they've done some very good work there on simple things like farm gates, to help farmers with real-time intelligence to help them manage their livestock and their land, and the Patrwm project in a number of town centres across north Wales, where they're able to monitor in real time the number of people coming to town centres. This has been stemming from a project that began in Cardigan, where Councillor Clive Davies, the current mayor of Cardigan, has done excellent work, working with local traders to use the free broadband signals that have been funded to get data to help the shopkeepers understand where people are coming from, what times of day they're coming for, are they responding to events. I think the challenge now is to use that data to drive policy. So, it's great to get the data, but now we need to understand what the data is telling us that further brings about innovation and change. I think M-SParc are to be hugely commended for the leadership they've shown in this, and there's much more they can contribute to getting this agenda mainstreamed across Wales.
Diolch yn fawr am y sylwadau yna. Croesawaf naws a chynnwys y cyfraniad, ac rwyf innau hefyd yn cefnogi'r mentrau y mae M-Sparc yn eu cynnal yn Ynys Môn. Rwy'n credu eu bod yn arwain y ffordd o ran arloesedd, o brosiect o'u heiddo yr wyf yn ymwybodol ohono'n ddiweddar mewn hydroponeg wrth gynhyrchu bwyd, ond hefyd, rwy'n credu, rhywbeth arbennig o gyffrous yw eu defnydd o LoRaWAN, sef pyrth amledd isel y gellir eu haddasu i ddod â'r agenda 'rhyngrwyd pethau' yn fyw. Felly, maen nhw wedi gwneud gwaith da iawn yn hynny o beth ar bethau syml fel gatiau fferm, i helpu ffermwyr gyda deallusrwydd amser real i'w helpu i reoli eu da byw a'u tir, a'r prosiect Patrwm mewn nifer o ganol trefi ar draws y gogledd, lle maen nhw'n gallu monitro mewn amser real nifer y bobl sy'n dod i ganol trefi. Mae hyn wedi deillio o brosiect a ddechreuodd yn Aberteifi, lle mae'r Cynghorydd Clive Davies, maer presennol Aberteifi, wedi gwneud gwaith rhagorol, gan weithio gyda masnachwyr lleol i ddefnyddio'r signalau band eang am ddim sydd wedi'u hariannu i gael data i helpu'r siopwyr i ddeall o ble mae pobl yn dod, pa adegau o'r dydd y maen nhw'n dod, a ydyn nhw yn ymateb i ddigwyddiadau. Credaf mai'r her yn awr yw defnyddio'r data hynny i ddylanwadu ar bolisïau. Felly, mae'n wych cael y data, ond nawr mae angen i ni ddeall beth y mae'r data'n ei ddweud wrthym ni sy'n arwain at arloesi a newid ymhellach. Rwy'n credu y bydd M-SParc i'w canmol yn fawr am yr arweinyddiaeth y maen nhw wedi'i dangos yn hyn o beth, ac mae llawer mwy y gallan nhw ei gyfrannu at brif ffrydio'r agenda hon ledled Cymru.
Thank you, Deputy Minister.
Diolch, Dirprwy Weinidog.
Item 6 on the agenda is the LCM on the United Kingdom Internal Market Bill, which has been postponed until 8 December.
Eitem 6 ar yr agenda yw'r Cynnig Cydsyniad Deddfwriaethol ar Fil Marchnad Fewnol y Deyrnas Unedig, sydd wedi'i ohirio tan 8 Rhagfyr.
Item 7 is a debate on the second annual report of the president of the Welsh Tribunals. I call on the Counsel General and Minister for European Transition to move that motion—Jeremy Miles.
Eitem 7 yw dadl ar ail adroddiad blynyddol llywydd Tribiwnlysoedd Cymru. Galwaf ar y Cwnsler Cyffredinol a'r Gweinidog Pontio Ewropeaidd i gynnig y cynnig hwnnw—Jeremy Miles.
Cynnig NDM7490 Rebecca Evans
Cynnig bod y Senedd:
Yn nodi ail adroddiad blynyddol Llywydd Tribiwnlysoedd Cymru ar y ffordd y mae Tribiwnlysoedd Cymru yn gweithredu.
Motion NDM7490 Rebecca Evans
To propose that the Senedd:
Notes the second annual report of the President of Welsh Tribunals on the operation of the Welsh Tribunals.
Cynigiwyd y cynnig.
Motion moved.
Diolch ichi, Ddirprwy Lywydd. Dwi'n hynod falch ein bod ni'n cynnal y ddadl hon ar ail adroddiad blynyddol llywydd Tribiwnlysoedd Cymru, adroddiad sy'n cwmpasu'r flwyddyn ariannol 2019-20. Hon yw'r ddadl gyntaf inni gael ar yr adroddiadau blynyddol sy'n cael eu cyhoeddi gan y llywydd. Roedd ei adroddiad blynyddol cyntaf fe yn cwmpasu'r cyfnod o 2017 i fis Mawrth 2019, ac yn yr adroddiad hwnnw gwnaeth y llywydd yn ei eiriau ei hun ddweud ein bod ni
'yn cychwyn ar daith tuag at gyflwyno system dribiwnlysoedd fodern a hyblyg i Gymru—system a fydd yn gallu ymateb i anghenion rhesymol y rheini sy’n defnyddio’r tribiwnlysoedd'.
Syr Wyn Williams yw'r cyntaf i ymgymryd â swydd llywydd Tribiwnlysoedd Cymru. Mae ei benodiad e yn un hynod bwysig i Gymru, nid yn unig o safbwynt yr arweiniad cyfreithiol a'r cyfoeth o brofiad sy'n dod gydag ef i'r rôl, ond hefyd oherwydd mai dyma'r penodiad barnwrol ar lefel uchel cyntaf ers 1830 sy'n ymwneud â Chymru yn unig. Rhaid inni gofio, o ran ffurf y tribiwnlysoedd sydd gyda ni, y ceir yma yng Nghymru farnwriaeth sydd, er ei bod hi'n fach o ran maint, yn gwbl neilltuedig o ran barnwriaeth Lloegr ar lefel y dyfarniad cyntaf.
Cyn i fi fyfyrio ychydig ar yr adroddiad blynyddol, dwi'n siŵr y bydd Aelodau am ymuno â mi i ddiolch i Syr Wyn am ei ymrwymiad i swydd llywydd Tribiwnlysoedd Cymru. Dwi hefyd yn siŵr y bydd Aelodau am ymuno â fi i longyfarch Syr Wyn ar ei benodiad fel cadeirydd ymchwiliad Llywodraeth y Deyrnas Unedig i system dechnoleg gwybodaeth Horizon Swyddfa'r Post. Mae'n amlwg bod parch iddo yn y Llywodraeth yma yng Nghymru ac yn San Steffan.
Thank you, Deputy Presiding Officer. I am very pleased that we're staging this debate on the second annual report of the president of Welsh Tribunals, which covers the financial year 2019-20. This is the first debate that we've had on these annual reports published by the president. His first annual report covered the period 2017 to March 2019, and in that report, the president, in his own words, said that
'We are at the commencement of a journey towards providing for Wales a tribunal system which is modern, flexible, capable of responding to the reasonable needs of all tribunal users'.
Sir Wyn Williams is the first to undertake the role of president of Welsh Tribunals. His appointment is extremely important to Wales, not only in terms of the legal guidance and the wealth of experience that he brings to the role, but also because this is the first high-level judicial appointment since 1830 relating to Wales only. We must bear in mind, in terms of the tribunals we have, that we have a judiciary in Wales that, although small in size, is entirely separate to the English judiciary in this sense.
Before I muse briefly on the annual report, I'm sure Members would wish to join with me in thanking Sir Wyn for his commitment to the role of president of the Welsh Tribunals. I'm also sure that Members will wish to join with me in congratulating Sir Wyn on his appointment as chair of the UK Government inquiry into the Horizon ICT system of the Post Office. Clearly, there is great respect for him in Government in Wales and in Westminster.
Daeth y Llywydd i’r Gadair.
The Llywydd took the Chair.
Members will have had the opportunity to consider the president's second annual report, and, like me, I think, will have read it with interest. The past year has seen the Welsh tribunals operate effectively, ensuring tribunal users have continued to be able to properly access justice. The president's next annual report will, I would anticipate, reflect in more detail on the impact of the coronavirus pandemic.
There is no doubt that the public health crisis that emerged at the end of the reporting period has posed significant risks to access to justice, and, for those who would have recourse to the mental health review tribunal, the potential to infringe on their right to a fair trial. But with only some postponements, the Welsh tribunals have continued to operate, and I'm reassured in particular by the way in which the mental health review tribunal has continued to be able to dispose of cases without the need to rely on the emergency measures that are set out in the Coronavirus Act 2020, which has effectively protected the rights of patients as a result. In my opinion, the way that all those who are involved in the Welsh tribunals have responded in truly exceptional circumstances has been very impressive.
Turning to the wider justice agenda, the second annual report comments on the commission on justice, and particularly on the recommendations concerning Welsh tribunals. Sir Wyn Williams was, of course, a commissioner himself. The Thomas commission referred to the work to be taken forward by the Law Commission into Welsh tribunals and that the Law Commission would be able to consider reform in greater detail than the Thomas commission itself could. And whilst it has been slightly delayed, I'm pleased that the Law Commission project is now under way and is likely to report in the summer of next year.
While I'm disappointed that we're not able to report further progress than we have on taking forward the justice commission's report, the justice agenda remains a key priority for the Welsh Government. The greatest impacts on reforming the justice system lie in progressing matters that require input from the UK Government. And the reality of the current situation, of course, is that there are more immediate priorities facing both the Welsh Government and the UK Government, where the coronavirus pandemic and the approaching end of the EU transition period, of course, dominate the agenda. But there is no doubt that the response to the pandemic has actually shone a light on the very wide extent of the Welsh Government and the Senedd's competence in areas traditionally perceived, perhaps, as reserved.
If we can legislate in these areas in the context of public health, why not for other purposes that integrate justice with areas of responsibility that are already devolved? If anything, the arguments made out by the commission on justice for constitutional change and the devolution of justice have been strengthened by the exceptional circumstances we've found ourselves in over the past six months and that will continue for the foreseeable future. We will continue to progress what we can in Wales, and we will draw on our collective experiences here in Wales to seek to build consensus and support for the argument for change, to take that forward with the UK Government when the time for that is right.
Dirprwy Lywydd, in closing, I hope Members will join me in thanking the president of Welsh Tribunals for his second annual report.
Bydd aelodau wedi cael cyfle i ystyried ail adroddiad blynyddol y llywydd, ac, fel fi, rwy'n credu, byddan nhw wedi'i ddarllen gyda diddordeb. Yn ystod y flwyddyn ddiwethaf, mae tribiwnlysoedd Cymru wedi gweithredu'n effeithiol, gan sicrhau bod defnyddwyr tribiwnlysoedd wedi parhau i allu sicrhau cyfiawnder yn briodol. Bydd adroddiad blynyddol nesaf y llywydd, rwy'n tybio, yn myfyrio'n fanylach ar effaith pandemig y coronafeirws.
Nid oes amheuaeth nad yw'r argyfwng iechyd cyhoeddus a ddaeth i'r amlwg ar ddiwedd y cyfnod adrodd wedi peri risgiau sylweddol o ran gallu sicrhau cyfiawnder, ac, i'r rheini a fyddai'n gallu troi at y tribiwnlys adolygu iechyd meddwl, y posibilrwydd o ymyrryd â'u hawl i gael prawf teg. Ond gyda dim ond rhai gohiriadau, mae tribiwnlysoedd Cymru wedi parhau i weithredu, ac rwy'n cael fy sicrhau'n benodol gan y ffordd y mae'r tribiwnlys adolygu iechyd meddwl wedi parhau i allu gwaredu achosion heb fod angen dibynnu ar y mesurau brys a nodir yn Neddf Coronafeirws 2020, sydd i bob pwrpas wedi diogelu hawliau cleifion o ganlyniad. Yn fy marn i, mae'r ffordd y mae pawb sy'n ymwneud â thribiwnlysoedd Cymru wedi ymateb mewn amgylchiadau gwirioneddol eithriadol wedi bod yn drawiadol iawn.
Gan droi at yr agenda cyfiawnder ehangach, mae'r ail adroddiad blynyddol yn rhoi sylwadau ar y comisiwn ar gyfiawnder, ac yn enwedig ar yr argymhellion sy'n ymwneud â thribiwnlysoedd Cymru. Roedd Syr Wyn Williams, wrth gwrs, yn gomisiynydd ei hun. Cyfeiriodd comisiwn Thomas at y gwaith sydd i'w ddatblygu gan Gomisiwn y Gyfraith i dribiwnlysoedd yng Nghymru ac y byddai Comisiwn y Gyfraith yn gallu ystyried diwygio'n fanylach nag y gallai comisiwn Thomas ei hun. Ac er ei fod wedi'i ohirio ychydig, rwy'n falch bod prosiect Comisiwn y Gyfraith bellach ar y gweill ac yn debygol o adrodd yn ôl yn ystod haf y flwyddyn nesaf.
Er fy mod i yn siomedig na allwn ni adrodd am gynnydd pellach nag a wnaethom ni o ran bwrw ymlaen ag adroddiad y comisiwn cyfiawnder, mae'r agenda cyfiawnder yn parhau i fod yn flaenoriaeth allweddol i Lywodraeth Cymru. Yr effeithiau mwyaf ar ddiwygio'r system gyfiawnder yw datblygu materion sy'n gofyn am fewnbwn gan Lywodraeth y DU. A realiti'r sefyllfa bresennol, wrth gwrs, yw bod blaenoriaethau mwy uniongyrchol yn wynebu Llywodraeth Cymru a Llywodraeth y DU, lle mae pandemig y coronafeirws a diwedd cyfnod pontio'r UE, wrth gwrs, ar frig yr agenda. Ond nid oes amheuaeth nad yw'r ymateb i'r pandemig wedi taflu goleuni ar rychwant eang iawn cymhwysedd Llywodraeth Cymru a'r Senedd mewn meysydd a ystyrir yn draddodiadol, efallai, fel rhai a gadwyd yn ôl.
Os gallwn ddeddfu yn y meysydd hyn yng nghyd-destun iechyd y cyhoedd, pam nad at ddibenion eraill sy'n cyfuno cyfiawnder â meysydd cyfrifoldeb sydd eisoes wedi'u datganoli? Os rhywbeth, mae'r dadleuon a wnaed gan y comisiwn ar gyfiawnder dros newid cyfansoddiadol a datganoli cyfiawnder wedi'u cryfhau gan yr amgylchiadau eithriadol y buom ynddyn nhw dros y chwe mis diwethaf a bydd hynny'n parhau hyd y gellir rhagweld. Byddwn yn parhau i ddatblygu'r hyn a allwn ni yng Nghymru, a byddwn yn defnyddio ein profiadau ar y cyd yma yng Nghymru i geisio creu consensws a chefnogaeth i'r ddadl dros newid, i ddatblygu hynny gyda Llywodraeth y DU pan fydd yr amser yn briodol ar gyfer hynny.
Dirprwy Lywydd, wrth gloi, rwy'n gobeithio y bydd yr Aelodau'n ymuno â mi i ddiolch i lywydd Tribiwnlysoedd Cymru am ei ail adroddiad blynyddol.
Can I apologise if anything I raise in my contribution was already addressed in the part of the Counsel General's speech delivered in Welsh? The translation feed did not work on my device, I'm afraid.
I think this is a very useful report in analysing the operation of tribunals in Wales, and therefore will be of general interest to people, because the statistics on tribunal use can be a very good indicator of the smooth running of key public policy areas within the competence of the Welsh Government and Welsh law. I'm sure that those who have looked at the report found that part very interesting—to see the various changes in use, both up and down. There are often particular reasons for that, of course, but it's still a very good indicator.
Of particular interest to me is what the president of Welsh Tribunals, Sir Wyn Williams, has to say about recommendations 25 and 27 of the commission on justice in Wales, which the Counsel General did refer to. Recommendation 25 states that all public bodies, ombudsmen, as we still call them, and other tribunals established under Welsh law by the Welsh Government and which make judicial or quasi-judicial decisions should be brought under the supervision of the president of Welsh Tribunals, and recommendation 26 states that the Welsh Tribunals unit should be structurally independent and Welsh Tribunals should be used for dispute resolution relating to future Welsh legislation. As Sir Wyn observes, if accepted and implemented, these recommendations would substantially increase the workload of some tribunals. He notes how substantial the volume of disputes arising from health, education, housing, and agricultural law would be.
In particular, Sir Wyn cites housing legislation, where disputes currently have to be resolved by the county court. But as we know from current legislation going through the Senedd at the moment, in terms of the renting homes Bill, it will end no-fault evictions, but I think everyone who's looked at that Bill realises that to be effective law, it must allow landlords to have effective access to law when they do have cause to evict. Because we have shifted, quite rightly in my view, to a fault-based system, away from the, in effect, no-fault system that has prevailed since the late 1980s. But at the moment, access to the county courts and the expense involved and the time taken is often a very considerable deterrent. So, the Stage 1 committee report reflected on this and did indeed ask the Welsh Government to look at the concept of a housing tribunal relating to this part of housing law and dispute resolution.
So, I think that's a very clear example of how tribunals could be used more effectively, and I think we all believe that the use of tribunals in administrating public law is often very effective and allows more access to the legal system than citizens would get through the county courts. So, I do welcome the approach that's been taken, and I do commend, as the Counsel General did, this second report of the president of Welsh Tribunals. Diolch yn fawr, Llywydd.
A gaf i ymddiheuro os yw unrhyw beth a grybwyllaf yn fy nghyfraniad eisoes wedi cael sylw yn y rhan o araith y Cwnsler Cyffredinol a gyflwynwyd yn Gymraeg? Nid oedd y cyfieithu yn gweithio ar fy nyfais i, mae arnaf ofn.
Rwy'n credu bod hwn yn adroddiad defnyddiol iawn wrth ddadansoddi gweithrediad tribiwnlysoedd yng Nghymru, ac felly bydd o ddiddordeb cyffredinol i bobl, oherwydd gall yr ystadegau ynglŷn â defnydd tribiwnlysoedd fod yn ddangosydd da iawn o ba mor llyfn y mae meysydd polisi cyhoeddus allweddol yn rhedeg o fewn cymhwysedd Llywodraeth Cymru a chyfraith Cymru. Rwy'n siŵr bod y rhai sydd wedi edrych ar yr adroddiad wedi gweld y rhan honno'n ddiddorol iawn—i weld y newidiadau amrywiol o ran defnydd, i fyny ac i lawr. Yn aml, mae rhesymau penodol dros hynny, wrth gwrs, ond mae'n dal yn ddangosydd da iawn.
O ddiddordeb arbennig i mi yw'r hyn sydd gan lywydd Tribiwnlysoedd Cymru, Syr Wyn Williams, i'w ddweud am argymhellion 25 a 27 y comisiwn ar gyfiawnder yng Nghymru, y cyfeiriodd y Cwnsler Cyffredinol ato. Mae argymhelliad 25 yn nodi y dylai pob corff cyhoeddus, ombwdsmyn, fel yr ydym ni yn dal i'w galw, a thribiwnlysoedd eraill a sefydlwyd o dan gyfraith Cymru gan Lywodraeth Cymru ac sy'n gwneud penderfyniadau barnwrol neu led-farnwrol gael eu dwyn o dan oruchwyliaeth llywydd Tribiwnlysoedd Cymru, ac mae argymhelliad 26 yn nodi y dylai uned Tribiwnlysoedd Cymru fod yn strwythurol annibynnol ac y dylid defnyddio Tribiwnlysoedd Cymru ar gyfer datrys anghydfodau sy'n ymwneud â deddfwriaeth Cymru yn y dyfodol. Fel y mae Syr Wyn yn nodi, os caiff ei dderbyn a'i weithredu, byddai'r argymhellion hyn yn cynyddu llwyth gwaith rhai tribiwnlysoedd yn sylweddol. Mae'n nodi pa mor sylweddol fyddai nifer yr anghydfodau sy'n deillio o iechyd, addysg, tai a chyfraith amaethyddol.
Yn benodol, mae Syr Wyn yn dyfynnu deddfwriaeth tai, lle mae'n rhaid i anghydfodau gael eu datrys ar hyn o bryd gan y llys sirol. Ond fel y gwyddom ni o'r ddeddfwriaeth bresennol sy'n mynd drwy'r Senedd ar hyn o bryd, o ran y Bil rhentu cartrefi, ni fydd yn rhoi terfyn ar droi allan heb fai, ond credaf fod pawb sydd wedi edrych ar y Bil hwnnw'n sylweddoli bod yn rhaid iddo ganiatáu i landlordiaid droi yn effeithiol at y gyfraith pan fydd ganddyn nhw achos i droi allan. Oherwydd ein bod ni wedi symud, yn gwbl briodol yn fy marn i, i system sy'n seiliedig ar fai, i ffwrdd o'r system dim bai, i bob pwrpas, sydd wedi goroesi ers diwedd y 1980au. Ond ar hyn o bryd, mae mynd ag achos i'r llysoedd sirol a'r gost dan sylw a'r amser a gymerir yn aml yn rhwystr sylweddol iawn. Felly, roedd adroddiad pwyllgor Cyfnod 1 yn adlewyrchu ar hyn ac yn wir gofynnodd i Lywodraeth Cymru edrych ar y cysyniad o dribiwnlys tai yn ymwneud â'r rhan hon o gyfraith dai a datrys anghydfodau.
Felly, rwy'n credu bod hynny'n enghraifft glir iawn o sut y gellid defnyddio tribiwnlysoedd yn fwy effeithiol, a chredaf ein bod i gyd yn credu bod defnyddio tribiwnlysoedd wrth weinyddu cyfraith gyhoeddus yn aml yn effeithiol iawn ac yn caniatáu mwy o fynediad i'r system gyfreithiol nag y byddai dinasyddion yn ei gael drwy'r llysoedd sirol. Felly, rwyf yn croesawu'r ffordd yr aethpwyd ati, ac rwy'n cymeradwyo, fel y gwnaeth y Cwnsler Cyffredinol, yr ail adroddiad hwn gan lywydd Tribiwnlysoedd Cymru. Diolch yn fawr, Llywydd.
Diolch yn fawr, Llywydd. Mae'n bleser gen i hefyd fod yn rhan o'r ddadl bwysig yma, sydd efallai yn torri cwys newydd yn ein hanes, wrth gwrs—dadl ar ail adroddiad blynyddol llywydd Tribiwnlysoedd Cymru, Syr Wyn Williams. Yn y lle cyntaf, dwi hefyd yn diolch i Syr Wyn Williams am ei waith dros y blynyddoedd, ac yn ategu'r holl eiriau caredig rydyn ni wedi eu dweud amdano fe eisoes, yn enwedig geiriau'r Cwnsler Cyffredinol.
Mae'r cefndir, fel mae'r Cwnsler Cyffredinol wedi olrhain—. Achos yn naturiol, mae rhai ohonom ni wedi bod yn clochdar ers blynyddoedd am yr angen i ddatganoli'r gyfundrefn gyfiawnder—plismona, carchardai, gwasanaeth prawf ac ati—i'r Senedd yma. Mae'n ddigon hawdd, felly, anghofio bod un rhan o'r system gyfiawnder eisoes yn ddatganoledig, a dyna'r system rydyn ni'n ei thrafod y prynhawn yma—rydyn ni'n anghofio hynny weithiau; wel, yn eithaf aml, mae'n rhaid dweud—sef y system gyfiawnder gweinyddol, sydd yn edrych ar sut rydyn ni'n gweinyddu'r ddeddfwriaeth sydd eisoes yn ddatganoledig yma; y gwahanol tribiwnlysoedd, hynny yw, mewn chwe gwahanol faes. Ac fel Aelod o'r Senedd yma dros y blynyddoedd, dwi wedi bod ynghlwm ag ambell i dribiwnlys wrth gynrychioli etholwyr sydd efo problem—anghydfod, fel rheol, gyda'r sir lleol ynglŷn â'r gyfundrefn addysg arbennig.
Tribiwnlys arall, wrth gwrs, ydy'r un sydd yn adolygu iechyd meddwl, a hwnna, wrth gwrs, o edrych ar y ffigurau, ydy'r prysuraf oll o'r hanner dwsin ohonyn nhw. Ond fel mae'r Cwnsler Cyffredinol eisoes wedi olrhain, mae'r tribiwnlysoedd eisoes yn cyfro tiroedd megis tir amaethyddol yn ogystal ag iechyd meddwl ac anghenion addysgu ychwanegol, hefyd tribiwnlys y Gymraeg a'r tribiwnlysoedd eiddo preswyl. Af i ddim i droedio ar yr un un tir ag y mae David Melding newydd sôn, ond, wrth gwrs, mae yna le i gryfhau gwaith y tribiwnlysoedd yma, yn enwedig rŵan wrth i Lywodraeth y Senedd yma fod yn deddfu o'r newydd mewn rhai meysydd datganoledig megis tai, a bydd hynna, wrth gwrs, â'r potensial i greu gwaith y buasem ni'n ei gyfarch—a rhaid iddo fo ddigwydd—i'r tribiwnlysoedd. Ac, wrth gwrs, mae yna dribiwnlys panel dyfarnu, hefyd.
Felly, mae yna doreth o waith sydd eisoes yn mynd yn ei flaen, a dwi'n siŵr bod y rhan fwyaf ohonom ni ddim yn sylweddoli bod y gwaith cyfiawnder yna eisoes wedi'i ddatganoli i fan hyn. Wrth gwrs, bu i Bwyllgor Deddfwriaeth, Cyfiawnder a'r Cyfansoddiad y Senedd yma fod yn craffu ar waith y tribiwnlysoedd yn y gorffennol, a dwi'n siŵr y bydd y Cadeirydd, os bydd e'n siarad, yn olrhain union graffu ein pwyllgor deddfwriaeth yma yn y Senedd, gan gynnwys cael Syr Wyn Williams i'n pwyllgor yn rhithiol.
Wrth gwrs, fel mae'r Cwnsler Cyffredinol wedi'i olrhain, cefndir hyn oll ydy adroddiad comisiwn Thomas, y Comisiwn ar Gyfiawnder yng Nghymru, a oedd yn olrhain, fel y mae pawb yn gwybod, y sefyllfa bresennol yng nghylch cyfiawnder a throsedd yng Nghymru, ei fod yn hollol anfoddhaol a'r angen i'w newid a'i chryfhau. Mae'r system tribiwnlysoedd yn rhan o hynny, yn naturiol, ond, wrth gwrs, mae angen diogelu annibyniaeth y tribiwnlysoedd hefyd oddi wrth Lywodraeth Cymru. Jest i bwysleisio'r pwynt—hynny yw, y ffordd mae'r tribiwnlysoedd yn cael eu hariannu'n uniongyrchol neu'n anuniongyrchol gan Lywodraeth, ond wrth gwrs, mae disgwyl iddyn nhw hefyd fod yn dyfarnu'n annibynnol oddi wrth Lywodraeth hefyd yn y gwahanol feysydd, megis tai, addysg ac iechyd meddwl. Mae hynna'n her, a buaswn i'n dweud hefyd yn her i dribiwnlys y Gymraeg hefyd: neilltuo a sicrhau annibyniaeth y tribiwnlysoedd fel mae eu pwerau nhw'n cynyddu, a buasem ni'n disgwyl gweld eu pwerau nhw'n cynyddu wrth i'r blynyddoedd fynd heibio.
Wrth gwrs, fy mhwynt olaf i rŵan ydy bod y pandemig COVID wedi cael effaith syfrdanol ar weithgaredd ein tribiwnlysoedd, fel mewn pob gweithgaredd arall, ac mae nifer o'r tribiwnlysoedd wedi mynd ar-lein, wedi cael cyfarfodydd rhithiol, yn delio efo problemau, yn enwedig ynglŷn â thribiwnlysoedd iechyd meddwl, dros y ffôn ac ati, yn lle cyfarfod wyneb yn wyneb, achos doedd hi ddim yn bosibl cyfarfod wyneb yn wyneb y rhan fwyaf o'r flwyddyn yma, ond eto, mae gwaith y tribiwnlysoedd yn mynd rhagddo.
Felly, i orffen, cychwyn ar y ffordd ydyn ni. Mae nifer ohonom ni yn y Senedd yma eisiau gweld y system, y gyfundrefn gyfiawnder a throsedd, wedi cael ei datganoli yn gyfan gwbl i'r Senedd yma. Rydyn ni'n canolbwyntio yn fan hyn ar y darn sydd eisoes wedi'i ddatganoli, ac rydyn ni eisiau gweld cryfhau hwnna, hefyd, fel gweld cryfhau'r ffordd yr ydyn ni'n delio efo cyfiawnder a throsedd yma yng Nghymru, y ffordd yn dod yn glir, adeiladu ar y seiliau sydd gyda ni gan weld y dydd pan fyddwn ni'n gweld datganoli'r system plismona, carchardai, gwasanaeth prawf, y system cyfiawnder troseddol yn ei gyfanrwydd yma yn nwylo pobl Cymru, yma yng Nghymru. Diolch yn fawr.
Thank you very much, Llywydd. It's a pleasure to participate in this important debate, which is groundbreaking in our history, of course—the report on the second annual report of the president of Welsh Tribunals, Sir Wyn Williams. In the first instance, I would also like to thank Sir Wyn for his work over the years and echo the kind words spoken about him already, particularly the contribution of the Counsel General.
The background, as set out by the Counsel General—. Because naturally, some of us have been crowing for years on the need to devolve prisons, policing, probation and justice to this Senedd. It's easy, then, to forget that one part of the justice system is already devolved, and that's what we're discussing today. We sometimes forget that—well, in fact, we often forget that. It's the administrative justice system, which looks at how we administer the legislation that is already devolved; it's these various tribunals in six different areas. As a Member of this Senedd over the years, I have been involved with a few tribunals in representing constituents, who have a dispute, usually, with the local authority on the special educational needs system.
Another tribunal, of course, is the mental health review tribunal, and in looking at the figures, that is the most active of all of them. But as the Counsel General has already stated, the tribunals already cover ground such as agriculture, mental health and special educational needs. There is also the Welsh language and the residential property tribunal. I won't cover the same ground as David Melding, but there is scope to strengthen the work of these tribunals, particularly now as the Government in this Senedd is legislating anew in certain devolved areas such as housing, and there is the potential there to generate activities for the tribunals, and we would welcome that. There is also the adjudication panel Wales.
So, there is a great deal of work that is already ongoing, and I'm sure most of us, perhaps, didn't understand that that work in the sphere of justice is already devolved to this place. Of course, the Legislation, Justice and Constitution Committee of this Senedd did scrutinise the work of the tribunals and has done in the past, and I'm sure that the Chair, if he has an opportunity to contribute, will set out our role as a committee here in the Senedd, including inviting Sir Wyn Williams to meet with us virtually as a committee.
As the Counsel General's already set out, the background to this is the Thomas report on justice in Wales, which outlines the current situation in terms of justice of Wales, and he stated that it needed to be strengthened. The tribunal system is part of that, of course, but we do need to safeguard the independence of the tribunals from the Welsh Government, too. And just to emphasise that point, in terms of the way tribunals are funded, directly or indirectly from Government, of course, they are expected to make decisions independent of Government in all of these different areas such as housing, education, mental health, and so on, and that's a challenge. There's also a challenge there for the Welsh language tribunal in ensuring the independence of the tribunals as their powers increase. We do want to see those powers increase as the years pass.
Of course, my final point is that the COVID pandemic has had a significant impact on the activities of the tribunals, as it has in every other sphere, and many of the tribunals have gone online, they've had virtual meetings dealing with problems, particularly in terms of mental health. They haven't been able to meet face to face because it wasn't possible to do so for most of this year, but the work of the tribunals continues.
Therefore, to conclude, we are starting on this journey. Many of us in this Senedd want to see the justice system devolved in its entirety to this Senedd. We're focusing here on the one section that is already devolved, and we want to see that strengthened, too, so that we improve the way that we deal with justice here in Wales. We need to build on the foundations that we have leading to the day when we do see the devolution of policing, prisons, probation—the criminal justice system in its entirety in the hands of the people of Wales, here in Wales. Thank you very much.
Llywydd, earlier this year I had the honour to chair the Legislation, Justice and Constitution Committee to lead the scrutiny of the president of Welsh Tribunals, Sir Wyn Williams, on his second annual report, and it was an honour because it was a historic session. It was the first time in Welsh history that a committee of this Senedd, the Welsh Parliament, had been able to scrutinise the operation of that part of the justice system that is devolved to the Senedd since the establishment of the Council of Wales in 1571 by Edward IV, and since the abolition of the Welsh courts, the Great Sessions, in 1830. It is important because it represents the emergence of a renewed Welsh judicial system and legal jurisdiction, and it accompanies other legal and constitutional changes that are emerging in Wales and in the UK in the light of our departure from the European Union, and presents real challenges for Welsh Government in the development of the administration of our courts and tribunals system. These predominantly relate to accessibility, the independence of the appointment and operation of those judicial and quasi-judicial functions, and the administration of justice.
Now, as the committee scrutinising these functions, we are very aware of the dysfunctionality of our current judicial arrangements. UK legal aid is very limited, and in recent years has been decimated, leaving most Welsh citizens and communities with minimal access to justice, other than the single advice fund provided by the Welsh Government and administered by Citizens Advice Cymru. In many other important areas of social policy, Welsh Government is not currently the responsible Parliament, yet many relevant parts of the judicial system remain in the hands of Westminster under the auspices of an England and Wales jurisdiction. Courts have closed across Wales, so the concept of justice for people administered in the communities in which they live has become a thing of the past. Proposals by the UK Government to enable it to bypass the courts and to breach international obligations also undermine the integrity of the rule of law and our judicial systems. The administration of justice in Wales must not become a power struggle between Westminster and this Parliament, but should rather be based on the best system of the administration of justice for the people of Wales and a recognition of the integral relationship that exists between the legal system and social policy.
Turning more specifically to Sir Wyn Williams's report, there are a number of issues that will need to be pursued in the next Senedd. The operation of the Welsh tribunals and the role of the president are at the core, so I very much support the focus of his report on these areas, the need for a unified system under the supervision of the president, and the independence of the system for Government. The work of the Law Commission to address these issues is long overdue and vitally important in ensuring the development of our Welsh judicial system, and that it is based on sound principles that will provide a foundation based on the principles of natural justice and the rule of law. Key to this is the point made by Sir Wyn Williams in the report that it is important that the Welsh Government begins to formulate its own proposals about the future role and development of the presidency within this context. And he says this so that the Law Commission is given as much assistance on this issue as is possible.
Now, where the public ombudsman fits in within these considerations is also something that needs to be addressed. I believe also, in the next Senedd, that it is vital that the Welsh Government establish a Minister for justice. The view that this is dependent on the further devolution of justice is not, in my view, justified. We need a voice in this Parliament to speak up for the justice system as it operates in Wales as a whole, devolved and non-devolved. Such a Minister would address the current dysfunctional interface between devolved and non-devolved functions. Justice and injustice, as we know, have no boundaries, and I believe that this would begin to address recommendation 61 of the Thomas commission that
'Clear and accountable leadership on justice in the Welsh Government must be established under the current scheme of devolution'.
Lord Thomas called for a co-ordinated leadership through a single Minister or Deputy Minister in the Welsh Government with the oversight of all justice matters, and that the Senedd should take a more proactive role in the appropriate scrutiny of the operation of the justice system. Llywydd, this is the process that we have launched today with the discussion of this historic annual report. Thank you, Llywydd.
Llywydd, yn gynharach eleni cefais y fraint o gadeirio'r Pwyllgor Deddfwriaeth, Cyfiawnder a'r Cyfansoddiad i arwain y gwaith o graffu ar lywydd Tribiwnlysoedd Cymru, Syr Wyn Williams, ar ei ail adroddiad blynyddol, ac roedd hynny'n anrhydedd gan ei fod yn sesiwn hanesyddol. Dyma'r tro cyntaf yn hanes Cymru i un o bwyllgorau'r Senedd hon, Senedd Cymru, allu craffu ar weithrediad y rhan honno o'r system gyfiawnder sydd wedi'i datganoli i'r Senedd ers sefydlu Cyngor Cymru yn 1571 gan Edward IV, ac ers diddymu llysoedd Cymru, y Sesiynau Mawr, ym 1830. Mae hyn yn bwysig gan ei fod yn cynrychioli system farnwrol ac awdurdodaeth gyfreithiol newydd i Gymru, ac mae'n cyd-fynd â newidiadau cyfreithiol a chyfansoddiadol eraill sy'n dod i'r amlwg yng Nghymru ac yn y DU yn sgil ein hymadawiad â'r Undeb Ewropeaidd, ac yn cyflwyno heriau gwirioneddol i Lywodraeth Cymru wrth ddatblygu gweinyddiaeth ein system llysoedd a thribiwnlysoedd. Mae'r rhain yn ymwneud yn bennaf â hygyrchedd, annibyniaeth penodi a gweithredu'r swyddogaethau barnwrol a lled-farnwrol hynny, a gweinyddu cyfiawnder.
Nawr, wrth i'r pwyllgor graffu ar y swyddogaethau hyn, rydym ni yn ymwybodol iawn o natur ddiffygiol ein trefniadau barnwrol presennol. Mae cymorth cyfreithiol y DU yn gyfyngedig iawn, ac yn ystod y blynyddoedd diwethaf mae wedi'i ddinistrio, gan adael y rhan fwyaf o ddinasyddion a chymunedau Cymru heb fawr o fynediad at gyfiawnder, ar wahân i'r gronfa gynghori sengl a ddarperir gan Lywodraeth Cymru ac a weinyddir gan Cyngor ar Bopeth Cymru. Mewn llawer o feysydd polisi cymdeithasol pwysig eraill, nid Llywodraeth Cymru yw'r Senedd gyfrifol ar hyn o bryd, ac eto mae llawer o rannau perthnasol o'r system farnwrol yn aros yn nwylo San Steffan o dan oruchwyliaeth awdurdodaeth i Gymru a Lloegr. Mae llysoedd wedi cau ledled Cymru, felly mae'r cysyniad o gyfiawnder i bobl wedi ei weinyddu yn y cymunedau y maen nhw'n byw ynddyn nhw wedi dod yn rhywbeth o'r gorffennol. Mae cynigion gan Lywodraeth y DU i'w alluogi i osgoi'r llysoedd a thorri rhwymedigaethau rhyngwladol hefyd yn tanseilio uniondeb rheolaeth y gyfraith a'n systemau barnwrol. Ni ddylai gweinyddu cyfiawnder yng Nghymru ddod yn frwydr grym rhwng San Steffan a'r Senedd hon, ond yn hytrach dylai fod yn seiliedig ar y system orau o weinyddu cyfiawnder i bobl Cymru a chydnabyddiaeth o'r berthynas annatod sy'n bodoli rhwng y system gyfreithiol a pholisi cymdeithasol.
Gan droi'n fwy penodol at adroddiad Syr Wyn Williams, mae nifer o faterion y bydd angen mynd ar eu trywydd yn y Senedd nesaf. Mae gweithrediad tribiwnlysoedd Cymru a swyddogaeth y llywydd yn greiddiol yn hyn o beth, felly rwyf yn cefnogi'n fawr bwyslais ei adroddiad ar y meysydd hyn, yr angen am system unedig dan oruchwyliaeth y llywydd, ac annibyniaeth y system Lywodraethu. Mae'n hen bryd cyhoeddi gwaith Comisiwn y Gyfraith i fynd i'r afael â'r materion hyn ac mae'n hanfodol bwysig o ran sicrhau datblygiad ein system farnwrol Gymreig, a'i fod yn seiliedig ar egwyddorion cadarn a fydd yn darparu sylfaen sy'n seiliedig ar egwyddorion cyfiawnder naturiol a rheolaeth y gyfraith. Yr hyn sy'n allweddol i hyn yw'r sylw a wnaed gan Syr Wyn Williams yn yr adroddiad ei bod hi'n bwysig bod Llywodraeth Cymru yn dechrau llunio ei chynigion ei hun ynghylch swyddogaeth a datblygiad y llywyddiaeth yn y cyd-destun hwn yn y dyfodol. Ac mae'n dweud hyn fel bod Comisiwn y Gyfraith yn cael cymaint o gymorth ar y mater hwn ag sy'n bosibl.
Nawr, mae angen trafod beth yw swyddogaeth yr ombwdsmon cyhoeddus yn yr ystyriaethau hyn. Credaf hefyd, yn y Senedd nesaf, ei bod hi'n hanfodol bod Llywodraeth Cymru yn sefydlu Gweinidog dros gyfiawnder. Nid oes cyfiawnhad dros y farn bod hyn yn dibynnu ar ddatganoli cyfiawnder ymhellach, yn fy marn i. Mae angen llais arnom ni yn y Senedd hon i siarad dros y system gyfiawnder fel y mae'n gweithredu yng Nghymru gyfan, wedi'i datganoli ac nad yw wedi'i datganoli. Byddai Gweinidog o'r fath yn mynd i'r afael â'r berthynas ddiffygiol bresennol rhwng swyddogaethau datganoledig a swyddogaethau nad ydyn nhw wedi'u datganoli. Nid oes ffiniau i gyfiawnder ac anghyfiawnder, fel y gwyddom ni, a chredaf y byddai hyn yn dechrau mynd i'r afael ag argymhelliad 61 comisiwn Thomas
"Mae'n rhaid i arweinyddiaeth glir ac atebol ar gyfiawnder yn Llywodraeth Cymru gael ei sefydlu o dan y drefn ddatganoli bresennol"
Galwodd yr Arglwydd Thomas am arweiniad cydgysylltiedig drwy un Gweinidog neu Ddirprwy Weinidog yn Llywodraeth Cymru gyda goruchwyliaeth o'r holl faterion cyfiawnder, ac y dylai'r Senedd fod â swyddogaeth fwy rhagweithiol yn y gwaith craffu priodol ar weithrediad y system gyfiawnder. Llywydd, dyma'r broses yr ydym ni wedi dechrau arni heddiw gyda thrafodaeth ar yr adroddiad blynyddol hanesyddol hwn. Diolch, Llywydd.
Firstly, can I say thank you very much to Sir Wyn Williams as the president of the Welsh Tribunals, both for his annual report but also for everything that he and his judges have been doing? The challenges have been greater because of coronavirus, but even in the normal scheme of things, the day-to-day work is rarely glamorous and I think it is important that we put on record our appreciation for what is done.
Reading the annual report, I hope nothing I say will be taken as a criticism of the president or the report, but more of an interest in what he has written. Firstly, I think it's important that the annual report should be self-standing. I haven't had the extent of exposure to the previous report that perhaps some others have, and just as one example, the reference in paragraph 2.5 to cross-ticketing, I don't know what cross-ticketing is, and it's not explained, as far as I can see, within the document. It refers to a member of the Welsh Tribunals cross-ticketing, and then gives a specific tribunal. I'm assuming that they're likely to be a member of another Welsh tribunal and are then cross-ticketing to one that they're not a member of, but I'd liked to have been clearer on that. There's also a reference to one individual who cross tickets from the first tier property tribunal for England into the Residential Property Tribunal Wales, so I'm not sure if it's just a general thing when someone does something that's not on the tribunal to which they're appointed.
The previous speaker, after speaking, I think, with some excitement and positivity on his behalf about the re-emergence of a renewed Welsh judicial system—. I don't support that in the way he does, but I do share his concerns about what I think he rightly observes as a dysfunctional interface, and I think the quality and the extent of the work that happened on the commission for justice is in a different league to the appetite for the UK Government to respond to it and to upend the system and to make it anew. I'm struck by how small some of these tribunals are, and also how disparate their level of functions are. So, they have the commonality of being Welsh tribunals, but then there are very significant differences between most of them and what they do.
I also look with interest in light of the degree of emphasis put on Welsh language in the development of a Welsh judiciary and appointments, as to how widely it was used in the tribunals, and note that, outside the Welsh language tribunal, of 2,251 cases, only nine were conducted in Welsh.
I have, if I may, a question to the Minister about the Welsh tribunal unit, and how we deal with issues such as independence of the judiciary when the president of the tribunals is looking, as I understand it, to two civil servants within the WTU as a structure whereby legal advice can be sought and obtained when necessary. Is the WTU seen as an embryonic Welsh ministry of justice, and if so, when the Minister refers to it having great structural independence, is that in the way that the MoJ would, for the UK Government, often, with respect to England, or is he looking at something stronger than that?
I note that the president refers to his term and the Law Commission report and how a decision needs to be made in the short to medium term about the role of the president, and he notes that his role is mainly administrative and pastoral, and I'm sure there are very valuable and important things that he does—very much so—but I was a little unnerved to note that there's no clear statutory basis for the president to serve as a judge on tribunals. It's generally accepted that they can, or potentially should, but then the current president sets out his views as to how he's conducted his own role, and I just wonder if we need a greater clarity of understanding here, amongst judges, but also primarily, perhaps, between the Welsh Government and the UK Government, because I think the degree of divergence between the ambition of the commission on justice—. And the president was one of those commissioners and refers in this report to some of the things he learnt through that and has made me understand aspects of that report in a way I didn't before, because of what he says in this annual report today. Is that difference of view between Welsh and UK Government such that we are not getting pragmatic, sensible solutions to the operation of the system?
And I agree with Mick Antoniw; there has been a dysfunctional interface, but there are two potential ways of dealing with it. What we tend to hear here is how that means we must see devolution of justice. The other way of dealing with it is to operate some things on a UK or at least England and Wales basis, rather than further devolving, and I'm unclear where the UK Government stands. It doesn't take as much interest in this as we do, but I listened to David Melding and I'm not sure whether his stance and emphasis necessarily reflects that of his group or the UK Government. So, there is a degree of confusion. I sympathise with the president in some of his calls for that confusion to be resolved, even if I wouldn't agree with some of the ways he might wish that to happen. Thank you.
Yn gyntaf, a gaf i ddweud diolch yn fawr iawn i Syr Wyn Williams fel llywydd Tribiwnlysoedd Cymru am ei adroddiad blynyddol ond hefyd am bopeth y mae ef a'i farnwyr wedi eu gwneud? Mae'r heriau wedi bod yn fwy oherwydd y coronafeirws, ond hyd yn oed mewn adegau arferol, anaml iawn y mae'r gwaith beunyddiol yn waith hyfryd, ac rwy'n credu ei bod yn bwysig ein bod yn diolch ar goedd am yr hyn a wneir.
Wrth ddarllen yr adroddiad blynyddol, gobeithio na chaiff dim a ddywedaf ei gymryd fel beirniadaeth o'r llywydd neu'r adroddiad, ond yn fwy o ddiddordeb yn yr hyn y mae wedi'i ysgrifennu. Yn gyntaf, rwy'n credu ei bod hi'n bwysig bod yr adroddiad blynyddol yn sefyll ar ei draed ei hun. Nid wyf wedi darllen yr adroddiad blaenorol yn yr un manylder ag eraill efallai, ac fel un enghraifft, y cyfeiriad ym mharagraff 2.5 at 'cross-ticketing', nid wyf yn gwybod beth yw ystyr hyn, ac nid yw'n cael ei esbonio, hyd y gwelaf, yn y ddogfen. Mae'n cyfeirio at y ffaith bod aelod o Dribiwnlysoedd Cymru wedi gwneud hyn, ac yna mae'n nodi tribiwnlys penodol. Rwy'n tybio mai'r ystyr yw aelod o dribiwnlys arall yng Nghymru yn symud i un nad yw yn aelod ohono, ond hoffwn petai yna ychydig mwy o eglurder ynglŷn â hynny. Mae cyfeiriad hefyd at un unigolyn sy'n symud o dribiwnlys eiddo haen gyntaf Lloegr i Dribiwnlys Eiddo Preswyl Cymru, felly nid wyf yn siŵr a yw'n beth cyffredinol pan fydd rhywun yn gwneud rhywbeth nad yw ar y tribiwnlys y'i penodir iddo.
Mae'r siaradwr blaenorol, ar ôl siarad, rwy'n credu, yn bur frwdfrydig a chadarnhaol am ail-ymddangosiad system farnwrol newydd i Gymry—. Nid wyf yn cefnogi hynny yn y ffordd y mae ef yn ei wneud, ond rwyf yn rhannu ei bryderon am yr hyn y credaf ei fod yn ei alw'n briodol yn drefn ddiffygiol, ac rwy'n credu bod ansawdd a graddau'r gwaith a ddigwyddodd ar y comisiwn cyfiawnder yn wahanol iawn i awydd Llywodraeth y DU i ymateb iddo ac i wella'r system a'i llunio o'r newydd. Caf fy nharo gan ba mor fach yw rhai o'r tribiwnlysoedd hyn, a hefyd pa mor wahanol yw eu swyddogaethau. Felly, mae ganddyn nhw'r cyffredinrwydd o fod yn dribiwnlysoedd yng Nghymru, ond yna mae gwahaniaethau sylweddol iawn rhwng y rhan fwyaf ohonyn nhw a'r hyn a wnânt.
Edrychaf gyda diddordeb hefyd yng ngoleuni'r pwyslais a roddir ar y Gymraeg wrth ddatblygu barnwriaeth a phenodiadau Cymreig, o ran pa mor eang y cafodd ei defnyddio yn y tribiwnlysoedd, a sylwaf, y tu allan i dribiwnlys y Gymraeg, o 2,251 o achosion, mai dim ond naw a gynhaliwyd yn Gymraeg.
Os caf i, mae gennyf gwestiwn i'r Gweinidog am uned tribiwnlysoedd Cymru, a sut yr ydym yn ymdrin â materion megis annibyniaeth y farnwriaeth pan fydd llywydd y tribiwnlysoedd yn edrych, yn ôl a ddeallaf, ar ddau was sifil o fewn uned tribiwnlysoedd Cymru fel strwythur lle gellir ceisio a chael cyngor cyfreithiol pan fo angen. A gaiff uned tribiwnlysoedd Cymru ei hystyried yn weinyddiaeth gyfiawnder embryonig i Gymru, ac os felly, pan fydd y Gweinidog yn dweud bod ganddo gryn annibyniaeth strwythurol, a yw hynny yn y ffordd y byddai'r Weinyddiaeth Gyfiawnder, o ran Llywodraeth y DU, yn aml, o ran Lloegr, yn ei wneud neu a yw'n edrych ar rywbeth cryfach na hynny?
Sylwaf fod y llywydd yn cyfeirio at ei dymor ac adroddiad Comisiwn y Gyfraith a sut y mae angen gwneud penderfyniad yn y tymor byr i ganolig am swyddogaeth y llywydd, ac mae'n nodi mai gweinyddol a bugeiliol yw ei swyddogaeth yn bennaf, ac rwy'n siŵr bod yna bethau gwerthfawr a phwysig iawn y mae'n eu gwneud—heb os—ond roeddwn wedi synnu braidd gweld nad oes sail statudol glir i'r llywydd wasanaethu fel barnwr ar dribiwnlysoedd. Derbynnir yn gyffredinol y gallant, neu y dylent o bosibl, ond yna mae'r llywydd presennol yn nodi ei farn ynglŷn â sut y mae wedi cyflawni ei swyddogaeth ei hun, a meddwl ydw i tybed a oes angen gwell dealltwriaeth arnom ni yn y fan yma, ymhlith barnwyr, ond hefyd yn bennaf, efallai, rhwng Llywodraeth Cymru a Llywodraeth y DU, oherwydd credaf fod maint y gwahaniaeth rhwng uchelgais y comisiwn ar gyfiawnder—. Ac roedd y llywydd yn un o'r comisiynwyr hynny ac mae'n cyfeirio yn yr adroddiad hwn at rai o'r pethau a ddysgodd drwy hynny ac mae wedi gwneud i mi ddeall agweddau ar yr adroddiad hwnnw mewn ffordd na wnes i o'r blaen, oherwydd yr hyn a ddywed yn yr adroddiad blynyddol hwn heddiw. A yw'r gwahaniaeth barn hwnnw rhwng Llywodraeth Cymru a Llywodraeth y DU yn golygu nad ydym yn cael atebion pragmatig a synhwyrol ynglŷn â gweithrediad y system?
A chytunaf â Mick Antoniw; bu trefn ddiffygiol, ond mae dwy ffordd bosibl o ymdrin â hyn. Yr hyn yr ydym yn tueddu i'w glywed yma yw sut y mae hynny'n golygu bod yn rhaid inni weld datganoli cyfiawnder. Y ffordd arall o ymdrin ag ef yw gweithredu rhai pethau ar sail y DU neu o leiaf ar sail Cymru a Lloegr, yn hytrach na datganoli pellach, ac nid wyf yn glir ymhle y mae Llywodraeth y DU yn sefyll. Nid yw'n cymryd cymaint o ddiddordeb yn hyn â ni, ond gwrandewais ar David Melding ac nid wyf yn siŵr a yw ei safbwynt a'i bwyslais o reidrwydd yn adlewyrchu safbwynt ei grŵp ef neu Lywodraeth y DU. Felly, mae rhywfaint o ddryswch. Rwy'n cydymdeimlo â'r llywydd o ran ei alwadau am ddatrys y dryswch hwnnw, hyd yn oed os na fyddwn yn cytuno â rhai o'r ffyrdd yr hoffai i hynny ddigwydd. Diolch.
I think this is a timely moment to be discussing how we dispense justice in Wales, and I'm sure, Counsel General, you will agree that justice is not easily available or timely or cheap to access, and I wanted to particularly talk about how we could improve access for tenants to justice where they've got landlords who are breaching the law. I've got lots of cases where landlords have been disapplied as appropriate licensees, where electrical certificates have not been forthcoming, gas appliance certificates ditto. And by the time anybody could ever get into a court to get it heard, the tenants have moved on and the problem has been inherited by new tenants. So, I wondered if it's possible to consider setting up a Welsh housing court dedicated to these issues so that that might be able to free up a bit more time in the main courts for criminal matters. I'm wondering if you could just say anything about that.
Rwy'n credu mai dyma'r adeg amserol i drafod sut yr ydym yn dosbarthu cyfiawnder yng Nghymru, ac rwy'n siŵr, Cwnsler Cyffredinol, y byddwch yn cytuno nad yw cyfiawnder ar gael yn hawdd nac yn amserol nac yn rhad, ac roeddwn eisiau siarad yn benodol am sut y gallem ni ei gwneud hi'n haws i denantiaid gael cyfiawnder pan fo ganddyn nhw landlordiaid sy'n torri'r gyfraith. Mae gennyf i lawer o achosion lle tynnwyd y drwydded oddi ar landlordiaid, lle na chafwyd tystysgrifau trydanol, lle nad oedd tystysgrifau cyfarpar nwy yn bodoli. Ac erbyn i unrhyw un allu mynd i'r llys a chael gwrandawiad, mae'r tenantiaid wedi symud ymlaen ac mae'r broblem wedi'i hetifeddu gan denantiaid newydd. Felly, tybed a yw'n bosibl ystyried sefydlu llys tai yng Nghymru sy'n ymroddedig i'r materion hyn fel y gallai hynny ryddhau ychydig mwy o amser yn y prif lysoedd ar gyfer materion troseddol. Tybed a wnewch chi ddweud unrhyw beth am hynny.
Galwaf, felly, ar y Cwnsler Cyffredinol i ymateb i'r ddadl.
I therefore call on the Counsel General to respond to the debate.
Thank you, Llywydd, I think, because of the translation—it may be an issue at my end—I'll make my remarks in English, if I may.
I thank Members for their contributions to this debate. I think it is important that we are having this debate for the reasons that many contributors have outlined, as an important step in the growing role of the Senedd in scrutinising the operation of parts of the justice system in Wales, in particular those that affect other policy areas for which we are responsible through the devolved settlement in Wales.
A number of the speakers, starting with David Melding, made the point about a need for a sort of rationalised approach, if you like, to the work of the tribunals overall, and the importance of the independence of the tribunals. Mark Reckless and Dai Lloyd also made similar points. And I would want to associate myself with the statement that Mick Antoniw made when he was Counsel General, underlining the Government's commitment to the independence of the tribunals here in Wales. It is, of course, an essential principle. I joined the First Minister in his recent meeting with Sir Wyn to hear Sir Wyn's thoughts about how that might develop into the future, and it's certainly the ambition of the Government for the structures that we have in place to serve the work of the tribunals to become more independent over time. I think an important milestone in that journey will be the report of the Law Commission next summer, which is designed specifically to look at the overall operation of the tribunals system in Wales—questions of appointment, organisation and so on. So, they will be important considerations in how we make sure that we shore up the independence of tribunals in Wales.
A number of speakers made the point about the growing visibility, the growing recognition, if you like, of the body of administrative justice in Wales, which has a very significant impact on the daily lives of citizens right across Wales in very meaningful ways. There's a growing understanding and discussion of it here in the Senedd, in the world of academia, but also, most importantly, in the practical business of getting remedies for people. And both David Melding and Jenny Rathbone had suggestions about that how could be enhanced even further into the future.
I just want to echo the point that Dai Lloyd made in his contribution around the importance—the significance, rather—of the fact that the tribunals system has maintained its capacity to deal with issues, even against the backdrop of coronavirus. I think there have been a very, very small number of hearings that have been postponed because they may need physical visits to land, for example, and none of those, as I understand it, are envisaged to have particular impact on the case. So, I think that's testimony to the innovation and flexibility that the tribunals system has shown in the last few weeks and months as a consequence of COVID.
Obviously, I disagree with Mark Reckless's point about the journey that lies ahead, but would very much want to associate myself with the points he made about the appreciation that we should show to all people who've participated in the tribunals system over the last year in the report.
I think Mick Antoniw's remarks, just to close, are the guide for us here. It is important that we have this debate here in the Senedd not just because the work of the tribunals touches on policy for which we are otherwise responsible, but also as part of that growing responsibility in the field of justice that many, if not most of us, wish to see. And I think part of that role, which Mick described as a more proactive role, is discharged by having these kinds of debates and bringing the work of the tribunals system into the mainstream of our thinking and considerations here in the Senedd.
Diolch, Llywydd, rwy'n credu, oherwydd y cyfieithiad—efallai mai ar fy ochr i y mae'r broblem—gwnaf fy sylwadau yn Saesneg, os caf i.
Diolch i'r Aelodau am eu cyfraniadau i'r ddadl hon. Credaf ei bod hi'n bwysig inni gael y ddadl hon am y rhesymau y mae llawer o gyfranwyr wedi'u hamlinellu, fel cam pwysig yn swyddogaeth gynyddol y Senedd o ran craffu ar weithrediad rhannau o'r system gyfiawnder yng Nghymru, yn enwedig y rheini sy'n effeithio ar feysydd polisi eraill yr ydym yn gyfrifol amdanyn nhw drwy'r setliad datganoledig yng Nghymru.
Gwnaeth nifer o'r siaradwyr, gan ddechrau gyda David Melding, y sylw am yr angen am ryw fath o ddull o resymoli, os mynnwch chi, gwaith y tribiwnlysoedd yn gyffredinol, a phwysigrwydd annibyniaeth y tribiwnlysoedd. Gwnaeth Mark Reckless a Dai Lloyd sylwadau tebyg hefyd. A hoffwn gefnogi'r datganiad a wnaeth Mick Antoniw pan oedd yn Gwnsler Cyffredinol, gan danlinellu ymrwymiad y Llywodraeth i annibyniaeth y tribiwnlysoedd yma yng Nghymru. Mae hynny, wrth gwrs, yn egwyddor hanfodol. Ymunais â'r Prif Weinidog yn ei gyfarfod diweddar â Syr Wyn i glywed barn Syr Wyn ynghylch sut y gallai hynny ddatblygu i'r dyfodol, ac yn sicr uchelgais y Llywodraeth yw i'r strwythurau sydd gennym ar waith i wasanaethu gwaith y tribiwnlysoedd ddod yn fwy annibynnol dros amser. Credaf mai un garreg filltir bwysig ar y daith honno fydd adroddiad Comisiwn y Gyfraith yr haf nesaf, sydd wedi'i gynllunio'n benodol i edrych ar weithrediad cyffredinol y system dribiwnlysoedd yng Nghymru—cwestiynau ynghylch penodi, trefnu ac ati. Felly, byddan nhw yn ystyriaethau pwysig o ran sut yr ydym yn sicrhau ein bod yn cynnal annibyniaeth tribiwnlysoedd yng Nghymru.
Soniodd sawl siaradwr am amlygrwydd cynyddol, y gydnabyddiaeth gynyddol, os mynnwch chi, sydd i'r corff cyfiawnder gweinyddol yng Nghymru, sy'n cael effaith sylweddol iawn ar fywydau beunyddiol dinasyddion ledled Cymru mewn ffyrdd ystyrlon iawn. Mae dealltwriaeth a thrafodaeth gynyddol ohono yma yn y Senedd, yn y byd academaidd, ond hefyd, yn bwysicaf oll, yn yr orchwyl ymarferol o gael rhwymedïau i bobl. Ac roedd gan David Melding a Jenny Rathbone awgrymiadau ynglŷn â sut y gellid gwella hynny hyd yn oed ymhellach i'r dyfodol.
Hoffwn adleisio'r sylw a wnaeth Dai Lloyd yn ei gyfraniad ynghylch pwysigrwydd—arwyddocâd, yn hytrach—y ffaith bod y system tribiwnlysoedd wedi parhau i allu ymdrin â materion, hyd yn oed yng nghyd-destun coronafeirws. Credaf fod nifer fach iawn o wrandawiadau wedi'u gohirio oherwydd efallai y bydd angen ymweld â thir, er enghraifft, ac ni ragwelir y bydd yr un o'r rheini, yn ôl a ddeallaf, yn cael effaith benodol ar yr achos. Felly, rwy'n credu bod hynny'n dyst i'r arloesedd a'r hyblygrwydd y mae'r system tribiwnlysoedd wedi'u dangos yn ystod yr wythnosau a'r misoedd diwethaf o ganlyniad i COVID.
Yn amlwg, anghytunaf â phwynt Mark Reckless am y daith sydd o'n blaenau, ond hoffwn gefnogi'r sylwadau a wnaeth am y gwerthfawrogiad y dylem ei ddangos i bawb sydd wedi cymryd rhan yn y system dribiwnlysoedd dros y flwyddyn ddiwethaf yn yr adroddiad.
Credaf mai sylwadau Mick Antoniw, i gloi, yw'r canllaw i ni yma. Mae'n bwysig inni gael y ddadl hon yma yn y Senedd nid yn unig am fod gwaith y tribiwnlysoedd yn gorgyffwrdd â pholisïau yr ydym yn gyfrifol amdanyn nhw fel arall, ond hefyd fel rhan o'r cyfrifoldeb cynyddol hwnnw ym maes cyfiawnder y mae llawer, os nad y rhan fwyaf ohonom ni, eisiau ei weld. A chredaf fod rhan o'r swyddogaeth honno, a ddisgrifiwyd gan Mick fel swyddogaeth fwy rhagweithiol, yn cael ei chyflawni drwy gael y mathau hyn o ddadleuon a dod â gwaith y system tribiwnlysoedd i brif ffrwd ein syniadau a'n hystyriaethau yma yn y Senedd.
Felly, diolch yn fawr iawn i bawb am eu cyfraniadau, a diolch i Syr Wyn unwaith eto am ei waith.
So, thank you to everyone for their contributions, and thank you to Sir Wyn once again for his work.
Y cwestiwn, felly, yw: a ddylid derbyn y cynnig? A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? [Gwrthwynebiad.] Oes, felly, mae yna wrthwynebiad, ac fe fyddaf i'n gohirio'r bleidlais tan y cyfnod pleidleisio.
The proposal is to agree the motion. Does any Member object? [Objection.] Yes, there is an objection and I will, therefore, defer voting until voting time.
Gohiriwyd y pleidleisio tan y cyfnod pleidleisio.
Voting deferred until voting time.
Dwi ar ddeall fod yna broblem gyda'r cyfieithu wedi bod, ond fod hynny wedi cael ei gywiro erbyn hyn.
I'm given to understand that there was an issue with interpretation, but that that has now been resolved.
I understand that there has been a translation issue. If Members using the translation have understood what I've just said in Welsh, can you indicate on Zoom that you're hearing the translation? Yes, I can see that, so we can proceed in both Welsh and English with some confidence.
Rwy'n deall bod problem cyfieithu wedi bod. Os yw Aelodau sy'n defnyddio'r cyfieithiad wedi deall yr hyn yr wyf newydd ei ddweud yn Gymraeg, a wnewch chi ddweud ar Zoom eich bod yn clywed y cyfieithiad? Ie, gallaf weld hynny, felly gallwn fwrw ymlaen yn Gymraeg ac yn Saesneg gyda rhywfaint o hyder.
Reit, felly, awn ni at y datganiad gan y Prif Weinidog ar y coronafeirws a'r cyfyngiadau mis Rhagfyr, a dwi'n galw ar y Prif Weinidog i wneud y datganiad hwnnw—Mark Drakeford.
So, we will move to the statement by the First Minister on coronavirus and the December restrictions, and I call on the First Minister to make that statement—Mark Drakeford.
Diolch yn fawr, Llywydd. Ddydd Gwener, byddwn yn cryfhau ein rheolau mewn ymateb i’r cynnydd mewn achosion coronafeirws yng Nghymru. Cyhoeddwyd datganiad ysgrifenedig ddoe yn tynnu sylw’r Aelodau at y rheolau newydd. Prynhawn yma, byddaf yn rhoi mwy o wybodaeth i esbonio’r cefndir a phaham fod angen gweithredu nawr.
Yn gryno, mae'r feirws yn dal i ledaenu'n gyflym yng Nghymru, ac mae'n rhaid inni ymateb er mwyn lleihau'r pwysau ar y gwasanaeth iechyd wrth inni baratoi am gyfnod y Nadolig. Buodd y toriad brys mis diwethaf yn llwyddiannus yn dod â nifer yr achosion i lawr ar draws Cymru. Ond does dim osgoi’r ffaith bod y niferoedd yn cynyddu unwaith eto, fel y gwelsom ar draws y Deyrnas Unedig, a ledled Ewrop a'r byd cyfan.
Thank you very much, Llywydd. On Friday, we will strengthen our regulations in response to an increase in coronavirus cases in Wales. A written statement was issued yesterday drawing Members' attention to these new rules. This afternoon, I will provide further information to explain the background and why we must act now.
Briefly, the virus is still spreading quickly in Wales, and we must react in order to reduce the pressure on the health service as we prepare for the Christmas period. Last month's firebreak was successful in reducing case numbers across Wales, but there's no getting away from the fact that numbers are increasing once again, as we have seen across the UK, in Europe and globally.
Llywydd, coronavirus is once again spreading across Wales, eroding the gains achieved during the firebreak period. Unless we respond now to the growing number of people infected with the virus, the advice from our scientific and medical advisers is that by 12 January the total number of people with the virus in hospital in Wales could rise to 2,200.
Our modelling suggests that, unless we act, between 1,000 and 1,700 preventable deaths could take place over the winter period. On Friday, the all-Wales seven-day incidence rate was 187 cases per 100,000 people; this has risen to almost 216 cases per 100,000 people today.
Since the beginning of the pandemic, the Welsh Government has listened to the scientific advice and taken action to suppress the rate of transmission. The Scientific Advisory Group for Emergencies, SAGE, has reviewed the restrictions applied across the United Kingdom. They have pointed to the tier 3 measures in England and the level 3 measures in Scotland as providing evidence of shrinking the epidemic in those areas.
Now, we already have many of the equivalent restrictions in place across Wales. The key differences have been in restrictions on hospitality, on entertainment businesses and on indoor tourist attractions. These are places where the risk of transmission is higher, as people can be in close proximity to one another for significant periods of time. With increasing rates across Wales, these are the places in which we have to intervene.
The restrictions, which will come into force on Friday, focus on adapting what has been effective elsewhere to add to the repertoire of measures already available in Wales. From Friday, pubs, bars, restaurants and cafes will have to close by 6 p.m. and will not be allowed to serve alcohol in the premises; after 6 p.m., they will only be able to provide takeaway services.
It will be for hospitality businesses themselves to decide whether to remain open, but those that do so will provide a place for people to meet. This is particularly important for young people and those people who haven't been able to take advantage of our extended household arrangement. That, Llywydd, is why we are keeping the rule-of-four arrangements. With the restrictions we are setting out, including on hospitality, the risks of meeting in such small groups are diminished.
Llywydd, mae'r coronafeirws unwaith eto'n lledaenu ledled Cymru, gan erydu'r buddion a gyflawnwyd yn ystod y cyfnod atal byr. Oni bai ein bod ni'n ymateb yn awr i'r nifer cynyddol o bobl sydd wedi'u heintio â'r feirws, y cyngor gan ein cynghorwyr gwyddonol a meddygol yw y gallai cyfanswm nifer y bobl â'r feirws yn yr ysbyty yng Nghymru godi i 2,200 erbyn 12 Ionawr.
Mae ein modelu'n awgrymu, heblaw ein bod ni'n gweithredu, y gallai rhwng 1,000 a 1,700 o farwolaethau y gellir eu hatal ddigwydd dros gyfnod y gaeaf. Dydd Gwener, cyfradd digwyddedd saith diwrnod Cymru gyfan oedd 187 o achosion fesul 100,000 o bobl; mae hyn wedi codi i bron i 216 o achosion fesul 100,000 o bobl heddiw.
Ers dechrau'r pandemig, mae Llywodraeth Cymru wedi gwrando ar y cyngor gwyddonol ac wedi cymryd camau i atal y gyfradd drosglwyddo. Mae'r Grŵp Cynghori Gwyddonol ar Argyfyngau, SAGE, wedi adolygu'r cyfyngiadau a ddefnyddir ledled y Deyrnas Unedig. Maen nhw wedi tynnu sylw at y mesurau haen 3 yn Lloegr a'r mesurau lefel 3 yn yr Alban fel rhai sy'n darparu tystiolaeth o leihau'r epidemig yn yr ardaloedd hynny.
Nawr, mae eisoes gennym lawer o'r cyfyngiadau cyfatebol ar waith ledled Cymru. Y gwahaniaethau allweddol fu cyfyngiadau ar letygarwch, busnesau adloniant ac ar atyniadau twristiaeth dan do. Mae'r rhain yn fannau lle mae'r risg o drosglwyddo yn uwch, oherwydd gall pobl fod yn agos at ei gilydd am gyfnodau sylweddol o amser. Gyda chyfraddau cynyddol ledled Cymru, dyma'r lleoedd y mae'n rhaid i ni ymyrryd ynddynt.
Mae'r cyfyngiadau, a fydd yn dod i rym ddydd Gwener, yn canolbwyntio ar addasu'r hyn sydd wedi bod yn effeithiol mewn mannau eraill i ychwanegu at y rhestr o fesurau sydd eisoes ar gael yng Nghymru. O ddydd Gwener, bydd yn rhaid i dafarndai, bariau, bwytai a chaffis gau erbyn 6 p.m. ac ni fyddan nhw'n cael gweini alcohol yn y safle; ar ôl 6 p.m., dim ond gwasanaethau cludfwyd y byddan nhw'n gallu eu darparu.
Mater i fusnesau lletygarwch eu hunain fydd penderfynu aros ar agor neu beidio, ond bydd y rhai sy'n gwneud hynny'n darparu lle i bobl gyfarfod. Mae hyn yn arbennig o bwysig i bobl ifanc a'r bobl hynny nad ydyn nhw wedi gallu manteisio ar ein trefniant aelwyd estynedig. Dyna, Llywydd, pam ein bod yn cadw'r trefniadau rheol pedwar. Gyda'r cyfyngiadau yr ydym ni'n eu nodi, gan gynnwys ar letygarwch, mae'r peryglon o gyfarfod mewn grwpiau bach o'r fath yn lleihau.
And because of the seriousness of the position we face, from Friday, all indoor entertainment venues, including cinemas, bingo halls, bowling alleys, soft-play centres, casinos, skating rinks and amusement arcades, must close. Indoor visitor attractions, such as museums, galleries and heritage sites, will also have to close. Outdoor visitor attractions will remain open.
Llywydd, of course, placing further restrictions on hospitality was not an easy decision. We recognise the enormous effort made by the sector to comply with the regulations, and I'm very grateful for everything that they have done. Unfortunately, similar restrictions have had to be introduced in all other parts of the United Kingdom and, indeed, across the world. The consumption of alcohol has been identified by health officials and policy makers internationally as increasing the risk of transmission, as social distancing can break down as people have an altered perception of risk. Feedback from incident management teams in Wales repeatedly highlights issues associated with alcohol and with some hospitality venues. Data from the TTP system regularly highlights hospitality as venues where contacts of infectious individuals are identified.
Llywydd, these changes will apply across Wales. We know from our own direct experience that the volatility of the virus means that those areas that have relatively low prevalence today can see very rapid rises in just a matter of days. The advice of the SAGE committee is clear: measures are most effective when taken early. The measures we are taking will protect all parts of Wales at a time when the virus is rising in 15 of our 22 local authority areas amongst young people, and where that rise is already translating into infection rises amongst the over 60s. Indeed, 14 of our 22 local authorities see rises in the 60 and over age ranges today. And while the position remains as it is at present, national measures in support of a national effort remain the most effective way of safeguarding us all.
As a Government, we recognise that these new restrictions will be particularly difficult at one of the busiest times of the year for the hospitality sector. To support those businesses affected, we will provide a support package of £340 million. This is the most generous anywhere in the United Kingdom, and is, of course, in addition to the UK Government's support schemes. This will include a £160 million grant scheme specifically for tourism, leisure and hospitality businesses. We're working with partners to ensure that, where we can, we will make payments to affected businesses as quickly as possible before Christmas.
Llywydd, as we know, there is more than one form of harm that this virus brings. Our decisions have been informed by equality and children's rights impact assessments, which have helped identify where we can minimise adverse impacts and put in place additional support. This includes maintaining, as far as possible, the remainder of the current regulations in Wales. The rules on meeting indoors and outdoors are therefore unchanged. Two households are still able to form, together, an extended household. As is currently the case, schools, gyms, non-essential retail and close-contact services will remain open. Allowing people to exercise has a positive impact on mental health and well-being. We know that keeping schools open is vital for schoolchildren, especially those that are vulnerable and from more disadvantaged backgrounds.
Finally, Llywydd, all this remains under regular review. As part of that, this week the Cabinet will consider travel restrictions, the rules on self-isolation, our fixed-penalty notice regime, and other associated matters. We will then bring forward new regulations to come into force on Friday at 6 p.m. We will formally review these restrictions by 17 December, and then every three weeks.
Llywydd, as in the rest of the United Kingdom, we need to act now to put ourselves in the best position we can ahead of the relaxations over the festive season. These strengthened restrictions will protect people's health, slow the spread of the virus and, with the help of us all, will keep Wales safe. Diolch yn fawr.
Ac oherwydd difrifoldeb y sefyllfa yr ydym ni'n ei hwynebu, o ddydd Gwener, mae'n rhaid i bob lleoliad adloniant dan do, gan gynnwys sinemâu, neuaddau bingo, alïau bowlio, canolfannau chwarae meddal, casinos, lloriau sglefrio ac arcedau diddanu, gau. Bydd yn rhaid i atyniadau ymwelwyr dan do, er enghraifft amgueddfeydd, orielau a safleoedd treftadaeth, gau hefyd. Bydd atyniadau ymwelwyr awyr agored yn aros ar agor.
Llywydd, wrth gwrs, nid oedd gosod cyfyngiadau pellach ar letygarwch yn benderfyniad hawdd. Rydym ni'n cydnabod yr ymdrech enfawr a wnaed gan y sector i gydymffurfio â'r rheoliadau, ac rwy'n ddiolchgar iawn am bopeth y maen nhw wedi'i wneud. Yn anffodus, bu'n rhaid cyflwyno cyfyngiadau tebyg ym mhob rhan arall o'r Deyrnas Unedig ac, yn wir, ledled y byd. Mae swyddogion iechyd a llunwyr polisi yn rhyngwladol wedi nodi bod yfed alcohol yn cynyddu'r risg o drosglwyddo, gan y gall ymbellhau cymdeithasol chwalu gan fod canfyddiad pobl o risg yn newid. Mae adborth gan dimau rheoli digwyddiadau yng Nghymru yn amlygu dro ar ôl tro faterion sy'n gysylltiedig ag alcohol a rhai lleoliadau lletygarwch. Mae data o'r system profi ac olrhain yn rheolaidd yn amlygu lletygarwch fel lleoliadau lle nodir cysylltiadau unigolion heintus.
Llywydd, bydd y newidiadau hyn yn berthnasol ledled Cymru. Gwyddom o'n profiad uniongyrchol ein hunain fod ansefydlogrwydd y feirws yn golygu y gall yr ardaloedd hynny sydd â nifer gymharol isel o achosion heddiw weld cynnydd cyflym iawn mewn ychydig ddyddiau'n unig. Mae cyngor y pwyllgor SAGE yn glir: mae'r mesurau'n fwyaf effeithiol pan gânt eu gweithredu yn gynnar. Bydd y mesurau yr ydym ni'n eu cymryd yn diogelu pob rhan o Gymru ar adeg pan fo'r feirws yn codi mewn 15 o'n 22 ardal awdurdod lleol ymhlith pobl ifanc, a lle mae'r cynnydd hwnnw eisoes yn troi'n heintiau yn codi ymhlith pobl dros 60 oed. Yn wir, mae 14 o'n 22 awdurdod lleol yn gweld cynnydd yn yr ystod oedran 60 oed a hŷn heddiw. A thra bod y sefyllfa'n parhau fel y mae hi ar hyn o bryd, mesurau cenedlaethol i gefnogi ymdrech genedlaethol yw'r ffordd fwyaf effeithiol o hyd o ddiogelu pob un ohonom ni.
Fel Llywodraeth, rydym ni'n cydnabod y bydd y cyfyngiadau newydd hyn yn arbennig o anodd ar un o adegau prysuraf y flwyddyn i'r sector lletygarwch. I gefnogi'r busnesau hynny yr effeithir arnynt, byddwn yn darparu pecyn cymorth o £340 miliwn. Dyma'r pecyn mwyaf hael yn unman yn y Deyrnas Unedig, ac, wrth gwrs, mae'n ychwanegol at gynlluniau cymorth Llywodraeth y DU. Bydd hyn yn cynnwys cynllun grant gwerth £160 miliwn yn benodol ar gyfer busnesau twristiaeth, hamdden a lletygarwch. Rydym ni'n gweithio gyda phartneriaid i sicrhau, lle y gallwn, y byddwn yn gwneud taliadau i fusnesau yr effeithir arnyn nhw cyn gynted â phosibl cyn y Nadolig.
Llywydd, fel y gwyddom ni, mae mwy nag un math o niwed a ddaw yn sgil y feirws hwn. Mae ein penderfyniadau wedi'u llywio gan asesiadau o'r effaith ar gydraddoldeb a hawliau plant, sydd wedi helpu i nodi lle y gallwn leihau effeithiau andwyol a rhoi cymorth ychwanegol ar waith. Mae hyn yn cynnwys cynnal gweddill y rheoliadau presennol yng Nghymru cyn belled ag y bo modd. Felly, nid yw'r rheolau ar gyfarfod dan do ac yn yr awyr agored wedi newid. Mae dwy aelwyd yn dal i allu ffurfio aelwyd estynedig gyda'i gilydd. Fel sy'n digwydd ar hyn o bryd, bydd ysgolion, campfeydd, manwerthu nad yw'n hanfodol a gwasanaethau cyswllt agos yn parhau ar agor. Mae caniatáu i bobl wneud ymarfer corff yn cael effaith gadarnhaol ar iechyd meddwl a lles. Rydym yn gwybod bod cadw ysgolion ar agor yn hanfodol i blant ysgol, yn enwedig y rhai sy'n agored i niwed ac o gefndiroedd mwy difreintiedig.
Yn olaf, Llywydd, mae hyn i gyd yn parhau i gael ei adolygu'n rheolaidd. Yn rhan o hynny, yr wythnos hon bydd y Cabinet yn ystyried cyfyngiadau teithio, y rheolau ar hunanynysu, ein cyfundrefn hysbysiadau cosb benodedig, a materion cysylltiedig eraill. Byddwn wedyn yn cyflwyno rheoliadau newydd i ddod i rym ddydd Gwener am 6 p.m. Byddwn ni'n adolygu'r cyfyngiadau hyn yn ffurfiol erbyn 17 Rhagfyr, ac yna bob tair wythnos.
Llywydd, fel yng ngweddill y Deyrnas Unedig, mae angen i ni weithredu'n awr i roi ein hunain yn y sefyllfa orau y gallwn ni cyn y llacio dros dymor y Nadolig. Bydd y cyfyngiadau cryfach hyn yn diogelu iechyd pobl, yn arafu lledaeniad y feirws a, gyda chymorth pob un ohonom ni, byddan nhw'n diogelu Cymru. Diolch yn fawr.
Can I thank the First Minister for his statement this afternoon? Now, earlier on in First Minister's questions, the First Minister demanded I make it clear that we're in a public health crisis. Well, he's right, we are, but we're also in the middle of an economic crisis too, and an economic crisis that will continue to grow, especially when the Welsh Government decides to partially close sectors of the economy that so many workers in Wales rely on. So, I hope he will acknowledge that we're in an economic crisis as well as a public health crisis.
As I've said before, it's absolutely vital that the Welsh Government publishes the full picture of data and explains where COVID-19 in hospitality is taking place. Because, for too many people across Wales, this measure seems like a step too far. The First Minister earlier on said there is no absence of evidence. Well, if that's the case, then he needs to make that available and publish the information. Even the Member for Blaenau Gwent has called on the Welsh Government to publish the evidence to support the Welsh Government's decision, thereby confirming that the evidence has yet to be published.
From Friday, people across Wales will be able to continue to purchase alcohol from supermarkets and shops, but not in a pub or restaurant, and so I fail to see how choosing an alcoholic drink with your lunch over a non-alcoholic drink would require such a punitive measure to be introduced. Therefore, perhaps in response, the First Minister will tell us how specifically prohibiting the sale of alcohol in pubs and restaurants during the day will have an impact on levels of transmission. And how exactly will the Welsh Government determine success, or could we be looking at these restrictions staying in place for a lot longer than a few weeks?
There's a very real fear that this measure could result in more people gathering in people's homes. So, will the First Minister confirm what modelling the Welsh Government has done on this, given that not serving alcohol in pubs, bars and restaurants could lead to more people congregating and drinking in each other's houses, which could then lead on to an increase in the transmission of the virus?
The Welsh Government's measures will affect hospitality businesses across Wales, whether they are located in areas of low, medium or high risk, and the Welsh Government has failed to take this into account. Hospitality businesses in Conwy, for example, are now under the same restrictions as pubs and restaurants in Blaenau Gwent and Merthyr, where rates are significantly higher. I understand that the leader of Conwy County Borough Council has written to the Welsh Government, expressing his disappointment at the unfairness of this approach and over the lack of engagement in consulting on these proposals. Does the First Minister therefore accept the frustration and upset felt by businesses and, indeed, local leaders in areas like Conwy, who feel as though they've been disproportionately penalised as a result of the Welsh Government's latest approach?
Of course, underpinning the new approach, it's crucial that businesses across Wales can access the support that they need. Many hospitality and leisure businesses in Wales have been under some form of Government restriction for most of this year, and so it's vital that the Welsh Government is listening to their concerns and helping them find and access the support that they need quickly. The Welsh Government has made it clear that the eligibility checker for this new package will be live by 11 December and the application process will only open in January, which is simply unacceptable. Therefore, can the First Minister confirm what urgent funding will be made available to hospitality businesses across Wales before January, given that they're expected to adhere to these restrictions from this Friday? And given today's statement from the economy Minister, does he accept that some hospitality and leisure businesses will simply not be able to survive until January and that that support should be made available from this Friday, not in four to five weeks' time?
As Members are aware, one in 10 of the workforce is employed by hospitality businesses and many would be relying on pre-Christmas trade. This announcement puts those jobs at risk and the Welsh Government needs to tell us how it intends to support those people who lose their job as a direct consequence of this measure. These jobs are in the Welsh Government's hands, and in responding to this statement, I hope the First Minister will tell us what the Welsh Government is going to do to support those people who lose their job this winter because of this specific measure.
The Welsh Government has told us that it has engaged with the sector and consulted with them on their proposals. However, a spokesman for the Welsh Association of Visitor Attractions, which represents family attractions right across Wales, has made it absolutely clear that the Welsh Government did not consult with their leaders before deciding on these measures. Surely it cannot be acceptable for the Government to push ahead with measures that will have serious consequences for the sector without at least consulting the sector in the first place.
Llywydd, the hospitality, entertainment and tourism sector in Wales has been in an endless cycle of restrictions from the Welsh Government for many months, and this latest decision will mean that many businesses will, unfortunately, not survive. The health Minister is right to say that there is no perfect balance between protecting public health and business, but this will have an enormous impact on our hospitality, our entertainment and our indoor businesses, and I urge the First Minister to, instead, find a way forward that listens and understands the concerns of businesses across Wales, because it's not too late to reverse this catastrophic decision.
A gaf i ddiolch i'r Prif Weinidog am ei ddatganiad y prynhawn yma? Nawr, yn gynharach yn ystod y cwestiynau i'r Prif Weinidog, mynnodd y Prif Weinidog fy mod i'n ei gwneud yn glir ein bod mewn argyfwng iechyd cyhoeddus. Wel, mae'n iawn, rydym ni, ond rydym ni yng nghanol argyfwng economaidd hefyd, ac argyfwng economaidd a fydd yn parhau i dyfu, yn enwedig pan fydd Llywodraeth Cymru yn penderfynu cau sectorau o'r economi y mae cynifer o weithwyr yng Nghymru yn dibynnu arnynt. Felly, rwy'n gobeithio y bydd yn cydnabod ein bod ni mewn argyfwng economaidd yn ogystal ag argyfwng iechyd cyhoeddus.
Fel rwyf wedi'i ddweud o'r blaen, mae'n gwbl hanfodol bod Llywodraeth Cymru yn cyhoeddi'r darlun llawn o ddata ac yn esbonio lle mae COVID-19 mewn lletygarwch yn digwydd. Oherwydd, i ormod o bobl ledled Cymru, mae'r mesur hwn yn ymddangos fel cam rhy bell. Dywedodd y Prif Weinidog yn gynharach nad oes tystiolaeth ar gael. Wel, os yw hynny'n wir, yna mae angen iddo sicrhau bod hynny ar gael a chyhoeddi'r wybodaeth. Mae hyd yn oed yr Aelod ar gyfer Blaenau Gwent wedi galw ar Lywodraeth Cymru i gyhoeddi'r dystiolaeth i gefnogi penderfyniad Llywodraeth Cymru, gan gadarnhau felly nad yw'r dystiolaeth wedi'i chyhoeddi eto.
O ddydd Gwener, bydd pobl ledled Cymru yn gallu parhau i brynu alcohol o archfarchnadoedd a siopau, ond nid mewn tafarn neu fwyty, ac felly ni allaf weld sut y byddai dewis diod alcoholig gyda'ch cinio yn hytrach na diod ddi-alcohol yn gofyn am gyflwyno mesur sy'n gymaint o gosb. Felly, efallai wrth ymateb, y gwnaiff y Prif Weinidog ddweud wrthym pa mor benodol y bydd gwahardd gwerthu alcohol mewn tafarndai a bwytai yn ystod y dydd yn cael effaith ar lefelau trosglwyddo. A sut yn union y bydd Llywodraeth Cymru yn penderfynu a yw hyn wedi llwyddo, neu a allem ni fod yn edrych ar y cyfyngiadau hyn yn aros yn eu lle am lawer mwy nag ychydig wythnosau?
Mae ofn gwirioneddol y gallai'r mesur hwn arwain at fwy o bobl yn ymgynnull yng nghartrefi pobl. Felly, a wnaiff y Prif Weinidog gadarnhau pa fodelu y mae Llywodraeth Cymru wedi'i wneud ar hyn, o gofio y gallai peidio â gweini alcohol mewn tafarndai, bariau a bwytai arwain at fwy o bobl yn ymgasglu ac yn yfed yn nhai ei gilydd, a allai wedyn arwain at gynnydd yn nhrosglwyddo'r feirws?
Bydd mesurau Llywodraeth Cymru yn effeithio ar fusnesau lletygarwch ledled Cymru, p'un a ydynt wedi'u lleoli mewn ardaloedd lle mae risg isel, canolig neu uchel, ac mae Llywodraeth Cymru wedi methu ag ystyried hyn. Mae busnesau lletygarwch yng Nghonwy, er enghraifft, bellach o dan yr un cyfyngiadau â thafarndai a bwytai ym Mlaenau Gwent a Merthyr, lle mae'r cyfraddau'n sylweddol uwch. Rwy'n deall bod arweinydd Cyngor Bwrdeistref Sirol Conwy wedi ysgrifennu at Lywodraeth Cymru, yn mynegi ei siom ynghylch annhegwch y dull hwn a'r diffyg ymgysylltu wrth ymgynghori ar y cynigion hyn. A yw'r Prif Weinidog felly'n derbyn y rhwystredigaeth a'r gofid a deimlir gan fusnesau ac, yn wir, arweinwyr lleol mewn ardaloedd fel Conwy, sy'n teimlo eu bod wedi eu cosbi'n anghymesur o ganlyniad i ddull diweddaraf Llywodraeth Cymru?
Wrth gwrs, yn sail i'r dull newydd, mae'n hanfodol bod busnesau ledled Cymru yn gallu cael gafael ar y cymorth y mae ei angen arnynt. Mae llawer o fusnesau lletygarwch a hamdden yng Nghymru wedi bod o dan ryw fath o gyfyngiad gan y Llywodraeth am y rhan fwyaf o'r flwyddyn, ac felly mae'n hanfodol bod Llywodraeth Cymru yn gwrando ar eu pryderon ac yn eu helpu i ddod o hyd i'r cymorth sydd ei angen arnyn nhw a chael gafael arno yn gyflym. Mae Llywodraeth Cymru wedi'i gwneud yn glir y bydd y gwiriwr cymhwysedd ar gyfer y pecyn newydd hwn ar gael erbyn 11 Rhagfyr a dim ond ym mis Ionawr y bydd y broses ymgeisio'n agor, sy'n gwbl annerbyniol. A wnaiff y Prif Weinidog, felly, gadarnhau pa gyllid brys a fydd ar gael i fusnesau lletygarwch ledled Cymru cyn mis Ionawr, o gofio bod disgwyl iddyn nhw gadw at y cyfyngiadau hyn o ddydd Gwener? Ac o ystyried y datganiad heddiw gan Weinidog yr economi, a yw'n derbyn na fydd rhai busnesau lletygarwch a hamdden yn gallu goroesi tan fis Ionawr ac y dylai'r cymorth hwnnw fod ar gael o ddydd Gwener ymlaen, nid ymhen pedair i bum wythnos?
Fel y gwŷr Aelodau, cyflogir un o bob 10 o'r gweithlu gan fusnesau lletygarwch a byddai llawer yn dibynnu ar fasnach cyn y Nadolig. Mae'r cyhoeddiad hwn yn peryglu'r swyddi hynny ac mae angen i Lywodraeth Cymru ddweud wrthym ni sut y mae'n bwriadu cefnogi'r bobl hynny sy'n colli eu swydd o ganlyniad uniongyrchol i'r mesur hwn. Mae'r swyddi hyn yn nwylo Llywodraeth Cymru, ac wrth ymateb i'r datganiad hwn, rwy'n gobeithio y bydd y Prif Weinidog yn dweud wrthym beth fydd Llywodraeth Cymru yn ei wneud i gefnogi'r bobl hynny bydd yn colli eu swydd y gaeaf hwn oherwydd y mesur penodol hwn.
Mae Llywodraeth Cymru wedi dweud wrthym ni ei bod wedi ymgysylltu â'r sector ac wedi ymgynghori â nhw ar eu cynigion. Fodd bynnag, mae llefarydd ar ran Cymdeithas Atyniadau Ymwelwyr Cymru, sy'n cynrychioli atyniadau teuluol ledled Cymru, wedi'i gwneud yn gwbl glir na ymgynghorodd Llywodraeth Cymru â'u harweinwyr cyn penderfynu ar y mesurau hyn. Siawns na all fod yn dderbyniol i'r Llywodraeth fwrw ymlaen â mesurau a fydd yn arwain at ganlyniadau difrifol i'r sector heb o leiaf ymgynghori â'r sector yn y lle cyntaf.
Llywydd, mae'r sector lletygarwch, adloniant a thwristiaeth yng Nghymru wedi bod mewn cylch diddiwedd o gyfyngiadau gan Lywodraeth Cymru ers misoedd lawer, a bydd y penderfyniad diweddaraf hwn yn golygu na fydd llawer o fusnesau, yn anffodus, yn goroesi. Mae'r Gweinidog Iechyd yn iawn wrth ddweud nad oes cydbwysedd perffaith rhwng diogelu iechyd y cyhoedd a busnes, ond bydd hyn yn cael effaith enfawr ar ein lletygarwch, ein hadloniant a'n busnesau dan do, ac rwy'n annog y Prif Weinidog, yn lle hynny, i ddod o hyd i ffordd ymlaen sy'n gwrando ar, ac sy'n deall, pryderon busnesau ledled Cymru, oherwydd nid yw'n rhy hwyr i wrthdroi'r penderfyniad trychinebus hwn.
Llywydd, the Welsh Government recognises the economic crisis with £340 million-worth of recognition; that is the extent to which we recognise this crisis. He will have seen the derisory—I'm quoting the trade association in England—help that has been offered there today for the same sector. And when the Member asks me why we are prohibiting the sale of alcohol in pubs and hospitality, I hope he will have been listening to the leader of his party, the Prime Minister, explaining exactly that in the House of Commons today, in those parts of England where millions and millions more people than live in Wales are subject to more stringent conditions than we are introducing here. The Prime Minister was explaining to people why pubs in England are not just open until 6 o’clock in the evening, but are closed completely, why restaurants are closed completely. If he can't take it from me, then maybe he will be willing to listen to what the Prime Minister and the leader of his own party has to say on that matter, because the explanation is the same there as it is here.
The Member asked me about gathering in people's homes. Well, of course we discussed with the enforcement authorities that issue, and how we can respond to it if we see evidence of that. I urge people, and I hope the leader of the opposition urges people, not to break the law here in Wales, because that is what such a gathering would involve. The Cabinet this week will consider a paper in which we will increase the penalty for people who break the law in Wales in that way, because when people break the law and gather in each other's homes in the way that the law does not allow here in Wales, then the virus has all the conditions it needs to spread again.
I disagree completely with what Paul Davies says about trying to separate out some parts of Wales where the figures are temporarily, I'm afraid, below what they are in other parts of Wales. I would have thought that he would have been more willing to draw on his own direct experience. I think it's only two weeks ago that I was being asked about why similar measures were being put in place in Ceredigion and Pembrokeshire, because the numbers in that part of Wales were so different to other parts of Wales. Today, the figures in the Hywel Dda University Health Board area are an incidence of over 200 per 100,000 in Carmarthenshire, over 155 per 100,000 in Ceredigion, and over 130 per 100,000 in Pembrokeshire. Within just a couple of weeks, areas that had a very low circulation of the virus find themselves in a very different position, and the volatility of the virus means it simply does not make sense to have different levels of restrictions in different parts of Wales. Today, sadly, the rate across the whole of Betsi Cadwaladr University Health Board has gone up for the first time since the firebreak period, and that just tells us something that we all have to be willing to grasp, that this virus doesn't respect geographical boundaries within Wales and that we have to be serious enough to take the advice of the scientific advisory committee and act early. When you see a problem happening, don't wait for the problem to get out of hand, act early, because in that way you prevent more people from suffering, more deaths from occurring. I am determined we will offer that protection to people in north Wales, and that's what our decision delivers.
I said in my statement, Llywydd, that we would do our best, working with our local authority partners to get help out to businesses before Christmas. There are two elements to the help that is being made available. The leader of the opposition either overlooked that, or chose not to remember it. There are two elements in the help that's being offered. We intend to offer the help that we can deliver through local authorities to be offered as soon as we possibly can, remembering that our local authorities are already helping us enormously with the provision of help to businesses here in Wales.
Finally, to the issue of evidence. I'm sure we'll hear a lot of that this afternoon. I'm going to say it now, Llywydd, and hope Members will forgive me if I do not simply go on repeating the same answer throughout the afternoon. The evidence is there. The evidence is there in the public health emergency we are facing. Two of our local authorities in Wales have rates of more than 400 per 100,000 of the population; seven of them rates of over 300; 11 of them rates over 200, and those rates are growing—growing across Wales. Here are the figures of people who have died in Wales over the last four weeks: four weeks ago, 150 people; three weeks ago, 168 people; two weeks ago, 177 people; last week, 159 people. Six hundred and fifty-four people have died from coronavirus in the last four weeks alone. There is evidence—every one of them evidence for why we have to act now, because if we do not, lives that need not be lost would be lost. The evidence for the actions we are taking is there to be seen in the reviews published by SAGE on 11 and 19 November, reviewing the measures that have succeeded across the United Kingdom, and we have drawn on that to put in place in Wales those steps that will reduce the flow of coronavirus and save lives that need not be lost. That's the evidence. It's the same evidence that his Government has drawn on to close pubs and prevent the sale of alcohol in tier 3 levels in England; it's the same evidence that led the SNP Government in Scotland to close pubs and to prevent the sale of alcohol in level 3 areas in Scotland. It's why hospitality is closed in Northern Ireland today. The evidence is the same everywhere. This Welsh Government acts on that evidence, and the evidence supports what we are bringing forward to protect lives and livelihoods here in Wales.
Llywydd, mae Llywodraeth Cymru yn cydnabod yr argyfwng economaidd gyda gwerth £340 miliwn o gydnabyddiaeth; dyna'r graddau yr ydym ni'n cydnabod yr argyfwng hwn. Bydd ef wedi gweld y cymorth pitw—rwy'n dyfynnu'r gymdeithas fasnach yn Lloegr—sydd wedi'i gynnig yno heddiw ar gyfer yr un sector. A phan fydd yr Aelod yn gofyn i mi pam ein bod yn gwahardd gwerthu alcohol mewn tafarndai a lletygarwch, gobeithio y bydd wedi bod yn gwrando ar arweinydd ei blaid, y Prif Weinidog, yn esbonio yr union beth hynny yn Nhŷ'r Cyffredin heddiw, yn y rhannau hynny o Loegr lle mae miliynau a miliynau yn fwy o bobl nag sy'n byw yng Nghymru yn destun amodau llymach nag yr ydym ni'n eu cyflwyno yn y fan yma. Roedd y Prif Weinidog yn esbonio i bobl pam nad yw tafarndai yn Lloegr ar agor tan 6 o'r gloch gyda'r nos yn unig, ond eu bod ar gau yn llwyr, pam mae bwytai ar gau yn llwyr. Os na all ei gymryd oddi wrthyf i, yna efallai y bydd yn fodlon gwrando ar yr hyn sydd gan y Prif Weinidog ac arweinydd ei blaid ei hun i'w ddweud ar y mater hwnnw, oherwydd mae'r esboniad yr un fath yno ag y mae yn y fan hon.
Gofynnodd yr Aelod i mi am gasglu yng nghartrefi pobl. Wel, wrth gwrs, buom yn trafod gyda'r awdurdodau gorfodi y mater hwnnw, a sut y gallwn ni ymateb iddo os gwelwn ni dystiolaeth o hynny. Rwy'n annog pobl, ac rwy'n gobeithio y bydd arweinydd yr wrthblaid yn annog pobl, i beidio â thorri'r gyfraith yma yng Nghymru, oherwydd dyna y byddai cyfarfod o'r fath yn ei olygu. Bydd y Cabinet yr wythnos hon yn ystyried papur lle byddwn ni'n cynyddu'r gosb i bobl sy'n torri'r gyfraith yng Nghymru yn y ffordd honno, oherwydd pan fydd pobl yn torri'r gyfraith ac yn ymgynnull yng nghartrefi ei gilydd yn y ffordd nad yw'r gyfraith yn caniatáu yma yng Nghymru, yna mae gan y feirws yr holl amodau y mae angen iddo i ledaenu eto.
Rwy'n anghytuno'n llwyr â'r hyn y mae Paul Davies yn ei ddweud am geisio gwahanu rhai rhannau o Gymru lle mae'r ffigurau yn is nag ydyn nhw mewn rhannau eraill o Gymru dros dro, mae arnaf ofn. Byddwn i wedi meddwl y byddai wedi bod yn fwy parod i fanteisio ar ei brofiad uniongyrchol ei hun. Rwy'n credu mai dim ond pythefnos yn ôl y gofynnwyd i mi pam yr oedd mesurau tebyg yn cael eu rhoi ar waith yng Ngheredigion a Sir Benfro, oherwydd yr oedd y niferoedd yn y rhan honno o Gymru mor wahanol i rannau eraill o Gymru. Heddiw, mae'r ffigurau yn ardal Bwrdd Iechyd Prifysgol Hywel Dda yn ddigwyddedd o dros 200 fesul 100,000 yn Sir Gaerfyrddin, dros 155 fesul 100,000 yng Ngheredigion, a thros 130 fesul 100,000 yn Sir Benfro. O fewn ychydig wythnosau'n unig, mae ardaloedd oedd â chylchrediad isel iawn o'r feirws mewn sefyllfa wahanol iawn, ac mae anwadalrwydd y feirws yn golygu nad yw'n gwneud synnwyr bod â lefelau gwahanol o gyfyngiadau mewn gwahanol rannau o Gymru. Heddiw, yn anffodus, mae'r gyfradd ar draws Bwrdd Iechyd Prifysgol Betsi Cadwaladr i gyd wedi codi am y tro cyntaf ers y cyfnod atal byr, ac mae hynny'n dweud rhywbeth wrthym ni, y mae'n rhaid i bob un ohonom ni fod yn barod i'w ddeall, nad yw'r feirws hwn yn parchu ffiniau daearyddol yng Nghymru a bod yn rhaid i ni fod yn ddigon difrifol i gymryd cyngor y pwyllgor cynghori gwyddonol a gweithredu'n gynnar. Pan welwch chi broblem yn digwydd, peidiwch ag aros i'r broblem fynd allan o reolaeth, gweithredwch yn gynnar, oherwydd yn y ffordd honno rydych yn atal mwy o bobl rhag dioddef, mwy o farwolaethau rhag digwydd. Rwy'n benderfynol y byddwn ni'n cynnig yr amddiffyniad hwnnw i bobl yn y gogledd, a dyna beth mae ein penderfyniad ni yn ei gyflawni.
Dywedais yn fy natganiad, Llywydd, y byddem ni yn gwneud ein gorau, gan weithio gyda'n partneriaid yn yr awdurdodau lleol i gael cymorth i fusnesau cyn y Nadolig. Mae dwy elfen i'r cymorth sy'n cael ei ddarparu. Roedd arweinydd yr wrthblaid naill ai'n anwybyddu hynny, neu'n dewis peidio â'i gofio. Mae dwy elfen yn y cymorth sy'n cael ei gynnig. Rydym yn bwriadu cynnig y cymorth y gallwn ni ei ddarparu drwy awdurdodau lleol i'w gynnig cyn gynted ag y gallwn ni, gan gofio bod ein hawdurdodau lleol eisoes yn ein helpu'n aruthrol i ddarparu cymorth i fusnesau yma yng Nghymru.
Yn olaf, i fater tystiolaeth. Rwy'n siŵr y byddwn ni'n clywed llawer am hyn y prynhawn yma. Rwy'n mynd i'w ddweud nawr, Llywydd, ac rwy'n gobeithio y bydd yr Aelodau'n maddau i mi os nad wyf i'n mynd ati i ailadrodd yr un ateb drwy gydol y prynhawn. Mae'r dystiolaeth yno. Mae'r dystiolaeth yno yn yr argyfwng iechyd cyhoeddus yr ydym ni'n ei wynebu. Mae gan ddau o'n hawdurdodau lleol yng Nghymru gyfraddau o fwy na 400 fesul 100,000 o'r boblogaeth; saith ohonyn nhw â chyfraddau o dros 300; 11 ohonynt â chyfraddau dros 200, ac mae'r cyfraddau hynny'n tyfu—yn tyfu ledled Cymru. Dyma ffigurau pobl sydd wedi marw yng Nghymru dros y pedair wythnos diwethaf: bedair wythnos yn ôl, 150 o bobl; dair wythnos yn ôl, 168 o bobl; bythefnos yn ôl, 177 o bobl; wythnos diwethaf, 159 o bobl. Mae chwe chant a phumdeg pedwar o bobl wedi marw o'r coronafeirws yn y pedair wythnos diwethaf yn unig. Mae tystiolaeth—mae pob un ohonyn nhw yn dangos pam mae'n rhaid i ni weithredu yn awr, oherwydd os na wnawn ni hynny, bydd bywydau nad oes angen eu colli yn cael eu colli. Mae'r dystiolaeth ar gyfer y camau yr ydym ni'n eu cymryd i'w gweld yn yr adolygiadau a gyhoeddwyd gan SAGE ar 11 a 19 Tachwedd, gan adolygu'r mesurau sydd wedi llwyddo ledled y Deyrnas Unedig, ac rydym wedi defnyddio hynny i roi ar waith yng Nghymru y camau hynny a fydd yn lleihau llif y coronafeirws ac yn achub bywydau nad oes angen eu colli. Dyna'r dystiolaeth. Dyma'r un dystiolaeth ag y mae ei Lywodraeth wedi'i defnyddio i gau tafarndai ac atal gwerthu alcohol ar lefelau haen 3 yn Lloegr; yr un dystiolaeth a arweiniodd Llywodraeth yr SNP yn yr Alban i gau tafarndai ac i atal gwerthu alcohol mewn ardaloedd lefel 3 yn yr Alban. Dyna pam mae lletygarwch ar gau yng Ngogledd Iwerddon heddiw. Mae'r dystiolaeth yr un fath ym mhobman. Mae Llywodraeth Cymru yn gweithredu ar y dystiolaeth honno, ac mae'r dystiolaeth yn cefnogi'r hyn yr ydym yn ei gyflwyno i ddiogelu bywydau a bywoliaethau yma yng Nghymru.
Mae'r Prif Weinidog yn gwybod ein bod ni ym Mhlaid Cymru, wrth gwrs, wedi cefnogi'r Llywodraeth, hyd yn oed yn gwneud dewisiadau anodd pan dŷn ni o'r farn bod y Llywodraeth wedi gwneud y peth iawn. Ac yn gyffredinol, rŷn ni yn credu bod y Prif Weinidog wedi gwneud y peth cywir trwy ddilyn trywydd gofalus ers dechrau'r pandemig, i raddau helaeth iawn yn taro'r cydbwysedd cywir rhwng gwarchod iechyd y cyhoedd a chymryd i ystyriaeth y niwed ehangach yn economaidd a chymdeithasol sy'n deillio o'r math o gyfyngiadau dŷn ni'n eu trafod nawr. Ond mae'n rhaid inni ddweud yn ddiffuant nawr, Brif Weinidog, rŷn ni yn meddwl eich bod chi yn gwneud camsyniad cyn belled â'r rheoliadau ŷch chi wedi eu cyflwyno ddoe.
Mi oedd yna gamgymeriad arall wedi ein dod â ni i'r pwynt yma, wrth gwrs, a chyfeirio ydw i at y ffordd y gwnaethon ni yng Nghymru lacio'n rhy fuan yn dilyn y cyfnod clo. Dwi'n credu eich bod chi wedi derbyn hynny, ac efallai y gallwch chi roi hynny ar y record. Mae'n rhaid dweud, does dim unrhyw lywodraeth yn y byd sydd ddim wedi gwneud camgymeriadau—gadewch inni fod yn gwbl onest. Y peth pwysig yw dysgu o'r camgymeriadau hynny a hefyd gwrando ar leisiau'r bobl, oherwydd mae ymddiriedaeth y bobl a'u cefnogaeth nhw i'r fframwaith cyffredinol o ran y polisi mor bwysig. Dyna'r erfyn pwysicaf un sydd gennym ni yng Nghymru, a dwi yn annog y Prif Weinidog i wrando ar y lleisiau hynny nawr, oherwydd dwi'n credu bod barn y rhelyw, amrediad o bobl, yn dangos bod y rheoliadau ar hyn o bryd yn annealladwy i bobl Cymru. Mae'n herio rhesymeg o ran y cyfyngiadau sydd wedi cael eu cyflwyno ar hyn o bryd, ac mae hynny'n beryg, oherwydd os ydych chi'n colli ffydd ac ymddiriedaeth y bobl, wedyn beth rydych chi'n gweld yw llai o gydymffurfio wedyn gyda rheoliadau eraill, sydd mor bwysig.
O ran tystiolaeth, dwi'n credu ei bod hi ond yn deg i ni sy'n gorfod penderfynu ar y rheoliadau yma i weld y dystiolaeth wedi'i chrisialu. Rydyn ni wedi gweld, wrth gwrs, ddoe yn San Steffan ddogfen 48 o dudalennau o hyd yn dod â'r dystiolaeth ynghyd. Mae'r Prif Weinidog wedi cyfeirio at rai papurau SAGE, a dwi wedi bod yn edrych ar bapurau SAGE eraill. Mae yna grynodeb ar y dystiolaeth mor belled ag y mae'r sector lletygarwch yn y cwestiwn wedi cael ei gyhoeddi wythnos ddiwethaf—un tudalen, ar 27 Tachwedd—yn cyfeirio at wahanol gyfarfodydd o SAGE ar 12 Tachwedd, er enghraifft, a dau neu dri o bapurau gan NERVTAG, un o is-bwyllgorau SAGE. Beth sydd angen arnon ni ydy beth gawson ni, wrth gwrs, adeg yr argymhelliad ynglŷn â'r cyfnod clo byr, y toriad tân, sef papur gan TAC yn dod â'r holl dystiolaeth yma ynglŷn â'r union reoliadau rydych chi wedi eu cyflwyno, sef cael gwared â'r hawl i werthu alcohol yn llwyr a chau am 6 o'r gloch. Does bosib bod rhaid inni weld hynny eto nawr, oherwydd, wrth gwrs, bod y wybodaeth a'r ddealltwriaeth ynglŷn â'r feirws yma, yn fyd eang, yn esblygu trwy'r amser. Felly, dyw hyd yn oed cyfeirio at bapurau chwe wythnos yn ôl neu fis yn ôl ddim yn ddigonol er mwyn ein galluogi ni i wneud y penderfyniad cywir.
A gaf i ofyn hefyd inni gael pleidlais yn gynt na'r hyn sy'n cael ei awgrymu ar hyn o bryd? Oherwydd does dim pwynt inni bleidleisio ar hyn ymhen pythefnos os ydyn ni'n wirioneddol yn mynd i gwrdd â'n prif amcan ni fel Senedd, sef gwneud y penderfyniad ymlaen llaw. Unwaith eto, mae yna beryg gwirioneddol, Brif Weinidog, fod ymddiriedaeth y cyhoedd yn mynd i gael ei niweidio oherwydd bod yna ddim cefnogaeth, mae arnaf i ofn. Ac mae'r ffaith ein bod ni, fel plaid sydd wedi cymryd—. Rwy'n gobeithio y byddech chi'n derbyn ein bod ni wedi bod yn gyfrifol yn ein hymagwedd ni tuag at y pandemig, ond mae'n rhaid i fi ddweud, yn hyn o beth, o ran yr argymhellion rydych chi wedi eu rhoi gerbron ar hyn o bryd, rydyn ni wir yn eich annog chi i feddwl eto, er budd pobl Cymru.
The First Minister knows that we in Plaid Cymru have supported the Government, even in making difficult decisions, when we are of the view that the Government has done the right thing. And generally speaking, we do believe that the First Minister's done the right thing by being cautious from the beginning of the pandemic, and to a great extent, he struck the right balance between safeguarding public health and taking the broader economic and social damage that emanates from the kind of restrictions that were discussing now into account. But we have to say sincerely now, First Minister, that we do think that you are making a mistake in terms of the regulations that you introduced yesterday.
Another mistake brought us to this point. I'm referring, of course, to the way in which we in Wales relaxed the rules too soon following the firebreak. I think that you have accepted that, and perhaps you could put that on the record. And I have to say there is no Government in the world that hasn't made mistakes—let's be honest about this. But the important thing is that we learn from those mistakes and also listen to the voices of the people, because the trust and support of the people to the general framework in terms of policy is so very important. That's the most important tool we have in Wales. I would encourage the First Minister to listen to those voices now, because I think the views of so many people demonstrate that these current regulations are not comprehensible to the people of Wales. It challenges rationale in terms of the restrictions introduced, and that is dangerous, because if you lose the trust and confidence of the people, what you then see is that there is less compliance with the other regulations that are so important.
In terms of evidence, I think it's only fair for those of us who have to make decisions on these regulations to see the evidence encapsulated in one place. We saw yesterday a 48-page document drawing that evidence together. The First Minister has referred to some SAGE papers; now, I've been looking at other SAGE papers, and there is a summary of evidence as far as the hospitality sector is concerned, which was published last week. It's a single-page document, from 27 November, referring to different SAGE meetings on 12 November. And there are two or three papers by NERVTAG, which is one of the sub-committees of SAGE. What we need is what we had at the time of the recommendation of the firebreak, which was a paper from TAC drawing all of this evidence together on the exact regulations that you have introduced, namely to do away with the right to sell alcohol and to close premises at 6 o'clock. Surely we have to see that evidence now, because of course the understanding on this virus globally is evolving all the time, so even referring to papers published a month ago or six weeks ago isn't adequate in enabling us to make the right decisions.
May I also ask that we should have a vote sooner than is currently suggested? Because there is no point in us voting on this in a fortnight's time if we truly are going to meet our main objective as a Senedd, namely making a decision in good time. There's a very real risk, First Minister, that public trust will be eroded because there isn't support for this, I'm afraid. And the fact that we as a party—. I hope you'd accept that we have been responsible in our approach to the pandemic, but we have to say in this regard, in terms of the recommendations that you've brought forward, we would truly encourage you to think again for the benefit of the people of Wales.
Diolch i Adam Price. Wrth gwrs, dwi'n cydnabod y ffaith bod Plaid Cymru wedi bod yn gefnogol ar y siwrnai o ddewisiadau anodd sydd wedi ein hwynebu ni yma yng Nghymru.
Thank you to Adam Price. I recognise the fact that Plaid Cymru have been supportive in terms of many of the difficult decisions that have faced us here in Wales.
Let me say to the Member that we publish TAC advice every week. We are, I think, the only part of the United Kingdom that puts all the advice we get in that way into the public domain as quickly as we are able to do that, and we will publish further advice that we receive from TAC again this week. Just to be completely clear with all Members, the people who we rely on to synthesise the advice, to look at all the different possible sources that we can draw on, and then put it to the Welsh Government, are our chief medical officer, our chief scientific adviser and the chief executive of the national health service here in Wales. The advice of all three to us as a Cabinet was that we had to act and we had to take these actions now, because in their view, as people who are experts in this matter, the position we face in Wales is so serious that unless we do take these actions—actions already taken in all three other nations of the United Kingdom—we would face a situation in which our NHS would be unable to go on doing what Members here very regularly urge me to make sure it can do, and that is that it can deal with coronavirus and it can go on providing all the other services that we want the NHS to do.
Let me just be clear with Members about that: that is what the NHS would not be able to do. If we don't take this action, that is the position we will end up in. You cannot escape from the responsibility of facing up to that advice. Certainly in Government, you cannot escape that responsibility, and I will not escape that responsibility as the First Minister here in Wales. And I say to Mr Price that these are very difficult decisions, and they may indeed be unpopular decisions, but if I have to make an unpopular decision because it is the right decision, then I will make the right decision and not just the one that makes me popular. And while I think it's been an enormous strength for us in Wales that we have had the support of people in Wales for the way in which we have stood together in the face of the coronavirus emergency—and I believe we will go on having that support because of the way that we take the decisions in the way that we do—the key thing for me is that we make the right decision and we make it on the basis of the advice that we get, and that we face up to our responsibilities here as politicians and that we make the decisions that prevent our NHS from being unavailable to people who desperately need it for other conditions—that we understand that when we are told that our actions can save the lives of between 1,000 and 1,700 of our fellow citizens, that is not something you can just set to one side in the pursuit of evidence; that's the evidence you have. That's the evidence we act on and that's the right decision that we are making for Wales.
Gadewch i mi ddweud wrth yr Aelod ein bod yn cyhoeddi cyngor y Gell Cyngor Technegol bob wythnos. Rwy'n credu mai ni yw'r unig ran o'r Deyrnas Unedig sy'n cyhoeddi'r holl gyngor a gawn yn y ffordd honno cyn gynted ag y gallwn ni wneud hynny, a byddwn ni'n cyhoeddi cyngor pellach a gawn gan y Gell Cyngor Technegol eto yr wythnos hon. I fod yn gwbl glir gyda'r holl Aelodau, y bobl yr ydym ni'n dibynnu arnyn nhw i gyfosod y cyngor, i edrych ar yr holl wahanol ffynonellau posibl y gallwn ni eu defnyddio, ac yna ei gyflwyno i Lywodraeth Cymru, yw ein prif swyddog meddygol, ein prif gynghorydd gwyddonol a phrif weithredwr y gwasanaeth iechyd gwladol yma yng Nghymru. Cyngor y tri i ni fel Cabinet oedd bod yn rhaid i ni weithredu a bod yn rhaid i ni gymryd y camau hyn yn awr, oherwydd yn eu barn nhw, fel pobl sy'n arbenigwyr yn y mater hwn, mae'r sefyllfa yr ydym ni yn ei hwynebu yng Nghymru mor ddifrifol fel na fyddem ni, oni bai ein bod yn cymryd y camau hyn—camau a gymerwyd eisoes ym mhob un o dair gwlad arall y Deyrnas Unedig—yn wynebu sefyllfa lle na fyddai ein GIG yn gallu parhau i wneud yr hyn y mae Aelodau yma yn fy annog i yn rheolaidd iawn i sicrhau y gall ei wneud, sef y gall ymdrin â'r coronafeirws ac y gall barhau i ddarparu'r holl wasanaethau eraill yr ydym ni eisiau i'r GIG ei wneud.
Gadewch i mi fod yn glir gyda'r Aelodau ynglŷn â hynny: dyna na fyddai'r GIG yn gallu ei wneud. Os na fyddwn ni'n cymryd y camau hyn, dyna'r sefyllfa y byddwn ni yn ei wynebu yn y pen draw. Ni allwch chi ddianc rhag y cyfrifoldeb o wynebu'r cyngor hwnnw. Yn sicr, mewn Llywodraeth, ni allwch chi ddianc rhag y cyfrifoldeb hwnnw, ac ni fyddaf i'n dianc rhag y cyfrifoldeb hwnnw fel y Prif Weinidog yma yng Nghymru. Ac fe ddywedaf wrth Mr Price fod y rhain yn benderfyniadau anodd iawn, ac efallai eu bod yn benderfyniadau amhoblogaidd yn wir, ond os bydd yn rhaid i mi wneud penderfyniad amhoblogaidd gan mai dyma'r penderfyniad cywir, yna gwnaf y penderfyniad cywir ac nid dim ond yr un sy'n fy ngwneud yn boblogaidd. Ac er fy mod i'n credu ei bod wedi bod yn gryfder enfawr i ni yng Nghymru ein bod wedi cael cefnogaeth pobl yng Nghymru i'r ffordd yr ydym ni wedi sefyll gyda'n gilydd yn wyneb argyfwng y coronafeirws—ac rwy'n credu y byddwn ni'n parhau i gael y gefnogaeth honno oherwydd y ffordd yr ydym ni yn gwneud y penderfyniadau yn y ffordd a wnawn—y peth allweddol i mi yw ein bod yn gwneud y penderfyniad cywir ac yn gwneud hynny ar sail y cyngor a gawsom, a'n bod yn wynebu ein cyfrifoldebau yma fel gwleidyddion a'n bod yn gwneud y penderfyniadau sy'n atal ein GIG rhag peidio bod ar gael i bobl sydd ei angen yn ddybryd am gyflyrau eraill—ein bod yn deall, pan ddywedir wrthym ni y gall ein gweithredoedd achub bywydau rhwng 1,000 a 1,700 o'n cyd-ddinasyddion, nid yw hynny'n rhywbeth y gallwch chi ei roi o'r neilltu wrth geisio cael tystiolaeth; dyna'r dystiolaeth sydd gennych. Dyna'r dystiolaeth rydym ni'n gweithredu arni a dyna'r penderfyniad cywir yr ydym ni'n ei wneud dros Gymru.
I'd just like to read some of the details of e-mails that I've sent to people who'd been asking for information regarding the decisions that have been taken and the evidence behind it. This morning, I've been looking at the SAGE committee advice, in which it says, and I'll just quote from the SAGE paper of 19 November,
'In England, in tier 1, many Lower Tier Local Authorities (LTLAs) had positive growth rates both before and after the introduction of tiers. In tier 2, the epidemic in some but not all LTLAs was shrinking after the introduction of tiers, with almost all of these areas having a reduction in growth rate as a result of the intervention but with many nonetheless remaining positive. All tier 3 LTLAs (where prevalence was generally highest) had negative growth rates after the introduction of tiers, and in all these areas the growth rate had decreased as a result of the intervention.'
So, what we've seen in England is that the tier 3 rates recognised by SAGE are the ones that are not only most effective, but are most likely to be effective. With tier 2, you have no guarantees, and tier 1, according to SAGE, is barely effective at all. That is according to the advice on 19 November, which is freely available. And tier 3, of course, relates then to the consumption of alcohol. And it's the same rules that are in place in England with regard to the closure of premises in tier 3, and in Scotland, where very similar rules to those in Wales have been introduced. So, there is a logic behind what the Government has done based on that SAGE advice from those epidemiologists, behaviourologists—who are part of SAGE—and clinicians.
One of the things I would say to the First Minister, though, having been on Facebook last night, is that as we're speaking right now, there is a lot of frustration and anger out there with regard to this decision, and my job has been to explain to people the rationale behind the decision and the fact that it is designed to save lives. I think the projected number of deaths that the First Minister has identified has been in the thousands if we do not take action. So, I see what the First Minister said about being popular, and I understand that you have to take the right decisions. But one thing I would say, and I make this point to the First Minister, is that the technical advisory cell note is updated every Thursday, and—I say to Adam Price—the technical advisory cell note was last updated on 20 November. We would expect one this week, but it's on a Thursday. It should be when the decision is announced, and therefore we would like to have seen that technical advisory cell note to the Welsh Government on Monday, not on Thursday. So, please could the First Minister expedite that, and get that out before Thursday so we can have that information that relates back to that SAGE advice?
Finally, a question on Facebook I've had. The travel restrictions—when will that announcement be made? Because as the English lockdown ends, people are wondering whether they can travel to England.
Hoffwn i ddarllen rhai o'r manylion yn y negeseuon e-bost yr wyf wedi'u hanfon at bobl a oedd wedi bod yn gofyn am wybodaeth am y penderfyniadau sydd wedi'u gwneud a'r dystiolaeth y tu ôl i hynny. Y bore yma, rwyf wedi bod yn edrych ar gyngor y Grŵp Cynghori Gwyddonol ar Argyfyngau (SAGE), lle mae'n dweud, a dyfynnaf o bapur SAGE ar 19 Tachwedd,
Yn Lloegr, yn haen 1, roedd gan lawer o Awdurdodau Lleol Haen Is gyfraddau twf cadarnhaol cyn ac ar ôl cyflwyno haenau. Yn haen 2, roedd yr epidemig mewn rhai ond nid pob un o'r Awdurdodau Lleol Haen Is yn lleihau ar ôl cyflwyno haenau, ac roedd bron pob un o'r ardaloedd hyn yn gweld gostyngiad yn y gyfradd twf o ganlyniad i'r ymyrraeth ond roedd llawer yn parhau i fod yn gadarnhaol, serch hynny. Roedd gan bob Awdurdodau Lleol Haen Is haen 3 (lle'r oedd nifer yr achosion ar eu huchaf ar y cyfan) gyfraddau twf negyddol ar ôl cyflwyno haenau, ac ym mhob un o'r ardaloedd hyn roedd y gyfradd twf wedi gostwng o ganlyniad i'r ymyrraeth.
Felly, yr hyn yr ydym ni wedi'i weld yn Lloegr yw mai'r cyfraddau haen 3 a gydnabyddir gan SAGE yw'r rhai sydd fwyaf effeithiol a hefyd sydd fwyaf tebygol o fod yn effeithiol. Gyda haen 2, nid oes gennych chi unrhyw sicrwydd, ac nid yw haen 1, yn ôl SAGE, yn effeithiol o gwbl. Mae hynny yn ôl y cyngor ar 19 Tachwedd, sydd ar gael yn gyffredinol. Ac mae haen 3, wrth gwrs, yn ymwneud wedyn ag yfed alcohol. A'r un rheolau sydd ar waith yn Lloegr o ran cau safleoedd yn haen 3, ac yn yr Alban, lle mae rheolau tebyg iawn i'r rhai yng Nghymru wedi'u cyflwyno. Felly, mae rhesymeg y tu ôl i'r hyn y mae'r Llywodraeth wedi'i wneud yn seiliedig ar y cyngor hwnnw gan SAGE, gan yr epidemiolegwyr, yr ymddygiadwyr hynny—sy'n rhan o SAGE—a chlinigwyr.
Un o'r pethau y byddwn i'n ei ddweud wrth y Prif Weinidog, serch hynny, ar ôl bod ar Facebook neithiwr, yw, wrth i ni siarad ar hyn o bryd, fod llawer o rwystredigaeth a dicter o ran y penderfyniad hwn, a'm gwaith i yw esbonio i bobl y rhesymeg y tu ôl i'r penderfyniad a'r ffaith ei fod wedi'i gynllunio i achub bywydau. Rwy'n credu bod y nifer a ragwelir o farwolaethau y mae'r Prif Weinidog wedi'u nodi wedi bod yn y miloedd os na weithredwn ni. Felly, rwy'n gweld yr hyn a ddywedodd y Prif Weinidog am fod yn boblogaidd, ac rwy'n deall bod yn rhaid i chi wneud y penderfyniadau iawn. Ond un peth y byddwn i'n ei ddweud, ac rwy'n gwneud y pwynt hwn i'r Prif Weinidog, yw bod y nodyn y gell cyngor technegol yn cael ei ddiweddaru bob dydd Iau, ac—rwy'n dweud wrth Adam Price—diweddarwyd nodyn y gell cyngor technegol ddiwethaf ar 20 Tachwedd. Byddem ni'n disgwyl un yr wythnos hon, ond mae ar ddydd Iau. Dylai fod pan gyhoeddir y penderfyniad, ac felly hoffem fod wedi gweld nodyn y gell cyngor technegol i Lywodraeth Cymru ddydd Llun, nid ddydd Iau. Felly, a allai'r Prif Weinidog hwyluso hynny, a chyhoeddi hwnnw cyn dydd Iau fel y gallwn ni gael yr wybodaeth honno sy'n ymwneud â'r cyngor SAGE hwnnw?
Yn olaf, cwestiwn yr wyf i wedi ei gael ar Facebook. Y cyfyngiadau teithio—pryd fydd y cyhoeddiad hwnnw yn cael ei wneud? Oherwydd wrth i'r cyfyngiadau symud yn Lloegr ddod i ben, mae pobl yn meddwl tybed a gawn nhw deithio i Loegr.
Llywydd, can I thank Hefin David for his contribution? I thought he very fairly and cogently summarised the SAGE advice. Only level 3 restrictions in England have been found to be effective. It's another reason why I'm not prepared to have less than level 3 restrictions in any part of Wales. Why would I be willing to do something that is known to be ineffective when I can do something that is effective and will protect people's lives?
I understand the anger and frustration that he reports. None of us are immune from feeling that, and it's no wonder, is it? Everybody is fatigued, everybody is frustrated, everybody wishes that we didn't have to do the things that we have to do to cope with the virus. It's just the sad fact that, unless we are prepared to act, many of those people who are angry and frustrated at us will find even worse causes for frustration and upset in their lives as people they know, people who are close to them, people who matter to them the most, find themselves caught up in an ever-escalating number of people falling ill, and for some people, not ever recovering from it.
But can I thank him for everything that I know he does? Because I know that he provides a fantastic service to the people of his constituency in answering their questions, in putting arguments to them, in sometimes having to deal with people who take a different view. I think it's a fantastic service that he provides.
On the TAC advice, we will do our best to expedite it, but just to make the point to Members, this is not the Government advice, this is TAC's advice. They are responsible for it. They provide it when they are confident that they've got it ready for publication, and it's very important that I do not attempt to try to influence them in the work that they do. They independently provide their advice to the Welsh Government and then we publish that advice so that everybody else can see the advice that has been given to us.
Then, on Hefin David's final point, Llywydd, the Cabinet will meet tomorrow again. One of the items on our agenda will be travel advice and travel arrangements in the post-lockdown period in England.
Llywydd, a gaf i ddiolch i Hefin David am ei gyfraniad? Rwy'n credu ei fod wedi crynhoi cyngor SAGE yn deg ac yn rymus iawn. Dim ond cyfyngiadau lefel 3 y canfuwyd eu bod yn effeithiol yn Lloegr. Mae'n rheswm arall pam nad wyf i'n barod i fod â llai na chyfyngiadau lefel 3 mewn unrhyw ran o Gymru. Pam y byddwn i'n fodlon gwneud rhywbeth yr ydym ni'n gwybod ei fod yn aneffeithiol pan allaf i wneud rhywbeth sydd yn effeithiol ac a fydd yn diogelu bywydau pobl?
Rwy'n deall y dicter a'r rhwystredigaeth y mae'n adrodd amdano. Nid oes yr un ohonom ni'n ddiogel rhag teimlo hynny, ac nid yw'n syndod, ydyw e'? Mae pawb yn flinedig, mae pawb yn rhwystredig, mae pawb yn dymuno na fyddai'n rhaid i ni wneud y pethau y mae'n rhaid i ni eu gwneud i ymdopi â'r feirws. Dyma'r ffaith drist, oni bai ein bod yn barod i weithredu, y bydd llawer o'r bobl hynny sy'n ddig ac yn rhwystredig gyda ni yn gweld achosion gwaeth fyth o rwystredigaeth a gofid yn eu bywydau wrth i bobl y maen nhw'n eu hadnabod, pobl sy'n agos atyn nhw, y bobl sydd fwyaf pwysig iddyn nhw, yn cael eu cynnwys yn y nifer cynyddol o bobl sy'n mynd yn sâl, ac i rai pobl, na fyddant byth yn gwella ohono.
Ond a gaf i ddiolch iddo am bopeth yr wyf yn gwybod y mae yn ei wneud? Oherwydd rwy'n gwybod ei fod yn darparu gwasanaeth gwych i bobl ei etholaeth wrth ateb eu cwestiynau, wrth gyflwyno dadleuon iddyn nhw, wrth orfod ymdrin weithiau â phobl sydd â barn wahanol. Rwy'n credu ei fod yn darparu gwasanaeth gwych.
O ran cyngor y gell cyngor technegol, byddwn ni'n gwneud ein gorau i'w hwyluso, ond dim ond i wneud y pwynt i'r Aelodau, nid cyngor y Llywodraeth yw hwn, cyngor y gell cyngor technegol yw hwn. Nhw sy'n gyfrifol amdano. Maen nhw'n ei ddarparu pan fyddan nhw'n ffyddiog eu bod nhw wedi ei gael yn barod i'w gyhoeddi, ac mae'n bwysig iawn nad wyf i'n ceisio dylanwadu arnyn nhw yn y gwaith y maen nhw'n ei wneud. Maen nhw'n rhoi eu cyngor i Lywodraeth Cymru yn annibynnol ac yna rydym ni'n cyhoeddi'r cyngor hwnnw fel y gall pawb arall weld y cyngor sydd wedi ei roi i ni.
Yna, ar bwynt olaf Hefin David, Llywydd, bydd y Cabinet yn cyfarfod unwaith eto yfory. Un o'r eitemau ar ein hagenda fydd cyngor teithio a threfniadau teithio yn y cyfnod ar ôl y cyfyngiadau symud yn Lloegr.
First Minister, I shall first acknowledge the unprecedented package of financial assistance you have unveiled for the hospitality industry. However, First Minister, the hospitality trade want to be doing just that—trading. They don't want handouts, however generous, because they don't adequately cover their costs.
First Minister, this latest set of quite farcical lockdown measures is another example of punishing the many for the antics of the few, and it isn't even based on science or what the statistics tell us. If you increase the number of tests you must, ipso facto, increase the number of positive results, and that is throughout the United Kingdom. How deadly is a disease if you have to test to identify if people have it? This is because, of course, the vast majority of the population who contract it will suffer little or no effects from the virus. We need targeted, not universal, interventions.
The hospitality industry has followed all instructions and regulations in an exemplary manner and your own statistics show they are not the source of rising infections. What science lies behind your banning of alcohol in pubs and restaurants? You've given a new meaning to the words of that old song, 'A pub with no beer'. You can't even have a glass of wine with your meal, but you can, of course, buy wine by the caseload from the supermarket and, if you're so minded, have half a dozen people around to drink it with no safety precautions present at all. Of course, the reason you haven't banned supermarkets from selling alcohol is that you know the consequences of that would be civil unrest. First Minister, you are targeting and devastating the hospitality industry yet again, and your own statistics show the real source of infections is schools, care homes and hospitals. Please, First Minister, I beg you, on behalf of the hospitality industry and the economy in general, to end this massively damaging carousel of lockdowns and restrictions.
Prif Weinidog, fe wnaf, yn gyntaf, gydnabod y pecyn digynsail o gymorth ariannol yr ydych chi wedi ei ddadorchuddio ar gyfer y diwydiant lletygarwch. Fodd bynnag, Prif Weinidog, mae'r fasnach lletygarwch eisiau gwneud yr union beth hwnnw—masnachu. Nid ydyn nhw eisiau cael arian am wneud dim, ni waeth pa mor hael, oherwydd nid yw'n talu eu costau nhw'n ddigonol.
Prif Weinidog, mae'r gyfres ddiweddaraf hon o gyfyngiadau symud yn eithaf hurt ac yn enghraifft arall o gosbi llawer o bobl am ffwlbri ychydig o bobl, ac nid yw hyd yn oed yn seiliedig ar wyddoniaeth na'r hyn y mae'r ystadegau yn ei ddweud wrthym ni. Os byddwch chi'n cynyddu nifer y profion, fe fydd, yn sgil hynny, gynnydd yn nifer y canlyniadau cadarnhaol, ac mae hynny ledled y Deyrnas Unedig. Pa mor farwol yw clefyd os oes rhaid i chi gynnal profion i weld a yw gan bobl? Y rheswm am hyn, wrth gwrs, yw na fydd y mwyafrif llethol o'r boblogaeth sy'n ei ddal yn dioddef fawr ddim effeithiau o'r feirws. Mae angen ymyraethau wedi'u targedu, nid rhai cyffredinol.
Mae'r diwydiant lletygarwch wedi dilyn yr holl gyfarwyddiadau a rheoliadau mewn modd rhagorol ac mae eich ystadegau chi eich hun yn dangos nad nhw yw ffynhonnell heintiau cynyddol. Pa wyddoniaeth sydd y tu ôl i'ch penderfyniad i wahardd alcohol mewn tafarndai a bwytai? Rydych chi wedi rhoi ystyr newydd i eiriau'r hen gân honno, 'A pub with no beer'. Ni chewch chi hyd yn oed gael gwydraid o win gyda'ch pryd bwyd, ond fe gewch chi, wrth gwrs, brynu llond bocs o win o'r archfarchnad ac, os ydych chi eisiau gwneud hynny, cewch wahodd hanner dwsin o bobl draw i'w yfed heb unrhyw ragofalon diogelwch ar waith o gwbl. Wrth gwrs, y rheswm nad ydych chi wedi gwahardd archfarchnadoedd rhag gwerthu alcohol yw eich bod yn gwybod mai canlyniadau hynny fyddai anrhefn sifil. Prif Weinidog, rydych chi'n targedu ac yn dinistrio'r diwydiant lletygarwch unwaith eto, ac mae eich ystadegau chi eich hun yn dangos mai ysgolion, cartrefi gofal ac ysbytai yw gwir ffynhonnell heintiau. Os gwelwch yn dda, Prif Weinidog, rwy'n erfyn arnoch chi, ar ran y diwydiant lletygarwch a'r economi'n gyffredinol, i roi terfyn ar y gyfres hynod niweidiol hon o gyfyngiadau symud a chyfyngiadau eraill.
Well, Llywydd, I agree with David Rowlands that, of course, the industry would rather be trading than relying on the help that they can receive from Government—of course they would—and we wish they were too. But where I profoundly disagree with him is in his suggestion that coronavirus is a disease that can be dealt with by targeted measures. The very earliest lessons for public health were learned in the cholera outbreaks of nineteenth-century Merthyr Tydfil. If one person gets cholera, that cholera spreads to everybody.
If just a minority of people act irresponsibly and selfishly, coronavirus doesn't distinguish between them and people who are following the rules. Coronavirus spreads to everybody, and that's why you have to deal with it on a population-wide basis. That is the decision of all governments across the United Kingdom and, indeed, governments right across the world. And the idea that this is a virus that can be simply dealt with by separating out some people from everybody else, it just profoundly misunderstands the nature of the epidemiology. It simply wouldn't work; it doesn't protect the people who follow the rules. We have to do it in the way that we are doing it, and that puts us, sadly, in the mainstream of the way in which countries across the globe are having to respond to this awful disease.
Wel, Llywydd, rwy'n cytuno â David Rowlands y byddai'n well gan y diwydiant, wrth gwrs, fasnachu na dibynnu ar y cymorth y gallan nhw ei gael gan y Llywodraeth—wrth gwrs y byddai—a byddai'n dda gennym ninnau pe bydden nhw hefyd. Ond ble yr wyf yn anghytuno'n llwyr ag ef yw ei awgrym bod coronafeirws yn glefyd y gellir ymdrin ag ef drwy fesurau wedi'u targedu. Dysgwyd y gwersi cynharaf un ar gyfer iechyd y cyhoedd yn yr achosion o golera ym Merthyr Tudful yn y bedwaredd ganrif ar bymtheg. Os bydd un person yn cael colera, mae'r colera hwnnw yn ymledu i bawb.
Os bydd dim ond lleiafrif o bobl yn ymddwyn yn anghyfrifol ac yn hunanol, nid yw coronafeirws yn gwahaniaethu rhyngddyn nhw a phobl sy'n dilyn y rheolau. Mae coronafeirws yn lledaenu i bawb, a dyna pam y mae'n rhaid i chi ymdrin ag ef ar draws y boblogaeth gyfan. Dyna benderfyniad pob llywodraeth ar draws y Deyrnas Unedig ac, yn wir, llywodraethau ledled y byd. Ac mae'r syniad bod hwn yn feirws y gellir ymdrin ag ef drwy wahanu rhai pobl oddi wrth bawb arall, yn camddeall natur yr epidemioleg yn llwyr. Ni fyddai'n gweithio o gwbl; nid yw'n amddiffyn y bobl sy'n dilyn y rheolau. Mae'n rhaid i ni ei wneud yn y modd yr ydym ni yn ei wneud, ac mae hynny'n ein rhoi ni, yn anffodus, ym mhrif ffrwd y modd y mae gwledydd ledled y byd yn gorfod ymateb i'r clefyd ofnadwy hwn.
I have very many Members wishing to question the First Minister. If I can remind everybody now to keep their questions succinct, then I can get through as many names as possible. Andrew R.T. Davies.
Mae gennyf lawer iawn o Aelodau sy'n dymuno holi'r Prif Weinidog. Os gaf i atgoffa pawb yn awr i gadw eu cwestiynau yn gryno, yna gallaf gynnwys cynifer o enwau â phosibl. Andrew R.T. Davies.
Thank you, Presiding Officer. Two quick points, if I may, First Minister. First of all, I'd like to put on the record that I disagree with the actions you've taken, but I understand you, as a Government, have the right to do that. I do ask for your support, though, in seeking a debate in this Chamber tomorrow. I have tabled a motion in the Table Office for consideration. I appreciate, procedurally, under Standing Orders, we can do that, and you, as a Government, along with Plaid Cymru, did that very thing when the firebreak was announced. So, I'd hope that you, as a Government, will offer your support to allow that motion to be taken tomorrow, because, as a Welsh Parliament, I think it is vital that we, as parliamentarians, have the ability to vote on this. You've given a statement today, and all you're doing is taking questions, which is appreciated, but it is important, as parliamentarians, we have the ability to vote.
And, secondly, you talked in First Minister's Questions today about liaising with the enforcement agencies. As someone who represents South Wales Central, where, last time, licensed premises were shut comprehensively, back in the summer—and I appreciate the weather was quite different then—there were various instances across my region of civil unrest that caused great anxiety to many people across the region. How confident are you that there will be no replication of such activities of unlawfulness in public places, and that the enforcement agencies have given you the assurance that they will be able to deal with such actions? Because, in my opinion, it is far better to deal with alcohol in licensed premises, where it is regulated, rather than move it on to the street or into house parties, which your regulations will have the effect of doing.
Diolch i chi, Llywydd. Dau bwynt cyflym, os caf i, Prif Weinidog. Yn gyntaf oll, hoffwn roi ar y cofnod fy mod i'n anghytuno â'r camau yr ydych chi wedi eu cymryd, ond rwy'n deall bod gennych chi, fel Llywodraeth, yr hawl i wneud hynny. Rwyf yn gofyn am eich cefnogaeth, serch hynny, wrth ofyn am ddadl yn y Siambr hon yfory. Rwyf wedi cyflwyno cynnig yn y Swyddfa Gyflwyno i'w ystyried. Rwy'n gwerthfawrogi, yn unol â'r gweithdrefnau, o dan y Rheolau Sefydlog, y cawn ni wneud hynny, ac fe wnaethoch chi, fel Llywodraeth, ynghyd â Phlaid Cymru, yr union beth hwnnw pan gyhoeddwyd y cyfnod atal byr. Felly, byddwn yn gobeithio y byddwch chi, fel Llywodraeth, yn cynnig eich cefnogaeth i ganiatáu i'r cynnig hwnnw gael ei wneud yfory, oherwydd, fel Senedd Cymru, rwy'n credu ei bod yn hanfodol ein bod ni, fel seneddwyr, yn cael pleidleisio ar hyn. Rydych chi wedi rhoi datganiad heddiw, a'r cyfan yr ydych chi'n ei wneud yw cymryd cwestiynau, a werthfawrogir, ond mae'n bwysig, fel seneddwyr, ein bod ni'n cael pleidleisio.
Ac, yn ail, fe wnaethoch chi sôn yng Nghwestiynau'r Prif Weinidog heddiw am gydgysylltu â'r asiantaethau gorfodi. Fel rhywun sy'n cynrychioli Canol De Cymru, lle y caewyd safleoedd trwyddedig yn hollgynhwysol, y tro diwethaf, yn ôl yn yr haf—ac rwy'n sylweddoli bod y tywydd yn dra gwahanol bryd hynny—yr oedd amryw o achosion ar draws fy rhanbarth o aflonyddwch sifil a achosodd bryder mawr i lawer o bobl ar draws y rhanbarth. Pa mor ffyddiog ydych chi na fydd unrhyw weithgareddau anghyfreithlon mewn mannau cyhoeddus o'r fath yn digwydd eto, a bod yr asiantaethau gorfodi wedi rhoi sicrwydd i chi y byddan nhw'n gallu ymdrin â chamau gweithredu o'r fath? Oherwydd, yn fy marn i, mae'n llawer gwell ymdrin ag alcohol mewn safle trwyddedig, lle caiff ei reoleiddio, yn hytrach na'i symud ymlaen i'r stryd neu i bartïon tŷ, a bydd eich rheoliadau chi yn cael yr effaith o wneud hynny.
Well, Llywydd, no doubt the Member is one of those who will be looking for evidence, and he could look for evidence in those parts of England where his party has already instituted restrictions of this sort for many, many weeks, and I don't think he has evidence of large-scale public unrest or of the problem being moved wholesale elsewhere.
We did indeed talk to enforcement agencies. They will respond to the rules that the Welsh Government puts in place. The key thing, surely, is for every one of us who has any form of influence at all to use that influence to explain to people why breaking the law and acting in the way that the Member has described would be to put themselves, and other people who matter most to them, at risk. The best answer is not to need to enforce a rule because it's being broken, but to try to use our voices to explain to people why it is in their interest, and in the interests of everybody else, to do what is being asked of them.
People in Wales have done that, I think, fantastically over the period of the coronavirus crisis. We need to ask people to go on doing that as we move into next year. With new possibilities that we know are coming our way, now is not the moment to throw in the towel and to assume that people in Wales will not be prepared to act in a way that helps us all to prevent this virus from continuing to escalate away from us, with all the difficulties and damage that we know that that would cause.
Wel, Llywydd, mae'n siŵr bod yr Aelod yn un o'r rhai a fydd yn chwilio am dystiolaeth, a gallai chwilio am dystiolaeth yn y rhannau hynny o Loegr lle mae ei blaid ef eisoes wedi gosod cyfyngiadau o'r math hwn am lawer iawn o wythnosau, ac nid wyf i'n credu bod ganddo dystiolaeth o aflonyddwch cyhoeddus ar raddfa fawr nac o'r broblem yn cael ei symud yn gyfan gwbl i fannau eraill.
Fe wnaethom yn wir siarad â'r asiantaethau gorfodi. Byddan nhw yn ymateb i'r rheolau y mae Llywodraeth Cymru yn eu rhoi ar waith. Y peth allweddol, siawns, yw i bob un ohonom ni sydd ag unrhyw fath o ddylanwad o gwbl ddefnyddio'r dylanwad hwnnw i esbonio i bobl pam y byddai torri'r gyfraith a gweithredu yn y modd y mae'r Aelod wedi ei ddisgrifio yn rhoi eu hunain, a phobl eraill sydd bwysicaf iddynt, mewn perygl. Yr ateb gorau yw peidio â gorfod gorfodi rheol oherwydd ei bod yn cael ei thorri, ond ceisio defnyddio ein lleisiau i esbonio i bobl pam y mae er eu budd hwy, ac er budd pawb arall, i wneud yr hyn y gofynnir iddyn nhw ei wneud.
Mae pobl yng Nghymru wedi gwneud hynny, yn fy marn i, yn wych dros gyfnod yr argyfwng coronafeirws. Mae angen i ni ofyn i bobl barhau i wneud hynny wrth i ni symud i'r flwyddyn nesaf. Gyda phosibiliadau newydd y gwyddom eu bod yn dod i'n cyfeiriad, nid dyma'r adeg i roi'r ffidil yn y to a thybio na fydd pobl yng Nghymru yn barod i weithredu mewn ffordd sy'n ein helpu ni i gyd i atal y feirws hwn rhag parhau i waethygu o'n gafael, gyda'r holl anawsterau a difrod y gwyddom y byddai hynny yn eu hachosi.
Dros y misoedd diwethaf yma, drwy drio bod yn adeiladol wrth sgrwtineiddio'r Llywodraeth, dwi wedi trio gwrando'n ofalus iawn ar beth mae pobl yn ddweud, achos mae pobl, y cyhoedd, yn graff, ar y cyfan. Mae cael nhw i ddeall pam bod y Llywodraeth yn gwneud beth mae'r Llywodraeth yn ei wneud yn gwbl allweddol, a dwi wirioneddol yn teimlo bod y rheoliadau yma wedi croesi llinell ym meddyliau pobl—o ddeall a chefnogi, ar y cyfan, y mwyafrif llethol, i fethu â deall ac amau beth ydy gwerth y mesurau. Ac mi rydyn ni yn sôn yn fan hyn am fesurau sydd yn llym iawn, iawn, a hynny mewn rhannau o Gymru fydd yn talu pris economaidd trwm iawn yn eu sgil nhw, ac ardaloedd lle mae nifer yr achosion yn isel iawn ar hyn o bryd, er, wrth gwrs, mae hynny'n gallu newid, a does yna neb—yn sicr, dim fi—yn dadlau y dylem ni ddim cael cyfyngiadau.
Rydych chi wedi crybwyll yr Alban a Lloegr. Nid un rheol drwy'r gwledydd cyfan sydd yn y fan honno, ac mae'r diffyg sensitifrwydd i'r gwahanol ddarlun mewn gwahanol rannau o Gymru yn chwarae ar feddyliau pobl yn fan hyn. Felly, plîs ystyriwch yr opsiwn amgen rydyn ni ym Mhlaid Cymru yn ei amlinellu. Os nad allwch chi wneud hynny, cryfhewch y dystiolaeth. Dangoswch mewn du a gwyn, cyhoeddwch o, pam mai drwy gyfyngiadau mor llym â hyn ar letygarwch a gwahardd unrhyw alcohol mae lleihau achosion. Dywedwch wrthym ni beth ydy'r mesur o'r effaith ar lesiant, achos dwi'n poeni am bobl ifanc yn arbennig, a dywedwch wrthym ni beth mae'r arbenigwyr ar ymddygiad, behavioural science, yn ei ddweud am y perygl y bydd pobl yn gwneud dewisiadau mwy peryglus yn sgil hyn—yn yfed a chasglu mewn cartrefi, ac ati. Rydyn ni angen gweld hynny mewn du a gwyn er mwyn i'r cyhoedd gael dod i farn.
Over the past few months, in trying to be constructive in scrutinising Government, I've tried to listen carefully to what people are saying because people, generally speaking, understand things. Encouraging them to understand why the Government is doing what it's doing is crucially important, and I truly feel that these regulations have crossed a line in people's minds—from generally understanding and supporting the Government to failing to understand the value of these steps. And we are talking about very harsh measures here, and in parts of Wales that will pay a very heavy economic price as a result of them, and in areas where case numbers are very low at the moment, although that can change. Nobody is arguing that there shouldn't be any restrictions.
You mentioned Scotland and England, but there isn't a single rule across those territories, and that lack of sensitivity to the different picture in different parts of Wales does play on people's minds. So, please consider the alternative option that we in Plaid Cymru have outlined. If you can't do that, then provide the evidence. Show us in black and white, publish evidence that shows that it's through restrictions as harsh as this on hospitality and a total ban on alcohol that cases are reduced. Tell us what the impact is on well-being, because I am concerned particularly about young people, and tell us what the behavioural science tells us about the risk that people will make even more dangerous choices as a result of this—in gathering and drinking in people's homes, and so on. We need to see that in black and white so that the public can have confidence.
[Inaudible.]—that Rhun ap Iorwerth has raised already during this statement. I just say to him again that we very deliberately looked to see where the evidence for successful measures had been found elsewhere. In Scotland, where his sister party is in charge, and his party is very fond of suggesting to me that what happens in Scotland should be a model for Wales, we found that pubs were able to stay open until 6 o'clock in the evening as our other hospitality venues. They don't serve alcohol at their level 3, but they are able to stay open. Part of the reason why we decided to follow that course of action, rather than the course of action that had been found to be successful as tier 3 in England, was because of our concern for the mental health of people, and of young people in particular. Our rules will be more generous than in Scotland in this regard, and we will still allow four people from four different households to come together. That is particularly because of our concern to find a way within the law that young people can get together. Household mixing, which is all that is allowed in Scotland, doesn't help young people at all. They want to meet their friends. They want to meet their contemporaries. We will allow that to happen in Wales. That is one of the ways in which we have adapted what we have seen elsewhere to meet our own concerns and our own circumstances.
Now, I heard the leader of Plaid Cymru suggest that we should do what is popular, and I'll try to answer that. We need to command confidence of people, and I believe we do that by explaining to people that this is what the evidence tells us, that this is what the expert advice tells us we have to do, hard as it is, and frustrating as it is, it is what we in Wales have done throughout the whole of the pandemic. We have to go on doing that, tough as it is, difficult as it is, and when it is right to do it that way, I think people in Wales will recognise that.
[Anghlywadwy.]—mae Rhun ap Iorwerth eisoes wedi'i godi yn ystod y datganiad hwn. Fe ddywedaf wrtho unwaith eto ein bod ni wedi edrych yn fwriadol iawn i weld lle'r oedd y dystiolaeth ar gyfer mesurau llwyddiannus wedi ei chanfod mewn mannau eraill. Yn yr Alban, lle mae ei chwaer blaid wrth y llyw, ac mae ei blaid ef yn hoff iawn o awgrymu wrthyf i y dylai'r hyn sy'n digwydd yn yr Alban fod yn fodel ar gyfer Cymru, gwelsom fod tafarndai yn cael aros ar agor tan 6 o'r gloch gyda'r nos fel ein lleoliadau lletygarwch eraill. Nid ydyn nhw'n gweini alcohol yn eu hardaloedd lefel 3 nhw, ond maen nhw'n cael aros ar agor. Rhan o'r rheswm pam y gwnaethom ni benderfynu dilyn y camau gweithredu hynny, yn hytrach na'r camau gweithredu y canfuwyd eu bod yn llwyddiannus fel haen 3 yn Lloegr, oedd oherwydd ein pryder am iechyd meddwl pobl, a phobl ifanc yn arbennig. Bydd ein rheolau ni yn fwy hael nag yn yr Alban yn hyn o beth, a byddwn ni yn dal i ganiatáu i bedwar o bobl o bedair aelwyd wahanol ddod at ei gilydd. Mae hynny yn arbennig oherwydd ein dyhead i ddod o hyd i ffordd o fewn y gyfraith i alluogi pobl ifanc i ddod at ei gilydd. Nid yw cymysgu aelwydydd, sef y cyfan a ganiateir yn yr Alban, yn helpu pobl ifanc o gwbl. Maen nhw eisiau cwrdd â'u ffrindiau. Maen nhw eisiau cwrdd â'u cyfoedion. Byddwn ni'n caniatáu i hynny ddigwydd yng Nghymru. Dyna un o'r ffyrdd yr ydym ni wedi addasu'r hyn yr ydym ni wedi ei weld mewn mannau eraill er mwyn bodloni ein pryderon ein hunain a'n hamgylchiadau ein hunain.
Nawr, clywais arweinydd Plaid Cymru yn awgrymu y dylem ni wneud yr hyn sy'n boblogaidd, ac fe wnaf i geisio ateb hynny. Mae angen i sicrhau bod gan bobl ffydd ynom ni, ac rwy'n credu ein bod yn gwneud hynny drwy esbonio i bobl mai dyma'r hyn y mae'r dystiolaeth yn ei ddweud wrthym ni, mai dyma'r hyn y mae'r cyngor arbenigol yn ei ddweud wrthym ni y mae'n rhaid i ni ei wneud, er ei fod yn anodd, ac yn rhwystredig, dyna yr ydym ni yng Nghymru wedi ei wneud drwy gydol y pandemig. Mae'n rhaid i ni barhau i wneud hynny, er ei fod yn galed, er ei fod yn anodd, a phan ei fod yn iawn i'w wneud yn y modd hwnnw, rwy'n credu y bydd pobl yng Nghymru yn cydnabod hynny.
First Minister, I fully support the actions of the Government, and it is difficult, and there are many people out there who have raised questions on this matter, and when you explain to them the real reason behind it, they have an understanding of why we have taken these actions. But I want to focus on the hotel sector, if I can, at the moment. Clearly, hotels are being also impacted upon in this. My hotels, in my constituency, many of them are saying that, actually, they're having cancellations for lunches and dinners as a consequence. Can you ensure that the package you're putting together is actually going to also be available before January, because this has always been the peak time for many of those businesses to actually build up their cash reserves for the year? Waiting until January for the application to come in means that they're going to have some struggling during the next month, as they try and survive until January. So, can you look very carefully at how you can help those businesses, and can you also clarify for them what you mean by room service, because room service can provide food and possibly drinks beyond 6 o'clock? And I want to know—. People coming into hotels are often coming in late, and they're working people, many times, during the week. They've been out in work, they're coming back, they want to relax, they want to rest, and they want to be able to have the opportunity to have food when they come back in.
Prif Weinidog, rwy'n llwyr gefnogi camau gweithredu y Llywodraeth, ac mae yn anodd, ac mae llawer o bobl o'r tu allan wedi codi cwestiynau ar y mater hwn, a phan eglurwch chi wrthyn nhw y gwir reswm y tu ôl iddo, mae ganddyn nhw ddealltwriaeth o pam yr ydym ni wedi cymryd y camau hyn. Ond rwyf eisiau canolbwyntio ar y sector gwestai, os caf i, ar hyn o bryd. Yn amlwg, mae hyn hefyd yn effeithio ar westai. Mae fy ngwestai i, yn fy etholaeth i, llawer ohonyn nhw'n dweud eu bod nhw, mewn gwirionedd, yn gweld ciniawau a phrydau bwyd yn cael eu canslo o ganlyniad i hyn. A allwch chi sicrhau y bydd y pecyn yr ydych chi'n ei lunio hefyd ar gael cyn mis Ionawr, oherwydd mae'r cyfnod hwn bob amser wedi bod y brif adeg i lawer o'r busnesau hynny gronni eu cronfeydd arian wrth gefn ar gyfer y flwyddyn? Mae aros tan fis Ionawr i'r cais gael ei gyflwyno yn golygu eu bod yn mynd i'w chael hi'n eithaf anodd yn ystod y mis nesaf, wrth iddyn nhw geisio goroesi tan fis Ionawr. Felly, a wnewch chi edrych yn ofalus iawn ar sut y gallwch chi helpu'r busnesau hynny, ac a wnewch chi hefyd egluro wrthyn nhw beth yr ydych chi'n ei olygu wrth wasanaeth ystafell, oherwydd gall gwasanaeth ystafell ddarparu bwyd ac efallai diodydd y tu hwnt i 6 o'r gloch? Ac rwyf i eisiau gwybod—. Mae pobl sy'n dod i westai yn aml yn cyrraedd yn hwyr, ac maen nhw'n bobl sy'n gweithio, yn aml iawn, yn ystod yr wythnos. Maen nhw wedi bod allan yn y gwaith, maen nhw'n dod yn ôl, maen nhw eisiau ymlacio, maen nhw eisiau gorffwys, ac maen nhw eisiau gallu cael y cyfle i gael bwyd pan fyddan nhw'n dod yn ôl i mewn.
I thank David Rees for that. I agree with him that the patient work of explaining to people why the decision has to be made does result in people understanding the rationale for it. It's a very rare family in Wales, now, who does not know somebody who has lost somebody during this crisis, and when you explain to people that that is what is at stake here, and that is why these difficult decisions are being made, I agree that people's innate sense of what is right, what is fair, and how their actions can contribute to the well-being of others draws on a very deep wellspring here in Wales.
I recognise absolutely the impact on hotels. We will do our best to get help to people before Christmas where we can, and even when it isn't possible to get the cash directly into people's hands, I hope we may be able to get a sense of the help that will be available, so that people can use that with their creditors and to be able to make sure there is a pathway through the next few weeks for them. As for room service, you're right; people who are resident in a hotel will be able to receive room service after 6 p.m. in the evening. A restaurant in a hotel will not be able to serve non-residents after 6 o'clock, but will be able to serve people who are staying at the hotel, because, as David Rees said, many of those people will be working, will need to eat after 6 o'clock in the evening, and we'll make sure that we get that advice clear with the sector itself.
It's a small matter, but just to give colleagues the sense of the detail that we've had to wrestle with over this last week, we will also make sure that the additional days either side of the five-day Christmas relaxation period that's available in Wales, which people in Northern Ireland have available to them so that they can travel to and from the mainland on 22 December and then the day after the relaxation period ends in Wales, that they will be able to use hotels in Wales as part of their journey on those two extended days.
Diolch i David Rees am hynna. Rwy'n cytuno ag ef fod y gwaith amyneddgar o esbonio i bobl pam y mae'n rhaid gwneud y penderfyniad yn golygu bod pobl yn deall y rhesymeg drosto. Mae'n deulu prin iawn yng Nghymru, nawr, nad yw'n adnabod rhywun sydd wedi colli rhywun yn ystod yr argyfwng hwn, a phan fyddwch chi'n esbonio i bobl mai dyna sydd yn y fantol yn y fan yma, a dyna pam mae'r penderfyniadau anodd hyn yn cael eu gwneud, rwy'n cytuno bod synnwyr greddfol pobl o'r hyn sy'n iawn, yr hyn sy'n deg, a sut y gall eu gweithredoedd gyfrannu at les pobl eraill yn dod o ffynnon ddofn iawn yma yng Nghymru.
Rwyf yn sylweddoli yn llwyr yr effaith ar westai. Byddwn ni'n gwneud ein gorau i gael cymorth i bobl cyn y Nadolig pan allwn ni, a hyd yn oed pan nad yw'n bosibl rhoi'r arian yn uniongyrchol yn nwylo pobl, rwy'n gobeithio y gallwn ni gael syniad o'r cymorth a fydd ar gael, fel y gall pobl ddefnyddio hynny gyda'u credydwyr a gallu sicrhau bod llwybr drwy'r wythnosau nesaf ar eu cyfer. O ran gwasanaeth ystafell, rydych chi'n iawn; bydd pobl sy'n byw mewn gwesty yn gallu cael gwasanaeth ystafell ar ôl 6 p.m. gyda'r nos. Ni fydd bwyty mewn gwesty yn cael gweini ar bobl nad ydyn nhw'n aros yn y gwesty ar ôl 6 o'r gloch, ond byddan nhw'n cael gweini ar bobl sydd yn aros yn y gwesty, oherwydd, fel y dywedodd David Rees, bydd llawer o'r bobl hynny yn gweithio, a bydd angen iddyn nhw fwyta ar ôl 6 o'r gloch gyda'r nos, a byddwn ni'n sicrhau ein bod yn gwneud y cyngor hwnnw yn glir gyda'r sector ei hun.
Mater bach ydyw, ond dim ond i roi syniad i gyd-Aelodau o'r manylion y bu'n rhaid i ni ymgodymu â nhw dros yr wythnos ddiwethaf, byddwn ni hefyd yn sicrhau bod y dyddiau ychwanegol y naill ochr a'r llall i gyfnod ymlacio'r cyfyngiadau dros bum niwrnod y Nadolig sydd ar gael yng Nghymru, sydd ar gael i bobl yng Ngogledd Iwerddon fel eu bod yn cael teithio i'r tir mawr ac oddi yno ar 22 Rhagfyr ac yna ar y diwrnod ar ôl i'r cyfnod ymlacio ddod i ben yng Nghymru, y byddan nhw'n cael defnyddio gwestai yng Nghymru yn rhan o'u taith ar y ddau ddiwrnod estynedig hynny.
First Minister, you've been talking about making the right decision. We simply disagree with you. I was very disappointed to hear you, in an earlier answer, refer to the frustration that people are feeling, which, in my view, completely trivialises some of the very serious mental health effects that are being experienced as a result of these lockdowns. And I'm also very disappointed that, when we're talking about pubs in my area—I could pick any one—which are in no way implicated in the spread of the virus, they have been unilaterally physically shutdown by your decision today. And it is a unilateral decision, because we cannot vote on this for two weeks, and I think it's worth pointing out, of course, that the UK Government and the UK Parliament are voting on English regulations tonight.
I want your answer, though, on this—I'm really interested in your response—a conversation overheard in my local corner shop yesterday, in which a very socially distanced queue, to be fair, were all complaining about these latest restrictions so vehemently that they all said that they were going to vote for the Abolish the Welsh Assembly Party at the next election. Do you accept that some of these decisions that you are making are taking down the institution as a whole, in the view of some of the members of our society? And when you grumble about more powers, do you think you should really be paying a bit more attention to the voices who think that you shouldn't have any powers at all? Thank you.
Prif Weinidog, rydych chi wedi bod yn sôn am wneud y penderfyniad cywir. Yn syml iawn rydym ni yn anghytuno â chi. Roeddwn i'n siomedig iawn o'ch clywed chi, mewn ateb cynharach, yn cyfeirio at y rhwystredigaeth y mae pobl yn ei theimlo, sydd, yn fy marn i, yn bychanu rhai o'r effeithiau iechyd meddwl difrifol iawn y mae pobl yn eu dioddef o ganlyniad i'r cyfyngiadau symud hyn. Ac rwy'n siomedig iawn hefyd, pan fyddwn ni'n sôn am dafarndai yn fy ardal i—gallwn i ddewis unrhyw un—nad ydyn nhw mewn unrhyw ffordd yn gysylltiedig â lledaeniad y feirws, eu bod nhw i gyd wedi cael eu cau gan eich penderfyniad chi heddiw. Ac mae'n benderfyniad unochrog, oherwydd ni chawn ni bleidleisio ar hyn am bythefnos, ac rwy'n credu ei bod yn werth nodi, wrth gwrs, fod Llywodraeth y DU a Senedd y DU yn pleidleisio ar reoliadau Lloegr heno.
Rwyf i eisiau cael eich ateb, serch hynny, ar hyn—mae gennyf ddiddordeb mawr yn eich ymateb—sgwrs a glywais yn fy siop gornel leol ddoe, lle'r oedd ciw a oedd yn cadw pellter cymdeithasol oddi wrth ei gilydd, a bod yn deg, i gyd yn cwyno am y cyfyngiadau diweddaraf hyn mor chwyrn fel eu bod i gyd yn dweud eu bod yn mynd i bleidleisio dros Blaid Diddymu Cynulliad Cymru yn yr etholiad nesaf. A ydych chi'n derbyn bod rhai o'r penderfyniadau hyn yr ydych chi'n eu gwneud yn effeithio'n negyddol ar y sefydliad yn ei gyfanrwydd, ym marn rhai o aelodau ein cymdeithas? A phan fyddwch chi'n grwgnach am fwy o bwerau, ydych chi'n credu y dylech chi wir fod yn talu ychydig mwy o sylw i'r lleisiau sy'n credu na ddylai fod gennych chi unrhyw bwerau o gwbl? Diolch.
Well, in answer to Suzy Davies's first point, I hope that she will recognise that I used the word 'frustration' because that is the word that David Rowlands put to me in the question that he asked me. So, I was simply responding to the point that was directly put to me; it was certainly not to trivialise anything.
On her second point, I just come back to what I've said to other people. In this pandemic, all Governments are faced with impossibly difficult decisions, impossibly difficult balancing acts between lives and livelihoods, about the four harms that come from coronavirus and how we balance them all. All I can do and all members of my Cabinet can do is to hear the advice that we get, to weigh it up in the best way we can and to make a decision that allows you to look at yourself in the mirror on the following day. Now, that might be a different decision to the one that the Member would have come to, of course it can be, but that's the only way that I can proceed—I make the decisions that I think are most likely to be to the benefit of people in Wales. Whether, in the immediate aftermath of that, people feel aggrieved at it and say that they will vote in different ways, well, that's for them to decide. But what I have to do is to act in ways that I think most defend the things that matter most to people in Wales, and, if I wasn't making decisions on that basis, I wouldn't be able to carry on doing the job that I do, even when Suzy Davies and people she meets elsewhere take a different view to me.
Wel, i ateb pwynt cyntaf Suzy Davies, rwy'n gobeithio y bydd yn cydnabod i mi ddefnyddio'r gair 'rhwystredigaeth' oherwydd dyna'r gair a ddefnyddiodd David Rowlands yn y cwestiwn a ofynnodd i mi. Felly, roeddwn i'n ymateb yn syml i'r pwynt a gyflwynwyd i mi yn uniongyrchol; yn sicr, nid oedd yn ceisio bychanu unrhyw beth.
Ar ei hail bwynt, fe wnaf i ddod yn ôl at yr hyn yr wyf i wedi'i ddweud wrth bobl eraill. Yn y pandemig hwn, mae pob Llywodraeth yn wynebu penderfyniadau amhosibl o anodd, mae'n amhosibl o anodd ceisio cydbwyso bywydau a bywoliaeth, y pedwar niwed sy'n dod o coronafeirws a sut yr ydym ni yn eu cydbwyso i gyd. Y cyfan y gallaf i ei wneud ac y gall holl aelodau fy Nghabinet ei wneud yw clywed y cyngor yr ydym yn ei gael, ei bwyso a'i fesur yn y ffordd orau y gallwn ni a gwneud penderfyniad sy'n caniatáu i chi edrych arnoch chi eich hun yn y drych y diwrnod wedyn. Nawr, gallai hynny fod yn benderfyniad gwahanol i'r un y byddai'r Aelod wedi ei wneud, wrth gwrs y gallai fod, ond dyna'r unig ffordd y gallaf i fwrw ymlaen—rwy'n gwneud y penderfyniadau sydd fwyaf tebygol, yn fy barn i, o fod er budd pobl yng Nghymru. Pa un a yw pobl, yn union ar ôl hynny, yn teimlo'n ddig ynghylch hynny ac yn dweud y byddan nhw'n pleidleisio mewn gwahanol ffyrdd, wel, mater iddyn nhw yw penderfynu hynny. Ond yr hyn y mae'n rhaid i mi ei wneud yw gweithredu mewn ffyrdd sydd, yn fy marn i, yn amddiffyn y pethau sydd bwysicaf i bobl yng Nghymru, a, phe na byddwn yn gwneud penderfyniadau ar y sail honno, ni fyddwn i'n gallu parhau i wneud y gwaith yr wyf yn ei wneud, hyd yn oed pan fydd Suzy Davies a phobl y mae hi'n eu cyfarfod mewn mannau eraill â safbwynt gwahanol i mi.
I just want to begin by saying that nobody doubts for a moment the depth of the First Minister's concern and his absolute sincerity in what he is saying today, but I would put it to the First Minister that, of course, action needed to be taken, but did it have to be this action? And, for many people, this just feels too hard, especially for people whose support networks are their friends, not their family. For many of us who are not in traditional family relationships, we spend our time with friends before Christmas, because those friends will be with their families at Christmas itself. First Minister, it just feels too hard. Now, you have had the support of the people of Wales because they've understood and they've been proud, I think, to support the cautious approach that you've taken, but this just does feel terribly hard for those people.
I just want to ask you what social science modelling have your advisers used to determine that banning all sale of alcohol in hospitality—. I'm not talking about enabling people to have—. You know, you could say that people can have two drinks each, so that the risks that come with drinking too much—. But saying to those people that they cannot see their friends, they cannot have one glass of wine at lunch time—what modelling have your advisers used to determine that bans of alcohol in hospitality won't drive people, maybe many of the people who've supported your approach so far, to socialise at home, against the rules, in ways that are much more difficult?
First Minister, I would love to be able to support this approach and to explain it to my constituents; I've done that all the way along, even when we haven't 100 per cent agreed. But, First Minister, for people who don't have traditional family relationships, this just feels too hard and I really, really want you to think about that again.
Hoffwn ddechrau drwy ddweud nad oes neb yn amau am eiliad ddyfnder pryder y Prif Weinidog a'i ddiffuantrwydd llwyr yn yr hyn y mae'n ei ddweud heddiw, ond byddwn i'n dweud wrth y Prif Weinidog bod angen cymryd camau, wrth gwrs, ond a oedd yn rhaid iddo fod y camau gweithredu hyn? Ac, i lawer o bobl, mae hyn yn teimlo'n rhy galed, yn enwedig i bobl pan mai eu rhwydweithiau cymorth yw eu ffrindiau, nid eu teulu. I lawer ohonom ni nad ydym ni mewn perthynas deuluol draddodiadol, rydym ni'n treulio ein hamser gyda ffrindiau cyn y Nadolig, oherwydd bydd y ffrindiau hynny gyda'u teuluoedd ar adeg y Nadolig ei hun. Prif Weinidog, mae'n teimlo'n rhy anodd. Nawr, rydych chi wedi cael cefnogaeth pobl Cymru oherwydd eu bod wedi deall ac maen nhw wedi bod yn falch, rwy'n credu, o gefnogi'r dull gofalus yr ydych chi wedi ei gymryd, ond mae hyn yn teimlo'n ofnadwy o anodd i'r bobl hynny.
Hoffwn i ofyn i chi pa fodelu gwyddorau cymdeithasol y mae eich cynghorwyr wedi ei ddefnyddio i benderfynu bod gwahardd gwerthu alcohol yn gyfan gwbl mewn lletygarwch—. Nid wyf yn sôn am alluogi pobl i gael—. Wyddoch chi, gallech chi ddweud y caiff pobl gael dau ddiod yr un, fel bod y risgiau sy'n gysylltiedig ag yfed gormod—. Ond mae dweud wrth y bobl hynny na chawn nhw weld eu ffrindiau, na chawn nhw gael un gwydraid o win amser cinio—pa fodelu y mae eich cynghorwyr wedi ei ddefnyddio i benderfynu na fydd gwahardd alcohol mewn lletygarwch yn ysgogi pobl, efallai llawer o'r bobl sydd wedi cefnogi eich dull gweithredu hyd yma, i gymdeithasu gartref, yn erbyn y rheolau, mewn ffyrdd sy'n llawer anoddach?
Prif Weinidog, byddwn i wrth fy modd yn gallu cefnogi'r dull hwn a'i egluro i'm hetholwyr; rwyf wedi gwneud hynny ar hyd yr amser, hyd yn oed pan nad ydym ni wedi cytuno 100 y cant. Ond, Prif Weinidog, i bobl nad oes ganddyn nhw berthynas deuluol draddodiadol, mae hyn yn teimlo'n rhy anodd ac rwyf i wir eisiau i chi feddwl am hynny eto.
Well, Llywydd, surely Helen Mary Jones is simply wrong to say that people cannot see their friends. People can see their friends. Hospitality venues, cafes, restaurants can be open up until 6 o'clock in the evening. If you want to see your friends, then there will be opportunities to do that, and there'll be more opportunities in Wales under our rules than will be available to people in Northern Ireland, England or Scotland. So, we are actually more attuned to the point that Helen Mary is making about the need for people to get together at this period.
Here in Wales, four people from four different households will be able to meet, will be able to have a meal together, will be able to socialise. What they won't be able to do is to have alcohol. Now, I'm sorry that that is a significant deprivation for many people, but the evidence is that when people drink then their behaviour changes, and their behaviour changes in ways that makes them and other people more vulnerable to the virus. That is why pubs, restaurants, bars in England in tier 3 areas are closed altogether; that is why in Scotland—the model we have drawn on—when they are open, alcohol isn't served.
Ours is an attempt to balance those different interests. By keeping places open so that people can meet, then the need for people to see their friends, to have a social experience, can still go ahead. We're balancing that by not allowing the sale of alcohol because of the additional risks that that brings. We can't afford those additional risks in Wales, when the figures that we see in front of us tell us the harm that that would mean, and that's why we've arrived at the balance that we have.
Wel, Llywydd, siawns fod Helen Mary Jones yn anghywir yn dweud na all pobl weld eu ffrindiau. Gall pobl weld eu ffrindiau. Gall lleoliadau lletygarwch, caffis, bwytai fod ar agor tan 6 o'r gloch gyda'r nos. Os ydych chi eisiau gweld eich ffrindiau, yna bydd cyfleoedd i wneud hynny, a bydd mwy o gyfleoedd yng Nghymru o dan ein rheolau ni nag a fydd ar gael i bobl yng Ngogledd Iwerddon, Lloegr neu'r Alban. Felly, rydym ni mewn gwirionedd yn ystyriol o'r sylw y mae Helen Mary yn ei wneud ynglŷn â'r angen i bobl ddod at ei gilydd ar hyn o bryd.
Yma yng Nghymru, bydd pedwar o bobl o bedair aelwyd wahanol yn gallu cyfarfod, yn gallu cael pryd o fwyd gyda'i gilydd, yn gallu cymdeithasu. Yr hyn na fyddan nhw yn gallu ei wneud yw yfed alcohol. Nawr, mae'n ddrwg gennyf os yw hynny'n amddifadedd sylweddol i lawer o bobl, ond y dystiolaeth yw, pan fydd pobl yn yfed, bod eu hymddygiad yn newid, a bod eu hymddygiad yn newid mewn ffyrdd sy'n eu gwneud nhw a phobl eraill yn fwy agored i'r feirws. Dyna pam mae tafarndai, bwytai, bariau yn Lloegr mewn ardaloedd haen 3 ar gau yn gyfan gwbl; dyna pam yn yr Alban—y model yr ydym ni wedi'i ddefnyddio—pan fyddan nhw ar agor, nid yw alcohol yn cael ei weini.
Mae ein hymdrech ni'n ymgais i gydbwyso'r buddiannau gwahanol hynny. Drwy gadw lleoedd ar agor fel y gall pobl gyfarfod, yna gall yr angen i bobl weld eu ffrindiau, i gael profiad cymdeithasol, barhau. Rydym yn cydbwyso hynny drwy beidio â chaniatáu gwerthu alcohol oherwydd y risgiau ychwanegol a ddaw yn sgil hynny. Ni allwn fforddio'r risgiau ychwanegol hynny yng Nghymru, pan fydd y ffigurau a welwn ni o'n blaenau yn dweud wrthym ni beth fyddai niwed hynny, a dyna pam rydym ni wedi penderfynu ar y cydbwysedd sydd gennym ni.
The First Minister talks of following the evidence, and yet in answer to David Rowlands earlier on he compared the transmission of COVID to that of cholera. The two diseases are completely different, because cholera is a bacterium, not a virus, and it's spread by ingesting contaminated water, not by social approximation.
Can I invite the First Minister to look at the evidence that is reported today in the media from Switzerland? Switzerland has halved the daily rates of infection in the last month, despite its pubs and restaurants, gyms and sports facilities remaining open. There have been national restrictions in Switzerland, but they're not of the draconian kind that we are going to have to endure in Wales. There's a limit of 10 on private gatherings and there's an 11 o'clock curfew on pubs and restaurants, and there is compulsory use of face masks in crowded areas.
But Switzerland has been flexible; it's allowed its cantons to choose for themselves how much the regime of restriction should be extended beyond those national measures, and Geneva has had a full lockdown, whereas Zurich and Bern have had almost no extra lockdown measures, and yet, on 5 November this year, Switzerland recorded 10,128 new cases, 26 per cent of them positive, and yet three weeks later, on 27 November, the figure was reduced to 4,312 and a 15.8 per cent positive ratio. So, why doesn't the First Minister follow the flexible approach of Switzerland, rather than the inflexibility that we associate more with the joyless socialist paradise of North Korea?
Mae'r Prif Weinidog yn sôn am ddilyn y dystiolaeth, ac eto wrth ateb David Rowlands yn gynharach, cymharwyd trosglwyddo COVID â cholera. Mae'r ddau glefyd yn gwbl wahanol, oherwydd bacteriwm yw colera, nid feirws, ac mae'n cael ei ledaenu drwy lyncu dŵr halogedig, nid drwy bellter cymdeithasol.
A gaf i wahodd y Prif Weinidog i edrych ar y dystiolaeth a adroddir heddiw yn y cyfryngau o'r Swistir? Mae'r Swistir wedi haneru'r cyfraddau heintio dyddiol yn ystod y mis diwethaf, er gwaethaf ei thafarndai a'i bwytai, ei champfeydd a'i chyfleusterau chwaraeon yn aros ar agor. Bu cyfyngiadau cenedlaethol yn y Swistir, ond nid ydyn nhw o'r math didostur y bydd yn rhaid inni ei ddioddef yng Nghymru. Ni chaiff mwy na 10 o bobl gyfarfod yn breifat ac mae'n rhaid i dafarndai a bwytai gau am un-ar-ddeg, ac mae defnydd gorfodol o fasgiau wyneb mewn ardaloedd gorlawn.
Ond mae'r Swistir wedi bod yn hyblyg; mae wedi caniatáu i'w cantonau ddewis drostyn nhw eu hunain faint y dylid ymestyn y drefn gyfyngu y tu hwnt i'r mesurau cenedlaethol hynny, ac mae Genefa wedi gweld cyfyngiadau symud llawn, tra bod Zurich a Bern wedi gweld bron dim cyfyngiadau ychwanegol, ac eto, ar 5 Tachwedd eleni, cofnododd y Swistir 10,128 o achosion newydd, 26 y cant ohonynt yn gadarnhaol, ac eto dair wythnos yn ddiweddarach, ar 27 Tachwedd, roedd y ffigur wedi gostwng i 4,312 a chymhareb gadarnhaol o 15.8 y cant. Felly, pam nad yw'r Prif Weinidog yn dilyn ymagwedd hyblyg y Swistir, yn hytrach na'r anhyblygrwydd yr ydym ni yn ei gysylltu'n fwy â pharadwys sosialaidd anhapus Gogledd Korea?
Well, Llywydd, in most of his contributions, Mr Hamilton has been urging Sweden as a model on me. Now that Sweden has gone bad, he'd rather urge a different model on me again. I quoted earlier, in First Minister's questions, from the article that the Chancellor of the Duchy of Lancaster published on Sunday. Here's another sentence from that same article:
'In politics there is often a readier market for comfortable evasions than uncomfortable truths.'
That's what Mr Hamilton offers us in his many contributions: comfortable evasions, the idea that there's always some easy answer to a profoundly difficult problem, an easy way of avoiding uncomfortable truths. Well, Governments can't do that, not if they have the interests of their population at heart. Today's comfortable evasion is Switzerland—no doubt, next time, there'll be somewhere else that he'll be advocating to us. We make the decisions that are right for us here in Wales.
Wel, Llywydd, yn y rhan fwyaf o'i gyfraniadau, mae Mr Hamilton wedi bod yn fy annog i ddilyn Sweden fel model. Gan fod amgylchiadau yn Sweden bellach wedi dirywio, byddai'n well ganddo fy annog i arddel model gwahanol eto. Dyfynnais yn gynharach, yng nghwestiynau'r Prif Weinidog, o'r erthygl a gyhoeddodd Canghellor Dugaeth Caerhirfryn ddydd Sul. Dyma frawddeg arall o'r un erthygl:
Mewn gwleidyddiaeth mae hi'n aml yn haws osgoi pethau yn gyfforddus na datgan gwirioneddau anghyfforddus.
Dyna beth mae Mr Hamilton yn ei gynnig i ni yn ei gyfraniadau niferus: osgoi cyfforddus, y syniad bod ateb hawdd bob amser i broblem hynod anodd, ffordd hawdd o osgoi gwirioneddau anghyfforddus. Wel, ni all Llywodraethau wneud hynny, nid os oes ganddyn nhw fuddiannau eu poblogaeth dan sylw. Y Swistir yw'r osgoi cyfforddus heddiw—mae'n siŵr, y tro nesaf, y bydd rhywle arall y bydd yn ei argymell i ni. Rydym ni yn gwneud y penderfyniadau sy'n briodol inni yma yng Nghymru.
I think these are the most difficult decisions that we've faced over the last nine months, a series of extraordinarily difficult decisions forced upon all Governments as a consequence of this virus. And I hope that in approaching these decisions we will all share the same determination to do what is right for the people we represent—not to do what is easy, and not to do what is popular, but to do what is right. And I do regret the opportunism that we've seen here this afternoon from Conservative representatives, who condemn the Welsh Government for doing what they will be urging their MPs to vote for in England later this evening. We have to do what is right. And we must also explain, and we must also convince people about what is right and the decisions that are being taken.
The First Minister has made a number of assertions this afternoon. I want to see the evidence for the decisions that are being taken. It is right and proper that the Welsh Government takes these decisions, and it is right and proper that they then come here to explain those decisions. It is right and proper then that we have an opportunity to debate and discuss those measures. But we can only do that if we are informed and if we have all the information that the Welsh Government has at its disposal available to us and the people we represent, to enable us then to adequately scrutinise Ministers, hold Ministers to account, and then explain those decisions to the people we represent, and to provide the leadership that the First Minister has done over the last few weeks.
For me, I want to see more enforcement, particularly in workplaces. I want to see more mass testing in Blaenau Gwent, particularly. I want to see a more holistic approach to policy. And if the First Minister wants myself and others to support him in these regulations, then he must provide to us the evidence and the advice that he has received from his advisers in order to enable us to do that.
Rwy'n credu mai dyma'r penderfyniadau anoddaf yr ydym ni wedi'u hwynebu dros y naw mis diwethaf, cyfres o benderfyniadau eithriadol o anodd a orfodir ar bob Llywodraeth o ganlyniad i'r feirws hwn. A gobeithio, wrth ymdrin â'r penderfyniadau hyn, y byddwn i gyd yn rhannu'r un penderfyniad i wneud yr hyn sy'n iawn i'r bobl a gynrychiolwn—i beidio â gwneud yr hyn sy'n hawdd, ac nid i wneud yr hyn sy'n boblogaidd, ond i wneud yr hyn sy'n iawn. Ac rwy'n gresynu at yr agwedd yma o fachu ar gyfle yr ydym ni wedi'i weld yma y prynhawn yma gan gynrychiolwyr y Ceidwadwyr, sy'n condemnio Llywodraeth Cymru am wneud yr hyn y byddant yn annog eu Haelodau Seneddol i bleidleisio drosto yn Lloegr yn ddiweddarach heno. Rhaid i ni wneud yr hyn sy'n iawn. A rhaid i ni esbonio hefyd, a rhaid i ni hefyd argyhoeddi pobl ynghylch yr hyn sy'n iawn a'r penderfyniadau sy'n cael eu gwneud.
Mae'r Prif Weinidog wedi gwneud nifer o honiadau y prynhawn yma. Hoffwn weld y dystiolaeth am y penderfyniadau a wneir. Mae'n addas ac yn briodol bod Llywodraeth Cymru yn gwneud y penderfyniadau hyn, ac mae'n addas ac yn briodol eu bod wedyn yn dod yma i egluro'r penderfyniadau hynny. Mae'n addas ac yn briodol bryd hynny i ni gael cyfle i drafod a dadlau y mesurau hynny. Ond ni allwn ni ond gwneud hynny os cawn ni ein hysbysu ac os oes gennym ni yr holl wybodaeth sydd ar gael i ni a'r bobl a gynrychiolwn, i'n galluogi ni wedyn i graffu'n ddigonol ar Weinidogion, dwyn Gweinidogion i gyfrif, ac yna egluro'r penderfyniadau hynny i'r bobl a gynrychiolwn, ac i roi'r arweiniad y mae'r Prif Weinidog wedi'i wneud dros yr wythnosau diwethaf.
O'm rhan fy hun, fe hoffwn i weld mwy o orfodaeth, yn enwedig mewn gweithleoedd. Hoffwn weld mwy o brofion torfol ym Mlaenau Gwent, yn enwedig. Hoffwn weld ffordd fwy cynhwysfawr o ymdrin â pholisi. Ac os yw'r Prif Weinidog eisiau i mi ac eraill ei gefnogi yn y rheoliadau hyn, yna rhaid iddo roi'r dystiolaeth a'r cyngor a gafodd gan ei gynghorwyr i ni er mwyn ein galluogi i wneud hynny.
Well, Llywydd, I completely understand the seriousness with which Alun Davies approaches this, because he represents Blaenau Gwent, where the seven-day incidence is 431 and rising, the area in Wales where the need for action is greatest of all. So, I entirely understand the seriousness with which he takes all of this, and why he plays his part in explaining and convincing, as we all have to do. And his wish to see further action in enforcement, and for us to learn the lessons that we are learning from the mass testing at Merthyr Tydfil, and see what we could do elsewhere in Wales—those are ambitions that we all share.
I believe that the Welsh Government puts more information into the public domain than in any other part of the United Kingdom, that we share that information on the basis not of what we think of it, but on the basis of the expert advice that we get. It's their responsibility, it's their documents; we share them with you. I believe that they provide a compelling case for the actions that we are taking, and I think, when the Member has a chance to study what SAGE has already said, what the TAC reports will tell him, what the figures of positivity, transmission, hospitalisation and death in his part of Wales tell him, that he will see very plainly why the actions we are taking are necessary, and necessary now.
Wel, Llywydd, rwy'n deall yn iawn pa mor ddifrifol y mae Alun Davies yn ymdrin â hyn, oherwydd mae'n cynrychioli Blaenau Gwent, lle mae'r cyfraddau digwyddedd saith diwrnod yn 431 ac yn cynyddu, yr ardal yng Nghymru lle mae'r angen i weithredu ar ei fwyaf. Felly, rwy'n deall yn iawn pa mor ddifrifol y mae'n cymryd hyn i gyd, a pham y mae'n chwarae'i ran wrth esbonio ac argyhoeddi, fel y mae'n rhaid i bob un ohonom ni ei wneud. A'i ddymuniad i weld camau pellach yn cael eu gorfodi, ac i ni ddysgu'r gwersi yr ydym ni yn eu dysgu o'r profion torfol ym Merthyr Tudful, a gweld beth y gallem ni ei wneud mewn mannau eraill yng Nghymru—mae'r rheini'n uchelgeisiau yr ydym ni i gyd yn eu rhannu.
Credaf fod Llywodraeth Cymru yn rhoi mwy o wybodaeth i'r cyhoedd nag unrhyw ran arall o'r Deyrnas Unedig, ein bod yn rhannu'r wybodaeth honno nid ar sail ein barn ni amdano, ond ar sail y cyngor arbenigol a gawn. Eu cyfrifoldeb nhw ydyw, eu dogfennau nhw ydyn nhw; rydym yn eu rhannu gyda chi. Credaf eu bod yn cyflwyno achos cryf dros y ffordd yr ydym ni yn gweithredu a chredaf, pan gaiff yr Aelod gyfle i astudio'r hyn y mae SAGE eisoes wedi'i ddweud, yr hyn y bydd adroddiadau TAC yn ei ddweud wrtho, beth yw'r ffigurau cadarnhaol, y trosglwyddo, niferoedd yn yr ysbyty a marwolaeth yn ei ran ef o Gymru yn dweud wrtho, y bydd yn gweld yn glir iawn pam y mae ein camau gweithredu ni yn angenrheidiol, ac yn angenrheidiol nawr.
Of course, in England, the proposals for pubs and hospitality are not the same with an absolute ban. It's a tiered approach based upon pragmatic considerations and real evidence. Typical amongst the deluge of messages I've received since your announcement are, and I quote, 'I appreciate this is a serious risk to ill or vulnerable people, but the measures put in place are far more worrying. Mr Drakeford has destroyed the well-being of a nation. My family runs two hospitality businesses, and we really can't afford any more restrictions. We've invested so much to make our establishment COVID safe. So, this is a final plea to you—please speak to our First Minister.'
And perhaps the cruellest blow is to weddings. How do you therefore respond to the bride who wrote to me last Friday, 'I was meant to get married on 30 October and reduced the guest list to 30. But due to the Welsh circuit breaker, our venue closed. We've now pushed it back to 19 December and reduced it to 15 guests. I'm now playing "guess the date I can get married"', or to her father, who wrote to me today, stating, 'My daughter's wedding ruined for the second time'?
Wrth gwrs, yn Lloegr, nid yw'r cynigion ar gyfer tafarndai a lletygarwch yr un fath â gwaharddiad llwyr. Mae'n ddull haenog sy'n seiliedig ar ystyriaethau pragmatig a thystiolaeth go iawn. Yn nodweddiadol ymhlith y dilyw o negeseuon yr wyf wedi'u derbyn ers eich cyhoeddiad mae, a dyfynnaf, 'Rwy'n gwerthfawrogi bod hyn yn risg ddifrifol i bobl sâl neu agored i niwed, ond mae'r mesurau a roddwyd ar waith yn llawer mwy pryderus. Mae Mr Drakeford wedi dinistrio lles cenedl. Mae fy nheulu'n rhedeg dau fusnes lletygarwch, ac ni allwn fforddio rhagor o gyfyngiadau. Rydym wedi buddsoddi cymaint i wneud ein sefydliad yn ddiogel rhag COVID. Felly, mae hwn yn apêl olaf i chi—siaradwch â'n Prif Weinidog.'
Ac efallai mai'r ergyd greulonaf yw honno i briodasau. Sut ydych chi felly'n ymateb i'r briodferch a ysgrifennodd ataf ddydd Gwener diwethaf, 'Roeddwn i fod i briodi ar 30 Hydref a chwtogais y rhestr o westeion i 30. Ond oherwydd y cyfnod atal byr, caeodd ein lleoliad. Rydym ni bellach wedi symud y briodas i 19 Rhagfyr a'i lleihau i 15 o westeion. Rwyf bellach yn chwarae "dyfalu'r dyddiad y gallaf briodi"', neu i'w thad, a ysgrifennodd ataf heddiw, gan ddweud, 'Priodas fy merch wedi ei difetha am yr eildro'?
Llywydd, the Member is entirely disingenuous in trying to pretend that restrictions in England are somehow not as strict as they are here in Wales. If you're in tier 3 in England, you will be in a far greater level of restriction than you will be here in Wales. And the position in Wales is as serious as that, and getting more serious by the day. That is the point that the Member needs to grasp, and that is the point, I'm afraid, that he needs to explain to people who are being directly affected by that decision. And I know how difficult it is for people who are having now to adjust to what is required. But the argument that we have to put to them is that we are living at an extraordinary time, when the risks to us all are growing every day and that the actions we have to take are there to protect us all. And while not everybody will understand and not everybody will accept that, that is the basis of what we are doing, that is the reason why we are asking these extraordinary sacrifices of people. As a result, those people will be there next year—there for their businesses to resume, there for their weddings to happen. The Member just cannot evade the fact that if we don't take these measures, then hundreds and hundreds of people in Wales, who otherwise would have been alive, will not be alive in 2021. That's what, I think, we have to explain to other people, and when we do that, I think people will understand.
Llywydd, mae'r Aelod yn hollol annidwyll wrth geisio esgus nad yw'r cyfyngiadau yn Lloegr rywsut mor llym ag y maen nhw yma yng Nghymru. Os ydych yn haen 3 yn Lloegr, byddwch mewn cyfyngiadau llawer llymach nag y byddwch yma yng Nghymru. Ac mae'r sefyllfa yng Nghymru mor ddifrifol â hynny, ac yn mynd yn fwy difrifol bob dydd. Dyna'r hyn y mae angen i'r Aelod ei ddeall, a dyna'r hyn, mae arnaf ofn, fod angen iddo esbonio i bobl y mae'r penderfyniad hwnnw'n effeithio'n uniongyrchol arnyn nhw. Ac rwy'n gwybod pa mor anodd ydyw i bobl y mae'n rhaid iddyn nhw nawr addasu i'r hyn sydd ei angen. Ond y ddadl y mae'n rhaid inni ei chyflwyno iddyn nhw yw ein bod yn byw ar adeg eithriadol, pan fo'r peryglon i ni i gyd yn tyfu bob dydd a bod yn rhaid i ni weithredu fel hyn i ddiogelu ni i gyd. Ac er na fydd pawb yn deall ac ni fydd pawb yn derbyn hynny, dyna sail yr hyn yr ydym yn ei wneud, dyna'r rheswm pam yr ydym yn gofyn am yr aberth eithriadol yma gan bobl. O ganlyniad, bydd y bobl hynny yn gweld y flwyddyn nesaf—yn gallu gweld eu busnesau yn ailddechrau, yn gweld eu priodas. Ni all yr Aelod osgoi'r ffaith, os na fyddwn yn cymryd y mesurau hyn, na fydd cannoedd a channoedd o bobl yng Nghymru, a fyddai wedi bod yn fyw fel arall, yn fyw yn 2021. Dyna, rwy'n credu, y mae'n rhaid i ni ei esbonio i bobl eraill, a phan fyddwn yn gwneud hynny, rwy'n credu y bydd pobl yn deall.
I want to thank the First Minister for this very important statement. The situation, as he describes, is very serious. A vaccine will come along in a couple of months, but not yet. The vast majority of people have stuck rigidly to the guidelines and made sensible decisions, and Government must continue to take the people with them. I recognise the huge responsibility that lies with the First Minister—it falls to few to have responsibility for life and death. People, by and large, accept necessary infringements of liberty, as they have seen the pictures of people in hospital beds, in intensive care bed units, and deaths from COVID. But we still need test results back in a day; that's still not happening everywhere.
Now, students of Welsh history will doubtless be aware of the strong temperance history in Wales. But as to a total ban on pubs selling alcohol, First Minister, I need a rebuttal to inform my constituents. People want to know why, in one short sentence. Diolch.
Hoffwn ddiolch i'r Prif Weinidog am y datganiad pwysig iawn hwn. Mae'r sefyllfa, fel y mae'n disgrifio, yn ddifrifol iawn. Bydd brechlyn yn bodoli ymhen ychydig fisoedd, ond nid eto. Mae'r mwyafrif llethol o bobl wedi glynu'n gaeth wrth y canllawiau ac wedi gwneud penderfyniadau synhwyrol, a rhaid i'r Llywodraeth barhau i sicrhau cefnogaeth y bobl hynny. Rwy'n cydnabod y cyfrifoldeb enfawr sydd gan y Prif Weinidog—ychydig iawn o bobl sy'n gyfrifol am fywyd a marwolaeth. At ei gilydd, mae pobl yn derbyn achosion angenrheidiol o gyfyngu ar ryddid, gan eu bod wedi gweld lluniau pobl mewn gwelyau ysbyty, mewn unedau gwelyau gofal dwys, a marwolaethau o COVID. Ond mae angen canlyniadau profion arnom ni yn ôl mewn diwrnod o hyd; nid yw hynny'n digwydd ym mhobman o hyd.
Nawr, mae'n siŵr y bydd myfyrwyr hanes Cymru yn ymwybodol o'r hanes cryf o ddirwest yng Nghymru. Ond o ran gwahardd tafarndai yn llwyr rhag gwerthu alcohol, Prif Weinidog, mae angen cyfiawnhad arnaf i hysbysu fy etholwyr. Mae pobl eisiau gwybod pam, mewn un frawddeg fer. Diolch.
Can I thank Dai Lloyd for what he said in that contribution? I'm glad that he pointed to the fact that next year can be different, but it's going to be months away by the time we have a vaccine, by the time people have their two doses, by the time we have enough vaccine to spread into the whole of the population. It's not going to happen in weeks, it's not going to happen this year, but it is coming. And what we have to do is we have to persuade people to stick with it, to do the difficult things now, so that we are able to take advantage of the new possibilities that will be there for us in 2021.
We invested a lot of effort during the firebreak period to improve the testing regime in Wales. This week, 90 per cent of all those tests that needed to be back within one day were back within one day, and that's largely because of a significant improvement in the performance of lighthouse labs, which we now need to see sustained, but, this week, the performance has been much more where we need it to be, and I agree with him that we need it to be there.
My one-sentence explanation to people as to why we are asking them to do what we're asking them to do: it's because, if we don't do it, our NHS will not be there for them when they need it, and the risk, to themselves and people who they love, will be beyond what any of us will be prepared to tolerate.
A gaf i ddiolch i Dai Lloyd am yr hyn a ddywedodd yn y cyfraniad yna? Rwy'n falch ei fod wedi tynnu sylw at y ffaith y gall y flwyddyn nesaf fod yn wahanol, ond ni fydd gennym ni frechlyn am rai misoedd eto, erbyn i bobl gael eu dau ddos, erbyn i ni gael digon o frechlyn i ledaenu i'r boblogaeth gyfan. Ni fydd hyn yn digwydd ymhen wythnosau, ni fydd hyn yn digwydd eleni, ond bydd yn digwydd. A'r hyn y mae'n rhaid inni ei wneud yw perswadio pobl i ddygnu arni, i wneud y pethau anodd nawr, fel y gallwn ni fanteisio ar y posibiliadau newydd a fydd gennym ni yn 2021.
Gwnaethom fuddsoddi llawer o ymdrech yn ystod y cyfnod atal byr i wella'r drefn brofi yng Nghymru. Yr wythnos hon, roedd 90 y cant o'r holl brofion hynny yr oedd angen iddyn nhw fod yn ôl o fewn un diwrnod yn ôl o fewn un diwrnod, ac mae hynny'n bennaf oherwydd gwelliant sylweddol ym mherfformiad labordai goleudy, y mae angen i ni weld cynnal y perfformiad hwnnw nawr, ond, yr wythnos hon, mae'r perfformiad wedi bod yn llawer agosach at yr hyn y mae arnom ni angen iddo fod, a chytunaf ag ef fod angen i'r perfformiad fod ar y graddau hynny.
Fy esboniad un frawddeg i bobl ynghylch pam yr ydym yn gofyn iddyn nhw wneud yr hyn yr ydym yn gofyn iddyn nhw ei wneud: y rheswm yw, os na wnawn ni hynny, ni fydd ein GIG yno ar eu cyfer pan fydd ei angen arnyn nhw, a bydd y perygl, iddyn nhw eu hunain a phobl y maen nhw yn eu caru, y tu hwnt i'r hyn y bydd unrhyw un ohonom yn barod i'w oddef.
First Minister, you attended the Chamber for First Minister's questions earlier. I'm sorry it's not convenient for you to attend now. [Interruption.]
Prif Weinidog, daethoch i'r Siambr ar gyfer cwestiynau'r Prif Weinidog yn gynharach. Mae'n ddrwg gen i nad yw'n gyfleus i chi fod yn bresennol nawr. [Torri ar draws.]
I'm sorry, just to cut across, I just need to say what I said at the start of this Plenary, and every Plenary, that all Members are able to contribute to the Plenary fully both here and from their homes or offices.
Mae'n ddrwg gennyf, dim ond i dorri ar draws, mae angen imi ddweud yr hyn a ddywedais ar ddechrau'r Cyfarfod Llawn hwn, a phob Cyfarfod Llawn, fod pob Aelod yn gallu cyfrannu'n llawn at y Cyfarfod Llawn yma ac o'u cartrefi neu eu swyddfeydd.
And the first sentence of my contribution is, I would have preferred to see the First Minister here physically. That's my own view—[Interruption.] I totally accept—[Interruption.] I have my own view.
A brawddeg gyntaf fy nghyfraniad yw, byddai'n well gennyf weld y Prif Weinidog yma yn y cnawd. Dyna fy marn i fy hun—[Torri ar draws.] Rwy'n derbyn yn llwyr—[Torri ar draws.] Mae gennyf i fy marn fy hun.
Allow the Member to carry on, now, please. Thank you.
Gadewch i'r Aelod barhau, nawr, os gwelwch yn dda. Diolch.
Good. Now, First Minister, you said, 'If only we do this, we can get through to Christmas', but that's what you said about the firebreak, and it didn't work, did it? And there's been a little too much self-congratulation about that firebreak: bring it in, a stitch in time, comparing Wales to England over the operation of that, but it doesn't quite look like that now, does it? You keep on going on about tier 3 in England, but along the whole of our border, except for south Gloucestershire and the two motorway bridges, it is tier 2, and pubs are reopening and they're going to be serving alcohol. And, unfortunately, because of this 'it's Wales, therefore, pubs can't serve alcohol', it brings the whole policy into disrepute, and when people, whether they're on the Conservative or the Plaid benches tell you, 'Actually, there's a risk people will go and have house parties, rather than be in a regulated environment', they're not encouraging people to break the law, they're just making a sensible observation. Closing pubs after 6 p.m. but saying, ' You can open before, but you can't serve alcohol', is like telling butchers they can open but they can't serve meat.
Now, what went wrong? When we came out of that firebreak, you had to have a Wales-wide approach. State building first, public health second. You allowed people from high-incidence areas—from Merthyr Tydfil, in my region, to go to Monmouth, where incidence was low, but you insisted on enforcing a border between Wales and England. That is the problem that you've had, and you keep on having measures that just have to be a bit different because it's in Wales, and people no longer want to follow the measures. You lost the Conservative support on the firebreak, you've lost Plaid support now, you're even hearing a measure of opposition from your backbenchers.
Iawn. Nawr, Prif Weinidog, fe wnaethoch chi ddweud, 'Os gallwn ni wneud hyn, fe allwn ni gyrraedd y Nadolig', ond dyna a ddywedoch chi am y cyfnod atal byr, ac ni weithiodd, oni wnaeth? A bu ychydig gormod o hunan-glod am y cyfnod atal byr hwnnw: gwnewch hynny, achub y blaen ar y sefyllfa, gan gymharu Cymru â Lloegr ynghylch gweithredu hynny, ond nid yw'n edrych fel hynny'n awr, onid yw? Rydych chi'n dal i rygnu ymlaen am gyfyngiadau haen 3 yn Lloegr, ond ar hyd ein ffin i gyd, heblaw am dde Swydd Gaerloyw a'r ddwy bont draffordd, ceir cyfyngiadau haen 2, ac mae tafarndai'n ailagor a byddant yn gweini alcohol. Ac, yn anffodus, oherwydd hyn, 'yng Nghymru, felly, ni all tafarndai weini alcohol', mae'n dwyn anfri ar y polisi cyfan, a phan fydd pobl, p'un a ydyn nhw ar feinciau'r Ceidwadwyr neu Blaid Cymru yn dweud wrthych, 'Mewn gwirionedd, mae perygl y bydd pobl yn mynd i gael partïon tŷ, yn hytrach na bod mewn amgylchedd rheoledig', nid ydyn nhw'n annog pobl i dorri'r gyfraith, maen nhw'n gwneud sylw synhwyrol. Mae cau tafarndai ar ôl 6 p.m. ond dweud, 'Gallwch agor cyn hynny, ond ni allwch weini alcohol', fel dweud wrth gigyddion y gallan nhw agor ond na allan nhw werthu cig.
Nawr, beth aeth o'i le? Pan ddaethom allan o'r cyfnod atal byr, bu'n rhaid ichi gael dull gweithredu ledled Cymru. Adeiladu gwladwriaeth yn gyntaf, iechyd y cyhoedd yn ail. Roeddech yn caniatáu i bobl o ardaloedd lle mae nifer fawr o achosion—o Ferthyr Tudful, yn fy rhanbarth i, fynd i Drefynwy, lle'r oedd nifer yr achosion yn isel, ond roeddech yn mynnu gosod ffin rhwng Cymru a Lloegr. Dyna'r broblem a gawsoch chi, ac rydych yn dal i fod â mesurau y mae'n rhaid iddyn nhw fod ychydig yn wahanol oherwydd mai Cymru yw hon, ac nid yw pobl eisiau dilyn y mesurau mwyach. Fe wnaethoch chi golli cefnogaeth y Ceidwadwyr gyda'r cyfnod atal byr, rydych chi wedi colli cefnogaeth y Blaid nawr, rydych chi hyd yn oed yn clywed rhywfaint o wrthwynebiad gan eich meincwyr cefn.
Llywydd, I disagree with the Member every bit as clearly remotely as I would if I was in the Chamber with him. He manages to get hold of the wrong end of every stick that's offered to him. He's done it again this afternoon. There's nothing I will ever say that will convince him that it is possible to come to decisions in Wales that meet the needs of people in Wales. He simply doesn't believe in the basic premise. That's why it will never be possible to convince him of any sensible observation, as he put it, and we didn't hear any of those from him this afternoon.
Llywydd, rwyf yn anghytuno â'r Aelod gymaint yn rhithwir ag y byddwn pe byddwn yn y Siambr gydag ef. Mae'n llwyddo i gamddeall popeth a ddywedir wrtho. Mae wedi gwneud hynny eto y prynhawn yma. Does dim byd y byddaf byth yn ei ddweud a fydd yn ei argyhoeddi ei bod hi'n bosib dod i benderfyniadau yng Nghymru sy'n diwallu anghenion pobl yng Nghymru. Nid yw'n credu yn yr egwyddor sylfaenol. Dyna pam na fydd byth yn bosib ei argyhoeddi o unrhyw sylw synhwyrol, fel y dywedodd, ac ni chlywsom unrhyw un o'r rheini ganddo y prynhawn yma.
I have three Members that I still wish to call. We are way over time on this statement, so, if I can ask all Members to be as succinct as they possibly can and no longer than a minute. Laura Anne Jones.
Mae gennyf dri Aelod yr hoffwn eu galw o hyd. Rydym ymhell dros amser ar y datganiad hwn, felly, os gallaf ofyn i'r holl Aelodau fod mor gryno ag y gallan nhw ac i beidio â bod yn hwy na munud. Laura Anne Jones.
Well, we'll try, Llywydd. In response to the—
Wel, fe rown ni gynnig arni, Llywydd. Mewn ymateb i'r—
You will do more than try; you will do.
Fe wnewch chi fwy na rhoi cynnig arni; fe wnewch chi hynny.
In response to the First Minister's responses to my esteemed colleagues earlier, yes, this is a public health emergency, yes, lives are at stake, and yes, these are difficult decisions. We all recognise this and we all understand this. So, rather than wasting time making ridiculous accusations across this Chamber earlier, when you were here, First Minister, we could have found time today to debate and vote on these important restrictions. It is disgusting that we haven't voted on this before they come into force on Friday. And I wholeheartedly support Andrew R.T. Davies's call for a debate tomorrow.
These restrictions will have a devastating impact on our small businesses in the run-up to Christmas, with Christmas events already being cancelled—that's revenue that businesses were relying on. We need to protect lives—we all agree with that—but please explain to our nation the difference between having dinner out and lunch out? You're penalising small businesses and medium businesses by not allowing them to sell alcohol, but, again, you're giving all the money to the supermarkets, and people will have these house parties. You only have to look at social media to see what's going on amongst people my age and younger—it's going to happen, and I doubt whether these restrictions are going to have any effect. In fact, they're probably—
Mewn ymateb i ymatebion y Prif Weinidog i'm cyd-Aelodau anrhydeddus yn gynharach, ie, argyfwng iechyd cyhoeddus yw hwn, oes, mae bywydau yn y fantol, ac oes, mae'r rhain yn benderfyniadau anodd. Rydym ni i gyd yn cydnabod hyn ac rydym ni i gyd yn deall hyn. Felly, yn hytrach na gwastraffu amser yn gwneud cyhuddiadau hurt ar draws y Siambr hon yn gynharach, pan roeddech chi yma, Prif Weinidog, gallem fod wedi dod o hyd i amser heddiw i drafod a phleidleisio ar y cyfyngiadau pwysig hyn. Mae'n ffiaidd nad ydym ni wedi pleidleisio ar hyn cyn iddyn nhw ddod i rym ddydd Gwener. Ac rwy'n llwyr gefnogi galwad Andrew R.T. Davies am ddadl yfory.
Bydd y cyfyngiadau hyn yn cael effaith ddinistriol ar ein busnesau bach yn y cyfnod cyn y Nadolig, gyda digwyddiadau Nadolig eisoes yn cael eu canslo—mae hynny'n refeniw yr oedd busnesau'n dibynnu arno. Mae angen inni ddiogelu bywydau—rydym i gyd yn cytuno â hynny—ond eglurwch i'n cenedl y gwahaniaeth rhwng cael cinio allan a swper allan? Rydych chi'n cosbi busnesau bach a busnesau canolig drwy beidio â chaniatáu iddyn nhw werthu alcohol, ond, unwaith eto, rydych chi'n rhoi'r holl arian i'r archfarchnadoedd, a bydd pobl yn cynnal y partïon tŷ hyn. Nid oes ond rhaid i chi edrych ar y cyfryngau cymdeithasol i weld beth sy'n digwydd ymhlith pobl fy oedran i ac iau—bydd hyn yn digwydd, ac rwy'n amau a fydd y cyfyngiadau hyn yn cael unrhyw effaith. Yn wir, mae'n debyg eu bod—
Okay. I've been very generous. Thank you. First Minister.
Iawn. Rwyf wedi bod yn hael iawn. Diolch. Prif Weinidog.
Well, Llywydd, there'd be more credibility for the Member and her colleagues if they had offered one single positive suggestion for how we should deal with the public health crisis that we face in Wales this afternoon. They have condemned and they have criticised and they have complained about the actions we are taking while claiming to recognise that there is a public health emergency. But not once in the hours now that I have been answering questions from Members have I heard a single suggestion about what they would do to respond to the position that we face and there would be more credibility in their contributions if they could manage to find one.
Wel, Llywydd, byddai mwy o hygrededd i'r Aelod a'i chyd-Aelodau pe baen nhw wedi cynnig un awgrym cadarnhaol ar gyfer sut y dylem ni fynd i'r afael â'r argyfwng iechyd cyhoeddus sy'n ein hwynebu yng Nghymru y prynhawn yma. Maen nhw wedi condemnio ac maen nhw wedi beirniadu ac maen nhw wedi cwyno am yr hyn yr ydym ni'n ei wneud gan honni eu bod yn cydnabod bod argyfwng iechyd y cyhoedd. Ond nid unwaith yn ystod yr oriau bellach y bûm i'n ateb cwestiynau gan Aelodau, yr wyf wedi clywed un awgrym am yr hyn y bydden nhw yn ei wneud i ymateb i'r sefyllfa sy'n ein hwynebu a byddai mwy o hygrededd yn eu cyfraniadau pe gallen nhw lwyddo i ddod o hyd i un.
First Minister, thank you for the statement and also the measured and stoic way that you and your Cabinet are leading Wales through this pandemic. They say it's always darkest before the dawn and we do face now a season of Advent without parallel in peacetime. And as has been said, from Friday 4 December, Welsh pubs, restaurants and cafes will close by 6 p.m., although you can still meet. And additionally, our cinemas, bowling alleys, bingo halls and museums and galleries will shut. But this heavy action is Wales's further and right and proper and necessary attempt to save preventable deaths—real lives from the COVID-19 pandemic and it's what necessitates these strict regulations. Without these changes, Llywydd, there is predicted to be between 1,000 and 1,700 preventable deaths over the winter. That's your parent, that's your sibling and that's your friend. And we have travelled too far in 2020 and we've sacrificed too much—some, the ultimate—to let go of our discipline in this final stretch.
So, First Minister, now that we are on the cusp of a vaccination programme starting, are you able to offer any further words to the people of my constituency of Islwyn as to when and how a vaccine programme is likely to be rolled out and why the people of Islwyn should stay the course and all of us in this place equally hold our nerve?
Prif Weinidog, diolch ichi am y datganiad a hefyd y ffordd bwyllog a dygn yr ydych chi a'ch Cabinet yn arwain Cymru drwy'r pandemig hwn. Maen nhw'n dweud ei fod bob amser yn dywyll cyn y wawr ac rydym ni'n wynebu tymor o Adfent erbyn hyn heb ei debyg yn ystod cyfnod o heddwch. Ac fel y dywedwyd, o ddydd Gwener 4 Rhagfyr, bydd tafarndai, bwytai a chaffis Cymru yn cau erbyn 6 yr hwyr, er y gallwch chi barhau i gyfarfod. Ac yn ogystal, bydd ein sinemâu, alïau bowlio, neuaddau bingo ac amgueddfeydd ac orielau yn cau. Ond y gweithredu trwm hyn yw ymgais bellach a phriodol a chywir ac angenrheidiol Cymru i arbed marwolaethau y gellir eu hatal—bywydau go iawn o bandemig COVID-19 a dyna pam y mae angen y rheoliadau llym hyn. Heb y newidiadau hyn, Llywydd, rhagwelir y bydd rhwng 1,000 a 1,700 o farwolaethau y gellir eu hatal dros y gaeaf. Dyna'ch rhiant, eich brawd neu chwaer a dyna'ch ffrind. Ac rydym ni wedi dioddef gormod yn 2020 ac rydym ni wedi aberthu gormod—rhai, i'r eithaf—i golli ein disgyblaeth ar yr awr olaf hon.
Felly, Prif Weinidog, gan ein bod ni bellach ar fin gweld rhaglen frechu yn dechrau, a allwch chi gynnig unrhyw eiriau pellach i bobl fy etholaeth yn Islwyn ynghylch pryd a sut y mae rhaglen frechu yn debygol o gael ei chyflwyno a pham y dylai pobl Islwyn barhau i gynnal y gaer a bob un ohonom ni yn y fan yma hefyd i barhau'n bwyllog.
Llywydd, thank you to Rhianon Passmore for that. She's right in her point that these are not theoretical lives that we are talking about—they are real lives, they are people we know, they are people who live in our communities, they are people in the families that we are connected to. That's why we have to be serious about the decisions that we are making and discussing here today.
I'll offer two reasons to Rhianon Passmore's constituents: first of all, on a four-nation basis, we have agreed a five-day period of relaxation over Christmas. The advice from UK scientific advisers on the pandemic influenza modelling group tells us that we need to go into that period with the circulation of the virus as low as we can possibly make it. Otherwise, not only will we see the results that I have set out for Members this afternoon in terms of the impact on our NHS and the number of avoidable deaths, but we will see an even bigger rise because it is inevitable that when restrictions are relaxed, people meet together more and the virus will circulate even more widely. So, the need to act now is to protect the period that we are providing over Christmas, which we hope people will enjoy and enjoy responsibly.
The other reason is the reason that Rhianon Passmore herself pointed to: that there are new possibilities coming our way in the new year. And we mustn't throw away, we just must not throw away everything we have done together now, just at the point when we are beginning to see some new way out of the dreadful difficulties of this year. Here in Wales we will be ready to move on a vaccine as soon as the regulators give it approval. As soon the Joint Committee on Vaccination and Immunisation agrees on a prioritisation list for the delivery of that vaccine, we have things in place here in Wales to take advantage of it. I think Rhianon Passmore put it very well, Llywydd: 'Let's hold our nerve.' Let's do the things we know that are right to do, because that way, we lay the groundwork for a different and better future.
Llywydd, diolch i Rhianon Passmore am hynna. Mae hi'n iawn yn ei sylw nad bywydau damcaniaethol yw'r rhain yr ydym yn sôn amdanyn nhw—maen nhw yn fywydau go iawn, maen nhw yn bobl yr ydym yn eu hadnabod, maen nhw yn bobl sy'n byw yn ein cymunedau, maen nhw yn bobl yn y teuluoedd yr ydym yn gysylltiedig â nhw. Dyna pam y mae'n rhaid i ni fod o ddifrif ynglŷn â'r penderfyniadau yr ydym yn eu gwneud ac yn eu trafod yma heddiw.
Fe roddaf i ddau reswm i etholwyr Rhianon Passmore: yn gyntaf oll, ar sail pedair gwlad, rydym ni wedi cytuno ar gyfnod o bum niwrnod o ymlacio dros y Nadolig. Mae'r cyngor gan gynghorwyr gwyddonol y DU ar grŵp modelu pandemig y ffliw yn dweud wrthym fod angen inni fynd i'r cyfnod hwnnw gyda chylchrediad y feirws mor isel ag y gallwn ei wneud. Fel arall, nid yn unig y gwelwn y canlyniadau yr wyf wedi'u disgrifio i Aelodau y prynhawn yma o ran yr effaith ar ein GIG a nifer y marwolaethau y gellir eu hosgoi, ond gwelwn gynnydd mwy fyth oherwydd mae'n anochel, pan fydd cyfyngiadau'n cael eu llacio, fod pobl yn cyfarfod â'i gilydd yn fwy a bydd y feirws yn cylchredeg hyd yn oed yn ehangach. Felly, yr angen i weithredu nawr yw er mwyn diogelu'r cyfnod yr ydym yn ei ddarparu dros y Nadolig, y gobeithiwn y bydd pobl yn ei fwynhau ac yn ei fwynhau'n gyfrifol.
Y rheswm arall yw'r rheswm y cyfeiriodd Rhianon Passmore ei hun ato: fod posibiliadau newydd yn dod i'n rhan yn y flwyddyn newydd. A rhaid i ni beidio â cholli, rhaid i ni beidio â cholli popeth yr ydym ni wedi'i wneud gyda'n gilydd nawr, ar yr adeg pan yr ydym yn dechrau gweld rhyw ffordd newydd allan o anawsterau ofnadwy eleni. Yma yng Nghymru byddwn yn barod i gyflwyno brechlyn cyn gynted ag y bydd y rheolyddion yn rhoi cymeradwyaeth iddo. Cyn gynted ag y bydd y Cydbwyllgor ar Frechu ac Imiwneiddio yn cytuno ar restr flaenoriaethu ar gyfer darparu'r brechlyn hwnnw, mae gennym ni bethau ar waith yma yng Nghymru i fanteisio arno. Rwy'n credu y mynegodd Rhianon Passmore hynny yn dda iawn, Llywydd: 'Gadewch i ni fod yn bwyllog.' Gadewch i ni wneud y pethau yr ydym ni'n gwybod sy'n iawn i'w gwneud, oherwydd felly, rydym ni'n gosod y sylfeini ar gyfer dyfodol gwahanol a gwell.
Now, First Minister, as a result of your draconian restrictions on our pubs, bars, restaurants and hospitality industry, it is fair to say, you know from letters received, that West Conwy Pubwatch are exercising their right to not allow you entry to their premises. You are barred. And the move is being supported by over 100 pubs and 300 hospitality businesses. In fact, should you try to enter, they will now seek police assistance on this.
You told the nation that the restrictions will be strengthened to focus on places where we meet and where coronavirus thrives. Yet, you have ignored stats proving where coronavirus is thriving and where it is not. Last week, Wales had 211.3 cases per 100,000 whilst Conwy county had 19.6 cases. On Saturday, Conwy had a rate of 9.3, and on Sunday, just six per 100,000. Today, zero cases are being recorded. So, do, after all, provide this Chamber with the evidence proving that the devastation that will be caused to our hospitality and leisure sector in Conwy is fair, balanced and proportionate, to which I always thought regulations were based on.
Now—
Nawr, Prif Weinidog, o ganlyniad i'ch cyfyngiadau llym ar ein tafarndai, bariau, bwytai a'n diwydiant lletygarwch, mae'n deg dweud, fe wyddoch chi o lythyrau a dderbyniwyd, fod Cynllun Gwarchod Tafarndai Gorllewin Conwy yn arfer eu hawl i beidio â chaniatáu i chi fynd i'w tafarndai. Rydych chi wedi'ch gwahardd. Ac mae dros 100 o dafarndai a 300 o fusnesau lletygarwch yn cefnogi'r ymgyrch. Yn wir, os ceisiwch fynd i mewn, byddan nhw'n nawr yn ceisio cymorth gan yr heddlu ar hyn.
Dywedoch wrth y genedl y caiff y cyfyngiadau eu cryfhau i ganolbwyntio ar fannau lle yr ydym yn cyfarfod a lle mae'r coronafeirws yn ffynnu. Ac eto, rydych chi wedi anwybyddu ystadegau sy'n profi lle mae'r coronafeirws yn ffynnu a lle nad yw'n ffynnu. Yr wythnos diwethaf, roedd gan Gymru 211.3 achos i bob 100,000 tra bo gan Sir Conwy 19.6 o achosion. Ddydd Sadwrn, roedd gan Sir Conwy gyfradd o 9.3, ac ar ddydd Sul, dim ond chwech o bob 100,000. Heddiw, does dim achosion wedi eu cofnodi. Felly, rhowch, wedi'r cyfan, y dystiolaeth i'r Siambr hon sy'n profi bod y dinistr a achosir i'n sector lletygarwch a hamdden yng Nghonwy yn deg, yn gytbwys ac yn gymesur, yr oeddwn i bob amser yn credu bod rheoliadau'n seiliedig arni.
Nawr—
You'll have to finish there. I've been generous.
Bydd yn rhaid i chi orffen yn y fan yna. Rwyf wedi bod yn hael.
The hospitality sector has spent thousands making themselves—
Mae'r sector lletygarwch wedi gwario miloedd yn gwneud eu hunain—
You're carrying on, Janet Finch-Saunders. You need to finish there. Thank you.
Rydych chi'n parhau, Janet Finch-Saunders. Mae angen ichi orffen yn y fan yna. Diolch.
Can I ask my question, please? [Laughter.] My question is—
A gaf i ofyn fy nghwestiwn, os gwelwch yn dda? [Chwerthin.] Fy nghwestiwn yw—
Only very quickly.
Dim ond yn gyflym iawn.
My question is, and it's very positive: you managed to do a partial lockdown in Bangor to do the deal with Plaid Cymru during the county lockdown. Would you please consider looking at those figures again? And in areas like my constituency and my colleague Darren Millar—Conwy county—will you look at those again and see whether, perhaps, you could have a look at those rules again and actually work through science and evidence rather than just the ease of doing a full-scale lockdown? Thank you, Llywydd.
Fy nghwestiwn i yw, ac mae'n gadarnhaol iawn: fe wnaethoch chi lwyddo i gyflwyno cyfyngiadau symud rhannol ym Mangor i daro bargen gyda Phlaid Cymru yn ystod cyfyngiadau symud yn y sir. A fyddech cystal ag ystyried edrych ar y ffigurau hynny eto? Ac mewn ardaloedd fel fy etholaeth i a'm cyd-Aelod Darren Millar—Sir Conwy—a wnewch chi edrych ar y rheini eto a gweld a allech chi, efallai, edrych ar y rheolau hynny eto a gweithio yn seiliedig ar wyddoniaeth a thystiolaeth yn hytrach na chymryd y ffordd hawdd o gyflwyno cyfyngiadau symud cenedlaethol? Diolch, Llywydd.
Well, if the Member thinks it's easy to do a full-scale, Wales-wide lockdown, she hasn't been listening to the debate that I've been involved in. There's nothing easy about this at all, I can assure her of that. I said in my statement that we'll review the regulations by 17 December, and every three weeks after that.
What I will do is to make sure that we protect the Member's constituents. She knows, because the evidence from England is that tier 2 restrictions do not work. It's as simple as that. Hefin David set it out very well in his contribution earlier this afternoon. There's the evidence, there's the science. What she is asking me to do does not work and will not protect her constituents. Why would I possibly be willing to do something that I know, and she knows, would not protect people who live in that part of Wales? I won't do it, Llywydd, and neither will this Government.
Wel, os yw'r Aelod yn credu ei bod hi'n hawdd cyflwyno cyfyngiadau cenedlaethol ledled Cymru, nid yw wedi bod yn gwrando ar y ddadl y bûm yn ymwneud â hi. Does dim byd hawdd ynghylch hyn o gwbl, gallaf ei sicrhau o hynny. Dywedais yn fy natganiad y byddwn yn adolygu'r rheoliadau erbyn 17 Rhagfyr, a phob tair wythnos ar ôl hynny.
Yr hyn y byddaf yn ei wneud yw sicrhau ein bod yn amddiffyn etholwyr yr Aelod. Mae'n gwybod, oherwydd y dystiolaeth o Loegr yw nad yw cyfyngiadau haen 2 yn gweithio. Mae mor syml â hynny. Crisialwyd hynny yn dda iawn gan Hefin David yn ei gyfraniad yn gynharach y prynhawn yma. Dyna'r dystiolaeth, dyna'r wyddoniaeth. Nid yw'r hyn y mae'n gofyn imi ei wneud yn gweithio ac ni fydd yn amddiffyn ei hetholwyr. Pam ar wyneb y ddaear y byddwn i'n fodlon gwneud rhywbeth yr wyf yn gwybod, ac y mae hi'n gwybod, na fyddai'n amddiffyn pobl sy'n byw yn y rhan honno o Gymru? Ni wnaf hynny, Llywydd, ac ni wnaiff y Llywodraeth hon ychwaith.
Diolch i'r Prif Weinidog. Byddwn ni nawr yn cymryd toriad fer ar gyfer paratoi ar gyfer y cyfnod pleidleisio.
Thank you, First Minister. We will now take a short break in preparation for voting time.
Ataliwyd y Cyfarfod Llawn am 18:19.
Plenary was suspended at 18:19.
Ailymgynullodd y Senedd am 18:24, gyda'r Llywydd yn y Gadair.
The Senedd reconvened at 18:24, with the Llywydd in the Chair.
Felly, dyma ni'n cyrraedd y cyfnod pleidleisio. Dim ond un bleidlais y prynhawn yma, ac mae'r bleidlais honno ar ail adroddiad blynyddol llywydd Tribiwnlysoedd Cymru. Dwi'n galw am bleidlais ar y cynnig a gyflwynwyd yn enw Rebecca Evans. Agor y bleidlais. Cau'r bleidlais. O blaid 48, dau yn ymatal, un yn erbyn, ac felly mae'r cynnig wedi ei gymeradwyo.
And that brings us to voting time. There is just one vote this afternoon, and that is on the second annual report of the president of Welsh Tribunals. I call for a vote on the motion, tabled in the name of Rebecca Evans. Open the vote. Close the vote. In favour 48, two abstentions and one against, and therefore the motion is agreed.
Dadl: Ail Adroddiad Blynyddol Llywydd Tribiwnlysoedd Cymru: O blaid: 48, Yn erbyn: 1, Ymatal: 2
Derbyniwyd y cynnig
Debate: The Second Annual Report of the President of Welsh Tribunals: For: 48, Against: 1, Abstain: 2
Motion has been agreed
Dyna ddiwedd ar ein busnes am y prynhawn yma. Diolch yn fawr i bawb.
That brings today's proceedings to a close. Thank you, all.
Daeth y cyfarfod i ben am 18:25.
The meeting ended at 18:25.